Zielinski Andrzej - Polskie legendy, czyli jak to moglo byc naprawde

Czy Sarmaci to Polacy? Kto wymyślił nam Lecha? Dlaczego Aleksander Macedoński został pokonany na ziemiach polskich? Czy smok wawelski był człowiekiem? Kogo w Polsce zjadły myszy? Dlaczego Mieszko I nie został świętym? Oto tylko kilka pytań, na które na podstawie polskich i zagranicznych kronik oraz wykopalisk archeologicznych próbuje odpowiedzieć nasza książka. Niestety, odpowiedzi te zmieniają dotychczasowe poglądy na mity i legendy związane z powstaniem państwa polskiego. Nie byliśmy wyjątkowi w Europie i nie byliśmy między Wisłą a Odrą „od zawsze”. Nawet swoją najstarszą historię, z braku własnych kronikarskich zapisów, zapożyczyliśmy od innych. Gall Anonim, Wincenty Kadłubek czy Jan Długosz nie mieli żadnych oporów, aby adaptować do polskich potrzeb cudze mity i legendy. Autor – konfrontując polskie kroniki z zapisami zagranicznymi, z hipotezami polskich XIX- i XX-wiecznych uczonych oraz z najnowszymi badaniami próbuje pokazać, jak owe mity mogły wyglądać naprawdę, skąd czerpali siną wiedzę polscy kronikarze i dlaczego tak łatwo wierzyliśmy legendom. Andrzej Zieliński, doktor nauk politycznych, dziennikarz i historyk, jest autorem książek poświęconych dziejom średniowiecznej Polski i Europy: Tajemnice polskich templariuszy, Malta 1565, Opat krzyżowców – święty Bernard, Początki Polski. Zagadki i tajemnice, Przekleństwo tronu Piastów.

SPIS TREŚCI Od autora Wstęp Kto naprawdę żył między Wisłą a Odrą? Sarmaci, pasterskie plemię bez przyszłości Najeźdźcy Polanie Lech – wytwór wyobraźni XIV-wiecznego kanonika Czy smok wawelski był człowiekiem? Wanda, co nie chciała Niemca Polscy zwycięzcy Aleksandra Macedońskiego i Juliusza Cezara Wałcerz i frankońska księżniczka Żarłoczne myszy W jaki sposób Piast pojawił się w naszej historii? Wiking czy Piastowicz Dlaczego Mieszko I nie został świętym? Suplement. Walka orła ze smokiem, z półkobietą w finale Aneksy Bibliografia

Od autora Jeśli fakty są inne, tym gorzej dla faktów. Wydawałoby się, że w naukach historycznych fakt zawsze powinien mieć znaczenie decydujące, zwłaszcza gdy jest poparty znaleziskiem archeologicznym lub jednoczesnym zapisem w kilku kronikach. Niestety, nie jest to żelazna reguła. Zwłaszcza nasza historia, szczególnie ta najdawniejsza, legendarna, z faktami ma bardzo mało wspólnego. Czy można mieć do kogokolwiek o to pretensje? Do naszych praprzodków, że nie umieli pisać i pozostali przy ustnych relacjach, każdorazowo zniekształcanych przez kolejnego przekazującego? Czy do tych, którzy po wiekach zapisywali je tak, jak usłyszeli? Rzecz w tym, że oni nie tylko zapisywali. Oni, niestety, tworzyli również niejako od podstaw fakty historyczne, z rzeczywistą historią nie mające nic wspólnego. Ulegli pokusie, aby z dziejopisów stawać się kreatorami najstarszych dziejów. Nie byli kronikarzami, lecz autorami. Dotyczy to przede wszystkim tych czasów, które Jan Długosz nazywał bajecznymi, i trzech wielkich kronikarzy, którzy przeszłość próbowali nam przybliżyć. Robili to w sposób nadzwyczaj subiektywny. Nawet najbardziej rzetelny z nich, zakonnik Gall Anonim, nie wahał się przemilczać istotne, lecz niewygodne dla niego informacje o naszych dziejach, które mogłyby w jakikolwiek sposób zagrażać religii i Kościołowi. Czasem tylko sygnalizował coś jednym, niepełnym zdaniem i natychmiast przechodził do innych wydarzeń i problemów. Wiarygodność innych jest doprawdy zadziwiająca. Wielki erudyta biskup Wincenty Kadłubek nie miał żadnych zahamowań. Po prostu zostawił nam najstarszą historię według własnego pomysłu. To przede wszystkim jemu zawdzięczamy wprowadzenie do naszych dziejów zasady głoszącej, że jeśli fakty są inne, to tym gorzej dla faktów. Znając literaturę antyczną, a także wiele kronik naszych sąsiadów, przedstawił własną wizję naszych najstarszych dziejów.

Wizję, która dzisiaj nie wytrzymuje żadnej konfrontacji z odkryciami archeologicznymi, z coraz szerzej dostępnymi zagranicznymi kronikami, z wiedzą o historii Europy. Jan Długosz, mimo że nasze najstarsze dzieje nazywał bajecznymi, sam tworzył kolejne... dzieje bajeczne. Kreował takie fakty, jakie były mu potrzebne do budowania własnej wizji początków naszych dziejów. Postępował tak zresztą nie tylko z najstarszymi mitami i legendami. Pisał historię subiektywną. W spadku po trzech kronikarzach, a w ślad za nimi po innych polskich dziejopisach, otrzymaliśmy legendy o wielkich czynach, których nie było, i o wielkich Polakach, którzy nie istnieli. Niestety, przez wieki były to jedyne dostępne źródła wiedzy o naszej historii. I ta właśnie wiedza utrwalała się w powszechnej świadomości, w kształcie nadanym przez owych kronikarzy. My zaś bezkrytycznie przyjęliśmy to, co nam zaproponowali, bo każdy naród chce znać swoje korzenie. Co najmniej od 150 lat trwają próby ustalenia prawdziwych faktów z naszych najstarszych dziejów. Żmudnie, krok po kroku, w ogniu gorących dyskusji i dzięki odkryciom archeologicznym powstaje hipotetyczny obraz czasów, o których praktycznie nic nie wiemy. Czy jest to obraz rzeczywisty? Trudno to już dzisiaj osądzać. Na pewno staje się on bardziej zbliżony do rzeczywistego, niż prezentowały go pierwsze polskie kroniki. Swoisty wyścig polskich kronikarzy, polegający na tym, że każdy z nich wymyślał coś więcej i ciekawiej o opisywanych dziejach, zakończył się tym, czym musiał się ostatecznie zakończyć – dobiegnięciem do granicy absurdu, a niekiedy nawet przekroczeniem tej granicy. Książka ta jest próbą przedstawienia, jak przed wiekami narzucono nam pewien sposób spojrzenia na nasze najstarsze dzieje, bez względu na obiektywne, historyczne fakty, i jak chętnie go przyjęliśmy. Stanowi również próbę odkłamania pewnych mitów i obiegowych prawd, do których tak bardzo się przyzwyczailiśmy. Czy spotka się to ze zrozumieniem czytelników? Mam taką nadzieję. Chcę także pokazać związki polskich legend z legendami

ościennych państw, aby umożliwić czytelnikowi rozwianie pewnych mitów do dzisiaj panujących w powszechnym społecznym odbiorze. Pragnę tym samym zwrócić uwagę na potrzebę prowadzenia nadal dogłębnych i obiektywnych badań nad początkami naszej historii, wskazując na najnowsze, nie tylko polskie źródła, bez względu na ich pochodzenie. Nie jest to jednak podręcznik historii Polski ani próba napisania jej od nowa. Stanowi tylko swego rodzaju podsumowanie dotychczasowego stanu badań nad naszymi najstarszymi dziejami, wzbogacone o najnowsze dowody i hipotezy. Wskazuje także pewien kierunek poszukiwań wiedzy o tych bajecznych czasach. Pokazuje jednocześnie, jak wielką i chyba już nieodwracalną krzywdę wyrządziły prawdzie historycznej popisy erudycji pierwszych kronikarzy. Została napisana z zamysłem zachęcenia do własnych poszukiwań i refleksji nad naszymi dziejami. Bo wszystko mogło być inaczej. Bez Lecha, Kraka, Wandy, Popiela i Piasta kołodzieja. A może był ktoś inny.

Wstęp

Legenda głosi, że książę Mieszko I w zamian za Kraków królowi Ottonowi II ofiarował wielbłąda. W rzeczywistości dar ten miał przychylnie usposobić niemieckiego króla, późniejszego cesarza, do państwa polskiego i przyczynić się do zakończenia kolejnego najazdu na Polskę, odpartego zresztą przez naszego władcę. Obaj potem wspólnie uderzyli na Czechów. I tu już legenda miesza się z historią. Rzeczywiście Mieszko I dzięki akcji zbrojnej połączonej z wyprawą niemieckiego króla mógł przyłączyć do swojego państwa Małopolskę i Śląsk. Czy to dzięki wielbłądowi Kraków znalazł się w granicach państwa Mieszka I, a później stał się jedną ze stolic polskiego państwa? Nieistotne. Ważne, że to ładna legenda. I co najważniejsze, ma pokrycie w zapisach kronikarskich. Każdy naród przywiązany jest do swoich korzeni i tradycji. Legendy oraz przekazy historyczne, najstarsze zapisy kronikarskie służą budowaniu i umacnianiu tożsamości narodowej, identyfikacji z minionymi pokoleniami. Od przybliżania najdawniejszych dziejów zawsze powinny się zaczynać lekcje patriotyzmu. Dlatego państwa i narody, jeśli tylko mogły, starały się zapisywać swoją prehistorię. W Polsce także podjęto ten trud, chociaż, w porównaniu z ościennymi krajami, przystąpiono do tego bardzo późno. Dopiero na początku XII wieku, w konsekwencji chrztu Polski i pojawienia się pierwszych zakonników posiadających umiejętność pisania, powstał pierwszy znany zapis dotyczący historii naszego kraju i państwowości. „Kronikę i czyny książąt albo władców Polski” wenecjańskiego mnicha Martina, znanego powszechnie pod mianem Gall Anonim, uznaje się – jak najbardziej słusznie – za pierwszy oficjalny

dokument zawierający najstarsze informacje o naszej państwowości i naszej tradycji. Zapisane przez niego dzieje Polski rozpoczynały się praktycznie od Mieszka I, z bardzo krótkim odniesieniem do jego protoplastów, następców Piasta, twórcy dynastii. Kronikarz o tych czasach zanotował to, co mu opowiadali inni. Jednakże podczas lektury tego dokumentu już na samym początku pojawia się wielki problem. Otóż Gall napisał w „Kronice” tajemnicze zdanie: Mieszko przedtem nosił inne imię. I ani słowa więcej, przechodząc swobodnie do następnego wątku opowieści. To niewinne, pozornie mało znaczące zdanie wywołało istną burzę wśród kronikarzy i historyków. Bo jeśli nie znamy prawdziwego imienia władcy znanego jako Mieszko I, jeśli nie znamy oficjalnego imienia nadanego mu podczas chrztu w Ratyzbonie, to czy możemy mieć pewność, że zapis u Galla Anonima o piastowskim pochodzeniu władcy jest prawdą historyczną, a nie fantazją kronikarza? Jeśli nie wiemy, kim był Mieszko I, to czy prawdziwe są później zapisane, ale dotyczące znacznie wcześniejszego okresu legendy o Lechu, Popielu, Kraku, Wandzie, a także o samym Piaście. Tego ostatniego liczni kronikarze i historycy określają jako oracza, czyli rolnika, innym razem jako kołodzieja; dla jeszcze innych był Piast mieszczaninem z Kruszwicy, zwykłym człowiekiem z podgrodzia gnieźnieńskiego, albo bartnikiem, a nawet ratajem, aż wreszcie piastunem dzieci Popiela lub innym urzędnikiem na dworze tego księcia (króla?). A wielu historyków podważa nawet samo istnienie imienia Piast, które nie występowało w innych przekazach i nie miało swojego źródłosłowu wśród znanych dotychczas imion wczesnosłowiańskich. Nieszczęśliwie z punktu widzenia polskiej historii nasz pierwszy kronikarz, w odróżnieniu od kronikarzy państw ościennych, był cudzoziemskim mnichem, wprawdzie silnie

związanym z polskim dworem panującym, ale wykształconym w innych warunkach kulturowych i mającym rozległą wiedzę o czasach antycznych oraz o historii wielu krajów europejskich. Erudycja pozwoliła mu wprawdzie zająć wysoką pozycję osobistego kronikarza księcia Bolesława Krzywoustego, ale odbiła się wyraźnie i – niestety – bardzo niekorzystnie na zawartości „Kroniki”. Nie znał polskiej tradycji ani genezy polskich obyczajów. Ponadto jego rozmówcy nie musieli perfekcyjnie mówić po łacinie. Z drugiej strony, legendy o Popielu czy Piaście dobitnie dowodzą, że w czasach Galla żadnej tradycyjnej opowieści o początkach Polski już nie pamiętano. Czy Polanie przespali własną historię? Można także przyjąć hipotezę, że wraz z wprowadzeniem na polskie ziemie chrześcijaństwa nasi przodkowie demonstracyjnie zaczęli odcinać się od pogańskiej przeszłości, starannie zamazując jej ślady, w zamian próbując wprowadzać pewne standardy europejskie. Nie przypadkiem Gall Anonim napisał: Dajmy spokój rozpamiętywaniom dziejów ludzi, których wspomnienie zaginęło w niepamięci wieków, których skaziły błędy bałwochwalstwa. Wygodniej było pisać to, co się uznało za właściwe. Jeśli fakty są inne, tym gorzej dla faktów. Dzisiaj, kiedy powszechnie znane są mity greckie i rzymskie, kiedy historia Europy, odnotowana w najstarszych kronikach, staje się coraz szerzej dostępna, a europejskie legendy tłumaczone są na język polski, widać wyraźniej, że Gall, pisząc naszą prehistorię, głęboko zapożyczał z historii innych narodów i z ich źródeł odnoszących się do najdawniejszych dziejów Europy. Tak jakby uważał, że wszystko wszędzie, w każdym państwie i pod każdą szerokością geograficzną, musiało przebiegać identycznie. Mimowolnie przyczynił się w ten sposób do zamazania wiedzy o najstarszych dziejach Polski. Nie on jeden.

Dokładnie to samo cechuje kolejnego znakomitego kronikarza, Wincentego Kadłubka. Poszedł w tym nawet jeszcze dalej od swego poprzednika. Jego „Kronika Polaków” jest jednym wielkim popisem niewątpliwej erudycji autora. Wykorzystał ją do rozbudowania po swojemu wątków legendarnych, śmiało tworzył nowe legendy, przeinaczał fakty, naginając je do przyjętej tezy. Już sama forma „Kroniki” – dialog świetnie wykształconych Jana i Mateusza – wskazuje, jak bardzo kronikarzowi zależało na olśnieniu czytelników swoją uczonością. Trudno się dziwić Wincentemu Kadłubkowi. Był Polakiem z krwi i kości. Chciał, aby jego kraj miał historię piękną, a w dodatku odpowiednio dramatyczną, godną historii innych znanych mu krajów europejskich. A zatem starał się, jak tylko mógł i umiał, koloryzować i wzbogacać nasze najdawniejsze dzieje, tym bardziej że nie miał już dostępu do prawdziwego tworzywa, bezpośrednich wspomnień zatartych wskutek upływu czasu. Dlatego niekiedy wskutek braku jakichkolwiek wiadomości po prostu sam wymyślał legendarne fakty, jak ten o Juliuszu Cezarze czy Aleksandrze Macedońskim. „Kronika Polaków” Wincentego Kadłubka jest o ponad wiek młodsza od dzieła Galla Anonima. Poza tym Kadłubek starał się być nie tylko kronikarzem erudytą, ale także moralizatorem, wprowadzając odpowiednie pointy do podawanych informacji. „Kropkę nad i” nad polskimi legendami postawił ostatecznie Jan Długosz. Nie tylko starannie wywiódł rodowód Polaków od Jafeta, biblijnego syna Noego (miał wprawdzie niejakie wątpliwości, czy naród oraczy, za jakich uznawał Polan, nie powinien wywodzić się od Chama, dlatego na wszelki wypadek znalazł następców Jafeta w postaci Sarmatów). Przede wszystkim jednak rozwinął i nadał ostateczny kształt najstarszym polskim legendom. Wyszlifował je na wzór popularnych w Europie i doskonale mu znanych ich literackich pierwowzorów.

Nie zachowała się, a raczej zachowała tylko w szczątkowej formie pojedynczych kart „Kronika Marcina Polaka”. Autor był dominikaninem, młodszym penitencjarzem papieskim. Zmarł w 1278 roku w Bolonii, w drodze do Polski, kilka tygodni po mianowaniu go przez papieża arcybiskupem w Gnieźnie. Nigdy nie dowiemy się, co jego dzieło zawierało. Wszystko, co znalazło się później w naszej historiografii, okazywało się tylko odtwórczymi przeróbkami pracy Galla Anonima, Wincentego Kadłubka i Jana Długosza. Jeśliby szukać najbardziej pod tym względem zasłużonych, to przede wszystkim należałoby wymienić naszego szesnastowiecznego kronikarza Marcina Kromera, autora dzieła „O pochodzeniu i dziejach Polaków ksiąg trzydzieści”, a tuż za nim Marcina Bielskiego. Po ich lekturze nikt w Polsce nie powinien mieć cienia wątpliwości co do istnienia Lecha czy Kraka. O ile teza Marcina Kromera, jakoby nazwa Polan wywodziła się od Lecha, czyli Lacha (Po-Lachy... Polanie... Polacy), nie znalazła żadnego poważnego odbicia w późniejszych kronikach, a przez obecnych badaczy uznana została za absurdalną, o tyle przez kilka wieków nikt nie śmiał pisać historii naszego kraju bez uwzględnienia Lecha i Kraka – znaczących, choć nieprawdziwych, postaci. Im dokładniej będziemy się przyglądać naszej najstarszej historii, tym bardziej będziemy przekonani, że tak naprawdę wcale jej nie znamy. To wszystko bowiem, co kiedyś zapisano pod hasłami: „najstarsze” czy „bajeczne dzieje Polski”, jest odzwierciedleniem takich dziejów w wielu europejskich państwach. Są informacjami o tym, jak – zdaniem kronikarzy – powinny wyglądać najstarsze dzieje Polski, a nie o tym, jakie były one w rzeczywistości. A przecież na ziemiach polskich nie musiało być tak samo jak wszędzie, a nawet na pewno było inaczej, chociażby z racji różnic kulturowych. Gdyby Gall Anonim wiedział, jaką krzywdę

wyrządza polskiemu narodowi, gdyby zdawał sobie sprawę, że wszystko, co napisał wzorując się na innych, jest w rzeczywistości zafałszowaniem polskiej historii, złamałby swoje gęsie pióro. No cóż, kronikarz ten chciał dobrze, starał się, a wyszło bardzo źle, a w najlepszym wypadku inaczej, wbrew jego najlepszym intencjom. Być może, gdyby nie było w naszej historii Galla Anonima, ktoś inny bardziej rzetelnie spisałby nasze najstarsze dzieje. Ale są to już jałowe spekulacje, nijak mające się do tego, z czym dziś mamy do czynienia. Przykład Wincentego Kadłubka może najlepiej świadczyć, że wcale tak być nie musiało. Najbardziej istotne jest to, że działalność trzech największych polskich kronikarzy, przekazujących niezwykle istotne dla naszych dziejów wiadomości, przyczyniła się także do swoistego, pisemnego, poświadczenia nieprawdy. I potem przez stulecia historykom przyszło zmagać się z tym problemem. Nie wszystkim starczyło odwagi, wiedzy, a także i determinacji, by odrzucić różne bajeczne dzieje Polski, nie mając w ich miejsce nic do zaproponowania. Dlatego na stałe w najdawniejszych dziejach Polski, co więcej, w szkolnych podręcznikach i lekturach, nadal pokutują Lech, Krak z Wandą i smokiem oraz żarłoczne myszy, co zjadły króla (księcia?) Popiela, a w szkołach uczniom mówi się o „kulturze i obyczajach sarmackich”. Mamy także polską legendę, a ściślej epos rycerski, w którym główni bohaterowie noszą „bardzo popularne” nad Wisłą i „czysto słowiańskie”, imiona: Wałcerz, Walter i Helgunda, a w tle legendy jest jeszcze rodzona siostra Wałcerza o równie dziwnym imieniu... Ringa. Gdyby spróbować osadzić życie i działalność tych władców w konkretnych latach pierwszego tysiąclecia, szybko okazałoby się, że legendarne wydarzenia na naszych ziemiach – połączone z panowaniem niektórych bohaterów tych mitów – mogły się zdarzyć na długo przed naszą erą. A potem co? Po trzech kolejnych

następcach Piasta zaczęło się panowanie Mieszka I? A zatem jak długo ci następcy żyli i po ile lat panowali? I kiedy pojawił się Piast? A może on także powinien się znajdować w panteonie figur bajecznych? Podobnie wygląda wiedza o Sarmatach. Tu zresztą pytań można postawić znacznie więcej. Skróty myślowe, jak również skróty czasowe, w zapisach naszych najstarszych dziejów są wprost zastanawiające. Na ogół przyjmowano je bez żadnej krytycznej analizy lub traktowano z przymrużeniem oka, jako niezamierzony błąd konkretnego kronikarza. Tak bardzo chcieliśmy mieć własną prehistorię, nawet za cenę zapożyczeń od innych, że pierwszym dziejopisom wybaczano wszystkie potknięcia, nawet te najbardziej zasadnicze. Bardzo źle się stało, że bez wątpienia pierwszym kronikarzem był cudzoziemiec, nieznający bezpośrednio historii ziem, na których zamieszkał. Jeszcze gorzej, że Gall Anonim czy Wincenty Kadłubek wiele dawnych zdarzeń, które nie odpowiadały intencji ich zapisów, zastąpili popisami erudycji i w ten sposób wykreślili je na stale z polskiej pamięci. Teraz trzeba to mozolnie wyjaśniać. Powstaje jednak pytanie: ile z najdawniejszych, rzeczywistych wydarzeń w dziejach naszego narodu nigdy nie zostało zapisanych i czy należą one do bezpowrotnie utraconych? Nie jest moją intencją napisanie od nowa najstarszych dziejów polskich, nowych podań i nowych legend. Chcę jedynie pokazać, jak wskutek nie do końca przemyślanych, nawet dobrych intencji kronikarzy zostało zapisane coś, co w ostatecznym rachunku stało się zaprzeczeniem wszystkiego, co działo się na naszych ziemiach u zarania państwowości. Trzeba takie postępowanie uznać za wielką krzywdę wyrządzoną następnym pokoleniom. Wprawdzie przez wielu historyków niesprawiedliwość ta była znacznie wcześniej dostrzegana i próbowano się jej niekiedy przeciwstawić, ale oznaczało to wydanie walki wielowiekowej tradycji, uznanym kronikarzom i ich zwolennikom. Nie wszyscy chcieli taką walkę

rozpoczynać i prowadzić z pełną determinacją. Tym bardziej że wiązałoby się to z koniecznością pozbawienia społeczeństwa czegoś, w co niemal genetycznie wierzyło. Tak więc ciągle mamy w naszych dziejach Lecha, Kraka, Wandę oraz króla Popiela. Mamy również Piasta, człowieka o imieniu nieznanym dotąd Polanom, a także bardzo wątpliwego Piastowicza Mieszka I, wreszcie całą piastowską dynastię na polskim tronie. Od XV wieku mamy też oficjalnych, sarmackich, przodków naszego narodu, mimo że pobyt Sarmatów na polskich ziemiach jest dla historyków wysoce dyskusyjny.

Kto naprawdę żył między Wisłą a Odrą? Do kogo należały te ziemie? Wandale czy Słowianie? Gdzie jest kolebka polskiej państwowości? Zapiski „Geografa Bawarskiego”. Słowiańska urbanizacja. Degradacja Kalisza. Zagrożenie ze wszystkich stron. Kim jesteśmy? Skąd pochodzili nasi praprzodkowie? Wydawać by się mogło, że są to pytania z grupy retorycznych. Uczeń szkoły podstawowej wie, że naszymi przodkami byli Słowianie, ci lepiej wykształceni użyją jeszcze argumentu w postaci wspólnej rodziny języków słowiańskich, do których należy język polski, przytoczą nazwy licznych plemion słowiańskich zamieszkujących przed wiekami nasze ziemie. Czy mają rację? Kolebką polskiej państwowości były, jak się powszechnie uważa, ziemie dzisiejszej Wielkopolski, dokładniej – ziemie między Wisłą a Odrą i Notecią. Tak zostało to przyjęte od dawna w naszej historiografii. Tu żyli Polanie, tu budowali swoje grody i swoje państwo, z czasem nazwane Polską. W powszechnej świadomości Polanie jako plemię słowiańskie funkcjonowali na tych terenach od zarania dziejów. Polanie, czyli Polacy. Nie bardziej błędnego. To tylko niesłusznie powtarzany mit. Prawda jest taka, że to nie my, Polacy, czy nawet Polanie, byliśmy pierwszymi gospodarzami tych ziem. Jesteśmy bardzo późnymi przybyszami, którzy przejęli we władanie siłą lub przez zasiedzenie wyludnione wcześniej obszary. Przed nami byli tu inni mieszkańcy. Podobno dostaliśmy te ziemie za karę. Tak przynajmniej uważał Jan Długosz, pisząc, iż pierwotnie Słowianie posiadali inne ziemie, które jak żadne obfitowały w sól, złoto, srebro, spiż[!], żelazo, miedź i inne metale. Jednakże nieprawości [Słowian]

wobec Boga spowodowały, że Bóg postanawiając o odjęciu Słowianom tej ziemi za grzechy, ustąpił posiadanie tej bogatej i obfitującej krainy Hunom, Turkom i innym narodom, wielkość swego gniewu na Słowian w tym wyrażając, że i barbarzyńskiemu okrucieństwu srożyć się na Słowianach dopuścił i na opuszczenie przez nich ich pierwotnych siedzib dozwolił [...] grzeszącym przeciw prawu Bożemu bezmiarem występków wszystko odjęte zostało i oddane innym szczepom i narodom. Długosz nie podał, w czym się przejawił ów bezmiar występków. Nie wyjaśnił też, dlaczego Hunowie i inne nacje mogły bezkarnie prześladować Słowian, którzy jakoby jedyni popełniali urągające prawom boskim występki. Wiedział tylko, że to za karę Słowianie pojawili się nad Wisłą i Wartą, na ziemiach znacznie mniej zasobnych w bogactwa naturalne. Tu im przyszło żyć i dobrymi uczynkami zasługiwać na boskie miłosierdzie. Od najdawniejszych czasów ziemie te stale zamieszkiwały jakieś hordy, ludy czy plemiona. Jedne wypierały drugie. Badania archeologiczne dowodzą, że nie odbywało się to bynajmniej ewolucyjnie, lecz w drodze brutalnych walk, połączonych z niszczeniem wszelkich śladów po poprzednich mieszkańcach. Obojętne, czy działo się to w epoce brązu, w czasach kultury łużyckiej, czy za panowania Mieszka I. Dobrze nawodnione urodzajne gleby, lasy zasobne w runo i zwierzynę, jeziora i rzeki pełne ryb to niemal wymarzone tereny dla osadnictwa. Takie warunki miała kraina zwana później Wielkopolską. Miała ona jednak wielką wadę. Była nizinna, nadmiernie otwarta, trudna z tego powodu do obrony. Praktycznie mógł na nią wkroczyć każdy, kto zechciał. Dlatego nieustannie zmieniali się jej mieszkańcy. Używając współczesnego języka, nasze ziemie niejako tranzytem przemierzały podczas tzw. wędrówki ludów różne wschodnie plemiona na zachód, a zachodnie i północne – na południe. Wszystkie pozostawiały po sobie jakieś

ślady, pozwalające na ich identyfikację. Od najdawniejszych czasów każdy kolejny zdobywca tych terenów starał się wprowadzić na nich, siłą, swoje obyczaje, wierzenia i kulturę. Jedynie w dziedzinie kultury materialnej dochodziło czasem do swoistej symbiozy dawnych i nowych sposobów walki, polowań i prowadzenia gospodarstwa. Znamiona tego pomieszania kulturowego potwierdzają dzisiejsze odkrycia archeologiczne. Wszyscy kolejni zdobywcy likwidowali lub wypierali dotychczasowych mieszkańców i wprowadzali własne reguły postępowania. W krainie, przez którą przetaczały się dziesiątki plemion i tysiące ludzi, zatrzymujących się na kilkadziesiąt, czasem na kilkaset lat, wytworzył się swoisty konglomerat obyczajów, wierzeń i dorobku materialnego, różnych ras i różnych kultur. Obecnie jest to istny raj dla archeologów. Nie sposób dzisiaj określić, kto był pierwszy na tych ziemiach? Skąd przybył tu pierwszy człowiek czy raczej grupa ludzi? Dlaczego upodobała sobie właśnie to miejsce? Można stawiać dalsze pytania. Zawsze będzie ich więcej niż odpowiedzi. Jedno jest pewne. Nikt tutaj nie był „od zawsze”. Na pewno nie Słowianie. Wiemy, a przynajmniej na podstawie odkryć archeologów tak nam się wydaje, kto tu pozostał ostatni. Wcześniej jednak dokonała się ogromna wędrówka ludów praindoeuropejskich, z których wykształciły się ludy pragermańskie, praceltyckie, prabałtyckie, praweleckie i wreszcie prasłowiańskie. Wszystkie w różnych okresach żyły na terenach między Wisłą a Odrą. Prawie nic o nich nie wiemy. Niedawno doszukano się również śladów bytności plemion ugrofińskich i germańskich. O pierwszych mamy na razie tylko wątłe informacje archeologiczne. Dłużej utrzymywały się tutaj plemiona germańskie i gockie, a ich osadnictwo miało wtedy prawie wyłącznie charakter rodowy, nie plemienny. Ale i one musiały niebawem uznać wyższość i silę militarną fali przybyszów ze wschodu i z rejonów

połabskich. Pierwszej z wielu, gdyż były także fale następne. W epoce kultury łużyckiej (1200 lat p.n.e.) ziemie te zamieszkiwali Pratrakowie, Germanie, Celtowie i Ilirowie. Dopiero około 1000 roku p.n.e. do Odry doszli Prasłowianie, wypierając ostatnich gospodarzy tego regionu, Praweletów. W VII wieku p.n.e. w pobliżu dzisiejszej Polski pojawili się Scytowie, którzy zajęli obecną Ukrainę, Podole i Wołyń, skąd prowadzali łupieżcze wyprawy aż za Wisłę. Z kierunku południowego, przez Bramę Morawską, najeżdżali Trakowie. Natomiast do tej pory nie zostało wyjaśnione, kim były przenikające do centrum Polski od północy ludy kultury wejherowsko-krotoszyńskiej, nazwanej tak od pasma identycznych znalezisk archeologicznych. Na przełomie III i II wieku p.n.e. na południu Polski pojawili się Celtowie. Wkrótce po nich nasze ziemie zaczęli najeżdżać gdzieś z Jutlandii i południowej Skandynawii, Goci, Gepidzi i Germanie... Wszystko wskazuje na to, że zderzenie tych ludów następowało w obecnej środkowej Polsce, w późniejszej kolebce naszej państwowości. Nie przebiegało ono bynajmniej pokojowo. Dodać należy, że na ziemiach tych już wcześniej żyły jakieś nieznane grupy ludzi, zajmujących się zbieractwem i myślistwem. W każdym razie wtedy nie byli to jeszcze Prasłowianie. Nie można zapominać o Wandalach. Nieprzypadkowo wspominają o nich zarówno Wincenty Kadłubek, jak i Jan Długosz, którzy próbują ich utożsamić ze Słowianami. Bo to właśnie Wandale zamieszkiwali nasze ziemie w okresie poprzedzającym pojawienie się tu pierwszych plemion słowiańskich. Stąd wyruszyli na południe Europy i zatrzymali się aż w północnej Afryce. To podobno królowi Wandali, Gejzerykowi, zawdzięczamy białego orła, który stał się z czasem herbem Polski. Był to wtedy zdobyczny orzeł rzymskich legionów, przesłany przez Gejzeryka w prezencie swojemu krewnemu, jednemu z naczelników Wandali, jeszcze wtedy bytujących nad

Wisłą. Po wiekach umieściliśmy w herbie orła w takim kolorze i kształcie, jakie nadali mu Wandale. Czasami go koronowaliśmy, potem pozbawiali tej korony, by ją znów przywrócić... Słowianie pojawili się na naszych ziemiach jako ostatni uczestnicy wielkiej wędrówki ludów. Te przybyłe ze wschodu plemiona zostały nazwane Słowianami przez Bizantyjczyków. Oni pierwsi użyli tego terminu na określenie mieszkańców terenów na północ od cesarstwa rzymskiego, głównie w górnym i środkowym dorzeczu Dniepru. Pierwszych zapisów o słowiańskich plemionach między Odrą i Wisłą dokonał wprawdzie Tacyt, rzymski historyk z II wieku n.e., ale są one tak niedoskonale, że do dziś budzą wątpliwości historyków. Podobnie zresztą jak nieco późniejsza relacja Prokopa z Cezarei. Więcej konkretów pochodzi dopiero z VI wieku. Jest to przede wszystkim zasługa Jordanesa, historyka germańskich Gotów, który wspomniał o słowiańskim ludzie Wenetów, lokalizując go właśnie na naszych ziemiach. W słowiańskość tych Wenetów czy Wenedów wątpi jednak obecnie spora grupa polskich uczonych, uważając, że był to jeszcze jeden z napływowych ludów bałtyjskich, podczas gdy nasze ziemie w czasach opisywanych przez Jordanesa zamieszkiwały przede wszystkim niezidentyfikowane plemiona germańskie. W 512 roku Prokop z Cezarei, pisząc o wędrówce Herulów do Skandynawii, wspomina, że przeszli oni w poprzek przez wszystkie ludy Sklavinow. Z 592 roku pochodzi pierwsza informacja o Ardagaście, wodzu Słowian, czyli Sklawinów, który wtedy został wzięty przez Rzymian do niewoli. To właśnie przełom V i VI stulecia przyjmowany jest na ogól za czas pojawienia się Słowian w tej części Europy. Językoznawstwo, które przychodzi w sukurs historii i archeologii, wskazuje, że liczne nazwy geograficzne (rzeki, jeziora, lasy i mokradła) w swoim źródłosłowie nie zachowały żadnych terminów

pochodzących z języków pragermańskich. Brzmią zupełnie inaczej, zapewne ktoś im nadał własne nazwy. Brzmią w sposób charakterystyczny dla języków słowiańskich. Jedno jest pewne. Na obecne polskie ziemie przybyli ze wschodu zarówno Weleci, jak i Obodrzyci. Na ich obecność nie brakuje dowodów archeologicznych, a nawet językowych (dotyczy to przede wszystkim nazw miejscowości). Mniej natomiast posiadamy wiadomości o Serbach i Chorwatach, którzy później z „naszych” ziem wywędrowali na południe Europy, a także – dlaczego to zrobili. Na ich temat istnieje tylko jeden wiarygodny zapis w relacji uczonego cesarza bizantyjskiego Konstantyna Porfirogenety (913-959) stwierdzający: Wiedzieć należy, że Serbowie pochodzą od niechrzczonych Serbów, którzy też nazywają się Białymi i mieszkają z tamtej strony Turkii [Węgier], w okolicy nazwanej u nich Boiki [Czechy], Z nimi graniczy kraj Franków [Niemcy], równie jak i Wielka Chrobacja niechrzczona, czyli tak zwana Biała. Cesarzowi chodziło zapewne o dzisiejszą Małopolskę. Nie ustalono również, z jakiego kierunku Słowianie dotarli na nasze ziemie. Obok logicznie nasuwającej się tezy, że przybyli ze wschodu, ze stepów ukraińskich, istnieje teoria głosząca, iż najpierw wkroczyli na tereny dzisiejszej Słowacji i Czech. Stamtąd skierowali się na Łużyce i Połabie i dopiero z zachodu zaczęli przenikać za Odrę, do Wielkopolski i dalej na wschód. Nadal jednak, wobec braku znalezisk archeologicznych, pozostaje zagadką, w jaki sposób Słowianie, którzy przybyli tu na tereny opuszczone prawdopodobnie po inwazji Hunów na Europę i zajęli się głównie rolnictwem i pasterstwem, mogli w swoich wyprawach wojennych docierać aż do Peloponezu. Narzędzi rolniczych, śladów po różnego rodzaju uprawach znaleziono dotychczas wiele, natomiast broni niezbędnej do wypraw zbrojnych prawie wcale. A przecież najazdy Słowian na ziemie cesarstwa bizantyjskiego nie budzą dzisiaj, w świetle zachowanych pisanych

dokumentów, najmniejszych wątpliwości. Czyżby zostali zniewoleni przez innych najeźdźców, otrzymywali od nich broń tylko na czas uczestniczenia w ich wyprawach na ziemie bizantyjskie, a potem oddawali oręż i wracali do uprawy roli? Z faktu, że w podbojach Awarów, w ich licznych wojnach z Bizancjum, Słowianie stanowili zawsze pierwszą linię atakujących barbarzyńców, nasuwa się wniosek, że stanowili typowe „mięso armatnie” tamtych czasów. Używając współczesnego języka, najstarsze plemiona słowiańskie nie miały nigdy dobrej prasy. Nazwy ich wymieniano wyłącznie okazjonalnie, przy szczegółowych opisach dokonań innych narodów. Praktycznie jedynym dokumentem, w którym zapisano nazwy wielu słowiańskich plemion, a także grodów i osad w ich posiadaniu, jest nota: Descripto civitatum et regionum ad septentrionalen plagam Danubi (Opis terytoriów i grodów słowiańskich na północ od Dunaju), spisana w Ratyzbonie w 845 roku na potrzeby króla Ludwika II Niemieckiego, władcy wschodniej części imperium Karolingów (późniejsze Niemcy). Nota jest powszechnie znana jako „Geograf Bawarski”. Król, szykujący się do wielkiej ofensywy na ziemie słowiańskie, polecił zebrać szczegółowe informacje o terenach, na które zamierzał poprowadzić wyprawę. Była to chyba pierwsza w historii na taką skalę przeprowadzona akcja... szpiegowska. Trzeba przyznać, że została wykonana perfekcyjnie i z ogromnym rozmachem. W jej wyniku powstało nadzwyczaj staranne opracowanie, uwzględniające pełną lokalizację plemion zachodniosłowiańskich. Opracowanie podzielono na sześć podstawowych grup, według bardzo jasnych kryteriów. W grupie pierwszej znalazły się plemiona słowiańskie graniczące bezpośrednio z państwem wschodniofrankońskim; w drugiej – plemiona zamieszkujące tereny wzdłuż szlaku handlowego Bardowik-ujście Odry; w trzeciej –

plemiona osiadłe na ziemiach wzdłuż szlaku handlowego Magdeburg-Rebus-Wielkopolska-Kijów; w czwartej – Słowianie żyjący wzdłuż szlaku handlowego ujście Dunaju-Dniestr-WisłaMorze Bałtyckie; w piątej – mieszkańcy ziem, przez które przebiegał szlak handlowy Sakrel-Kijów-Bizancjum; w szóstej – plemiona bytujące wzdłuż kolejnego szlaku handlowego KrakówBudziszyn-Erfurt-Praga.

Plemiona słowiańskie zamieszkujące ziemie między Odrą a Bugiem wg. Geografa Bawarskiego, rys. M. Chwiszczuk

Wybór szlaków handlowych jako głównego kryterium tej klasyfikacji był w pełni uzasadniony. Szlak handlowy stanowił wtedy jedyny powszechnie dostępny szlak komunikacyjny, co dla armii króla Ludwika II, mającej przecież poruszać się w nieznanym

terenie, musiało mieć duże znaczenie. Dla nas najważniejsze są trzy opisane w „Geografie Bawarskim” grupy: trzecia, czwarta i szósta, ponieważ dotyczą ziem polskich. Zostały na nich zlokalizowane i nazwane następujące słowiańskie plemiona: Glopeani (Goplanie), Lendizi (czyli Lędzianie) Prissani (po polsku Pyrzyczanie), Velunzani (Wieluńczanie), Vuislane (Wiślanie), Sleenzane (Ślęzanie), Lunsizi (Łużyczanie), Milzanc (Milczanie), Lupiglaa (Głubczyczanie), Opolini (Opolanie), Golensizi (Gołęszyczanie), Besunzane (Bieżuńczanie), Dadosesani (Działoszanie) i Verizane (Wierzyczanie). O Pomorzanach i Mazowszanach nie ma ani słowa. Albo wyodrębnili się później z innych plemion, jak uważają niektórzy historycy, albo ich tam jeszcze nie było, albo po prostu ich ziemie nie znajdowały się w kręgu zainteresowań militarnych króla Ludwika II, bądź leżały poza szlakami handlowymi znanymi autorom opracowania. Uwagę zwraca istotny fakt. Otóż „Geograf Bawarski” w ogóle nie wspomina o plemieniu słowiańskim Polan na polskich ziemiach, chociaż jest to już wiek IX, i to schyłek jego pierwszej połowy. A jednak wymienione w opracowaniu plemiona i narody w większości nie weszły do naszej pamięci historycznej. Ustąpiły miejsca kolejnym przybyszom ze wschodu – właśnie Polanom. Niezwykle ważną informacją jest także wyszczególnienie w opracowaniu aż 760 grodów i osad obronnych należących do wymienionych plemion, chociaż dzisiaj wiadomo, że rejestr ten jest niepełny. Szczególnie dotyczy to grodów i osad plemienia Wiślan. Oznacza to, iż w owym czasie na naszych ziemiach żyły już dobrze zorganizowane słowiańskie plemiona, posiadające nie tylko obronne osady, budowane wzdłuż znanych szlaków handlowych, ale także wiele grodów. W popularnym społecznym odczuciu najstarszym polskim

miastem jest Kalisz; jako Calisię wymienił je już Ptolemeusz w II wieku. Niestety, jest to jeszcze jeden mit, utrwalony powszechnie w świadomości Polaków. Podstawowy błąd związany jest z lokalizacją Calisii. Ptolemeusz określił bardzo dokładnie szerokość geograficzną (52 stopnie 50 minut), na której gród ten miał się znajdować, dodając, że na podobnej szerokości leży też gród Laukaristos. Jest to dzisiejszy Trenczyn na Słowacji. Natomiast Kalisz położony jest na zupełnie innej szerokości geograficznej. Podobnie można zlokalizować przynależność państwową innej zapisanej u Ptolemeusza miejscowości – Setidawa – mającej według niego znajdować się na północ od Calisii. Jest to nazwa typowa dla miejscowości w Słowacji, a nie dla środkowej Polski. Niewiele w tej materii nowego wnosi zapis Ibrahima ibn Jakuba, żydowskiego kupca i podróżnika, pochodzącego z hiszpańskiej Tortosy. Przy powoływaniu się na jego wzmiankę o tym grodzie zapomina się, że ów wybitny podróżnik nigdy nie był w rejonie tego miasta, więcej – nie przebywał na ziemiach polskich w czasach panowania Mieszka I, a informacje o nich uzyskał wyłącznie na cesarskim dworze w Merseburgu. Przemierzył ze swą karawaną tylko ziemie cesarskie leżące na szlaku jego handlowych zainteresowań, a najdalej na wschód dotarł do Pragi. A przede wszystkim podróżował ponad sto lat po powstaniu „Geografa Bawarskiego”, wymieniającego owe słowiańskie grody i osady na ziemiach polskich. Nie musiał wiedzieć, że na ziemiach, którymi władał Mieszko I, i to na wiele lat przed powstaniem państwa, istniały również inne grody i osady. Przez nasze ziemie wędrowało wielu kupców. Znany jest szlak bursztynowy, ale takich szlaków – jak wynika z „Geografa Bawarskiego” – musiało być kilka; podobnie jak szlaków solnych czy szlaków niewolniczych. Wzdłuż nich musiały istnieć jakieś grody i osady. Nie tylko Kaliszanie wpadli na pomysł utworzenia miejsca, w którym kupcy przeprowadzający swoje transakcje mogli

się czuć w miarę bezpiecznie. Jednakże najstarszy gród kaliski wzniesiono dopiero w drugiej połowie IX wieku – datując na podstawie znalezisk ceramicznych i wyników badań dendrochronologicznych (badań zachowanych resztek użytego do jego budowy drewna).

Makieta wczesnosłowiańskiego grodu pod Serockiem, fot. R. Plewiński

Wszystko wskazuje na to, że Calisii, czyli jak chcemy – Kaliszowi – będącemu bez wątpienia starym i bardzo ważnym słowiańskim, a potem polskim grodem, należy odebrać miano najstarszego na ziemiach polskich. Najpełniejszą opinię w tej sprawie wyłożył Jerzy Kolendo w „Prehistorii ziem polskich”, który nie neguje, że Kalisz jest jednym ze starszych polskich grodów, ale uważa, iż powstał on w czasach późniejszych. Dowodzi także, że wspomniana wzmianka Ptolemeusza w ogóle nie powinna być odnoszona do ziem dzisiejszej Polski. A zatem który z polskich grodów, jeśli nie Kalisz, jest grodem najstarszym? Zdania archeologów i historyków są podzielone. Wracając do Ptolemeusza: Calisia nie jest jedynym wymienionym przez niego miastem na naszych ziemiach. W swojej

„Kosmogonii” wymienił również Ascaucalis, czyli Osielsk pod Świeciem, a ponadto: Arsonium (Wieruszów), Budorrigum (Brzeg), Leucavistus (Wrocław albo słowacki Trenczyn), Limoscalcum (dotychczas niezidentyfikowane), Lugidunum (Legnica) i jeszcze trzy niezidentyfikowane grody – tajemniczy Szczurgam oraz Virunum i Vivitium. W świetle najnowszych badań archeologicznych do tego grona należy bezwarunkowo dołączyć Opole. A co z Gnieznem, legendarną stolicą z czasów przedpiastowskich? Kiedy powstało? Zajrzyjmy jeszcze do sporządzonej w „Geografie Bawarskim” listy grodów i osad znajdujących się na naszych ziemiach w 845 roku. Warto z niej przytoczyć kilkanaście najbardziej znanych grodów i osad, które przetrwały do naszych czasów. Dzięki tej liście wiadomo, że między Odrą a Wisłą i Bugiem istniały one na pewno przed objęciem władzy przez Mieszka I. Przede wszystkim na tej liście znajduje się Kraków (Craccounita civitas). Jeśli w „Geografie” występują Sieradzanie jako słowiańskie plemię, to zapewne już wtedy istniał gród Sieradz, od którego wzięli nazwę. Podobnie z Pyrzyczanami, zwanymi tak od grodu Pyrzyce. Należy też wspomnieć o Wieluniu, Lądzie czy Łęczycy. Jest jeszcze Kruszwica, Ostrów Lednicki, Głogów, Szeligi pod Płockiem, Stradów, Naszacowice czy też Zawada Lanckorońska w Małopolsce. Każdy z tych grodów mógł śmiało rywalizować z Kaliszem o miano najstarszego. Wielu historyków uważa jednak, że za najstarszy na ziemiach polskich gród należy uznać Giecz. Powołują się przy tym również na badania dendrochronologiczne oraz liczne archeologiczne znaleziska, łatwe do umiejscowienia w czasie. Grody we wczesnym średniowieczu budowano z dwóch powodów. Przede wszystkim przy szlakach handlowych miały zapewnić bezpieczeństwo handlu, a wobec permanentnych zagrożeń pełniły funkcje obronne. Owa mnogość grodów i osad

obronnych na naszych ziemiach nie jest przypadkowa. Plemiona słowiańskie w tamtym okresie nie należały bynajmniej do miłujących pokój oraczy, hodowców i zbieraczy runa leśnego. Początki słowiańskiej państwowości rodziły się w ogniu bezpardonowych walk wewnętrznych. Mnożyły się wzajemne najazdy, gdyż był to już czas pierwszych prób podporządkowania sobie przynajmniej najbliższych sąsiadów. Słowianie szybko wyciągali wnioski z tych lekcji przetrwania, których udzielali im liczni najeźdźcy z zewnątrz. Kto nie potrafił się obronić, ginął lub stawał się niewolnikiem. Nie było innych możliwości. Te same reguły obowiązywały także podczas walk wewnętrznych. Obronę życia i godności zapewniały grody. To w nich mieszkańcy okolicznych siedlisk chronili się w obliczu najazdów. Dlatego autorzy „Geografa Bawarskiego” naliczyli 760 grodów i obronnych osad. Nie były to dane precyzyjne, gdyż obejmowały tylko wyznaczone rejony, przez które biegły znane szlaki handlowe. Poza tymi szlakami musiały istnieć jeszcze inne plemienne warownie. Urbanizację ziem słowiańskich wyznaczała walka o byt, o przetrwanie. W ostatecznym rachunku wygrali ją najsilniejsi. Wygrali Polanie.

Sarmaci, pasterskie plemię bez przyszłości Ani jednego sarmackiego słowa. Koczownicy irańscy. Sarmacja, czyli Ukraina. Jak wyginęli Sarmaci? Narodziny mitu. Kultura sarmacka. Bezlitosna weryfikacja. Wszystko w tym micie jest sztuczne, nieprawdziwe. A jednak jest to chyba najbardziej pielęgnowany mit w naszej kulturze i obyczajach. Zastanówmy się nad nim uważnie, a to ze względu na jego niezwykłą popularność. Polak, czyli Sarmata. Znak równości pomiędzy tymi dwoma pojęciami postawiono już wiele wieków temu. Dlatego w Polsce mamy „sarmacką tradycję”, „sarmacką kulturę”, „sarmackie obyczaje”, „sarmacką krew”, a nawet „sarmackie wąsy”, i po dzień dzisiejszy chętnie posługujemy się tymi terminami, traktując je wymiennie ze słowem „polskie”. Nieważne, że Sarmaci nigdy nie byli Słowianami, ważne, że byli rzekomymi protoplastami Polaków! A zatem przyjrzyjmy się bliżej plemieniu naszych rzekomych protoplastów, którego pojawienie się w historii Europy wywarto, po wiekach, tak znaczący wpływ na polską kulturę i obyczajowość. Wypada zacząć od tego, że w języku polskim, nawet najstarszym, nie ma nie tylko ani jednego słowa pochodzącego z języka Sarmatów, a nawet nie ma żadnego zbliżonego źródłosłowu. Dla językoznawców jest to koronny dowód, że na naszych ziemiach Sarmatów nigdy nie było. Jedynym znanym na świecie językiem, który rozwinął się ze starożytnego dialektu sarmacko-aleńskiego, jest język dzisiejszych mieszkańców Osetii. Ale jest to naród od zamierzchłych czasów żyjący na przedpolach Kaukazu. Gdzie Kaukaz, a gdzie Polska?

Polskich językoznawców wspierają w ich opiniach polscy archeologowie, którzy od lat na próżno szukają jakichkolwiek śladów sarmackiej obecności pomiędzy Wisłą, Odrą i Notecią, a zatem na ziemiach uznanych powszechnie za kolebkę polskiej prehistorii i polskiej państwowości. Wśród współczesnych naszych historyków średniowiecza nie rozważa się już zagadnienia – czy Sarmaci w ogóle dotarli do najstarszych ziem polskich, lecz czy istnieje jakiekolwiek rozsądne uzasadnienie narodzin polskiego sarmatyzmu. Skąd więc pochodził i w jaki sposób zniknął lud, po którym na naszych ziemiach nie pozostał żaden fizyczny czy werbalny ślad, a który w XV wieku na trwałe został zapisany w naszej genealogii narodowej i przetrwał w niej przez kilka następnych stuleci. Nie budzi żadnej wątpliwości fakt, że Sarmaci rzeczywiście zaistnieli w historii Europy. Ten koczowniczy lud, wywodzący się z dalekich stepów perskich, spokrewniony z Medami, Partami, Persami i Scytami, w swoim parciu na zachód rozbił się dopiero o tarcze rzymskich legionów. Stało się to prawdopodobnie około pierwszego wieku naszej ery. Trudno jednak mówić o jednorodnym plemieniu Sarmatów. Był to raczej związek plemienny, w którego skład wchodzili: Alenowie, Antowie, Aorysi, Jazygowie, Roksolanowie i Syracy. Plemiona te, niemające – podobnie jak inne ludy koczownicze – wykrystalizowanych form państwowości, stopniowo przesuwały się z irańskich stepów na zachód. Sześćset lat przed naszą erą zatrzymały się w dorzeczu dolnej Wołgi. Większość jednak nie osiadła tam na stale, lecz wędrowała dalej na zachód. Wzmianki o tych plemionach, nazywanych Sarmatami lub Sauromatami (jak określano zachodnich Sarmatów), występują już w zapisach Herodota, Hipokratesa czy greckiego geografa Strabona. Przez wiele wieków Sarmaci koczowali na terenach Azji i Europy, od południowej Syberii, Kazachstanu i Ałtaju po

wybrzeża Morza Czarnego, a w końcowym okresie swego istnienia zamieszkiwali także dzisiejszą Ukrainę i Mołdawię, w tzw. strefie lasostepu, prowadząc koczowniczo-pasterski tryb życia. Taki sposób egzystencji zmuszał ich do ciągłych wędrówek, podczas których coraz częściej natrafiali na tereny już zamieszkane przez inne plemiona. Ponieważ dotychczasowi mieszkańcy nie ustępowali ze swych ziem bez oporu, Sarmaci musieli skutecznie i szybko opór ten przełamywać. I to właśnie leżało u podstaw wielkiej sprawności bojowej tych koczowników. Owi pasterze i hodowcy niejako w naturalny sposób stawali się znakomitymi wojownikami, gdyż do tej roli wdrażani byli od dzieciństwa. Aby zająć i utrzymać nowe terytoria, musieli doskonalić swą sztukę wojenną. W efekcie stali się narodem zdobywców. Główną formacją bojową Sarmatów były konne oddziały łuczników, o dużych możliwościach manewrowych na polach bitew. Natomiast do przełamywania szyków ciężkozbrojnej piechoty zaczęli z czasem tworzyć specjalne oddziały katafraktów, czyli jazdy, która stylem walki i uzbrojeniem mogła być – przy dużej dozie dobrej woli i wyobraźni – pierwowzorem naszej husarii. Nie przypadkiem jednym z najważniejszych bóstw sarmackich był bóg wojny Szamszir, najczęściej wyobrażany w postaci nagiego miecza wbitego w ziemię. W sytuacji nieustannych wojen i podbojów Sarmaci byli zmuszeni do wcielania w szeregi wojowników także kobiet. Dlatego Grecy i Rzymianie właśnie w oddziałach kobiecych, walczących z równą dzielnością i okrucieństwem jak formacje mężczyzn, widzieli znane im z ich własnych mitów i legend tajemnicze Amazonki. Nawet Herodot uważał Sauromatów za owoc związków Amazonek z mieszkającymi gdzieś na północy Scytami. Sarmackie parcie na zachód zostało ostatecznie powstrzymane przez Rzymian pod koniec I wieku n.e. Rozbici w kilku kolejnych

starciach z rzymskimi legionami, Sarmaci gwałtownie skręcili na północ i północny wschód, w górę Wołgi i Dniepru. Przed nimi rozciągał się lasostep, który zawsze stanowił ich naturalne środowisko. Do dzisiaj archeologowie natrafiają na liczne ślady bytności Sauromatów w dolnym biegu Dniepru i Dniestru, podobne zresztą do tych, które znajdują również na terenach między Donem, Morzem Azowskim i Wołgą. Na dzisiejszej południowej Ukrainie i we współczesnej Mołdawii Sauromaci przebywali przynajmniej do połowy V wieku, prowadząc koczownicze, pasterskie życie, pełne utarczek zbrojnych z sąsiednimi plemionami. Dlatego te rejony wschodniej Europy w kulturze rzymskiej określano terminem: Sarmacja Europejska, z tym że była to w zasadzie nazwa najeźdźców, a nie rdzennych mieszkańców owych ziem, chociaż niekiedy europejskimi Sarmatami kronikarze nazywali mieszkańców Rusi. Ojcem nazwy był prawdopodobnie Ptolemeusz z Aleksandrii (żył w II wieku p.n.e), który mianem tym obdarzył wszystkie ziemie leżące na północny wschód od granic rzymskiego imperium. Tak określano również wiele innych obszarów, z których później pewna część przez jakiś, czas należała do Polski, chociaż nigdy nie były one naszymi ziemiami etnicznymi. I to można uznać za jedyny możliwy nasz związek z Sauromatami. Nazwą Sarmacji Europejskiej Ptolemeusz bardzo swobodnie objął wszystkie ziemie leżące na północ od terenów rzeczywiście zajmowanych przez Sauromatów. Były to rozległe obszary, ciągnące się aż do basenu Morza Bałtyckiego, które Ptolemeusz mianował Morzem Sarmackim. Uznał, że w sytuacji braku informacji o przynależności plemiennej terenów północnowschodniej Europy, trzeba je włączyć do Sarmacji. Później liczni europejscy kartografowie wczesnego średniowiecza, wzorując się na Ptolemeuszu, wszystkie nieznane im ziemie na wschód i północny wschód od Germanów również, na węzełki wypadek,

nazywali Sarmacją, chociaż zdarzały się inne mapy, jak na przykład mapa ebstorfska (wykonana w klasztorze benedyktynów w Ebsdorf przez Gerwazego z Tilbury), na której zaznaczono Odrę, Wisłę, Niemen i Dźwinę, a Sarmatię umieszczono na Bałkanach. Spowodowało to wielkie zamieszanie wśród historyków, a w XV wieku stało się w naszym kraju powodem do postawienia znaku równości między Sarmacją a Polską, chociaż zdarzały się również wczesnośredniowieczne mapy, na których nasze ziemie widniały już jako Sclavi, Sclavini, Sclavonia, Wenedia czy Windowia. Powszechnie również Scytię utożsamiano wtedy z Sarmacją. Pokusa, aby wszystkie nieznane ziemie nazwać Sarmacją, była tak wielka, że nie opierano się jej zbyt długo. Rozwiązywała przecież problem niewiedzy autorów ówczesnych map czy kronik. Gall Anonim nie miał takich wątpliwości. Dla niego Słowiańszczyzna zaczynała się na wschodzie tam, gdzie kończyły się ziemie Sarmatów: Ciągnie się ona od Sarmatów, którzy zwą się też Getami, do Danii i Saksonii. A zatem pierwszy nasz kronikarz nie „wpuścił” Sarmatów na słowiańskie ziemie. Europejscy Sarmaci pojawili się w pobliżu rdzennych ziem polskich bardzo późno. Najpierw musieli wyprzeć z Kijowa, co stało się pod koniec VI wieku, żyjących tam wtedy Polan. Kiedy z kolei na zajmowane przez Sauromatów dzisiejsze ukraińskie terytoria zaczęły naciskać inne przybyłe z głębi środkowej Azji plemiona, a Europa już wiedziała, jak się przed nimi skutecznie bronić, raz jeszcze, spychani przez nowych przybyszów ze wschodu, Sauromaci z konieczności ruszyli na północ. Pasterze-koczownicy natrafili jednak na zupełnie nieznane im środowisko biologiczne i geologiczne. Bagna, mokradła i nieprzebyte lasy stanowiły dla Sauromatów, poruszających się przecież konno i na wozach mieszkalnych, tereny trudne do przebycia. Napotkali też skuteczniejszy, w tych warunkach, opór

nowych gospodarzy naszych ziem – Polan. W gęstych lasach i na mokradłach ich wyśmienita konnica nie miała żadnych szans w starciu z kryjącymi się wśród drzew pieszymi słowiańskimi łucznikami. Ostatecznie Sauromaci nie przekroczyli nigdy linii Wisły, uznawanej wtedy za wschodnią granicę ziem Polan. Prawdopodobnie nie przekroczyli nawet Bugu, natomiast przez tereny dzisiejszej Ukrainy i Białorusi kierowali się na północ, w stronę ziem zajmowanych przez plemiona pruskie i bałtyckie. Jednakże doznali tam – podobnie jak od Polan – licznych dotkliwych klęsk od Prusów i Bałtów. W rezultacie bardzo szybko przestali istnieć jako samodzielny naród. Nie powstały jednak żadne zapisy o tym, jak się zakończyła ich wędrówka na północ. Dlatego, jeśli już mówić o sarmatyzmie jako wyniku pewnej tradycji narodu przebywającego na cudzych ziemiach, to powinno się to czynić przede wszystkim w odniesieniu do Prusów i Litwinów, gdyż to na ich terytorium nastąpił kres wędrówki Sauromatów na północ. Tam dokonali swego istnienia, zlewając się z miejscowymi plemionami. Nie przetrwała długo również ta grupa Sarmatów, która cofnęła się na nadwołżańskie stepy. Pokonana została przez kolejnych najeźdźców azjatyckich i przestała funkcjonować w historycznej świadomości. Rozpłynęli się Sarmaci na kartach historii. Słuch o nich zaginął na prawie tysiąc lat. Dopiero w XV wieku, najpierw Jan Długosz w „Rocznikach”, a następnie Maciej Miechowita w „Traktacie o dwóch Sarmacjach”, wydobyli dla ludzkiej pamięci, nieistniejących od wieków, rzekomych protoplastów naszego narodu. Postępowali przy tym bardzo niekonsekwentnie, gdyż głosili także polański początek Polski. Modzie na sarmatyzm uległ nawet Andrzej Frycz Modrzewski, który dedykując swe dzieło „O naprawie Rze-

czypospolitej” królowi Zygmuntowi Augustowi, nazwał go „władcą Sarmacji”. Wcześniej za „króla Sarmatów” uważał się Jan Olbracht. Sarmatyzm nie był oryginalnym pomysłem polskich kronikarzy. Wyszukiwanie protoplastów przyszło do nas z zachodu. Otóż w wielu społecznościach średniowiecznych szukano mitologicznych genealogii narodowych. Niemcy wytworzyli wtedy teutonizm, Szwedzi – nordyzm, a Francuzi w zamierzchłej swojej przeszłości odszukali frankogalizm. Myśmy także nie chcieli być gorsi; polscy kronikarze włączyli się w nurt poszukiwań wojowniczych przodków i nawiązali właśnie do Sauromatów, bardziej znanych w Europie od słowiańskich Polan. Aby Sarmaci, a ściślej Sauromaci, mogli awansować na protoplastów Polaków, musieli być przede wszystkim dobrze urodzeni. Owo szlachetne urodzenie, osadzone w najstarszej historii świata, mogło nam zapewnić tylko... Pismo Święte. Jan Długosz sięgnął zatem do Biblii i własnej wyobraźni, a potem nadzwyczaj starannie wywiódł pochodzenie Sarmatów od Jafeta, syna Noego. Pierwszym człowiekiem z rodu Jafeta był Alan, z trzema synami swoimi, których imiona to: Izycjon, Armenon i Negno. Izycjon miał czterech synów, tych zaś imiona Frankus, Romanus, Momaur i Brytto, od którego to najpierw Brytania nazwana była i zamieszkała. Drugi zaś syn Alana, Armenon miał 5 synów. Oni: Sochus, Walgot, Gebid, Burgund i Longobard. Trzeci syn zaś Alana, mianowicie Negno, miał czterech synów, ich zaś imiona: Wandal, od którego nazwani zostali Wandalowie, których teraz zwie się Polakami, ten zaś od imienia swojego rzekę, co teraz pospolicie się zwie Wisłą, czyli Vistulq, postanowił nazwać Wandalus. Drugim synem Nengo był Thargus, trzecim Sakso, czwartym Bogorus. Dalsze kronikarskie genealogie były już Długoszowi niepotrzebne, skoro doszedł do Wandala.

No dobrze, a gdzie tu Sarmaci? Otóż zdaniem kronikarza były dwa niezależne od siebie szczepy Wandalów. Jeden to szczep germański, żyjący na terenach u źródeł Łaby, który później wędrował na południe i dotarł do Afryki, gdzie założył wielkie państwo, drugi to szczep wandalski, który tworzyli właśnie poprzednicy Słowian – Sarmaci. Innymi słowy, nasz kronikarz postawił najpierw znak równości między Wandalami i Sarmatami, a potem taki sam znak między Sarmatami a Polakami. I dla niego wszystko było już proste. W ślad za Długoszem inny kronikarz i historyk, Marcin Bielski, dowodził: ...syn [Jafeta] Gomer, z synem swoim Ascenaesem, albo Jasceną, Sarmaty założył. Państwo to miało się rozciągać od rzeki Tanis (Wołgi) aż do Renu. Jego zdaniem istniały trzy Sauromacje. Jedna scytyjska, druga europejska, do której należały Moskwa, Polska, Litwa, Ruś, Prusacy, Pomorzanie, Goci, Alanowie i Tatarzy. Trzecią Sauromację, bez konkretnej lokalizacji, zamieszkiwali ludzie z jaszczurczymi oczami. Podobnie sarmacki początek Polaków przedstawił Maciej Miechowita, a właściwie Maciej Karpiga, żyjący na przełomie XV i XVI stulecia, lekarz, historyk, geograf, profesor Akademii Krakowskiej. Przodków Polaków dostrzegł on wśród Sauromatów, czyli europejskich Sarmatów. Od biblijnych przodków wywodził Sarmatów także inny polski szesnastowieczny historyk Stanisław Sarnicki. Twierdził on, że protoplastą Sarmatów i twórcą nazwy plemienia był Asarmota, syn Sema, jednego z trzech synów Noego. Utrzymywał także, że to właśnie poprzez Sema Polacy (Sarmaci) są bezpośrednio spokrewnieni z Jezusem Chrystusem, który również pochodził od Sema, praojca narodów semickich. Wobec takiego powinowactwa każdy Polak powinien chcieć być Sarmatą. Polacy jednak na swego protoplastę wybrali Jafeta, rodzonego brata Sema. Natomiast – zdaniem Stanisława Sarnickiego – europejscy

Sarmaci, zwłaszcza zamieszkujący polskie ziemie, byli... Trojanami, którzy po upadku Troi przeszli na południowy wschód kontynentu. Ze zdobytego przez Greków grodu wyprowadził ich jeden z trojańskich wodzów, Antenor. Trojanie przybyli nad Wisłę i utworzyli nowe plemię zwane Henetami lub Wenetami. Od Wenetów do Polaków droga była już prostsza. To właśnie Weneci zostali szybko wchłonięci przez Polan i utworzyli z nimi polski naród. Według Sarnickiego mogliśmy być „braćmi w Jafecie” z Trojanami i Rzymianami. Wywiódł on, że od potomków Jafeta pochodzą zarówno Rzymianie i Trojanie, jak i Słowianie oraz Polacy. Potrzebni mu byli Trojanie-Sarmaci, aby późniejsi Polacy mogli podpisać się pod sarmatyzmem. Nie chcieliśmy być gorsi od Francuzów, którzy także uważali się za następców Trojan. Również Niemcy, uznając się za spadkobierców Rzymian, pośrednio przypisywali się do trojańskiego rodowodu. Troja w ten sposób stawała się ojczyzną ludów europejskich. Kropkę nad i w sprawie polskiego sarmatyzmu postawił wymieniony już Marcin Bielski. W „Kronice polskiej” napisał: Tedy to iawna i iasna rzecz, żechmy są Sarmatae sławni:y, przeto cokolwiek o Sarmatach pisano, to się słusznie ma rozumieć, o przodkach naszych. Dla niego było to ostateczne zakończenie zgłaszania jakichkolwiek wątpliwości w sprawie polskiego sarmatyzmu. Idea sarmatyzmu natychmiast przeniknęła do polskiej literatury. W siedemnastowiecznym panegiryku „Mars Sauromatski”, napisanym przez Samuela Hutora Szymanowskiego na cześć króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, możemy przeczytać taką frazę: Słuchaj mnie Sauromatha, z przodków sławnych bitny, /Narodzie Kreacyjny, Lechu starożytny. Twierdzenie, że: z Sarmatów wyszli przodkowie nasi, sformułował Adam Naruszewicz, który udowadniał, że miano

Polan nadali nam... Czesi, biorąc je od polewania chrzestną wodą, natomiast myśmy imię Lachów zaczerpnęli od Laców, hordy sarmackiej, przybyłej w nasze strony razem z Hunami. Tezę tę Naruszewicz zapożyczył od Gotfrieda Langnicha z Gdańska, badacza dziejów polskich, który Polaków również wywodził od sarmackiego plemienia Lazi, mieszkającego w Kolchidzie, w Gruzji. Po-Lacy, czyli Po-Lazi, potomkowie Lazich, dotrzeć mieli do Polski około 550 roku. Jak widać, szukano różnych uzasadnień dla polskiego sarmatyzmu. Trudno się dziwić, że po takiej rodowodowej rekomendacji ideę sarmackiego początku Polski szybko i ochoczo podchwyciła polska szlachta. Chociaż bardzo pogardzała chłopami i mieszczanami, to jednak nie przeszkadzało jej, że Sarmaci byli zwykłym koczowniczym ludem pasterskim. Utożsamiała się z pasterzami i hodowcami, czyli z tymi, których jednoznacznie uznawała za niegodnych bycia Sarmatami. Z historii Sarmatów wydobyto przede wszystkim dokonania dzielnych łuczników konnych, zdobywców licznych ziem. Nawet ich przegrane walki z Rzymianami stanowiły w Polsce powód do dumy. Przemilczano natomiast całkowicie sposób, w jaki Sarmaci zeszli z kart europejskiej historii. Zaciągnięto również zasłonę milczenia na jakże istotny fakt, że praprzodek polskiego, dumnego ze swego pochodzenia szlachcica był w rzeczywistości najzwyklejszym pastuchem, uganiającym się po stepie za bydłem. Całkowicie odżegnano się także od Asarmota, bo przecież jakiekolwiek pokrewieństwo z Semitami, czyli – w powszechnym wtedy rozumieniu – z Żydami, było wówczas przez polską szlachtę absolutnie nie do przyjęcia. Polski szlachcic, Sarmata, w swoim głębokim przekonaniu był potomkiem Jafeta, w odróżnieniu od chłopa z polańskim rodowodem, którego uznawał za wywodzącego się od innego syna Noego – Chama. Nawiązując do wojowniczych cech swoich

protoplastów – będących przecież także potomkami pogardzanych przez niego Żydów – polski Sarmata mógł się realizować jako obrońca Ojczyzny, służąc wojskowo, ale najchętniej tylko w pospolitym ruszeniu, gdyż nade wszystko cenił wolność osobistą. Żądał dla siebie pełnej swobody i autonomii oraz poszanowania przywilejów, dążąc jednocześnie do ograniczenia uprawnień państwa w stosunku do swoich obywateli. Oczywiście tylko i wyłącznie rdzennie polski szlachcic miał prawo być kontynuatorem i ideowym spadkobiercą sarmackich tradycji. I tylko Polska mogła być jedyną spadkobierczynią dawnej Sarmacji. Można by powiedzieć, że w ten sposób w imieniu wszystkich Słowian, pochodzących przecież rzekomo od Jafeta, zawłaszczyliśmy sobie Sarmatów. Godna podkreślenia jest jeszcze jedna, bardzo ważna sprawa, związana z powstaniem i istnieniem polskiego sarmatyzmu. Otóż prawo do nazywania się Sarmatą przysługiwało przez długi czas wyłącznie szlachcie katolickiej. Prawa tego pozbawiano zarówno wyznawców Kościoła prawosławnego, jak i unickiego czy ewangelickiego. Kolejnym paradoksem jest to, iż jeden z głównych ideologów polskiego sarmatyzmu, Stanisław Sarnicki, był kalwinem. Odwołanie się do sarmackiej przeszłości, tradycji i rodowodu szło w parze z przekonaniem nowych spadkobierców Sarmatów o zdecydowanej wyższości swoich praprzodków nad innymi, współczesnymi tamtym, plemionami. Nieważne było, że to właśnie te inne, tak niedoceniane, a nawet lekceważone plemiona wymazały niegdyś skutecznie Sarmatów z kart historii. W konsekwencji takiego przekonania oraz odwołania się do sarmackich rodowodów i obyczajów natychmiast pojawiło się w Rzeczypospolitej przekonanie o szczególnych cechach charakteru narodowego Polaków – swoistego narodu wybranego spośród innych narodów naszego kontynentu. Wraz z przeświadczeniem o

posłannictwie w Europie prawie natychmiast pojawiła się ksenofobia, wrogość wobec cudzoziemców, szczególnie Niemców, Francuzów, Włochów, Anglików i Holendrów. Niejako konsekwencją tego stanowiska była megalomania narodowa, która, o dziwo, narastała wraz z upadkiem znaczenia Rzeczypospolitej w Europie. Można niekiedy odnieść wrażenie, że podobna megalomania w prawie niezmienionej formie trwa po dzień dzisiejszy. Szlachcic Sarmata uważał się za człowieka cnotliwego, pobożnego, mężnego, kochającego Ojczyznę i mądrego. Aktywnie uczestniczył we wszelkich ważnych dziedzinach życia publicznego – w sejmikach, pospolitym ruszeniu i wojnach, ale także w rokoszach, buntach i zajazdach. A poza tym był przeciwnikiem wszelkich przejawów władzy absolutnej, ale domagał się rozlicznych przywilejów. Swoją „złotą wolność” wzorował na wolności i niezależności rodem z Kozaczyzny, z tym tylko, że za podstawowy wyznacznik sarmackości uważał posiadanie gniazda rodowego, czyli dworu szlacheckiego lub magnackiego, oraz kultywowanie patriarchalnego stylu życia. I tak oto plemię koczowników, bez jakiejkolwiek zapisanej przeszłości, które uległo samozagładzie, nie umiejąc dostosować się do nowych warunków, jakie dzisiaj określilibyśmy geopolitycznymi, stało się oficjalnym wzorcem do naśladowania dla wielu pokoleń Polaków. Ten wzorzec bycia, obyczajów i stosunku do instytucji państwa doprowadził do rozbiorów Polski, a w ich konsekwencji znaleźliśmy się o krok od wynarodowienia, samozagłady i rozpłynięcia się wśród społeczności zaborców. Historia składa się z wielu takich paradoksów. Ponieważ jednak w XVI wieku w Polsce nikt nie miał pojęcia, jak wyglądali Sarmaci, a wiedziano tylko, że przyszli do Europy gdzieś ze wschodu, wyobrażenie o nich kształtowano wyłącznie na podstawie wyglądu i obyczajów Turków, Tatarów czy Ormian, z

którymi ówczesna Rzeczpospolita miała bezpośrednie, niemal codzienne kontakty, wojenne lub handlowe. To właśnie te nacje prawdziwy Polak Sarmata przypominał swym bogatym, pełnym wschodnich naleciałości strojem, a także uzbrojeniem i wyglądem. Delia, żupan, kontusz, kołpak, kulig, karabela, buńczuk, buława, buzdygan, misiurka – nie są to słowa ani słowiańskie, ani tym bardziej sarmackie. Zostały zapożyczone od Turków, którzy od Sarmatów nigdy się nie wywodzili. A jednak każde z tych słów wiąże się ściśle z typowym barokowym, polskim, czyli w ówczesnym mniemaniu, sarmackim strojem, uzbrojeniem lub obyczajem. Delia i żupan w końcu XVI wieku stały się polskim strojem narodowym. Długie, obwisłe „sarmackie” wąsy były także charakterystyczne przede wszystkim dla Turków, Tatarów czy Kozaków i od nich zostały zapożyczone. Można tu przytoczyć całą listę słów i zachowań, rodem z kultury W schodu, szybko w Polsce uznanych za typowo sarmackie. W ten sposób polska fascynacja Orientem przełożyła się na wytworzenie swoistej kultury sarmackiej, polegającej na bezpośrednim włączeniu wybranych orientalnych elementów do polskiej obyczajowości. Wyjaśnienie tego zjawiska było nad wyraz jednoznaczne. Skoro starożytni Sarmaci pochodzili ze Wschodu, to orientalny strój i broń, a także niektóre wschodnie zachowania wydawały się ówczesnym polskim Sarmatom jak najbardziej na miejscu. Zbliżały ich – jak sądzili – chociażby zewnętrznym wyglądem, do rzekomych przodków z najdawniejszych naszych dziejów. Upodobnianie się polskiej szlachty do dawnych Sarmatów, a w rzeczywistości do Turków czy Ormian, wyrażane bogatym wschodnim strojem i uzbrojeniem, powodowało nieraz tragikomiczne sytuacje. Chociażby taką, jaka wydarzyła się podczas bitwy pod Wiedniem w 1683 roku. Dowódcy wojsk sojuszniczych wymusili na naszym królu, Janie III Sobieskim, aby

żołnierze polscy przed decydującym atakiem założyli na lewe ramię opaski ze słomy, które miały ich odróżniać od podobnie ubranych i uzbrojonych wojsk tureckich; obawiano się, że w ogniu bitwy może dojść do bratobójczych walk między sojuszniczymi wojskami. Bardzo szybko, bo już w XVI wieku, uznano równorzędność kultur sarmackiej i szlacheckiej i przekonanie to pielęgnowano przez dwa następne stulecia. Sztuka, literatura czy obyczaje sarmackie, zastrzeżone pierwotnie tylko dla rdzennej szlachty polskiej, zaczęły znacząco oddziaływać również na inne warstwy społeczne. Do sarmatyzmu jako swoistej kultury wyższego rzędu, a zarazem jako swego rodzaju najlepszego patentu na polskość, aspirowali również przedstawiciele nieszlacheckich oraz cudzoziemskich z pochodzenia kręgów społeczeństwa. Znaczna część naszego bogatszego mieszczaństwa oraz cudzoziemscy urzędnicy i wojskowi, a także coraz liczniejsze elity żydowskie zaczęły lansować w swoich środowiskach gusta i obyczaje sarmackie, co niekiedy doprowadzało do zgoła humorystycznych sytuacji, rodem z Molierowskiej komedii „Mieszczanin szlachcicem”. Był to czas, w którym każdy w Polsce chciał zostać Sarmatą. Nawet w kulturze ludowej również próbowano doszukiwać się jakichś wątków i oddziaływań sarmackiego ludu pasterskiego, żyjącego – przypomnę – w wędrownych wozach, a nie w stałych domostwach. Ponieważ w grę nie wchodziły elementy stroju zastrzeżone dla stanu szlacheckiego, to ludowego sarmatyzmu szukano w narzędziach i obyczajach. Idea sarmatyzmu dość szybko przekroczyła granice ówczesnej Rzeczypospolitej. Jej wpływy były widoczne także na Wołoszczyźnie, w Mołdawii i Siedmiogrodzie, a nawet w państwie moskiewskim, choć tam bardziej odnoszono się do łączności z dawnymi Sarmatami azjatyckimi. Napotykając na sprzyjający klimat, ideę tę próbowano upowszechniać na Litwie, w Inflantach,

Kurlandii, Prusach Wschodnich, bo to przecież gdzieś w tamtych rejonach nastąpiło ostateczne wyeliminowanie Sarmatów z grona samodzielnych narodów. Najbardziej zaskakujący okazał się fakt występowania idei sarmatyzmu również na środkowym Pomorzu i Śląsku. Nawet pragmatyczni Czesi w pewnym momencie swojej historii próbowali wywodzić pochodzenie swojego narodu od tajemniczego sarmackiego plemienia Zechów, co zresztą miał im bardzo za złe Adam Naruszewicz. Ten historyk i poeta uważał, podobnie jak wielu mu współczesnych, że prawo do sarmackiego pochodzenia mają tylko Polacy. Idea sarmatyzmu i sarmacki styl życia wykroczyły daleko poza Polskę oraz poza pierwotny standard: szlachcic-Polak-katolik, który utrzymywał się do drugiej połowy XVIII stulecia. Dopiero w dobie Oświecenia zaczęto szukać solidnych, naukowych uzasadnień dla polskiego sarmatyzmu. Oczywiście ich nie znaleziono, co więcej, zgromadzono przy tej okazji wiele dowodów na niewłaściwe zrównanie idei sarmatyzmu z fascynacją polskiej szlachty Orientem. W nauce o początkach Polski koczowników ze Wschodu zaczęto, słusznie, zastępować Słowianami, zwłaszcza tymi, którzy pojawili się i mieszkali na naszych ziemiach na długo przed przybyciem Polan. Zrywy narodowowyzwoleńcze, jakie Polacy podjęli po utracie państwowości w następstwie rozbiorów, i związane z nimi cierpienia narodu na krótko reaktywowały na naszych ziemiach idee sarmatyzmu – i to w jak najlepszym znaczeniu – jako źródła tradycyjnych polskich wartości i obyczajów. Przede wszystkim zaś sarmatyzm utożsamiano wtedy powszechnie z prawdziwym patriotyzmem, z czynną, bezpośrednią walką o niepodległość. Również wielu romantycznych bohaterów w dziewiętnastowiecznej literaturze odwoływało się do sarmackich (czytaj: patriotycznych, polskich) korzeni. Renesans sarmatyzmu stawał się synonimem

polskości. W popularyzowanej idei polskiego sarmatyzmu widziano wtedy najlepszy sposób, a nawet jedyny ratunek dla uchronienia i podtrzymywania silnie tępionej przez zaborców naszej tożsamości narodowej. W działaniu tym również mieliśmy do czynienia z przedziwnym, jeszcze jednym, polskim paradoksem, polegającym na tym, że nawiązywano ponownie do sarmatyzmu w celu ratowania się przed wcześniejszymi skutkami... sarmatyzmu. Ostateczny cios idei polskiego sarmatyzmu został zadany przez tych spośród XIX-wiecznych historyków, którzy potrafili wykorzystać dostęp do zasobów źródłowych znajdujących się w bibliotekach i archiwach naszych zaborców. Dawne polskie zapisy kronikarskie o naszym rzekomym sarmatyzmie nie wytrzymały tej weryfikacji. Okazało się, że nikt nigdy w Europie nie potwierdził źródłowo owych sarmackich rewelacji, tak chętnie głoszonych przez polskich kronikarzy i historyków XV i XVI wieku. Przodkowie, których wbrew historii najpierw sobie wymyśliliśmy, a potem usiłowaliśmy ich naśladować, w rzeczywistości na naszych etnicznych ziemiach nigdy się nie pojawili. A przynajmniej nie pojawili się w jakiejś zorganizowanej formie, pozwalającej na uznanie ich za współgospodarzy czy też za okresowych mieszkańców tych ziem. Także sam sarmatyzm okazał się ostatecznie tylko epizodem w naszych dziejach. Epizodem fenomenalnym – ze względu na jego popularność aż do dzisiejszych czasów, ale groźnym – zaważywszy skutki, jakie spowodował dla Polski; poza tym nigdy nie był uzasadniony żadnym logicznie brzmiącym argumentem. Ale zazwyczaj takie właśnie najmniej wiarygodne, ale bardzo efektownie podane informacje znajdują powszechny posłuch. Wydawałoby się, że Sarmaci są jednym z licznych plemion lub narodów, które nie miały przyszłości, i obecnie ostatecznie przyznano im miejsce w czasach minionych. W dziejach Europy

byli groźnym epizodem, ale tylko epizodem. Otóż nic podobnego. W ostatnich latach nadspodziewanie powszechnie rośnie w Polsce zainteresowanie wszelkimi herbarzami i rejestrami szlacheckimi. Trwa nieustanne wyszukiwanie i doskonalenie tzw. sarmackich drzew genealogicznych. Rośnie także moda na sygnety „herbowe”, na „pamiątki rodzinne”, nabywane na pchlich targach i w sklepach z antykami, na zjazdy familijne, a także na wyszukiwanie protoplastów^ nawet wśród... fikcyjnych bohaterów znanych dzieł literackich. Dla podkreślania swojego „dobrego” urodzenia poszukuje się również „rodzinnych” szlacheckich czy magnackich dworów, a jeśli to jest niemożliwe do udowodnienia, to przynajmniej podmiejskich willi, a w najgorszym razie – mieszkań w lepszej lub modniejszej dzielnicy miasta. Ponieważ sarmaccy Polacy chodzili w bogatych strojach, ich współcześni epigoni podobnie chcą imponować innym. Od ekskluzywnego zegarka i złotego łańcucha po pasek od spodni czy skarpetki. Tak karykaturalnie rozumiany sarmatyzm staje się dla niektórych współczesnych Polaków synonimem „prawdziwej polskości”. Wypisz, wymaluj – nowobogaccy.

Najeźdźcy Polanie Brutalni przybysze ze Wschodu. Terytorium plemienne. Mit spokojnych oraczy. Napady na najbliższych sąsiadów. Tworzenie państwa. Licikavici i Wintlandia. Polska – pochodzenie nazwy państwa. Kiedy powstał naród polski? Polska i Polanie to nasze państwo i plemię, z którego się wywodzimy. Byliśmy tu od zawsze i jesteśmy. Wiemy, że kolebką polskiej państwowości były tereny leżące między Odrą, Notecią i Wisłą. W tej sprawie dzisiaj nikt w Polsce nie powinien mieć cienia wątpliwości. Problem zaczyna się w momencie zadania kilku prostych pytań dotyczących plemion zamieszkujących ten obszar. Kto i kiedy pomyślał, żeby z tych różnych plemion utworzyć państwo? W jaki sposób to się odbyło? A przede wszystkim – kiedy? Pozornie wszystko jest oczywiste. Łacińska nazwa Polski, Polonia, wywodzi się od plemienia Polan, najpotężniejszego spośród zamieszkujących ziemie w dorzeczu Odry, Warty, Noteci i Wisły. Taką zresztą nazwę naszego państwa pierwszy zapisał niemiecki kronikarz Thietmar w XI wieku. Polonia – właśnie od słowa Polanie. Tak, ale jak Polanie na tych ziemiach się znaleźli, skoro cytowany „Geograf Bawarski” jeszcze w IX wieku nie wymienia ich w ogóle wśród znanych mu słowiańskich plemion, żyjących wtedy na obszarze dzisiejszej Polski? Wydaje się, że Polan wtedy albo jeszcze nie było, albo stanowili tak mało znaczące plemię, że informatorzy „Geografa” nie zwrócili na nie uwagi. A przecież zauważyli i wymienili nawet plemiona tak małe, że władały tylko pięcioma grodami. W sprawie Polan milczą także

najstarsi kronikarze czescy. Natomiast wzmiankę o nich znajdujemy w „Powieści minionych lat” ruskiego kronikarza Nestora. Ale w zupełnie innym kontekście niż moglibyśmy się spodziewać. Według Nestora, Polanie to słowiańskie plemię, które przybyło ze wschodu w rejon Kijowa i stamtąd, prawdopodobnie dopiero w IX wieku, odeszło na zachód, wyparte przez normańskich władców Rusi. Nestor nie rozwodził się długo nad przyszłością tego plemienia. Odnotował jego istnienie. I tyle. Według innych staroruskich zapisów Polanie zostali wyparci z rejonów Kijowa przez Sarmatów. Jedno jest pewne – Polanie przybyli do nas z okolic Kijowa, i to nie z ciekawości świata, ale z konieczności. I tu od razu pojawia się wiele pytań. Dlaczego, wypierani ze wschodu, nie zajęli ziem należących do Lędzian czy Wiślan? Dlaczego w swej ekspansji ominęli Mazowsze i na stałe osiedlili się dopiero się w centrum dzisiejszej Wielkopolski? Czy dlatego, że gdzieś na ich drodze żyły plemiona silniejsze, dobrze zorganizowane, silne na tyle, by odeprzeć napastników od swoich granic? Należy również szukać odpowiedzi na fundamentalne pytanie, dlaczego państwowość polska wykształciła się akurat w Wielkopolsce, właśnie na ziemiach zdobytych przez Polan? Co przyczyniło się do takiego wzrostu potęgi militarnej Polan, że z czasem podporządkowali sobie inne plemiona na obszarach dzisiejszej Polski? Na wiele z tych pytań do dziś nie ma przekonującej odpowiedzi. Są tylko hipotezy. Przede wszystkim nie wyjaśniono przyczyny nagłego niesłychanego wzrostu potęgi Polan. Wprawdzie plemię to nie uciekało w panice przed silniejszymi od siebie, ale w obliczu zagrożenia przezornie i w sposób zorganizowany ustępowało im miejsca, wycofując się na zachód. W tym opuszczeniu dotychczasowych siedzib można doszukać się analogii z inną legendarną wędrówką: Lecha i jego braci.

Żadna wędrówka, zwłaszcza długotrwała, nie sprzyjała zwiększeniu populacji jakiegokolwiek plemienia ani umocnieniu jego potęgi. Musiały je przecież przetrzebić starcia z innymi plemionami, choroby, uciążliwość przenoszenia się z miejsca na miejsce. Pozostaje zagadką, w jaki sposób Polanie stali się, i to stosunkowo szybko, najsilniejszym i najbardziej zaborczym spośród słowiańskich plemion w tym rejonie Europy. Przekonanie to różni się całkowicie od bardzo długo utrzymującego się w polskiej historiografii poglądu, według którego Polanie byli plemieniem spokojnych, nikomu nieprzeszkadzających pracowitych oraczy! Zostańmy jednak przy Polanach-zdobywcach. Kontrolując tzw. szlak solny i szlak bursztynowy mogli się szybko wzbogacić, ale przecież nie do tego stopnia, aby własnymi siłami uzależnić sąsiednie plemiona. Zwłaszcza że do przejęcia tych szlaków, czyli wydarcia nadzoru nad nimi dotychczasowym posiadaczom, potrzebna była skuteczna siła militarna. Nikt przecież dobrowolnie nie rezygnowałby z korzystnego położenia i intratnego zajęcia. Nawet gdyby podboje te miały formę sukcesywnego i pokojowego opanowywania kolejnych osad i podporządkowywania plemienia po plemieniu, i tak by wymagały zaprawionych w walkach wojowników. A może ktoś spokojnym polańskim oraczom i bartnikom pomagał w zdobywczych działaniach? Ktoś walczył za nich, zdobywał nowe tereny i niewolił? O żadnym „ewolucyjnym” podboju nie mogło być mowy. Polan nie było jeszcze na naszych ziemiach wtedy, kiedy powstawał „Geograf Bawarski”. Przybyli tu znacznie później, prawdopodobnie na przełomie IX i X wieku, i nikt dobrowolnie nie przekazywał im terenów na osiedlenie. Nie byli również mile widzianymi sąsiadami. Musieli sami znaleźć miejsce osiedlenia lub wywalczyć je. Na ewolucyjne działania nie mieli po prostu czasu. Dlatego musieli dysponować znaczącą silą zbrojną.

Liczne badania archeologiczne, przeprowadzane w najstarszych osadach Polan, wykazują pewną prawidłowość. Ich nowe osady powstawały najczęściej w miejscu i na gruzach, a raczej na pogorzeliskach istniejących wcześniej osad. Natrafiano też na ślady wskazujące, że zniszczenia te nie były dziełem przypadku, lecz efektem świadomej działalności ludzkiej, i przebiegały w sposób gwałtowny. A zatem ci rzekomo miłujący pokój oracze w rzeczywistości byli brutalnymi najeźdźcami. Kolejny mit z naszej legendarnej przeszłości upadł w konfrontacji z dowodami archeologicznymi. Polanie okazali się takimi samymi ludźmi swojej epoki, jak pozostałe plemiona słowiańskie. Innymi, wtedy być nie mogli. Podobnie postępowały wszystkie plemiona i narody w tamtych czasach. Przetrwać mógł tylko ten, kto dysponował odpowiednią siłą, w dodatku użytą we właściwym dziejowym momencie. Oczywiście różni polscy kronikarze starali się idealizować Polan, ponieważ to im, a nie jakiemukolwiek z pozostałych plemion na naszych ziemiach zawdzięczamy, że Europa zaczęła mówić o Polonii, o Polakach. Żadnemu jednak z tych kronikarzy nie przyszło na myśl napisanie prawdy o brutalnym, bezwzględnym wobec innych, postępowaniu twórców naszego narodu. W późniejszych wiekach podobnie pisali niektórzy polscy historycy. Hipotetycznie osiedlenie się Polan na naszych ziemiach mogło przebiegać następująco. Plemię, wyczerpane długotrwałą wędrówką na zachód, osiadło wreszcie gdzieś w bezludnym rejonie dzisiejszych Kujaw i stamtąd zaczęło organizować sobie odpowiednią przestrzeń życiową. Osiągnąć to można było tylko militarnie. Najbliższymi sąsiadami Polan byli najbogatsi wtedy Goplanie. Oni pierwsi ponieśli konsekwencje tego sąsiedztwa, pierwsi zostali przez Polan zaatakowani. Nie bez powodu przyjęto niegdyś tezę, że Goplanie występujący w „Geografie Bawarskim” byli w

rzeczywistości Polanami. Trzeba jednak najpierw odpowiedzieć na pytanie, dlaczego wiele osad i grodzisk należących do Goplan zostało gwałtownie zniszczonych, a na ich miejsce wzniesiono nowe? Koronnym przykładem jest Kruszwica. Trudno uwierzyć, że dziwnym zbiegiem okoliczności krainę Goplan nawiedziła tajemnicza klęska pożarów, niszczących kolejno odległe wówczas od siebie ludzkie siedziby. Ponadto, jeśli byli bogaci, to na pewno umieli tego bogactwa bronić. Dlaczego zatem tak szybko ulegli Polanom? W świetle najnowszych badań nie można wykluczyć, że groźni Polanie mieli jeszcze groźniejszych sprzymierzeńców – Normanów. Ziemie dzisiejszej Polski były przecież regularnie penetrowane przez skandynawskie wyprawy zbrojne. Miały one przede wszystkim charakter łupieżczy, głównie w celu zdobycia niewolników, ale służyły również poszukiwaniom miejsc do założenia własnej siedziby, a nawet własnego państwa, przez młodszych synów. Normanom łatwiej było wykorzystać w tym celu mało znaczących Polan, aniżeli zmagać się z władcami dużych i silnych słowiańskich plemion. Warto tu zaznaczyć, że późniejsza ekspansja Polan bardzo przypominała sposób postępowania Normanów w innych rejonach Europy. Być może Polanie pierwsi z plemion słowiańskich w tym regionie zrozumieli, że doprowadzenie do szybkiej asymilacji groźnych najeźdźców wyjdzie im na dobre. Może pamiętali jeszcze, że z okolic Kijowa – jak wspominał Nestor w „Powieści minionych lat” – wyparło ich właśnie nowe państwo słowiańsko-normańskie. Mogli też, pierwsi z plemion żyjących między Odrą i Wisłą, zrozumieć, że jeśli nie można wrogów pokonać, to warto się z nimi zaprzyjaźnić. Wątek udziału normańskich przybyszów w rozwoju polskiej państwowości będzie się jeszcze niejednokrotnie przewijać w tej książce. Argumentów na jego uzasadnienie jest coraz więcej, a to

dzięki odkryciom archeologicznym oraz dokumentom skandynawskim, ostatnio częściej udostępnianym polskim historykom. Prawdopodobnie to właśnie normańskiemu wsparciu Polanie zawdzięczali swoje sukcesy militarne i możliwość tworzenia państwa. Jednakże nawet współcześnie fakt ten nie zawsze jest doceniany. A przecież gdyby nie skandynawscy groźni przybysze, plemiona słowiańskie z obszaru dzisiejszej Polski mogłyby podzielić los wielu innych grup plemiennych w tej części Europy. Klasycznym potwierdzeniem tej tezy mogą być Prusowie czy Słowianie połabscy. Mogłoby nas, Polaków, po prostu nie być. W każdym razie Polanom, wspólnie z Normanami, udało się dokonać tego, czego nie potrafili Goci, Wandale czy Wenedzi. Drugim bardzo istotnym czynnikiem, również bezpośrednio wpływającym na wzrost potęgi i znaczenia Polan, okazało się wcześniejsze, w końcu IX wieku, zajęcie i podporządkowanie sobie przez Świętopełka, księcia wielkomorawskiego, ziem Lędzian, Wiślan i Ślęzan. Były to dotychczas bardzo silne plemiona słowiańskie na południowych terenach dzisiejszej Polski, z których każde z osobna mogło wytworzyć zalążek państwa. Zamieszkujący ziemie na zachód od Odry Słowianie, Łużyczanie i plemiona połabskie z trudem i na ogół bezskutecznie opierały się nasilającej się ekspansji niemieckiej. Opór tych plemion pośrednio chronił Polan przed zaborczością niemiecką. Natomiast na wschodzie Ruś Kijowska, państwo Rurykowiczów, będące efektem innej wyprawy Normanów, było uwikłane w wojny z Bizancjum i jego sojusznikami i nie myślało jeszcze o ewentualnych zdobyczach terytorialnych na zachodzie. To stanie się prawie sto lat później. Również Węgrzy z powodu działań zbrojnych na zachodzie nie stanowili, przynajmniej chwilowo, żadnego zagrożenia. W takiej sytuacji geopolitycznej władcy Polan, kimkolwiek byli, otrzymali od losu wielki dar: czas i wolną rękę na formowanie

własnego państwa. Trzeba przyznać, że doskonale z niego skorzystali i zorganizowali silne państwo. Władcy ci na początku X wieku rozpoczęli proces podporządkowywania sobie mniejszych plemion zamieszkujących Wielkopolskę i zachodnie Mazowsze. Oczywiście nie odbyło się to, jak przez długie lata w polskiej historii utrzymywano, drogą łagodnej perswazji i zachęcania do jednoczenia się wobec wzrastających zagrożeń, ale wyłącznie ogniem i przemocą.

Widok na Ostrów Lednicki z lotu ptaka, fot. M. Stępień

Z badań archeologicznych wynika, że w pierwszej połowie X wieku zostały spalone i zrównane z ziemią prawie wszystkie plemienne grody w tych rejonach. Opornych mieszkańców wycinano w pień, dla odstraszającego przykładu i pokazania, kto tu będzie rządził. Na miejscu pogorzelisk najeźdźcy budowali przede wszystkim drewniano-ziemne twierdze, wokół których albo w ich pobliżu powstawały nowe grody i osady. Taki rodzaj osadnictwa

był charakterystyczny dla skandynawskich zdobywców, a najlepszym przykładem była warownia w dzisiejszym Kałdusie (wtedy Culmine lub Culm).W pobliżu powstała osada, która z czasem stała się grodem. Podobne funkcje wobec Gniezna pełnił warowny gród Ostrów Lednicki czy Jomsborg wobec Winety. W latach późniejszych takie twierdze i grody wznosili dla swoich drużyn Mieszko I i Bolesław Chrobry. Wzorowane na duńskich grodach typu Trelleborg, miały typowy normański charakter. W taki sposób w dziesięciowiecznej Europie kształtowało się nowe państwo. Ale czy na pewno była to Polska? Współczesny Mieszkowi I kronikarz niemiecki Widukind, mnich z Korbei, napisał w swojej kronice – a zapis ten chronologicznie był pierwszym dowodem na istnienie kraju Mieszka – o królu (!) Mieszku, w którego: władzy byli Słowianie, którzy nazywają się Licicaviki [...]. Nazwa ta nie przypomina jakiegokolwiek wariantu słowa Polanie. Dlaczego więc kronikarz użył tajemniczego słowa Licicaviki na określenie domeny Mieszka I? Do dzisiaj stanowi to wielki problem dla polskich historyków. Z wielu wariantów rozszyfrowania tej tajemniczej nazwy najpopularniejszy (co wcale nie oznacza, że najprawdziwszy) wskazuje, że jest to zniekształcona przez kronikarza nazwa plemienia połabskich Lubuszan. Władca Polan mógł, oczywiście, podbić to plemię i przyłączyć do swego państwa i z tego powodu przez sąsiadów był postrzegany również jako władca Lubuszan. Ponieważ zaś niemieccy kronikarze nie znali wtedy innych nazw plemion zamieszkujących na wschód od Odry, więc Widukind z Korbei tak właśnie nazywał to nowe dla niego państwo. Jest to jednak bardzo krucha hipoteza, tym bardziej że obalił ją sam... książę Mieszko I. Zachował się – niestety jedynie w odpisie – wydany przez Mieszka I dokument od jego pierwszych słów zwany Dagome iudex, datowany na 5 kwietnia 991 roku, w którym władca ten

oddaje swoje państwo pod opiekę Stolicy Apostolskiej. Państwo w tym dokumencie nie ma nazwy ani Polska, ani Licicaviki, lecz zupełnie inaczej. Mieszko I określił swoje państwo słowem Schinesghe, którego znaczenia także do dzisiaj przekonująco nie odczytano. Dlaczego? W dodatku wśród ziem, którymi władał, nie wymienił w tym dokumencie żadnych terenów należących wcześniej do połabskich Lubuszan. Z dokumentu wynika również, że zachodnia granica Mieszkowego państwa opierała się wtedy na Odrze – i to jedynie na stosunkowo niewielkim, ponadstukilometrowym odcinku – nie przekraczając nurtu rzeki. Dopiero Bolesław Chrobry przesunął granice swojego państwa daleko za Odrę. Które z plemion mogło być tajemniczym plemieniem nadającym, według niemieckiego kronikarza, nazwę całemu państwu Mieszka I? W „Geografie Bawarskim” wśród słowiańskich plemion w naszym regionie zbliżoną nazwę mają jedynie Lędzianie oraz Łużyczanie i Głubczyczanie (zapisani jako Lupiglaa). Ale w czasach Widukinda znane wśród sąsiadów plemię Lędzian (Lachowie w źródłach ruskich, Lenkas – w bałtyjskich, Lengyel – u Madziarów) było już podporządkowane państwu czeskiemu. Mieszko włączył je do swego państwa już po tym zapisie. W grę nie mogli wchodzić także Łużyczanie, ponieważ stanowili wówczas odrębne państwo plemienne. Natomiast Glubczyczanie byli zawsze tak mało znaczącym plemieniem słowiańskim, że trudno przypuszczać, by Widukind mógł znać ich nazwę. Zagadka Licicaviki pomimo licznych prób pozostaje nierozwiązana. To jednak nie koniec problemów związanych z nazwą naszego kraju. W starych skandynawskich sagach ziemie, które później stały się państwem Mieszka I, nazywano Wintlandią. Być może chodziło tu o zniekształconą nazwę kraju Wenedów, poprzedników Słowian na tych obszarach. Słowem Wintlandia określano w Skandynawii

państwo polskie jeszcze w czasach panowania Bolesława Chrobrego. Rozpatrując najstarsze dzieje Polan, nasuwa się jeszcze jedna, istotna, uwaga. Otóż w żadnych dostępnych obcych zapisach o państwie zbudowanym przez Mieszka I nie wzmiankuje się, że był to kraj Piastów, piastowskie księstwo czy piastowska ziemia. W kronikach niemieckich w najlepszym razie tereny te nazywano: „krajem Mieszka”. Tak samo nasze państwo określał w swej relacji z podróży Ibrahim ibn Jakub. Również Bolesław Chrobry według zagranicznych kronikarzy rządził „krajem Bolesława”. Termin Polonia pojawił się w europejskich kronikach grubo po roku 1000 i praktycznie odnosił się dopiero do państwa rządzonego przez króla Mieszka II. Natomiast Mieszko I, jak już wspomniałem, swoje państwo nazwał Schinesghe. Nie chciał widocznie być zapamiętany w Stolicy Apostolskiej jako władca Polan czy Polski. To tajemnicze określenie niektórzy historycy utożsamiają ze zniekształconą przez anonimowego kopistę nazwą Gniezna, ale na ogół nazwy stolicy nie przenoszono na państwo. Pamiętajmy jednak, że zarówno pierwotny dokument (Dagome iudex), jak i jego kopię sporządzili doświadczeni pisarze, a nie początkujący skrybowie. Polski książę dla tak ważnego dokumentu również musiał zaangażować fachowca, a nie debiutanta. Trudno ówczesnych pisarzy posądzać o niedokładność w pracy, a władcę, że przekazywał pod opiekę Stolicy Apostolskiej coś, co faktycznie nie istniało. Może więc źródłosłowu Schinesghe należy szukać nie w błędzie kopisty, lecz gdzieś na północy Europy? Warto też zauważyć, że Bolesław Chrobry rok po koronacji i już po śmierci wymieniany był w europejskich zapisach z 1026 roku królem Gotów i Słowian, a nie królem Polaków czy Polan. Dlaczego obaj władcy nie przyznawali się do pochodzenia słowiańskiego, a konkretnie – do polańskiego rodowodu? W

oficjalnych dokumentach również nie wskazywali na przynależność do dynastii piastowskiej. W tym miejscu należy się zastanowić, do czego tak właściwie mieli się przyznawać? Jakiej byli narodowości? Kolejne pytanie, jakiej narodowości byli poddani tych władców? Odpowiedź – Polacy – wydaje się prosta, ale jest nieprawidłowa, gdyż w czasach panowania Mieszka I i jego syna Bolesława narodu polskiego jako takiego jeszcze nie było. Dlatego w niemieckich rocznikach odnotowano śmierć Mieszka I jako „króla Wandalów”. Bolesław Chrobry zaś dla Europy był królem Gotów i Słowian. Ówcześni kronikarze europejscy wiedzieli o Wandalach czy Gotach, mieszkających między Odrą i Wisłą, bądź o niezidentyfikowanych narodach słowiańskich. Również o Polakach nic nie wiedziano. Tę nazwę sami Polacy nadali niektórym plemionom słowiańskim. Są to jednak czasy znacznie późniejsze, kiedy zaczęto się zastanawiać, kto w dawnych czasach zamieszkiwał tereny w granicach istniejącego już państwa polskiego. Najprostsze definicje narodu mówią zawsze, że jego członkowie zamieszkują dany obszar, są tego samego pochodzenia, mają te same obyczaje, język i prawa, a także poczuwają się do odpowiedzialności za swoje państwo. Tymczasem przyszłych Polaków w czasach przed Mieszkiem I, a także po objęciu przez niego władzy, poza wspólnym obszarem zamieszkania, różniło właściwie wszystko. Ludzie ci byli zróżnicowani zarówno pochodzeniem (jedni, mieszkali tu od wieków, inni pojawili się później lub zostali przemocą przyłączeni do silniejszego plemienia), jak i obyczajami oraz wierzeniami i językiem. Łączyło ich najpierw tylko prawo narzucone przez władcę, a znacznie później jednolita religia, również siłą wprowadzona przez władcę. Władca podbijał inne plemiona i włączał je do swojej domeny, łamiąc odwieczne obyczaje i prawa pokonanych,

niszcząc ich bogów narzucając nową wiarę. Jakiej odpowiedzialności za państwo można było oczekiwać w tej sytuacji od drugiego lub – w najlepszym wypadku – trzeciego pokolenia członków plemion przemocą przyłączonych do państwa, w którym w dodatku podstawową część siły militarnej władcy stanowili cudzoziemcy? Czynnikiem spajającym naród nie mogło być w tamtych czasach także chrześcijaństwo, tym bardziej że ścierały się tu trzy jego wyznania: rzymskie, słowiańskie i wschodnie, a w niespełna sto lat po oficjalnym chrzcie tego państwa, po śmierci króla Mieszka II, wybuchła tak silna rebelia neopogańska, że szybko przemieniła się w wojnę domową. Dlatego X i XI wiek był czasem powstawania narodu i tworzenia zrębów państwowości Dokonywało się to z ogromnymi oporami. Wieloplemienne imperium, zbudowane w drodze podbojów przez Bolesława Chrobrego, po jego śmierci dość szybko się rozpadło. Praktycznie pewien ład administracyjny, który, stale modyfikowany, przetrwał przez lata na naszych ziemiach, zainicjował król Mieszko II, a powszechnie zaprowadził dopiero król Bolesław Śmiały, czyli ponad sto lat po objęciu władzy przez Mieszka I. Najważniejsze, że państwo polskie powstało. Możemy z dumą powiedzieć o swoich praprzodkach, Polanach, że dokonali tego, co nie powiodło się na naszych ziemiach znacznie potężniejszym Wiślanom czy Lędzianom, którzy nie wyszli nigdy poza strukturę księstwa plemiennego i wkrótce zniknęli z wczesnośredniowiecznej mapy Europy. Polanie natomiast utworzyli państwo, które – co jest godne szczególnej uwagi – przetrwało do naszych czasów. Przykłady Morawian czy też innego, współczesnego Mieszkowi I, państwa Obodrytów, rządzonego przez Gotszalka, świadczą dobitnie, że wiele narodów w średniowieczu nawet jeśli utworzyło własne państwo, nie potrafiło utrzymać swojej państwowości.

Lech – wytwór wyobraźni XIV-wiecznego kanonika Historia według Dalimila Mezerickiego. Ilu synów miał Pan i dlaczego ich się pozbył? Co zostało zapisane u Kosmasa? Powody, dla których Adam Mickiewicz zlikwidował Rusa? Inne wersje panowania Lecha. Co z tą Lechią?. Największa mistyfikacja w polskich dziejach legendarnych dotyczy rzekomego założyciela naszej państwowości, Lecha, i jego dwóch, równie wątpliwych braci, Czecha i Rusa. Już sam fakt, iż legenda została zapisana w Polsce dopiero na początku XIV wieku, powinien wzbudzać wątpliwości co do jej autentyzmu. Dlaczego skrywano ją przed Gallem Anonimem, chociaż wiedziano, że spisywał dzieje naszego narodu? Dlaczego w tej sprawie milczał również kronikarz Wincenty Kadłubek? Przecież chodziło tu o najważniejszy moment w dziejach. O narodziny narodu! I o autora tego dokonania. Znając fantazję i erudycję biskupa kronikarza, można mieć pewność, że powstałaby jeszcze barwniejsza opowieść. Wątpliwości, a raczej bezdyskusyjne przekonanie, że chodzi tylko o legendę, nasuwają się po przeczytaniu relacji Czecha Dalimila Mezerickiego, kanonika bolesławskiego (Bolesław to jedna z najstarszych dzielnic Pragi), o peregrynacji Lecha, Czecha i Rusa z dalekiej Chorwacji na tereny dzisiejszych Czech, Polski i Ukrainy. Pewność, iż jest to opowieść zmyślona, wzrasta po porównaniu relacji Mezerickiego z zapisami najbliższych i chyba najbardziej zainteresowanych sąsiadów, zawartymi w „Kronice Christiana de Scale” oraz w „Cosmasa kronice Czechów”, a także z dostępnymi w polskim przekładzie „Kronikami staroruskimi”, a

przede wszystkim z „Powieścią minionych lat” kijowskiego kronikarza Nestora. Należy w tym miejscu dodać, że wszystkie te dzieła pochodzą z okresu co najmniej dwa wieki wyprzedzającego zapis czeskiego kanonika. Musiał je więc znać. Można się jedynie zastanowić, dlaczego to właśnie on pisał polską legendę? Jeśli wzmianek o trzech braciach nie ma w kronikach najbliższych sąsiadów, to może informacji trzeba szukać w miejscu, z którego wyruszyli? Niestety, w historii Dalmacji, Sławonii, Serbii i Chorwacji nie ma żadnej wzmianki ani o Lechu, Czechu i Rusie, ani o jakiejkolwiek wyprawie innych trzech braci na północ. Kroniki tych narodów ani słowem nie wspominają również o Słowianach – Lechitach. Na próżno szukać Lecha, Czecha i Rusa w kronikach i rocznikach niemieckich, w ruskich także nie występują. A jednak kanonik bolesławski nakazał trzem odważnym braciom i ich plemionom wyruszyć w daleką drogę na północ. Motyw trzech braci występuje dość często w dawnych kronikach. Braćmi, zresztą Polanami, byli Kij, Szczek i Choriw – legendarni założyciele Kijowa. Trzej normandzcy jarlowie: Ruryk, Sineus i Truwer, stali się twórcami państwowości na Rusi. Dlaczego miałoby nie być braterskiej trójki Słowian: Lecha, Czecha i Rusa? Skoro mamy do czynienia z trzema braćmi, to powinny powstać także trzy odrębne państwa, aby braterska miłość nie przekształciła się w krwawą rywalizację o władzę w jednym tylko państwie. I tak się też, zdaniem kanonika z Pragi, stało. Ale po kolei. Według Dalimila Mezerickiego historia narodu polskiego wywodzi się z Chorwacji, od Pana, księcia Panonii. Można dyskutować, gdzie leży Panonia, a gdzie Chorwacja, ale przyjmijmy, że wtedy było to jedno z wielkich państw Europy. Późniejsi polscy kronikarze uprościli sprawę pochodzenia Lecha. Księcia ojca, czyli Pana, zamienili na swojsko brzmiącego Jana, nie

określając jednak dokładnie, kiedy i jakimi terenami ów Jan władał. Przezorny książę Pan (Jan) w trosce o zachowanie jedności swojego państwa i chcąc uniknąć ewentualnych bratobójczych walk o władzę, postanowił swoich trzech synów wysłać daleko, w nieznane strony, aby tam się osiedlili i założyli własne państwa. Lech zabrał w tę podróż całe plemię Lechitów, Czech – Czechów, a Rus – Rutenów, zwanych przez kanonika również... Sarmatami. Nie wiadomo, czy ci trzej bracia to jedyni potomkowie Pana (Jana), czy też miał on jeszcze innych synów, którym przekazał później swoje państwo, a może rozpadło się ono po jego śmierci lub zostało zagarnięte przez nieznanych zdobywców? Dla autora opowieści o trzech braciach nie miało to znaczenia, gdyż interesowała go wielka wędrówka na północ. Tymczasem istnieje inne, bardzo stare podanie o ośmiu naczelnikach rodowych, którzy poprowadzili Chorwatów z ziemi zwanej wówczas Białą Chorwacją (należała do niej m.in. dzisiejsza Małopolska) daleko na południe Europy. Tak zapisał to Konstantyn Porfirogeneta, bizantyjski cesarz i pisarz, któremu zawdzięczamy wiele informacji o Słowianach. Byłby to jednak zupełnie odwrotny kierunek wędrówki niż ten, który obrali Lech i jego bracia. Wiązałoby się to również z powstaniem obecnej Chorwacji, a nie Polski. Czy mityczny Lech, jeśli był Chorwatem, wędrował z południa Europy do Polski czy z Polski na południe? U czeskiego kanonika trzej bracia wędrowali długo i z uporem na północ. Dlaczego szli w tym, a nie innym kierunku? Kogo napotkali na tej swojej drodze? Czy toczyli walki – a jeśli, to z kim i z jakim skutkiem? Wiemy, że doszli do żyznej krainy. Oto pierwsze relacje o osiągnięciu tego celu, zapisane przez dwóch czeskich kronikarzy. Dalimil Mezericki: Czech z braćmi Lechem i Rusem. Przybyli na koniec do kraju niezamieszkałego, bogatego w zwierzynę i żyzną ziemię. Rozkoczowałi się pod górą zwaną Grzyb, złożyli na ziemię

bożki domowe, które na barkach z daleka przynieśli, a książę Czech wystąpił i przemówił tymi słowy: „Zawitaj Ziemio Obiecana! Ziemio upragniona, osierocona przez potop. Przyjmij nas, plemię rodzaju ludzkiego, chowaj cało i pomnażaj”. Autor Cosmasa kroniki Czechów, czeski kronikarz Kosmas, żył prawie dwieście lat przed kanonikiem bolesławskim. We fragmencie dotyczącym tego samego wydarzenia napisał: Skoro w to pustkowie wyszedłszy ów człowiek, kimkolwiek był – nie wiadomo w ile dusz – szukając miejsc dogodnych na ludzkie osiedla, przejrzał bystiym okiem góry, doliny, knieje i, jak sądzę, koło góry Rzip [na południe od Rudnic, nad Łabą], między rzekami Ohrza i Wełtawa, założył pierwsze swoje siedziby i zbudował pierwsze domy i radował się postawionymi na ziemi bożkami, które przyniósł ze sobą na ramionach”. A ich przywódca miał odezwać się wtedy tak: „Witaj ziemio przeznaczona, tysiącem ofiar nam wyproszona, niegdyś w czasie potopu od ludzi owdowiała; teraz, jako zachowaną pamiątkę ludzi – zachowaj nas nienaruszonych i rozmnażaj nasze plemię z pokolenia na pokolenie”. Parę zdań dalej Kosmas ujawnił imię przywódcy – Czech – i napisał, że od jego imienia hordę czy gromadę plemienną zaczęto wkrótce nazywać Czechami. Należy zauważyć, że Kosmas, opisując przybycie na nowe ziemie gromady Czecha, nie wspomniał o jego rzekomych braciach, Lechu i Rusie, z którymi miał wędrować i którzy na te ziemie mieli przybyć razem z nim. Nie wspomniał również o przyczynach pojawienia się Czecha w Czechach, czy też o kierunku, z jakiego przybył. Widać wyraźnie, kto od kogo odpisał rodowód Czechów i sposób powstania czeskiego państwa. Dla historycznej prawdy należy tu dodać, że żyjący w drugiej połowie X wieku kronikarz Christian de Scale, piszący historię Czech, nie znal Czecha ani Lecha, ani tym bardziej Rusa, bo przecież wspomniałby o nich w swej kronice.

Ziemia zajęta przez plemię Czecha była zbyt mała, by bezkonfliktowo pomieścić trzech braci i ich plemiona. Dlatego bolesławski kanonik nakazał im się rozstać, co nastąpiło po wejściu wszystkich wędrowców na górę zwaną Rosseta. Tam ...Polacy [nie Lechici] i Ruteni odłączyli się od Bohemów. Po raz pierwszy Dalimil Mezericki nazwał plemię Lecha Polakami, a Czechów Bohemami. Nie wyjaśnił jednak ani genezy tej nazwy, ani znaczenia góry dla żegnających się z Czechem wędrowców. Przecież mogli to uczynić w dowolnym miejscu. Zupełnie mimochodem kronikarz przywołał do życia jeszcze jeden naród słowiański – Morawian. Napisał: Bohemowie, Polacy i Ruteni zgodnie stanęli nad rzeką i założyli tam miasto Przerowa, po łacinie Priona zwane (dwie mile od Ołomuńca) i osadzili go ludem pochodzącym od rzeki Murawy na Słowiańszczyźnie, przeto nowy kraj i te rzekę odtąd Morawcami nazwano. Na tym krótkim zapisie kronikarz zakończył dzieje Morawian i powrócił do głównego wątku o trzech braciach. A szkoda, ponieważ dobrze byłoby wiedzieć, czy owi Morawcy przyszli z Chorwacji razem z braterską trójką, czy może byli mieszkańcami ziem, które teraz zajęło plemię Czecha. Po serdecznym rozstaniu się z plemieniem Czecha Lechici i Ruteni wyruszyli w dalszą wędrówkę. Z uporem ciągnęli na północ. Przekroczyli góry, przedzierali się przez knieje, pokonywali rzeki. Byle tylko przed siebie, za wyznaczającą kierunek marszu gwiazdą polarną. Przypomina to wędrówkę Izraelitów z Egiptu do Ziemi Obiecanej. Przy opisie tego etapu wędrówki czeski kronikarz zupełnie się pogubił. Najpierw oznajmił: Lechitowie, to jest Polacy, rozrodzili się licznie przy łasce Boskiej, zaludnili sobą Wandalię, czyli Polskę, nad rzeką Wandala, teraz, Histulą, czyli Wisłą zwaną, Pomoranię, Kassubię, cały kraj nad Morzem Germańskim, po Westfalię i Burgundię, a potem kazał im dalej wędrować. Ruszyli dalej na północ. Z gromadą Lecha podążali jeszcze Rus

i jego Ruteni, którzy łaski boskiej nie doświadczywszy, nie rozmnożyli się licznie. Coś jednak czeski kronikarz musiał z nimi zrobić. Nie mógł ich zostawić w krainie Lechitów, ani skreślić z kart swojej historii lub przemilczeć ich istnienie. Opisał więc i dalszą wędrówkę Rutenów wraz z Lechem na północ, mimo że ten miał już swoje państwo, i to rozlegle. Teraz jednak Lech ruszył tylko z częścią swojego chorwackiego plemienia, zwanego przez kanonika raz Lechitami, innym razem Polakami. Razem z nimi kontynuowali podróż Ruteni pod wodzą Rusa, choć to im coraz mniej się podobało. Oto Czesi dawno już zakończyli peregrynację i wybrali miejsce dla swojego państwa. Część pobratymców Lecha także już miała ojczyznę, a oni ciągle musieli wędrować. Wreszcie dotarli w pobliże grodu zwanego Lekoszyna (czyli znaleźli się w zamieszkanej już przez kogoś krainie). Tam doszło do decydującej rozmowy Lecha z Rusem, w następstwie której Ruteni odłączyli się ostatecznie od Lechitów i, porzuciwszy kierunek północny, samodzielnie ruszyli na południowy wschód. W taki sposób Ruteni, zwani także od swego przywódcy Rusami, doszli w końcu do miejsca, w którym założyli swe państwo. Odtąd, zdaniem Dalimila Mezerickiego, gród Lekoszyna nazywał się Łęczycą, od wyrazu – rozłączyć, gdyż stał się miejscem rozłączenia kochających się braci. Odtąd też Rutenów Rusa zaczęto nazywać Rusinami. Kronikarz nie wspomina o losie dotychczasowych mieszkańców Lekoszyny. Czy pokojowo przyjęli Lecha i jego ludzi i dobrowolnie przyłączyli się do jego gromady, czy też zostali wybici jak mieszkańcy biblijnego Jerycha, a gród zdobywcy zrównali z ziemią? Nie mógł tego napisać z prostej przyczyny. Osada obronna w miejscu dzisiejszej Łęczycy powstała dopiero w VI wieku, a i tę datę wielu archeologów uznaje za zbyt wczesną. Niektórzy z nich lokują Łęczycę dopiero w X wieku. Był to gród stary, ale nie aż tak, by mógł istnieć w zamierzchłych,

legendarnych czasach. Z Łęczycy Lech ze swymi Polanami podążał jeszcze dalej na północ, ale niedługo. Albo już byli wędrówką bardzo utrudzeni, albo nadspodziewanie szybko udało im się znaleźć wymarzone miejsce na osiedlenie. Zatrzymali się w miejscu, gdzie miało powstać państwo polskie i jego pierwsza stolica. Czeski kronikarz napisał: Pomimo osiedlenia się części Polan nad Wisłą, Lech ze swoją rodziną, przebywając niezmierzone lasy, gdzie teraz Królestwo Polskie leży, zatrzymał się w miejscu bardzo pięknym i żyznym, roztoczył wkoło namioty i umyśliwszy założyć tam mieszkanie dla siebie i swojej rodziny, rzekł do nich – „Gnieździmy się tu!”. Przeto miejsce owo nazywa się dotychczas Gniezno, czyli Gniazdo. Kanonik przemilczał jednak ważny moment w naszej historii. Nie napisał, w jaki sposób do gnieźnieńskiego państwa Lecha dołączyli ci współplemieńcy, którzy pozostali nad Wisłą i utworzyli wielkie państwo sięgające aż po... Burgundię. I czy ich dotychczasowy przywódca dobrowolnie poddał się władzy Lecha, który dopiero organizował państwo. Stolicą państwa Lecha stało się Gniezno. W podobny sposób, jak opisano w staroruskich kronikach, zostało założone Hniezno koło Wołkowyska. Ale to inna historia. Dzięki Dalimilowi Mezerickiemu wiemy również, jak potoczyły się dalsze losy Rusa i jego Rutenów: Rozmnożyli się oni na wschodzie i w szczęśliwych wojnach wiele zyskali plonów, a że stęsknili się do Ojczyzny, zapragnęli powrócić do Chorwacji i Panonii, lecz im się to nie udało, albowiem nadeszli na nich Jurowie [zapewne chodzi o najazd Hungarów na Ruś, który jednak był znacznie później, bo w 890 roku], zawojowali ich i podbili. Opierali się im potem, jako Sarmaci lub Rosjanie z Polakami, z którymi do dziś wspólnego mają Pana, to jest Króla Polskiego. Tak wyglądały losy trzech braci i ich plemion w przekazie

kronikarza czeskiego. W Polsce również zajęto się wkrótce ich historią. Zbyt piękna to była legenda, aby ją pozostawić w kształcie przekazanym przez kanonika bolesławskiego, pełnym jawnych niekonsekwencji. Pokusie tej nie oparli się kronikarze polscy. Niezawodny był Jan Długosz. Zajął się tą legendą i dokonał w niej dalszych upiększeń. To jemu zawdzięczamy Lechię, czyli ojczyznę Lechitów, i samych Lechitów jako następców i współplemieńców Lecha. A ponieważ Lechia nie dotrwała do czasów Długosza, więc zaproponował on taką formułę genezy nazwy Polska: ...przecie, ponieważ w wielu miejscach płaszczyzny pól gotowe do zasiewu, zwiększone wkrótce niezużytą pracowitością i przemyślnością oraczy przez karczowanie lasów, zamienionych na podobne płaszczyzny, przedstawiały widok naturalnych pól, Lechici, a zwłaszcza ci, którzy na połach mieszkali, i przez innych krewnych swoich i powinowatych mieszkających po lasach i przez narody sąsiednie, mieszkające wokół, w tak powszechnym użyciu i tak powszechnej nazwie zaczęli być zwani Polanami, tj. mieszkańcami pól, że zatraciwszy starą nazwę, tak naród, jak i kraj zaczął być nazywany już powszechnym i stale używanym wyrazem „Polska”, nawet przez niektórych pisarzy. Rozminął się jednak w tym opisie nasz wielki kronikarz z wcześniejszymi notami Galla Anonima i Wincentego Kadłubka, którzy konsekwentnie dla określenia Polski używali jej łacińskiej nazwy Polonia, a Lechici według Wincentego Kadłubka byli wyłącznie wojami z oddziału sprytnego Lestka. Również kronikarze niemieccy z X i XI wieku tak samo określali nasze państwo. W żadnej niemieckiej kronice i w żadnym roczniku z tamtego okresu nie ma śladu słowa „Lechia”. Czyżby nasz kronikarz o tym nie wiedział? A jeśli wiedział, dlaczego pisał „Lechia”? Z jakiego powodu utworzył określenie, które niby zaklęcie przetrwało wieki?

To jeszcze nie koniec interpretacji dzieła Dalimila Mezerickiego, dokonanej przez naszego kronikarza. Otóż, zdaniem Jana Długosza, Rus nie był bratem Lecha, lecz jego synem, a ci, którzy twierdzą inaczej, bardziej zaciemniają, niż wyjaśniają początki narodu ruskiego. Uważał, że tylko dwaj bracia, Lech i Czech, opuścili rodowy zamek Psary w królestwie Pana i rozpoczęli wędrówkę na północ. Kronikarz chciał w ten sposób uzasadnić uwarunkowania geopolityczne tej wyprawy, a przede wszystkim udowodnić, że i Rusini, i Polacy to potomkowie Lecha, wywodzący się z jednego sarmackiego pnia. Ale czy Lech był Sarmatą, skoro wyruszył z Chorwacji? Wreszcie nasz ksiądz kanonik krakowski, zawierzywszy bezkrytycznie kanonikowi bolesławskiemu, puścił wodze fantazji przy określaniu wielkości państwa Lecha. Można odnieść wrażenie, że stanął przed współczesną mu mapą Europy i zapisywał kolejno widoczne na niej miasta i regiony. Wszystko, co kojarzyło mu się ze Słowianami, uczynił domeną Lecha. „Wielką Lechię” usytuował na ogromnym obszarze od Burgundii po Kijów. Aż dziw, że Lech i jego spadkobiercy mogli swobodnie i skutecznie zarządzać takim rozległym państwem. Mniej ważne było dla kronikarza, że w tej jego „Lechii” żyły inne plemiona i inne narody. I to niezupełnie słowiańskie. Czy zostały przez Lecha pobite, czy może dobrowolnie przyłączyły się do jego potężnego państwa? Dlaczego o tym nie wspomina się w dziejach tych narodów? Temat Lecha i Lechii stał się, używając współczesnego języka, tematem rozwojowym. Przykład Jana Długosza był zaraźliwy. Żyjący w XIX wieku historyk Wacław Aleksander Maciejowski w pracy „Pierwotne dzieje Polski i Litwy, zewnętrzne i wewnętrzne, z uwagą na ościenne kraje, a mianowicie na Ruś, Węgry, Czechy i Niemcy”, powtarzając znaną legendę o Lechu, Czechu i Rusie, doszedł do wniosku, że w 375 roku po biblijnym potopie zmarł władca księstwa moskiewskiego książę Moskwa, mający w chwili

zgonu 270 lat, szósty wnuk Jafeta. Pozostawił on czterech synów, dwóch braci bliźniaków: Lecha i Czecha, oraz dwóch młodszych o imionach Moskwa i Rus. Władca, przeczuwając śmierć, zatrzymał przy sobie najmłodszego syna, Moskwę, aby przekazać mu swoją domenę, natomiast trzech pozostałych wysłał w świat, by sami zorganizowali swe państwa. Pierwszy z tej trójki usamodzielnił się najmłodszy Rus, założyciel państwa ruskiego, leżącego gdzieś w rejonie Nowogrodu Wielkiego. Dopiero potem utworzyli swoje państwa bracia bliźniacy. Z wywodu Maciejowskiego wynika, że Lech z Czechem i Rusem wyruszyli w poszukiwaniu nowej ojczyzny nie z południa Europy, lecz ze wschodu. Pierwszym z braci, który się usamodzielnił, zakładając państwo, był nie Czech, lecz Rus, trzeci z kolei syn starego Moskwy. Lech pojął za żonę Dobruchnę, córkę władcy Dalmacji, z którą miał trzech synów: Litwona, Kaszubę i Samotę. Oni to stali się protoplastami kolejnych narodów: najstarszy Litwon – Litwinów, średni Kaszuba – Pomorzan i Prusów (tych Maciejowski nazywał Borusami, bo przy Rusach mieszkali), najmłodszy Samota – Żmudzinów. Dalej jednak autorowi zabrakło inwencji w wymyślaniu imion dla ewentualnych synów Lecha, gdyż nieoczekiwanie, uśmierciwszy sędziwego ojca, pozostawił jego wielkie państwo bez dziedzica. A co najdziwniejsze, żaden z trzech synów protoplasty naszego narodu nie próbował sięgnąć siłą po ojcowiznę, zadowalając się swymi peryferyjnymi krainami. Cytowany historyk najwyraźniej nie miał jednak odwagi nazwać tego osieroconego państwa „Lechią”. To tylko jeden z przykładów, jak różni kronikarze i historycy interpretowali zapis Jana Długosza o Lechu jako protoplaście Lechitów i twórcy państwa o nazwie Lechia. Lech-Lechici-Lechia to narzucająca się logiczna ciągłość, wykorzystywana później przy każdej okazji. Szybko także z Lecha uczyniono twórcę naszego

godła państwowego oraz założyciela stolicy państwa w Gnieźnie. Nieważne było, że podstawowa przesłanka takiego rozumowania opierała się na informacji, której na próżno szukać wśród wcześniejszych zapisów kronikarskich Galla Anonima czy Wincentego Kadłubka. Sprawa orła jako narodowego godła w świetle działań Gejzeryka nie jest również taka jednoznaczna. Fantazjom z praprzodkiem Lechem nie oparł się nawet Adam Mickiewicz w swoich paryskich wykładach z historii Polski. Czujnie jednak wyeliminował z tej legendy Rusa, wodza Rutenów, założyciela państwa ruskiego, utożsamiając go z Rurykiem, jednym z trzech normańskich wodzów na Rusi, pozostawiając tylko dwóch braci. Uważał że: Naczelnicy Lechitów i Czechów, nie zostawiwszy po sobie śladów pisemnych, przeszli w poczet figur bajecznych. To tylko wiemy z pewnością, że ród lechicko-czeski zlał się prędko ze słowiańskim i w nim utonął, że panujące jego rody ustąpiły dynastiom krajowym w Polsce i Czechach, jako i Normanowie także w trzeciej generacji nie mieli już swojego języka i nazwali się Rusinami, choć ich dynastia przetrwała długo. Według naszego wieszcza Lech pojawił się na ziemiach bliżej nieokreślonych Słowian, a zatem na terenach zamieszkanych. Czy Lech podbił te plemiona, czy został przez nie gościnnie przyjęty i z czasem awansował nawet na ich wodza? Niestety, tego wątku Mickiewicz nie rozwinął. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden istotny element niewiarygodności Lecha i Lechii. Otóż w żadnym z dotychczas ujawnionych watykańskich dokumentów archiwalnych z wczesnego średniowiecza nie natrafiono nie tylko na słowiańskiego władcę o imieniu Lech, ale też na żadne słowiańskie państwo zwane Lechią. Podobny jest efekt poszukiwań tego imienia i tej nazwy w najstarszych kronikach europejskich. Powie ktoś, że przecież wtedy w Polsce nie było

chrześcijaństwa, więc dlaczego w Rzymie miałyby istnieć wzmianki o pogańskim państwie? To prawda, ale istniały zapisy o krajach graniczących z terenami Słowian, również z terytorium uznanym później za ziemie polskie. W dokumentach i kronikach wymieniano często ich różne nazwy. Dziwnym trafem kronikarze omijali nazwę „Lechia”. Trudno jednak posądzać ówczesnych europejskich kronikarzy o zmowę milczenia wyłącznie w tej konkretnej, dotyczącej nazwy naszego państwa, sprawie. Po prostu takiej nazwy kraju czy takiego plemienia wtedy w Europie nie znano. Nazwa „Lechia” nie występuje także w żadnym z annałów kościelnych i klasztornych XI i XII wieku na ziemiach polskich. W żywocie świętego Ottona z Bambergu, misjonarza wśród Słowian, ziemie te zapisane zostały wyłącznie pod nazwami Polonia i Pomerania. Lecz oto, zupełnie niespodziewanie, odkryto kolejną wersję pochodzenia Lecha, praojca polskiego narodu. Według niej Lech przywędrował nad Gopło zupełnie z innej strony, niż powszechnie dotąd uważano. Z ludem swoim w okolice Gniezna nadciągnął z... północy. Zachował się bowiem memoriał zachodniopomorskiego augustianina Angelusa ze Stargardu. Według niego kolebką Słowian było Pomorze. Nasi Polanie zaś mieli okazać się młodszym odłamem Pomorzan, który wyruszył kiedyś na południe, w poszukiwaniu krainy nadającej się do założenia własnego państwa. A zatem Lech, protoplasta Polan i Polski, musiałby należeć do któregoś z dawnych plemion pomorskich. W rozumowaniu tym, podyktowanym lokalnym patriotyzmem zakonnika, widoczna jest pewna logika. Wiadomo przecież, że wśród protoplastów Słowian na obszarze dzisiejszej Wielkopolski wymieniane są również napływowe plemiona należące do tzw. kultury wejherowsko-krotoszyńskiej, nazwanej tak od pasma występujących w nim oryginalnych, różniących się zdecydowanie

od innych, znalezisk wykopaliskowych na ziemiach polskich. Należały one do plemion wywodzących się pierwotnie z odległych północnych rejonów naszego kontynentu. Czy znajdowali się wśród nich ziomkowie Lecha? Tezę o lechickim początku Polski sformułował też średniowieczny kronikarz Dzierzwa. Przywołał on do istnienia prarodziców Słowian: Janusa i Sławę, od których miał się wywodzić Lech, niemający żadnych braci. Dierzwa wywodził dalej, że skoro Judea powstała od imienia Judy, to Lechia musiała powstać od imienia Lecha. I znowu nasuwa się pytanie, dlaczego nazwa krainy ma pochodzić od imienia syna, a nie od władających nią wcześniej ojca czy innego przodka. Jeśli Janus był w rodzie najważniejszy, to od jego imienia powinna powstać nazwa krainy. Dzierzwa nie podał też, skąd mogliby przybyć na nasze ziemie owi słowiańscy prarodzice. Istnieje także inna, późniejsza, wersja legendy o Lechu. Otóż trzej bracia, przedzierający się wraz ze swoimi plemionami przez puszczę, doszli wieczorem nad jezioro. Na brzegu rósł dąb z orlim gniazdem. Na widok ludzi orzeł zerwał się do lotu i szybował na tle nieba czerwonego od zachodzącego słońca. Lechowi tak się spodobał ten widok, że postanowił pozostać tu na stałe, a orła na czerwonym tle przyjął za herb własny i swojego plemienia. Natomiast Czech udał się na południe, a Rus na wschód. Legenda nie mówi, z jakiego kierunku plemiona te przybyły, ale można się domyślać, że był to zachód lub północ, skoro Czech poszedł na południe, a Rus na wschód. Legenda o Lechu, jak niemal każda legenda, żyje swoim życiem. Powstają też ciągle nowe jej wersje. Na ogół uważa się, że w każdej legendzie tkwi cząstka prawdy. W tym przypadku jednak między wiarą a prawdą istnieje ogromna przepaść. Wszelkie badania naukowe, z archeologicznymi włącznie, nie potwierdzają istnienia owego wędrowca, przybyłego czy to z Bałkanów, czy z

północy. Równie bezowocne są poszukiwania w różnych źródłach zagranicznych. Nawet twórcy legendy o Lechu wielokrotnie sami sobie zaprzeczali. Mimo to legenda żyje. Lech, tajemniczy wędrowiec, jako protoplasta polskiego narodu trwa niezmiennie w naszej historii, literaturze, a przede wszystkim w naszej świadomości. Jest nieśmiertelny, chociaż nieprawdziwy. W XIX wieku Stanisław Kaczkowski, badacz naszych dziejów, napisał: Z uśmiechem powtarzamy powiastki o Lechu, przybyłym z torbą herbów nad jezioro Gopło... Lechici i Lechia, ten płód obcy, w Polsce tylko żywiony, winien skończyć swe tułackie istnienie. Z kolei inny XIX-wieczny pisarz i historyk Karol Szajnocha na podstawie analiz językowych i mitologicznych, a także własnych dociekań historycznych, idąc za przykładem powstania państwowości na Rusi, prawdziwego założyciela polskiego państwa radził szukać wśród wikingów, najeżdżających często tereny rozciągające się między Odrą i Wisłą – dużymi rzekami, po których mogli żeglować swymi dużymi łodziami. Pisał on: Żadnego narodu historya nie zaczyna się tak nieskończenie ważną zagadką, jak początkowa historya polska, poczynając od swoich Lachów. Komu się powiedzie wyjaśnić znaczenie Lachów, ten wyjaśni pierwotną historyę polską. [...] Historya rosyjska mozoliła się podobnież długo nad wyrozumieniem swoich Waregów, aż wreszcie poznano w nich Normanów. Normańscy Waregowie byli łatwiejsi do odgadnienia, gdyż osiedlili się w dość późnych czasach. U Słowian – o wiele wcześniejsi Lachowie osłaniają się tern większą tajemnicą, im dawniejszern było ich przyjście. Szajnocha doszedł do wniosku, że pierwszy ośrodek państwowości nad Gopłem i Lednicą utworzyli normańscy banici, wyjęci spod prawa w Skandynawii, zwani utlagarni, czyli utlachami. Ci normandzcy banici – ut-Lachowie, czyli Lachowie, to oczywiście późniejsi Leszkowie, Lestkowie; ogólnie mówiąc: dynastia Lechitów panująca w Wielkopolsce przed Piastami.

Ostatnim panującym władcą z tej dynastii był król Popiel II. Mamy również mało sympatyczny wizerunek Lecha. Otóż XVI-wieczny poeta Klemens Janicki, zwany Janicjuszem, w pisanym po łacinie cyklu poetyckim „Żywoty królów polskich” stwierdził: Pierwszy Lech, przez niezgodę wygnany z ojczyzny, Przeprowadził w te strony swój wieśniaczy lud [przełożyła A. Jelicz]. A zatem mityczny Lech nie byłby wędrowcem świadomym, z własnego wyboru poszukującym wraz z braćmi miejsca do założenia nowego państwa, lecz banitą, wypędzonym z nieznanej przyczyny, być może z powodu nadmiernej kłótliwości, ze swojego (także nieznanego) kraju. Klemens Janicki zapewniał, że nie jest dla Polaków żadną ujmą pochodzić z rodu wypędzonych, bo wiele miast w świecie zawdzięcza byt wygnańcom. Niemniej jednak przekazał nam, że za protoplastę mamy banitę, od którego członkowie jego rodu się odwrócili i zmusili do opuszczenia ojczyzny. Zwraca uwagę zbieżność wątku Lecha banity – u Klemensa Janickiego, z późniejszymi wyjętymi spod prawa utlagami – u Karola Szajnochy. Prowokuje to do postawienia pytania, z jakiego kierunku Lech przybył na nasze ziemie? Współcześni polscy badacze wczesnośredniowiecznych dziejów plemion żyjących miedzy Odrą i Wisłą nie mają cienia wątpliwości, że Lech jest wyłącznie postacią legendarną. I tylko tyle. Najdobitniej określił go Gerard Labuda: W tej postaci jest to twór całkowicie sztuczny, literacki, nie mający odbicia w rzeczywistości historycznej. To jednak, co jest oczywiste dla historyków zajmujących się ściśle określonym okresem w naszych dziejach, nie musi być zaakceptowane przez ogół społeczeństwa. Właśnie w wypadku Lecha i jego „Lechii” mamy do czynienia z takim brakiem powszechnej aprobaty fikcyjności pojęć. Ludzie chcą wierzyć w istnienie przed wiekami dziwnego wędrowca, niezależnie od tego, z

której strony przybył na nasze ziemie.

Lech wybiera miejsce na swoją stolicę, wg. W.E. Radzikowski Królowie polscy w obrazach i pieśniach, Poznań 1893

Gniezno, jako nasze gniazdo, uznawane jest za pierwszą stolicę, choć bardziej powinno się uznawać za nią Kruszwicę. Biały orzeł, będący godłem państwa, w niczym nie przypomina przecież biało-popielato-brązowego żyjącego na naszych ziemiach orła bielika, który tak zachwycić miał Lecha, lecz jest odwzorowaniem orła rzymskich legionów. Po raz pierwszy biały orzeł, przewiązany czerwoną szarfą, oficjalnie jako godło Polski pojawił się dopiero w XIII wieku na nagrobku pretendenta do polskiej korony, księcia Henryka IV Probusa. Wreszcie Lechia, czyli nazwa nieistniejącego plemienia, a później państwa, wymyślona została bynajmniej nie jako pochodna od imienia wędrownego Lecha, lecz okazała się jedną z licznych fantazji Wincentego Kadłubka związaną z imieniem Lestek. Można powiedzieć, że Lechię i Lechitów otrzymaliśmy w spadku po tym właśnie kronikarzu. Był to jednak spadek o ogromnym ciężarze gatunkowym. Skoro już ktoś pierwszy zapisał tę legendę, wszyscy, którzy po nim sięgali do naszych najstarszych dziejów, zawsze mieli w podświadomości ów pionierski zapis. Wszelkie, nieliczne zresztą, próby zgłaszania potrzeby weryfikacji tych pierwszych zapisów bywały przemilczane. Działo się tak zarówno w średniowieczu, jak i w czasach późniejszych, aż do XX wieku włącznie. Oto prawdziwa potęga słowa pisanego, którym posługiwali się ludzie światli, wykształceni, na ogół duchowni, powszechnie szanowani, z ogromnymi zasługami dla państwa. Dlatego mamy Lecha, Lechię, Lechitów, którzy, na szczęście, są coraz bardziej eliminowani z kart historii. Wkraczają natomiast w nasze życie codzienne jako nazwy własne różnych produktów, nazwy różnych firm, klubów sportowych, osiedli mieszkaniowych i ulic. Niewiele brakowało, aby Lech trafił nawet do naszych... kieszeni. W 1924 roku, podczas przygotowań do przeprowadzenia

reformy walutowej, złotówkę zamierzano nazwać „lechem”. Na szczęście nie zgodził się na to ówczesny Senat Rzeczypospolitej. Czasem Lech i Lechici występują jeszcze jako bohaterowie dzieł literackich. I bardzo dobrze, bo jest to dla nich najwłaściwsze miejsce.

Czy smok wawelski był człowiekiem? Pochodzenie legendy. Najstarsze dzieje... Wiślan. Który Krak założył Kraków?Wszyscy lubią się bać. Smok zwany olofagiem, czy może awarski namiestnik?Jak walczyć ze smokiem? Zagadka kopca Kraka. Był sobie król. Panował nad dzielnym narodem, sam podobno również słynął z dzielności. Miał trójkę dzieci. Jego największą zasługą było zbudowanie obronnego grodu i zamku na pobliskim wzniesieniu, tuż nad brzegiem rzeki. Niestety, w pobliżu miasta i zamku, właśnie nad ową rzeką, miał swoją jaskinię smok. Był bardzo uciążliwy dla mieszkańców grodu. Porywał bydło, a także ludzi, przede wszystkim młode kobiety, zwłaszcza dziewice. Król uwolnił swój naród od owego gada. Wydaje się, że nietaktem byłoby pytanie, kto jest bohaterem tej legendy. Każdy Polak odpowie, że to nasza legenda o królu Kraku i smoku wawelskim. Krak miał dwóch synów: Kraka II i Leszka, oraz córkę Wandę. Niestety, historyczności polskiego króla Kraka nie da się w żaden zasadny sposób udowodnić. Każdy Czech natomiast nie będzie miał wątpliwości, że przytoczona opowieść to początek czeskiej legendy o królu Kroku, synu Samona, zapisanego w najstarszych kronikach założyciela pierwszego państwa słowiańskiego, oraz o prześladującym mieszkańców Pragi, u zarania ich dziejów, ohydnym jaszczurze znad Wełtawy, zwanym smokiem hradczańskim. Liczba dzieci Krolia jest taka sama jak Kraka, z tym że były to trzy córki: Libusza, Kazi i Tetka. Zastanówmy się, dlaczego polska legenda jest tak ważna i popularna. Przede wszystkim dlatego, że to król Krak przeniósł

centrum polityczne państwa polskiego kilkaset kilometrów na południe, do nieznanego nikomu, podobno przez siebie założonego grodu zwanego Krakowem. Wprowadził tym samym to miasto nie tylko na mapy geograficzne, ale przede wszystkim do historii Polski. Jak się później okazało, na trwałe. Ponadto dzięki wawelskiemu smokowi awansowaliśmy do grona krajów zwycięsko zmagających się z prześladującymi je jaszczurami. To był czynnik nobilitujący zarówno państwo, jak i gród atakowany przez potwora. Lokalizacja miasta i gada jest przypadkowa. Dzięki niej jednak można było w szczególny sposób podkreślić dzielność zarówno założyciela grodu, jak i miasta, które do dziś znakomicie dyskontuje, jak najbardziej słusznie, dawną obecność jaszczura w jaskini tuż za ówczesnymi miejskimi murami, u podnóża najważniejszego zamku w Polsce. Czy ktoś dziś mógłby wyobrazić sobie Kraków bez legendy o smoku wawelskim? Już dla tego faktu warto było stworzyć legendę o Kraku i jego okrutnym gadzim przeciwniku. Najbliżej Polakom było do czeskiej legendy o królu Kroku i jaszczurze w okolicach Pragi. Przede wszystkim ze względu na imię zwycięskiego władcy. Zbieżność wydarzeń w legendzie spowodowała, że niektórzy nasi kronikarze, z Janem Długoszem na czele, Kraka i Kroka utożsamili i uznali za polskiego władcę, rządzącego jednocześnie w uzależnionej od niego Pradze. Według Czechów Krok mógł być synem innego legendarnego króla Czech, zwanego Bohemem. Czeski kronikarz Kosmas pisał o Kroku: ...z którego miana znany jest gród, już drzewami zarosły, położony w lesie przylegającym do wsi Zbećno. Warto wiedzieć, że Gall Anonim pominął w swej „Kronice” osobę twórcy Krakowa. Nie znał Kraka, legendarnego władcy tego grodu. Żaden ze współczesnych mu sędziwych (jak ich określił) Polaków nie wspomniał o istnieniu takiego władcy w naszych pradziejach. O smoku wawelskim również nie.

Smok Wawelski

Jeśli Kraków wziął swe miano od imienia założyciela, czyli

Kraka, to trzeba zapytać, kto jest patronem wielu miejscowości mających nazwę Krokowa: na Pomorzu, pod Gdańskiem, na Kaszubach, w Czechach i na węgierskiej Słowacczyźnie, a także Krakowie na Łużycach? Czy ich powstanie było zasługą czeskiego władcy Kroka, a ich nazwy pochodzą od imienia założyciela? A może imię to było dość popularne w zamierzchłej przeszłości? Jak powstała legenda o Kraku bądź Krakusie? Zacznijmy od imienia. Jest to bezdyskusyjnie imię gockie, a nie słowiańskie. Już według Wincentego Kadłubka nasz Krak, czyli Gracchus, przybył do Polski z Karyntii, w której panował jego ojciec o imieniu Krka. Również jeden z grodów Karyntii nosił w przeszłości nazwę Krk (dzisiejszy Gurk), a obecnie tak nazywa się jedna z chorwackich wysp. Być może nasz Krak był jednym z dwudziestu dwóch synów Samona, władcy pierwszego państwa słowiańskiego. Nie można też wykluczyć jego skandynawskiego pochodzenia, gdyż w języku tamtych ludów słowo krok znaczyło wtedy: człowiek młody, kruk lub wrona. Byłoby to jakieś uzasadnienie nazw wymienionych wyżej miejscowości w rejonie nadbałtyckim, nadanych być może przez Normanów. Rozpowszechniona przez Wincentego Kadłubka legenda głosi, że Gracchus, z polska zwany Cracchusem, a potem, już na polskich ziemiach, Krakiem, pojawił się we właściwym momencie. Na nasze ziemie miał przybyć kilka lat po śmierci Lecha, gdy kraj był pogrążony w chaosie. Państwem rządziło wtedy podobno dwunastu wojewodów, rywalizujących między sobą, intrygujących oraz próbujących, także zbrojnie, podporządkować sobie pozostałych współrządzących. Ponieważ zagrażało to nie tylko jedności państwa, ale w ogóle jego istnieniu, rozpoczęto intensywne poszukiwania kandydata na samodzielnego władcę. Kandydatów miało być wielu, ale ten swoisty casting, który odbył się prawdopodobnie nad Gopłem, w Kruszwicy, wygrał

przybysz z odległej Karyntii, właśnie Krak, który prawdopodobnie spełniał wymóg nienależenia do żadnego z polskich rodów. Taki między innymi warunek postawiono kandydatowi później, po śmierci Popiela II. Nieznane są powody przeniesienia owych powszechnych wyborów z Gniezna do Kruszwicy. Coś jednak ważnego musiało się w Gnieźnie wydarzyć, skoro na władcę wybrano obcego człowieka, a Gniezno, legendarną stolicę i podobno ulubiony gród Lecha, pozbawiono możliwości przeprowadzenia elekcji. Król Krak, czyli Gracchus, nie zamieszkał, jak oczekiwano, w Gnieźnie ani w Kruszwicy, lecz stolicę państwa przeniósł do założonego przez siebie grodu na ziemi Wiślan, który od swego imienia nazwał Cracchovią. Nie wiemy, czy dokonał tego za przyzwoleniem tego plemienia, czy wbrew jego woli, niemniej tą urbanistyczną decyzją wpisał się w najstarsze dzieje Wiślan. Działanie to było ze wszech miar zastanawiające. Wskutek tej decyzji stolica znalazła się na odległych peryferiach wielkiego państwa polskiego. Wybór Kraka na władcę Polski i przeniesienie stolicy do Krakowa nie tylko nie stanowiło żadnego problemu dla Wincentego Kadłubka, ale było dla niego oczywiste. Jako reprezentant duchowieństwa i dworu krakowskiego nie mógł sytuować stolicy Polski w konkurencyjnej Wielkopolsce, ani za polskiego władcę uznać jakiegoś Gniewimira z Giecza czy Pełkę z Kruszwicy. Dla niego musiał to być człowiek choćby z imienia związany z Krakowem. I dlatego wymyślił Kraka i stworzył stołeczne miasto Kraków. W znanych mu czeskich kronikach znalazł imię dla króla, nieznacznie je zmienił i na wszelki wypadek kazał przyszłemu królowi przybyć z Karyntii. Popełnił istotny błąd, gdyż wszelkie ruchy migracyjne we wczesnym średniowieczu odbywały się wyłącznie z północy na południe. O tym nasz kronikarz nie wiedział.

Stolica wielkiego kraju, który według późniejszego zapisu Jana Długosza sięgał wtedy od Przemyśla po Burgundię, znalazła się na jego południowo-wschodnich rubieżach. Co gorsza, pozostawała w bezpośrednim zasięgu licznych sąsiadów nienastrojonych przyjaźnie do naszego państwa i ciągle była narażona na najazdy. Znalazło to potwierdzenie zarówno w innych naszych legendach, jak i w oficjalnych zapisach historycznych. Inna wersja nazwy Kraków jest mniej elegancka. Pochodzić miała nie od imienia założyciela, lecz od krakania licznych stad kruków, krążących nad resztkami jedzenia po ucztach wawelskiego smoka. W zmodyfikowanej opowieści kruki zleciały się w to miejsce dopiero na konsumpcję ścierwa potwora, otrutego przez dzielnego Kraka. Tej wersji mieszkańcy Krakowa nie zaakceptowali. We wszystkich polskich kronikach Krak vel Krakus jest dzielnym królem z Krakowa. Jednakże żadna nie wyjaśnia, w czym się ta dzielność przejawiła. Na próżno szukać w tych kronikach wzmianek o wygranych kampaniach wojennych, udanych podbojach czy choćby jednej zwycięskiej bitwie. Nie ma tych kronikach także ani słowa o sposobie zarządzania rozległym państwem. Jako dowód dzielności Kraka niektórzy kronikarze wymieniają pokonanie smoka. Ale też nie wszyscy, bo w kronikarskich zapisach jako zabójcy smoka są wymieniani Krak II, czyli syn króla Kraka, a nawet szewczyk krakowski Skuba. O panowaniu w Polsce króla Kraka milczą zgodnie wszystkie zagraniczne kroniki. Sposób, w jaki ze smokiem rozprawił się król, jego syn lub szewczyk, był zawsze taki sam: potworowi podrzucono baranią skórę, wypełnioną smołą i siarką. Zgłodniały smok, jak się spodziewano, połknął w całości podrzuconą mu potrawę. Siarka bardzo szybko zaczęła mu palić trzewia. Wtedy podpełznął do rzeki i pił tak długo, aż się rozpękł na drobne kawałki.

Taki sposób unieszkodliwienia gada nie jest wcale polskim patentem. We wcześniejszych ruskich kronikach wspomina się o starej legendzie, której bohaterem był ubogi skórnik (czyli garbarz) Kiryło, który zgładził okrutnego potwora za pomocą baraniej skóry wypchanej siarką. Erudyta Wincenty Kadłubek prawdopodobnie znał tę legendę. Zajmijmy się teraz smokiem. Obecny jest on nie tylko w naszej legendzie. Mit o smoku jest mitem odwiecznym. Każdy liczący się kraj w Europie musiał koniecznie mieć w przeszłości swojego potwora, który zagrażał okolicznym mieszkańcom i porywał dziewice – aż zlikwidował go bohaterski król czy dzielny rycerz, zdobywający dzięki temu wyczynowi rękę ukochanej królewny, albo w przebiegły sposób pokonał go człowiek z ludu. W Polsce nie mogło być inaczej. Temat smoka od wieków był powszechny również w mitach i legendach, a także w najstarszych zapisach kronikarskich i w średniowiecznej literaturze. Już sumeryjski heros Gilgamesz walczył z „ziejącym ogniem” potworem Humbabą, w Indiach bóg Iindra zwycięsko zmagał się z wężem Writra. W greckiej mitologii smoka Pytona, strzegącego wyroczni w Temis, pokonał sam Apollo, a z wielogłowym potworem (Hydrą) skutecznie walczył Herakles. Ohydnego jaszczura, według chrześcijańskich zapisów, zwyciężył święty Jerzy, który wprawdzie, jak ostatnio dowiedziono, nigdy nie istniał, ale smoka pokonał. U kronikarza duńskiego Saxona Grammatyka znajduje się opowieść o duńskim królu Trotonie, który zwyciężył lokalnego potwora. W kronikach ruskich wspomina się, że ludowy heros Ilia Muromiec rozprawił się z groźnym „żmijem” prześladującym mieszkańców Kijowa. O dzielnym Kiryle już wspomniałem. Również Litwa i Żmudź mają legendy o straszliwych „wielkich gadzinach”, prześladujących pracowitych zwykłych ludzi, aż zostały uśmiercone przez lokalnych bohaterów.

Smok krakowski miał wprost idealne warunki do zaistnienia. Pod wawelskim wzgórzem, obok którego powstało miasto, znajdowała się rozległa jaskinia, ciągnąca się daleko w głąb. Trudno sobie wyobrazić lepsze miejsce dla potwora. Rozrastające się miasto było świetnym zapleczem konsumpcyjnym dla jaszczura. W podwawelskiej jaskini zamieszkał smok „całożerca”, zwany olofagiem (od łacińskiego słowa holofagus, będącego synonimem potwora pożerającego swoje ofiary w całości). Zwierzęta domowe i dziewice pożerał w całości dlatego, że chciał uniemożliwić archeologom, w przyszłości penetrującym jaskinie wzgórza wawelskiego, odnalezienie śladów swojego okrucieństwa. Również zgotowana mu śmierć nosiła cechy totalnego unicestwienia. Rozpękł się na drobne kawałeczki, którymi zajęły się kruki, żywiąc się resztkami smoka przez kilka dni. Po jaszczurze nic nie pozostało. Oprócz nazwy: Smocza Jama, nie istnieją żadne dowody, że pod Wawelem mieszkał straszliwy jaszczur. Podobnych do Smoczej Jamy grot i jaskiń w tej samej formacji geologicznej, czyli w całej Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, nie brakuje. Zdaniem archeologów służyły one przed wiekami okolicznym plemionom za mieszkania lub schronienia przed wrogiem. W jednej z nich, w Ojcowie, miał ukrywać się polski król Władysław Łokietek. Dlaczego smok osiedlił się tylko pod Wawelem, a nie w innych jaskiniach jury? Pozostanie to zagadką pierwszych naszych kronikarzy. Istnieje interesująca hipoteza, wysoce prawdopodobna, że groźnym wawelskim smokiem był... człowiek. Otóż w VII wieku Małopolska znajdowała się w rękach Awarów. Był to lud przybyły z Azji, który w drugiej połowie VI wieku opanował tereny na Nizinie Węgierskiej i ujarzmił wiele plemion słowiańskich. Na zdobytych ziemiach Awarowie utworzyli państwo, czyli chaganat, i zagrażali Bizancjum, aż do czasu klęski pod murami

Konstantynopola w 626 roku i dopiero na przełomie VIII i IX stulecia zostali w kilku bitwach rozbici przez Karola Wielkiego. Pokonani później jeszcze przez Bułgarów, wycofali się całkowicie w głąb Azji, gdzie ślad po nich zaginął. Wcześniej Awarowie podporządkowali sobie tereny leżące na północ od Karpat, zajmowane przez słowiańskie plemiona Wiślan i Lędzian. Bajan, chagan Awarów, rządził tymi plemionami przy pomocy wielu namiestników. Taki awarski namiestnik na ten rejon Małopolski, nieznany z imienia, miał prawdopodobnie siedzibę na Wawelu. Panowanie Awarów było bardzo uciążliwe dla Słowian. W bitwach zawsze wystawiano ich w pierwszej linii, by przyjmowali na siebie cały impet wroga; najczęściej też wszyscy ginęli. W czasie pokoju również nakładano na nich wielkie ciężary. Frankijski kronikarz Fredegar zanotował: Co roku Awarowie przychodzili zimować u Sklawów, brali do łoża ich żony i córki, a ci jeszcze na odchodnym musieli im płacić daninę. Z kolei Nestor, nazywający Awarów Obrami, czyli olbrzymami, tak o nich pisał: Ci Obrowie zawojowali Słowian i uciemiężyli Dulębów, będących również Słowianami, i gwałty czynili kobietom dulebskim. jeśli jakiś Obrzyn miał jechać, nie pozwalał wprzęgać konia ani wolu, jeno kazał zakładać do wozu trzy, cztery, pięć niewiast, by go wiozły. Ponadto w nieograniczony sposób handlowano Słowianami na ówczesnych targach niewolników. Zapewne również urzędujący na Wawelu namiestnik Awarów nieustannie żądał od podległych mu plemion dotkliwych danin, przede wszystkim niewolników, oraz nazarzu, czyli podatku w rogaciźnie (mogły to być te właśnie zwierzęta domowe, które dawano smokowi na pożarcie), a także dziewic do swojego haremu. Zhołdowane plemiona miały rzeczywisty powód do uznania awarskiego namiestnika za potwora, który „pożerał” dobytek i ludzi. W ciągu kilku wieków potwór ten uległ przekształceniu i

został smokiem, gdyż tak wyobrażano sobie zachowanie groźnego monstrum, a do tego wizerunku dorobiono odpowiednią legendę. Prawdopodobnie tak pojmowany smok wawelski miał pobratymców w Sandomierzu, Opatowie czy Żmigrodzie koło Dukli, którymi również mogli niegdyś zarządzać awarscy namiestnicy. Kiedy ten okrutny namiestnik awarski w nieznanych okolicznościach zakończył życie, został – zgodnie z obyczajem swojego ludu – pochowany w pobliżu Wawelu, a w miejscu pochówku wzniesiono wielki kopiec, dzisiaj nazywany... kopcem Kraka. Potwierdziły ten fakt przeprowadzone w okresie międzywojennym wykopaliska archeologiczne w kopcu. Znaleziono tylko awarskie ozdoby i fragmenty uprzęży używanej przez awarskich najeźdźców. Opublikowanie wyników tych badań nie wyeliminowało krakowskiej legendy. Po prostu dzielny Krak musiał mieć swój kopiec! Bo jaki byłby, po wiekach, sens usypania w Krakowie kopca Kościuszki i kopca Piłsudskiego, wzniesionych przecież w uznaniu ich wielkości i zasług dla Polski! Warto tu zauważyć, że archeologowie po zbadaniu zawartości kopca Kraka zrezygnowali z zaplanowanej penetracji kopca Wandy. Mogliby tam odnaleźć nie resztki legendarnej królowej, lecz na przykład szczątki barbarzyńskiego wojownika. Tego już zapewne byłoby dla krakowian za dużo. Zresztą nie tylko dla nich, również dla całego społeczeństwa, które cieszyło się niedawno odzyskaną niepodległością i żyło pamięcią o wielkich patriotach polskich i ich czynach. Hipotezę o awarskim pochodzeniu kopców potwierdzają podobne wysokie kopce – kurhany – znajdujące się również w innych rejonach Małopolski. We wszystkich, w których przeprowadzono badania archeologiczne, natrafiano na ślady mogiły pewnie jakiegoś dostojnika z VII lub VIII wieku. Natomiast kopce takie nie występują na pozostałych terenach Polski.

Wreszcie gdyby przyjąć, że kopiec Kraka powstał w VIII wieku, to należałoby zmienić legendarną historię Polski, gdyż żyjący w VIII wieku król Krak musiałby być rówieśnikiem Piasta. Niewykluczone, że – przy założeniu, iż Krak przybył do Polski ze Skandynawii – krakowski kopiec jest tego Kraka mogiłą. Można bowiem doszukać się podobieństwa sposobu usypania kopca Kraka z konstrukcjami skandynawskich kurhanów w Starej Uppsali czy w Jelling, a nawet z uznawaną za kopiec wikinga tzw. Czarną Mogiłą w Czernihowie na Ukrainie. Tak chowano normańskich jarlów. To jednak kłóci się z obecnością w krakowskim kurhanie resztek awarskiego uzbrojenia. Smokowi wawelskiemu przypadła do odegrania jeszcze jedna ważna, chociaż na ogół niedoceniana, rola w polskich dziejach. Bez niego nie byłoby nigdy legendy o jego dzielnych zabójcach – o Kraku, o jego synach lub stosunkowo późno wymyślonym szewczyku Skubie. Bo sam Krak niczym konkretnym w naszych legendarnych dziejach się nie zapisał. Nie odnotowano żadnych jego zwycięskich wojen, nie zauważono, żeby oprócz Krakowa wybudował jakieś miasto. Podobnie zresztą jak jego syn i następca. Bez smoka nie powstałaby też legenda o córce Kraka, Wandzie, która pośrednio za sprawą tego jaszczura została polską królową. Nie byłoby wreszcie Smoczej Jamy – dzisiaj jednej z atrakcji turystycznych Krakowa. Podobnie nie byłoby innej atrakcji turystycznej – kopca Kraka, usypanego przez wdzięcznych mieszkańców Krakowa, a który okazał się nagrobnym kurhanem nad miejscem pochówku anonimowego tyrana awarskiego, a w najlepszym wypadku normańskiego jarla. Do jego usypania zmuszono, zapewne siłą, mieszkańców Krakowa. Prawdziwym twórcą kopca Kraka jest Jan Długosz. To on pierwszy w swoich „Rocznikach” nazwał tak sztuczne krakowskie nagrobne usypisko.

Wanda, co nie chciała Niemca Pierwszy winowajca – Wincenty Kadłubek. Czyja to legenda? Wyobraźnia biskupa Bogufała. Jan Długosz i ostateczny kształt legendy. Różne pomysły na Wandę. Kiedy to było? Tytułowa bohaterka siedmiu oper (kompozytorzy: Albert Franz Doppler, Antoni Dugoniew, Antonin Dworak, Józef Grajnert, Kazimierz Hofman, Henryk Jarecki i Józef Wawrzyniec Krasiński) a także jednego baletu (kompozytor Francis Gabriel Le Doux), ponad dwudziestu dramatów, kilkudziesięciu poematów, niezliczonych wierszy i pieśni, natchnienie wielu malarzy, a przede wszystkim symbol patriotyzmu. Piękna i dzielna Wanda, która tak bardzo nie chciała niemieckiego księcia za męża, że popełniła samobójstwo, rzucając się do Wisły. Wspaniała bohaterka jednej z najstarszych polskich legend ma własny kopiec nagrobny. W rzeczywistości nigdy nie istniała! Odbieranie Polakom takiej heroiny jest zgoła świętokradztwem. Ale wszystkie fakty historyczne przemawiają przeciwko Wandzie; w ich świetle jest to postać całkowicie fikcyjna, w dodatku zapożyczona z legendy sąsiadów. W jaki sposób znalazła się zatem w naszych najdawniejszych dziejach? Szukając śladów Wandy w naszej prehistorii, należy zajrzeć najpierw do najstarszej polskiej kroniki Galla Anonima. Niestety, swoją historię Polski rozpoczyna on dopiero od czasów króla Popiela, zjedzonego przez myszy. Być może Gall nie wiedział, że na długo przed tym królem istniała na naszych ziemiach zorganizowana państwowość, że był gród zwany Krakowem, w którym ktoś panował. Można uznać, że Gall nie znał legendy o Kraku i Wandzie, podobnie jak współcześni mu Polacy, którzy na

pewno podzieliliby się z nim taką wiedzą, gdyby ją mieli. A jednak doskonale ją interpretowali późniejsi polscy kronikarze, a przede wszystkim żyjący prawie osiemdziesiąt lat po śmierci Galla Anonima Wincenty Kadłubek, kronikarz księcia Kazimierza Sprawiedliwego. W „Kronice polskiej” przywołał on na zawsze do naszej historii króla Kraka, wawelskiego smoka i królewnę Wandę. Uważna lektura dzieła nasuwa jednak istotne wątpliwości. Historia zapisana przez Kadłubka w wielu ważnych szczegółach różni się od powszechnie dzisiaj znanej krakowskiej legendy. Pozostał wprawdzie u tego kronikarza znany wątek zabójstwa smoka, ale dokonali tego synowie Kraka: Leszek i Krak, którzy sami wpadli na pomysł uśmiercenia potwora za pomocą siarki zaszytej w zwierzęcą skórę. Nie ma mowy o szewczyku Skubie. Potem jednak niegodziwy Leszek zabił podstępnie brata Kraka, a wylewając krokodyle łzy, skłamał ojcu, że brat zginął w walce ze smokiem. Po Kraku ojcu, któremu wdzięczni poddani usypali po śmierci kopiec, władzę w państwie objął Leszek. Jednakże jego haniebny czyn i oszustwo wyszły na jaw w okolicznościach Kadłubkowi nieznanych i bratobójca, w obawie przed karą, dobrowolnie opuścił Kraków i królestwo. Wszelki ślad po nim zaginął. Na tronie zasiadła wówczas Wanda, siostra Leszka bratobójcy. Królowa była piękna i mądra. Jej rządy to pasmo sukcesów, z których największym było odparcie najazdu niemieckiego księcia Rytygiera, pragnącego siłą pojąć ją za żonę. Pechowy Niemiec, kiedy własne wojsko odmówiło mu walki z hufcami pięknej Wandy, popełnił samobójstwo. (Opis jest żywcem zapożyczony z rzymskiej „Historii” Justyna, z innymi oczywiście bohaterami). Nie wiadomo, czy był to gest rozpaczy przegranego wodza, czy efektowny dodatek do swoistego przekleństwa rzuconego przez wodza na nielojalną armię. Należy podkreślić, że w kronice Wincentego Kadłubka jest to

jedyne samobójstwo, a Wanda żyła bardzo długo i udanie panowała nad szczęśliwymi poddanymi. Do końca życia pozostała dziewicą. Nie pozostawiła następcy, który zapobiegłby nieszczęściu, jakie spadło na kraj, a które starannie nasz kronikarz opisał. Na pewno nie wiedział on – jak wynika z „Kroniki polskiej” – o samobójczym skoku Wandy do Wisły. Rzekę Kadłubek początkowo nazywał Wandalą, dlatego, że przepływała ona przez środek królestwa Wandy. Kronikarz nie wiedział o Wandzie, ale słyszał o Wandalach ongiś przebywających na polskich ziemiach, i tak interpretował nazwę Wisły. Prawie sto lat przed Wincentym Kadłubkiem czeski duchowny zwany Kosmasem zaczął pisać „Cosmasa kronikę Czechów”. Można w niej przeczytać, że w Czechach od zarania dziejów panowało kilku królów o imieniu Krok; najbardziej z nich znanym był legendarny założyciel Pragi, syn Samona, uznanego za twórcę państwa słowiańskiego. Król Krok miał trzy córki, jedna z nich, Libusza, została władczynią kraju. Wybór miejsca na przyszłą stolicę czeskiego państwa skażony był pewną niedogodnością. Otóż w okolicy grasował obrzydliwy smok, który domagał się ofiar ze zwierząt domowych, a gdy ich nie stało, porywał ludzi, a przede wszystkim młode kobiety. Pojawił się w końcu zakochany w Libuszy rycerz Ratibor, pokonał smoka, lecz ręki królewny z nieznanych przyczyn nie otrzymał. Zniknął też z dalszych kart czeskiej historii. Natomiast Libusza nie rzuciła się w nurty Wełtawy ani innej rzeki, lecz po śmierci ojca wyszła za mąż za kmiecia Przemyśla, protoplastę dynastii Przemyślidów, która rządziła w Czechach do 1306 roku. Czeska królowa żyła długo, miała kilkoro dzieci i zmarła śmiercią naturalną. Królowi Krokowi wdzięczny czeski naród usypał okazały kopiec mogilny. Podobnym kopcem uhonorowano także drugą córkę króla, Kazi, ale nie wiadomo za jakie zasługi. A zatem mamy do czynienia z czeskimi pierwowzorami krakowskich kopców

Kraka i Wandy. W historii naszych południowych sąsiadów odnajdujemy jeszcze jedną ciekawostkę. Otóż po śmierci Libuszy, podobno za zgodą króla Przemyśla, naczelnym wodzem wojsk czeskich została dziewica Wlasta, siostra Libuszy. Odniosła ona wiele zwycięstw nad różnymi wojskami (dowodzonymi przez mężczyzn) i znacznie powiększyła terytorium państwa czeskiego. Zupełnie jak nasza Wanda. Zbieżność wydarzeń wskazuje, iż Wincenty Kadłubek znał treść „Cosmasa kroniki Czechów”. Zapożyczył z niej kilka podstawowych wątków, które zręcznie zaadaptował do polskich warunków. Zresztą przy tworzeniu legendy o Wandzie korzystał nie tylko z twórczości tego czeskiego kronikarza. Aby polska legenda o Wandzie nie przypominała za bardzo czeskiego pierwowzoru, należało ją jeszcze bardziej udoskonalić, zmienić tak, aby otrzymała w pełni narodowy, polski, charakter. Dlatego występującego u Wincentego Kadłubka tyrana lemańskiego Rytygera biskup poznański Bogufał w swojej „Kronice wielkopolskiej” określił bardziej swojsko księciem niemieckim. Wandzie natomiast, aby odróżnić ją od Libuszy, kazał skoczyć samobójczo w nurty Wisły. Miało to być konsekwencją przysięgi, jaką przed bitwą złożyła bogom. I oto dzięki biskupowi kronikarzowi otrzymaliśmy legendarną dziewicę, samobójczynię, której przecież współczesny biskupowi Kościół nie powinien stawiać za wzór do naśladowania. Łatwiej było wtedy kronikarzowi Wisłę nazywać Wandalą, a poddanych Wandy – Wandalami. Z powyższego zapisu wiemy, kiedy na naszych ziemiach pojawili się Wandale(!). Jest to zarazem pierwszy w naszych kronikach zapis o tragicznej śmierci córki Kraka. Czy poznański biskup sam to wymyślił, czy skądś zaczerpnął wątek swej opowieści? Oczywiście zaczerpnął. W podobny sposób w starożytności zginęła niejedna heroina, na czele

z Safoną, pragnącą uwolnić się od miłości Feona. Motyw samobójczego rzucania się dziewicy do rzeki lub morza przewijał się wielokrotnie w średniowiecznych pieśniach i opowiadaniach. Czyniły to zazwyczaj panny lub mniszki, ratujące cnotę przed rozpustnymi żołdakami bądź zawiedzione w miłości albo też królewny, wypełniające w ten sposób przyrzeczenia poświęcenia się za sukcesy, najczęściej militarne, swego ojca, męża lub brata.

Aleksander Lesser, Śmierć Wandy, Muzeum Narodowe w Warszawie

Wanda z woli poznańskiego biskupa musiała samobójczo zginąć. Nie znamy miejsca, w którym skoczyła do Wisły. Podobno ciało jej wyłowiono dopiero pod wsią Mogiła niedaleko Krakowa (dzisiaj Nowa Huta). Na wzór kopca Kraka jej również usypano kopiec mogilny. Pozostaje sprawa nazwy wsi: Mogiła. Czy pochodziła z dawnych czasów, czy nadano ją znacznie później założonej osadzie, jako miejsca rzekomego pochówku Wandy.

Najwięcej pomysłowości w kreowaniu wizerunku Wandy wykazał Jan Długosz. Opisywał czasy bajeczne w naszej historii, a zatem mógł bezkarnie puścić wodze fantazji, tak częstej u niego w relacjonowaniu nie tylko najstarszych polskich dziejów. Zachowując stworzony przez Kadłubka obraz Wandy, pisał własną legendę, korzystając z czeskich kronik Kosmasa i Pulkavy. U Długosza Krak został zdegradowany do księcia, czyli Wanda mogła być tylko księżniczką. Zdaniem tego kronikarza książę Krak osobiście otruł smoka, podrzucając mu siarkę w owczej skórze. Z wdzięczności za uwolnienie od potwora poddani pośmiertnie usypali mu kopiec na wzór kopca Romulusa w Rzymie. O zbieżności krakowskiego kopca z kopcami czeskimi, normańskimi czy awarskimi Długosz nie wspomniał. Po śmierci Kraka doszło do bratobójczej walki o władzę między obu jego synami. Zwyciężył książę Leszek i mianował się królem. Kiedy okazało się, że swego brata podstępnie zabił, został przez wzburzonych poddanych zrzucony z tronu i wygnany z kraju. Długosz o jego dalszych losach nie wspomina, podaje natomiast, że władzę nad Polską przekazano księżniczce Wandzie, obwołując ją królową. Dowodząc osobiście swoimi wojskami, odniosła wiele zwycięstw i rozszerzała granite państwa. Mówiono: Iście męski duch mieszka w takiej kobiecie. Sława jej dzielności i urody szybko przekroczyła granice królestwa polskiego. Gdy dotarła do sąsiednich Niemiec, książę Rytygier, sławny rodem i potęgą, mając nadzieję, tak jej piękność, jak i Królestwo Polskie posiąść, wysłał do Krakowa poselstwo z prośbą o rękę Wandy. Polska królowa jednak wzgardziła propozycją księcia. Upokorzony odmową Rytygier najechał z licznymi zbrojnymi na nasz kraj. Dzielna Wanda wyruszyła przeciwko agresorowi z całym wojskiem. Nie wiadomo, gdzie została stoczona bitwa, ale na pewno nie pod murami Krakowa, gdyż nasz kronikarz napisał o „wyruszeniu” wszystkich oddziałów przeciw

hufcom Rytygiera, a nie o oczekiwaniu na niego pod osłoną murów stołecznego grodu. Tuż przed bitwą książę Rytygier, pragnąc zapobiec rozlewowi krwi, jeszcze raz wysłał do polskiej władczyni posłów z propozycją matrymonialną. Długosz zanotował, że Wanda, kobieta serca stałego i mężnego, takimi słowy przemówiła do wysłanników: Czyż do tego stopnia wydaję się waszemu księciu kobieta niska i niegodna małżeństwa, że śmie żądać, abym królestwa mego sławą i potęgą wzgardziła i zapomniała o krzywdach, które królestwu memu wyrządził i teraz czyni najeżdżając je, a zechciała poddać się jemu wraz z mym królestwem i ubliżyła jego godności? Odpowiedzcie waszemu księciu, że nienawistne jest mi jego i jakiekolwiek inne małżeństwo i że bardziej mi przystoi zwać się panią niż małżonką panującego. Wojnę mi wypowiedział, niechże wojnę gotuje, lecz jakież to sromotne dla księcia i męża, porzuciwszy Marsa i Wenerę wchodzić w układy i poniechawszy oręża rozprawiać o małżeństwie. Po tej przemowie Wanda rozkazała wojsku stanąć w szyku i trąbić do boju, potem na czele swych hufców ruszyła przeciw nieprzyjacielowi. Gdy Niemcy ujrzeli naszą dzielną królową, serca ich zmiękły i roztopiły się do tego stopnia, że odmówili walki z piękną kobietą. Porzucili oręż i, nieścigani przez polskie rycerstwo, zaczęli się wycofywać do obozu. Oburzony postawą swego wojska, tknięty udręką miłości czy oburzenia, czy obojgiem – jak to określił Wincenty Kadłubek – książę Rytygier popełnił samobójstwo, rzymskim zwyczajem przebijając się mieczem. Przed śmiercią przeklął wszystkie pokolenia Niemców, aby gnuśnieli pod rządami niewieścimi. Klątwa ta ma szansę spełnienia się współcześnie, na początku XXI wieku, gdy władzę w Niemczech objęła pierwsza w historii tego kraju kobieta-kanclerz, Angela Merkel. Pierwowzorem Rytygiera był dla Długosza zapewne margrabia

Rudiger von Bechelaren, bohater wielu niemieckich eposów rycerskich, który jako znany wódz wielokrotnie podejmował wyprawy na Słowian i Prusów. Między innymi toczył boje z polskim władcą plemienia Wenezlan. Mógł być nim również Radulf, wielkorządca Turyngii, który odnosił sukcesy w walkach ze Słowianami. Dalej kronikarz opisywał, jak przez trzydzieści dni radośnie świętowano wielki i bezkrwawy sukces Wandy, ofiarowując bogom dziękczynne dary. Pod koniec uroczystości królowa postanowiła siebie złożyć w ofierze bogom, ulegając błędowi swej epoki, ponieważ wówczas sądzono, że czyn taki jest miły bogom. Natychmiast, w obecności jeszcze rozbawionych poddanych, skoczyła z mostu, a nie z brzegu (jak podał Bogufał), do bezimiennej rzeki, którą od imienia Wandy nazwano Wandalą, a dopiero po latach, nie wiedzieć czemu, Wisłą. Kronikarz przy okazji dodał, że niegdyś rzymską rzekę Tybrem nazwano, gdyż utonął w niej Tyberiusz. Tyle że kronikarz dokonał w tym miejscu świadomej manipulacji, gdyż będąc wykształconym człowiekiem, musiał wiedzieć, iż cesarz Tyberiusz nie utopił się w żadnej rzece, lecz zmarł we własnym łóżku w Misenum. Długoszowa wersja legendy o Wandzie należy do najbardziej popularnych. Motyw samobójczej śmierci Wandy miał swój literacki pierwowzór w literaturze starorzymskiej. Według Liwiusza do Tybru w 507 roku p.n.e. skoczył Horacjusz Kokles, bohaterski obrońca mostu atakowanego przez Etrusków. W pojedynkę powstrzymywał napastników dotąd, aż Rzymianie zburzyli most, a potem, ranny, skoczył do Tybru. Natomiast historia z Rytygierem jest wiernym odwzorowaniem opisanej przez Justyna historii o królu Hiarbasie (Iarbasie) i pięknej Elissie (czyli Dydonie), księżniczce kartagińskiej, która odmówiła ręki najeźdźcy i, chcąc zapobiec wojnie, przebiła się mieczem. Niektóre łacińskie zdania z obu tych opowiadań Jan Długosz przejął żywcem, z zachowaniem

wszystkich słów i pełnej składni, i zapisał jako własne w legendzie o Wandzie. Tym samym potwierdził, że wspomniane teksty były mu znane. Nasz wielki kronikarz tak skutecznie zainspirował swoich następców, że legenda o Wandzie, co nie chciała Niemca, stała się ważną legendą narodową, twórczo rozwiniętą w literaturze i sztuce. Problem podobieństwa z czeskimi kronikami rozwiązał nader prosto: z Kraka uczynił króla zarówno Polaków, jak i Czechów, a z praskiej księżniczki Libuszy... siostrę Wandy. Warto jednak wiedzieć, że zaledwie kilkadziesiąt lat po śmierci Długosza jego wersję legendy o Wandzie podał w wątpliwość kronikarz Marcin Bielski w swojej „Kronice wszelkiego świata”. Powołał się wprawdzie na już wcześniej zapisaną opowieść, ale jednocześnie przedstawił obiekcje związane z jej pochodzeniem, a także autentycznością zawartych w niej faktów, wskazując na daleko idącą zbieżność z czeskimi legendami. To nie mogło się w Polsce podobać i dlatego krytyka ta przeszła wtedy bez echa. Być może z tego powodu Bielski twierdził, że to nie król Krak, lecz krakowski szewczyk Skuba zabił smoka. Legenda o polskiej królowej podlegała przez wield nieustannemu wzbogacaniu o dalsze wątki fabularne. I tak w pewnym momencie okazało się, że Wanda wcześniej miała narzeczonego, księcia Waldemara, władcę nieokreślonej krainy. Niestety, ojciec (król Krak) znacznie wcześniej przeznaczył ją na ofiarę wawelskiemu smokowi. Książę Waldemar postanowił walczyć o swoją wybrankę z okrutnym jaszczurem. Niestety, z fatalnym dla siebie skutkiem. Został przez smoka szybko pokonany i w całości pożarty, razem z pancerzem, tarczą i mieczem. Zrozpaczona Wanda ślubowała wówczas bogom, że nigdy nie wyjdzie za mąż. Dalszym następstwem ślubowania był konflikt zbrojny z Rytygierem i jego samobójstwo. Teofil Lenartowicz w interpretacji tej legendy poszedł jeszcze

dalej. Wprowadził do legendy aż dwie ważne dla krakowskiego króla kobiety o imieniu Wanda. Jedna, przyszła żona króla Kraka, miała być ofiarą wawelskiego smoka. Druga to urodziwa córka, bezpośrednia przyczyna wojny z Rytygierem. Król Krak, osobiście zabijając jaszczura, uratował życie ukochanej Wandzie, swojej przyszłej żonie i matce królewny Wandy. Kolejnym XIX-wiecznym wcieleniem legendarnej Wandy miała być piękna siostra, kochana występną miłością przez dwóch swoich starszych braci, Kraka II i Leszka. Do Wisły rzuciła się wtedy, kiedy zostało publicznie ujawnione, że to z jej powodu jeden brat zabił podstępnie drugiego, zrzucając winę na... smoka wawelskiego. Wandę trapiły wyrzuty sumienia, a gdy wyszła na jaw zbrodnia bratobójstwa, postanowiła rozstać się z życiem. A więc nie konieczność wypełnienia ślubowania bogom za bezkrwawe zwycięstwo, lecz rozpacz popchnęła królewnę do dramatycznego skoku. Taka opowieść znakomicie wpisywała się w ówczesną modę na przedstawianie mrocznych tajemnic królewskich dworów. Dla Karola Szajnochy historia o Wandzie była zwykłym przeniesieniem w słowiańskie warunki germańskiego mitu o Walkirii, dobrze znanego w średniowieczu. Argumentem koronnym miało być imię Rydygiera, jednego z bohaterów tego starogermańskiego cyklu o Nibelungach. Za miejsce śmierci Wandy wielu współczesnych historyków uznaje, oprócz nurtów Wisły, również niewielką rzeczkę Dłubnię, podkrakowski dopływ Wisły. Argumentem miał być fakt wzniesienia kopca Wandy w pobliżu tej rzeczki. Lista twórczych interpretacji legendy o Wandzie zdaje się nie mieć końca. Najwyraźniej legenda stanowiła wdzięczny temat różnych rozważań i interpretacji, w czym celowali literaci i historycy z przełomu XIX i XX wieku. Podkreślając urodę i charakter Wandy, jakby dla szczególnego zaznaczenia jej

patriotycznej postawy polegającej na rezygnacji z interesującego mariażu, również Rydygierowi przypisywali wspaniałą urodę i wiele dodatnich cech charakteru: Czarne pióro na przyłbicy /Chwieje się od burz /Płynie z szumem ciemnolicy /Książę serc i dusz. To poetycka wizja Jadwigi Łuszczewskiej – Deotymy („Wanda”, akt IV). A tak widział niemieckiego księcia poeta Franciszek Wężyk („Wanda”, akt II ): Rytygier przodkami świetny /Piękny, czuły i szlachetny. Wanda jednak nie chciała zostać żoną Niemca, mimo tylu jego zalet. Wybrała dobrowolną śmierć w nurtach przykrakowskiej rzeki. Tak jest najlepiej dla legendy, w której zawarto wszelkie cnoty polskiej królowej: piękno i odwagę, miłość i śmierć, dzielność i konsekwencję, a przede wszystkim patriotyzm, czyli umiłowanie swego kraju i narodu, polskości. Czyż w imię prawdy historycznej można było zrezygnować z takiej heroiny, wzorca dla pokoleń? W polskim malarstwie poświęconym królowej Wandzie najbardziej znane jest dzieło Aleksandra Lessera „Śmierć Wandy” (w zbiorach Muzeum Narodowego). Jest to obraz na swój sposób kuriozalny. Artysta przedstawił na nim moment wydobycia ciała Wandy z rzeki w obecności zasmuconego króla Kraka, który – jak zgodnie zapisali Kadłubek i Długosz – wtedy już nie żył. Należy wspomnieć także o siostrze rzekomo jedynej córki Kraka. Otóż założycielką Kłodzka na Dolnym Śląsku była pani okolicznych ziem Waleska (Walaska lub Valiska). Wokół zbudowanej przez nią okazałej siedziby na Zamkowej Górze szybko powstało miasto. O kłodzkiej księżniczce o imieniu Waleska zachował się dokument z 1625 roku, autorstwa kłodzkiego uczonego i kronikarza Aeloriusa Georgiusa, który księżniczce poświęcił jeden rozdział w swym dziele „Glaciographia”. Według przytoczonych tam najstarszych podań kłodzka księżniczka była

córką Kraka, czyli siostrą Wandy. Miała bardzo długi złocisty warkocz, z którego czerpała swą moc, niczym biblijny Samson (stąd jej czeskie imię – Zlatowlaska – przekształcone przez Niemców na Walaska), świetnie strzelała z łuku i była tak silna, że zginała w rękach podkowę. Piękna władczyni była jednak zła i okrutna. Gnębieni przez nią mieszkańcy Kłodzka pewnego razu zbuntowali się. Podczas snu obcięli jej warkocz, a następnie, już pozbawioną nadprzyrodzonych mocy, zamurowali w zamku. Kamienna płaskorzeźba z wizerunkiem księżniczki Walaski znajdowała się na murze kłodzkiego zamku aż do 1945 roku. Już po wyzwoleniu miasta z rąk niemieckich rzeźba w nieustalonych okolicznościach uległa całkowitemu zniszczeniu. Jeśli kłodzka Walaska była córką praskiego króla Kroka, to była jedną z sióstr królewny Libuszy. Im bardziej zagłębiamy się w dawną historię naszych południowych sąsiadów, tym wyraźniejsza staje się fikcyjność postaci polskiej królowej. Sięganie przez polskich kronikarzy do zapisów czeskich jest poniekąd zrozumiałe. Jan Długosz we wstępie do „Roczników” żalił się, że do czasów Galla Anonima nie przetrwały żadne własne pisane informacje o prapoczątkach polskiego państwa. Nie ma ich również w kronikach krajów ościennych, gdzie dziejopisów zupełnie nie interesowały nasze sprawy, a zwłaszcza nasze zamierzchłe dzieje. Dlatego jakieś w miarę wiarygodne legendarne początki państwa i narodu musieliśmy sobie napisać sami. Tematy do nich i gotowe już wzorce można było znaleźć przede wszystkim u najbliższych sąsiadów! Wystarczyło po nie sięgnąć i zasiąść do pisania... Warto jeszcze spróbować ulokować w czasie bohaterskie czyny Wandy. Studiując zapisy polskich kronikarzy można odnieść wrażenie, że chodzi o czasy przed naszą erą. Po śmierci Wandy miało na naszych ziemiach zapanować bezkrólewie, które

wykorzystał – jak informuje Wincenty Kadłubek – Aleksander Macedoński, wysyłając swe wojska do Polski. Aleksander żył w latach 356-323 p.n.e. i do Polski mógł wyruszyć najwcześniej w 340 roku p.n.e., gdy miał szesnaście lat. Wanda zapewne już nie żyła od pięciu lat, a władzę w Krakowie objęła jeszcze parę lat wcześniej. W tym kontekście wydarzenia owe rozgrywałyby się cztery wieki przed Chrystusem. Lecz oto mamy do czynienia z niespodziewaną inskrypcją na obrazie Michała Stachowicza „Panowanie Wandy ostatniey z Dynastii Krakusa, R 730” (obraz znajduje się w pałacu biskupim w Krakowie). Nie wiadomo, czy artysta tę datę wymyślił, czy gdzieś ją znalazł lub usłyszał. Ale tą inskrypcją śmierć Wandy przesunął prawie o tysiąc lat. Niemniej jednak warto tę datę odnotować, chociaż wywołuje ona kolejne zamieszanie chronologiczne. Wszystko zaś zapoczątkował Wincenty Kadłubek, który pierwszy sięgnął do czeskiego dorobku kronikarskiego, spolszczył go i w ten sposób wprowadził do naszych mitycznych dziejów piękną i dzielną, nieszczęśliwą królową dziewicę, jej dzielnego ojca, smoka „całożercę” oraz nieszczęsnego niemieckiego księcia.

Polscy zwycięzcy Aleksandra Macedońskiego i Juliusza Cezara Jak Polacy potraktowali Aleksandra Wielkiego? Wyprawa na Polskę. Fortel Leszka Złotnika. A Długosz inaczej... Wyprawa na Partów. Rozgromienie Juliusza Cezara przez Leszka III. Siostra jako zakładniczka i żona. Bawaria w posagu. Lublin i Lubusz. Pompiliusz II, czyli Popiel. Jakich znamy największych wodzów starożytności? Oczywiście Aleksandra Macedońskiego i Juliusza Cezara. Czy naprawdę zasługują oni na takie wyróżnienie? Bo oto tych dwóch wielkich wodzów – jak napisał Wincenty Kadłubek – nasi przodkowie przegonili z Polski, i to tak skutecznie, że ich armie już nigdy więcej na naszych ziemiach się nie pojawiły. Czy panteon największych starożytnych wodzów nie powinien się rozpoczynać, a przynajmniej zostać wzbogacony o dwóch wielkich władców polskich, zwycięzców Aleksandra i Cezara? Warto od razu podać ich imiona – Lestek I oraz Lestek III. Po śmierci Wandy w Polsce zapanowało bezkrólewie, w czasie którego, jak twierdził Jan Długosz, rządy sprawowało dwunastu naczelników albo wojewodów. Jak wiadomo, brak silnej władzy powoduje z reguły chaos wewnętrzny, którego nie da się ukryć przed bliższymi, a nawet dalszymi sąsiadami. Wiadomość o istnieniu królestwa, które stało się republiką z bardzo słabą władzą, szybko dotarła do Aleksandra Macedońskiego. Wprawdzie szykował się on już do wojny z królem perskim Dariuszem III, ale nie mógł nie skorzystać z takiej okazji. Postanowił napaść na osłabioną Polskę, traktując wyprawę jak swoisty trening przed batalią perską, zwłaszcza że wyprawy na

Słowian przynosiły mu zawsze cenne łupy, a przede wszystkim niewolników, czyli dodatkowe ręce do pracy, tak poszukiwane w państwie stale rozbudowującym armię i nieustannie prowadzącym wojny. Najpierw Aleksander wysiał do Polski urzędników po należny mu, jego zdaniem, trybut. Zakładał, że Polacy przestraszą się samego imienia władcy, szybko złożą daninę i staną się lennikami jego imperium. Z relacji naszego kronikarza nie wiadomo, z kim owi urzędnicy pertraktowali w Polsce o należnościach wobec Macedończyka, ale misja skończyła się dla nich tragicznie. Zostali pobici, a potem odarci ze skóry, którą następnie wypełniono trawą morską (!) i ekskrementami. Tak sprofanowane ciała posłów, a raczej poborców podatkowych, odesłano Aleksandrowi, dołączając – według Wincentego Kadłubka – list następującej treści: Królowi królów Aleksandrowi, królewska władczyni Polska. Źle innym rozkazuje, kto sam nie nauczył się rozkazywać [jest to pochodząca z późniejszych czasów sentencja Cycerona]. Nie jest przecież godzien zwycięskiej chwały ten, nad którym triumfują wybujałe żądze. Zwłaszcza twoje pragnienie żadnego nie zna zaspokojenia, żadnego umiarkowania; co więcej, ponieważ nigdzie nie widać miary twojej chciwości, wszędzie żebrze niedostatek twojego ubóstwa. Chociaż jednak świat nie może nasycić otchłani twojej nienasyconej żarłoczności, zaspokoiliśmy jakoś głód przynajmniej twoich [ludzi]. I niech ci będzie wiadome, że u nas nie ma trzosów, dlatego te oto podatki włożyliśmy w kalety twoich najwierniejszych [sług]. Wiedz zaś, że Polaków ocenia się podług dzielności ducha, hartu ciała, a nie podług ich bogactw. Nie mają więc skąd zaspokoić gwałtownej żarłoczności tak wielkiego króla, by nie powiedzieć tak wielkiego potwora. Nie wątp jednak, że prawdziwie obfitują oni w skarb młodzieży, dzięki której można by nie tylko zaspokoić, lecz całkiem zniszczyć twoją chciwość, razem z tobą.

Mistrz Wincenty nie podał źródła, z którego zaczerpnął treść listu Polaków do Aleksandra, ani w jaki sposób do listu dotarł. List jest zapewne echem apokryfu rzekomej korespondencji pomiędzy Aleksandrem Wielkim a Arystotelesem, dotyczącej zupełnie innych wydarzeń. Kronikarz nie ujawnił również, kto podpisał się pod tym listem, ani na czyje polecenie wysłanników Aleksandra potraktowano tak okrutnie. Mimo bezkrólewia ktoś w Polsce przecież musiał oficjalnie rozmawiać z posłami Aleksandra, a także podjąć decyzje o ich losie. Kadłubek jak na osobę z racji sprawowanego urzędu odpowiedzialną (był biskupem) postąpił niefrasobliwie, pomijając takie istotne szczegóły. Odnotował tylko, że urażony w swej dumie Aleksander natychmiast rozkazał swoim wasalom uderzyć na Polskę. Wszystkie podejmowane przez nich wyprawy zakończyły się klęskami, a oni sami zginęli albo dostali się do polskiej niewoli. Wówczas rozgniewany Aleksander postanowił osobiście poprowadzić wielką wyprawę na krnąbrnych Polaków. Z terenu dzisiejszych Węgier, poprzez Czechy i Morawy, szła na nasz kraj potężna, opromieniona sławą niezwyciężonej, armia młodego wodza, pod jego dowództwem. Aleksander w drodze do Polski musiał albo zająć ziemie czeskie i morawskie, albo wynegocjować warunki przemarszu swoich wojsk przez te kraje. Jednakże żadna węgierska czy czeska kronika nie odnotowała faktu wyruszenia tej armii z Węgier ani jej przemarszu przez czeskie terytoria, chociaż musiało to być niecodzienne wydarzenie. Być może naszym sąsiadom wystarczyło, że wiele wieków później epizod ten bardzo dokładnie opisał nasz kronikarz Wincenty Kadłubek – wyłącznie jemu zawdzięczamy relację z ataku Aleksandra na Polskę i z niesławnego odwrotu jego pokonanych wojsk. Pojawienie się groźnego zdobywcy na polskich ziemiach, w Selencji i Gracchovii (czyli na Śląsku i w Małopolsce), niosło ze

sobą spustoszenie miast i wsi, z których wiele zrównano z ziemią. Aleksander początkowo odnosił zwycięstwa. Szybko parł do przodu, kierując się do centrum kraju. Polacy byli zbyt słabi, aby w walnej bitwie przeciwstawić się doświadczonym w bojach hufcom Macedończyka, a wszystkie drobne potyczki przegrywali. Kto nie zginął od miecza czy strzały albo wcześniej nie schronił się w niedostępnych lasach lub na bagnach, trafiał do niewoli. Padały słabo bronione miasta, ogniem niszczone były wsie i zasiewy. Aleksander w odwet za okrutne potraktowanie jego wysłanników nakazał posypywanie pól uprawnych solą, aby nic na nich nie wyrosło. Kiedy wydawało się, że nad polskim państwem i narodem wisi zagłada, pojawił się człowiek, który odwrócił koleje tej złowrogiej inwazji. Ten zwykły człowiek, z zawodu złotnik, dotarł do polskich wodzów i zdołał ich przekonać do swojego pomysłu, który tak przedstawił nasz kronikarz: Skoro bowiem wszyscy zwątpili o ocaleniu, ktoś biegły w sztuce złotniczej każe sporządzić kształty hełmów i puklerzy z byle jakiego drewna czy kory; niektóre z nich powleka srebrna glejtą, inne żółcią. Tarcze bowiem, pociągnięte glejtą, wydają się srebrne, żółcią złote. Wynosi je na wysoki szczyt górski naprzeciw słońca, aby silniej odbłyskiwały. Ponieważ Małopolska była już w rękach Macedończyka, można domniemywać, że wszystko rozegrało się w rejonie Gór Świętokrzyskich, gdzie mógł być taki wysoki i nasłoneczniony szczyt górski. Na widok błyszczących hełmów i puklerzy wojsk zgromadzonych na wzgórzu Aleksander rozkazał części swych oddziałów okrążyć przeciwnika i zniszczyć go. Gdy hufce Aleksandra z trudem posuwały się w górzystym i zalesionym terenie, na ich tyły znienacka uderzył silny oddział polski, który, zgodnie z radą złotnika, uprzednio ukrył się w zasadzce. Zaskoczone oddziały zostały wycięte. Polacy przebrali się w zbroje zdjęte z zabitych i z ich orężem

wkroczyli do obozu Aleksandra, witani jako zwycięzcy. Radość powitania szybko zmieniła się w grozę i panikę. Powstało ogromne zamieszanie. Polacy – od tego momentu zapisywani na kartach „Kroniki polskiej” jako Lechici, gdyż tak Wincenty Kadłubek zaczął nazywać ten dywersyjny oddział – sprawili krwawą łaźnię pozostałym w obozie wojskom Macedończyka. Aleksander początkowo był przekonany, że w jego wojsku wybuchł bunt, a gdy się zorientował, że to jest podstęp, było za późno na skuteczne przeciwdziałania. W panice opuścił obóz i uciekł z nielicznym ocalałym wojskiem. Tak ustąpił ciemiężca i o trybucie ucichło – napisał kronikarz. Wincenty Kadłubek pisząc o Lechitach, uczynił ich wojami Lestka. Byli to dla niego ludzie Lestkowi, czyli Lechici. O Lechu wędrowcu jako protoplaście narodu kronikarz nie wiedział. Lech pojawił się w naszych dziejach prawie dwieście lat po „Kronice polskiej” Kadłubka. Z czasem zatarło się pierwotne znaczenie, nadane słowu Lechici przez tego kronikarza. Pozostali tylko Lechici jako Polacy, czyli jako nazwa narodu. Bezimienny złotnik, pomysłodawca zwycięskiego fortelu, niemal na placu bitwy został obwołany najwyższym wodzem Polski. Zauważmy, że jego pomysł przypominał podstęp, jakiego użył Aleksander Macedoński w jednej z bitew z Dariuszem. Widząc, że perski władca dysponuje znacznie liczniejszymi niż on wojskami, nakazał swojej armii przywiązać wołom do ogonów i rogów zielone gałęzie, żeby przyglądający się z dużej odległości Dariusz pomyślał, że Aleksander ma dużą armię, z którą nawet lasy idą do boju. Wątek wędrującego lasu twórczo rozwinął Szekspir w „Makbecie”. Złotnik wkrótce awansował. Został królem o imieniu Lestek, jak w ówczesnej polszczyźnie określano człowieka przebiegłego lub podstępnego, gdyż to właśnie przebiegłością i podstępem, a nie siłą, pokonał Aleksandra i jego armię. Tak w naszych pradziejach

pojawił się król Lestek I, zwany także od poprzedniej profesji Złotnikiem. Panował podobno bardzo długo i szczęśliwie, umacniając i rozwijając kraj. Prawdopodobnie odbudował doszczętnie zniszczony przez Aleksandra i posypany solą Kraków oraz ustanowił go ponownie stolicą państwa. Dzielny i gospodarny król Lestek zmarł nie pozostawiwszy następcy. Zwycięstwo nad Aleksandrem Macedońskim było nie do przyjęcia dla Jana Długosza. Kanonik nie chciał powtarzać konfabulacji biskupa. Przejął do swoich „Roczników” tylko historię o przebiegłym rodaku, któremu przypisał imię Przemyśl, a za przeciwników uznał Węgrów i Morawian, z którymi przecież toczyliśmy jakieś wojny. Po przegraniu z nimi kilku bitew, gdy wydawało się, że nie ma już dla naszego kraju ratunku, właśnie Przemyśl – dla Długosza żaden złotnik, tylko pewien mąż dzielny – ponad stan swój umiejętny i biegły w sztuce wojennej i odznaczający się bardziej talentem i roztropnością niż pochodzeniem, wykorzystując własne bogate doświadczenie nabyte w licznych bitwach, zastosował z powodzeniem podstęp przez Wincentego Kadłubka przypisany anonimowemu złotnikowi. Długosz zapisał, że dzielny Przemyśl został wyniesiony na tron i przyjął imię Lestka; zwyciężył w wielu wojnach, a przede wszystkim odbudował zniszczony kraj i doprowadził go ponownie do pełnego rozkwitu. Joachim Lelewel, chcąc ratować dobre imię naszego elokwentnego kronikarza i uprawdopodobnić bitwę z zastosowaniem odblaskowych tarcz i szyszaków, uznał, iż była to bitwa z chaganem Azarów, ale pomysł z odblaskami przypisał królowi Samonowi, który w czasach najazdów Azarów był królem wielkiego państwa Słowian. Powróćmy jednak do Wincentego Kadłubka. Można u niego przeczytać, że po śmierci Lestka I w Polsce szybko wybrano nowego króla. Mieszkańcy nauczeni niedawnym doświadczeniem z

walk z Aleksandrem nie chcieli dopuścić, aby kraj długo pozostawał bez koronowanego władcy. Jego wybór powierzyli losowi. Postanowili, że królem zostanie ten, kto zwycięży w zawodach konnych. W okolicy Krakowa, nad Prądnikiem, wyznaczyli trasę zawodów. Zgłosiło się wielu kandydatów. Dodajmy, że jeszcze w czasach Jana Długosza odbywały się raz w roku, 15 października, tradycyjne zawody konne w podkrakowskiej dolinie Prądnika, zwane gonitwą do słupa. Przypadek zrządził, iż wcześniej zawody na tej trasie urządziło sobie dla żartu dwóch miejscowych chudopachołków. Ponieważ nie mieli koni, postanowili trasę przebiec. Zrobili to w nocy poprzedzającej wyścig o królewski tytuł. W trakcie biegu przekonali się, że wytyczona poprzedniego dnia trasa jest wysypana ostrymi odłamkami żelaza, aby konie poraniły sobie nogi i nie zdołały dobiec do mety. Tylko jedna wąska dróżka była wolna od tych przeszkód. Jeden z chudopachołków rano powiadomił o tym organizatorów królewskich zawodów. Nie do końca mu uwierzono. Biegu do tronu nie odwołano, ale bacznie obserwowano jego przebieg. Okazało się, że najszybciej ukończył go jeden zawodnik, ten, który swojego konia podkuł i dodatkowo obwiązał jego nogi szmatami. Używając współczesnej terminologii sportowej, oszust został przez sędziów i obserwatorów dożywotnio zdyskwalifikowany, czyli wydany na śmiertelne męki, a na koniec, dla odstraszającego przykładu, rozszarpany na kawałki. Królem natomiast obwołano natychmiast tego z chudopachołków, który ujawnił oszustwo. W taki sposób Polska otrzymała nowego władcę, Lestka II, gdyż takie imię nadano uczciwemu młodzieńcowi. Legenda milczy o jego koledze, tym, który organizatorów biegu nie powiadomił o podstępie. Król Lestek II okazał się władcą sprawiedliwym, pamiętającym o ubogich, z których sam się wywodził. Udanymi wojnami pomnożył zasoby królestwa, rozszerzył jego granice i umierając,

przekazał swojemu synowi i następcy silne militarnie i kwitnące gospodarczo państwo. Obaj Lestkowie, zdaniem biskupa kronikarza, wprowadzili z powrotem Polskę na należne jej miejsce w kręgu europejskich mocarstw. Z tak dzielnym władcą i silnym państwem musieli się liczyć bliżsi i dalsi sąsiedzi. Jeszcze dzielniejszym, według Kadłubka, okazał się jego syn, kolejny nasz król, Lestek III. To za jego panowania Polacy odnosili wielkie sukcesy militarne. Przyłączył on do swojego kraju lub zholdował ziemie wszystkich najbliższych sąsiadów. Ci dalsi zaś usilnie zabiegali o przyjazne sojusze z potężnym królem polskim. Nadwiślańskie mocarstwo wielkością i potęgą miało dorównywać imperium rzymskiemu. Jako przykład sukcesów polskiego oręża Wincenty Kadłubek wymienił w „Kronice” wielką wyprawę króla Lestka III na Licyniusza Krassusa, króla Partów. Lestek pokonał go, wziął do niewoli, a nawiązując do niebywałych bogactw Krassusa, polecił lać mu w gardło rozpalone złoto. Polski władca miał być pierwszym, który wygłosił znaną w łacińskim świecie antycznym sentencję: Złota pragnąłeś, złoto pij. Dla naszego kronikarza nie było istotne, że Marcus Licyniusz Krassus w rzeczywistości zginął w bitwie z Partami w 53 roku p.n.e. Przytaczam tę datę, aby uzmysłowić, iż działo się to prawie trzysta lat po intronizacji przez Kadłubka pierwszego z naszych Lestków. Poza tym Krassus nie był królem, lecz namiestnikiem rzymskiej prowincji Syrii. Tymczasem łatwy podbój ziemi Partów, znajdującej się zawsze w kręgu rzymskich zainteresowań, przez nieznanego króla z nieznanego słowiańskiego państwa, bardzo zaniepokoił Rzym. Senat polecił Juliuszowi Cezarowi poskromić niepokornego północnego władcę. Z potężnym wojskiem Cezar trzykrotnie najeżdżał Polskę. W pierwszej wyprawie został odparty przez dzielnego Lestka III. Podobnie zakończyła się jego druga wyprawa,

a w trzeciej rzymskie legie poniosły bezprzykładną klęskę – w proch i pył zostały rozbite w bitwie pod Krakowem. Cezar zmuszony był prosić o pokój i przyjął warunki, jakie podyktował zwycięski polski król Lestek III. Upokorzony trzema klęskami Juliusz Cezar musiał okupić się wysokim odszkodowaniem materialnym, a ponadto miał polskiemu władcy oddać swą siostrę Julię jako żonę i zakładniczkę. Obdarował ją w posagu Bawarią, która w ten sposób znalazła się w składzie królestwa polskiego. Natomiast król Lestek III wspaniałomyślnie w prezencie ślubnym ofiarował swojej żonie całą prowincję serbską. Jak widać, w budowaniu potęgi państwa polskiego mistrz Wincenty zatracił wszelki umiar. Julia w swojej nowej ojczyźnie starała się godnie reprezentować Rzym. Z własnych funduszy zbudowała dwa grody obronne na granicach państwa. Jeden na cześć swojego brata nazwała Juliuszem, drugi, od swojego imienia, Julinem. Urodziła Lestkowi III syna. Rodzice nazwali go z rzymska Pompiliuszem, ale po polsku zwracali się do niego pieszczotliwie Pąpiel lub Popiel. Utrata Bawarii bardzo wzburzyła rzymski senat. Pod jego naciskiem Juliusz Cezar odwołał siostrę do Rzymu. Dumny Lestek III wraz z żoną oddał Cezarowi jej posag, czyli ambitnie zrzekł się prawa do Bawarii. Nie wiadomo natomiast, co się stało z prowincją serbską: odebrał ją byłej żonie czy zgodził się, by pozostała w rzymskim imperium? Natomiast anonimowa kobieta, która u boku króla Lestka zajęła miejsce Julii, zbudowane przez Julię grody z zazdrości przemianowała na bardziej swojsko brzmiące: Lubusz i Lublin, czyli otrzymały one nazwę od pierwszej litery imienia królewskiego. I znów Wincenty Kadłubek dokonał bardzo swobodnej interpretacji faktów. Dzisiejszy Lublin wznosi się w miejscu, w którym pierwsza osada powstała w VI wieku, czyli ponad pięćset

lat po opisywanych przez kronikarza wydarzeniach. Nie chodziło również o Lubin, gdyż gród ten powstał dopiero w XII wieku i nie wiadomo, czy był znany kronikarzowi. Zupełnie fatalnie dla kronikarza przedstawia się sprawa z Lubuszem, wcześniej nazwanym przez niego Juliuszem. Ten obronny gród w pobliżu zachodniej granicy został wzniesiony pod koniec X stulecia, prawdopodobnie w czasach Mieszka I, czyli prawie tysiąc lat po wydarzeniach opisywanych przez Kadłubka. O czasie budowy tego grodu kronikarz musiał bez wątpienia wiedzieć, gdy pisał swą „Kronikę”. Nie muszę dodawać, że żadna europejska kronika nie wspomina o małżeństwie Julii z jakimkolwiek słowiańskim królem, nie potwierdza też, chwilowej nawet, przynależności Bawarii do Polski. Dlaczego zatem nasz kronikarz przypisał Polsce akurat Bawarię jako ślubne wiano Julii, a nie bliższą naszych granic krainę, co mogłoby uwiarygodnić taki fakt? Z jakiego powodu Serbię zaliczył do prowincji państwa polskiego? Tej cezariańskiej fantazji Wincentego Kadłubka nie podzielił Jan Długosz. Nawet dla niego było to za dużo. Wprawdzie, zapewne przez szacunek dla biskupa kronikarza, wspomniał o zwycięskich walkach Polaków pod dowództwem króla Lestka III z jakimiś Grekami i Italczykami, ale posłużył się tu pewnym wybiegiem. Owi Grecy (czyli Bizantyjczycy) oraz Italczycy (czyli Rzymianie) nie zaatakowali wtedy Polski, gdyż wiedzieli, że może ona w każdej chwili podjąć skuteczny kontratak. Dlatego woleli inny cel – nieustannie najeżdżali znacznie słabiej bronioną sąsiedzką ziemię węgierską. Nie mogąc sobie poradzić z tymi najazdami, zdesperowany król Węgier poprosił o pomoc naszego króla, Lestka III, znanego z heroizmu w całej Europie. Polski król nie odmówił pomocy węgierskiemu władcy. Udał się ze swoim wojskiem na Węgry, rozgromił błyskawicznie bizantyjskie i rzymskie oddziały i syty chwały oraz łupów wrócił triumfalnie do

Krakowa. Tylko tyle i aż tyle. Podkreślić należy, że w relacji Jana Długosza nie ma ani słowa o Juliuszu Cezarze, a tym bardziej o małżeństwie jego siostry Julii z naszym Lestkiem III, ani o posagu czy kontrybucji, nie tylko w postaci Bawarii, ale jakichkolwiek ziem należących uprzednio do imperium rzymskiego. Nie wspomniał także o zakładaniu grodów Lublin i Lubusz. To nawet skłonnemu do fantazjowania kanonikowi krakowskiemu wydało się całkowicie niemożliwe. Trzeba znów zauważyć, że żaden z tych wielkich sukcesów polskiego oręża, czy to w obronie kraju, czy poza jego granicami, nie został nigdzie w Europie, poza polskimi kronikarzami, odnotowany. Niezrażony nieudanym małżeństwem, Lestek III szybko się pocieszył nieznaną z imienia rodaczką. Tu obaj wielcy polscy kronikarze byli zgodni. Król Lestek III miał z nią, a potem jeszcze z innymi nałożnicami, liczne potomstwo, w tym dwudziestu synów, młodszych braci Pompiliusza I. Przeszli oni do kolejnej polskiej legendy jako owi nieszczęśni stryjowie, namiestnicy różnych krain w królestwie Popiela II, czyli Pompiliusza II, ich bratanka, a wnuka Lestka III. To właśnie z niepogrzebanych ciał otrutych stryjów wylęgły się niezliczone stada żarłocznych gryzoni, które skutecznie zaatakowały Popiela II i jego rodzinę. Nie wiadomo, w jaki sposób rozstał się z życiem dzielny król Lestek III. Wprawdzie Jan Długosz napisał: W 805 roku cesarz Karol wysłał Karola, swego syna, do Polski, któren wszystko zniszczywszy, zabił Xsiążęcia tej ziemi Leszka. Nie powinien to chyba być król Lestek III, który doprowadził nasz kraj do rozkwitu gospodarczego i militarnego, tym bardziej że kronikarz wspomina, iż po śmierci Leszka III panował Pompiliusz I, a jego dwudziestu młodszych braci było namiestnikami krain wchodzących w skład jego państwa. Warto jeszcze zauważyć, że król Lestek III był znakomitym

wodzem, o czym ten sam kronikarz wcześniej napisał. Jego syn, Pompiliusz I, zwany także Popielem I, miał rządzić państwem, które nie zostało wcześniej zrujnowane jakąkolwiek wojną. Wprawdzie Popiel I przeniósł stolicę z Krakowa do Kruszwicy (dlaczego nie do Gniezna, kolebki naszej państwowości?), co w kontekście tego niespodziewanego zapisu można próbować tłumaczyć jako ucieczkę przed wojskami zabójcy swojego ojca. Uzasadniałoby to w jakimś stopniu tę decyzję, ale Długosz podał zupełnie inną przyczynę kolejnej przeprowadzki stolicy państwa. Otóż według niego Pompiliusz I przeniósł stolicę z Krakowa, gdyż źle na niego wpływał przygnębiający widok gór, jaki roztaczał się w oddali z okien jego zamku. Owo przygnębienie nie opuściło Popiela I również na równinach. Nie doczekał w Kruszwicy późnej starości i podobno umarł w średnim wieku, zgnuśniały, zniszczony jakąś chorobą. Jeśli dobrze policzyć, mogło się to wydarzyć około 80 roku n.e. Co wtedy z napadem na Polskę w 805 roku, zabójstwem księcia Lestka i zniszczeniem kraju? Nie mieli szczęścia do dat nasi kronikarze. A może owym zabitym przez cesarskiego syna Leszkiem był wnuk Piasta, a dziad Mieszka I? Niestety, w tym przypadku także nie zgadzają się żadne daty, gdyż syn i następca Leszka, Siemomysł, musiałby panować – zgodnie z ewentualną datą śmierci Leszka IV (w 805 roku), podaną przez Jana Długosza – aż do drugiej połowy X wieku, czyli mniej więcej około 150 lat, a temu kronikarz zaprzeczył w innym miejscu swoich „Roczników”. Poza tym Długosz chwalił jednocześnie Leszka IV jako znakomitego władcę i wybitnego wodza, odnoszącego sukcesy. O żadnych przegranych bitwach czy kampaniach nawet nie wspomniał. Im dalej zabrniemy w podobne rozważania, tym bardziej zagmatwane staną się najstarsze polskie legendy. Nieprzystające do czasów, których miały dotyczyć. Coraz trudniej jest uwierzyć także w prawdziwość tych legend.

Wałcerz i frankońska księżniczka Pierwszy polski epos rycerski. Polonizacja Waltera z Akwitanii. Kim była Helgunda? Z kością na napastnika. Pojawia się Wisław. Pomoc zakochanej Ringi. Imiona, których nie znali Słowianie. Przedziwna to legenda. Aż zastanawiające, że, została uznana za legendę polską. Wszystko w niej jest niejako zaprzeczeniem polskości i polskiego rodowodu: od imion bohaterów po fabułę. Legenda ta ma uniwersalny, by nie powiedzieć kosmopolityczny charakter. Mogła dotyczyć zdarzeń w kraju Wiślan, ale można by ją zlokalizować w dowolnym zakątku Europy. Opisuje bowiem typowy małżeński trójkąt, z czwartą osobą w tle, co nie było charakterystyczne wyłącznie dla naszego kraju. Popatrzmy na tę legendę okiem polskiego kronikarza, który chciał przecież jak najlepiej. W zachodniej Europie nie brakowało wtedy legend i eposów, których bohaterami byli nie tylko królowie czy książęta, lecz także ich wasale, rycerze wyróżniający się niecodziennymi umiejętnościami w bitwach lub w życiu codziennym. Epos rycerski stawał się coraz popularniejszy i był życzliwie przyjmowany w rycerskich zamkach. Zaistniało zatem – jak byśmy to dzisiaj określili – niejako społeczne zamówienie na opiewanie bohaterskich czynów i wydarzeń, ale z udziałem rycerstwa. W europejskich zamkach, dworach i miastach pojawili się wędrowni pieśniarze, zwani skaldami lub trubadurami, wysławiający bohaterskie lub tragiczne dzieje rycerzy zmagających się z nieprzyjacielem, potworami czy przeciwnościami losu, a bardzo często opiewający dzieje ich tragicznych miłości; przypomnę w tym miejscu tylko te najbardziej

znane: „Pieśń o Rolandzie” oraz „Dzieje Tristana i Izoldy”. Trubadurzy z zachodniej Europy zapewne trafiali z tymi romansami również do Polski, a może przywozili je także cudzoziemscy osadnicy. Rosnąca popularność tych opowieści na naszych ziemiach sprawiła, że zaczęło pojawiać się pytanie, dlaczego Polska nie miałaby mieć także swojskiego eposu rycerskiego, sławiącego czyny wielkiego polskiego wojownika, opisującego jego dramatyczne perypetie życiowe, ukoronowane sprawiedliwym wyrokiem boskim. Mieliśmy dotychczas w przeszłości tylko dzielnych królów, natomiast o legendarnych dzielnych rycerzach nikt nie wiedział. Tak powstała również polska opowieść rycerska. Była to legenda o Wałcerzu Udałym. Została zapisana w formie zbliżonej do obecnej w „Kronice wielkopolskiej” z XIII stulecia i powtórzona przez Bartosza Paprockiego w XVI wieku w „Herbach rycerstwa polskiego”. Według jednej z hipotez jej polskim autorem był anonimowy mnich benedyktyński z klasztoru w Tyńcu, według innej – trzynastowieczny kronikarz Andrzej z Żarnowa, o którym nawet nie ma pewności czy w ogóle istniał. W każdym razie zapisaną w IX wieku, bardzo starą, bo prawie od dwustu już lat znaną z przekazów ustnych europejską opowieść o Walterze z Akwitanii, mieli oni połączyć również ze starą, z nieznanego okresu, polską opowieścią o złym i pięknym Wisławie, księciu wiślickim, rzekomym potomku królewskiego rodu Popielidów. Autorstwo tego najdawniejszego zapisu o Walterze z Akwitanii przypisuje się mnichowi Ekkehardowi z klasztoru benedyktynów w Sankt Gallen lub bliżej nieznanemu mnichowi Gerardowi, który taką opowieść poświęcił biskupowi Erchanbaldowi ze Strasburga (przy czym jedyny zachowany tekst jest autorstwa Ekkeharda). Polscy autorzy dodali jej swojskiego, dramatycznego charakteru. Epos o Walterze z Akwitanii był znany wcześniej w innych

krajach europejskich. Od dawna w zachodniej Europie istniał niemal cykl opowieści o burgundzko-huńskim bohaterze pod tym imieniem. Były to poematy łaciński „Waltherus” i anglosaski „Waldere”, a także nordycka saga „Halfs saga ok Halfsrekka”. Treść tej ostatniej jest bardzo zbliżona do polskiej wersji o zdradzie małżonków. Motyw Waltera i Helgundy występuje także w „Pieśni o Nibelungach”; Islandia ma swoją sagę o Dytryku z Bern („Thidrekssaga”), wzorowaną na przygodach bohatera dzieła mnicha Ekkeharda z Sankt Gallen. W Niemczech opowieść o dzielnym Walterze przewija się również w opowieści o Biterolfie i Ditleipie. Elementy przygód tego Waltera można odnaleźć także we wczesnośredniowiecznej poezji austriackiej. Co charakterystyczne, wszystkie te wersje kończą się szczęśliwie dla bohatera eposu i jego greckiej żony. Nie wspominano w nich ani o „tym trzecim”, ani o zabójstwie występnych kochanków. Intryguje fakt, że podobne wątki opowieści o Wałcerzu, Wisławie i Helgundzie występują również na Rusi, w czternastowiecznym podaniu o dzielnym Iwanie Godninowiczu, jego adwersarzu Michajło Potyku i greckiej księżniczce, która nie potrafiła wybrać między dwoma rywalami. W polskiej wersji legenda ta przedstawia się następująco. Wałcerz, po swojsku zwany Udałym, czyli Wspaniałym, hrabia z Tyńca, służąc wojennie, lub po prostu wędrując jako błędny rycerz w obcych krajach, trafił na dwór króla frankońskiego. Został królewskim podczaszym i uczestniczył w ucztach. Podczas nich miał możliwość poznania królewskiej córki, Helgundy (Hugelindy vel Hegelindy). Zakochany, śpiewał pod jej oknami serenady. Królewna także pokochała tajemniczego śpiewaka. Zakochani musieli jednak ukrywać swą gorącą miłość przed ojcem, gdyż ten rękę córki przyobiecał już przebywającemu w tym czasie na jego dworze niemieckiemu księciu Arinaldowi. Królewna postanowiła

uciec z ukochanym Wałcerzem do jego ojczyzny. Ich plany przejrzał jednak Arinald i urządził zasadzkę na Renie, przez który kochankowie musieli się przeprawić. Książę polecił przewoźnikom, by zawiadomili go natychmiast, gdy uciekinierzy pojawią się nad brzegiem rzeki. Polecił także, żeby od zbiegów zażądali bardzo wysokiej zapłaty za przeprawę i tak długo targowali się o nią, aż przybędzie oddział księcia. Wałcerz nie liczył się jednak z kosztami, natychmiast zapłacił przewoźnikom żądaną grzywnę złota i kazał się przewieźć na drugi brzeg. Przewoźnicy nie mieli pretekstu, aby odmówić jego żądaniu. Arinald, powiadomiony o przeprawieniu się hrabiego i księżniczki przez Ren, natychmiast sam wyruszył za nimi w pościg. Wkrótce dogonił zbiegłą parę i wyzwał Wałcerza na pojedynek. Zwycięzca miał zatrzymać przy sobie księżniczkę. Dzielny polski hrabia oczywiście zabił niemieckiego księcia i z ukochaną Helgundą, już bez przeszkód, szczęśliwie dotarli do Polski, do Tyńca. W takim samym momencie – po dotarciu do ojczyzny i weselu szczęśliwej pary – kończy się również opowieść o rycerzu Walterze z Akwitanii. W treści jednak występuje kilka istotnych różnic. Otóż Walter, mający przydomek Mocny, był jednym z dwunastu zakładników wysłanych przez króla Appui, Hermanaryka, na dwór Attyli, który wówczas przebywał w Panonii. Na dworze władcy Hunów rycerz poznał Helgundę, również zakładniczkę, która była córką greckiego króla Iliasa. Młodzi pokochali się od pierwszego wejrzenia i postanowili razem uciec na dwór króla Francji. Dodajmy, że imię Hermanaryk w rzeczywistości nosił król Gotów, który po klęsce zadanej mu przez Hunów popełnił samobójstwo. W pogoń za uciekinierami Attyla wysłał Hagena, syna króla Aldriana, również zakładnika na swoim dworze i pozwolił mu wybrać jedenastu doborowych wojowników. Hagen, któremu również podobała się grecka księżniczka, natychmiast ruszył w

drogę. Zakochaną parę doścignięto w okolicach Wasgenstein, na pograniczu Pfalzu i Alzacji. Dzielny Walter zabił jedenastu Hunów, a Hagena zmusił do ucieczki. Ten jednak nie dał za wygraną i zaczaił się w lesie, gotów skrytobójczo zabić Waltera, odprowadzić Helgundę na dwór Attyli i poślubić ją. Kiedy Walter i Helgunda usiedli do posiłku, Hagen wyskoczył z lasu. Zaskoczony atakiem Walter nie zdążył nawet sięgnąć po oręż, tylko bronił się kością z nogi dzika, którą właśnie obgryzał. W pewnym momencie ugodził nią Hagena w oko i ponownie zmusił go do ucieczki. Nie ścigał jednak rannego przeciwnika. Młodzi niezwłocznie udali się w dalszą podróż, którą już bez większych przeszkód szczęśliwie ukończyli na dworze króla francuskiego. Wkrótce w miejscowości Langres odbyły się uroczystości weselne. Podobno uczestniczył w nich Attyla ze swoją żoną Helchą, który wspaniałomyślnie wybaczył młodej parze ucieczkę ze swojego dworu. Po ślubie Walter z nowo poślubioną żoną udał się do Akwitanii, gdzie objął władzę po swoim ojcu. Żyli tam, mimo licznych wypraw wojennych Waltera, długo i szczęśliwie. Teraz wróćmy do Wałcerza i Helgundy. W naszym piśmiennictwie ich przyjazd do Tyńca stał się początkiem dramatu godnego pióra Szekspira. Otóż Wałcerz otrzymał (od króla lub swego seniora) polecenie ukrócenia gwałtów i okrucieństw popełnianych przez Wisława z Wiślicy, o którym mówiono, że pochodzi w prostej linii od króla Popiela (zjedzonego przez myszy). Wisław ciemiężył lud, napadał i grabił okoliczne dwory i zamki. Dzielny Wałcerz pokonał dręczyciela, pojmał go i osadził w tynieckim lochu, gdzie Wisław miał pozostać do końca swoich dni. Wkrótce hrabia Wałcerz otrzymał wezwanie króla do stawienia się wraz ze swoimi wasalami na wyprawę zbrojną (była to prawdopodobnie aluzja kronikarza do długotrwałych wypraw wojennych króla Bolesława Śmiałego) Wałcerz oczywiście bezzwłocznie wyruszył z domu.

Osamotniona, nudząca się w obcym kraju Helgunda poskarżyła się pewnego razu swojej służce, że „żyje ni to jako dziewka, ni to jako wdowa”. Ta, użalając się nad jej losem, opowiedziała, że w lochu przebywa urodziwy więzień, którym warto się zainteresować i na noc zabierać go do swojej komnaty. Zaintrygowana Helgunda udała się do więzienia i na widok pięknego Wisława zapomniała o przysiędze małżeńskiej. Szybko uwolniła więźnia i wyjechała z nim do Wiślicy. Niebawem Wałcerz po zakończonej wojnie wrócił do domu. Od sług dowiedział się, co się wydarzyło podczas jego nieobecności, i natychmiast ruszył do Wiślicy. Zastał tam tylko Helgundę, gdyż Wisław wyjechał na polowanie. Występna żona z płaczem zaczęła zapewniać Wałcerza, że została porwana do Wiślicy przez tyrana, którego z lochu dla swojej rozpusty uwolniła służka. Obiecała mężowi pomóc w ujęciu okrutnika. Zaproponowała, aby ze swoimi ludźmi ukrył się w komorze Wisława i czekał na jego powrót. Gdy tylko Wałcerz i jego ludzie weszli do wskazanej komnaty, Helgunda zaryglowała drzwi i wysłała do Wisława zaufanego sługę z wieścią o przybyciu do jego zamku nieproszonych gości. Wisław oczywiście natychmiast wrócił, zabił wszystkich ludzi Wałcerza, a jemu wymyślił szczególną torturę. Przykuł go do ściany komnaty sąsiadującej ze swoją sypialnią, aby przez wybity w ścianie otwór oglądał występną parę swawolącą w łożu. Upłynęło parę tygodni. Pan na Wiślicy miał młodszą siostrę Ringę, w odróżnieniu od niego, straszliwie brzydką. Jak twierdził Bartosz Paprocki: Żaden człowiek, równy jej w zacności nie chciał [jej] do stanu małżeńskiego. Tej to właśnie szpetnej siostrze, nie obawiając się z jej strony żadnej intrygi, powierzył Wisław karmienie jeńca. Nie przewidział, że Ringa zakocha się w nim bez pamięci. Kiedy Wałcerz obiecał jej małżeństwo w zamian za uwolnienie go, nie wahała się. Obiecała nawet dać mu jego miecz,

jednak pod warunkiem, że nie użyje go przeciwko Wisławowi. Jeniec oczywiście przyrzekł jej to. Pewnego wieczoru Ringa uwolniła Wałcerza i powiedziała mu, że miecz znajduje się na ścianie nad łożem Wisława i Helgundy, ale nalegała, by na później odłożył zemstę na niewiernej żonie, a teraz powinni natychmiast uciekać. Wałcerz nie chciał o tym słyszeć. Wpadł do sypialni i chwycił miecz. Gdy Helgunda usiłowała zasłonić kochanka, ugodził ją w samo serce, i to tak, że ostrze przeszyło również serce Wisława. Ringa widziała tę scenę, ale chyba uznała, że brat jej zginął przypadkowo, gdyż Wałcerz wymierzył cios w niewierną żonę. Pozostawili dwa martwe ciała w łożnicy, zabrali skarby z wiślickiego zamku i pod osłoną nocy, nieścigani przez nikogo, podążyli do Tyńca. Na ucieczce pary nowych kochanków kończy się polska legenda o Wałcerzu Udałym i frankońskiej królewnie. W odróżnieniu od pierwowzoru opowieści, nie wiemy, jakie były dalsze losy Wałcerza i szpetnej Ringi. Czy Wałcerz dotrzymał przyrzeczenia i ożenił się z nią? Czy mieli potomstwo? Wreszcie, kto i gdzie pochował Wisława i Helgundę? Bartosz Paprocki zanotował, że Andrzej z Żarnowa twierdził, jakoby na własne oczy widział na zamku w Wiślicy wyrzeźbioną głowę pięknej Helgundy. Jest to wysoce wątpliwe. Kto bowiem miałby upamiętnić w kamieniu tę występną kobietę? I kiedy? Należy pamiętać, że Wiślicę w 1135 roku najechał wraz z Połowcami ruski książę Wołodar, który wymordował lub uprowadził mieszkańców oraz zniszczył całkowicie miasto wraz z zamkiem. Andrzej z Żarnowa miał w Wiślicy przebywać przeszło sto lat po tej napaści. Być może widział wśród ruin jakąś resztkę rzeźby nagrobnej lub ozdobę w kształcie kobiecej głowy, pochodzącą ze znacznie późniejszego zamkowego portalu. Może uznał, że informacja o znalezieniu wyrzeźbionej podobizny pięknej Helgundy uwiarygodni wydarzenia, jakie rozegrały się tutaj przed

wiekami. Rzeźba nie zachowała się do naszych czasów. Na zakończenie należy wyjaśnić kwestię imion bohaterów tych wydarzeń. Z Helgundą i różnymi odmianami jej imienia sprawa jest prosta. Była cudzoziemką i jej imię mogło być dowolnie wymawiane w kraju nad Wisłą. Ale Ringa? Jako siostra Wisława również pochodziła z królewskiego rodu Popiela, a więc była rodowitą Słowianką. Na próżno jednak szukać tego imienia wśród imion słowiańskich. Natomiast kilkakrotnie jest wymieniane w „Eddzie skandynawskiej”, czyli zbiorze pieśni skandynawskich skaldów. Nosiła je ziemska kochanka boga Odyna. To wyjaśnia pochodzenie imienia. W późniejszych wiekach w różnych polskich literackich wersjach tej legendy próbowano imię Ringa zamienić na słowiańsko brzmiące Marzena oraz z bardzo brzydkiej Ringi uczynić piękną Marzenę, jak na siostrę urodziwego Wisława przystało. Wreszcie – Wałcerz. Jest to także imię obce Polakom, rodowodem wyraźnie sięgające Waltera. Może z tego powodu autorzy jego dziejów dodali mu swojsko brzmiący przydomek Udały, czyli Wspaniały lub Mocny. Jest to spolszczony przydomek pierwowzoru, gdyż Walter także był zwany Mocnym. Charakterystyczne, że nigdy potem w znanych polskich zapisach kronikarskich żadna z postaci nie nosiła imienia Wałcerz. Pozornie bezdyskusyjny w swej słowiańskości wydaje się tylko Wisław. Ale i w jego wypadku nasuwają się pewne wątpliwości. Imię Wisław nie było znane w ówczesnej Polsce, zapewne na potrzeby legendy zostało sztucznie utworzone od nazwy Wiślica, chociaż można go doszukiwać się wśród plemion połabskich. Poza tym w niektórych zapisach historii o Wałcerzu Udałym pojawia się imię Wisborg lub Wizymor. Są to także, podobnie jak Ringa, imiona skandynawskie. Czyżby Wiślicą rządzili władcy z

normandzkim rodowodem? Czy jest to może ukłon w stronę hipotezy głoszącej, że gród ten, podobnie jaki Tyniec, założyli Normanowie, prawdopodobnie Duńczycy, a ściślej normański jarl Piotr, przez miejscowych nazywany Duńczykiem, który w końcu IX stulecia pojawił się ze swoją drużyną w Małopolsce? Pozostaje jeszcze sprawa umiejscowienia tego eposu rycerskiego w czasie. Z pierwowzorem, czyli z eposem o Walterze z Akwitanii, zapisanym przez Ekkeharda, nie ma problemów. Czasy pobytu Attyli, króla Hunów, w Europie to piąte stulecie. Samodzielnie Attyla panował w latach 434-453. W latach czterdziestych V wieku utworzył w okolicach Tokaju na dzisiejszych Węgrzech, a zatem w Panonii, centrum swojego państwa w Europie. Oddziały Hunów pustoszyły także ziemie na północ od Karpat. Jeśli Attyla bawił z żoną na weselu Waltera z Helgundą, to opis mnicha Ekkeharda dotyczy wydarzenia z przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych V stulecia. Trudno przyjąć, ażeby między Odrą a Wisłą już wtedy istniała jakaś silna, zorganizowana państwowość. Ponadto Wałcerz Udały nie mógł być hrabią. Takiego tytułu wówczas na ziemiach polskich nie było. Można go, na upartego, tytułować kneziem lub komesem, czyli naczelnikiem, ale wtedy nie byłby rycerzem, lecz władcą. Natomiast tytuł hrabiowski świadczy jednoznacznie o zapożyczeniu tej legendy ze źródła zachodniego. Podobnie przedstawia się sprawa z Tyńcem. Wprawdzie archeologowie uznają, że w tym rejonie istniała jakaś osada podobno nawet w neolicie, ale jako obronny gród Wiślan Tyniec zaistniał dopiero na przełomie IX i X wieku. Niemal identycznie przedstawia się sprawa z Wiślicą, w której, według legendy, miał rządzić piękny Wisław. Jako gród, prawdopodobna stolica kraju Wiślan, wymieniany jest w wykazie „Geografa Bawarskiego” z IX wieku. Archeologowie utrzymują jednak, że w tym miejscu w tamtych czasach znajdował się tylko niewielki zespół osadniczy,

być może o nazwie Wiślica, z którego dopiero znacznie później wyłonił się gród obronny. Polscy twórcy legendy o Wałcerzu Udałym i pięknej Helgundzie nie określili czasu owych wydarzeń. Czas zresztą niewiele dla nich znaczył. Liczyła się przede wszystkim fabuła rycerskiego romansu. Na obronę polskich autorów można przyjąć, że tylko imię frankońskiej księżniczki brzmi prawdopodobnie. Mogła nosić imię Helgunda po swojej praprababce, wymienionej greckiej księżniczce, chociaż ono również brzmi bardziej germańsko lub skandynawsko niż grecko. Ale to jednak stanowczo za mało, aby uwiarygodnić tę legendę jako typowo polską.

Żarłoczne myszy Najpierw w Biblii. Najsurowsza kara boska. Dlaczego Popiel uciekał przed myszami? Gryzonie czy normańscy korsarze? Kogo myszy zjadły wcześniej? Mieszko Chościszko, ostatnia ofiara gryzoni. Od czasów biblijnych myszy stanowiły jedną z największych plag, jakie spotykały ludzkość. Bardzo żarłoczne gryzonie nie tylko ruszczyły zbiory, które w odległej przeszłości nie były zbyt obfite, ale także zagrażały życiu i zdrowiu człowieka. Widok zwykłej, domowej myszy do dzisiaj budzi wstręt i wywołuje popłoch, zwłaszcza u kobiet. A jeśli pojawia się nagle ogromne stado tych gryzoni, w dodatku rozjuszonych jakimś wydarzeniem... Od zarania dziejów ludzie uważali, że plaga myszy jest surową karą boską, nakładaną przede wszystkim na panujących, bez względu na to czy był to faraon, król, książę lub możnowładca, czy biskup. Czasem, jak w wypadku Egipcjan i Filistynów, sankcja objęła cały naród. Była to kara niezwykła w swej okrutnej surowości, a zarazem nieunikniona, gdyż wymierzona za szczególne przestępstwo przeciwko Bogu i ludziom. Od czasu kiedy, za sprawą Mojżesza, Jahwe ukarał Egipcjan plagą myszy, karanie najściem gryzoni miało miejsce w czasach biblijnych tylko jeszcze jeden raz, przeciwko Filistynom, którzy zabrali Izraelitom Arkę Przymierza (dodatkowym dopustem były trudno gojące się wrzody na pośladkach). Bardzo długo inwazja myszy stanowiła tylko biblijny zapis. Dopiero we wczesnym średniowieczu sięgnięto ponownie po ten rodzaj kary, uznając go za najbardziej odstraszający środek przeciwko łamaniu praw boskich i ludzkich. Okrutniejszy nawet od innej kary boskiej – gromu z

jasnego nieba, zadającego śmierć natychmiast. Natomiast stado gryzoni najpierw prześladowało winowajcę i dopiero na koniec pożerało go żywcem. Ten sposób był wyobrażalnie okropny, tym bardziej że rozciągnięty w czasie. Dlatego w europejskich kronikach średniowiecznych roiło się od mysich stad, które wszędzie, na lądzie i morzu, zawsze skutecznie wykonywały wyrok na grzeszniku. Polska legenda o królu Popielu, noszącym z powodu rzadkich włosów przezwisko Chościsko, zjedzonym przez myszy, narodziła się daleko od naszego kraju. Przypomnijmy najpierw, co o Popielu napisali najdawniejsi polscy kronikarze. Gall Anonim wspominał, że książę Popiel, panujący w Gnieźnie, miał dwóch synów. Podczas uroczystości postrzyżyn chłopców (czy byli bliźniakami, skoro uroczystość odbyła się tego samego dnia?) do grodu przybyli dwaj tajemniczy goście. Nie tylko nie zaproszono ich na ucztę, ale nawet przepędzono z książęcego dworu. Przybysze udali się wówczas na przedmieścia Gniezna i zapukali do chaty ubogiego oracza, gdzie odbywała się podobna uroczystość. Tu zostali serdecznie przyjęci. Poproszono ich, by uczestniczyli w obrzędzie postrzyżyn małego Siemowita, rówieśnika książęcych synów. Oracz, zwany Piastem, także miał przydomek Chościsko lub był synem człowieka o takim przezwisku. W niektórych późniejszych kronikach zapisano, że Siemowit został ochrzczony przez nieznajomych. Siemowit, syn Piasta, gdy dorósł, z woli króla królów i księcia książąt, za powszechną zgodą, został księciem Polski. Gall Anonim zapisał, że Siemowit był dowódcą wojsk króla Popiela, natomiast nie wspomniał o wyniesieniu samego Piasta na władcę Polski. Poinformował tylko, że Popiel razem z żoną i potomstwem został z nieznanego powodu usunięty z królestwa, a władzę w państwie objął po nim młody Piastowicz. Wydaje się, że dokonano

przewrotu pałacowego. Gall napisał: Powiadają też starcy sędziwi, że ów Popiel, wypędzony z królestwa, tak wielkie cierpiał prześladowanie od myszy, iż z tego powodu przewieziony został przez swoje otoczenie na wyspę, gdzie tak długo w drewnianej wieży broniono go przed owymi rozwścieczonymi zwierzętami, które tam przypływały, aż opuszczony przez wszystkich dla zabójczego smrodu [unoszącego się z] mnóstwa pobitych [myszy] zginął śmiercią najhaniebniejszą, bo zagryziony przez [te] potwory. Kronikarz ten nie informował o powodach, dla których Popiel został wypędzony, gdzie znajdowała się wyspa, na której schronił się przed gryzoniami, ani z jakiego powodu myszy go zaatakowały. Stało się to raczej na obczyźnie. Kronikarz zaznaczył, że myszy zagryzły tylko księcia Popiela, natomiast nie wspomniał o losach jego najbliższej rodziny. Z lektury „Kroniki” wynika, że Gall Anonim albo nie miał na ten temat żadnych informacji, albo był na tyle przyzwoity, żeby dalej nie konfabulować. Z kolei Wincenty Kadłubek nie tylko wyraźnie określił przyczynę kary, którą było otrucie podstępnie zwabionych stryjów i bezwstydna rozpusta z żoną, ale szczegółowo opisał jej wykonanie: Za to okrutną szczezł śmiercią. Albowiem z rozkładających się trupów, które kazał porzucić bez pogrzebania, wylęgły się myszy w niezwykłej ilości i ścigały go tak długo przez stawy, przez bagna, przez rzeki, a nawet przez ogniste stosy, aż zamkniętego z żoną i dwoma synami w bardzo wysokiej wieży, zagryzły okrutnie dojmującymi ukąszeniami. Warto zwrócić uwagę, że zdaniem tego kronikarza mysia uczta i zagłada rodu Popiela dokonała się na stałym lądzie. W ogóle nie wspomniał o wyspie z wieżą. Natomiast o wyspie jako miejscu śmierci Popiela informuje „Kronika polsko-śląska”. Autor tej kroniki powtórzył historię z myszami według zapisu Kadłubka, ale zakończenie zaczerpnął zapewne z Galla Anonima i kronik

niemieckich, bo dokonało się ono nie na stałym lądzie, lecz w wysokiej wieży na wyspie. Tę zaś sytuuje na Jeziorze Kruszwickim. W „Kronice wielkopolskiej” natomiast Popiel uciekł przed myszami do wysokiej wieży kruszwickiego zamku, ale stojącego na stałym lądzie.

Mysia wieża, której nigdy nie zdobyły myszy

Żadnych oporów w koloryzowaniu i delektowaniu się karą wymierzoną przez gryzonie nie miał także Jan Długosz. Nie tylko szczegółowo, niczym naoczny świadek, przedstawił inwazję myszy, ale także jej przyczynę. Oto bezpośrednim powodem potępienia Popiela było wytrucie przez jego żonę wszystkich dwudziestu stryjów władcy. Żona miała na imię Rycheza i była Niemką – tak samo jak królowa Rycheza, żona Mieszka II, którą Długosz, nie bez racji, obwiniał o całe zło, jakie spotkało Polskę za panowania tego króla. Dlatego dążył do utrwalenia u odbiorców „Roczników”

zarówno złego imienia żony władcy, jak i złej narodowości. Ponadto kronikarz ten obwiniał Popiela o przeniesienie, z błahego powodu, stolicy z Krakowa do Kruszwicy. Grodu tego jednak w czasach Popiela, a także Piasta i jego następców jeszcze nie było. Wyniki badań archeologicznych wyraźnie wskazują, że jego początki przypadają dopiero na X wiek. Dlaczego Jan Długosz przeniósł Kruszwicę do czasów bajecznych? Czyżby tak bezkrytycznie wierzył starszym kronikom? Wracając do złej Rychezy – to ona namówiła męża do zaproszenia stryjów do zamku w Kruszwicy i otrucia ich. Osobiście przygotowała truciznę przyrządzoną z miodem. Długosz spisał imiona stryjów: Bolesław, Kazimierz, Władysław, Wratysław, Odon, Barwin, Przybysław, Przemysł, Jaksa, Siemian, Siemowit, Siemomysł, Bogdal, Spicygniew, Spicymir, Zbigniew, Sobiesław, Wizymir, Czesimir i Wisław. Były to w czasach kronikarza najpopularniejsze imiona w Polsce. Stryj Bolesław władał Pomorzanami, Kazimierz – Kaszubami, Władysław – częścią Węgier, Jaksa – Serbią, Przemysł – dawną Zgorzelicją, czyli późniejszą Brandenburgią, Przybysław z Odonem (razem?) – krainą Drewina. Na tym autor „Roczników” zakończył wyliczanie krain wchodzących, jego zdaniem, w skład państwa Popiela II. Zabrakło mu widocznie inwencji lub cierpliwości. Dlatego nie znamy nazw krain zarządzanych przez pozostałych stryjów. Ciał otrutych podstępnie stryjów dla większego ich pohańbienia nie pogrzebano, lecz wrzucono je do Gopła. To z nich, miesiąc później, wylęgły się drapieżne gryzonie, które nie bały się ludzi. Miały czerwone ślepia i dziwnie duże, ostre zęby. Przerażony ich atakiem król Popiel wraz z rodziną schronił się w wysokiej wieży na niewielkiej wyspie na jeziorze. Myszy jednak popłynęły za nimi na wyspę, zaatakowały wieżę i opanowały ją. Najpierw zagryzły dwóch książęcych synów Lecha i Popiela, następnie występną i rozpustną żonę Rychezę, a na koniec Popiela. Nie oszczędziły także

służby. Po krwawej uczcie natychmiast zniknęły. Długosz także miał problem ze zlokalizowaniem „mysiej wieży”. Nie wykluczał, że mogła się znajdować na Ostrowie Lednickim. Długosz opisuje zasłużoną, choć okropną karę, podobnie jak to zrobili wcześniejsi kronikarze. Jednak, w odróżnieniu od „Kroniki polskiej” Galla Anonima, a także wcześniejszego zapisu u Wincentego Kadłubka, wyrok według niego objął całą najbliższą rodzinę Popiela. Długosz natomiast nie napisał o wcześniejszym wygnaniu tego władcy z polskiego królestwa. Przedstawiona przez Jana Długosza wersja wydarzeń na Popielowym dworze stała się później kanwą, na której osnuto wiele legend i dzieł literackich. Mniej więcej w tym samym kształcie przetrwała do dziś. Warto jednak prześledzić, skąd zaczerpnięto tę legendę oraz w jaki sposób trafiła ona do Polski. Paradoksalnie to królowa Rycheza, żona drugiego polskiego króla, Mieszka II, przywiozła do Polski nadreńską legendę o myszach. Najpierw zajmijmy się wątkiem pobocznym, występującym zarówno u Wincentego Kadłubka, jak i u Jana Długosza, czyli otruciem stryjów Popiela. W historii europejskiej znane jest podobne zdarzenie. Z kroniki niemieckiego mnicha Thietmara wiadomo, że w 928 roku Gero, margrabia Marchii Wschodniej, który w wielu zbrojnych starciach nie zdołał pokonać plemion łużyckich i serbskich, zaprosił do siebie, na pokojowe rozmowy, trzydziestu naczelników tych plemion. Wydał na ich cześć ucztę, podczas której wszystkim podał truciznę w miodzie. Wydarzenie to odnotowano później również w innych kronikach europejskich. Ten fakt historyczny musiał być znany polskiemu kronikarzowi. Ponieważ trzydziestu stryjów to nawet dla Jana Długosza było za dużo, zredukował ich liczbę o dziesięć osób. Warto też sięgnąć do czasów starożytnych. Trzydziestu synów miał Orodes, król Partów. Według cytowanego wyżej historyka rzymskiego Justyna, autora „Epitome”, wszyscy synowie zostali

podstępnie zamordowani przez Frakatesa. Opowieść tę znał Wincenty Kadłubek. A teraz o żarłocznych gryzoniach. Wprost roi się od nich w literaturze wczesnośredniowiecznej. Czasami myszy były zastępowane przez szczury, które w średniowieczu atakowały zazwyczaj miasta. Myszom pozostawiano zagryzanie poszczególnych osób. Pierwszym oficjalnie zapisanym Europejczykiem, którego spotkała taka kara boska, był nieznany z imienia rycerz niemiecki lub frankoński. Jak wynika z kroniki Thietmara, w 1012 roku (czyli wiele stuleci po wydarzeniach nad Gopłem) rycerz ów zawładnął dobrami kościoła świętego Klemensa i nie chciał ich pokornie zwrócić. Pewnego razu w sypialni zaatakowało go stado drapieżnych myszy. Początkowo oganiał się kijem, potem sięgnął po miecz, w końcu uciekł do wysokiej wieży. Sługom polecił zamknąć wieżę, ale myszy i tak dostały się do środka. Rycerz próbował się obronić wisząc na sznurze pośrodku wieży, ale bezskutecznie. Grabieżca kościelnego mienia poniósł zasłużoną karę. W XII wieku historię tę powtórzył inny znany niemiecki kronikarz, Annalista Saxo, który wskazał miejsce zagrabionych przez rycerza dóbr kościelnych. Znajdowały się one w kościele w Bodenfelde nad Wezerą. Ten sam kronikarz w innej relacji wspomniał, że brat żony cesarza Konrada, komes Bernard, wydał swoją córkę Idę za hrabiego Henryka z Laufen, którego w 1126 roku z niewiadomego powodu zaatakowały i zagryzły myszy. Owdowiała Ida wyszła wkrótce za mąż za rycerza z Saksonii, którego gryzonie nie atakowały. O innym ataku żarłocznych gryzoni w Niemczech traktuje wzmianka w kronice klasztoru w Ebersheim z 1026 roku. Opisano tu dramatyczną historię biskupa Alewika, którego oburzył niezgodny z jego życzeniem wybór opata w pewnym klasztorze na

terenie podległej mu diecezji. Wtargnął on na czele sług do klasztoru, zabrał święte księgi, szaty i naczynia, a przy okazji opróżnił klasztorny skarbiec. Wkrótce Alewik zachorował na podagrę. Prawie przez rok leżał w łóżku. Pewnego dnia w sypialni pojawiły się dziwnie wyglądające myszy, które zaczęły obgryzać mu palce nóg i rąk. Przerażony i cierpiący biskup polecił zawiesić swoje łóżko na sznurach umocowanych do powały, ale nie stanowiło to przeszkody dla gryzoni. Biskup zmarł w męczarniach, nieustannie atakowany przez żarłoczne myszy.

Biskup Hatton, za swe nieprawości zaatakowany przez gryzonie

Inna niemiecka opowieść o równie złym biskupie (arcybiskupie mogunckim?) Hattonie I lub Hattonie II została zapisana w drugiej połowie XIV wieku, a spopularyzowana przez braci Grimm. Biskup ten w czasie wielkiego głodu (prawdopodobnie w X wieku) nie tylko nie wsparł swoimi zapasami biednych poddanych, ale

zgromadził wszystkich biedaków z okolicy w dużej szopie, zamknął ją i kazał podpalić. Kara boska za taki postępek mogła być tylko jedna – plaga żarłocznych myszy. Uciekając przed nimi Hatton schronił się na wyspie na Renie koło Bingen, w wieży zwanej do dzisiaj Mysią. Oczywiście myszy dopadły i pożarły okrutnego biskupa. W innej wersji tej legendy biskup wybudował zamek Rattenburg, który miał go uchronić przed gryzoniami, a jednak tam właśnie go zagryzły. Jeśli byłby to Hatton I, to owo wydarzenie należałoby datować na około 914 rok, jeśli jednak myszy zjadły Hattona II, musiałoby to stać się około 969 roku. Myszy zagryzły też biskupa Wioderolfa ze Strasburga, który podobno niewłaściwie obszedł się z relikwiami świętej Attalii, przechowywanymi w klasztorze świętego Stefana. Za karę w 997 roku zaatakowały go myszy. Biskup schronił się na statku, ale i tam go dopadły i pożarły. Według innej wersji biskup, zobaczywszy myszy na statku, skoczył do wody, dopłynął do lądu i złożył wyznanie skruchy, gorąco przepraszając świętą. Dzięki temu ocalał, gdyż myszy zniknęły równie szybko, jak się wcześniej pojawiły. W 1212 roku w Neuss nad Renem został przez myszy zagryziony Adolf Alten, biskup koloński, ale w tym wypadku przyczyna kary nie została zapisana. W Danii znana jest legenda o jarlu Asbjornie, współodpowiedzialnym za śmierć króla, świętego Kanuta Lavarda, zdradziecko zabitego w lasach Haraldsted na Zelandii. Prawdopodobnie w 1131 roku, wkrótce po zamordowaniu króla, Asbjorna otoczyło stado wielkich szczurów. Jarl próbował się schronić najpierw na strychu swego domu, a potem na statku, którym wypłynął na morze. Szczury jednak popłynęły za nim, dostały się na statek i zagryzły królobójcę. Przenieśmy się jeszcze na Wyspy Brytyjskie. W „Gesta regum Anglorum” William z Malmesbury opisuje śmierć jednego z

przeciwników cesarza Henryka IV. Podobno owego rycerza, w trakcie uczty w jego własnym zamku, opadła nagle chmara myszy. Biesiadnicy próbowali go wszelkimi sposobami bronić. Wreszcie udało się im przetransportować rycerza do łódki, która wypłynęła w morze na odległość strzału z łuku. Myszy dopłynęły jednak do łodzi i zaczęły przegryzać burty. Rycerz zawrócił na ląd, ale bezskutecznie szukał schronienia przed gryzoniami i w końcu ...swoją osobą nasycił straszliwy głód tych zwierząt. Warto tu dodać, że ta legenda za pośrednictwem Marcina z Opawy trafiła do „Roczników małopolskich”. Czy Gall Anonim nie znał niektórych z tych opowieści i legend? Wydaje się to mocno wątpliwe, gdyż przynajmniej te, które rozgrywały się w Palatynacie Reńskim, z pewnością dotarły do Polski już za panowania Mieszka II, wraz z królową Rychezą, córką reńskiego palatyna Ehrenfrieda Ezzona. A ponieważ kronikarz ten musiał się „pozbyć” Popiela, aby Siemowit mógł zostać księciem i władcą i zapoczątkować piastowską dynastię, to swoim zwyczajem zaznaczył wydarzenie, ale bez szczegółów. Żeby wygnany Popiel nigdy nie wrócił, potrzebne było stado myszy. Legenda o śmierci Popiela w wydaniu Wincentego Kadłubka, Jana Długosza i innych kronikarzy była oparta na kronice Galla. Kronikarze ci wzbogacili zapis Galla o wiedzę, jakiej o przyczynach karania plagą gryzoni on nie miał. Do legendy zapisanej przez pierwszego naszego kronikarza dodali słynną wieżę na wyspie, niemożność ukrycia się przed gryzoniami i nieuchronność okrutnej śmierci. Aby jeszcze bardziej zohydzić postać żony Popiela za jej udział w otruciu stryjów, Długosz nadmienił, że to właśnie ci stryjowie okrutną Rychezę wybrali na żonę dla swojego bratanka. Można zaryzykować hipotezę, że Popiela dla dobra naszej historii myszy zjeść musiały, abyśmy ze swoimi najdawniejszymi dziejami i legendami nie różnili się zbytnio od innych krajów

europejskich, a także, aby została ustanowiona dynastia piastowska. Poza tym mogliśmy się wykazać, że u nas również żarłoczne gryzonie stanowiły karę boską. Jak wszędzie. Ucztę gryzoni w Kruszwicy podał w wątpliwość Karol Szajnocha, twierdząc, że była to karna inwazja nie myszy, lecz mysingów, korsarzy normańskich, którymi dowodzili krewni otrutych stryjów z nadbałtyckich miast. Opanowanie wieży obronnej nad Gopłem i zabójstwo głównego winowajcy miało charakter zemsty rodowej z udziałem najemników. Pozostaje jeszcze pytanie o czas tych wydarzeń. Jeśliby liczyć wstecz od lat panowania Mieszka I, to Popiel zginął pod koniec pierwszej połowy IX wieku. Ludzie wtedy żyli dość krótko i dwudziestoletnie królowanie było już bardzo długie. Jeśli natomiast odniesieniami do rzeczywistej przeszłości są inne polskie legendy, to król Popiel II (Pompilliusz II?) powinien być wnukiem Julii, siostry Juliusza Cezara, a że ten zginął w 44 roku p.n.e., to śmierć Popiela musiała nastąpić w pierwszej połowie I wieku. A wtedy mamy do czynienia z kilkusetletnią (do IX wieku) luką w naszej najdawniejszej historii. W tej sytuacji albo nie jest to polska legenda, albo problem stanowi ustalenie pochodzenia Piastów. Prawdopodobnie zarówno jedno, jak i drugie. Do sprawy Piasta i jego następców powrócę w dalszej części tekstu. Załóżmy jednak, że opowieść o żarłocznych gryzoniach i występnym władcy jest naszą rodzimą legendą. Wtedy okaże się, że nie był to przypadek odosobniony. Otóż ponad tysiąc lat po okrutnej śmierci Popiela żarłoczne myszy pojawiły się na dworze księcia kujawskiego Mieszka, z racji rzadkich włosów przezwanego Chościszko, syna księcia Konrada Mazowieckiego. W „Roczniku świętokrzyskim” pod rokiem 1238 zapisano, że książę dopuścił się niegodziwego postępku, zagarniając dobytek wdów i sierot. Gdy wydał ucztę, do sali biesiadnej wtargnęło stado gryzoni i zaatakowało księcia. Wszyscy obecni ruszyli do obrony, ale Mieszka

nie zdołano uratować. Ta uczta na dworze księcia przypomina wydarzenie, które jest dokładnie opisane we wspomnianym dziele Williama z Malmesbury, jedynie z pominięciem ucieczki przed myszami łodzią na morze. Z Mazowsza było to rzeczywiście niemożliwe. Zapis w „Roczniku świętokrzyskim” budzi jednak poważne wątpliwości. Wystarczy sięgnąć do Oswalda Balzera i jego „Genealogii Piastów”, aby łatwo sprawdzić, że syn Konrada, Mieszko zwany Chościsko, nie mógł zasłużyć na okrutną mysią karę, gdyż zmarł w dzieciństwie, w wieku ośmiu lub dziewięciu lat. W najlepszym wypadku gryzonie mogły się pojawić na jego uczcie postrzyżynowej. Mieszko ten nie był też księciem kujawskim, gdyż Kujawami wtedy władał jego znacznie starszy brat, Kazimierz I, ojciec późniejszego króla Polski Władysława Łokietka. Ostatnim znanym z imienia i odnotowanym w europejskich kronikach człowiekiem zjedzonym przez gryzonie w 1363 roku był biskup bremeński Gottfried Arsenberg. Nie jest jednak znana przyczyna skazania go boskim wyrokiem na pokarm dla myszy. Warto zwrócić uwagę na fakt wynikający z różnych relacji kronikarskich, że w Polsce myszy szczególnie nie lubiły osób z rzadkimi włosami. Jedynie Piastowi, też Chościskiem zwanemu, jakoś się upiekło. Ale bez niego nie byłoby piastowskiej dynastii.

W jaki sposób Piast pojawił się w naszej historii? Imię, którego nie było. Legenda o świętym Germanie. Rołnik twórcą dynastii... Przemyślidów. Ile lat można panować? Czy Mieszko I potrzebował dynastycznych przodków? Zdaniem wielu historyków był protoplastą pierwszego polskiego rodu królewskiego. To od niego miała się rozpoczynać oficjalna polska państwowość. Piast i Piastowie, piastowski rodowód, piastowska ziemia, królewski szczep Piastowy. Czy rzeczywiście? Otóż ten twórca państwa i rządzącej nim dynastii mógł tak naprawdę... wcale nie istnieć. Nawet najstarsi polscy kronikarze, najbliżsi czasów jego panowania, mieli poważne kłopoty z ustaleniem, kim ostatecznie był? Każdy z nich podawał inne, często wykluczające się, a istotne informacje, jak na przykład o miejscu zamieszkania Piasta i o wcześniejszych jego zajęciach. Popatrzmy, jak go przedstawiano w różnych polskich kronikach. Piast – zamożny mieszczanin z Kruszwicy, Piast – ubogi kołodziej z przedmieścia tego grodu (Dlaczego ubogi? Kołodzieje, zważywszy na stan ówczesnych dróg, byli bardzo poszukiwanymi rzemieślnikami), Piast – skromny bartnik, mieszkający w bliżej niezlokalizowanym domku pod lasem; Piast – skromny oracz, posiadający niewielkie gospodarstwo opodal siedziby Popiela. Wreszcie był Piast – opiekun, czyli piastun książęcych dzieci, a zatem musiał stale mieszkać i przebywać na książęcym dworze, podobnie jak Piast – atałyk, czyli ojciec przybrany, będący ich nauczycielem. A także Piast – rataj, jak wówczas nazywano ekonoma, a wtedy byłby wysokim urzędnikiem dworskim, raczej

zamożnym niż ubogim. Nie wiadomo dokładnie, czy dwór książęcy znajdował się wtedy jeszcze w Gnieźnie, czy raczej w Kruszwicy, a może jeszcze w innym, niezidentyfikowanym miejscu? Dla samej legendy nie jest to bardzo istotne. Ważne natomiast jest, że według legendy do domu Piasta, kimkolwiek był i gdzie jego dom się znajdował, przyszło pewnego razu dwóch tajemniczych wędrowców. I nie dociekajmy, kim byli w rzeczywistości, bo odpowiedź, podobnie jak na poprzednie pytanie, nie będzie jednoznaczna.

Korneli Szlegel, Pielgrzymi u Piasta, Muzeum Narodowe w Krakowie

Protoplastę naszej pierwszej królewskiej dynastii mogli odwiedzić na przykład święty Metody i jego młodszy towarzysz święty Konstantyn (Cyryl) podczas akcji misyjnej wśród Słowian

albo inni, nieznani z imienia misjonarze chrześcijańscy, albo nawet sam święty Jan z anonimowym uczniem, a może nawet przebrani za ludzi aniołowie przygotowujący polski lud do przyjęcia wiary w jedynego Boga. Mogli wreszcie to być celtyccy druidzi wędrujący wówczas po Europie lub wysłani do Polski na przeszpiegi kapłani wikingów... Niemal każdy z kronikarzy czy historyków naszych najwcześniejszych dziejów w owych tajemniczych wędrowcach widział kogoś innego, zależnie od tego, co chciał udowodnić. Zadziwiające jednak, że wszyscy opisujący tę wizytę twierdzili zgodnie, iż tajemniczych przybyszów było zawsze dwóch. Wiadomo jeszcze o nich, że o gościnę prosili najpierw we dworze króla Popiela. Gdy zostali odprawieni spod zamkowej bramy, błąkali się po okolicy, bezskutecznie poszukując dachu nad głową. W końcu natrafili na domostwo ubogiego (!) Piasta, u którego odbywały się postrzyżyny jedynego syna gospodarza. Zostali powitani bardzo serdecznie i zaproszeni do udziału w tej ważnej uroczystości. Piast sumitował się, że jego chata jest zbyt skromna jak na tak dostojnych gości i nie przygotował wiele jedzenia. Przybysze jednak, niezrażeni, poprosili gospodarza, aby nie żałował zapasów zgromadzonych w komorze, gdyż na pewno nic z niej nie ubędzie. Nalegali tylko, aby zabił jedynego posiadanego prosiaka, to wtedy mięsa wystarczy dla wszystkich. I rzeczywiście, wszystko, co wyniesiono z komory na stoły, cudownym sposobem natychmiast odnawiane było w komorze. Podobno, dziwnym zbiegiem okoliczności, im więcej piwa i mięsiwa przybywało w domu Piasta, tym bardziej puste stawały się naczynia przed uczestnikami postrzyżynowej uczty w zamku Popiela. A gdy ci dwaj goście opuszczali dom Piasta, po podwórcu biegał przywrócony do życia prosiak. Tajemniczy przybysze nakłonili również Piasta, aby

niezwłocznie zaprosił do siebie Popiela i wszystkich uczestników zamkowej biesiady. Zaproszenie, wobec wyczerpywania się zamkowych zapasów, zostało przyjęte i władca oraz jego goście przyszli do chaty biedaka. Miało to mieć znaczenie symbolu – oto jest ten, który potrafi wyżywić wszystkich, cały naród. Żegnając się dziwni goście przepowiedzieli Piastowi, że on i jego ród wkrótce będą panować w Polsce. Tyle legenda i pierwszy zapis kronikarski o zapowiedzi powstania nowej dynastii królewskiej. Od lat trwa spór historyków na temat imienia Piast. Większość uważała, że takie imię nigdy nie występowało u plemion słowiańskich. Natomiast powszechnie używane wówczas wśród Słowian przezwiska pochodziły od jakiegoś uczynku (dobrego lub złego), od pełnionej funkcji lub zajęcia, od charakterystycznego zachowania, wyglądu zewnętrznego czy majątku. W źródłosłowie imion słowiańskich nie ma wyrażenia „piast”. Jeśli to miało być przezwisko, to Piast już taicie miał. Z racji mocno przerzedzonych, lecz długich włosów nazywano go Chościsko lub Chwościsko. Problem w tym, że podobno nie zdarzało się wtedy, aby jedna osoba używała dwóch przezwisk. Aleksander Bruckner na podstawie przeprowadzonych przez siebie badań językoznawczych wczesnych Słowian twierdził, że imię Piast było samo w sobie przezwiskiem – wówczas rubasznym – a oznaczało tłuczek, co miało być aluzją do krępej budowy ciała oracza. Podobnie zresztą jak Rzepka czy Rzepicha, stosowane do określenia jego żony. Natomiast Chwościsko było przezwiskiem ojca. Imię Piast wymyślono znacznie później, a najbliższe mu źródłosłowiem miało być imię Pieścisław. Protoplasta dynastii początkowo musiał mieć inne imię, zastąpione w historii przez owo przezwisko. Czyżby nazwa pierwszej dynastii królewskiej w Polsce pochodziła od tłuczka? Również w języku starołużyckim, a także w staroruskim, słowo piast to tyle samo, co tłuczek lub moździerz. Na

Litwie zbliżone słowo pastka oznacza pułapkę na myszy.

Józef Peszko, Postrzyżyny Mieszka I, Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie

Inna hipoteza zakłada, że Piast mógł być opiekunem dzieci Popiela, czyli piastunem, i tak go w skrócie nazywano. Oznaczało to jednak, że miał też własne imię. Powstaje wtedy jednak pytanie – dlaczego nie brał udziału w uroczystych postrzyżynach synów Popiela, ale dokładnie w tym samym czasie urządził w swoim domu postrzyżyny Siemowita? Jeśli był piastunem dzieci Popiela, to powinien być na uroczystości zamkowej, i to w jednej z główniejszych ról. Należy też szukać odpowiedzi na pytanie, z jakiego powodu na ucztę z okazji postrzyżyn książęcych synów nie wpuszczono do

zamku tajemniczych przybyszów? Wydaje się, że w zamku obawiano się złego uroku, który mogliby rzucić na chłopców obcy wędrowcy. Pewnym tego potwierdzeniem może być fakt, iż Popiel, udając się ze swymi gośćmi do domu Piasta, nie zabrał ze sobą dzieci. Piast nie mógł też być aż tak ubogi, jak czasem go się przedstawia, bo chudopachołkowi król Popiel nie powierzyłby opieki nad swoimi dziećmi. Z „Kroniki polskiej” Galla Anonima wynika, że jedyny syn Piasta, postrzyżony w obecności obcych, Siemowit, pełnił później wysoką funkcję naczelnego dowódcy wojsk Popiela. Była to kariera absolutnie niemożliwa dla dziecka biednego, nieznanego nikomu oracza czy bartnika. Hipotezę tę na przełomie XIX i XX wieku rozwinął profesor Wilhelm Bruchnalski, historyk i literaturoznawca. Według niego Piast był atałykiem, czyli przybranym ojcem, któremu dano Siemowita na wychowanie, aby przygotował książęcego syna także do ciężkiej pracy. Uroczystość przekazania dziecka odbywała się zawsze w domu przybranego rodzica. Zdaniem profesora, Siemowit był synem Popiela, oddanym, zgodnie z ówczesną tradycją, na wychowanie do Piasta. Hipoteza tym bardziej jest możliwa do przyjęcia, że po śmierci lub wygnaniu Popiela to właśnie Siemowit objął rządy w państwie. W świetle hipotezy profesora Bruchnalskiego inaczej przedstawia się sprawa niewpuszczenia do zamku Popiela dwóch wędrowców. Prawdopodobnie nie zostali oni przepędzeni spod zamkowej bramy, lecz odwrotnie – zaproszeni i skierowani do domu atalyka na doniosłą uroczystość przekazania dziecka właściwemu ojcu. Wszak Popiel i jego goście również wkrótce przybyli do domu Piasta. Nie było też cudu z rozmnożeniem żywności, bo król Popiel wcześniej odpowiednio zaopatrzył w nią rodzinę atałyka, a potem polecił, by na bieżąco uzupełniać ubytki w komorze. Staje się zrozumiale, że tego, czego ubywało z zapasów u

Popiela, przybywało u Piasta. Pomijając już fakt, że Piast nie był bynajmniej ubogim człowiekiem, bo – jak twierdził, nie bez racji, Aleksander Bruckner – żaden panujący władca syna swego ubogiemu skotopasowi [pastuchowi] czy dziadowi nie oddaje. Goście przepowiadając małemu Siemowitowi rządzenie krajem, wcale nie musieli być prorokami. Logiczne było przecież, że po ojcu władcą zostaje jego syn. Czy wobec tego Siemowit był synem Piasta? Kronikarze twierdzą, że tak, ale z reguły nie piszą o Piaście jako królu. Na przykład Wincenty Kadłubek zapisał: Albowiem syn bardzo ubogiego rolnika, imieniem Siemowit, przyobleka się w dziarskość, dorasta w przedsiębiorczości, szlachetnieje cnót nabywając. Wsparty zasługami swoimi, a nie swoich, najpierw zostaje wybrany dowódcą wojska, wreszcie piastuje wysoką godność królewską, którą, jak sierdzą, przepowiadano mu niemal od [czasów] jego dziecinnych grzechotek. A zatem władzę w państwie po Popielu objął dowódca jego wojsk Siemowit, syn Piasta. Wincenty Kadłubek ani słowem nie wspomina o jakimkolwiek wcześniejszym wpływie na rządzenie krajem przez Piasta, a historię postrzyżyn małego Siemowita podaje za Gallem Anonimem. Piasta i piastowską dynastię nazwał i do naszej historii wprowadził Gall Anonim. Przed nim żaden obcy kronikarz nawet nie zająknął się, że Mieszko I pochodził z jakiejś dynastii od lat rządzącej Polską. Za to w zagranicznych dociekaniach nie brakowało różnych hipotez w tej sprawie. Ale pierwszy chrześcijański władca Polski nie mógł w „Kronice” Galla pojawić się znikąd. Musiał mieć dynastyczne korzenie, solidnie osadzone w tej ziemi. Pozostaje jeszcze odpowiedzieć na pytanie: czy Piast był pierwszym władcą Polski i założycielem dynastii? Najwięcej wątpliwości budzi przede wszystkim „Kronika” Galla Anonima,

który nigdzie nie napisał, że Piast sprawował jakąkolwiek władzę w kraju. Zasugerował tylko, że Siemowit, syn Piasta, musiał być wysokiej rangi urzędnikiem książęcym, gdyż powierzono mu dowodzenie książęcym wojskiem. Był zaufanym człowiekiem Popiela, a jednak nie sprzeciwił się wypędzeniu go z Polski. Nie próbował go bronić i nie udał się razem z nim na wygnanie, by wspólnie zbierać siły na zwycięski powrót. Dlaczego? Być może to właśnie Siemowit dokonał pałacowego przewrotu i usunął z tronu i z kraju Popiela, by zająć jego miejsce. Podkreślam – Siemowit, a nie jego ojciec. A jeśli tak, to trudno przyjąć, że pierwsza dynastia królewska nazwę zawdzięcza imieniu ojca pierwszego z rodu nowych władców. To się dotychczas nie zdarzyło nigdzie w Europie. Miano twórcy nowej dynastii królewskiej zyskuje z reguły ten, kto pierwszy z rodu obejmuje tron. Tak było w wypadku dynastii Merowingów, Habsburgów, Przemyślidów, Rurykowiczów, Romanowów, a także, choć znacznie później – z dynastią Jagiellonów. Jeśli Piast nigdy nie panował, to pierwszą polską dynastię powinniśmy chyba nazywać imieniem jej założyciela, czyli dynastią Siemowitów. Gdyby jednak okazało się, że Siemowit jest synem Popiela, to wówczas byłaby to kontynuacja dynastii Lestkowiczów czy może Popielidów. Ale i to nie jest takie proste, bo Popiel opuścił swój kraj. Dlaczego? Ze strachu przed myszami? Jeśli tak, to dlaczego zostawił w kraju swojego(?) syna Siemowita? Myszom na pożarcie? Czas na odpowiedź na fundamentalne pytanie: Czy Piast istniał naprawdę? Czy był słowiańskim władcą (Polan?), czy tylko wytworem fantazji Galla Anonima, a może błędnie zrozumianej przez niego czyjejś relacji, którą rozwinęli późniejsi kronikarze? Ale jeśli nie istniał, to nie mogło być jego syna Siemowita. Warto w tej kwestii sięgnąć jeszcze raz do europejskich legend wczesnośredniowiecznych, na przykład do bardzo znanej i

popularnej wówczas francuskiej legendy o biskupie, świętym Germanie. Historia naszego Piasta jest niemal kalką tej legendy. Napisał ją mnich Eric z Auxerre. Dzieło „Vita Sancti Germani Episcopi Antissiodorensis” liczy sześć tomów i zawiera dodatek „De Miraculis Sancti Germani Libri Duo”. Jest to opowieść o życiu i czynach tytułowego świętego. Dla Polaków wart przytoczenia jest jeden z okresów jego życia, gdy biskup przebywał na Wyspach Brytyjskich. Udał się tam ze swymi towarzyszami, by głosić słowo Boże. Najpierw poszli na dwór królewski, lecz władca kazał odpędzić ich od bramy. Widząc to jeden z królewskich pasterzy zaprosił zziębniętych wędrowców (była zima) do swojej chaty i zabił jedyne cielę, jakie posiadał, aby ich nakarmić. Po wieczerzy święty German zebrał kości i położył je pod skórą zdjętą wcześniej ze zwierzątka, pomodlił się, wskrzesił cielątko i oddał gospodarzowi. Nazajutrz biskup ponownie poszedł do zamku, nie pozwolił się odprawić i publicznie zapytał króla, dlaczego odmówił jemu i jego uczniom gościny. Król milczał. Wtedy święty German rzekł mu: Idź precz, lepszy od ciebie panować tu będzie. Kazał przywołać pasterza i uczynił go królem, a dotychczasowemu władcy polecił udać się na wygnanie, co ten posłusznie wykonał. Gall Anonim znał legendę o świętym Germanie. Najwyraźniej uznał, że żaden biskup, w dodatku nieprowadzący na polskich ziemiach misji ewangelizacyjnej, nie mógł bez powodu odwiedzić ubogiego rolnika wyłącznie po to, by mianować go władcą kraju. Dlatego wymyślił dwóch tajemniczych obcych, wędrujących po królestwie Popiela, zresztą bez żadnej sensownej przyczyny. Nie byli misjonarzami. Nigdzie kronikarz nie napisał, że dwaj wędrowcy głosili na naszych ziemiach słowo Boże. W Polsce zapewne była znana opowieść skandynawska o Thorze, który w podobnej sytuacji uderzeniem boskiego młota ożywił zjedzone przez niego i jego towarzyszy kozły biednego pasterza. Znał ją

pewnie nasz kronikarz i na jej podstawie wymyślił cudowne, za sprawą wdzięcznych gości, rozmnożenie piwa i wieprzowiny w chacie Piasta. A może uczynił to na wzór znanego z Ewangelii świętego Mateusza rozmnożenia ryb i chleba przez Jezusa. Zajrzyjmy też do opowieści o apostole Irlandii, świętym Patryku, zawartej w „The Tripartite Life of Saint Patrick”. Pewnego razu wędrujący po Irlandii misjonarz Patryk przybył do Rarh Inbir, ale lokalny władca Dricriu nie pozwolił go wpuścić do miasta. Na szczęście w pobliżu miejskiej bramy pojawił się ubogi człowiek o imieniu Cilline, który zaprosił Patryka do swego domu i aby godnie go ugościć, zabił jedyną posiadaną krowę. Gdy przybysz, wdzięczny za bezinteresowną gościnę, żegnał się z gospodarzem, miał mu prorokować, że jego syna Marcana czeka królewska przyszłość. Na koniec tych rozważań proponuję zajrzeć do Biblii, chociaż to od niej powinienem zacząć. W tekście Księgi Rodzaju jest opowieść o dwóch aniołach przybyłych wieczorem do Sodomy. Siedzący w bramie Lot oddał im pokłon i zaprosił na nocleg. Mieszkańcy miasta dowiedziawszy się, że Lot udzielił gościny obcym, domagali się wydania im przybyszów, aby mogli z nimi poswawolić. Zgodnie z wyrokiem boskim Sodoma właśnie za karę za występne życie jej mieszkańców została doszczętnie zniszczona. Ocalał jedynie bogobojny i gościnny Lot prawie z całą swoją rodziną. W przytoczonej biblijnej przypowieści pojawia się nagroda także za gościnność – w tym przypadku ocalenie życia. Wątpliwości dotyczące powstania dynastii piastowskiej muszą się nasilić po bliższym poznaniu historii naszych południowych sąsiadów. Otóż według ich legendy, zapisanej wcześniej niż „Kronika” Galla, królewna Libusza (ta, która zainspirowała naszych kronikarzy do stworzenia postaci Wandy) wyszła za mąż za prostego rolnika. Miał on na imię Przemysł i był rzeczywistym założycielem dynastii Przemyślidów, która wygasła na początku

XIV stulecia (po zabójstwie króla Wacława III). Mogła dzięki rolnikowi powstać czeska dynastia Przemyślidów, to dlaczego by nie mogła z podobnym rodowodem powstać również polska dynastia Piastów. Dodajmy, że rolnikiem był podobno cesarz Dagobert oraz jeden z władców Karyntii. Wcześniej oracz Abdalonymus został przez Aleksandra Macedońskiego mianowany królem Sydonu (według Justyna i Kurcjusza Rufusa) lub Pafos (według Diodora Sycylijskiego), a może władcą Tyru (jak zapisał Plutarch). Oraczem był ubogi Ina, mieszkający w wiosce Somerton, który został królem Wesseksu. Rolnictwem zajmował się Wamba, późniejszy król hiszpański, ale ten był spokrewniony z rodem królewskim. Sargon, król Asyrii, początkowo pracował jako ogrodnik, podobnie jak irański władca Feridun, oraczem był Grodiusz, król Frygii. Rolnicy, będący zapewne świetnymi gospodarzami, cieszyli się w starożytności i we wczesnym średniowieczu uznaniem, dlatego wybierano ich na władców. Baśniowa zasada: z chłopa – król, miała wielu zwolenników. W historii Polski Piast oficjalnie jako król wystąpił dopiero po raz pierwszy na łamach trzynastowiecznej „Kroniki wielkopolskiej”. Później sprawę jego elekcji rozpropagował niezawodny Jan Długosz. Na łamach swych „Roczników” szczegółowo opisał, jak to po śmierci Popiela ziemie polskie były najeżdżane przez żądnych zemsty najbliższych krewnych pomordowanych stryjów. Uznano wówczas, że nękany najazdami kraj powinien mieć silnego króla. Zwołano przedstawicieli wszystkich większych polskich rodów na taką ówczesną elekcję. Tu jest konieczna uwaga, że owi pomordowani stryjowie byli również Polakami, czyli u Długosza Polacy najeżdżali Polaków. Chyba że zarządzane dotąd przez stryjów prowincje nie były etnicznie polskie, zbuntowały się i wypowiedziały Polsce wojnę. Na polach pod Kruszwicą zebrali się mądrzy i dzielni Polacy,

aby spośród siebie wybrać władcę. Niestety, nie mogli się zdecydować. Każdy ród forsował swojego kandydata. Elekcja niepokojąco się przedłużała. Wśród zebranych na podkruszwickich polach pojawiał się często mieszkający w pobliżu Piast. Ten spokojny rolnik, razem ze swą żoną Rzepichą, zaopatrywał wiecujących w żywność. Elektorzy również zaczęli bywać u niego w domu. Po pewnym czasie zdali sobie sprawę, że piwa, chleba i mięsa nigdy nie brakuje w komorze Piasta (podobnie jak swego czasu podczas postrzyżyn Siemowita), i uznali, że jest on świetnym gospodarzem. W końcu z tego faktu wyciągnęli jedyny właściwy wniosek: Ze wschodem następnego dnia wszyscy licznie zgromadzeni w tejże izbie zgodnie obwołali i obrali Piasta królem i przybywając tłumnie do jego chaty, tak jak to już poprzednio oznajmili mu aniołowie, jego, człowieka już lat średnich i męskich, ojców obyczajem biorą sobie i wynoszą na króla. Można by powiedzieć złośliwe, że Piast załatwił sobie koronę w zamian za zasługi gastronomiczne. Wówczas bowiem zasobny gospodarz znaczył wiele i wybór takiej osoby, nie wzbudzał żadnych wątpliwości. Dlaczego jednak Gall Anonim napisał: ...za powszechną zgodą księciem Polski został syn owego Piasta, czyli Siemowit? Któremu z kronikarzy pomyliły się elekcje? Już w średniowieczu miano wątpliwości, czy Piast był Polakiem. Godysław Baszko w swojej „Kronice Lechitów i Polaków” sformułował tezę, że Piast, wolny z urodzenia, nie pochodził wcale z pokolenia Lechitów, bo to stanowiło warunek, aby mógł zostać polskim królem. Uważano wtedy, że obcy będzie władcą lepszym, wolnym od wszelkich układów rodzinnych i plemiennych. Jedną z pierwszych decyzji nowego króla Piasta było, zdaniem tego kronikarza, przeniesienie stolicy z Kruszwicy z powrotem do Gniezna, a raczej – jak wykazują najnowsze badania

archeologiczne – do Ostrowa Lednickiego. Motywy takiej decyzji nie są znane. Jan Długosz zapisał, że Piast królował długo, przynajmniej siedemdziesiąt lat, zmarł w 120. roku życia. Po jego śmierci, która nastąpiła, jak sądzi kronikarz, w roku 921 – wtedy, gdy królem Polski został Siemowit. Piasta obwołano władcą w jego latach średnich i męskich, czyli gdy miał czterdzieści – pięćdziesiąt lat. Miał już wtedy siedmioletniego syna. Można wyliczyć, że Siemowit w chwili objęcia tronu musiał mieć około siedemdziesięciu siedmiu lat. Rządy Siemowita, pełne wojen i sukcesów, trwały 32 lata, do roku 953. Umierając musiał być, podobnie jak ojciec, ponadstuletnim starcem. Cóż, Jan Długosz pogubił się już zupełnie. Zostało mu tylko dziesięć lat na rządy dwóch następnych władców z dynastii piastowskiej. A więc musiał im znacznie skrócić czas panowania, bo z innych kronik, także zagranicznych, już w czasach Długosza wiadomo było, że w 963 roku książę (dlaczego nie król, jak jego poprzednicy?) Mieszko I był na pewno władcą Polski, a trzy lata później przyjął chrzest. W tej sytuacji Leszek IV królem mógł być najwyżej dwa lata, do roku 955, aby tron objął jego syn Siemomysł, ojciec Mieszka I, który miał panować tylko osiem lat. Wybitny znawca genealogii Piastów, Oswald Balzer, wymienia zupełnie inne daty panowania Siemomysła, uznając je również za wielce wątpliwe. W „Roczniku małopolskim” można znaleźć aż trzy daty objęcia władzy przez Siemomysła – rok 912, 913 i 915. Według „Kroniki wielkopolskiej” Siemomysł rozpoczął rządy w 913 roku, a w 920 roku urodził mu się syn Mieszko. Wszystkie te daty, opublikowane przez Balzera w „Genealogii Piastów”, stawiają pod znakiem zapytania wiarygodność wyliczeń Jana Długosza. Nie po raz pierwszy. Nasz wielki kronikarz komplikuje je dodatkowo, gdyż daje do zrozumienia, że wszyscy wcześniejsi Piastowie (z wyjątkiem

Mieszka I) mieli poważne kłopoty z prokreacją. Napisał, że dopiero ...po wielu latach panowania urodził się Leszkowi syn Siemomysł, który wstąpił po jego śmierci na tron. Dlaczego ...po wielu łatach panowania? Przecież sam kronikarz wyliczył, że Leszek IV królem był tylko przez dwa lata! A kiedy urodzi! mu się syn? Pozostaje jeszcze niewyjaśniony zapis Długosza o najeździe na Polskę Henryka, syna cesarza Karola; podczas najazdu w 805 roku zginął jakiś polski władca o imieniu Leszek. Siemomysł również, według Długosza, długo nie miał syna. W dodatku Mieszko urodził się z defektem, był niewidomy. Odzyskał wzrok dopiero, gdy miał siedem łat, właśnie podczas uroczystości postrzyżyn. Pozostaje jeszcze odpowiedzieć na pytanie, kiedy urodzili się przynajmniej dwaj bracia Mieszka I, znani z polskiej historii, którzy zostali odnotowani również w zagranicznych kronikach jako uczestnicy wojen z Wichmanem, biorący także udział w bitwie pod Cedynią. A także kiedy urodziła się ich siostra Adelajda, późniejsza żona Gejzy, księcia Węgier? Znamy też dwóch stryjecznych braci Bolesława Chrobrego, synów Prokuja – Odylena i Przybywoja, którzy na polecenie Bolesława zostali oślepieni. Czy Prokuj był tym bezimiennym bratem Mieszka, który zginął w wojnie z Wichmanem? Warto pamiętać, że Siemowit był jedynym synem Piasta, urodzonym stosunkowo późno, gdy ten był już w sile "wieku. Nie wiemy natomiast, czy syn Siemowita, Leszek, był również jedynakiem. Dopiero Mieszko I doczekał się licznego potomstwa, wielu synów i córek. On jednak, podobno, nim poślubił Dubrawkę miał aż siedem pogańskich żon, potem Geirę, córkę chrześcijańskiego(!) króla Danii, a po Dubrawce poślubił Odę, również mniszkę, uprowadzoną z niemieckiego klasztoru. To nie koniec niekonsekwencji Jana Długosza w opowieściach o najwcześniejszych Piastach. Najpierw długo rozwodził się o wielkich sukcesach gospodarczych i militarnych Piasta i jego

bezpośrednich następców. Kiedy jednak doszedł do opisu postrzyżyn Mieszka I i jego cudownego przejrzenia na oczy, natychmiast wyciągnął z tego wydarzenia wniosek, że był to symboliczny znak, wskazujący, iż dotąd był ...kraj polski ślepy i ciemny z powodu złych obyczajów i gnuśności poprzednich książąt, [a teraz] za przyczyną cnoty i niezwykłej mądrości jego syna, uświetni się i wzwyż podniesie. Jacy zatem byli ci Piastowie, poprzednicy Mieszka I. Czy rzeczywiście gnuśni i złych obyczajów, czy też, jak ten sam autor wcześniej napisał, byli dzielni, skromni, dobrych obyczajów? Czy doprowadzili kraj do upadku, z którego miał go podnieść dopiero Mieszko I, czy też odnosili sukcesy gospodarcze i militarne? Jest to, niestety, kolejny przyczynek do wiarygodności naszego największego kronikarza. Tak naprawdę w kwestii Piasta wszystkie najstarsze polskie kroniki łączy tylko imię jego osoby. Gdy się szczegółowo analizuje wywody kronikarzy o konkretach związanych z osobą legendarnego władcy, od razu powstają poważne wątpliwości dotyczące przedstawionych w nich faktów. Z tym najważniejszym z nich na czele – czy Piast rzeczywiście istniał w naszej historii? Charakterystyczne jest przy tym, że dopiero od czasów Galla Anonima, czyli w ponad sto lat po zapoczątkowaniu udokumentowanej naszej państwowości, zaczęto mówić w Polsce o istnieniu dynastii piastowskiej. Wcześniej na tego legendarnego przodka nie powoływali się ani pierwszy oficjalny władca Mieszko I, ani pierwszy król Bolesław Chrobry. Co więcej, o następcach Mieszka I mówiono i pisano początkowo powszechnie Mieszkowice, czyli pochodzący z rodu Mieszka, a nie Piastowicze. Nie znano wówczas jeszcze takiej dynastii. Należy podkreślić, że dynastii Piastów w Polsce nie dostrzegli również kronikarze w żadnym z ościennych państw; również znanych im władców Polski nie wiązali z jakąkolwiek istniejącą od

lat dynastią. Na koniec hipoteza, która w XIX wieku, w momencie jej ogłoszenia, brzmiała zgoła fantastycznie, a teraz zaczyna przykuwać uwagę badaczy wczesnego średniowiecza na ziemiach polskich. Jej autorem jest Karol Szajnocha, który uważał, że Piast nie był Słowianinem, lecz Normanem. Ten Piast właśnie, przy pomocy normańskich korsarzy, misingów, dokonał zamachu stanu na dworze Popiela, władcę tego zabił lub wygnał i utorował w ten sposób drogę do władzy swemu synowi Siemowitowi. Argument, że imiona Piast czy Siemowit nie brzmią tak, jak imiona skandynawskie, nie jest niepodważalny. Normanowie, wtapiając się w słowiańską społeczność tych ziem, przyjmowali, podobnie jak w innych krajach, lokalne obyczaje oraz ich imiona. Na przykład na Rusi Ivor przekształcił się w Igora, a Helge w Olega, i dopiero ich następcy w drugim lub trzecim pokoleniu przybierali czysto słowiańskie imiona. U nas również Mieszko I, według Galla Anonima, wcześniej miał inne, nieznane, imię. Zdaniem wielu historyków, Piast był postacią fikcyjną, stworzoną na użytek legendy o początkach naszej państwowości, obdarzoną równie fikcyjnym imieniem, a następca Popiela, Siemowit, wbrew swemu imieniu, wcale nie musiał być Słowianinem. Co nie ułatwia rozwiązania problemu z piastowską nazwą dynastii rządzącej potem Polską, i otwarte pozostaje pytanie, czy w ogóle taka dynastia w naszych dziejach istniała? A Piast? Wszystko wskazuje, że wymyślił go Gall Anonim, chcąc nam dać dynastię na wzór czeskich Przemyślidów, w dodatku rządzącą nami już od najdawniejszych, legendarnych, czasów. Jak zwykle chciał dobrze...

Wiking czy Piastowicz Mieszko zrazu zwany był imieniem innym. Polska celem normańskich wypraw. Normańskie groby, miasta i strażnice. Dag, Dagom, Dagr. Zony i córki Mieszka. Kto i dlaczego pomagał mu pod Cedynią? Dagome iudex. Oto kolejna nierozwiązana do dzisiaj zagadka z naszej historii. Czy stwierdzenie kronikarza było tylko niefrasobliwe, ot takie sobie, czy raczej, zgodnie z jego zwyczajem, stanowiło świadomą próbę ukrycia niewygodnej, ale koniecznej do zasygnalizowania informacji? Minęło ponad dziewięćset lat od powstania tego zapisu, a pytanie jest ciągle aktualne. Nikt do dzisiaj nie wie, dlaczego Gall Anonim o naszym pierwszym oficjalnym władcy napisał: Mieszko zrazu zwany był imieniem innym. Dlaczego nie podał tego imienia, a jeśli go nie znał, to dlaczego nie dopytał się o nie szczegółowo u swojego informatora? Należy domniemywać, że nasz najstarszy kronikarz jednak znał to inne imię, bo w przeciwnym razie tych słów by nie napisał. A jeśli imię jego znał, to z jakich powodów zataił je przed potomnymi? Nie ma dotychczas przekonujących odpowiedzi na te pytania. Chociaż problem od lat nurtuje historyków, pozostają jedynie liczne hipotezy. Chcę w tym miejscu zająć się jedną z nich, coraz bardziej popularną w ostatnich latach. Nie jest ona nowa, sformułowali ją dziewiętnastowieczni polscy historycy, ale prace badawcze nad jej rozwinięciem przerwano w okresie międzywojennym ze względów patriotycznych, w trosce o zachowanie słowiańskich początków państwa polskiego, tym bardziej że niemal równolegle przedstawili

ją również uczeni niemieccy. Nie podejmowano jej, również ze względów doktrynalnych, przez wiele lat po drugiej wojnie światowej. Uznawano wtedy, że nie należy prowadzić badań nad innym niż czysto słowiańskim rodowodem naszego państwa. Dopiero ostatnio chętniej do niej się wraca, zwłaszcza że w sukurs jej idą najnowsze odkrycia archeologiczne na polskich ziemiach oraz możliwości łatwiejszego dostępu do kronik i materiałów archiwalnych w krajach innych niż tylko nasi najbliżsi sąsiedzi. Hipoteza ta dotyczy normańskiego początku polskiej państwowości. Pierwsze cudzoziemskie wzmianki kronikarskie o państwie Polan zbiegają się w czasie ze szczytowym nasileniem ekspansji normańskiej w Europie. Bardzo długo polscy historycy starali się z tej zaskakującej zbieżności faktów nie wyciągać żadnych konkretnych wniosków. Tak jakby zasobna kraina pomiędzy Odrą a Wisłą – dwiema doskonale nadającymi się do żeglugi rzekami – była w dziwny sposób pomijana przez Normanów w ich łupieskich wyprawach na południe Europy, a przede wszystkim do Pragi, gdzie wtedy znajdował się największy targ niewolników słowiańskich, na którym głównymi sprzedającymi byli właśnie Normanowie, a nabywcami kupcy żydowscy i arabscy. Wprawdzie nie zaprzeczano, że Normanowie byli obecni na terenach dzisiejszej Litwy, Rosji, Ukrainy, Czech, Węgier, Niemiec – że ograniczę się tylko do naszego regionu Europy. Jednakże uznawano, że dziwnym zrządzeniem losu albo z powodu własnych, nieznanych nam fanaberii wikingowie w swych wyprawach i podbojach omijali rozmyślnie tereny obecnej Polski, jak jakąś swoistą enklawę Słowiańszczyzny, i świadomie pozostawiali w stanie nienaruszonym, jakby skansen. Nie bardziej błędnego. Ziemie Pomorzan, Pyrzyczan, Goplan, Obrzan, Działoszan, a nawet Wiślan były „od zawsze” celem licznych łupieskich wypraw wikingów, którzy z czasem zaczęli tu

wznosić swe siedziby, tworzyć własne formy osadnictwa i – zapewne – własne formy państwowości. Dowodzą tego coraz liczniejsze odkrycia archeologiczne, dotyczące normańskiego sposobu zakładania osad, a także nieznanego wtedy słowiańskim plemionom, a zupełnie odmiennego, sposobu grzebania zmarłych. Mogło się zdarzyć – jak uważa wielu historyków – że do niewielkiego słowiańskiego plemienia, które łatwo było sobie podporządkować, dotarła wyprawa wikingów pod wodzą jednego z młodszych synów jakiegoś znaczącego w swym kraju jarla, szukającego możliwości utworzenia sobie własnego państewka. Pył to wówczas bardzo popularny wśród Normanów sposób na usamodzielnienie się tzw. młodszych synów, pozbawionych u siebie prawa do dziedziczenia władzy. Być może bez problemów szybko podporządkowali sobie to plemię, a następnie już wspólnie dokonywali grabieży i przyłączali sąsiednie ziemie. Normanowie z czasem zasymilowali się z tymi Słowianami, a jarl nazwany został kneziem, czyli księciem. I w taki sposób Polanie otrzymali swojego władcę. Władca nosił imię obce, trudne do wymówienia: Dagom, Dag czy też Dagr. Raczej chyba Dagr, bo słowo to w jego ojczystym języku oznaczało miecz. Od miecza do Mieszka było już bardzo blisko. Tak pojawił się w naszej historii Mieszko I, który wcześniej ...zrazu zwany był imieniem innym, jak napisał Gall Anonim. Drugim wariantem pochodzenia imienia władcy mogło być skandynawskie bjoern, oznaczające niedźwiedzia. Od niedźwiedzia, misia, do słowiańskiego słowa miszka, a potem już do Mieszka, także droga bardzo krótka. Być może owym młodszym synem normańskiego jarla szukającym sobie władzy i państwa, a później księciem Polan, nie był sam Dagr, lecz jego ojciec, który przeszedł do polskiej historii pod słowiańskim imieniem Siemomysł. Jest to oczywiście hipoteza. Ale nie brak argumentów, które ją

potwierdzają. Spróbujmy je usystematyzować. Argument pierwszy – rodzinny. Mieszko miał siostrę imieniem Atlejta, które to imię później na język polski przełożono jako Adelajda. Na pewno ani w jednym, ani w drugim wypadku nie było to imię słowiańskie. Nawet to w przekładzie polskim. Takich imion natomiast nie brakowało w Skandynawii. Adelajda (Atlejta), znana jako Biała Knehini, została wydana za węgierskiego księcia Gejzę i była matką świętego Stefana. Mieszko miał przynajmniej dwóch braci. Jeden, o nieustalonym imieniu, zginął w pierwszej fazie bitwy pod Cedynią (Cidini) lub we wcześniejszej bitwie z Wichmanem. Imię drugiego jest znane. To Czcibór, niekiedy przez kronikarzy zapisywany jako Cediber. Które imię było prawdziwe? Wiadomo, że pozostał poganinem i nosił się jak normański woj. Imię Cediber również nie było słowiańskie. Nieznane są imiona rzekomych siedmiu pogańskich żon Mieszka I. Wiadomo tylko, że z jedną miał syna Świętopełka. Znane natomiast są imiona chrześcijańskich żon Mieszka. Pierwszą była Geira, córka chrześcijańskiego duńskiego króla Haralda Sinozębego. Trudno przypuszczać, aby nie ochrzcił on swojej córki. Z Geirą książę miał najmniej trzy córki, których imiona są odnotowane w kronikach. Najstarsza z nich, również Geira, została wydana za Eryka Tryggwasona. Średnią, Astrydę, poślubił Sigwald Strudhaldson z dynastii zelandzkiej, jarl Jomsborga. Najmłodsza, Sygryda ałbo Storrada, której imię zostało przez polskich historyków spolszczone na Świętosława, została najpierw żoną króla Szwecji Eryka Zwycięskiego, a następnie króla Danii Swena Widłobrodego, któremu urodziła syna Kanuta Wielkiego, słynnego zdobywcę Anglii i późniejszego groźnego przeciwnika Mieszka II i państwa polskiego. Prawdopodobnie Geira urodziła Mieszkowi także synów. Po śmierci Geiry Mieszko ożenił się z Dubrawką, córką

Bolesława Okrutnego, władcy Czech. Ostatnią żoną Mieszka była Oda, córka Dytryka, margrabiego Marchii Północnej, odgrywającego znaczącą rolę polityczną w rzeszy niemieckiej. Argument drugi – polityczny. W bitwie pod Cedynią, stoczonej 24 czerwca 972 roku, Mieszko I pokonał Hodona, margrabiego saskiej Marchii Wschodniej. Dokonał tego dzięki wydatnej pomocy militarnej króla Danii i jarla Jomsborga. To normańscy wojownicy, przyprowadzeni przez Czcibora (Cedibera) w krytycznym dla Mieszka momencie starcia, rozstrzygnęli bitwę na jego korzyść. W żadnej kronice nie ma informacji, żeby jakiś kneź słowiańskiego plemienia uzyskiwał tak na zawołanie potężne wsparcie militarne Normanów. Co innego, gdy tej pomocy udzielano zagrożonemu „swojemu” władcy słowiańskiego państwa. Wróćmy do mariaży Mieszka, jego siostry i córek. Geira była królewską córką. Córki Mieszka wychodziły za mąż za królów lub członków królewskiej dynastii. Czy był to tylko kolejny zbieg okoliczności, że owi królowie władali w państwach skandynawskich? Dlaczego tak dążyli do koligacji rodzinnych z jakimś słowiańskim księciem, że chrześcijański król Danii oddał córkę, również chrześcijankę, poganinowi, i później, w bitwie pod Cedynią, udzielił mu znaczącej pomocy wojskowej? Gdy założymy, że ten pogański książę słowiański miał korzenie rodzinne w Skandynawii, wszystko od razu staje się zrozumiałe. Argument trzeci – drużyna książęca. A raczej jej uzbrojenie. Ibrahim ibn Jakub pisząc o drużynie księcia Mieszka wyraźnie zaznaczył, że służyli w niej tak doświadczeni i świetnie uzbrojeni wojownicy, że stu tych wojów łatwo mogło się rozprawić z tysiącem gorzej uzbrojonych przeciwników. Wspomniał też, iż całe uzbrojenie, konie i odzież otrzymują od księcia. Z wykopalisk archeologicznych wiadomo, że uzbrojenie to stanowiły przede wszystkim długie miecze i topory bojowe jako broń ręczna oraz dwumetrowej długości drewniane kopie zakończone stalowym gro-

tem. Wojów chroniły stalowe pancerze, nakładane na grube kaftany, oraz żelazne hełmy. Taki oręż i takie pancerze mieli wówczas przede wszystkim wikingowie. Oni zaś nie handlowali hurtowo bronią z żadnym nieznanym im władcą plemiennym. Musiał to być ktoś nie tylko doskonale im znany, ale również gwarantujący, że nie użyje tej broni przeciwko nim. Z drużyną wojów zarówno Mieszko I, jak i jego syn Bolesław Chrobry, porozumiewali się w obcym, niesłowiańskim języku. Jest wątpliwe, żeby obaj w tym celu uczyli się obcego języka. Wydaje się, że porozumiewali się z nimi po prostu w swojej mowie ojczystej. A skoro zdecydowaną większość tej drużyny stanowili Normanowie... Argument czwarty – antropologiczny. Nie wiemy, jak wyglądał Mieszko. Ale siostra Mieszka Atlejta (Adelajda) i jego córka Storrada (Sygryda) były bardzo jasnymi blondynkami – o czym wspominają różni kronikarze – o równie jasnej karnacji cery, jak typowe skandynawskie kobiety. Polanie natomiast, podobnie jak inni Słowianie, którzy przybyli na nasze ziemie przecież gdzieś ze wschodu tak jasnymi – łagodnie określając – blondynami raczej nie byli. Argument piąty – archeologiczny. Na podstawie wykopalisk archeologowie stwierdzili, że na znacznych obszarach dzisiejszej Polski występują materialne dowody obecności Normanów. I to nie tylko jako przejściowych łupieżców lub uczestników bitew. Dzisiaj już nikt nie kwestionuje istnienia normańskiej osady na wyspie Wolin, Truso czy Culm, podobnie jak faktu, że w Zatoce Gdańskiej, w dzisiejszym Pucku, produkowano i remontowano łodzie wikingów. W cmentarzysku w Pokrzywnicy Wielkiej koło Mławy znaleziono nie tylko elementy uzbrojenia normańskiego, ale także misy ze skandynawską ornamentyką. Broń skandynawską odkryto w cmentarzyskach w Lutomiersku koło Łodzi i w Końskich.

Ludzie pochowani z własną bronią, wyposażeni w przedmioty niezbędne po śmierci, na pewno nie byli napastnikami poległymi w przegranych bitwach. Musieli tu żyć i mieszkać. Nieustannie odkrywa się coraz więcej miejsc zamieszkanych niegdyś przez przybyszów z północy. I to nie tylko w postaci cmentarzy, lecz także grodów i twierdz, zdecydowanie założonych przez Normanów w okresie przed powstaniem państwa Mieszka I. Wśród Wiślan w pierwszej połowie X wieku znany był Piotr Duńczyk, któremu przypisuje się m.in. wzniesienie grodów obronnych Tyniec i Wiślica. Piotr Duńczyk, człowiek o niesłowiańskim imieniu, zapewne wiking, był przybyszem z północy. Z Danii. Wreszcie Ostrów Lednicki, czyli skarbnica wiedzy o pierwszych naszych władcach. Przede wszystkim gród będący twierdzą został zbudowany według klasycznych reguł takich budowli w Skandynawii. Mieszkała w nim część drużyny Mieszka I, a także Bolesława Chrobrego. Sądząc po znaleziskach archeologicznych, byli to wojownicy normańscy. W grodzie odkryto również resztki palatium książęcego. Mieszko, podobnie jak jego syn, ze względów bezpieczeństwa woleli przebywać wśród swoich. Argument szósty – Dagome iudex. Najważniejszy w tamtych czasach dokument dotyczący naszego kraju podpisany jest dziwnym imieniem. Twierdzenie niektórych polskich historyków, iż chodzi tu o chrzestne imię Mieszka, jest łatwe do obalenia. W grę mogły wchodzić wtedy imiona Dagobert lub Dagomund. Święty Dagomund był na przełomie VI i VII wieku opatem benedyktynów w Saint Oyend, a święty Dagobert, choć królewskiego rodu, został zamordowany po powrocie z dwudziestoletniego wygnania i był czczony głównie w Lotaryngii. Kult obu tych świętych był kultem lokalnym. Wątpliwe, aby Mieszko I i jego otoczenie zgodzili się na tak mało znaczące imię.

Zapewne, wzorem jarlów skandynawskich, którzy sami ustanawiali prawo i byli jego najwyższymi strażnikami i sędziami, omawiany dokument Mieszko podpisał swoim pierwszym imieniem. Podkreślił tym samym jego powagę, rangę i nienaruszalność. Warto porównać formę Dagome iudex z dokumentami wydawanymi przez skandynawskich jarlów. Argument siódmy – zagraniczni historycy. Else Roesdhal, znana współczesna skandynawska badaczka dziejów Normanów, precyzyjnie określa proces formowania się zakładanych przez nich państw. Normanowie na podbite ziemie kraju lub plemienia nigdy nie sprowadzali swoich skandynawskich osadników. Nie sprowadzali także kobiet. Ludzi do pracy i kobiety mieli przecież na miejscu. Wtapiali się w miejscowe społeczeństwo, zajmując w nim uprzywilejowane pozycje. Uczona ta wśród przykładów tak powstałych państw nie wymienia wprawdzie Polski, ale trudno przyjąć, żeby akurat na naszych ziemiach wikingowie postępowali inaczej. Znamienny w tej sprawie był głos profesora Alberta Brackmanna, niemieckiego uczonego z początku XX wieku. Badał on historię państwowości w Europie. Rozpatrując sprawę powstania naszego państwa, napisał: Jako główną cechę normańskiej budowy państw w X i XI wieku można wymienić silną władzę monarchiczną i centralizację zarządzania państwem. Podobną cechę spotykamy w państwie pierwszych Piastów [...] Rozwój młodego państwa polskiego rozpatrywany jest zbyt często pod kątem patrzenia historii polskiej, a nie z punktu widzenia historii ówczesnego systemu państwowego w Europie. Inny, również niemiecki uczony, profesor Walther Holzmann, w okresie międzywojennym XX wieku wskazywał na potrzebę badań nad państwowotwórczą działalnością wikingów w Europie Środkowej i Wschodniej, w tym na konieczność szukania początków polskiej państwowości w sagach, kronikach i

dokumentach skandynawskich. Na podstawie wyników badań porównawczych i archiwalnych opublikował, wraz ze swym zespołem badawczym, hipotezę głoszącą, iż Polska swoje pierwsze wejście do Europy, do średniowiecznej Europy, zawdzięcza pewnemu wikingowi, jarlowi, którego imię pochodziło od słowa degen, starogermańskiej nazwy miecza. Wcześniej wspomniałem o staroskandynawskim słowie dagr, również oznaczającym miecz. Wydawałoby się, że wszystkie te argumenty, niektóre znane od bardzo dawna, rozwiązują sprawę pierwotnego imienia Mieszka I, a także sposobu powstania państwa polskiego. Niestety, w okresie międzywojennym, w czasach tuż po odzyskaniu niepodległości, większość wyżej przedstawionych argumentów o udziale zbrojnych przybyszów z północy w tworzeniu naszego państwa traktowano jako swego rodzaju folklor historyczny. Natomiast wyniki badań uczonych niemieckich potraktowane zostały przez zdecydowaną większość polskich historyków jako prowokacje i tradycyjny niemiecki zamach na naszą państwowość. Wobec tego należało dać im zdecydowany odpór. I taki naukowy odpór niemieckim uczonym został, oczywiście, dany natychmiast. Nie będą Niemcy określać nam początków naszej historii! Nieważne, że istniał już dziejowy precedens z cudzoziemcem jako twórcą państwa. To przecież twórcą pierwszego słowiańskiego państwa był frankoński kupiec imieniem Samon, a na wschód od naszych granic, żeby nie sięgać zbyt głęboko do dziejów Europy, Normanowie założyli aż trzy państwa, które potem utworzyły Ruś Kijowską. Prawie natychmiast pojawili się polscy badacze, którzy w odpowiedzi na tę niesłychaną prowokację niemiecką zaczęli udowadniać słowiańskie, a przede wszystkim piastowskie, korzenie Mieszka I. Nie mogąc wprost zakwestionować imienia Dagome, rozpoczęto poszukiwania jego źródłosłowu w panteonie najstarszych bóstw słowiańskich. Znaleziono nawet bożka o

imieniu Dzigoma, ale okazało się, że był to bardzo pośledni bożek, opiekun mało znaczących spraw, a zatem niegodny, aby jego imię nadano następcy tronu. W tej sytuacji szybko zrezygnowano z takiego uzasadniania słowiańskiego źródłosłowu tajemniczego imienia Mieszka I. Korzeni naszego pierwszego władcy zaczęto wówczas szukać wśród Prusów i Jadźwingów. Niektórzy historycy z okresu międzywojennego uznawali, że matka tego władcy mogła być córką jednego z tamtejszych książąt(?), żoną Siemomysła, inni twierdzili, iż Mieszko był pruskim księciem, który podbił(?) Polan i na tych ziemiach założył państwo. Innymi słowy postąpił tak, jak Normanowie. Genezy jego imienia należało, ich zdaniem, szukać po sąsiedzku w Prusach, a nie w Skandynawii. Wszystko jedno, skąd nasz Mieszko pochodził, byle tylko nie potwierdzić tezy niemieckich uczonych o decydującym udziale Normanów w powstaniu polskiego państwa! Koronnym argumentem, przecinającym wszelkie rozważania na ten temat było: Nie, bo nie!, lub przysłowiowe profesorskie: Bo tak wynika z przeprowadzonych przeze mnie badań. Podobnie zresztą traktowano kwestię obecności Słowian na naszych ziemiach. Za wszelką cenę próbowano udowodnić, że między Odrą a Wisłą już od czasu neolitu żyli tylko Słowianie, i nikt więcej. Po drugiej wojnie światowej w polskiej historii obowiązywały zasady radzieckiej szkoły historycznej. Według niej Słowianie samodzielnie wybili się na własną państwowość. Informacje Nestora o Ruryku i jego braciach uznano za bajeczne opisy ruskiego mnicha. To w obliczu zewnętrznych zagrożeń Słowianie – sami – dążyli do jedności i samodzielnego, silnego państwa. Tak właśnie miała powstać Ruś. Podobnie było w Polsce. Państwo Mieszka I nie mogło być państwem założonym przez jakiegoś Normana. A ponieważ nie

mogło też pojawić się nagle znikąd, musiało mieć własną historię. Dlatego utrzymywano, że Słowianie (Polanie) zawsze byli na naszych ziemiach. W dodatku Polanie z natury byli usposobieni pokojowo, także pokojowo jednoczyli inne plemiona, aż powstała Polska. Polan szukano nawet wśród założycieli Biskupina. Przypomnę jeszcze, że w latach czterdziestych XX wieku, tuż po zakończeniu drugiej wojny światowej, fizyczne mapy Polski opatrywane były dodatkową ilustracją – niewielką mapką konturową: Polska za czasów Bolesława Chrobrego, z której wynikało, że granice tamtego państwa były identyczne z tymi, jakie uzyskaliśmy po roku 1945. Oczywiście, nie do końca odpowiadało to historycznej prawdzie. Prusy były niezależne od Polski, przemilczano także fakt przynależności do państwa Bolesława Chrobrego zarówno Grodów Czerwieńskich i Moraw, jak i północno-wschodnich ziem połabskich. W obowiązującej do niedawna historiografii Mieszko I był czwartym z kolei, z dynastii piastowskiej, władcą państwa polskiego. Nosił zawsze to samo imię: Mieszko, czyli w języku słowiańskim Mieczysław. Piastowicz, a nie żaden wiking. Nie było nigdy na naszych ziemiach Normanów, żadnych obcych plemion. A badania archeologiczne? Od szefów tych programów badawczych wiadomo, jakie mieli kłopoty z opublikowaniem wyników swoich wieloletnich niekiedy prac, jeśli nie mieściły się one w obowiązujących wówczas kanonach naszej najstarszej historii.

Dlaczego Mieszko I nie został świętym? Słowiańscy bogowie. Cyryl i Metody na ziemiach polskich. Chrześcijaństwo słowiańskie. Kościoły Małopolski. Który obrządek ważniejszy? Polityczne drogi do Ratyzbony. A może Poznań lub Ostrów Lednicki? Każdy pogański władca, który wprowadził do swojego państwa chrześcijaństwo, wynoszony był po śmierci na ołtarze. Stawał się świętym, patronem swojego kraju. Było to żelazną i automatyczną zasadą obowiązującą wówczas w kościele rzymskokatolickim. Tak było z królami: czeskim Wacławem, Stefanem na Węgrzech, Erykiem w Danii, Ethelbertem w Anglii. Natomiast nasz władca, książę Mieszko I, mimo że się ochrzcił w 966 roku i – jak mu się to na ogół przypisuje – zaprowadził chrześcijaństwo w swoim państwie, tego zaszczytu nie dostąpił. Dlaczego? Co uniemożliwiło kanonizację naszego pierwszego chrześcijańskiego księcia? Zupełnie nie przekonuje domniemanie, że przyczynił się do tego syn, Bolesław Chrobry, który żywił do ojca urazę za „zesłanie” go do Małopolski i pominięcie w Dagome iudex, i dlatego nie wystąpił z wnioskiem o kanonizację. Jest to mało prawdopodobne, gdyż książę Bolesław, zaciekle walczący o królewską koronę, na pewno był żywotnie zainteresowany posiadaniem rodzimych świętych, co ułatwiłoby mu pertraktacje z Rzymem i mogło pomóc w jej uzyskaniu. Niewyobrażalne było w ówczesnej Europie królestwo bez świętego, będącego zarazem patronem tego królestwa. Dlatego Bolesław tak nalegał na szybką kanonizację swojego ciotecznego brata, Wojciecha, który był wprawdzie Czechem, ale z polskiej ziemi wyruszył z misją ewangelizacyjną do Prus. Również śmierć tzw. Pięciu Braci

Męczenników, ofiar rabunkowego wszakże napadu, wykorzysta! do zabiegów o równie szybką ich beatyfikację. Zastanawia również fakt, że w wiekach późniejszych, wśród wielu wniosków o kanonizacje i beatyfikacje, płynących z polskiej ziemi do Stolicy Apostolskiej, nie znalazł się wniosek o beatyfikację Mieszka I, księcia i władcy wprowadzającego do nas chrześcijaństwo. Musiały istnieć bardzo ważne przyczyny, wykluczające w odniesieniu do jego osoby zachowanie owej kościelnej tradycji.

Jan Matejko, Zaprowadzenie chrześcijaństwa w Polsce, Muzeum Narodowe w Warszawie

Najbardziej prawdopodobnym tego powodem mógł być wcześniejszy niż za Mieszka I chrzest ziem, którymi on władał, a on sam nie był pierwszym na tych ziemiach ochrzczonym księciem. Datę chrztu Mieszka I uznano powszechnie za datę chrztu Polski. Czy zgodnie z rzeczywistością? Czy odbył się jeden chrzest Polski, czy może chrztu dokonano co najmniej dwukrotnie?

W powszechnej świadomości Polaków istnieje chrzest z 966 roku, dokonany z udziałem Mieszka I oraz jego dworzan. A jednak chrześcijaństwo na ziemie polskie trafiło zdecydowanie wcześniej, nawet sto lat przed chrztem tego władcy. Wielu historyków uważa, że za rok chrztu plemienia Wiślan, czyli chrztu księcia Wiślan i jego poddanych w obrządku słowiańskim, można uważać rok 870. Nikt chyba dziś nie wątpi, że Kraków i Małopolska to ziemie polskie, podobnie jak Śląsk, dokąd również znacznie wcześniej dotarło chrześcijaństwo słowiańskie. Badania archeologiczne na ziemiach zajmowanych przez dawnych Lędzian, Wiślan, Ślęzan czy Polan sugerują, że plemiona te, podobnie jak inne w naszym regionie, nie miały „stacjonarnych” bogów, którym wznoszono by świątynie. Ich pogańscy bogowie byli przypisani do określonych zjawisk przyrody lub byli opiekunami podstawowych potrzeb ludzkich. Spośród najważniejszych: Perun był władcą piorunów, Dadźbóg – bogactwa i władzy, Czarnobóg – zła, klątw i chaosu, Marzanna – zimy i śmierci, Mokosz – matką ziemi, Pogwizd – bogiem wiatrów, Żywią – życia, narodzin i uzdrawiania. Ponadto było wiele bóstw pomniejszych, a także domowych – dobrych i złych, które należało przebłagiwać albo zjednywać sobie właściwym zachowaniem lub darami. Występowały także lokalne strzygi, rusałki czy wodniki, którym składano drobniejsze, często symboliczne, ofiary. Tak przynajmniej można się domyślać na podstawie szczątkowych informacji, bardzo lakonicznych, gdyż spisanych przez osoby duchowne, już po wprowadzeniu w Polsce powszechnie chrześcijaństwa. Polanie ani inne plemiona na ziemiach polskich nie miały swojego piśmiennictwa. Innego zdania był Jan Długosz. Według niego dawna religia Słowian na polskich ziemiach została odwzorowana z religii Rzymian. W swoich „Rocznikach” zapisał: Wiadomo o Polakach, że od początku swego rodu byli bałwochwalcami oraz że wierzyli i

czcili mnóstwo bogów i bogiń, mianowicie Jowisza, Marsa, Plutona, Dianę i Cererę, popadłszy w błędy innych narodów i szczepów. Jowisza zaś nazywali w swym języku Jessą, wierząc, że od niego, jako najwyższego z bogów, przypadały im wszelkie dobra doczesne i wydarzenia zarówno niepomyślne jak i szczęśliwe... Marsa nazywali Ładą... modlili się do niego o zwycięstwa nad wrogami, cześć mu oddając dzikimi obrządkami. Wenerę nazywali Dziedzileylą i mieli ją za boginię małżeństwa... Plutona nazywali Niją, uważając go za boga podziemi i stróża i opiekuna dusz, gdy ciała opuszczą... Identyczny błąd trzy wieki przed Długoszem popełnił czeski kronikarz Kosmas, wywodząc religię słowiańską od greckich bogów i wierzeń. Wiemy, na kim się opierał nasz kronikarz. Modły do pogańskich bogów zanoszono w świętych gajach, na świętych wzgórzach lub nad brzegami rzek i jezior. Tam przynoszono im ofiary, przede wszystkim w postaci kwiatów, zbóż, specjalnych wypieków i zwierząt. Jest na przykład bardzo prawdopodobne, że popularny w północno-wschodniej Polsce sękacz był najpierw ofiarnym ciastem w wierzeniach Bałtów. Z reguły owe dary palono na ofiarnych stosach. Nie natrafiono na ślady świadczące o ofiarach z ludzi. Chyba że chodziło o niewolników, traktowanych jak przedmioty, które po śmierci powinny służyć swojemu zmarłemu panu. Ale w tej sprawie nie ma wiarygodnych potwierdzeń. Pierwsze chramy, czyli świątynie, pojawiły się w Wielkopolsce. Jest to niewątpliwy skutek oddziaływania wielkiego centrum religijnego Wieletów. Ci natomiast, wzorując się na skandynawskich i germańskich bogach, mieli swojego boga bogów, czyli Swarożyca, zwanego też Światowidem. Wzniesiono mu okazałą, na podobieństwo chrześcijańskich, świątynię w Arkonie lub w nieistniejącej już od wieków Winecie. Najczęściej jednak Słowianie, mieszkańcy naszych ziem, uprawiali kult w świętych

miejscach, górach i gajach, w pobliżu osad, gdzie ustawiano tylko ołtarz ofiarny. O słowiańskich bogach także wiemy niezbyt wiele. Tylko tyle, ile o nich pamiętano przed spisaniem niektórych imion przez pierwszych polskich i czeskich kronikarzy. Autorzy zagranicznych kronik, głównie niemieccy, borykali się nie tylko z barierą językową, ale przede wszystkim nie przywiązywali wielkiej wagi do pogańskich wierzeń Słowian. Nie znali ich, a w opisach kierowali się opowieściami zasłyszanymi od misjonarzy odwiedzających słowiańskie plemiona, okraszając je własną fantazją. Praktycznie o słowiańskich obyczajach religijnych na ziemiach polskich nie znaleziono dotychczas (na przykład w niemieckich kronikach i rocznikach) ani jednej wiarygodnej informacji, pochodzącej z czasów poprzedzających przyjęcie u nas chrześcijaństwa. Na szczęście niektóre z religijnych obrzędów i rytuałów z czasów przedchrześcijańskich na ziemiach polskich przetrwały aż do czasów naszych kronikarzy, a także znalazły się w zwyczajach towarzyszących świętom kościelnym, takich jak Wielkanoc, Zielone Świątki, a także Dziady, czyli Dzień Zaduszny, czy krakowska Rękawka. Tereny przyszłego naszego państwa, podobnie jak wszystkie ziemie słowiańskie, były często odwiedzane przez chrześcijańskich misjonarzy. Z misjami ewangelizacyjnymi przybywali duchowni zarówno kościoła rzymskiego, jak i wschodniego. Owe misje nie miały większych szans na sukces wskutek rozdrobnienia rodowego plemion. Chrześcijaństwo stawało się powszechną religią tam, gdzie misjonarzy wspierali panujący i nakazywali poddanym przyjęcie nowej wiary. Natomiast głowa rodu lub osady, czy nawet kneź niewielkiego plemienia, przekonany przez misjonarzy do chrześcijaństwa, nie zdołałby, ze względu na niewielki zasięg faktyczny swej władzy, upowszechnić nowej religii poza własnym

plemieniem. Tak też było na ziemiach polskich, a samymi niepowodzeniami kończyły się późniejsze, także polskie, misje ewangelizacyjne wśród plemion pruskich i pomorskich. Poza tym – jak we wstępie do pierwszej księgi swojej „Kroniki” zauważył Gall Anonim – pisząc o Pomorzanach: Częstokroć wprawdzie naczelnicy ich pobici przez księcia polskiego szukali ocalenia w chrzcie, lecz znowu zebrawszy siły wyrzekali się wiary chrześcijańskiej i na nowo wszczynali wojnę przeciw chrześcijanom. Taką taktykę stosowały często także plemiona słowiańskie. Na polskie ziemie słowiańskie musiały trafiać także różne misje chrześcijańskie. Pewnym ich echem mogła być uroczystość postrzyżyn Siemowita. Pierwsze misje pojawiły się w Małopolsce już w połowie IX wieku. Nie ma wątpliwości, że taką działalność na ziemiach Wiślan prowadził święty Metody wraz ze swoimi uczniami. Misja ta początkowo nie odnotowała wielkich sukcesów, czego dowodem jest pisemne wezwanie Wysza, księcia Wiślan, przez świętego Metodego, aby książę przyjął wiarę chrześcijańską, gdyż w przeciwnym wypadku jemu i jego ludowi grozi zagłada. A było to księstwo jak na owe czasy duże, mogące skutecznie rywalizować z Polanami o prawo do zjednoczenia plemion słowiańskich na naszych ziemiach. Zajmowało obszar od Karpat po źródła Pilicy i Warty oraz od dorzecza Dunajca po dorzecze Skawy. Największymi jego grodami były Kraków, Stradów, Naszacowice i Trzcinica. Zgodnie z zapowiedzią świętego Metodego, około 890 roku książę Świętopełk Wielki, władca państwa wielkomorawskiego, pokonał Wiślan i włączył ich kraj do swojego państwa, będącego już krajem chrześcijańskim. Trudno sobie wyobrazić, aby w podbitym przez Świętopełka kraju mogła panować religia inna niż chrześcijańska. Pod koniec IX wieku południowe rejony Małopolski, już chrześcijańskie, były ściśle związane z

biskupstwem w Nitrze. W tym samym czasie Morawianie opanowali Śląsk, zaprowadzając tam również religię chrześcijańską. Chrześcijaństwo morawskie było szczególnym, słowiańskim odłamem chrześcijaństwa wschodniego. Frank Kmietowicz, polonijny badacz zamierzchłej historii Polski, nazywa je chrześcijaństwem cyrylo-metodiańskim. Obrządek ten – twierdzi uczony – nie podlegał bezpośrednio ani papieżowi w Rzymie, ani patriarsze greckokatolickiemu w Konstantynopolu. Jego centrum znajdowało się w Nitrze, w dzisiejszej Słowacji. Cechowała je liturgia w zrozumiałym dla miejscowych języku słowiańskim, nawiązująca czasem do słowiańskich wierzeń i uznająca niekiedy dawnych bogów za wcielenia chrześcijańskich świętych. To z tego głównie powodu święty Metody musiał się często tłumaczyć przed kolejnymi papieżami, a nawet kilka lat był więziony przez biskupów niemieckich pod zarzutem krzewienia herezji. Obrządek ten oczywiście obowiązywał na wszystkich ziemiach państwa wielkomorawskiego, z Małopolską włącznie. Po zajęciu Krakowa Świętopełk utworzył w nim biskupstwo słowiańskochrześcijańskie. Pierwszy biskup krakowski nosił imię Prohor, jego następca – Prokulf. Takie imiona były charakterystyczne dla duchownych kościoła wschodniego. Według „Rocznika małopolskiego” Prohor biskupem krakowskim został dopiero w 968 roku, ale Karol Potkański w pracy „Kraków przed Piastami” stwierdził na podstawie analizy porównawczej najstarszych obiektów sakralnych Krakowa, że Prohor biskupem był już około roku 900. Na pewno w pierwszej połowie X wieku chrześcijaństwo w jego słowiańskiej odmianie było religią znaną w Małopolsce. Wykopaliska archeologiczne i niektóre wzmianki w dokumentach kościelnych pozwalają przypuszczać, iż poza Krakowem kościoły istniały również w Sandomierzu, Przemyślu, Wiślicy, Lublinie i Zawichoście.

Kolejnym, pośrednim wprawdzie, dowodem na małopolskie chrześcijaństwo była rewolta neopogańska. Ogarnęła ona większość polskich ziem, z wyjątkiem Mazowsza i właśnie Małopolski. Na Mazowszu zdusił ją w zarodku Miecław, późniejszy konkurent Kazimierza Odnowiciela do władania Polską. W Małopolsce, mimo politycznego chaosu, rewolta objęła niewielkie rejony. Z tego faktu można wysnuć wniosek, że chrześcijaństwo było tam już solidnie ugruntowane. Znacznie mocniej niż w innych rejonach Polski. Warto w tym miejscu podkreślić, że dla wielu uczonych, badających źródłosłów najstarszej polskiej pieśni religijnej „Bogurodzicy”, nie ulega wątpliwości, iż pochodzi ona z okresu chrześcijaństwa słowiańskiego na ziemiach polskich. Za cyrylometodiańskim jej „rodowodem” opowiadają się również czescy historycy. Pojawiają się także głosy postulujące poszukiwanie jej źródeł w tradycjach grecko-bizantyjskich. Potwierdzałoby to hipotezę o pochodzeniu „Bogurodzicy” z czasów chrześcijaństwa słowiańskiego. Godny odnotowania jest fakt, że biskupstwo z dawnym obrządkiem słowiańskim jeszcze w 966 roku istniało we Wrocławiu. Nie wiadomo wprawdzie, kiedy zostało tam ustanowione, ale jest oczywiste, że na pewno kilka lat przed 966 rokiem. Pośrednio potwierdza to zapis z 967 roku o zmianie w tym biskupstwie dotychczasowego obrządku rzymsko-słowiańskiego na rzymskokatolicki. Przecież nikt nie wprowadzałby słowiańskiego chrześcijaństwa na rok. W regionie Ślężan chrześcijaństwo w słowiańskiej formule musiało istnieć wcześniej, niż odbył się chrzest Mieszka I, którego następstwem było zaprowadzenie jednolitego obrządku rzymskokatolickiego w całym jego kraju. Pewnego rodzaju potwierdzenie istnienia słowiańskiego chrześcijaństwa na ziemiach polskich znajduje się u Galla Anonima. O poprzednikach Mieszka I napisał: dajmy pokój rozpamiętywaniom dziejów ludzi... których skaziły błędy

bałwochwalstwa. Nigdy jednak nie napisał on jednoznacznie, że nasi pierwsi władcy żyli w grzechu pogaństwa. A więc można to zdanie interpretować jako swego rodzaju zarzut, że mogli być wyznawcami „skażonego bałwochwalstwem”, bo nawiązującego do pogańskich praktyk, słowiańskiego chrześcijaństwa. Chrzest Mieszka I na pewno nie był pierwszym chrztem z udziałem słowiańskiego władcy plemiennego na obszarach późniejszej Polski. Owszem, był Mieszko poganinem, który się ochrzcił, ale to wcale nie musiało oznaczać, że ochrzcił cały pogański kraj i wszystkie żyjące w nim plemiona. Jeszcze w początkach XI wieku św. Bruno z Kwerfurtu ewangelizował wschodnie rejony państwa Bolesława Chrobrego. Własny chrzest to rzeczywiście za mało, aby w nagrodę zostać wyniesionym na ołtarze. Do dzisiaj nie wiadomo też, gdzie i w jaki sposób Mieszko I został ochrzczony. Nie odnaleziono jego dokumentu chrzestnego, dlatego nie wiadomo, jakie na chrzcie otrzymał imię. Wśród polskich badaczy dziejów średniowiecza i dziejów Kościoła katolickiego w naszym kraju ścierają się w zasadzie dwie koncepcje dotyczące miejsc ochrzczenia Mieszka I. Wielu wskazuje na Ratyzbonę, czyli dzisiejszy Regensburg w Bawarii. Uzasadniają przy tym logicznie, że państwo Mieszka znajdowało się zawsze w orbicie zainteresowań politycznych cesarstwa niemieckiego. Z części swoich ziem Mieszko I płacił cesarzowi trybut, czyli był jego lennikiem. Żona Mieszka, Dubrawka, choć Czeszka, była wcześniej mniszką w niemieckim klasztorze. Droga do baptysterium katedry w Ratyzbonie mogła być w pełni świadomie przez Mieszka wybraną konsekwentną drogą polityczną. Taki gest naszego władcy, wykonany pod adresem kraju, z którego płynęło największego zagrożenie, zapewniał mu przynajmniej na kilka lat względny spokój ze strony cesarstwa i czas niezbędny do umocnienia wewnętrznego państwa. W tamtych czasach było po prostu niemożliwe, aby chrześcijańscy władcy

próbowali najeżdżać kraj, w którym wprowadza się właśnie władzę Krzyża. Kara za takie działania mogła być tylko jedna – wykluczenie, z wszystkimi konsekwencjami wynikającymi z kościelnej klątwy, ze społeczności chrześcijańskiej. Wtedy jeszcze nie było w Europie śmiałka, który by ją zaryzykował. A zatem Ratyzbona? Niezupełnie. Nie ma odpowiedzi na podstawowe w tej sprawie pytanie. Jeśli za sprawą niemieckiego kościoła pogański książę przyjął chrzest, to dlaczego o tej ważnej chociażby z racji politycznych uroczystości, i to na ziemi niemieckiej, milczą niemieckie roczniki klasztorne oraz niemieccy kronikarze? Jedyny zapis poprzedzający chrzest Mieszka I dotyczy Dubrawki. Thietmar z Merseburga napisał w swej kronice, że odwiecznymi kobiecymi metodami skłoniła ona Mieszka do chrztu, czasami nawet umyślnie łamiąc zasady wiary. Liczba historyków polskiego średniowiecza, uznających Ratyzbonę za miejsce chrztu Mieszka I, jest prawie równa tym, którzy chrzest ten zdecydowanie osadzają na ziemiach polskich, konkretnie w Ostrowie Lednickim, Gnieźnie lub Poznaniu. Niekiedy dopuszczają tylko obecność niemieckiego kapłana w jego przeprowadzeniu. Ostrów Lednicki pełnił w tamtych czasach funkcję stolicy państwa. Nie tylko dlatego, że stacjonowała tam silna drużyna książęca. Ostatnio odnaleziono w Ostrowie Lednickim resztki okazałego palatium, czyli oficjalnej siedziby Mieszka I. Odkryto również resztki kościoła, a obok niego pozostałości dużego baptysterium. Trudno przypuszczać, aby miało ono służyć uroczystościom chrzczenia tylko okolicznych rolników i członków ich rodzin lub też pogańskich wojów z drużyny książęcej. Musiało zdecydowanie mieć zupełnie inne przeznaczenie. Nie jest wykluczone, że książę Mieszko I, chcąc podnieść prestiż zarówno osobisty, jak i swojego państwa, postanowił ochrzcić się właśnie u siebie. Byłby to swego rodzaju test na

samodzielność. Jest raczej pewne, że ani cesarz, ani papież nie mogli gotowemu do przystąpienia do chrztu pogańskiemu władcy stawiać jakichkolwiek warunków, a zwłaszcza dotyczących miejsca tej ważnej uroczystości. Nie można było przecież utrudniać chrześcijaństwu odniesienia kolejnego sukcesu. Poza tym chrzest we własnym pogańskim państwie miał znacznie większą wymowę niż najbardziej okazała uroczystość gdzieś w Europie. Wszystko wskazuje, że taki zamysł naszego księcia w pełni się powiódł. Państwo Mieszka I dzięki ochrzczeniu się władcy uzyskało sześć lat zewnętrznego spokoju. Wydaje się też zupełnie zrozumiałe dążenie tego księcia do zademonstrowania swoim poddanym, że nowy Bóg i nowa religia pojawili się na jego ziemiach wyłącznie z jego, Mieszka I, woli. To mogło stanowić bardzo poważny argument w polityce wewnętrznej. Ratyzbona czy Ostrów Lednicki? Definitywne rozstrzygnięcie nie jest dzisiaj możliwe? Za każdym z tych możliwych miejsc chrztu Mieszka I przemawiają poważne argumenty. Z kronikarskiego obowiązku należy jeszcze wymienić inne miejsca, w których doszukać się można dokonania chrztu Mieszka I. Na ziemiach polskich mógłby to być Poznań, zbudowany przecież przez Mieszka I. Gniezna raczej nie można brać pod uwagę, gdyż jeszcze do niedawna był silnym ośrodkiem kultowym okolicznych plemion, i należy wątpić, by Mieszko I chciał ryzykować takie zderzenie dawnej i nowej religii. Budowę gnieźnieńskiej bazyliki rozpoczął dopiero kilka lat po własnym chrzcie, wtedy, kiedy poczuł się już na tyle silny, by dzieło to podjąć. Wśród potencjalnych miejsc chrztu wymienia się niekiedy stolicę państwa czeskiego, Pragę. Było to jednak niemożliwe, gdyż Kościół praski był administracyjnie podporządkowany arcybiskupstwu w Ratyzbonie i tam musiano by odesłać chrzestny orszak Mieszka I. Wskazuje się jeszcze na Kolonię, a nawet

Leodium. Zdecydowanie najwięcej argumentów przemawia za Ostrowem Lednickim jako miejscem chrztu naszego pogańskiego księcia i jego najbliższego otoczenia. Mieszko nie został kanonizowany. Na nasze ołtarze trafili najpierw cudzoziemcy. Pierwszym chronologicznie polskim świętym, urodzonym na naszej ziemi, był kamedulski mnich Jędrzej, zwany Żurawkiem, którego rodzice mieszkali w Opatowie pod Wiślicą. Nie jest znana data jego urodzenia, wiadomo, że zmarł w 1011 roku. Największe zasługi dla Kościoła położył on jednak nie w Polsce, lecz na Słowacczyźnie. Na kanonizację czekał bardzo długo, został wyniesiony na ołtarze przez papieża Kaliksta IV dopiero w 1455 roku. Polska miała wtedy już swojego patrona – świętego Wojciecha. Z czasem dodano jeszcze świętych: biskupa Stanisława Szczepanowskiego i Andrzeja Bobolę.

Suplement.

Walka orła ze smokiem, z półkobietą w finale

Niewiele jest krajów w Europie, które tak często jak Polska zmieniały swoją stolicę. Od zarania naszych dziejów toczyła się swoista walka – trzymając się legendarnych zapisów – orła ze smokiem. Orzeł reprezentował Gniezno i inne miasta Wielkopolski, smok był symbolem Krakowa. Jak zwykle, gdzie dwóch się bije, tam na koniec wygrywa ten trzeci. Oddajmy głos kronikarzom, bo oni tę walkę wymyślili. Najpierw temu, który stworzył nam Lecha, czyli Dalimilowi Mezerickiemu. Jak już wiadomo, Lech wraz braćmi Czechem i Rusem wyprowadzili swoje plemiona z Panonii i długo wędrowali na północ. Pierwszy tym marszem znudził się Czech i pod górą Rzip odłączył się wraz ze swoim ludem od reszty wędrowców, zakładając własne państwo. Plemiona Lecha i Rusa wraz ze swymi przywódcami nadal wędrowały przez góry i puszcze, po bezludnym kraju. Po przekroczeniu Karpat Lecha z nieznanej temu kronikarzowi przyczyny opuściła część współplemieńców, która pozostała w dzisiejszej Małopolsce, tworząc plemię Wiślan. Będzie to miało w przyszłości niezwykle ważne znaczenie dla późniejszych losów polskich stolic. Reszta plemienia Lecha, wraz z Rutenami, uparcie dążyła na północ. Wreszcie zlitował się nad nimi czeski kanonik. Pod Łęczycą (a zatem było jakieś miasto na tych bezludnych obszarach) pozwolił odłączyć się Rusowi, który zawrócił na południowy wschód. Lech ze swym ludem maszerował dalej. Wkrótce jednak kanonik przerwał jego wędrówkę. Doszli bowiem do miejsca, w którym Lech wypowiedział ważne słowa: Gnieździmy się tu!

Mieliśmy więc już swoją pierwszą stolicę. Lech zadbał także o herb naszego państwa. Otóż wieczorem na tle na czerwono zachodzącego słońca ujrzał lecącego orła bielika. Natychmiast ogłosił, że godłem państwa jest biały orzeł na czerwonym tle. Lech panował długo. Po jego śmierci powstał jednak problem z następcą. Albo nie miał wcale synów, albo też żaden z nich nie chciał rządzić krajem ojca. Ustalono, że rządy w państwie przejmie dwunastu wojewodów. Szybko okazało się, że było to raczej dwunastu pretendentów do jednoosobowej władzy, wzajemnie się blokujących. Przynosiło to państwu same szkody. W tej sytuacji postanowiono przywrócić monarchię. Zorganizowano swoisty casting na polskiego króla. Nie wiadomo dokładnie, gdzie go zorganizowano. Należy przyjąć, że odbył się w Gnieźnie, czyli w stolicy kraju. Kronikarze odnotowali, że wygrał go Cracchus vel Gracchus, jak jedni utrzymywali – przybysz z Karyntii, lub jak chcieli inni – z Czech, gdzie był znany pod imieniem Krok. Historia milczy, jakie przedstawił argumenty. Wiadomo tylko, że został następcą Lecha. Okazało się, że ów Cracchus założył wcześniej na południu Polski miasto, które od jego imienia nazywało się Cracchów. Miasto leżało na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych. Górował nad nim zamek na wzgórzu zwanym Wawel. Przeniósł tam stolicę swojego państwa. Wkrótce okazało się, że jest to miasto z bardzo niebezpiecznym lokatorem. W jaskini pod wawelskim wzgórzem zadomowił się bowiem groźny smok całożerca, zwany z łaciny olofagiem. Smok pożerał w całości zwierzęta domowe, a raz do roku dziewicę, ofiarowywaną mu przez mieszkańców. Początkowo Cracchus tolerował ten specyficzny jadłospis olofaga. Kiedy w Gnieźnie wybrano go królem, Krak, bo tak spolszczono imię, postanowił rozprawić się z obrzydliwym jaszczurem. Istnienie gada, któremu, tak jak królowi, składano

daninę, w dodatku z dziewicy, godziło w jego królewski majestat. Miarka przebrała się, gdy smok zażądał ofiary z królewskiej córki. Wtedy Krak osobiście sporządził dla stwora potrawę ze zwierzęcej skóry nafaszerowanej siarką. Po takim posiłku smok ostatecznie zdechł. Miasto Kraka, zwane teraz Krakowem, mogło już spokojnie pełnić stołeczne funkcje. Krak nie miał szczęścia do dzieci. Jeden z jego synów po zabójstwie brata skazany został na banicję. Córka Wanda wraz ze swym dziewictwem rzuciła się w nurty Wisły. I znowu władzę po jej śmierci objęli wojewodowie. Ich rządy wywołały i pogłębiały chaos w państwie. Dostrzegł to Aleksander Macedoński i – jak to barwnie opisał Wincenty Kadłubek – napadł na Polskę. Niszczył kraj, burzył miasta i palił osady, a spaloną ziemię posypywał solą, aby w przyszłości nic na niej nie powstało ani nie urosło. Taki los spotkał także Małopolskę wraz z Krakowem. Na szczęście znalazł się dzielny złotnik, który fortelem pokonał armię Aleksandra Wielkiego. Wdzięczni Polacy obwołali go królem Lestkiem I. Król ten, korzystając z tego, że sól po intensywnych deszczach spłynęła w stronę Wieliczki, na nowo odbudował stołeczny Kraków. Niestety Lestek I zmarł bezdzietnie. Po nim, znowu z wyboru, po przeprowadzeniu konkursu – tym razem masowego biegu do tronu, wybrano najuczciwszego z rywalizujących Lestka II. Rozwinął miasto i kraj. Po śmierci tego króla panował jego syn, Lestek III. Rozpoczął się wtedy niezwykłe szczęśliwy okres dla Polski i dla Krakowa. Zakłócił go jednak Juliusz Cezar. Na czele rzymskich legionów napadł na Polskę, i to trzykrotnie. Jak podał niezawodny Wincenty Kadłubek, Cezar trzykrotnie został odparty, a w ostatniej bitwie tak pokonany, że prosił o łaskę. Została mu udzielona przez Lestka III pod warunkiem otrzymania Julii, siostry Cezara, za żonę i dodatkowo Bawarii jako posagu Julii.

Julia urodziła Lestkowi syna; rodzice nadali mu imię Pompiliusz, a zdrobniale zwali go Pąpielem. Potem Lestek odesłał Julię do Rzymu razem z jej Bawarią. Jego głównym zajęciem stało się wówczas powiększanie rodziny. Dodał Pompiliuszowi aż dwudziestu braci. Kiedy władzę nad Polską objął Pompiliusz I, jedną z pierwszych jego decyzji było przeniesienie stolicy z Krakowa. Orzeł zwyciężył smoka. Stolica znalazła się wprawdzie w Kruszwicy, bogatym mieście na bursztynowym szlaku, biegnącym także przez tereny zasobne w złoża soli. Stamtąd też po jego śmierci rządził syn Pompiliusz II, bardziej znany jako Popiel II, ten, który stał się ostatecznie posiłkiem dla stada myszy. Dopiero Siemowit, który objął po nim władzę, przeniósł stolicę do Gniezna. Jan Długosz twierdził natomiast, że to Piast, ojciec Siemowita, został naszym królem – on właśnie przeniósł swe urzędowanie do Gniezna lub Ostrowa Lednickiego. Gniezno, Kruszwica i Ostrów Lednicki leżą stosunkowo blisko siebie. W każdym razie w zasięgu lotu orła. Kiedy wydawało się, że smok, „patron” Krakowa, poniósł już klęskę, z pomocą przyszedł mu czeski książę Brzetysław II. Korzystając z bezkrólewia w Polsce, najechał nasz kraj w 1038 roku, złupił go, dokumentnie przy tym zniszczył Gniezno i Poznań. Oszczędził Kraków, bo przyłączył go do swojego państwa. Kazimierz Odnowiciel próbował rządzić z Poznania. Małopolska była w rękach czeskich i dopiero wskutek interwencji cesarza niemieckiego powróciła do Polski. Triumfalny powrót stołeczności do Krakowa był dziełem jego następcy, Bolesława Śmiałego. Wkrótce po koronacji w Gnieźnie przeniósł on swoją królewską siedzibę właśnie do Krakowa. Orzeł musiał zwinąć skrzydła i pozostać w Wielkopolsce. Duch smoka zwyciężył. Ale smok ciągle dyszał zemstą za morderczą decyzję Kraka. Podstępna gadzina doprowadziła najpierw do konfliktu króla

Bolesława Śmiałego z biskupem Stanisławem ze Szczepanowa, w wyniku którego biskupowi obcięto ręce i nogi, a w konsekwencji pozbawiono go życia. Król zaś po nieudanych zmaganiach z buntem w kraju musiał uchodzić na Węgry. Za ten wybryk smok został srodze pokarany. Następca Bolesława Śmiałego, jego brat, urzędował w Płocku, porzuciwszy Kraków. W dodatku cesarz niemiecki Henryk IV mianował i koronował na króla Polski i Czech Wratysława II, szwagra Bolesława Śmiałego i Władysława Hermana – w dodatku teścia tego ostatniego, gdyż to z jego córką z pierwszego małżeństwa ożenił się Władysław Herman. Wratysław II miał swoją królewską siedzibę w Pradze, nie rządził nigdy w Polsce, jedynie Kraków wraz z Małopolską włączył do arcybiskupstwa praskiego. Ponowną szansę otrzymał smok od Bolesława Krzywoustego. W swoim testamencie, jakże szkodliwym dla polskiej państwowości, Bolesław ustanowił tytuł księcia seniora i dzielnicę senioralną ze stolicą w Krakowie. Wynikało to z pierwotnego podziału państwa dokonanego przez Władysława Hermana. Starszy syn Zbigniew otrzymał Wielkopolskę Kujawy i Mazowsze, młodszy Bolesław Małopolskę. Tak sobie upodobał wówczas Kraków, że po oślepieniu i śmierci swojego brata urzędował tam stale. O krakowski tron książęcy toczyli boje liczni książęta dzielnicowi, nie wahając się sięgać po zagraniczne posiłki w wojnach domowych. Ten okres bratobójczych walk w pełni satysfakcjonował przewrotnego gada. W końcu XIII wieku raz jeszcze orzeł poderwał się do walki o stolicę. W 1290 roku księciem krakowskim został Przemysł II, władca Wielkopolski. Po kilku miesiącach nowy władca, wobec groźby wkroczenia do Polski Wacława II, króla Czech, zmuszony został do opuszczenia miasta sm©ka. Wyjeżdżając z Krakowa, zabrał ze sobą insygnia królewskie spoczywające na Wawelu od czasów Bolesława Śmiałego.

Gdy tylko Przemysł II powrócił do Poznania, rozpoczął starania o uzyskanie zgody papieskiej na koronację. Zgodę tę uzyskał dzięki obrotności polskiej misji w Rzymie i przekupieniu podobnej misji Wacława II, która za sowitą łapówkę zrezygnowała z ubiegania się o polską koronę dla Wacława II. Przekupstwo wyszło później na jaw, ale decyzja papieska już zapadła. A papież, jak wiadomo, jest nieomylny. 26 czerwca 1295 roku w Gnieźnie arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka koronował Przemyśla II na króla Polski. Ten na swą stolicę wybrał Poznań. Orzeł triumfował. Królestwo było niewielkie. Obejmowało tylko Wielkopolskę i Pomorze. Ale to wystarczyło, aby Przemysł II ukoronował orła – po raz pierwszy w dziejach Polski jego wizerunek znalazł się na pieczęci królewskiej. Radość orła trwała krótko. Króla Przemyśla II zabito, i to z udziałem Polaków. W Gnieźnie wkrótce koronował się nowy król, Wacław II. Stolicę praktycznie przeniósł do Pragi, a Polską zarządzał w jego imieniu namiestnik i komornik zarazem Fryderyk (Friczka) z Czachowic. Orzeł zwinął skrzydła i schronił się gdzieś w swoim gnieździe. Wielkim dniem dla wawelskiego olofaga, czyli całożercy, stał się 20 stycznia 1320 roku. Mógł znowu pojawić się przy polskim tronie. Tego dnia w katedrze na Wawelu koronowany został Władysław Łokietek. Wybór miejsca nie był przypadkowy. W Wielkopolsce pamiętano bowiem, że Władysław jeszcze jako książę obłożony został klątwą kościelną za rabowanie przez jego wojska klasztorów i majątków kościelnych. Posądzano go również o współuczestnictwo w zabójstwie Przemyśla II. Dlatego wolał nie prowokować nikogo i wybrał Wawel kosztem Gniezna. Triumf wawelskiej gadziny był tym większy, że król zdjął na swojej pieczęci koronę z głowy orła, uważając, że może znajdować się wyłącznie na głowie królewskiej, a nie jakiegoś ptaka. Kraków

natomiast uzyskał prawo do oficjalnej nazwy: Stołeczne Królewskie Miasto Kraków, której to nazwy do dzisiaj nikt tego grodu formalnie nie pozbawił. Smocza satysfakcja przetrwała aż do XVIII wieku, do czasu ostatniej koronacji na Wawelu (Augusta III Sasa), chociaż Kraków już nie był wtedy stolicą Polski. Ale odbywały się w nim koronacje polskich królów. Wreszcie w sprawę polskiej stolicy wmieszała się kobieta. Nie była to, jak byśmy dzisiaj powiedzieli, pełnowartościowa niewiasta, a tylko jej górna połowa. Baba-ryba, czyli warszawska Syrena. Jej miasto w stosunku do Poznania czy Krakowa było bardzo młode. Gród Warszawa założony został około 1300 roku, a miasto stało się stolicą księstwa mazowieckiego w 1413 roku. Mimo to uwiodła zręcznie Zygmunta III Wazę, obiecując mu w zamian za przeniesienie stolicy do Warszawy najwyższy pomnik w Polsce. Historycy uważają jednak, że powodem wieloletnich przenosin stolicy (rozpoczęły się w 1595 roku, a zakończyły w 1611) była przede wszystkim bliskość szwedzkiej granicy, gdyż Waza nigdy nie chciał zrezygnować ze szwedzkiej korony. Ale czy historycy zawsze muszą mieć rację? W każdym razie owa półkobieta odsunęła skutecznie smoka i orła od współtowarzyszenia królewskiej władzy. Aby utwierdzić swoje prawa spowodowała, że to właśnie w Warszawie odbyły się dwie koronacje – Stanisława Leszczyńskiego (30 października 1704) i Stanisława Augusta Poniatowskiego (25 października 1764 roku). Z rozpędu koronowała również w Warszawie na króla Polski cara Mikołaja I, ale to już zupełnie inna historia. Krótko, tak krótko, jak istniało księstwo warszawskie, stolicą była Warszawa. W czasach zaborów Warszawa utraciła wszystkie funkcje stołeczne. Nawet stolicą guberni, w skład której wchodziła, został Piotrków Trybunalski, chociaż najważniejsi carscy urzędnicy urzędowali w Warszawie. Więcej szczęścia, choć na krótko, miał

Kraków, stając się stolicą Rzeczpospolitej Krakowskiej, czyli wolnego miasta Krakowa. Po pierwszej wojnie światowej obie konstytucje, tzw. mała konstytucja z 1919 i ta marcowa z roku 1921, czyniły z Warszawy stolicę Polski. Po drugiej wojnie stołeczność Warszawy nie podlegała dyskusji, mimo że pierwsze organy państwowe: Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego oraz Rząd Tymczasowy miały swoją siedzibę początkowo w Lublinie, a potem w Łodzi. W końcu trafiły pod opiekę Syreny.

Aneksy

1. Tacyt (II wiek) o Wenetach i innych ludach wschodniej Europy. Peucynów [inna nazwa Germanów], Wenetów i Fennów [Finów], narody, nie wiem, jeśli mam do Germanów czy Sarmatów przyłączyć, lubo pierwsi z nich, których też Bastamami zowią, językiem, strojem, budowaniem domów, statecznym na jednym miejscu mieszkaniem z Germanami podobieństwo mają. Wszyscy żyją w gnuśności, a w plugastwie nawet celniejsze familie. Przez małżeństwa łącząc się z Sarmatami, na ich brzydkie zwyczaje zakrawają. Wenetowie też wiele od nich wzięli. Albowiem ile się tylko lasów i gór między Fennami i Peucynami wznosi, wszystkie łotrostwem swoim napełnili. Atoli zaliczyć ich raczej należy między Germanów, bo i siedliska mają stałe i tarcze noszą i pieszo rześko chodzą; różni w tym od Sarmatów, którzy na koniach lub na wozach wiek swój trawią. Dzikość i ubóstwo Fennów jest aż do podziwienia. Nie widać tam ani oręża, ani konia, ani mieszkania żadnego. Jedzą zioła, wdziewają skóry, legają na ziemi, cała ich nadzieja w strzałach, które w niedostatku żelaza, kości ostro nasadzone srożą. Z łowów mężczyzna i niewiasta żyje. Żony polują równie z mężami, odłowem z nimi się dzielą. Najwarowniejszym dla niemowląt od pluchy i drapieżnego zwierza przytułkiem – szałas z gałęzi upleciony, który też służy za domowisko dla młodzieży i starców. Wszakże szczęśliwym takowe życie być sądzą, niźli o swój i cudzy majątek wieczny z bojaźnią i nadzieją bój prowadzić. Jakoż bezpieczni od bogów i ludzi, ten rzadki nader zysk odnoszą, że im nic żądać nie potrzeba. 2. Jordanes (gocki historyk i kronikarz, VI wiek) o Wenedach,

Antach i Sklawenach w: De Getarum sive Gothorum, origine et rebus gestis Ta, rzeknę, ziemia, to jest Scytia, ciągnie się długo i rozpościera szeroko, a ma od wschodu Serów, zamieszkujących zaraz od początku wybrzeże Morza Kaspijskiego, od zachodu Germanów i rzekę Vistula, a od strony polarnej, czyli północnej otoczona jest oceanem, od południa Persydą, Albanią, Liberią, Pontem i dolnym biegiem Istru, który od ujścia źródła nazywa się Dunajem.[...] Wewnątrz nich jest Dacia, na kształt diademu uwieńczona stromymi Alpami, a wzdłuż ich lewego stoku, który skłania się ku zachodowi, rozsiadł się, poczynając od źródeł rzeki Winkla, na niezmierzonych obszarach liczny naród Wenetów. A choć ich imiona zmienne są teraz, stosowane do rozmaitych szczepów, to przecież głównie ich nazywa się Sklawenami i Antami. Sklawenowie zamieszkują od miasta Novietunum i jeziora zwanego Marsjańskim aż do Danestru, a na północ aż do Winkli; ci w miejsce miast mają biota i lasy. Antowie zaś, którzy są z nich najdzielniejsi, rozciągają się od Danestm w tym miejscu, gdzie wygina się Pontus, aż do Danapru, które to obie rzeki odlegle są od siebie o wiele dni drogi. 3. Prokop z Cezarei(VI wiek n.e.) O religii i ustroju Słowian [...] te plemiona, Sklawinowie i Antowie, nie podlegają władzy jednego człowieka, lecz od dawna żyją w ludowładztwie i dlatego zawsze wszystkie pomyślne i niepomyślne sprawy załatwiane bywają na ogólnym zgromadzeniu. A także to, co się tyczy innych szczegółów, te same mają, krótko mówiąc, urządzenia i obyczaje jedni i drudzy ci północni barbarzyńcy. Uważają, bowiem, że jeden tylko bóg, twórca błyskawicy, jest panem całego świata i składają mu w ofierze woły i wszystkie inne zwierzęta ofiarne. O przeznaczeniu nic nie wiedzą, ani nie przyznają mu żadnej roli w życiu ludzkim, lecz kiedy śmierć im zajrzy w oczy czy to w

chorobie, czy na wojnie, ślubują wówczas, że jeśli jej unikną, złożą bogu natychmiast ofiarę w zamian za ocalone życie, a uniknąwszy składają ją, jako przyobiecali i są przekonani, że kupili sobie ocalenie za tę właśnie ofiarę. Oddają ponadto także cześć rzekom, nimfom i innym jakimś duchom. I składają im wszystkim ofiary, a w czasie tych ofiar czynią wróżby. Mieszkają w nędznych chatach rozsiedleni z data jedni od drugich, a przeważnie każdy zmienia kilkakrotnie miejsce zamieszkania. Stając do walki na ogół pieszo idą na nieprzyjaciela, mając w ręku tarczę i dzidę, pancerza natomiast nigdy nie wdziewają. Niektórzy nie mają ani koszuli, ani płaszcza, lecz jedynie długie spodnie podkasane aż do kroku i tak stają do walki z wrogiem. Obydwa plemiona mówią jednym językiem, niesłychanie barbarzyńskim. A nawet i zewnętrznym wyglądem nie różnią się między sobą, wszyscy bowiem są rośli i niezwykle silni, a skóra ich i włosy nie są ani bardzo białe, względnie płowe, ani nie przechodzą zdecydowanie w kolor ciemny, lecz wszyscy są rudawi. Życie wiodą twarde i na najniższej stopie jak Massaged i brudem są okryci stale jak oni. A przecież bynajmniej nie są niegodziwi z natury i skłonni do czynienia zła, łecz prostotą obyczajów również przypominają Hunów. Także i imię mieli z dawien dawna jedno Sklawinowie i Antowie; jednych i drugich zwano dawniej Sporami, sądzę, że dlatego, ponieważ rozproszeni, z dala od siebie zamieszkują swój kraj. Dlatego też mają tam u siebie wiele ziemi; po drugiej stronie Istru, bowiem przeważnie mieszkają. 4. Teofilakt Simokatta (około 629 roku) Historiarum IV, 2,15. Następnego zaś dnia zostało przez straż królewską schwytanych trzech mężów, rodem Słowian. Nie mieli przy sobie żadnego żelaza, ani żadnej broni, ale nieśli w rękach gęśle, zresztą zaś niczego przy sobie nie mieli. Zatem król rozpytywał ich o ich narodzie i gdzie sobie obrał siedziby, i dlaczego uwijają się

około rzymskich granic? Oni zaś odpowiedzieli, że są rodem Słowianie, że zamieszkali na końcu oceanu zachodniego, i że Chagan aż do owych to stron wyprawił posły, celem pozyskania posiłków wojennych, zasyłając władcom narodu liczne dary. Ci tedy władcy dary przyjęli, ale przymierza zawrzeć nie chcieli twierdząc, iż uciążliwa im jest dalekość pochodu; i posłali tych teraz właśnie pojmanych do Chagana, żeby się przed nim uniewinnić. Jakoż w 15 miesiącach dokonali tej podróży. Ale Chagan, niepomny na prawo posłów, postanowił przeszkodzić ich powrotowi do kraju. Oni zaś nasłuchawszy się o narodu Rzymskiego, tak z bogactw jak i z ludzkości największej sławie (jako to śmiało rzec godzi się), skorzystali z dogodnej chwili i uszli do Tracyi. Mówili dalej, że chodzą z gęślami, gdyż nie przywykli przypasywać mieczów, ponieważ kraj ich nie zna żelaza, i dozwala im prze to żyć w zgodzie i pokoju; grają tedy na gęślach, nie umiejąc uderzać w trąby. Bo komu obca jest wojna, słuszna. Mówili ażeby taki podobał sobie w ćwiczeniach muzycznych. Słysząc to, samowładca polubił naród, i gościnnym przyjęciem zaszczycił ich, samych jednych z pomiędzy wszystkich barbarów, którzy się z nim zetknęli, a podziwiając ich wzrost i dorodność członków, odesłał ich do Heraklei. 5. Relacja z podróży Wulstana (około 890 roku) z Haede do Truso (zapisana przez króla Wesseksu Alfreda Wielkiego). Wulstan opowiadał, że jechał z Haede, przybył do Truso w siedem dni i nocy, że okręt szedł przez całą drogę pod żaglami. Słowiańszczyznę miał po prawej stronie, po lewej zaś Langland, Lealand, Flaster i Skonię. Cała ta ziemia należała do Danii. Następnie mięliśmy po lewej stronie ziemie Burgundów, a ta posiadała własnego króla. Dalej mięliśmy za ziemią Burgundów takie ziemie, jak one idąc od lewej kolejno się nazywają: Blekinge, Meore, Oland i Gotland, cała ta ziemia należy do Szwedów. A Słowiańszczyznę mieliśmy aż do ujścia Wisły przez

cały czas po prawej stronie. Wisła ta jest wielką rzeką i przez to dzieli Witland i kraj Słowian. A Witland należy aż do Estów. A taż Wisła wypływa z ziemi Słowian i spływa do Zalewu Estyjskiego, a ten Zalew Estyjski jest co najmniej piętnaście mil szeroki. Od wschodu spływa tutaj do Zalewu Estyjskiego rzeka Ilfing – z tego jeziora, nad którego brzegiem stoi Truso. I schodzą się tutaj w Zalewie Estyjskim od wschodu rzeka Ilfing z kraju Estów i od południe Wisła z kraju Słowian. Tutaj zaś Wisła zabiera rzece Ilfing jej nazwę i spływa z tego zalewu do morza w kierunku północno-zachodnim. I dlatego nazywa się to Wisłoujściem. 6. Przepowiednia św. Metodego dla Wysza, księcia Wiślan (według Żywota świętego Metodego). Był zaś w nim [Metodym] także dar proroczy, tak, że spełniało się wiele przepowiedni jego, z których jedną lub dwie opowiemy. Książę pogański, silny bardzo, siedzący w Wiślech [Wiśle?], urągał wielce chrześcijanom i krzywdy im wyrządzał. Posławszy zaś do niego [kazał mu] powiedzieć [Metody]: Dobrze będzie dla ciebie synu ochrzcić się z własnej woli na swojej ziemi, abyś nie był przymusem ochrzczony na ziemi cudzej, i nie będziesz mnie [wtedy] wspominał. I tak też się stało. Chrzest dorosłej osoby we wczesnym średniowieczu, Sakramentarz z Fuldy, ok. 1000

7. Przebieg chrztu Mieszka I w Ratyzbonie, na podstawie dawnych kronik (według J. Dowiat, Chrzest Polski). Był wiosenny dzień 14 kwietnia. Wielka Sobota. Wczesnym rankiem Mieszko wraz z tymi osobami ze swego otoczenia, które również miały być ochrzczone, zjawił się u drzwi katedry. Towarzyszył mu ojciec chrzestny [prawdopodobnie czeski książę Bolesław, później, jako król Czech oślepiony przez Bolesława Chrobrego, syna Mieszka]. Całe to grono wyczekiwało dłuższą chwilę przed zamkniętymi drzwiami, za którymi biskup Michał w licznej asyście niższego kleru robił ostatnie przygotowania do obrzędu. Wreszcie drzwi się otworzyły. W przedsionku kościoła rozpoczęły się ceremonie wstępne. Padło najpierw obrzędowe pytanie:

– Czego żądacie od Kościoła Bożego? – Wiary – odpowiedział na to Mieszko i pozostali kandydaci do chrztu. Przepisany liturgią kościelną dialog toczył się dalej. Słowiańscy przybysze wyuczonymi formułkami wyrzekli się szatana i wierzeń poprzednich. Następnie chór księży podejmował śpiew litanii i dalsza akcja przeniosła się już do wnętrza kościoła. Tam Mieszko z towarzyszami złożyli wyznanie wiary i odmówili modlitwę – Ojcze nasz. Wtedy dopiero w uroczystej procesji ze śpiewem udali się wszyscy do baptysterium, czyli chrzcielnicy. Był to osobny budynek, stojący opodal katedry i przeznaczony specjalnie do udzielania chrztu. Weszli tam wszyscy biorący udział w obrzędzie mężczyźni. Jeśli tegoż dnia miały być również chrzczone kobiety, musiały czekając swojej kolejki, ówczesne bowiem formy zachowywane przy chrzcie wymagały dla przyzwoitości odrębnego udzielania tego sakramentu przedstawicielom różnej płci. W środku baptysterium znajdował się basen napełniony wodą, zwany w języku liturgicznym piscina, czyli sadzawka. Po odmówieniu właściwych przy tej ceremonii modlitw, biskup poświęcił wodę. Teraz dopiero można było przystąpić do właściwego chrztu. Kandydaci zrzucili szaty i obnażeni weszli do sadzawki. Pierwszy ochrzczony został najdostojniejszy wśród nich Mieszko. Musiał się zanurzyć trzykrotnie w wodzie, a biskup wypowiedział nad nim łacińską formułę: „Ego te baptisto in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti”, co znaczy: – Ja cię chrzczę w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Bezpośrednio po tym biskup namaścił ramiona Mieszka olejem. Ta sama ceremonia powtórzyła się kolejno z pozostałymi nowochrzczeńcami. Wtedy wyszli oni z wody i przybrali się w nowe odświętne stroje. Obrzędu dopełnił jeszcze biskup, kreśląc każdemu na czole znak krzyża specjalnym olejem zwanym chryzmą i kładąc na nich ręce, co symbolizowało udzielenie

nowym członkom Kościoła darów Ducha Świętego, czyli sakramentu bierzmowania. W tym momencie nowi wyznawcy chrześcijaństwa otrzymali od Kościoła nowe imię. 8. Państwo Mieszka I (według Dagome iudex). Dagome iudex i Oda senatrix, i synowie ich Mieszko i Lambert zapisali, że w darze dali św. Piotrowi w całości jedno państwo, które zwie się Schinesghe, z wszystkimi przynależnościami w tych granicach, jak się ono zaczyna od pierwszego boku Długim Morzem, granicą Prus, aż do miejsca, które nazywa się Ruś, a dalej granicą tę Rusi ciągnąc aż do Krakowa i od tego Krakowa aż do rzeki Odry, prosto do miejsca, które nazywa się Alemure, a od tej Alemure, aż do Ziemi Milczan, i od granicy Milczan prosto do Odry, i stąd wzdłuż rzeki Odry aż do rzeczonego państwa Schinesghe. 9. Żywot św. Konstantyna, czyli Kiryła (fragment), XV wiek. Za panowania Michała cesarza i Ireny prawowiernej posłan był filozof Konstantyn przez Michała cesarza do Morawy, bo książę morawski prosił o filozofa. Szedł, więc tam i nauczał Morawian i Lechów i Czechów i inne narody i wiarę prawowierną utwierdził w nich i księgi im napisał w języku ruskim i dobrze ich nauczył. I odtąd szedł do Rzymu i tu zachorowawszy się, obłoki suknie zakonne i dano mu imię Kirył. W tej chorobie umarł. Potem, gdy mnogo lat minęło przyszedł Wojciech do Moraw i do Czech i do Lechii i zakończył wiarę prawdziwą i słowiańskie pismo odrzucił i zaprowadził pismo łacińskie i obrządek łaciński, obrazy wiary prawdziwej popalił, biskupów i księży jednych pozabijał, drugich rozegnał i poszedł do Prus chcąc i tych na swoją wiarę nawrócić i tam ubity był Wojciech, biskup łaciński.

Bibliografia Banaszkiewicz J., Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warszawa 1986. Banaszkiewicz J., Polskie dzieje bajeczne mistrza Wincentego Kadłubka, Wrocław 2002. Banaszkiewicz J., Rudiger von Bechelaren, którego nie chciała Wanda. Przyczynek do kontaktu niemieckiej Heldenepik z połskimi dziejami bajecznymi, [w:] „Przegląd Historyczny”, t. LXXV, 1984. Bandtke J.S., Dzieje Królestwa Polskiego, Wrocław 1820. Bartoszewicz K., Historia pierwotna Polski, Kraków 1878. Basiura E., Legendarny Kraków – opowieści znane i nieznane, Kraków 1998. Baszko G., Kronika Lechitów i Polaków, Warszawa 1822. Bielowski A., Pomniki dziejowe Polski, Warszawa 1960. Bruchnalski W., Piast, [w:] „Kwartalnik Historyczny”, t. XX, 1906. Brückner A., Piast, [w:] „Przegląd Historyczny”, t. IV, 1907. Brückner A., Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1980. Buko A., Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia – hipotezy – interpretacje, Warszawa 2005. Cosmasa kronika Czechów, przekład, wstęp i komentarz M. Wojciechowska, Warszawa 1968. Chwalba A., Kalendarium dziejów Polski od prehistorii do 1998 roku, Kraków 1999. Chrzanowski W., Kronika Słowian, Kraków 2008. Dąbrowski Dawne dziejopisarstwo polskie (do roku 1480), Warszawa 1964.

Derwich M., Cetwiński M., Herby, legendy, dawne mity, Wrocław 1989. Dołęga Chodakowski Z., O Słowiańszczyźnie przed chrześcijaństwem oraz inne pisma i listy, Warszawa 1967. Donimirski A., Kobiety z mitów i legend. Szkice biograficzne, Katowice 1988. Dowiat J., Chrzest Polski, Warszawa 1997. Firlet E.M., Smocza Jama na Wawelu: historia, legenda, smoki, Kraków 1996. Gajsler J.F., Stosunek podania Gallowego o Piaście do legendy o św. Germanie, [w:] „Przegląd Historyczny”, t. VI, z. 2, 1908. Gall Anonim., Kronika i czyny książąt albo władców Polaków, Wrocław 2003. Glombiowski K, Traktat o dwóch Sannacjach i Kronika polska Macieja z Miechowa na Śląsku, b.m.w., 1961. Gumplowicz M., Początki biskupstwa krakowskiego, Warszawa 1908. Gwagnin A., Z kronik Sarmacyi europejskiej Alexandra Gwagnina z Werony. Opisanie Polski, w. ks. litewskiego, ziemi ruskiej, ziemi pruskiej, ziemi inflantskiej, ziemi żmudzkiej, Kraków 1860. Helmolda kronika slawiańska z XII wieku, Warszawa 1974. Hensel W., Polska starożytna, Wrocław-Warszawa-Kraków-ŁódźGdańsk 1988. Hensel W., Skąd przyszli Słowianie?, Warszawa 1984. Iwański Z., Legendy krakowskie, Kraków 2005. Jana Długosza roczniki, czyli kronika sławnego Królestwa Polskiego, Warszawa 1961. Janion M., Niesamowita Słowiańszczyzna, Kraków 2006. Jasiński K, Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa-Wrocław 1992. Kaczkowski S., Rozprawy tyczące się pierwotnych dziejów Polski,

Poznań 1848. Karp M. J., Więź ogólnopolska i regionalna w średniowiecznych mitach początku Polski, [w:] „Przegląd Historyczny”, t. LXXII, z. 2, 1981. Kądziela Ł., Sarmatyzm, [w:] „Wiedza i Życie”, nr 5, 1996. Kętrzyński W., Przyczynki do historii Piastowiczów i Polski Piastowskiej, [w:] „Rozprawy Wydz. Hist. Filozof. AU”, 1898. Kłoczowski J., Dzieje chrześcijaństwa polskiego, Warszawa 2007. Koneczny F., Dzieje Polski, Warszawa 1902. Kotula F., Znaki przeszłości, Warszawa 1976. Kmietowicz F., Kiedy Kraków był Trzecim Rzymem, Białystok 1994. Kronika Thietmara, Kraków 2002. Kronika wielkopolska, Warszawa 1965. Kroniki staroruskie, wybór F. Sielicki, Warszawa 1987. Kumaniecki K., Podanie o Wandzie w świetle źródeł starożytnych, „Pamiętnik Literacki”, t. 22-23, 1925-1926. Kürbis B., Holophagus. O smoku wawelskim i innych smokach, [w:] „Ars Historica. Prace z dziejów Powszechnych i Polskich”, Poznań 1978. Kurnatowska Z., Początki Polski, Poznań 2002. Labuda G., Studia nad początkami państwa polskiego, Poznań 1988. Labuda G., Źródła, sagi i legendy do najdawniejszych dziejów Polski, Warszawa 1960. Labuda G., Mieszko I, Wrocław 2002. Lehr-Spławinski T., O pochodzeniu i praojczyźnie Słowian, Poznań 1946. Lelewel J., Dzieła, t. VI, Warszawa 1962. Łowmiański H., Początki państwa polskiego. Księga tysiąclecia, Poznań 1962.

Łowmiański H., Początki Polski, Warszawa 1973. Łowmiański H., Imię chrzestne Mieszka I, [w:] „Slavia Occidentalis”, nr 19, 1949. Łowmiański H., Studia nad dziejami Słowiańszczyzny, Polski i Rusi w wiekach średnich, Poznań 1986. Maciejowski W.A., Pierwotne, dzieje Polski i Litwy, zewnętrzne i wewnętrzne, z uwagą na ościenne kraje, a mianowicie na Ruś, Węgry, Czechy i Niemcy, Poznań 2005. Małecki A., Lechici w świetle historycznej krytyki, Lwów 1897. Maślanka }., Literatura a dzieje bajeczne, Warszawa 1964. Mickiewicz A., Pierwsze wieki historii polskiej, [w:] Adam Mickiewicz, Pisma t. VI, Lipsk 1869. Mikołajczyk M., Tajemnice słowiańskich bogów, Wrocław 2005. Mistrza Wincentego Kronika Polska, Warszawa 1974. Mitkowski J., Kraków wczesnodziejowy, [w:] Kraków i Małopolska przez dzieje. Studia i szkice profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod red. C. Bobińskiej, Kraków 1970. Mortkowicz-Olczakowa W., Podanie o Wandzie: dzieje wątku literackiego, Warszawa 1927. Nalepa J., O nowszym ujęciu problematyki plemion słowiańskich u „Geografa bawarskiego”. Uwagi krytyczne, [w:] „Slavia Occidentalis”, t. 60, 2003. Naruszewicz A., Historia Narodu Polskiego, Kraków 1859. Nehring W., Powieść kronikarza polskiego o Walterze i Helgundzie, [w:] „Ateneum”, t. III, 1883. Nie-Slowianie o początkach Słowian, pod red. P. Urbańczyka, Poznań-Warszawa 2006. Otrębski L., Słowianie, rozwiązanie odwiecznej zagadki ich nazw, Poznań 1947. Paprocki B., Herby rycerstwa polskiego, Kraków 1856. Parczewski A., Początki chrystianizmu w Polsce i misja irlandzka,

[w:] „Roczniki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, nr 29, 1902. Parczewski A., Prohor i Prokulfw katalogach biskupów krakowskich, [w:] „Przegląd Historyczny”, t. IV, 1907. Paszkiewicz H., Początki Rusi, Kraków 1996. Piekosiński F., Ludność wieśniacza w Polsce w dobie piastowskiej, Kraków 1896. Plezia M., Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, Poznań-Kraków 1952. Plezia M., Legenda o smoku wawelskim, [w:] „Rocznik Krakowski”, t. 42, Kraków 1971. Potkański K, Kraków przed Piastami, Kraków 1897. Potkański K, Lechici, Polanie, Polska, [w:] „Wybór pism”, Kraków 1965. Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie Al-Berkiego, Kraków 1946. Roepell R., Dzieje Polski do XIV wieku, Poznań 2005. Rybakow B., Pierwsze wieki historii Rusi, Warszawa 1983. Sarnicki S., O początkach i o dawnych królach narodu Wandalów to jest Polaków (wyjątki wytłumaczone z kroniki Sarnickiego i Historyi polskiej Długosza), Warszawa 1823. Skrok Z., Słowiańska moc, czyli o niezwykłym wkroczeniu naszych przodków na europejską arenę, Warszawa 2006. Skrok Z., Wielkie rozdroże. Ćwiczenia terenowe z archeologii wyobraźni, Warszawa 2008. Starowolski S., Wojownicy sarmaccy, Warszawa 1979. Steele Ph.E., Nawrócenie i chrzest Mieszka I, Warszawa 2005. Stryjkowski M., Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi Macieja Stryjkowskiego, t.1,2, Warszawa 1980. Strzelczyk Od Prasłowian do Polaków. Dzieje narodu i państwa polskiego, Kraków 1987.

Sulimirski T., Sarmaci, Warszawa 1979. Szafrański W., Prahistoria religii na ziemiach polskich, WrocławWarszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987. Szczur S., Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2006. Szajnocha K., Lechicki początek Polski, Lwów 1857. Szajnocha K., Szkice historyczne, t. I, Warszawa 1878. Szyjewski A., Religia Słowian, Kraków 2003. Szymański J., Czy w Polsce istniał obrządek rzymsko-słowiański, [w:] „Zeszyty Naukowe KUL”, nr 2, 1963. Ulewicz T., Sarmacja, studium z problematyki słowiańskiej XV i XVI w., Kraków 1950. Umiński Obrządek słowiański w Polsce IX-XI wieku i zagadnienie drugiej metropolii polskiej w czasach Bolesława Chrobrego, [w:] „Roczniki Humanistyczne KUL”, z. 4, 1953 (wyd. 1954). Trawkowski S., Początki polskiej monarchii wczesnofeudalnej w nowym oświetleniu, Kraków 1963. Tymieniecki K., Początki narodowości polskiej, [w:] „Przegląd Współczesny”, nr 66, 1938. Tymieniecki K., Społeczeństwo Słowian Lechickich, Lwów 1928. Tymieniecki K., Ziemie połskie w starożytności. Ludy i kultury najdawniejsze, Poznań 1851. Wachowski K., Norwegowie na Pomorzu za czasów Mieszka I, „Kwartalnik Historyczny”, t. I, 1931. Widajewicz J., Licikavici Widukinda, [w:] „Slavia Occidentalis”, t. VI, 1927. Widajewicz J., Początki Polski, Wrocław 1948. Widajewicz J., Prohor i Prokulf, [w:] „Nasza Przeszłość” nr 4, 1948. Widajewicz }., Kontakty Mieszka I z państwami nordyjskirni, [w:] „Slavia Antiqua”, t. IV, 1953. Wilk G., Legendy polskie, Warszawa 2006.

Wojciechowski T., O Piaście i piaście, [w:] „Rozprawy Wydz. Hist. Filozof. AU” t. XXXII, 1896. Wojciechowski Z., Państwo Polskie w wiekach średnich, Poznań 1945. Wyrozumski Dzieje Krakowa, t.l: Kraków do schyłku wieków średnich, Kraków 1992. Wyrozumski J., Wielka historia Polski, t.l: Dzieje Polski piastowskiej. Kraków 1998-2001. Zieliński A., Początki Polski. Zagadki i tajemnice, Warszawa 2007. Ziemie polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, red. H. Samsonowicz, Kraków 2000. Żak J., Problem „importów” skandynawskich w dorzeczu Odry i Wisły w IX, X i XI wieku, [w:] „Studia nad etnogenezą Słowian i kulturą Europy wczesnośredniowiecznej”, red. G. Labuda, S. Tabaczyński, Wrocław 1988.