e
e-Poradnik
Prawo
Prawo
Prawo
Prawo
Prawo
Związki
nieformalne Stosunki majątkowe między konkubentami Mieszkanie konkubentów Jak dziedziczą konkubenci Prawa dzieci ze związków nieformalnych Prawo podatkowe nie sprzyja konkubentom Uprawnienia wynikające z prawa pracy i ubezpieczeń
Adres redakcji: 01-042 Warszawa, ul. Okopowa 58/72 tel. (22) 530 40 40; www.gazetaprawna.pl Redakcja: Teresa Siudem, Bogdan Świąder, Anna Puszkarska DTP: Joanna Archacka Biuro Obsługi Klienta: 05-270 Marki, ul. Okólna 40 tel. (22) 761 30 30, 0 801 62 66 66; e-mail:
[email protected] © Copyright by INFOR Biznes Sp. z o.o. ISBN 978-83-63360-37-5 Wydanie I/2012, marzec 2012 r.
Spis treści Czym konkubinat różni się od małżeństwa.......................................................................... 5 Oddzielny majątek ................................................................................................................. 5 Bez prawa do alimentów ...................................................................................................... 5 Nie trzeba łożyć na utrzymanie ......................................................................................... 5 Ograniczenia przy dziedziczeniu ...................................................................................... 6 Uznanie ojcostwa..................................................................................................................... 6 Różne nazwiska ...................................................................................................................... 6 Konkubinat i podatki.............................................................................................................. 6 Rozdział 1. Stosunki majątkowe między konkubentami................................................. 7 1.1. Potwierdzenie zakupów...................................................................................................... 7 1.2. Rzeczy w mieszkaniu.......................................................................................................... 9 1.3. Współwłasność w częściach ułamkowych ................................................................... 9 1.4. Darowizny i inne umowy majątkowe.......................................................................... 10 1.5. Pieniądze na utrzymanie................................................................................................. 10 1.6. Podział mienia .....................................................................................................................11 1.7. Uprawnienia osoby bliskiej.............................................................................................. 13 1.8. Odpowiedzialność za zadłużenie .................................................................................. 13 Rozdział 2. Mieszkanie konkubentów.................................................................................... 15 2.1. Zakup mieszkania............................................................................................................... 15 2.2. W spadku lub w darowiźnie............................................................................................ 15 2.3. Wspólny zakup.................................................................................................................... 16 2.4. W spółdzielni....................................................................................................................... 17 2.5. Kredyt na mieszkanie........................................................................................................ 18 2.6. W wynajętym mieszkaniu............................................................................................... 19 2.7. Po śmierci jednego z partnerów..................................................................................... 19 Rozdział 3. Jak dziedziczą konkubenci................................................................................... 23 3.1. Kto dziedziczy na podstawie ustawy............................................................................ 23 3.2. Na podstawie testamentu................................................................................................24 3.3. Zapis windykacyjny ........................................................................................................... 25 3.4. Kiedy można wydziedziczyć rodzinę........................................................................... 25 3.5. Ile zachowku trzeba zapłacić..........................................................................................26 3.6. Zrzeczenie się dziedziczenia........................................................................................... 27 3.7. Jak pozbawić zachowku lub pomniejszyć jego wartość..........................................28 3.8. Umowa dożywocia i problem zachowku.....................................................................29 Rozdział 4. Prawa dzieci ze związków nieformalnych.................................................... 32 4.1. Uznanie ojcostwa................................................................................................................ 32 4.2. Gdy matka pozostaje w związku małżeńskim.......................................................... 34 4.3. Kiedy konkubent nie uzna ojcostwa............................................................................. 36 4.4. Prawo do nazwiska............................................................................................................38 4.5. Ustalanie alimentów......................................................................................................... 39 4.6. Prawa rodzicielskie............................................................................................................ 41
4.7. Zarządzanie majątkiem ................................................................................................... 43 4.8. Dziedziczenie przez dziecko pozamałżeńskie........................................................... 43 Rozdział 5. Prawo podatkowe nie sprzyja konkubentom..............................................45 5.1. Podatek dochodowy............................................................................................................45 Konkubent nie jest samotny .............................................................................................45 Ulga prorodzinna .................................................................................................................. 47 5.2. Podatki majątkowe............................................................................................................. 47 Podatek od spadków i darowizn ....................................................................................... 47 Podatek od czynności cywilnoprawnych ..................................................................... 50 5.3. Działalność gospodarcza ................................................................................................. 52 Koszty uzyskania przychodów ......................................................................................... 52 Odpowiedzialność za długi................................................................................................. 52 Rozdział 6. Uprawnienia wynikające z prawa pracy i ubezpieczeń............................54 6.1. Prawo do płatnych zwolnień od pracy ........................................................................54 6.2. Prawo do zasiłku opiekuńczego.....................................................................................54 6.3. Urlopy rodzicielskie ..........................................................................................................56 6.4. Prawo do otrzymania należności ze stosunku pracy..............................................58 6.5. Pomoc z zakładowego funduszu socjalnego............................................................. 60 6.6. Prawo do zasiłku rodzinnego......................................................................................... 61 6.7. Informacje o stanie zdrowia chorego partnera.........................................................62 6.8. Prawo do renty rodzinnej................................................................................................62 6.9. Prawo do zasiłku pogrzebowego .................................................................................. 63 6.10. Rozporządzenie środkami zgromadzonymi w OFE............................................. 64 Indeks wzorów i pism....................................................................................................................65
Czym konkubinat różni się od małżeństwa Konkubinat jest związkiem nieformalnym. Prawo polskie nie przewiduje dla osób żyjących w takim związku szczególnych uprawnień. Tylko ich dzieci, uważane za nieślubne, są zrównane w uprawnieniach z dziećmi zrodzonymi w związku małżeńskim. Największe różnice dotyczą uprawnień majątkowych. Zaczynają się one już na samym początku trwania tzw. wolnego związku.
Oddzielny majątek
Konkubenci nie dorabiają się wspólnego majątku, a wszystkie rzeczy nabyte w czasie trwania związku należą do tylko do jednej osoby albo tworzą współwłasność w częściach ułamkowych. Dlatego partner nie ma żadnych praw do rzeczy nabytych podczas trwania związku przez drugiego i po rozpadzie konkubinatu nie może domagać się podziału majątku na dwie równe części (takie uprawnienia przysługują tylko małżonkowi po rozwodzie). Zawierając związek, małżonkowie mogą swobodnie wybrać, w jakim ustroju majątkowym chcą żyć: we wspólności albo rozdzielności majątkowej bądź rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Natomiast konkubentom przepisy narzucają tylko jeden ustrój majątkowy – rozdzielność – i jego zmiana nie jest dopuszczalna nawet przez zawarte między nimi umowy. Ustroje majątkowe przewidziane w prawie rodzinnym i opiekuńczym dla małżonków nie mogą obejmować konkubentów.
Bez prawa do alimentów
Gdy małżonkowie rozchodzą się, to z nich, które nie zostało uznane za wyłącznie winne rozkładu pożycia (czyli wówczas, gdy rozwód orzeczono bez orzekania o winie, z winy obu stron albo wyłącznej winy drugiego), może otrzymać alimenty. Natomiast w razie rozpadu konkubinatu, bez względu na to, z czyjej winy do tego doszło, strony nie mogą wystąpić w stosunku do siebie z roszczeniami alimentacyjnymi.
Nie trzeba łożyć na utrzymanie
W czasie trwania związku konkubenci nie mają obowiązku wzajemnie łożyć na swoje utrzymanie. Ciąży na niech jedynie obowiązek alimentowania wspólnych dzieci. Inaczej jest w związku małżeńskim. Gdy mąż nie łoży na utrzymanie rodziny, żona może wystąpić do sądu o wypłatę wynagrodzenia za jego pracę do jej rąk (oczywiście takie prawo przysługuje również mężowi). Takiej możliwości nie ma natomiast konkubina czy konkubent.
6
e-Biblioteka Gazety Prawnej
Ograniczenia przy dziedziczeniu
Konkubent zostaje dopuszczony do spadku po swoim partnerze, tylko gdy będzie powołany do dziedziczenia w testamencie albo otrzyma zapis windykacyjny. Ale nawet w takim przypadku może dostać mniejszy udział, gdy zostanie zmuszony do wypłacenia zachowku pominiętym w testamencie spadkobiercom ustawowym. Konkubent nie dziedziczy z mocy ustawy.
Uznanie ojcostwa
Mąż matki po urodzeniu się dziecka w czasie trwania małżeństwa automatycznie nabywa prawa ojcowskie. Nie musi udowadniać, że jest biologicznym ojcem ani uznawać swojego ojcostwa. Wystarczy, że rejestrując dziecko w urzędzie stanu cywilnego, okaże akt małżeństwa z matką dziecka. Natomiast konkubent musi uznać swoje ojcostwo.
Różne nazwiska
Konkubina nie ma prawa nosić prawa nazwiska konkubenta w czasie trwania związku, a także po jego rozpadzie. Pozostaje przy swoim, a na nazwisko konkubenta może je zmienić tylko w trybie administracyjnym. Wychodząc za mąż, kobieta ma następujący wybór co do nazwiska, które będzie nosiła: ■■zatrzymuje nazwisko, które nosi przed ślubem (panieńskie albo poprzedniego małżonka); ■■przyjmuje nazwisko męża; ■■ przyjmuje nazwisko dwuczłonowe, składające się z nazwiska jej oraz męża. Gdy jedno z tych nazwisk jest dwuczłonowe, to wówczas należy z niego wybrać tylko jeden człon, ponieważ nie można nosić nazwiska trzyczłonowego. Takie same możliwości co do wyboru nazwiska ma mężczyzna, który się żeni, choć zwyczajowo mąż rzadko zmienia nazwisko po ślubie. Po rozwodzie kobieta, która zmieniła nazwisko, ma prawo wrócić do poprzedniego. Natomiast gdy nazwisko w trybie administracyjnym zmieni konkubina, po rozpadzie związku, by wrócić do poprzedniego, musi dokonać zmiany w trybie administracyjnym.
Konkubinat i podatki
Osoby żyjące w konkubinacie nie mogą korzystać z preferencyjnego rozliczenia podatku dochodowego ani korzystać ze zwolnień przy opłacaniu podatków majątkowych, np. podatku od spadków i darowizn czy podatku od czynności cywilnoprawnych. Wynika to z tego, że prawo podatkowe zasadniczo nie posługuje się pojęciem osób żyjących w nieformalnych związkach na potrzeby rozliczeń z fikusem. Konkubenci są przez fiskusa traktowani jako tzw. osoby sobie obce, czyli takie, których nie łączą żadne więzy rodzinne. W praktyce skutkuje to najwyższymi obciążeniami podatkowymi. Wyjątkowo brak ślubu może się natomiast okazać bardziej opłacalny podatkowo w przypadku osób prowadzących działalność gospodarczą. Małgorzata Piasecka-Sobkiewicz
Rozdział 1 Stosunki majątkowe między konkubentami Przez cały czas trwania nieformalnego związku między partnerami trwa ustrój rozdzielności majątkowej. Nie wypracowują oni wspólnego majątku na takich zasadach jak małżonkowie. Każdy z nich dorabia się na własny rachunek i tworzy swój majątek osobisty. Konkubenci nie mają prawa do udziału w majątkach osobistych partnera wypracowanych podczas trwania ich związku. Nawet przy dokonywaniu zakupów rzeczy, z których korzystają wspólnie (np. mebli do wspólnie zajmowanego mieszkania) przyjmuje się, że stanowią one własność tylko jednej osoby. Jest to więc sytuacja odwrotna niż w przypadku małżonków, których łączy wspólność majątkowa. Przepisy nie przewidują możliwości zawarcia przez konkubentów umowy majątkowej o rozszerzeniu wspólności ustawowej, która polegałaby na zaliczeniu do majątku wspólnego również przedmiotów i praw majątkowych wchodzących do majątków osobistych konkubentów, np. przedmiotów nabytych po dniu, w którym partnerzy zamieszkali razem. Nawet gdyby konkubenci zawarli taką umowę, to nie byłaby ważna w świetle obowiązujących przepisów.
Standard europejski Do umów zawieranych między osobami żyjącymi w związku pozamałżeńskim oraz rozporządzeń testamentowych tych osób odnosi się Rekomendacja nr R (88) 3 przyjęta 7 marca 1988 r. przez Komitet Ministrów Rady Europy. Zaleca się w niej rządom państw członkowskich podjęcie niezbędnych środków, aby umowy o charakterze majątkowym zawierane między osobami żyjącymi w związku pozamałżeńskim lub umowy regulujące stosunki majątkowe między tymi osobami na czas trwania ich związku albo na okres następujący po jego ustaniu nie mogły być uznane za nieważne wyłącznie z tego powodu, że zostały zawarte między tymi osobami. Rada uznała, że wiele problemów dotyczących osób żyjących w związku pozamałżeńskim może zostać rozwiązanych przez zawieranie między nimi umowy lub rozporządzenia testamentowe jednej z tych osób na rzecz drugiej. Zwróciła przy tym uwagę, że w niektórych krajach takie umowy i rozporządzenia testamentowe są uznawane za niezgodne z obowiązującym porządkiem prawnym.
1.1. Potwierdzenie zakupów Skoro podczas trwania związku partnerzy nie wypracowują wspólnego majątku, tylko majątki osobiste, powinni w sposób rozważny przyczyniać się
8
e-Biblioteka Gazety Prawnej
do pomnażania dóbr należących do drugiej osoby. Przede wszystkim zaś warto zachować dokumenty potwierdzające zakup rzeczy. Mogą to być np. rachunki i faktury wystawione na nazwisko jednego z nich. Dowodem na to, kto dokonał zakupu, nie jest natomiast paragon z kasy fiskalnej, ponieważ nie ma na nim nazwiska kupującego. Sam fakt posiadania takiego paragonu nie potwierdza, że konkubent dokonał zakupu za środki pochodzące ze swojego majątku osobistego i że przysługuje mu prawo własności tej konkretnej rzeczy.
Zabezpieczenie finansów Partner, który finansuje zakupy, powinien wybrać jeden ze sposobów na zabezpieczenie swoich interesów: n kupić rzecz wspólnie i w dokumentach zakupu wykazać nazwiska dwóch właścicieli, n zażądać od konkubenta wystawienia weksli na pokrycie kwoty wyłożonej na wspólny zakup, n sporządzić na piśmie umowę pożyczki kwoty dopłaconej do nabytej rzeczy, z dokładnym wyszczególnieniem, na co zostały przeznaczone pieniądze. Dzięki imiennym dokumentom można udowodnić swoje prawo do rzeczy. Będzie to potrzebnie, jeśli konkubinat rozpadnie się i partnerzy zaczną dzielić majątek. Takie dokumenty potwierdzające prawo własności przydadzą się również po śmierci jednego z konkubentów, gdy jego spadkobiercy będą ustalać, co wchodzi w skład pozostawionej przez niego masy spadkowej. Dzięki temu można uniknąć włączenia do masy spadkowej rzeczy należących do żyjącego partnera.
PRZYKŁAD
Wyłączenie ze spisu inwentarza Po śmierci konkubenta jego spadkobiercy ustawowi postanowili zabezpieczyć przedmioty wchodzące w skład masy spadkowej, aby w okresie oczekiwania na zakończenie postępowania spadkowego nie rozporządził nimi bez ich zgody partner zmarłego. Jak mogą zabezpieczyć majątek?
Na wniosek spadkobierców sąd, w którego okręgu znajdowały się rzeczy będące w chwili śmierci spadkodawcy w jego władaniu, może postanowić o sporządzeniu spisu inwentarza. W czasie sporządzania takiego spisu żyjący konkubent na podstawie imiennych dowodów zakupu konkretnych rzeczy (wystawionych na jego nazwisko) będzie mógł udowodnić, że należą do niego i nie powinny zostać ujęte w spisie inwentarza.
Związki nieformalne
9
PRZYKŁAD
Prawo do samochodu Partnerzy kupili samochód, którego potem wspólnie używali. W dokumentach wpisano nazwisko mężczyzny, ponieważ on pokrył większą część ceny (konkubina zapłaciła 1/4 ceny). Początkowo partnerzy traktowali tę kwotę jako pożyczkę, ale kobieta nie otrzymała zwrotu pieniędzy. Nie miała też żadnych dowodów na to, że partycypowała w zakupie, nie otrzymała też od partnera weksli na pożyczoną sumę. Czy może odzyskać pieniądze?
W tym konkretnym przypadku po rozpadzie związku partner zatrzymał samochód, twierdząc (na podstawie dokumentów wozu), że jest jego jedynym właścicielem. Konkubina z braku dowodów nie mogła nic zrobić.
1.2. Rzeczy w mieszkaniu Najwięcej problemów przy rozliczeniach majątkowych między konkubentami albo między jednym z nich a spadkobiercami drugiego powstaje wówczas, gdy zajmowali oni wspólnie mieszkanie. W dodatku nie dorabiali się od początku, tylko każdy z nich wprowadził się do tego mieszkania z rzeczami stanowiącymi jego majątek osobisty. Często są to przedmioty zakupione przed wieloma laty, otrzymane jako prezenty albo odziedziczone, czasem o dużej wartości, a ich właściciel nie ma żadnych dowodów potwierdzających jego prawa. Najlepszym dowodem na ustalenie, do kogo należą poszczególne rzeczy w mieszkaniu, byłoby spisanie ich przez konkubentów ze wskazaniem na właściciela poszczególnych przedmiotów. Lista powinna być podpisana przez obie osoby i opatrzona datą. Konkubenci jednak bardzo rzadko zabezpieczają w ten sposób swoje interesy majątkowe. Prawo własności mogą więc udowadniać, jedynie powołując się na zeznania świadków (np. babcia przed sądem zezna, że podarowała wnuczce kredens).
1.3. Współwłasność w częściach ułamkowych Konkubenci mogą wspólnie kupować rzeczy i wtedy zostają ich właścicielami w częściach ułamkowych. Udział we własności będzie proporcjonalny do poniesionych kosztów na zakup. Współwłasność ułamkowa polega na tym, że udział każdego konkubenta jest określony kwotowo ułamkiem. Jest to odstępstwo od zasady, że udziały współwłaścicieli są równe. Takie domniemanie o równości udziałów przewidują jedynie przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w stosunku do uprawnień małżonków w majątku wspólnym. Aby podarować, sprzedać, zamienić lub w inny sposób zbyć wspólną rzecz, oboje konkubenci muszą przystąpić do umowy. W przeciwnym razie
10
e-Biblioteka Gazety Prawnej
zostanie przeniesiona tylko ułamkowa część własności należąca do jednego z nich.
WAŻNE Aby potwierdzić zakres swoich uprawnień do rzeczy, należy w dokumentacji zakupu określić wielkość swojego udziału. Zdarza się, że w konkubinacie jedna strona związku jest właścicielem firmy, a druga pomaga przy jej prowadzeniu. Nie jest współwłaścicielem ani nie ma statusu osoby współpracującej, ponieważ nie zalicza się jej do członków najbliższej rodziny. W tej sytuacji wszystkie zyski, które pomaga wypracować w firmie, są własnością jej konkubenta.
WAŻNE Każdy z konkubentów zarządza wyłącznie własnym majątkiem osobistym.
1.4. Darowizny i inne umowy majątkowe Osoby żyjące w nieformalnym związku mogą zawierać między sobą umowy majątkowe i na ich podstawie przenosić prawo własności. W ten sposób rozporządzają swoim mieniem jeszcze za życia. Najpopularniejsza jest umowa darowizny. Przeniesienie własności nieruchomości (np. mieszkania, domu, działki) musi być dokonane – pod rygorem nieważności – w formie aktu notarialnego. Natomiast umowa darowizny ruchomości bądź określonej kwoty nie musi mieć takiej formy (wystarczy, że będzie sporządzona na piśmie), ale by była ważna, świadczenie musi być spełnione (np. rzecz została wydana obdarowanemu). Konkubenci mogą też przenosić między sobą prawo własności ruchomości i nieruchomości, zawierając umowy kupna–sprzedaży. Także i w tym przypadku, by przeniesienie własności nieruchomości było ważne, powinno nastąpić w formie aktu notarialnego. Natomiast aby potwierdzić fakt sprzedania ruchomości (np. samochodu), warto sporządzić na piśmie umowę przeniesienia jej własności. Partnerzy mogą też zawrzeć umowę cywilną renty, na podstawie której jeden z nich zobowiązuje się względem drugiego do określonych świadczeń okresowych w pieniądzu lub w rzeczach oznaczonych tylko co do gatunku. Taką umowę muszą sporządzić na piśmie.
1.5. Pieniądze na utrzymanie Gdy partnerzy prowadzą wspólne gospodarstwo domowe i wychowują wspólne dzieci, matka ma prawo żądać od biologicznego ojca, aby przyczy-
Związki nieformalne
11
niał się do ich utrzymania, finansując wydatki na jedzenie, ubranie, książki, sprzęt sportowy, leki, opłaty za wypoczynek podczas wakacji i ferii. Gdy ojciec dobrowolnie nie płaci, to nawet gdy mieszkają wspólnie, matka ma prawo w imieniu małoletnich wystąpić do sądu z roszczeniem o alimenty. Takie uprawnienia przysługują jej jednak tylko wtedy, gdy konkubent uznał swoje ojcostwo albo ustalił je sąd (procedura dochodzenia alimentów na dzieci została dokładnie opisana w rozdziale 39). Natomiast konkubina nie może domagać się od partnera pieniędzy na swoje utrzymanie, nawet jeśli nie pracuje z tego powodu, że wychowuje wspólne dzieci.
1.6. Podział mienia Jeżeli podczas trwania nieformalnego związku rozstający się konkubenci dokonywali wspólnych zakupów i stali się współwłaścicielami ruchomości albo nieruchomości, z majątku muszą wyodrębnić rzeczy należące do każdego z nich i znieść współwłasność rzeczy zakupionych wspólnie. Majątek dzielą odpowiednio do swojego w nim udziału. Zdaniem Sądu Najwyższego do rozliczeń majątkowych pomiędzy nimi mogą mieć zastosowanie przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (orzeczenie SN z 16 maja 2000 r. w sprawie sygn. akt IV CKN 32/00, OSNC nr 12 z 2000 r. poz. 222). W uzasadnieniu tego orzeczenia SN stwierdził, że przy rozliczeniu byłych konkubentów kategorycznie należy wykluczyć możliwość stosowania przepisów o wspólności majątkowej małżeńskiej. Zdaniem sądu zastosowanie w tym przypadku takich samych rozliczeń jak byłych małżonków oznaczałoby zrównanie małżeństwa ze związkiem nieformalnym, do czego brak podstawy prawnej. Mają natomiast zastosowanie przepisy dotyczące znoszenia współwłasności w częściach ułamkowych. Oprócz tego sąd dopuścił możliwość stosowania art. 405 kodeksu cywilnego (o bezpodstawnym wzbogaceniu). Zgodnie z tym przepisem, kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania jej w naturze, a gdyby nie było to możliwe, to do zwrotu jej wartości. Sąd Najwyższy zwrócił też uwagę, że istnieją wyjątki od powyższej zasady w przypadku określonych przesunięć majątkowych między partnerami. Wykluczają one możliwość sięgania do instytucji bezpodstawnego wzbogacenia (np. darowizny i inne formy przeniesienia własności). Zdaniem SN do roszczeń z tytułu nabytych wspólnie nieruchomości i rzeczy ruchomych oraz z tytułu nakładów na te przedmioty należy stosować przepisy o zniesieniu współwłasności. Natomiast do roszczeń z tytułu nakładów, których dokonał jeden konkubent na przedmioty majątkowe wchodzące w skład wspólnego gospodarstwa, a należące do drugiego partnera, zastosowanie powinny znaleźć przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. Sąd zwrócił uwagę na to, że w takich sytuacjach po jednej stronie następuje zubożenie i pomniejszenie majątku, a w dodatku przesunięcie pomiędzy majątkami stron pozbawione jest podstawy prawnej.
12
e-Biblioteka Gazety Prawnej
WZÓR WNIOSKU O ZNIESIENIE WSPÓŁWŁASNOŚCI DZIAŁKI NALEŻĄCEJ DO BYŁYCH KONKUBENTÓW Warszawa, 15 lutego 2012 r. Do Sądu Rejonowego dla Warszawy Pragi V Wydział Cywilny w Warszawie Wnioskodawca: Franciszek Bąk, informatyk, zam. 00–022 Warszawa, ul. Staromostowa 14 m 38 Uczestnik: Agata Wilk, krawcowa, zam. 00–010 Warszawa, ul. Szkolna 71 m 102 Wartość przedmiotu sporu: 60 tysięcy złotych Wniosek o zniesienie współwłasności Wnoszę o: 1) zniesienie współwłasności nieruchomości zapisanej w księdze wieczystej KW nr 18297, położonej w Warszawie, przy ul. Na ugorze 8, stanowiącej plac o obszarze 2500 mkw., której współwłaścicielem w równych częściach są: Franciszek Bąk i Anna Wilk, w ten sposób, aby nieruchomość tę podzielić w naturze na dwie części odpowiadające co do swojej wartości udziałom uczestników i jedną z nich przyznać na własność Franciszkowi Bąkowi, a drugą Agacie Wilk, ewentualnie z wyrównaniem wartości przez dopłatę, 2) zobowiązanie Agaty Wilk do wydania Franciszkowi Bąkowi przyznanej mu na własność części nieruchomości, 3) zasądzenie od Agaty Wilk na rzecz Franciszka Bąka kosztów postępowania według norm przepisanych. Uzasadnienie Wymieniona we wniosku nieruchomość stanowi w równych niepodzielnych częściach własność moją i mojej byłej konkubiny Agaty Wilk. Dowód: wypis z księgi wieczystej Kw nr 18297 z 10 lutego 2012 r. Chcę wybudować na części tej nieruchomości dom jednorodzinny, dlatego zachodzi konieczność zniesienia współwłasności nieruchomości przez jej podział w naturze na dwie części. Taki podział jest możliwy. Dowód: opinia biegłego rzeczoznawcy Co do sposobu podziału nieruchomości wypowiem się po sporządzeniu przez geodetę planu podziału nieruchomości i uzyskaniu pozwolenia na projektowany podział. W tej sytuacji wniosek jest uzasadniony. Franciszek Bąk (własnoręczny podpis) Załączniki: 1) wypis z księgi wieczystej 2) opinia biegłego 3) odpis wniosku i załączników
Związki nieformalne
13
1.7. Uprawnienia osoby bliskiej Osoba żyjąca w nieformalnym związku w pewnych sytuacjach może występować z roszczeniami w stosunku do osób trzecich, powołując się na przysługujący jej status osoby bliskiej swojego partnera. Taka sytuacja ma miejsce w razie jego śmierci, gdy uległ on wypadkowi i zmarł na skutek poniesionych obrażeń: uszkodzenia ciała i rozstroju zdrowia. Jeżeli zmarły/zmarła dobrowolnie i stale dostarczał(a) życiowemu partnerowi środków utrzymania (a on potrafi to udowodnić) i z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego, to jako „inna osoba bliska” na podstawie art. 446 par. 2 kodeksu cywilnego taki partner może domagać się od sprawcy naprawienia szkody lub renty. Interesy osoby bliskiej (a więc i konkubiny/konkubenta) można też zabezpieczyć w umowie dożywocia, gdy w zamian za opiekę i utrzymanie przenosi się na inną osobę własność swojej nieruchomości. W takiej umowie obowiązkiem zapewnienia opieki i utrzymania można objąć również osobę bliską (art. 908 kodeksu cywilnego). Kolejne uprawnienie dotyczy korzystania z mieszkania zmarłego (art. 923 kodeksu cywilnego). Osoba bliska (a więc i konkubina/konkubent), która mieszka z nim do dnia śmierci właściciela, ma prawo do korzystania jeszcze przez trzy miesiące z mieszkania i urządzenia domowego w dotychczasowym zakresie. Nawet w testamencie spadkodawca nie może wyłączyć lub ograniczyć tych uprawnień. Konkubina/konkubent może ponadto odmówić zeznań w postępowaniu karnym w sprawie swojego partnera jako osoba pozostająca z nim we wspólnym pożyciu (art. 182 kodeksu postępowania karnego i art. 115 kodeksu karnego).
1.8. Odpowiedzialność za zadłużenie Konkubent nie odpowiada za zaciągnięte przez partnera zobowiązania. Stanie się tak, tylko gdy poręczy jego dług lub zezwoli na zabezpieczenie kredytu zaciągniętego przez partnera na swojej nieruchomości. Wówczas odpowiada jednak na takich samych zasadach jak osoba obca, która zagwarantowała spłatę zobowiązań dłużnika. Natomiast w pewnych przypadkach konkubent może utracić z powodu roszczeń wierzycieli korzyści majątkowe, które uzyskał od swojego partnera. Ma to miejsce wówczas, gdy wierzyciele udowodnią, że dłużnik przeniósł swój majątek na konkubenta i działał przy tym z pokrzywdzeniem swoich wierzycieli. Mają wówczas prawo wnieść powództwo do sądu przeciwko konkubentowi, który uzyskał tę korzyść majątkową, i domagać się uznania za bezskuteczną tej czynności dłużnika, która spowodowała przeniesienie majątku na jego partnera. Muszą jednak udowodnić, że konkubent wiedział albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Udowodnić to nie jest trudno, ponieważ do-
14
e-Biblioteka Gazety Prawnej
mniemywa się, że osoba pozostająca w bliskim stosunku z dłużnikiem wie, że dłużnik działa z taką świadomością. Działalność z pokrzywdzeniem wierzycieli polega na tym, że na skutek przeniesienia majątku na konkubenta (lub inną osobę) dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem tej czynności. Jeżeli dłużnik zrobił darowiznę na rzecz konkubenta i wskutek tego przestał spłacać długi, to wówczas wierzyciel ma prawo domagać się uznania jej za bezskuteczną. Nie musi przy tym nawet udowadniać, że obdarowany znał sytuację materialną swojego partnera (albo łatwo mógł się o niej dowiedzieć), ani że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Nie ma tutaj żadnego znaczenia, czy dłużnik stał się niewypłacalny dopiero po dokonaniu darowizny, czy w takiej sytuacji znajdował się już wcześniej. Przy tych wszystkich ustaleniach przyjmuje się chwilę zawarcia umowy darowizny, a nie moment jej wykonania. Może się jednak zdarzyć, że zanim pokrzywdzony wierzyciel wystąpi z roszczeniem przeciwko konkubentowi, który uzyskał korzyść majątkową, on rozporządzi już tą nieruchomością lub ruchomością. W sytuacji, gdy właścicielem została już osoba trzecia, wierzyciel może wystąpić przeciwko niej z roszczeniem tylko wówczas, gdy wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczne, albo gdy otrzymała ten majątek nieodpłatnie. Małgorzata Piasecka-Sobkiewicz
Rozdział 2 Mieszkanie konkubentów Konkubinat jest związkiem nieformalnym, w którym partnerzy mieszkają razem i prowadzą wspólne gospodarstwo domowe. Mogą zajmować mieszkanie, które: ■■jest własnością jednego z nich, ■■zostało zakupione dopiero na potrzeby wspólnego zamieszkiwania (tylko przez jednego albo wspólnie w częściach ułamkowych), ■■jeden z partnerów otrzymał mieszkanie w spadku lub jako darowiznę już w trakcie trwania związku nieformalnego, ■■należy do osoby trzeciej, a konkubenci jedynie je wynajmują. W każdej z tych sytuacji konkubenci mają inne prawo do zajmowanego mieszkania, co jest szczególnie istotne, gdy związek rozpada się, a urodziły się z niego wspólne dzieci, którymi będzie opiekowało się tylko jedno z rodziców.
2.1. Zakup mieszkania Gdy mieszkanie, w którym wspólnie zamieszkają partnerzy, zakupi tylko jeden z nich, on jest jego właścicielem. Nie ma znaczenia, czy nabył je od dewelopera, spółdzielni mieszkaniowej, kupił na tzw. rynku wtórnym (czyli już używane od poprzedniego właściciela), albo wykupił je od gminy lub Skarbu Państwa, będąc wcześniej lokatorem. Umowę przeniesienia własności mieszkania albo domu jednorodzinnego sporządza notariusz i jako nowego właściciela wpisuje tego konkubenta, który je nabył. Zaznacza przy tym, że dokonał on zakupu ze swojego majątku osobistego. Na tej podstawie nowy właściciel zostanie wpisany do działu drugiego księgi wieczystej. Nabytym w ten sposób mieszkaniem konkubent ma prawo swobodnie dysponować: sprzedać je, zamienić, podarować, przenieść jego własność w zamian za dożywocie lub zapisać w testamencie spadkobiercom lub zapisobiorcy windykacyjnemu. Po jego śmierci całe mieszkanie wchodzi w skład masy spadkowej. Gdy związek nieformalny rozpadnie się, właściciel mieszkania może żądać, aby drugie z konkubentów wyprowadziło się, nawet jeśli opiekuje się ich wspólnym małoletnim dzieckiem. Przepisy dopuszczają również wniesienie do sądu sprawy o wyeksmitowanie byłej konkubiny/byłego konkubenta, ponieważ nie ma żadnych praw do zajmowanego lokalu (tzn. nie jest współwłaścicielką/współwłaścicielem i nie podnajmuje mieszkania).
2.2. W spadku lub w darowiźnie Jedynym właścicielem mieszkania konkubent jest również wówczas, gdy otrzyma je w spadku lub w drodze darowizny. Darczyńca i spadkodawca mogą jednak uwzględnić partnera osoby obdarowanej lub spadkobiercy i przekazać
16
e-Biblioteka Gazety Prawnej
mieszkanie obydwojgu, określając części, w jakich zostaną oni współwłaścicielami. Są to części ułamkowe, ponieważ nie ma obowiązku przeniesienia na każde z nich połowy mieszkania.
PRZYKŁAD
Tylko właściciel ma uprawnienia Pan Władysław żył w konkubinacie ze swoją partnerką, z którą ma wspólne dziecko. Już w czasie trwania konkubinatu mężczyzna odziedziczył kawalerkę, w której wspólnie zamieszkali. Wkrótce potem konkubenci postanowili się rozstać, ale była partnerka nie chce opuścić kawalerki. Twierdzi, że nie ma się gdzie podziać z małoletnim dzieckiem i to pan Władysław powinien się wyprowadzić. Jej zdaniem małoletniemu dziecku przysługuje prawo do lokalu, a przy okazji również jej, bo się nim opiekuje. Czy ma rację?
Nie. W takim przypadku pan Władysław może wystąpić o eksmisję byłej konkubiny, nawet gdy nie urządza ona awantur i nie zakłóca porządku. Sąd może orzec jej eksmisję, ale powinien przyznać jej prawo do lokalu socjalnego z uwagi na małoletnie dziecko. Mieszkanie otrzymane w spadku lub na podstawie umowy darowizny – podobnie jak zakupione za środki stanowiące własność konkubenta – stanowi wyłącznie jego majątek osobisty i dlatego może on swobodnie nim dysponować. Gdy związek nieformalny rozpadnie się, ma prawo żądać, aby była druga osoba wyprowadziła się – nawet ze wspólnym małoletnim dzieckiem, a także doprowadzić do jej skutecznego wyeksmitowania.
WAŻNE! Mieszkanie, które konkubent otrzymał w spadku lub w drodze darowizny, stanowi jego majątek osobisty.
2.3. Wspólny zakup Konkubenci mogą zakupić wspólnie mieszkanie (zarówno na rynku pierwotnym, czyli od dewelopera, jaki i wtórnym). Zostaną wówczas współwłaścicielami tego mieszkania w częściach ułamkowych. Wielkość części powinna być proporcjonalna do poniesionych przez nich wydatków na mieszkanie. Gdy konkubenci wspólnie kupują mieszkanie, które deweloper dopiero buduje, czyli tzw. dziurę w ziemi, zawierają jeszcze dodatkową umowę: przedwstępną w formie aktu notarialnego lub na piśmie. Są tam wpisani oboje jako przyszli właściciele z podaniem uiszczonej kwoty na poczet przyszłej transakcji oraz ze wskazaniem wielkości części, jaka przypadnie każdemu z nich.
Związki nieformalne
17
Notariusz, który sporządza umowę przeniesienia własności w formie aktu notarialnego, określa w nim obu nowych właścicieli (podając nazwiska konkubentów), wskazuje, w jakich częściach nabyli lokal, oraz z jakich majątków pochodzą środki na zakup. Po zawarciu umowy notarialnej przenoszącej własność mieszkania rejent przekazuje dokumenty do sądu wieczystoksięgowego. Następnie nabywcy zostaną wpisani w księdze wieczystej jako właściciele w częściach ułamkowych, z określeniem, jak duża część przypada na każdego z nich. Po zakupie wspólnego mieszkania między konkubentami nie powstanie ustawowa wspólność majątkowa, tak jak to ma miejsce między małżonkami. Udziały w mieszkaniu wchodzą w skład majątków osobistych konkubentów.
DGP ostrzega Przy późniejszych rozliczeniach majątkowych między konkubentami a małżonkiem jednego z nich może zostać skutecznie zakwestionowane oświadczenie niepotwierdzone u notariusza przez małżonka tego, który wszedł w nowy związek, że pieniądze na zakup pochodziły wyłącznie z jego majątku osobistego. Osoba żyjąca w nieformalnym związku musiałaby wówczas udowadniać, że sprzedała mieszkanie otrzymane w spadku i wszystkie pieniądze przeznaczyła na zakup swojego udziału we współwłasności nowego lokalu. Sprawa własności i współwłasności mieszkania nieco się komplikuje, gdy jeden z konkubentów pozostaje nadal w związku małżeńskim i trwa jego wspólność ustawowa z małżonkiem. W takiej sytuacji w razie zakupu lokalu może on stanowić współwłasność konkubenta (tego który jest stanu wolnego) oraz małżonków (czyli drugiego konkubenta i nierozwiedzionego z nim małżonka). Obojgu małżonkom będzie przysługiwała współwłasność na zasadzie wspólności ustawowej, gdy konkubent (który nie jest stanu wolnego) nie zakupił lokalu wyłącznie z środków pochodzących z jego majątku osobistego. W dodatku o źródle pochodzenia takich środków powinna być wzmianka w akcie notarialnym przeniesienia własności mieszkania. Stanowisko takie zajął Sąd Najwyższy w uchwale z 27 czerwca 1996 r. w sprawie sygn. akt III CZP 70/96 opublikowanym w OSNC nr 11 z 1996 r. poz. 145). By notariusz mógł podać w akcie, że środki na zakup pochodzą z majątku osobistego konkubenta, który pozostaje w związku małżeńskim, najlepiej byłoby, żeby w kancelarii stawił się małżonek konkubenta i złożył oświadczenie (następnie ujęte w treści aktu), w którym ten fakt potwierdzi. Jednak doprowadzenie do takiej sytuacji jest mało realne.
2.4. W spółdzielni Nowych praw spółdzielczych własnościowych nie można już ustanawiać. Spółdzielnie – podobnie jak deweloperzy –ustanawiają teraz odrębną własność lokali.
18
e-Biblioteka Gazety Prawnej
Jednak własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu konkubent może odziedziczyć. Nabywa je więc jako spadkobierca i wchodzi ono do jego majątku osobistego. Konkubent uprawniony z istniejącego prawa może udostępnić odziedziczony lokal swojemu partnerowi. Jednak nawet w takim przypadku partner nie nabędzie do niego prawa. Przy okazji warto wspomnieć również o spółdzielczym lokatorskim prawie do lokalu, które może należeć do jednej osoby albo do małżonków. Gdy w mieszkaniu spółdzielczym lokatorskim zamieszkają konkubenci, to uprawnionym do tego prawa jest tylko jeden z nich. Swoich uprawnień nie może rozszerzyć na partnera.
2.5. Kredyt na mieszkanie By uzyskać pieniądze na zakup mieszkania, konkubenci często zaciągają kredyt. Mogą to zrobić wspólnie, ponieważ większość banków już przewiduje taką możliwość. Procedura przyznawania kredytu osobom żyjącym w związku nieformalnym jest podobna do tej, jak gdy ubiegają się o niego małżonkowie. Bank sprawdza wiarygodność płatniczą każdego z konkubentów osobno – przede wszystkim, czy nie figurują w rejestrach dłużników. Może też zażądać dodatkowego zabezpieczenia, np. w postaci weksli. Udzielony kredyt bank zabezpieczy, ustanawiając hipotekę na wspólnym mieszkaniu. Hipoteka zostanie wpisana do księgi wieczystej prowadzonej dla tego lokalu. Bank staje się wówczas wierzycielem obojga konkubentów. Gdy przestaną w terminie i w należnej wysokości płacić raty kredytu, będzie mógł dochodzić zaspokojenia z tej nieruchomości, bez względu na to, czyją się ona stała własnością, (np. gdy została sprzedana lub przekazana w spadku albo na podstawie umowy darowizny). W dodatku bank (jako wierzyciel hipoteczny) może dochodzić zaspokojenia z obciążonej nieruchomości bez względu na ograniczenie odpowiedzialności dłużnika, jakie wynika z prawa spadkowego. O tym, na jakich zasadach konkubenci odpowiadają za zaciągnięty kredyt, decydują postanowienia umowy, jaką zawarli z bankiem. Gdy zaciągnęli kredyt w częściach równych, to najczęściej umowa ustala odpowiedzialność solidarną obojga. Takie rozwiązanie jest bardziej korzystne dla banku, bo łatwiej i bardziej skutecznie wyegzekwuje niezapłacone raty. Umowa może też zostać skonstruowana w ten sposób, że każdy odpowiada ze swojego majątku osobistego do wysokości zaciągniętego zadłużenia. Gdy bank po rozpadzie związku ściągnie pieniądze tylko od jednego konkubenta, to temu, który spłacił kredyt, przysługuje roszczenie do drugiego partnera o zwrot przypadającej na niego kwoty. Jeśli nie ureguluje zadłużenia dobrowolnie, to można przeciwko niemu wnieść powództwo do sądu. Nawet jeżeli konkubinat rozpadnie się, to w stosunku do banku dłużnikami pozostaną oboje byli partnerzy. Na tę sytuację nie mają też wpływu rozliczenia, jakich dokonali między sobą w związku z przyznaniem jednemu z nich prawa do mieszkania. W takich przypadkach banki nie godzą się na rene-
Związki nieformalne
19
gocjację zawartej z obojgiem umowy i zamianę jej na umowę zawartą tylko z tym konkubentem, który pozostanie w mieszkaniu.
2.6. W wynajętym mieszkaniu Zdarza się, że osoby żyjące w nieformalnych związkach wynajmują wspólnie mieszkanie. Po rozpadzie związku mogą powstać problemy z rozliczeniem płatności z tytułu zaległego czynszu. Za niezapłacony czynsz odpowiada osoba, która zawarła umowę z wynajmującym. Gdy zaś do umowy przystąpiły dwie osoby, obie ponoszą odpowiedzialność. Jeśli najemcy dobrowolnie nie uregulują zaległości, właściciel mieszkania wystąpi do sądu z powództwem o zapłatę przeciwko osobie (osobom), z którymi zawarł umowę najmu. Nawet po rozpadzie związku za zaległości finansowe konkubenci odpowiadają solidarnie, gdy w umowie jako najemcy figurują oboje. Oznacza to, że po uzyskaniu wyroku zasądzającego roszczenie i opatrzeniu go klauzulą wykonalności wynajmujący ma prawo wszcząć postępowanie egzekucyjne i wyegzekwować należność tylko od jednej osoby (np. bogatszej albo posiadającej majątek, który komornik może łatwiej zająć).W takim przypadku konkubent, z którego majątku komornik ściągnął całe zadłużenie albo większą jego część, będzie musiał we własnym zakresie (nawet na drodze sądowej) wyegzekwować od byłego partnera należną kwotę pokrywającą przypadającą na niego część zadłużenia.
2.7. Po śmierci jednego z partnerów Gdy konkubenci zajmowali mieszkanie stanowiące ich wspólną własność, to po śmierci jednego z nich należąca do niego część wchodzi w skład masy spadkowej. W najbardziej korzystnej sytuacji pozostały przy życiu konkubent będzie wówczas, gdy odziedziczy ją na podstawie testamentu, a w dodatku nie będzie pominiętych przez spadkodawcę spadkobierców ustawowych uprawnionych do zachowku. Może się jednak zdarzyć, że część mieszkania odziedziczą inni spadkobiercy albo odziedziczy ją partner razem z innymi spadkobiercami. Po dopełnieniu formalności związanych z nabyciem spadku pozostali spadkobiercy staną się współwłaścicielami mieszkania. Każdy z nich będzie miał prawdopodobnie prawo do mniejszej części niż należna konkubentowi. Wówczas trzeba przeprowadzić dział spadku w sądzie albo u notariusza. Najczęściej fizyczny podział odziedziczonego mieszkania nie jest możliwy i dlatego konkubent nie będzie mógł w nim zamieszkać wspólnie razem z pozostałymi spadkobiercami. W tej sytuacji przepisy dopuszczają następujące możliwości: ■■konkubent spłaca pozostałych spadkobierców i pozostaje w mieszkaniu, które teraz należy wyłącznie do niego; ■■jeden ze spadkobierców spłaca pozostałych, łącznie z konkubentem, i zostaje jedynym właścicielem. Konkubent otrzymuje pieniądze, ale nie ma już
20
e-Biblioteka Gazety Prawnej
praw do mieszkania i musi się wyprowadzić. Gdy tego nie zrobi, czeka go eksmisja. Musi się też liczyć z tym, że nowy właściciel wręczy mu należną kwotę dopiero w chwili przeprowadzki; ■■ani konkubent, ani pozostali spadkodawcy nie dysponują taką kwotą, aby spłacić pozostałych. Powinni się wówczas porozumieć co do możliwości sprzedaży mieszkania osobie trzeciej i podzielenia się uzyskaną sumą proporcjonalnie do wielkości swoich udziałów jako współwłaścicieli. W takim przypadku konkubent musi opuścić sprzedawane mieszkanie; ■■gdy spadkobiercy nie dojdą do porozumienia z konkubentem, to sąd na wniosek jednego ze współwłaścicieli może zarządzić sprzedaż mieszkania na licytacji i podział uzyskanych pieniędzy współwłaścicieli (proporcjonalnie do udziałów). Jest to najmniej korzystny sposób rozliczania się, bo na licytacji mieszkanie sprzedawane jest najczęściej znacznie taniej niż w obrocie wolnorynkowym. W tym przypadku konkubent musi również wyprowadzić się z mieszkania; ■■konkubent zostaje w mieszkaniu, a pozostali współwłaściciele zawierają z nim umowę najmu dotyczącą tej części mieszkania, która do nich należy. Wtedy konkubent ponosi znacznie wyższe koszty związane z utrzymaniem mieszkania. Małgorzata Piasecka-Sobkiewicz
Związki nieformalne
21
WZÓR WNIOSKU O DZIAŁ SPADKU, W SKŁAD KTÓREGO WCHODZI CZĘŚĆ MIESZKANIA PO KONKUBENCIE Warszawa, 14 lutego 2012 r. Do Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy V Wydział Cywilny w Warszawie Wnioskodawca: Władysław Mąka, elektryk zam. 00–889 Warszawa, ul. Krochmalna 41 m 78 Uczestnicy: 1) Janina Sęk, fryzjerka zam. 00–811 Warszawa, ul. Starowiślna 15 m 44 2) Urszula Mąka, nauczycielka zam. 00–111 Warszawa, ul. Nadzamcze 18 m 32 Wartość przedmiotu sporu: ........................ zł Wniosek o dział spadku Wnoszę o: 1) dokonanie działu spadku po Mieczysławie Mące w taki sposób, aby należącą do zmarłego połowę mieszkania położonego w Warszawie, przy ul. Starowiślnej 15 m 44 przyznać na własność Janinie Sęk z obciążeniem jej spłatą na rzecz Urszuli Mąka i Władysława Mąka w wysokości po 50 tysięcy złotych na rzecz każdego. 2) zasądzenie na rzecz wnioskodawcy od uczestników postępowania kosztów według norm przepisanych. Uzasadnienie Nabycie spadku po Mieczysławie Mące, zmarłym 17 sierpnia 2009 r., zostało stwierdzone na rzecz: jego syna Władysława Mąki, córki Urszuli Mąki, oraz konkubiny Janiny Sęk jako spadkobierców testamentowych po 1/3 części. Dowód: akta Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy, w sprawie sygn. akt 341/10 W skład spadku po Mieczysławie Mące wchodzi połowa mieszkania położonego w Warszawie przy ul. Starowiślnej 15 m 44. Pozostała część mieszkania stanowi własność konkubiny zmarłego Janiny Sęk. Spadkowa nieruchomość jest wpisana do księgi wieczystej KW nr 5081. Dowód: wypis z księgi wieczystej Wartość połowy mieszkania została wyceniona na 150 tysięcy złotych. Dowód: opinia rzeczoznawcy majątkowego z 10 lutego 2012 r. W mieszkaniu, które wchodzi do spadku, mieszka Janina Sęk. Pozostali spadkobiercy mają własne mieszkania. Mając na uwadze powyższe, wnoszę o przyznanie mieszkania Janinie Sęk i zasądzenie na rzecz Urszuli Mąki i Władysława Mąki spłat. Władysław Mąka (własnoręczny podpis) Załączniki: 1) wypis z księgi wieczystej 2) opinia rzeczoznawcy 3) odpis wniosku i załączników
22
e-Biblioteka Gazety Prawnej
WZÓR POZWU O EKSMISJĘ KONKUBENTA Warszawa, 15 lutego 2012 r. Do Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy II Wydział Cywilny Warszawa Powód: Janina Bąk, nauczycielka zam. 00–001 Warszawa, ul. Nadzamcze 17 m 42 Pozwany: Józef Rak, informatyk zam. 00–001 Warszawa, ul. Nadzamcze 17 m 42 Pozew o eksmisję Wnoszę o: 1) eksmisję mojego byłego konkubenta Józefa Raka z mieszkania komunalnego w Warszawie przy ul. Nadzamcze 17 m 42, 2) zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki kosztów procesu według norm przepisanych. Ponadto wnoszę o przesłuchanie następujących świadków: 1) Władysława Mąki, zam. ul. Nadzamcze 17 m 40 2) Anny Kruk, zam. ul. Kujawska 21 m 10 Uzasadnienie Lokal komunalny w Warszawie przy ul. Nadzamcze 17 m. 42 zamieszkuję od 1982 r., początkowo z rodzicami, a po ich śmierci (od 2005 r.) zostałam głównym najemcą. Lokal jest mały i składa się z pokoju (20 mkw) i kuchni ( 6 mkw). Dowód: decyzja o przydziale lokalu W 2006 r. zamieszkał u mnie konkubent Józef Rak i z tego związku mamy dwoje dzieci (obecnie 4 i 6 lat). Konkubent od trzech lat nigdzie nie pracuje, nie łoży na utrzymanie moje i dzieci. Nie uiszcza w połowie świadczeń związanych z czynszem, opłatami za elektryczność, wodę i centralne ogrzewanie. Coraz częściej nadużywa alkoholu, co doprowadziło do rozpadu naszego związku. Były konkubent, będąc często w stanie nietrzeźwym, wywołuje awantury, ubliża mi, niszczy meble, a nawet demoralizuje dzieci. Z tego powodu dzieci są znerwicowane i moczą się w nocy. Dowód: 1) zeznania świadków Władysława Mąki i Anny Kruk 2) dwa zaświadczenia lekarskie o stanie zdrowia dzieci W związku z tym żądanie pozwu o orzeczenie eksmisji byłego konkubenta jest uzasadnione. Janina Bąk Załączniki: (własnoręczny podpis) 1) dwa świadectwa lekarskie o stanie zdrowia dzieci 2) decyzja o przydziale lokalu 3) odpis pozwu i załączników
Rozdział 3 Jak dziedziczą konkubenci Prawo spadkowe traktuje konkubentów jak osoby obce w stosunku do siebie. Dlatego nie dziedziczą oni po sobie z mocy ustawy. Jeśli nie chcą dopuścić do sytuacji, że spadek po nich w ramach dziedziczenia ustawowego obejmie członek dalszej lub bliższej rodziny, a nawet gmina albo Skarb Państwa (zdarza się tak, gdy nie ma krewnych dziedziczących z mocy ustawy), powinni sporządzić testament i powołać w nim do dziedziczenia swojego partnera.
3.1. Kto dziedziczy na podstawie ustawy Jeśli konkubent nie sporządzi testamentu, po jego śmierci do spadku po nim z mocy ustawy w pierwszej kolejności powołane są jego dzieci (pochodzące ze wszystkich związków, czyli ślubne i nieślubne) oraz małżonek. Często zdarza się, że zmarły pomimo pozostawania w konkubinacie nie rozwiązał przez rozwód swojego małżeństwa. Wtedy fakt, że posiadał konkubinę/ konkubenta nie ogranicza prawa wdowy lub wdowca do dziedziczenia ustawowego. Może zresztą dojść do paradoksalnej sytuacji, gdy po konkubencie, który nie pozostawił dzieci (z tego lub innych związków) ani innych bliskich krewnych, cały spadek przypadnie małżonkowi, z którym się nie rozwiódł, mimo że od lat nie utrzymywał z nim żadnych kontaktów. Rozwiązanie małżeństwa przez rozwód wyklucza dziedziczenie ustawowe. Podobnie jest, gdy małżonkowie pozostają w separacji stwierdzonej przez sąd. Wówczas małżonek nie dziedziczy z mocy ustawy, mimo że małżeństwo nie zostało prawnie rozwiązane.
WAŻNE Gdy konkubent nie sporządził testamentu i nie pozostawił osób, którym przysługiwałoby prawo do spadku po nim z mocy ustawy, cały majątek przypadnie gminie właściwej dla miejsca jego ostatniego zamieszkania (jako spadkobiercy ustawowemu). Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w kraju nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania znajduje się za granicą, spadek nabywa Skarb Państwa (jako spadkobierca ustawowy). Konkubent nie dziedziczy z mocy ustawy i nie ma prawa do spadku. Gdy konkubent nie miał dzieci, ale pozostawił małżonka, z którym się nie rozwiódł (i nie pozostaje z nim w prawnej separacji) – jest on powołany do spadku po nim razem rodzicami spadkodawcy. Udział spadkowy każdego rodzica, który dziedziczy w zbiegu z małżonkiem wynosi ¼ spadku. Zdarza się jednak, że do spadku zostanie powołana tylko matka konkubenta, ponieważ ojciec jest nieznany i jego ojcostwo nie zostało ustalone. Wtedy matka dziedzicząca razem z małżonkiem ma prawo do połowy spadku.
24
e-Biblioteka Gazety Prawnej
Jeżeli po konkubencie dziedziczą z mocy ustawy tylko rodzice, spadek przypada im w częściach równych. Gdyby jednak w chwili śmierci konkubenta żył tylko jeden jego rodzic, udział tego, który nie dożył otwarcia spadku, obejmie rodzeństwo spadkodawcy w częściach równych. Natomiast w razie, gdyby którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział, który by mu przypadał, dostaną jego zstępni (dzieci), czyli bratankowie bądź siostrzeńcy zmarłego.
Konkubent może się bronić Zdarza się, że w skład masy spadkowej po zmarłym wchodzą rzeczy, których konkubenci dorobili się wspólnie albo których zakup przynajmniej częściowo sfinansował partner zmarłego. Gdy posiada on dowody potwierdzające swój wkład finansowy, ma prawo nawet na drodze sądowej domagać się wyłączenia tych rzeczy ze spadku.
3.2. Na podstawie testamentu Konkubenci dziedziczą po sobie tylko wówczas, gdy zostaną powołani do spadku w ważnym testamencie. Nie ma znaczenia, w jakiej formie zostanie on sporządzony: własnoręcznie, przez notariusza, jako testament urzędowy czy ustny (gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy). Każdy z konkubentów musi sporządzić osobny testament, nie mogą napisać go wspólnie, np. na jednej kartce, złożyć pod nim dwa podpisy i opatrzyć datą. Będzie on bowiem nieważny. Ważnego testamentu nie można sporządzić również przez przedstawiciela, dyktując mu treść swojej ostatniej woli. Należy też pamiętać by był on spisany własnoręcznie. Nawet gdy testator pisze niewyraźnie, to decydując się na sporządzenie testamentu własnoręcznego, nie może napisać go na maszynie lub komputerze i tylko opatrzyć podpisem. Przy ocenie, czy testament został sporządzony własnoręcznie, przyjmuje się, że może to zrobić również kaleka bez rąk lub ręki, gdy potrafi pisać, posługując się protezą lub nogą. Natomiast osoby niewidome nie mogą sporządzić ważnego testamentu posługując się pismem Braille’a, ponieważ nie ma ono żadnych cech indywidualnych. Na ważność testamentu ma wpływ również zamieszczenie pod treścią ostatniej woli we właściwy sposób własnoręcznego podpisu. Nie mogą to być inicjały ani parafa bądź podpis utrwalony inną techniką niż pismo ręczne, np. faksymile, albo napisany na maszynie. Natomiast nazwisko nie musi zostać napisane w pełnym brzmieniu, np. osoba, która posługuje się nazwiskiem dwuczłonowym, może podpisać się tylko jednym albo pseudonimem, gdy stale go używa w obrocie prawnym. Nie wolno też dopuścić do następującej sytuacji: inna osoba niż testator spisuje treść ołówkiem, a następnie spadkodawca poprawia piórem lub długopisem już istniejące pismo. Gdy zachodzi obawa rychłej śmierci, można sporządzić testament ustny, czyli oświadczyć ostatnią wolę przy jednoczesnej obecności co najmniej
Związki nieformalne
25
trzech świadków. Następnie jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze to oświadczenie przed upływem roku. Musi przy tym podać miejsce i datę złożenia oświadczenia oraz miejsce i datę sporządzenia pisma. Pismo powinni podpisać wszyscy świadkowie albo spadkodawca i dwaj świadkowie. Gdy treść oświadczenia nie została w ten sposób poświadczona, a spadkodawca zmarł, to w ciągu sześciu miesięcy od otwarcia spadku co najmniej dwaj świadkowie powinni potwierdzić treść testamentu, składając zgodne zeznania przed sądem. Aby testament ustny był ważny, wszyscy trzej świadkowie muszą być jednocześnie obecni w momencie oświadczenia ostatniej woli – testator nie może przeprowadzić rozmowy z każdym z nich osobno.
WAŻNE Świadkiem przy sporządzeniu testamentu ustnego nie może być osoba, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, niewidoma, głucha, niema, niemogąca czytać i pisać, niewładająca językiem, w którym sporządzony jest testament, skazana prawomocnym wyrokiem za fałszywe zeznania. Świadkiem nie może też zostać osoba, dla której lub dla której małżonka, krewnych, powinowatych pierwszego i drugiego stopnia oraz osób pozostających w stosunku przysposobienia spadkodawca przewidział w testamencie jakąkolwiek korzyść.
3.3. Zapis windykacyjny W testamencie konkubent (czyli testator) może powołać swojego partnera do dziedziczenia całości lub części spadku po nim. W przypadku części spadku musi określić ułamek, jaki odziedziczy jego partner (np. 1/2, 3/5). Taki testament może mieć formę aktu notarialnego lub być spisany odręcznie. Jeśli jednak konkubent chce pozostawić swojemu partnerowi konkretną rzecz, musi ustanowić na jego rzecz zapis windykacyjny i w ten sposób przekazać mu najcenniejsze rzeczy ze swojego majątku (np. mieszkanie, samochód, działkę letniskową). Zapis windykacyjny powinien być obowiązkowo ustanowiony w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Nie można więc w odręcznie sporządzonym testamencie powołać konkubenta do dziedziczenia konkretnego składnika majątku. Bardzo często sporządzający testamenty o tym zapominają i przekazują w sporządzonym ręcznie testamencie konkretną rzecz na konkretnych osób (np. samochód na rzecz konkubiny). Osoba ta nie staje się jednak właścicielem rzeczy po stwierdzeniu nabycia praw do spadku. Jeśli spadkobierca nie chce jej wydać dobrowolnie zapisanej rzeczy, musi ona wystąpić z pozwem do sądu (patrz wzór na str. 31)
3.4. Kiedy można wydziedziczyć rodzinę Konkubent ma prawo sporządzić testament, w którym powoła do dziedziczenia wyłącznie swojego partnera, a pominie najbliższych krewnych, którzy
26
e-Biblioteka Gazety Prawnej
mogliby po nim dziedziczyć z mocy ustawy. Gdy zostali pominięci jego dzieci, małżonek albo rodzice, mogą oni domagać się od spadkobiercy wypłacenia zachowku. Aby pozbawić ich prawa do zachowku, testator powinien nie tylko pominąć ich w testamencie, lecz również wydziedziczyć. Nie zawsze może to zrobić. Wydziedziczenie musi bowiem wynikać z treści testamentu i opierać się na jednej z trzech przesłanek wskazanych w art. 1008 kodeksu cywilnego. Podstawy wydziedziczenia i pozbawienia prawa do zachowku są następujące: ■■spadkobierca ustawowy wbrew woli spadkodawcy postępował uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, ■■dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób (np. konkubenta) umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, ■■uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Natomiast z innych przyczyn niż wymienione spadkodawca nie może skutecznie wydziedziczyć swoich spadkobierców ustawowych. Nie może też tego zrobić wówczas, gdy w testamencie nie poda przyczyny wydziedziczenia.
WAŻNE Jeśli okaże się, że wydziedziczenie nie jest ważne (bo nie zostały spełnione wymagane przesłanki), to osoba pominięta w testamencie i tak nie dziedziczy na podstawie ustawy. Ma jednak prawo do zachowku. Testator może wydziedziczyć spadkobiercę ustawowego zarówno w testamencie, w którym ustanowił innego spadkobiercę (np. konkubenta), jak i w zawierającym wyłącznie ostatnią wolę dotyczącą wydziedziczenia wskazanych w nim spadkobierców ustawowych (tzw. testament negatywny). Użyte w testamencie sformułowania dotyczące wydziedziczenia nie mogą budzić wątpliwości. Wydziedziczenie przestanie być skuteczne, jeśli spadkodawca przebaczył osobie uprawnionej do zachowku.
WAŻNE Gdy konkubent skutecznie wydziedziczy w testamencie swoje dzieci, to wówczas jego wnuki (czyli zstępni wydziedziczonych zstępnych) będą zawsze miały prawo do zachowku.
3.5. Ile zachowku trzeba zapłacić Konkubent, który odziedziczył majątek zmarłego (na podstawie testamentu albo na podstawie zapisu windykacyjnego ujętego w testamencie sporządzonym przez notariusza) na żądanie małżonka, dzieci i rodziców spadkodawcy, którzy byliby powołani do dziedziczenia z mocy ustawy, musi wypłacić
Związki nieformalne
27
im zachowek. Oczywiście jest to możliwe pod warunkiem, że nie zostali oni skutecznie wydziedziczeni w testamencie. Innym bliskim krewnym, np. rodzeństwu, pominiętym w testamencie zachowek nie przysługuje. Pieniądze z tytułu zachowku wypłaca się na żądanie uprawnionych przedstawione w ciągu pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Zamiast wypłaty gotówki nie można na uprawnionych przenieść części odziedziczonych rzeczy bądź nieruchomości. Po pięciu latach roszczenie o zachowek się przedawnia. Wysokość zachowku zależy od tego, kim są osoby pominięte w testamencie. Jeżeli uprawniony do zachowku jest małoletni lub osoba trwale niezdolna do pracy, to wówczas ma prawo do 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Natomiast pozostali uprawnieni mają prawo do 1/2 wartości tego udziału spadkowego.
3.6. Zrzeczenie się dziedziczenia Aby uchronić swojego partnera dziedziczącego na postawie testamentu przed płaceniem zachowku swoim spadkobiercom ustawowym, konkubent (przyszły spadkodawca) powinien zawrzeć z nimi umowę, w której zrzekną się dziedziczenia po nim. Umowa musi być zawarta w formie aktu notarialnego. Gdy przyszły spadkodawca posiada kilku spadkobierców ustawowych i chce, aby wszyscy zrzekli się dziedziczenia po nim, to wówczas z każdym musi zawrzeć odrębną umowę u notariusza. Umowa sporządzona w innej formie, np. na piśmie, nie będzie ważna. Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również dzieci i wnuki zrzekającego się (pod warunkiem, że strony nie umówiły się inaczej). W praktyce oznacza to, że zstępni zrzekającego się nie będą mogli wystąpić do konkubenta spadkodawcy, który odziedziczył po nim cały majątek na podstawie testamentu, z roszczeniem o zachowek. Po zawarciu takiej umowy spadkodawca nie musi już w testamencie wydziedziczać najbliższych krewnych i pozbawiać ich prawa do zachowku, podając powody swojej decyzji. Wystarczy tylko, że pominie ich, a do dziedziczenia całego majątku powoła konkubenta. W umowie o zrzeczenie się dziedziczenia strony mogą też stwierdzić, że postanowienia dotyczące zrzeczenia się dziedziczenia dotyczą jedynie dzieci spadkodawcy, a nie dotyczą wnuków. Zawarcie umowy po zrzeczeniu się dziedziczenia jest bezpieczne zarówno dla spadkodawcy, jak i spadkobierców ustawowych. Sytuacja osobista testatora może się przecież w międzyczasie się zmienić. Gdy rozstanie się on ze swoim konkubentem, może zmienić testament, zniszczyć go albo sporządzić nowy i powołać w nim do dziedziczenia spadkobierców ustawowych, z którymi wcześniej zawarł umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia. Spadkobierca ustawowy, który w umowie zrzekł się dziedziczenia, może objąć spadek po spadkodawcy na podstawie sporządzonego przez niego testamentu – takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 15 maja 1972r (OSNCP nr
28
e-Biblioteka Gazety Prawnej
11 z 1972r, poz. 197). Oznacza to, że nawet gdy doszło do zawarcia takiej umowy, a spadkodawca sporządził testament i wskazał w nim jako spadkobiercę np. syna obok konkubiny, to syn dziedziczy część majątku określoną w testamencie. Istnieje też druga możliwość: zrzeczenie się dziedziczenia może zostać uchylone przez zawarcie nowej umowy między tymi samymi stronami: spadkobiercą i spadkodawcą. Nowa umowa musi być zawarta także w formie aktu notarialnego, pod rygorem nieważności. Przez zawarcie jej spadkodawca ma możliwość uchylenia skutków zawartej wcześniej umowy. Przywraca w ten sposób zrzekającemu się status spadkobiercy ustawowego.
3.7. Jak pozbawić zachowku lub pomniejszyć jego wartość Dziedziczący na podstawie testamentu konkubent może starać się pozbawić niektórych spadkobierców ustawowych prawa do zachowku. Powinien wtedy udowodnić, że konkretna osoba nie powinna dziedziczyć z mocy ustawy. Na przykład małżonek konkubenta, z którym nie zdążył się on rozwieść przed śmiercią, może być wyłączony od dziedziczenia ustawowego. Taka sytuacja ma miejsce np. wówczas, gdy spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z wyłącznej winy tego małżonka, a żądanie było uzasadnione, natomiast sąd nie zdążył wydać wyroku, bo spadkodawca zmarł. Wyłączenie małżonka od dziedziczenia następuje wówczas na mocy orzeczenia sądu. Z żądaniem wyłączenia może wystąpić każdy ze spadkobierców ustawowych. Skoro konkubent nie jest spadkobiercą ustawowym, sam z takim żądaniem wystąpić nie może. Może natomiast negocjować ze spadkobiercami ustawowymi, by któryś z nich wystąpił z takim żądaniem. Gdy zgłosi się z roszczeniami rodzina zmarłego konkubenta pominięta w testamencie, należy sprawdzić, czy nie otrzymała ona należnego zachowku w postaci darowizny uczynionej przez niego za życia w postaci zapisu albo powołania do spadku. Jeżeli okaże się, że rodzinie zachowek się należy, trzeba sprawdzić, czy spadkodawca nie zadysponował swoim majątkiem również na rzecz innych osób. Zobowiązanymi do zapłaty zachowku są także: zapisobiorca lub zapisobiorca windykacyjny. Jeśli konkubentowi nie uda się uniknąć zapłacenia zachowku, może starać się pomniejszyć jego wysokość. Zależy ona od wysokości udziału spadkowego, który odziedziczyłby uprawniony wówczas, gdyby do spadku został dopuszczony z mocy ustawy. Aby więc kwota należna z tytułu zachowku była niższa, trzeba obniżyć wartość masy spadkowej, czyli tzw. wartość czynną spadku, a następnie obniżyć wartość ustalonego już na tej podstawie zachowku. Na należny zachowek konkretnemu uprawnionemu zalicza się np. darowiznę, którą otrzymał od spadkodawcy, a także poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania tego uprawnionego oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, gdy przekraczają miarę przyjętą w danym środowisku. W celu obniżenia wyliczonego zachowku partner, który dziedziczy na podstawie testamentu, powinien sprawdzić, czy uprawniony (spadkobierca ustawowy) otrzymał od zmarłego jakieś darowizny, a także jakie uzyskał wykształcenie. Bierze się pod uwagę każdą darowiznę,
Związki nieformalne
29
bez względu na to, jak długo przed otwarciem spadku została dokonana, z wyjątkiem drobnych, zwyczajowo przyjętych, np. prezentów imieninowych. Natomiast przy ocenie, czy koszty wykształcenia przekraczają przeciętną miarę, bierze się pod uwagę takie sytuacje, gdy wysoki poziom wykształcenia i wychowania jednego dziecka został osiągnięty kosztem pozostałych, lub gdy dzieci z jednego związku spadkodawcy uzyskały zdecydowanie wyższy poziom wykształcenia niż jego dzieci z innego związku. Gdy to się potwierdzi, spadkobierca testamentowy zobowiązany do wypłaty zachowku zalicza na poczet kwoty do wypłaty jedynie sumę, która stanowi różnicę miedzy rzeczywiście poniesionymi kosztami a kosztami zwykłego w danym środowisku lub w danej rodzinie wychowania oraz wykształcenia ogólnego albo zawodowego.
PRZYKŁAD
Jak zalicza się darowiznę Pan Władysław przed dziesięciu laty wyprowadził się z domu i zamieszkał z partnerką. Po ślubie podarował żonie mieszkanie i samochód, które stanowiły jego majątek osobisty. Własność tych rzeczy przeniósł na nią umową darowizny sporządzoną przez notariusza. Żona nie wyrażała zgody na rozwód i rozpoznając powództwo pana Władysława, sąd dwukrotnie nie rozwiązał tego małżeństwa. Pan Władysław dorobił się nowego majątku w czasie związku z partnerką i chce go jej zapisać w testamencie. Czy można obniżyć wartość należnego zachowku?
Żona może wystąpić o zachowek, mimo że wcześniej otrzymała darowiznę samochodu i mieszkania, ale w jakiej wysokości go otrzyma, zależy od wartości uczynionej na jej rzecz darowizny oraz wartości majątku, który odziedziczy w testamencie konkubina. Na poczet należnego zachowku dla żony zalicza się wartość podarowanego mieszkania i samochodu. Bierze się przy tym pod uwagę stan mieszkania i samochodu z chwili wykonania darowizny, a wartość tej darowizny oblicza się na podstawie cen z chwili ustalania zachowku. Trzeba też ustalić wartość zachowku, do którego miałaby prawo wdowa. Przede wszystkim należy stwierdzić, jaką część majątku odziedziczyłaby: całość ( gdy dziedziczy sama) czy część (gdy dziedziczy z dziećmi lub rodzicami zmarłego), 2/3 ( bo jest niepełnosprawna ) czy połowę. Po ustaleniu wartości należnego zachowku należy go porównać z wartością darowizny. Wówczas okaże się, czy żonie należy się jakiekolwiek wyrównanie od konkubiny, czyli spadkobierczyni testamentowej.
3.8. Umowa dożywocia i problem zachowku Gdy konkubent chce przekazać swojemu partnerowi mieszkanie, musi wziąć pod uwagę to, że z roszczeniem o zachowek mogą wystąpić do obdarowanego pominięci spadkobiercy ustawowi. I nie ma znaczenia, czy konkubent przekaże je w testamencie (zapis windykacyjny), czy na podstawie umowy darowizny spo-
30
e-Biblioteka Gazety Prawnej
rządzonej u notariusza. Może jednak skorzystać z innej możliwości i przekazać mieszkanie partnerowi na podstawie umowy dożywocia. Wówczas spadkobiercy ustawowi nie będą mogli od niego żądać zachowku. Umowę dożywocia zawiera się u notariusza w formie aktu notarialnego. Właściciel mieszkania od razu przenosi w niej jego własność na swojego partnera, czyli tzw. nabywcę. W zamian za to nabywca gwarantuje mu opiekę w chorobie i pomoc finansową. W umowie należy dokładnie określić, na czym będzie polegała opieka, np. na przyjęciu jako domownika, dostarczeniu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, a także na zapewnieniu odpowiedniej pomocy i pielęgnowaniu w chorobie. W umowie wolno też nałożyć na nabywcę obowiązek urządzenia konkubentowi własnym kosztem pogrzebu, który odpowiadałby miejscowym zwyczajom. Dożywocie można zastrzec także na rzecz osoby bliskiej zbywcy (konkubenta), np. jego niepełnosprawnego dziecka, które wymaga opieki. Zawierając umowę, właściciel mieszkania powinien się domagać, aby w prowadzonej dla niego księdze wieczystej w dziale trzecim została zamieszczona wzmianka o tym, że jest ono obciążone prawem dożywocia. Ale nawet jeśli dożywocie nie zostanie ujawnione w księdze wieczystej, nabywca nieruchomości nie może się uchylić od wykonywania go w stosunku do swojego partnera bądź do wskazanej w umowie osoby bliskiej. I nie ma tu znaczenia, że np. partnerzy się rozstali. Jeśli jednak dojdzie do konfliktów między nimi, które uniemożliwiają ich dalsze pozostawanie w styczności, na żądanie jednego z nich sąd zmieni prawo dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości należnych mu uprawnień. Małgorzata Piasecka-Sobkiewicz
WZÓR TESTAMENTU WŁASNORĘCZNEGO Testament Ja, Maria Witek, z domu Bąk, zamieszkała w Warszawie, przy ul. Staromostowej 15 m. 33 na wypadek mojej śmierci sporządzam własnoręcznie niniejszy testament i do spadku po mnie powołuję Władysława Mąkę, który ma i odziedziczy cały mój majątek. Męża mojego Franciszka Witka wydziedziczam i pozbawiam zachowku, gdyż uporczywie nie dopełniał obowiązków rodzinnych, porzucając mnie i nie łożąc na utrzymanie naszej wspólnej córki. Wydziedziczam i pozbawiam prawa do zachowku również moją córkę Zofię Zdun, z domu Witek, ponieważ okradła mnie, uciekła z domu, a następnie wbrew mojej woli wyszła za mąż za Joachima Zduna i od tego czasu zerwała ze mną wszelkie kontakty rodzinne. Córce mojej Zofii i mężowi Franciszkowi nie przebaczyłam. Polecam mojemu spadkobiercy urządzenie dla mnie pogrzebu w obrządku katolickim i pochowania mnie w grobowcu rodzinnym Bąków. Warszawa, dnia 12 lutego 2012 r. Maria Witek
Związki nieformalne
31
WZÓR POZWU O WYKONANIE ZAPISU Warszawa, dnia 10 lutego 2012 r. Do Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy V Wydział Cywilny w Warszawie Powód: Anna Ząbek, fryzjerka zam. 00-222 Warszawa, ul. Małopolska 71 m 32 Pozwany: Jarosław Kruk, kierowca zam. 00-011 Warszawa, ul. Starowiślna 15 m 21 Wartość przedmiotu sporu: 50 tysięcy zł Pozew o wykonanie zapisu Wnoszę o: 1) zobowiązanie pozwanego Jarosława Kruka do wydania powódce samochodu marki Toyota Yaris, nr silnika ................, nr podwozia ............... koloru czerwonego, rok produkcji 2010, z tytułu wykonania zapisu windykacyjnego, 2) zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki kosztów procesu według norm przepisanych. Ponadto wnoszę o: 3) przeprowadzenie rozprawy także w nieobecności powódki. Uzasadnienie Pozwany jest jedynym spadkobiercą ustawowym zmarłego 17 lipca 2010 r. Jana Kruka, który był jego ojcem. Dowód: odpis postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, z dnia 15 marca 2011 r. Spadkodawca był właścicielem wyżej wymienionego samochodu. Dowód: wyciąg z rejestru pojazdów mechanicznych Spadkodawca sporządził własnoręczny testament z dnia 1 lutego 2009 r. i zapisał ten pojazd powódce, która była jego konkubiną. Dowód: odpis testamentu Pozwany odmawia wykonania zapisu windykacyjnego, nie chce wydać powódce samochodu i sam z niego korzysta. W tym stanie rzeczy powództwo jest uzasadnione. Anna Ząbek Załączniki: (własnoręczny podpis) 1) odpis postanowienia 2) wyciąg z rejestru 3) odpis testamentu 4) odpisy pozwu i załączników
Rozdział 4 Prawa dzieci ze związków nieformalnych Co do zasady dziecko urodzone w związku nieformalnym ma takie same prawa jak pochodzące z małżeństwa. Żeby rzeczywiście tak było, jego biologiczni rodzice muszą jednak dopełnić pewnych formalności. Gdy nie ma pomiędzy nimi konfliktów, mogą to zrobić w urzędzie stanu cywilnego. Zdarza się jednak, że konkubent nie chce uznać, że jest ojcem dziecka konkubiny. Wówczas konieczne jest przeprowadzenie postępowania sądowego.
4.1. Uznanie ojcostwa W polskim prawie rodzinnym istnieje zasada, że matką dziecka jest kobieta, która je urodziła, natomiast ojcem nie zawsze staje się automatycznie jego ojciec biologiczny. Formalności, jakie muszą być załatwione w związku z uznaniem ojcostwa, zależą od tego, jaki status mają konkubenci. Gdy oboje są stanu wolnego (panna, kawaler, wdowiec, wdowa, rozwodnik, rozwódka), wystarczy, że ojciec biologiczny uzna swoje ojcostwo. Może to robić przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Wówczas składa on oświadczenie, że jest ojcem dziecka. Matka musi potwierdzić, że ojcem dziecka jest właśnie ten mężczyzna. Powinna to zrobić jednocześnie ze złożeniem przez ojca biologicznego oświadczenia albo w ciągu trzech miesięcy od tej daty. Oświadczenie to nie może być obwarowane żadnymi warunkami ani terminami. Nie może budzić żadnych wątpliwości. Gdyby jednak kierownik urzędu stanu cywilnego stwierdził, że uznanie jest niedopuszczalne, albo powziął wątpliwości co do pochodzenia dziecka, ma on prawo odmówić przyjęcia oświadczeń od konkubentów. Inna możliwość to uznanie dziecka przed sądem opiekuńczym. Także w tym przypadku konkubent stwierdza, że jest biologicznym ojcem dziecka, a matka to jego oświadczenie potwierdza. Na tej podstawie sąd wydaje orzeczenie, w którym stwierdza ojcostwo.
WAŻNE Ojciec biologiczny może uznać swoje ojcostwo, jeszcze zanim dziecko się urodzi, pod warunkiem że zostało już poczęte. Natomiast nie może tego zrobić po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności. Za granicą uznać ojcostwo można przed polskim konsulem lub osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy chociaż jedno z rodziców jest obywatelem polskim. Gdy ojciec biologiczny uzna swoje ojcostwo przed konsulem, ten sporządzi niezwłocznie protokół przyjęcia oświadczenia i prześle go do urzędu stanu cywilnego.
Związki nieformalne
33
Uznać dziecko może nawet mężczyzna, który nie jest pełnoletni, pod warunkiem, że ukończył 16 lat i nie istnieją podstawy do jego całkowitego ubezwłasnowolnienia. Takie oświadczenie może złożyć tylko przed sądem opiekuńczym. W wyjątkowych przypadkach oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa może zostać zaprotokołowane przez notariusza albo złożone do protokołu wobec wójta, burmistrza, prezydenta miasta, starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy. Taka procedura może zostać zastosowana, tylko gdy życiu matki albo biologicznego ojca dziecka zagraża bezpośrednie niebezpieczeństwo. Protokół podpisuje osoba, która przyjęła oświadczenie, oraz ten, kto je złożył. Gdy składający oświadczenie nie może się podpisać, trzeba podać w protokole przyczynę braku podpisu. Następnie należy niezwłocznie przekazać dokument do urzędu stanu cywilnego właściwego do sporządzenia aktu urodzenia.
PRZYKŁAD
Informacje o rodzicach dziecka Po trzech latach trwania konkubinatu z tego związku urodziło się dziecko. Konkubina jest wdową, a konkubent kawalerem. Czy ojciec musi dopełnić jakichś formalności, aby zostać wpisanym do aktu urodzenia?
Biologiczny ojciec musi uznać swoje ojcostwo przed kierownikiem stanu cywilnego albo przed sądem. Dopóki nie dopełni tych formalności, do aktu urodzenia dziecka wpisuje się imię ojca, które wskaże matka (lub przedstawiciel ustawowy dziecka). Jeśli takie imię nie zostanie podane, do aktu urodzenia wpisuje się jedno z imion najczęściej w kraju używanych, a jako nazwisko ojca wpisuje się nazwisko matki.
PRZYKŁAD
Odmowa urzędnika Po dwóch latach trwania konkubinatu urodziło się dziecko. Biologiczny ojciec zgłosił urodzenie dziecka w urzędzie stanu cywilnego i chciał od razu uznać swoje ojcostwo, składając w tym celu stosowne oświadczenie. Matka dziecka równocześnie z nim potwierdziła, że jest on biologicznym ojcem dziecka. Urzędnik jednak odmówił przyjęcia od nich oświadczeń i wpisania go jako ojca do dokumentów stanu cywilnego. Uzasadnił to tym, że kobieta ma męża, którym jest inny mężczyzna. Czy mógł tak postąpić?
Miał do tego prawo. Gdy zachodzi domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż matki, do aktu urodzenia dziecka wpisuje się dane dotyczące osoby ojca biologicznego, dopiero gdy zostanie dopełniona następująca procedura : będzie przeprowadzona w sądzie sprawa o zaprzeczenie ojcostwa, a następnie po uprawomocnieniu się orzeczenia biologiczny ojciec uzna swoje ojcostwo lub ojcostwo ustali sąd.
34
e-Biblioteka Gazety Prawnej
4.2. Gdy matka pozostaje w związku małżeńskim Sprawy związane z uznaniem ojcostwa komplikują się, gdy matka jest mężatką, a ojciec biologiczny nie jest jej mężem. Na gruncie prawa rodzinnego i opiekuńczego obowiązuje bowiem zasada, że gdy dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, to przyjmuje się, że pochodzi od męża matki. Natomiast takiego domniemania nie stosuje się, gdy dziecko urodzi się po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji. Skoro automatycznie przyjmuje się, że biologicznym ojcem jest mąż matki, to faktyczny biologiczny ojciec nie może uznać swojego ojcostwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego ani przed sądem rodzinnym i opiekuńczym. Kierownik odmówi przyjęcia oświadczenia, bo uzna, że jest to niedopuszczalne. Również sąd opiekuńczy w takim przypadku nie orzeknie o ustaleniu ojcostwa ojca biologicznego.
WAŻNE Gdy wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego, prokurator może wytoczyć powództwa: o ustalenie ojcostwa konkubenta, o zaprzeczenie ojcostwa męża konkubiny, o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa przez konkubenta. By ojciec biologiczny mógł złożyć oświadczenie o uznaniu ojcostwa, wcześniej trzeba przeprowadzić w sądzie rodzinnym i opiekuńczym sprawę o zaprzeczenie ojcostwa męża matki. Z powództwem o zaprzeczenie ojcostwa mogą wystąpić: ■■mąż matki (w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o urodzeniu dziecka przez żonę, ale nie później niż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności), ■■przedstawiciel ustawowy męża matki całkowicie ubezwłasnowolnionego z powodu choroby psychicznej lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, na które zapadł w ciągu trwania terminu do wytoczenia powództwa (termin ten wynosi sześć miesięcy od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym ten przedstawiciel dowiedział się o urodzeniu dziecka), ■■matka dziecka (w ciągu sześciu miesięcy od urodzenia się dziecka), ■■ dziecko po dojściu do pełnoletności (w ciągu trzech lat od osiągnięcia pełnoletności). Mąż matki wytacza powództwo o zaprzeczenie ojcostwa przeciwko dziecku i matce, a gdy matka nie żyje, to przeciwko dziecku. Natomiast matka wytacza takie powództwo przeciwko mężowi i dziecku, a gdy mąż nie żyje, to przeciw dziecku. W tych wszystkich przypadkach, gdy dziecko jest małoletnie, reprezentuje je kurator ustanowiony przez sąd lub opiekun, gdy rodzicom nie przysługuje władza rodzicielska. Z kolei dziecko wytacza powództwo przeciwko mężowi swojej matki i matce, a gdy matka nie żyje, przeciwko mężowi matki. Jeżeli nie żyje mąż matki – wytacza je przeciwko kuratorowi, którego ustanowił sąd opiekuńczy.
Związki nieformalne
35
WZÓR POZWU O ZAPRZECZENIE OJCOSTWA MĘŻA KONKUBINY Warszawa, 14 lutego 2012 r. Do Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy Wydział Cywilny w Warszawie Powód: Franciszka Mąka, pielęgniarka zam. 00-001 Warszawa, ul. Rybaków 17 m 28 Pozwani: 1) Władysław Mąka, inżynier zam. 00-022 Warszawa, ul. Szkolna 1 m 38 2) Jacek Mąka, zam. 00-001 Warszawa, ul. Rybaków 17 m 28 Pozew o zaprzeczenie ojcostwa Wnoszę o: 1) ustalenie, że pozwany Jacek Mąka, urodzony przez powódkę Franciszkę Mąkę 12 listopada 2011 r., nie jest synem Władysława Mąki urodzonego 17 lutego 1980 r. 2) wezwanie na rozprawę świadka Zdzisława Bąka, zam. 00-001 Warszawa, ul. Rybaków 17 m 28 Uzasadnienie 12 listopada 2011 r. powódka Franciszka Mąka urodziła syna Jacka Mąkę – pozwanego Dowód: akt urodzenia pozwanego Jacka Mąka. Jacek Mąka nie jest synem Władysława Mąki, ponieważ pozwany w okresie koncepcyjnym żony nie mieszkał z nią i nie utrzymywał żadnych stosunków. Od 1 kwietnia 2010 r. do 1 lutego 2012 r. przebywał stale za granicą, w Stanach Zjednoczonych. W tym okresie nie przyjeżdżał do kraju. Dowód: 1) kserokopia paszportu Władysława Mąki 2) przesłuchanie stron W okresie od 29 października 2010 r., czyli również w okresie koncepcyjnym, powódka stale mieszkała ze swoim konkubentem Zdzisławem Bąkiem, który jest ojcem dziecka i chce uznać swoje ojcostwo. Dowód: zeznania świadka Zdzisława Bąka W tym stanie rzeczy powództwo jest uzasadnione. Franciszka Mąka (własnoręczny podpis) Załączniki: 1) akt urodzenia Jacka Mąki 2) kserokopia paszportu Władysława Mąki 3) odpis pozwu i załączników
36
e-Biblioteka Gazety Prawnej
W pozwie o zaprzeczenie ojcostwa należy wykazać, że mąż matki nie jest ojcem (bo np. od kilku lat przebywa za granicą lub w zakładzie karnym i w tzw. okresie koncepcyjnym nie kontaktował się z żoną). Warto też w tym pozwie uprawdopodobnić ojcostwo innego mężczyzny.
Okres koncepcyjny Okres koncepcyjny trwa od trzechsetnego do sto osiemdziesiątego pierwszego dnia przed urodzeniem się dziecka. Jest to okres, w którym kobieta prawdopodobnie zaszła w ciążę. Gdy w tym czasie konkubent obcował z matką dziecka, to domniemuje się, że jest biologicznym ojcem jej dziecka. Domniemanie to może zostać obalone, jeśli w tym okresie matka obcowała także z innym mężczyzną, ale tylko wtedy, gdy z okoliczności wynika, że ojcostwo tego innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne. Dopiero po uprawomocnieniu się orzeczenia sądu o tym, że mąż matki nie jest ojcem dziecka, konkubenci mogą w urzędzie stanu cywilnego dopełnić formalności związanych z uznaniem ojcostwa partnera matki i uzyskać wpis jego imienia i nazwiska do aktu urodzenia dziecka.
4.3. Kiedy konkubent nie uzna ojcostwa Zdarza się, że nieformalny związek rozpadnie się, zanim jeszcze urodzi się dziecko, a konkubent matki odmówi uznania swojego ojcostwa, mimo że faktycznie jest biologicznym ojcem dziecka. W tej sytuacji dziecko i jego matka mogą żądać sądowego ustalenia ojcostwa i wytoczyć powództwo przeciwko domniemanemu ojcu dziecka. W dochodzeniu roszczeń nie przeszkodzi im nawet śmierć tego mężczyzny. W takiej sytuacji trzeba wytoczyć powództwo przeciwko kuratorowi, którego ustanowi sąd opiekuńczy. W pozwie matka powinna uprawdopodobnić, że konkubent jest ojcem jej dziecka, ponieważ obcował z nią w okresie koncepcyjnym, czyli nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem się dziecka. Wprawdzie konkubent może się bronić przed uznaniem go przez sąd za ojca i wskazywać, że jego partnerka w tym czasie obcowała także z innym mężczyzną, jednak domniemanie, że to on jest ojcem dziecka, może zostać obalone, tylko gdy z okoliczności wynika, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne.
Związki nieformalne
37
WZÓR POZWU O USTALENIE OJCOSTWA KONKUBENTA Warszawa, 14 lutego 2012 r. Do Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy Wydział XII Rodzinny w Warszawie Powodowie: 1) Filip Kruk, małoletni działający przez matkę Irenę Kruk 2) Irena Kruk, pielęgniarka zam. 00-555 Warszawa, ul. Dworcowa 71 m 32 Pozwany: Stanisław Furman, felczer zam. 00-111 Warszawa, ul. Staromostowa 17 m 81 Wartość przedmiotu sporu: 6 tys. zł Pozew o ustalenie ojcostwa i o alimenty W imieniu małoletniego powoda Filipa Kruka i w imieniu własnym wnoszę o: 1) ustalenie, że pozwany Stanisław Furman, felczer, urodzony 17 września 1971 r. w Warszawie, jest ojcem Filipa Kruka, urodzonego 14 maja 2011 r., którego akt urodzenia został sporządzony w Urzędzie Stanu Cywilnego Warszawa-Mokotów za nr 28107, 2) nadanie Filipowi Krukowi nazwiska ojca Furman, 3) orzeczenie, że Stanisławowi Furmanowi nie będzie przysługiwała władza rodzicielska nad dzieckiem Filipem Krukiem, 4) zasądzenie od pozwanego na rzecz małoletniego Filipa Kruka do rąk matki Ireny Kruk jako przedstawicielki ustawowej tytułem alimentów po 500 (słownie: pięćset) złotych miesięcznie płatnych do 10. każdego miesiąca, poczynając od 14 maja 2011 r. z ustawowymi odsetkami od dnia płatności każdej raty, 5) zasądzenie od pozwanego kosztów procesu według norm przepisanych, 6) nadanie wyrokowi w części zasądzającej roszczenie wymienione w punkcie 4 rygoru natychmiastowej wykonalności. Ponadto wnoszę o: 7) wezwanie świadków: a) Genowefy Sęp, zam. 00-011 Warszawa, ul. Ułanów 82 m 4 b) Leokadii Zych, zam. 00-012 Warszawa, ul. Starowiślna 15 m 28 Uzasadnienie Pozwany Stanisław Furman od trzech lat mieszkał w konkubinacie z Ireną Kruk w jej mieszkaniu w Warszawie przy ul. Dworcowej 71 m 32. Powódka i pozwany planowali małżeństwo. Gdy powódka zaszła w ciążę, pozwany odszedł od niej w marcu 2011 r. W wyniku pożycia z pozwanym powódka urodziła 14 maja 2011 r. syna Filipa Kruka. Jak z tego wynika, pozwany jest ojcem powoda.
38
e-Biblioteka Gazety Prawnej
Dowód: 1) akt urodzenia Filipa Kruka 2) zeznania świadków: Genowefy Sęp i Leokadii Zych Pozwany jako ojciec Filipa Kruka ma obowiązek płacić alimenty. Stanisław Furman pracuje jako felczer w prywatnym Szpitalu Ortopedycznym Eskulap i zarabia przeciętnie 4000 (słownie: cztery tysiące) złotych miesięcznie. Nie ma nikogo na utrzymaniu. Natomiast powódka pracuje w Przychodni Rejonowej nr 71 w Warszawie i zarabia przeciętnie 1800 (słownie: jeden tysiąc osiemset) złotych. Dowód: 1) zaświadczenie o zarobkach powódki 2) zaświadczenie o zarobkach pozwanego Pozwany nie interesuje się dzieckiem. Z uwagi na to, że powódka ponosi trud wychowania dziecka, oraz ze względu na różnicę dochodów powódki i pozwanego należy przyjąć, że kwota 500 (słownie: pięćset) złotych miesięcznie odpowiada udziałowi, jaki pozwany powinien ponieść w kosztach utrzymania dziecka. W takim stanie rzeczy powództwo jest uzasadnione. Irena Kruk (własnoręczny podpis) Załączniki: 1) akt urodzenia 2) dwa zaświadczenia o zarobkach 3) odpis pozwu i załączników
4.4. Prawo do nazwiska Do aktu urodzenia każdego dziecka kierownik urzędu stanu cywilnego wpisuje: nazwisko, imię (albo imiona) i płeć dziecka, miejsce i datę jego urodzenia, nazwisko i nazwiska rodowe rodziców, imię (imiona), miejsce i datę urodzenia, miejsce zamieszkania każdego z rodziców w chwili urodzenia się dziecka, nazwisko imię i adres zgłaszającego. Jeśli dziecko urodzi samotna matka, a jej partner nie uzna swojego ojcostwa, nosi ono nazwisko matki. Dopiero gdy nastąpi sądowe ustalenie ojcostwa, do aktu urodzenia będzie mogło być wpisane nazwisko ojca. W sytuacji, gdy matka jest mężatką, a ojcem dziecka jest jej konkubent – zanim zostaną dopełnione formalności związane z uznaniem ojcostwa – dziecko nosi nazwisko męża matki. Dopiero po uznaniu ojcostwa może nosić nazwisko swojego biologicznego ojca. W razie uznania ojcostwa dziecko nosi nazwisko wskazane w zgodnych oświadczeniach rodziców, które złożyli jednocześnie z oświadczeniami koniecznymi do uznania ojcostwa. Rodzice biologiczni sami decydują wówczas o tym, jakie nazwisko będzie nosiło ich dziecko. Na przykład może to być nazwisko: ■■jednego z nich, ■■utworzone przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca dziecka.
Związki nieformalne
39
Gdyby konkubenci nie złożyli zgodnych oświadczeń w sprawie nazwiska dziecka, będzie ono nosiło nazwisko składające się z dwóch członów: nazwiska matki i dołączonego do niego nazwiska ojca.
WAŻNE Gdy konkubenci posiadają kilkoro wspólnych dzieci i ojcostwo wszystkich zostało uznane przez ojca biologicznego, wszystkie powinny nosić takie samo nazwisko. Jeśli sąd ustala ojcostwo, nadaje dziecku nazwisko w wyroku. Może to być nazwisko jednego z rodziców albo nazwisko składające się z dwóch członów: czyli nazwiska matki i ojca. Nazwisko dziecka utworzone przez połączenie dwóch nazwisk biologicznej matki i biologicznego ojca nie może składać się z więcej niż dwóch członów. Gdy rodzice mają nazwiska dwuczłonowe, w skład nazwiska dziecka wchodzą pierwsze człony nazwisk podlegających połączeniu. Wyjątek od tej zasady ma miejsce wówczas, gdy na skutek połączenia powstanie dwuczłonowe nazwisko, którego człony są jednakowe. Jeżeli ojcostwo nie zostanie ustalone, to wówczas dziecko nosi nazwisko matki.
4.5. Ustalanie alimentów Zarówno małżonkowie, jak i rodzice pozostający w związku nieformalnym, mają obowiązek zapewnić dzieciom wyżywienie, mieszkanie, odzież, środki higieny osobistej, oraz leczenie (czyli zaspokoić jego potrzeby fizyczne). Muszą też zapewnić zaspokojenie potrzeb duchowych oraz kulturalnych, a także środki wychowania (chodzi tu o uzyskanie wykształcenia ogólnego i zawodowego). Rodzice mają obowiązek łożyć na utrzymanie swoich wspólnych dzieci. Gdyby nie chcieli robić tego dobrowolnie, sąd przyzna od nich dziecku alimenty. Dziecko nieślubne ma takie same prawa do alimentów jak urodzone w związku małżeńskim. O wysokości alimentów decydują usprawiedliwione potrzeby dziecka oraz możliwości zarobkowe i majątkowe rodzica. Możliwości zarobkowe zobowiązanego do płacenia rodzica nie zawsze muszą odpowiadać uzyskiwanym przez niego zarobkom. W uzasadnionych wypadkach obejmują także wysokość zarobków, które zobowiązany do płacenia jest w stanie uzyskać, ale nie osiągna ich z przyczyn, których nie można usprawiedliwić, np. dlatego że nie wykonuje wyuczonego i dobrze płatnego zawodu, pracuje tylko w niepełnym wymiarze godzin albo dorywczo. Z kolei co do osób, które już zakończyły swoją działalność zawodową, o zakresie możliwości decyduje wysokość pobieranych rent i emerytur. Gdy dziecko nie jest jeszcze pełnoletnie, w jego imieniu z roszczeniem alimentacyjnym ma prawo wystąpić jego przedstawiciel ustawowy, którym najczęściej jest jedno z rodziców albo opiekunów.
40
e-Biblioteka Gazety Prawnej
WZÓR POZWU O ALIMENTY OD KONKUBENTA NA RZECZ JEGO DZIECKA Warszawa, 14 lutego 2012 r. Do Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy Wydział XV Rodzinny w Warszawie Powódka: Helena Bąk, małoletnia działająca przez matkę Henrykę Kos, wychowawca w przedszkolu zam. 00-001 Warszawa, ul. Staromostowa 17 m 33 Pozwany: Franciszek Bąk, malarz, zam. w Warszawie, ul. Kolejowa 71 m 44 Wartość sporu: 9600 zł Pozew o alimenty Wnoszę o: zasądzenie od pozwanego Franciszka Bąka na rzecz małoletniej córki Heleny Bąk po 800 (słownie: osiemset) złotych miesięcznie tytułem alimentów, poczynając od 1 grudnia 2011 r., płatnych do 10. dnia każdego miesiąca do rąk matki Henryki Kos z ustawowymi odsetkami w razie zwłoki. Uzasadnienie Małoletnia Helena Bąk urodzona 15 maja 2009 r. jest córką Henryki Kos i pozwanego Franciszka Bąka. Franciszek Bąk uznał swoje ojcostwo w sądzie. Dowód: akt urodzenia Heleny Kos Pod koniec listopada 2011 r. pozwany opuścił swoją konkubinę Henrykę Kos oraz swoją córkę Helenę Bąk, wyprowadził się do swojej matki i przestał łożyć na utrzymanie córki. Henryka Kos jest wychowawczynią w przedszkolu (Przedszkole nr 8 w Warszawie) i zarabia przeciętnie 1800 (słownie: jeden tysiąc osiemset) złotych. Natomiast pozwany jest malarzem pokojowym. Po wyprowadzeniu się od Henryki Kos pozwany zmienił pracę i powódka nie zna jego aktualnych zarobków. W poprzedniej firmie, gdzie był zatrudniony do listopada 2011 r., zarabiał średnio 4000 (słownie: cztery tysiące) złotych. Dowód: 1) zaświadczenie o zarobkach Henryki Kos 2) informacji o zarobkach pozwanego proszę żądać z jego firmy
Związki nieformalne
41
Małoletnia chodzi do przedszkola, za które odpłatność wynosi 300 zł miesięcznie. Przeciętny koszt utrzymania dziecka wynosi 1200 (jeden tysiąc dwieście) złotych. Stan zdrowia dziecka pozwala na oddanie go do przedszkola. Czynsz i opłaty związane z mieszkaniem wynoszą 800 zł. W tej sytuacji pozwany powinien łożyć na większość wydatków związanych z utrzymaniem córki. Powódka może tylko w niewielkim stopniu sfinansować wydatki na utrzymanie córki i dokładać jedynie starań osobistych o jej wychowanie. Dowód: przesłuchanie stron W tym stanie rzeczy powództwo jest uzasadnione. Henryka Kos (własnoręczny podpis) Załączniki: 1) akt urodzenia Heleny Bąk 2) zaświadczenie o zarobkach 3) odpis pozwu i załączników Po rozstaniu się konkubentów może się zdarzyć, że to z nich, które wychowuje ich wspólne dziecko, nie jest w stanie ustalić, gdzie aktualnie przebywa dawny partner. Brak tej informacji nie uniemożliwia wniesienia do sądu pozwu o alimenty w imieniu małoletniego powoda albo małoletniej powódki. W takiej sytuacji sąd ustanowi bowiem kuratora dla nieznanego z miejsca pobytu zobowiązanego do płacenia alimentów, aby reprezentował jego interesy na rozprawie, i rozpozna powództwo pod jego nieobecność.
WAŻNE Powództwo o roszczenia alimentacyjne i o ustalenie ojcostwa oraz związane z tym roszczenia można wytoczyć w sądzie właściwym miejscowo dla miejsca zamieszkania pozwanego (czyli zobowiązanego do płacenia) albo według miejsca zamieszkania dziecka uprawnionego do pobierania alimentów. Dochodzący alimentów w imieniu małoletnich dzieci jest zwolniony z kosztów sądowych. Może też wystąpić do sądu, aby ustanowił adwokata z urzędu, gdy bez uszczerbku dla siebie i dla rodziny nie może ponieść kosztów z tym związanych.
4.6. Prawa rodzicielskie Aż do pełnoletności dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską. Na jej wykonywanie nie ma żadnego wpływu fakt, czy rodzice są małżeństwem, czy pozostają w związku nieformalnym, a nawet to, że np. związek nieformalny przestał istnieć. Tylko gdy wymaga tego dobro dziecka, sąd może orzec o zawieszeniu,
42
e-Biblioteka Gazety Prawnej
ograniczeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców. Jej zawieszenie może zostać uchylone wówczas, gdy przestanie istnieć przyczyna, która uzasadniała wydanie takiego orzeczenia przez sąd. Gdy jedno z rodziców zostało pozbawione władzy rodzicielskiej albo gdy jego władza rodzicielska uległa zawieszeniu, cała władza rodzicielska przysługuje drugiemu. Jeśli rodzice żyją w rozłączeniu (związek nieformalny już nie istnieje), a władza rodzicielska przysługuje obojgu, sąd może ze względu na dobro dziecka określić sposób jej wykonywania. Na przykład może powierzyć wykonywanie jej tylko jednemu, a ograniczyć władzę drugiego rodzica do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do dziecka.
WAŻNE Jeśli po rozstaniu władza rodzicielska przysługuje obojgu konkubentom, każdy z nich ma obowiązek i prawo jej wykonywania. Rozstrzygają także wspólnie o istotnych sprawach dziecka, a gdy nie dojdą do porozumienia, spór między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy. Sąd może również pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom, pod warunkiem że przedstawili porozumienie o sposobie wykonywania jej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Powinno ono zostać sformułowane w taki sposób, aby uwzględniało dobro dziecka. Sąd pozostawi obojgu rodzicom władzę rodzicielską, jeśli uzna, że będą współdziałali w sprawach dziecka. Orzekając o wykonywaniu władzy rodzicielskiej przez konkubentów, którzy się rozstali, sąd uwzględnia też interesy ich wspólnych dzieci. Chodzi o to, aby rodzeństwo wychowywało się wspólnie. Tylko gdy dobro dziecka tego wymaga, sąd opiekuńczy może wydać inne rozstrzygnięcie. Uwzględniając dobro dziecka, sąd opiekuńczy może też określić czynności, których rodzice nie mogą wykonywać bez jego zezwolenia, albo poddać rodziców wskazanym przez sąd ograniczeniom.
Piecza nad dzieckiem i jego majątkiem Władza rodzicielska obejmuje obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka, do wychowywania go i poszanowania przy tym jego godności i praw. Należy ją wykonywać zgodnie z interesem dziecka. Zanim rodzice podejmą ważną decyzję dotyczącą osoby lub majątku dziecka, powinni go wysłuchać, jeśli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala. Muszą też w miarę możliwości uwzględnić jego rozsądne życzenia. Nie wolno im stosować kar cielesnych. Taki zakaz przewidują przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Konkubent, który rozstał się z partnerką/partnerem, ma prawo i obowiązek utrzymywania z kontaktów z dzieckiem, które z nim nie mieszka. Takie prawo ma też dziecko. Chodzi tu o przebywanie razem, odwiedziny, spotkania,
Związki nieformalne
43
zabieranie dziecka poza miejsce stałego pobytu, utrzymywanie korespondencji (także przez internet) oraz bezpośrednie porozumiewanie się. Sposób utrzymywania kontaktów rodzica z dzieckiem byli konkubenci powinni określić wspólnie. Muszą się przy tym kierować dobrem dziecka i uwzględniać jego rozsądne życzenia. Jeżeli jednak nie dojdą do porozumienia, spór pomiędzy nimi rozstrzygnie sąd opiekuńczy. Może on nawet ograniczyć lub zakazać utrzymywania kontaktów z dzieckiem, gdy wymaga tego jego dobro.
4.7. Zarządzanie majątkiem Konkubenci mają obowiązek zarządzać majątkiem swojego dziecka, gdy pozostaje ono pod ich władzą rodzicielską. Natomiast bez zezwolenia sądu opiekuńczego nie mogą dokonywać czynności przekraczających zwykły zarząd (np. sprzedać mieszkania, które dziecko odziedziczyło po dziadkach) ani wyrażać zgody, by dziecko dokonało takich czynności. Czysty dochód z majątku dziecka (np. z czynszu najmu odziedziczonego mieszkania) konkubenci powinni przeznaczyć na utrzymanie i wychowanie dziecka oraz jego rodzeństwa, z którym się wychowuje. Pozostałą nadwyżkę mogą przeznaczyć na inne uzasadnione potrzeby rodziny. Po ustaniu zarządu rodzice powinni oddać dziecku lub jego przedstawicielowi ustawowemu zasądzony majątek, a nawet złożyć rachunek z tego zarządu. Nie mają obowiązku rozliczać się z dochodów z tego majątku, jakie pobrali w czasie wykonywania władzy rodzicielskiej.
Ograniczenia w zarządzaniu majątkiem dziecka Rodzice nie mogą zarządzać zarobkami dziecka ani przedmiotami oddanymi mu do swobodnego użytku. Pewne ograniczenia w sprawowaniu przez nich zarządu majątkiem mogą też wprowadzić darczyńcy i spadkodawcy, którzy własność nieruchomości lub ruchomości przenieśli na dziecko. W umowie darowizny albo w testamencie mają prawo zastrzec, że przedmioty przypadające dziecku nie będą objęte zarządem sprawowanym przez rodziców. Mają nawet prawo wyznaczyć zarządcę majątku. Gdy tego nie zrobią, zarząd sprawuje kurator, którego ustanowi sąd opiekuńczy.
4.8. Dziedziczenie przez dziecko pozamałżeńskie Gdy konkubent umrze i nie pozostawi testamentu, dziedziczą po nim spadkobiercy ustawowi, do których zaliczają się m.in. jego wszystkie dzieci, a więc zarówno pochodzące ze związków formalnych, jak i nieformalnych. Jeżeli jego ustawowymi spadkobiercami są wyłącznie dzieci, to całą masę spadkową dziedziczą w częściach równych, bez względu na swoje pochodzenie. Dziedziczy też dziecko nienarodzone, pod warunkiem, że urodzi się żywe. Gdy do spadku po konkubencie został dopuszczony również jego małżonek, dziedziczy on spadek w częściach równych z dziećmi. Gdy zmarły pozostawił czworo lub więcej dzieci, małżonek po-
44
e-Biblioteka Gazety Prawnej
winien otrzymać co najmniej 1/4 spadku, natomiast pozostałe 3/4 masy spadkowej obejmują dzieci, a ich udziały są równe. W testamencie spadkodawca może w inny sposób rozporządzić swoim majątkiem (więcej na ten temat w rozdziale III). Małgorzata Piasecka-Sobkiewicz PODSTAWA PRAWNA (ROZDZIAŁY 1-4):
Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. nr 9, poz. 59 z późn. zm.). Ustawa z 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zm.). Ustawa z 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tj Dz U. z 2003 r. nr 119, poz. 1116 z późn. zm.). Ustawa z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego (tj. 2005 r., nr 31, poz. 266 z późn. zm.).
Rozdział 5 Prawo podatkowe nie sprzyja konkubentom W prawie podatkowym konkubenci nie mogą liczyć na przywileje. Ulgi i preferencje podatkowe zarezerwowane są dla małżonków.
5.1. Podatek dochodowy Wspólne życie pozwala korzystać z określonych preferencji w podatku dochodowym od osób fizycznych (PIT) tylko wtedy, gdy jest przypieczętowane aktem ślubu. Konkubenci nie mogą więc złożyć jednego zeznania podatkowego PIT i rozliczyć w nim łącznie swoich dochodów. Prawo to mają wyłącznie osoby będące małżeństwem przez cały rok podatkowy i to pod warunkiem, że przez ten okres łączyła je także wspólność majątkowa. Warunków tych oczywiście nie spełniają konkubenci.
WAŻNE Osoby żyjące w nieformalnych związkach muszą w każdym przypadku rozliczać swoje dochody odrębnie i składać osobne zeznania podatkowe. Wyjaśnijmy, że przypadku wspólnego opodatkowania małżonków preferencja polega na tym, że podatek określa się w podwójnej wysokości podatku obliczonego od połowy ich łącznych dochodów. Z tego sposobu obliczenia podatku można również skorzystać, gdy jeden z małżonków nie osiąga żadnych dochodów opodatkowanych według skali podatkowej lub osiągnął dochody w wysokości niepowodującej obowiązku zapłaty podatku. Jeżeli dochody uzyskuje tylko jedno z małżonków, to w przypadku wspólnego rozliczenia wykorzystuje on podwójną kwotę zmniejszającą podatek w pierwszym przedziale skali podatkowej (korzysta też z kwoty przysługującej małżonkowi, który nie uzyskał żadnych dochodów). Ta regulacja podatkowa wspiera rodziny, w których jeden z rodziców nie pracuje zawodowo, np. z powodu sprawowania opieki nad dzieckiem. Dzięki temu małżonek utrzymujący rodzinę (a także osiągający dużo wyższe dochody) może zapłacić podatek według niższej stawki (tj. 18 proc. zamiast 32 proc.). Z takiej możliwości nie mogą korzystać konkubenci, którzy także tworzą rodzinę i są często w identycznej sytuacji faktycznej. Osoby żyjące w nieformalnych związkach muszą w każdym przypadku rozliczać swoje dochody odrębnie i składać osobne zeznania podatkowe.
Konkubent nie jest samotny System podatkowy umożliwia szczególny sposób opodatkowania nie tylko dochodów małżonków, ale również osób samotnie wychowujących dzieci.
46
e-Biblioteka Gazety Prawnej
Mogą one określić podatek w podwójnej wysokości podatku obliczonego od połowy swoich dochodów. Trzeba pamiętać, że konkubinat pozbawia podatnika prawa do preferencyjnego obliczenia podatku dochodowego, które mają samotni rodzice. Takie prawo obowiązuje od początku 2011 roku. Wcześniej możliwość rozliczenia PIT wspólnie z dzieckiem była uzależniona od formalnej przesłanki stanu cywilnego podatnika. W praktyce zatem panna, kawaler, rozwodnik czy wdowa korzystali z tego uprawnienia, nawet jeśli wychowywali dziecko, żyjąc wspólnie z inną osobą, w nieformalnym związku. Teraz tak już nie można. Według obowiązujących przepisów podatnik, który chce skorzystać z rozliczenia w sposób przewidziany dla osób samotnie wychowujących dzieci, musi nie tylko mieć określony stan cywilny, ale również faktycznie wychowywać samotnie dziecko. Także Naczelny Sąd Administracyjny, w wyroku z 30 czerwca 2009 r. (sygn. akt II FSK 279/08) uznał, że słowo „samotnie” oznacza wychowywanie dziecka bez udziału innej osoby. W sytuacji zatem, gdy podatnik wychowuje dziecko z drugim rodzicem dziecka (we wspólnie prowadzonym gospodarstwie domowym), nie można mówić o samotnym wychowywaniu. NSA zwrócił uwagę, że szczególny sposób opodatkowania dochodów ustawodawca kierował do osób, które samotnie troszczą się o codzienne zaspokajanie potrzeb dziecka, nie zaś do każdego rodzica, który ma władzę rodzicielską i jednocześnie jest stanu wolnego. W konsekwencji osoby żyjące w nieformalnych związkach, wspólnie mieszkające i wspólnie wychowujące dzieci nie mogą skorzystać z preferencyjnego opodatkowania swoich dochodów. Organ podatkowy ma prawo odmówić takim osobom prawa do określenia kwoty podatku w podwójnej wysokości podatku obliczonego od połowy dochodów tej osoby. Od takiej decyzji w niektórych przypadkach konkubent może jednak się odwołać.
PRZYKŁAD
Rozliczenie podatku jako osoba samotnie wychowująca dziecko Pan Jacek od dwóch lat jest w związku nieformalnym. Wspólnie z partnerką wychowuje swoje dziecko z poprzedniego związku. Ponieważ w świetle prawa jest rozwodnikiem, chciałby skorzystać z możliwości obliczenia podatku jako osoba samotnie wychowująca dziecko. Czy powołując się na to, że obecny związek nie łączy go z matką dziecka, ma prawo do ulgowego rozliczenia PIT?
Nie, w świetle obowiązujących przepisów nie będzie to możliwe. Za osobę samotnie wychowującą dziecko uważa się wprawdzie jednego z rodziców albo opiekuna prawnego, jeżeli osoba ta jest panną, kawalerem, wdową, wdowcem, rozwódką, rozwodnikiem albo osobą, w stosunku do której sąd orzekł separację w rozumieniu odrębnych przepisów, jednak spełnienie tylko formalnego warunku, jakim jest w tym przypadku stan cywilny podatnika, nie będzie wystarczające do skorzystania z ulgowego obliczenia podatku. Przepisy wymaga-
Związki nieformalne
47
ją ponadto, aby osoba ta faktycznie samotnie wychowywała dziecko w roku podatkowym. Jeżeli zatem podatnik jest w stałym związku, w którym wychowuje dziecko wspólnie z drugą osobą – swoją partnerką, to nie przysługuje mu prawo do obliczenia podatku jako osoba samotnie wychowująca dziecko. Trzeba podkreślić, że obowiązujące przepisy nie uzależniają prawa do preferencyjnego opodatkowania od tego, aby rodzic wychowywał samotnie dziecko przez cały rok podatkowy. W praktyce oznacza to, że wystarczy, iż podatnik posiadał status samotnego rodzica posiadał przez część roku. Jeżeli zatem konkubinat nie trwał cały rok podatkowy, podatnik powinien zachować prawo do ulgowego obliczenia podatku. Konkubenci powinni być przygotowani na to, że organ podatkowy może zweryfikować prawidłowość rozliczenia. W takim przypadku konieczne będzie przedstawienie dowodów (np. zeznań świadków) potwierdzających, że podatnik przez część roku spełniał warunki do uznania go za osobę samotnie wychowującą dziecko uprawioną do preferencyjnego rozliczenia PIT.
Ulga prorodzinna Konkubenci wychowujący dzieci mogą oczywiście korzystać z ulgi prorodzinnej. Zgodnie z art. 27f ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U. z 2010 r. nr 51, poz. 307 z późn. zm.) obejmuje ona dzieci małoletnie, uczące się dzieci pełnoletnie (do ukończenia 25 lat) oraz dorosłe dzieci niepełnosprawne bez względu na wiek (jeżeli otrzymywały zasiłek albo dodatek pielęgnacyjny lub rentę socjalną). Konkubenci korzystają z ulgi prorodzinnej na wspólne dzieci na tej samej zasadzie co małżonkowie. Muszą pamiętać, że kwota odliczenia przysługuje im łącznie (na każde dziecko można odliczyć maksymalnie 1112,04 zł za cały rok podatkowy). Ulgę prorodzinną konkubenci mogą odliczać od podatku – każdy w swoim zeznaniu rocznym PIT – w częściach równych lub w dowolnej proporcji przez nich ustalonej. Jeżeli natomiast konkubent wychowuje wspólnie ze swoim parterem jego dziecko, to w takim wypadku trzeba pamiętać, że prawo do całej ulgi będzie miał wyłącznie rodzic dziecka.
5.2. Podatki majątkowe Osoby żyjące w nieformalnych związkach nie są postrzegane przez fiskusa jak rodzina, lecz osoby sobie obce. Dlatego nie mogą liczyć na szczególne traktowanie przez prawo podatkowe.
Podatek od spadków i darowizn Przekazując sobie nieodpłatnie majątek, konkubenci obciążeni są najwyższymi stawkami podatku od spadków i darowizn, które w zależności od wartości przysporzenia wynoszą od 12 proc. do 20 proc. Opodatkowaniu tym podatkiem
48
e-Biblioteka Gazety Prawnej
podlega nie tylko otrzymanie spadku bądź darowizny, lecz także inne przypadki nabycia składników majątku pod tytułem darmym, m.in. nieodpłatne zniesienie współwłasności, zapis zwykły, czy windykacyjny (art. 1 ustawy z 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn; t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 93, poz. 768 z późn. zm.). Konkubenci przekazujący sobie nieodpłatnie majątek są w bardzo niekorzystnej sytuacji z tego względu, że w podatwku od spadków i darowizn wysokość opodatkowania zależy od osobistej relacji, jaka łączy zbywcę z nabywcą, przy czym na określenie tej relacji ustawodawca posługuje się wyłącznie więzami rodzinnymi, czyli małżeństwa, pokrewieństwa i powinowactwa, bądź ich brakiem. Ustalenie wysokości podatku według kryterium relacji między osobami, które przekazują sobie majątek, następuje poprzez zaliczenie nabywcy do jednej z trzech grup podatkowych: ■■I grupa: małżonek, zstępni (dzieci, wnuki itd.), wstępni (rodzice, dziadkowie itd.), pasierb, zięć, synowa, rodzeństwo, ojczym, macocha, teściowie, ■■II grupa: zstępni rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępni i małżonkowie pasierbów, małżonkowie rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonkowie rodzeństwa małżonków, małżonkowie innych zstępnych, ■■III grupa – inni nabywcy (tzw. osoby obce). Jak widać, ustawodawca na potrzeby rozliczeń z fiskusem w ogóle nie posługuje się pojęciem konkubentów jako osób pozostających w faktycznym pożyciu. Oznacza to, że osoby żyjące w nieformalnych związkach są zaliczane do III grupy podatkowej, w której obowiązują najsurowsze zasady opodatkowania. Konkubenci płacą więc podatek według następującej skali podatkowej.
Skala dla nabywców zaliczonych do III grupy podatkowej: Kwota nadwyżki w zł*
Podatek wynosi
ponad
do
–
10 278
12 proc.
10 278
20 556
1 233,40 zł i 16 proc. od nadwyżki ponad 10 278 zł
20 556
–
2 877,90 zł i 20 proc. od nadwyżki ponad 20 556 zł
* Podatek oblicza się od nadwyżki podstawy opodatkowania ponad kwotę wolną od podatku w wysokości 4902 zł Dla porównania, małżonkowie, podobnie jak większość nabywców zaliczonych do I grupy podatkowej (za wyjątkiem zięcia, synowej i teściów), są całkowicie zwolnieni z opodatkowania podatkiem od spadków i darowizn. Warunkiem jest jedynie powiadomienie fiskusa o nieodpłatnym nabyciu majątku od małżonka na druku SD-Z2 (jeśli wartość otrzymanego majątku nie przekracza 9637 zł, wyłączony jest nawet obowiązek informowania urzędu skarbowego). Konkubenci z preferencji tej nie mogą korzystać. Podatek od spadków i darowizn obliczają od nadwyżki podstawy opodatkowania ponad kwotę wol-
Związki nieformalne
49
ną, która jak wskazano, w III grupie podatkowej wynosi 4902 zł (najniższa ze wszystkich grup podatkowych), przy czym limit ten między tymi samymi osobami stosuje się w okresie pięciu lat. Konkubenci powinni być zatem szczególnie ostrożni, przekazując sobie majątek, choćby w formie zwykłych przepływów pieniężnych między swoimi kontami bankowymi. Może się okazać, że zostaną one potraktowane przez fiskusa jako podlegająca opodatkowaniu darowizna. Jeśli fiskus odkryje to w trakcie kontroli czy postępowania podatkowego, konkubentom może grozić zapłata podatku od nieujawnionej darowizny według sankcyjnej stawki, która wynosi 20-proc. Konkubent składa do urzędu skarbowego zeznanie podatkowe na druku SD-3, podając w nim informacje niezbędne do określenia podstawy opodatkowania. Podstawę opodatkowania w podatku od spadków i darowizn stanowi czysta wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych, czyli wartość po potrąceniu długów i ciężarów. Ustala się ją według stanu rzeczy i praw majątkowych w dniu nabycia i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego. Określając wartość rynkową otrzymanego majątku, podatnik powinien przyjmować przeciętne ceny stosowane w obrocie rzeczami tego samego rodzaju i gatunku. Uwzględnia się przy tym miejsce ich położenia, stan i stopień zużycia, czyli czynniki mające zasadniczy wpływ na cenę. Zeznanie podatkowe należy złożyć w terminie 1 miesiąca od dnia powstania obowiązku podatkowego, np. zawarcia umowy darowizny (wyjątkiem jest darowizna w formie aktu notarialnego, gdyż w tym wypadku funkcję płatnika pełni notariusz i obowiązek złożenia zeznania jest wyłączony). Na podstawie złożonego zeznania urząd skarbowy wyda decyzję ustalającą wysokość podatku od spadków i darowizn płatnego w terminie 14 dni od dnia doręczenia decyzji ustalającej wysokość zobowiązania podatkowego. Zasadą jest, że organ podatkowy przyjmuje wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych w wysokości określonej przez nabywcę. Jeżeli jednak nabywca takiej wartości nie określił albo zdaniem organu podatkowego podana w zeznaniu podatkowym wartość odbiega od wartości rynkowej, organ ten wzywa nabywcę do jej określenia, podwyższenia lub obniżenia, podając jednocześnie wartość według własnej wstępnej oceny. Podatnik ma na to 14 dni od dnia doręczenia wezwania. W przeciwnym przypadku naczelnik urzędu skarbowego dokona określenia wartości rynkowej z uwzględnieniem opinii biegłego lub przedłożonej przez nabywcę wyceny rzeczoznawcy. Jeżeli organ podatkowy powoła biegłego, a wartość określona z uwzględnieniem jego opinii różni się o więcej niż 33 proc. od wartości podanej przez nabywcę, koszty opinii biegłego ponosi nabywca. Konkubenci jako osoby zaliczone do III grupy podatkowej nie tylko płacą podatek według najwyższych stawek, ale również nie mogą korzystać z większości zwolnień szczególnych przewidzianych w ustawie o podatku od spadków i darowizn. Przykładowo osoby zaliczone do II grupy podatkowej są zwolnione z podatku od nabycia w drodze spadku lub zapisu windykacyjnego przedmiotów wyposażenia mieszkania, pościeli, odzieży, bielizny oraz narzędzi pracy przeznaczonych do użytku w gospodarstwie domowym.
50
e-Biblioteka Gazety Prawnej
Konkubenci mają także bardzo ograniczone prawo do tzw. ulgi mieszkaniowej, która pozwala niektórym osobom spełniającym ustawowe warunki nie płacić podatku od spadków i darowizn przy nabyciu mieszkania lub domu (w tym praw spółdzielczych) o powierzchni nieprzekraczającej 110 mkw. Konkubenci, którzy są zaliczani do III grupy podatkowej, mogą korzystać z tej ulgi tylko w przypadku nabycia mieszkania w drodze dziedziczenia, ale już nie darowizny. Dodatkowym warunkiem jest konieczność sprawowania opieki nad wymagającym takiej opieki konkubentem-spadkodawcą na podstawie pisemnej umowy z podpisem notarialnie poświadczonym, przez co najmniej dwa lata od dnia poświadczenia podpisów przez notariusza.
WAŻNE Konkubent rozlicza podatek od spadków i darowizn, składając zeznanie SD-3 w terminie miesiąca od dnia powstania obowiązku podatkowego. W praktyce ulga mieszkaniowa między konkubentami ma rzadkie zastosowanie. Trzeba też pamiętać, że jest ona uzależniona od spełnieniu wielu innych wymogów, m.in. przysługuje pod warunkiem, że nabywca nie posiada własnego mieszkania (ewentualnie dokona jego zbycia na rzecz dzieci lub Skarbu Państwa), a w odziedziczonym mieszkaniu zamelduje się na pobyt stały i nie dokona jego zbycia przez okres pięciu lat.
PRZYKŁAD
Darowizna między konkubentami Podatnicy są parą od 10 lat. Prowadzą wspólne gospodarstwo domowe i wychowują dwójkę dzieci. Partnerka przekazała konkubentowi 50 tys. zł w darowiźnie z przeznaczeniem na zakup samochodu, z którego rodzina będzie wspólnie korzystać. Czy obdarowany zapłaci podatek?
W takim przypadku partnerzy, których nie łączy związek małżeński, nie mogą liczyć na preferencje w podatku od spadków i darowizn. Nie ma do nich zastosowania pełne zwolnienie przewidziane m.in. dla małżonków. Takie osoby są zaliczone do nabywców wymienionych w III grupie podatkowej. Obdarowany musi zatem złożyć zeznanie SD-3 w terminie miesiąca od dnia otrzymania pieniędzy i czekać na decyzję ustalającą wysokość podatku. Podatek od darowizny w takiej wysokości wyniesie 7786,30 zł. Podatek od czynności cywilnoprawnych Konkubenci udzielający sobie pożyczek podlegają opodatkowaniu według zasad ogólnych określonych w ustawie z 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (t.j. Dz.U. z 2010 r. nr 101, poz. 649 z późn. zm.).
Związki nieformalne
51
Przede wszystkim nie mogą oni korzystać z całkowitego zwolnienia z zapłaty podatku od czynności cywilnoprawnych (PCC) od pożyczki, które obejmuje te same osoby, które nie muszą płacić podatku od spadków i darowizn tj. małżonka (a także zstępnych, wstępnych, rodzeństwo, pasierba, ojczyma i macochę), pod warunkiem że zgłoszą oni pożyczkę urzędowi skarbowemu. Brak pełnego zwolnienia z PCC, nie oznacza jednak, że podatek od pożyczki zawsze między konkubentami wystąpi. Mają oni prawo przekazywać sobie nieopodatkowane pożyczki w ramach ustawowego limitu stosowanego wobec osób niespokrewnionych. W przypadku pożyczki od jednego podmiotu wynosi on 5 000 zł (dla pożyczek od wielu podmiotów obowiązuje limit 25 000 zł). Trzeba jednak pamiętać, że limit ten ma zastosowanie w okresie trzech kolejnych lat kalendarzowych (od 1 stycznia 2009 r.). W przypadku pożyczki przekraczającej limit, nadwyżka podlega opodatkowaniu. Stawka podatku wynosi 2 proc. Oznacza to, że tak jak w przypadku darowizn, również w razie udzielania sobie pożyczek, konkubenci – aby uniknąć sporu z fiskusem – powinni zwracać szczególną uwagę na ich wartość, odpowiednio tytułować przelewy bankowe, a w razie przekroczenia limitu zwolnienia zgłosić pożyczkę do opodatkowania.
PRZYKŁAD
Pożyczka od konkubenta Podatniczka potrzebowała odpowiedniej kwoty na zakup samochodu. Ponieważ w ostatniej chwili bank odmówił jej kredytu, brakującą kwotę w wysokości 16 000 zł pożyczył jej konkubent. Czy istnieje obowiązek zgłoszenia takiej pożyczki do urzędu skarbowego i zapłaty podatku?
Pożyczka podlega opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych, przy czym osoby, których nie łączy związek małżeński, mogą pożyczać sobie kwoty nieopodatkowane w ramach limitu 5 000 zł. Limit ten dotyczy łącznej kwoty pożyczek otrzymanych w okresie kolejnych trzech lat. Przekroczenie tej kwoty powoduje obowiązek zapłaty 2-proc. podatku od nadwyżki, w tym wypadku od 11 000 zł. Podatek wyniesie zatem 220 zł. Obowiązek podatkowy ciąży na osobie otrzymującej pożyczkę. Jest ona zobowiązana, bez wezwania organu podatkowego, złożyć deklarację PCC-3 oraz obliczyć i wpłacić podatek w terminie 14 dni od dnia powstania obowiązku podatkowego, tj. zawarcia umowy pożyczki. Wyjaśnijmy, że podatnicy są zobowiązani do złożenia deklaracji w sprawie podatku od czynności cywilnoprawnych – PCC-3 – w terminie 14 dni od dnia powstania obowiązku podatkowego. W tym samym terminie są zobowiązani do zapłaty wyliczonego przez siebie podatku według 2-proc. stawki. Jeżeli konkubenci nie zapłacą należnego podatku, a następnie powołają się na fakt zawarcia umowy pożyczki, np. w celu uwiarygodnienia
52
e-Biblioteka Gazety Prawnej
źródła przychodów w trakcie kontroli podatkowej, wówczas stawka podatku wzrasta do 20 proc.
5.3. Działalność gospodarcza Konkubinat nie w każdym przypadku jest niekorzystny podatkowo. Może być opłacalny w przypadku osób prowadzących działalność gospodarczą.
Koszty uzyskania przychodów Wynagrodzenie zatrudnionego w firmie konkubenta można zaliczać do kosztów uzyskania przychodów. Uprawnienie to zostaje wyłączone z chwilą zawarcia małżeństwa. Wynika to z art. 23 ust. 1 pkt 10 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U. z 2010 r. nr 51, poz. 307 z późn. zm.). Zgodnie z tym przepisem nie uważa się za koszt uzyskania przychodów podatnika prowadzącego działalność gospodarczą wartości pracy jego małżonka (także jego własnej oraz małoletnich dzieci). Zakaz ten nie odnosi się do konkubentów. Przykładowo, jeśli przedsiębiorca potrzebuje napisać list do kontrahenta z zagranicy i w tym celu zatrudni na umowę o dzieło żonę tłumaczkę, to wydanych na to pieniędzy nie może uznać za koszt. Natomiast wydane na ten sam cel środki stanowią koszt, jeśli pismo było tłumaczone przez konkubenta. Warto podkreślić, że praca własna jest przez organy podatkowe rozumiana szeroko, zatem przedsiębiorcy, którzy w celu ograniczenia negatywnych skutków podatkowych chcieliby zatrudnić męża lub żonę na umowę cywilnoprawną (np. zlecenie), także nie osiągną spodziewanych korzyści podatkowych. Mają tu zastosowanie takie same zasady jak przy umowach o pracę. Związek małżeński wyłączy możliwość zaliczania pensji małżonka do kosztów uzyskania przychodu. Podobne skutki podatkowe występują w przypadku rozliczania wynagrodzeń odpowiednio małżonków bądź konkubentów – wspólników spółek cywilnych lub osobowych spółek handlowych.
WAŻNE Od momentu ślubu pracy małżonka, czyli jego wynagrodzenia, nie można już zaliczać do kosztów podatkowych. Zakaz taki wynika z art. 23 ust. 1 pkt 10 ustawy o PIT. W efekcie przedsiębiorca ponosi wyższe koszty, zatrudniając małżonka, niż gdyby zatrudnił konkubenta. Odpowiedzialność za długi Odpowiedzialność podatkowa konkubenta za długi podatkowe związane z prowadzeniem firmy kształtuje się natomiast tak samo jak odpowiedzialność innych członków rodziny, w tym małżonka. Zagadnienie to reguluje
Związki nieformalne
53
art. 111 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2005 r. nr 8, poz. 60 z późn. zm.). Przepis ten stanowi, że członek rodziny podatnika odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z podatnikiem prowadzącym działalność gospodarczą za zaległości podatkowe wynikające z tej działalności i powstałe w okresie, w którym stale współdziałał z podatnikiem w jej wykonywaniu, osiągając korzyści z prowadzonej przez niego działalności. Ordynacja podatkowa w tym przypadku zawiera własną definicję członków rodziny na potrzeby stosowania tego przepisu. I tak za członków rodziny podatnika uważa się zstępnych, wstępnych, rodzeństwo, małżonków zstępnych, osobę pozostającą w stosunku przysposobienia, a także osobę pozostającą z podatnikiem w faktycznym pożyciu. W konsekwencji konkubent ponosi odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe partnera-przedsiębiorcy na zasadach określonych w art. 111 Ordynacji podatkowej. Odpowiedzialność ta wystąpi po spełnieniu dwóch warunków. Po pierwsze, podatnik musi prowadzić działalność gospodarczą. Po drugie, konkubent musi współdziałać z podatnikiem przy jej wykonywaniu, osiągając z niej korzyści. O odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej, w tym przypadku konkubenta, organ podatkowy orzeka w drodze decyzji. Magdalena Majkowska PODSTAWA PRAWNA:
Art. 6 ust. 2 i ust. 4, art. 23 ust. 1 pkt 10, art. 27f ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U. z 2010 r. nr 51, poz. 307 z późn. zm.). Art. 111, art. 275 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Orynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2005 r. nr 8, poz. 60 z późn. zm.). Art. 4, art. 4a, art. 7, art. 9, art. 14, art. 15, art. 16, art. 17a ustawy z 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 93, poz. 768 z późn. zm.). Art. 9 pkt 10 lit. d ustawy 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (t.j. Dz.U. z 2010 r. nr 101, poz. 649 z późn. zm.).
Rozdział 6 Uprawnienia wynikające z prawa pracy i ubezpieczeń 6.1. Prawo do płatnych zwolnień od pracy Pracownik, który pozostaje w nieformalnym związku, może korzystać tylko z niektórych zwolnień od pracy przewidzianych w przepisach w celu załatwiania ważnych rodzinnych spraw. W myśl art. 188 kodeksu pracy zatrudnionemu wychowującemu przynajmniej jedno dziecko w wieku do 14 lat przysługuje w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy na dwa dni z zachowaniem prawa do wynagrodzenia. Uprawnienie to nie jest zastrzeżone tylko dla rodziców będących małżonkami. Nie ma więc przeszkód, aby ojciec lub matka dziecka pozostający w nieformalnym związku korzystali z tzw. dni wolnych na opiekę. Warunkiem jest tylko fakt wychowywania dziecka. Gdy oboje rodzice są zatrudnieni, z dni wolnych może skorzystać tylko jedno z nich. Nie ma także przeszkód, aby rodzice podzielili się nimi w taki sposób, że każde z nich wykorzysta jeden dzień. Zgodnie z rozporządzeniem ministra pracy i polityki społecznej z 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy, pracodawca musi także zwolnić od pracy zatrudnionego pozostającego w wolnym związku: ■■na dwa dni – w razie urodzenia się pracownikowi dziecka albo jego zgonu i pogrzebu, ■■na jeden dzień – w przypadku ślubu dziecka pracownika. Za czas tego zwolnienia pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia. Zatrudniony pozostający w wolnym związku, nie będzie natomiast uprawniony do zwolnienia od pracy w razie śmierci partnera, z którym żyje bez ślubu, lub zgonu rodziców konkubenta, chyba, że osoby te pozostawały na utrzymaniu pracownika lub pod jego bezpośrednią opieką (w takim przypadku przysługuje jeden dzień zwolnienia). PODSTAWA PRAWNA:
Art. 188, art. 1891 ustawy z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.). Par. 15, par. 16 ust. 1 rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy (Dz.U. nr 60, poz. 281 z późn. zm.).
6.2. Prawo do zasiłku opiekuńczego Przy ustalaniu uprawnienia do zasiłku opiekuńczego może mieć znaczenie to, czy osoba, która ubiega się o zasiłek, wzięła ślub, czy żyje w wolnym związku.
Związki nieformalne
55
W przypadku konieczności sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem rodzice mają prawo do zwolnień od pracy oraz do zasiłku opiekuńczego na zasadach określonych w ustawie z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Zgodnie z tymi przepisami zasiłek przysługuje m.in. w razie konieczności zajmowania się: ■■zdrowym dzieckiem w wieku do ukończenia ośmiu lat wobec nieprzewidzianego zamknięcia żłobka, przedszkola lub szkoły, ■■chorym dzieckiem w wieku do ukończenia 14 lat. W takich sytuacjach zasiłek przysługuje przez okres nie dłuższy niż 60 dni w roku kalendarzowym. W przypadku rodzica będącego pracownikiem podstawą wymiaru tego świadczenia jest zasadniczo przeciętne miesięczne wynagrodzenie wypłacone za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc korzystania ze zwolnienia w celu sprawowania opieki nad dzieckiem. Miesięczny zasiłek opiekuńczy wynosi 80 proc. podstawy jego wymiaru. W sytuacjach wskazanych powyżej prawo do zasiłku nie zależy od tego, czy rodzice dziecka wzięli ślub, czy też pozostają w nieformalnym związku. Zasiłek nie przysługuje tylko w przypadku, gdy poza ubezpieczonym są inni członkowie rodziny pozostający we wspólnym gospodarstwie domowym, którzy mogą zapewnić dziecku opiekę (nie dotyczy to opieki nad chorym dzieckiem w wieku do dwóch lat). Sytuacja komplikuje się w wtedy, gdy rodzice pozostają w nieformalnym związku, przy czym jedno z nich pracuje, a drugie stale zajmuje się dzieckiem. Zgodnie z przepisami zasiłek opiekuńczy przysługuje bowiem ubezpieczonemu w przypadku konieczności osobistego sprawowania opieki nad zdrowym dzieckiem w wieku do ukończenia 8 lat wobec: ■■porodu lub choroby małżonka ubezpieczonego, stale opiekującego się dzieckiem, jeżeli poród lub choroba uniemożliwia temu małżonkowi sprawowanie opieki, lub ■■pobytu małżonka ubezpieczonego, stale opiekującego się dzieckiem, w stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej. W takich sytuacjach podstawowe znaczenie ma więc okoliczność, czy rodziców dziecka łączy węzeł małżeński. We wskazanych wyżej przypadkach ustawa mówi wyraźnie o małżonku ubezpieczonego. Z tego względu nieformalny partner, który – wobec choroby drugiego z rodziców, stale opiekującego się dzieckiem – musi przerwać pracę, aby zająć się swoim potomkiem, nie będzie miał prawa do zasiłku. Ta sama sytuacja ma miejsce w przypadku, gdy opieki wymaga jedno z partnerów pozostających w wolnym związku. Zgodnie z przepisami zasiłek opiekuńczy przysługuje, gdy ubezpieczony musi sprawować opiekę nad innym niż dziecko chorym członkiem rodziny. Za członków rodziny ustawa uznaje jednak tylko małżonka, rodziców, teściów, dziadków, wnuki, rodzeństwo oraz dzieci w wieku ponad 14 lat, jeżeli pozostają z ubezpieczonym we wspólnym gospodarstwie do-
56
e-Biblioteka Gazety Prawnej
mowym w okresie sprawowania opieki. Tak więc nieformalny partner nie może liczyć na to, że bliska mu osoba, z którą żyje na co dzień, ale bez ślubu, dostanie zasiłek opiekuńczy za czas poświęcony na jego pielęgnację. PODSTAWA PRAWNA:
Art. 189 ustawy z 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.). Art. 32-35, art. 47 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2010 r. nr 77, poz. 512 z późn. zm.).
6.3. Urlopy rodzicielskie Brak zawarcia małżeństwa nie pozbawia zatrudnionego możliwości korzystania z urlopów rodzicielskich przewidzianych w prawie pracy. Matki, które pozostają w związkach nieformalnych, mają oczywiście prawo do urlopów macierzyńskich i wychowawczych. Także ich partnerzy mają prawo do części urlopu macierzyńskiego, którego nie wykorzystała matka dziecka (po 14. tygodniu może ona zrezygnować z pozostałego wolnego na rzecz ojca dziecka), dodatkowego urlopu macierzyńskiego (może skorzystać z niego tylko jedno z rodziców), urlopu ojcowskiego lub wychowawczego. Wymiar urlopu macierzyńskiego zależy od liczby urodzonych przy jednym porodzie dzieci i wynosi: 20 tygodni (w przypadku urodzenia jednego dziecka), 31 tygodni (przy urodzeniu dwojga dzieci), 33 tygodnie (przy urodzeniu trojga dzieci), 35 tygodni (przy urodzeniu czworga dzieci) lub 37 tygodni (przy urodzeniu pięciorga i więcej dzieci).
WAŻNE Ojciec biologiczny ma prawo do urlopu ojcowskiego nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 12 miesiąca życia. Bezpośrednio po wykorzystaniu tego urlopu można wziąć dodatkowy urlop macierzyński. W 2012 roku przysługuje on w wymiarze: do czterech tygodni (w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie) lub do sześciu tygodni (przy urodzeniu więcej niż jednego dziecka). Pracownik ma także prawo do urlopu ojcowskiego w wymiarze dwóch tygodni. W przypadku ojca biologicznego trzeba pamiętać, że należy się on nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 12 miesiąca życia. Z przepisów art. 180 par. 6 k.p., art. 1822 k.p. oraz art. 1823 k.p. jasno wynika, że z części urlopu macierzyńskiego (po wykorzystaniu co najmniej 14 tygodni po porodzie przez matkę dziecka), z dodatkowego urlopu macierzyńskiego oraz z urlopu ojcowskiego skorzystać może ojciec dziecka. Nie musi być on mężem matki dziecka. Z prawa do powyższych urlopów może jednak skorzystać tylko ten ojciec, który wychowuje dziecko. W praktyce pracodawca może mieć problem ze sprawdzeniem, czy pracownik występujący o udzielenie urlopu rzeczywiście wychowuje dziecko. Wydaje
Związki nieformalne
57
się, że jeśli pracownik–ojciec nie został pozbawiony praw rodzicielskich, może wziąć urlop ojcowski, a pracodawca nie powinien odmawiać mu skorzystania z takiego uprawnienia. Może je jednak kwestionować w razie powzięcia wiarygodnych informacji, że pracownik nie uczestniczy w wychowywaniu dziecka.
PRZYKŁAD
Korzystanie z urlopów rodzicielskich przez ojca dziecka W lutym 2012 roku Adamowi O. i jego partnerce, z którą pozostaje w nieformalnym związku, urodziła się córka. Matka dziecka chce jak najszybciej wrócić do pracy. Przysługuje jej 20 tygodni urlopu macierzyńskiego. Czy ojciec może skorzystać z części jej urlopu?
Po porodzie matka dziecka musi wykorzystać co najmniej 14 tygodni urlopu macierzyńskiego. Z jego pozostałej części będzie mógł skorzystać Adam O. Bezpośrednio po zakończeniu podstawowego urlopu macierzyńskiego będzie on mógł wziąć także dodatkowy urlop macierzyński w wymiarze do czterech tygodni (będzie mógł skorzystać z tygodnia bądź dwóch, trzech lub czterech tygodni tego urlopu). Do ukończenia przez córkę 12 miesiąca życia Adamowi O. przysługuje także dwutygodniowy urlop ojcowski. Rodzice dziecka pozostający w nieformalnym związku mogą również korzystać z urlopu wychowawczego. Prawo do niego mają pracownicy zatrudnieni od co najmniej sześciu miesięcy. Zasadniczo przysługuje on w wymiarze do trzech lat, nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko czwartego roku życia. Rodzice niepełnosprawnego dziecka mogą skorzystać z dodatkowych trzech lat urlopu wychowawczego, nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 18 roku życia. Jeśli oboje rodzice są zatrudnieni, mogą jednocześnie korzystać z omawianego urlopu przez okres nieprzekraczający trzech miesięcy. Urlopu wychowawczego udziela się jednak w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Nie może zatem skorzystać z niego rodzic, który nie ma faktycznej możliwości opiekowania się swoim potomkiem. Jeśli pracodawca ustali, że pracownik trwale zaprzestał sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, wzywa go do stawienia się w pracy w terminie przez siebie wskazanym, nie później jednak niż w ciągu 30 dni od dnia powzięcia takiej wiadomości i nie wcześniej niż po upływie trzech dni od dnia wezwania. Niestawienie się w pracy w tych okolicznościach może być potraktowane jako ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych i skutkować zwolnieniem dyscyplinarnym. PODSTAWA PRAWNA:
Art. 180 - 1823, art. 186, art. 1862 par. 2 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. z 1998 r. Dz.U. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
58
e-Biblioteka Gazety Prawnej
6.4. Prawo do otrzymania należności ze stosunku pracy Osoba pozostająca z pracownikiem w nieformalnym związku może pobierać jego pensję tylko na podstawie udzielonego jej pełnomocnictwa. Nie przysługuje jej odprawa pośmiertna po zgonie partnera. Taką odprawę może natomiast otrzymać dziecko zmarłego. Zgodnie z art. 86 k.p. pracodawca jest obowiązany wypłacać pensję w miejscu, terminie i czasie określonych w regulaminie pracy lub w innych przepisach prawa pracy. Obowiązek wypłacenia wynagrodzenia może być spełniony w inny sposób niż do rąk pracownika, jeżeli tak stanowi układ zbiorowy pracy lub gdy pracownik uprzednio wyraził na to zgodę na piśmie. Z przepisu tego wynika zatem, że pracownik – zarówno pozostający w związku małżeńskim, jak i nieformalnym – może upoważnić swojego małżonka lub partnera do odbioru wynagrodzenia. Co więcej, ma on prawo zdecydować, że pensję będzie odbierał nawet ktoś inny (np. rodzic), gdyż kodeks pracy nie określa kręgu osób, które można do tego upoważnić. Istotne jest, aby udzielone pełnomocnictwa miało formę pisemną, wyraźnie wskazywało osobę upoważnioną, określało czas swojej ważności (jednorazowe, czasowe, bezterminowe) oraz wskazywało, że dotyczy podjęcia wynagrodzenia za pracę. Na tym kończą się jednak podobieństwa między osobami pozostającymi w związkach małżeńskich i nieformalnych. Tym drugim nie przysługują bowiem uprawnienia związane z podjęciem wynagrodzenia partnera życiowego przewidziane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Zgodnie z art. 28. par. 1 kodeksu rodzinnego, jeżeli jeden z małżonków pozostających we wspólnym pożyciu nie spełnia ciążącego na nim obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, sąd może nakazać, aby wynagrodzenie za pracę albo inne należności przypadające temu małżonkowi były w całości lub w części wypłacane do rąk drugiego małżonka. Nakaz taki zachowuje moc mimo ustania po jego wydaniu wspólnego pożycia. Sąd może jednak na wniosek każdego z małżonków zmienić go lub uchylić. W sytuacji wskazanej w tym przepisie małżonek pracownika może więc otrzymywać jego wynagrodzenie bez konieczności uzyskania zgody pracownika. Uprawnienie to nie przysługuje osobom pozostającym w związku nieformalnym, choćby pozostawały we wspólnym pożyciu. Wyłącznie małżonkom przysługują także uprawnienia dotyczące wypłaty wynagrodzenia przewidziane w art. 29 kodeksu rodzinnego. Zgodnie z tym przepisem w razie przemijającej przeszkody, która dotyczy jednego z małżonków pozostających we wspólnym pożyciu, drugi małżonek może za niego działać w sprawach zwykłego zarządu, a w szczególności może bez pełnomocnictwa pobierać przypadające należności, chyba że sprzeciwia się temu małżonek, którego przeszkoda dotyczy. W stosunku do osób trzecich sprzeciw jest skuteczny, jeżeli był im wiadomy. Jeśli więc z różnych przyczyn (np. wyjazd za granicę) pracownik nie może odebrać swojej pensji, pracodawca wypłaci ją jego współmałżonkowi bez konieczności przedstawiania
Związki nieformalne
59
upoważnienia. Zatrudniony, który nie życzy sobie, aby jego wynagrodzenie wypłacano małżonkowi, musi powiadomić o tym pracodawcę. Uprawnienie do pobrania pensji na tej podstawie nie przysługuje jednak partnerowi pozostającemu w nieformalnym związku z pracownikiem.
PRZYKŁAD
Ograniczenia w zakresie wypłaty pensji Jeden z pracowników zasłabł i trafił do szpitala. Podczas jego nieobecności z pracodawcą skontaktowała się partnerka pracownika, z którą nie ma on ślubu, z prośbą o wypłacenie jej pensji chorego. Czy można zgodnie z prawem wypłacić jej pensję pracownika?
Pracodawca może dokonać takiej wypłaty jedynie pod pewnym warunkiem: osoba niebędąca małżonkiem pracownika musi przedstawić pełnomocnictwo udzielone jej przez zatrudnionego. Osoby pozostające w związku nieformalnym – w przeciwieństwie do współmałżonków – nie mają też prawa do odprawy pośmiertnej po zgonie partnera. Przysługuje ona w razie śmierci pracownika w czasie trwania stosunku pracy lub w czasie pobierania po jego rozwiązaniu zasiłku z tytułu niezdolności do pracy wskutek choroby. Pobrać ją może małżonek zmarłego, a także inni członkowie jego rodziny, którzy spełniają warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej. Takimi osobami mogą być dzieci własne zmarłego, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione, przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, a także rodzice. Z tego względu – mimo że odprawa nie należy się partnerowi – mogą otrzymać ją dzieci zrodzone w nieformalnym związku. Wysokość odprawy pośmiertnej jest uzależniona od okresu zatrudnienia zmarłego pracownika u danego pracodawcy i wynosi: jednomiesięczne wynagrodzenie (jeżeli pracownik był zatrudniony krócej niż 10 lat), trzymiesięczne wynagrodzenie (przy stażu wynoszącym co najmniej 10 lat) lub sześciomiesięczne wynagrodzenie (przy stażu o długości co najmniej 15 lat). Odprawę dzieli się w równych częściach pomiędzy wszystkich uprawnionych członków rodziny. Jeżeli po zmarłym pracowniku pozostał tylko jeden członek rodziny uprawniony do odprawy, przysługuje mu ona w wysokości połowy wskazanej wyżej kwoty. PODSTAWA PRAWNA:
Art. 86, art. 93 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.). Art. 28 i 29 ustawy z 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 1964 r. nr 9, poz. 59 z późn. zm.). Art. 67-69, art. 71 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r., nr 153, poz. 1227 z późn. zm.).
60
e-Biblioteka Gazety Prawnej
6.5. Pomoc z zakładowego funduszu socjalnego Zgodnie z przepisami ustawy z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, zasadą jest, że taki fundusz tworzą pracodawcy zatrudniający według stanu na dzień 1 stycznia danego roku co najmniej 20 pracowników w przeliczeniu na pełne etaty. Pracodawcy prowadzący działalność w formie jednostek budżetowych i samorządowych zakładów budżetowych tworzą fundusz bez względu na liczbę zatrudnianych pracowników.
WAŻNE Pracodawca może zobowiązać pracownika, który ubiega się o pomoc z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, do przekazania informacji o wysokości dochodów jego konkubenta. Zasady i warunki korzystania z usług i świadczeń finansowanych z funduszu określane są przez pracodawcę w regulaminie ustalanym z zakładową organizacją związkową. Pracodawca, u którego nie działa zakładowa organizacja związkowa, uzgadnia regulamin z pracownikiem wybranym przez załogę do reprezentowania jej interesów. Osobami uprawnionym do korzystania z pomocy ze środków funduszu są pracownicy i ich rodziny, emeryci i renciści (byli pracownicy) i ich rodziny oraz inne osoby, którym pracodawca przyznał we wskazanym wyżej regulaminie prawo korzystania z tych świadczeń. Przyznawanie ulgowych usług i świadczeń oraz wysokość dopłat z funduszu powinny być uzależnione od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej do korzystania z funduszu. Przyjmuje się, że przy ocenie sytuacji materialnej pracownika trzeba brać pod uwagę także jego dochody osiągane poza zakładem pracy oraz dochody członków rodziny pracownika pozostających z nim we wspólnym gospodarstwie. To, czy przy ocenie sytuacji materialnej pracownika będą uwzględniane także dochody osoby pozostającej z nim w nieformalnym związku, powinno zostać rozstrzygnięte w treści regulaminu funduszu. Firma może zdecydować się na zastrzeżenie takiego wymogu, gdyż prawo do świadczeń socjalnych powinno być uzależnione od rzeczywistej sytuacji pracownika. Jeżeli wśród zatrudnionych są zarówno osoby pozostające w związkach małżeńskich, jak i związkach nieformalnych, w regulaminie funduszu może znaleźć się zapis mówiący o konieczności przedstawienia oświadczenia lub zaświadczenia o zarobkach osiąganych przez małżonka lub konkubenta pracownika. W takiej sytuacji dochód powinien być ustalany nie na osobę w rodzinie, lecz w przeliczeniu na osobę pozostającą z pracownikiem we wspólnym gospodarstwie domowym. Pracownik otrzyma pomoc z funduszu, jeżeli dochód
Związki nieformalne
61
wyliczony na zasadach określonych w regulaminie będzie się mieścił w przyjętym w nim kryterium dochodowym. PODSTAWA PRAWNA:
Art. 2 pkt. 5, art. 3, art. 8 ustawy z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (t.j. Dz.U. z 1996 r. nr 70, poz. 335 z późn. zm.).
6.6. Prawo do zasiłku rodzinnego Niepozostawanie w związku małżeńskim nie stanowi przeszkody do tego, aby gmina przyznała rodzicom świadczenia na wychowywane przez nich dzieci. Ograniczeń w tym zakresie nie zawiera ustawa z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych, która reguluje zasady przyznawania zasiłków na dzieci. Prawo do nich mają rodzice, opiekunowie prawni lub faktyczni dziecka. Nie ma znaczenia to, czy pozostają w związku małżeńskim, czy w związku nieformalnym. Ważna jest natomiast okoliczność, że tworzą wspólne gospodarstwo domowe i wychowują wspólnie dziecko. Należy jednak pamiętać, że rodzic, który składa wniosek o zasiłek na dziecko, uwzględnia drugiego rodzica w składzie rodziny. Oznacza to, że dochody obojga nieformalnych partnerów będą brane pod uwagę przy obliczaniu przez gminę dochodu rodziny na takich samych zasadach, jak ma to miejsce w przypadku małżonków. Przyznanie świadczeń jest bowiem uzależnione od tego, czy dochód rodziny nie przekracza ustawowej granicy, która wynosi 504 zł miesięcznie w przeliczeniu na osobę w rodzinie lub 583 zł, jeżeli rodzice wychowują niepełnosprawne dziecko. Obydwoje rodzice będą więc musieli dołączyć do wniosku dokumenty określające wysokość osiągniętego przez nich dochodu, np. zaświadczenie z urzędu skarbowego. Podstawowym świadczeniem, które można otrzymać na podstawie omawianych przepisów, jest zasiłek rodzinny. Jego wysokość jest uzależniona od wieku dziecka i wynosi 68 zł, 91 zł lub 98 zł. Przysługują do niego różne dodatki. Rodzice nabywają do nich prawo po spełnieniu dodatkowych warunków. Można otrzymać dodatek m.in. z tytułu: ■■opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, ■■rozpoczęcia roku szkolnego lub kształcenia i rehabilitacji niepełnosprawnego dziecka. Rodzic pozostający w nieformalnym wniosku nie może jednak liczyć na przyznanie mu dodatku z tytułu samotnego wychowywania dziecka. Zgodnie z przepisami przysługuje on bowiem tylko w przypadku, gdy drugi z rodziców dziecka nie żyje, ojciec dziecka jest nieznany bądź sąd oddalił powództwo o ustalenie świadczenia alimentacyjnego od drugiego z rodziców. Rodzice pozostający w nieformalnym związku nie muszą się także obawiać, że nie otrzymają jednorazowej zapomogi z tytułu urodzenia się dziecka (tzw. becikowego). Również w przypadku tego świadczenia nie ma znaczenia to, że nie są oni małżeństwem. Becikowe przysługuje niezależnie od wysokości dochodów. Rodzic musi tylko złożyć wniosek o jego wypłatę i dołączyć za-
62
e-Biblioteka Gazety Prawnej
świadczenie potwierdzające objęcie opieką medyczną nad matką od 10 tygodnia ciąży do porodu. PODSTAWA PRAWNA:
Art. 4–6, art. 8, art. 11a, art. 15b, art. 23 ustawy z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t.j. Dz.U. z 2006 r. nr 139, poz. 992 z późn. zm.).
6.7. Informacje o stanie zdrowia chorego partnera Pacjent ma prawo do informacji o swoim stanie zdrowia. Chory decyduje także o tym, komu poza nim zostanie ona przekazana przez personel medyczny. Pacjent może wskazać jakąkolwiek inną osobę – także tę, z którą pozostaje w nieformalnym związku – jako uprawnioną do pozyskania informacji o stanie jego zdrowia. Wynika to z ustawy z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Zgodnie z jej przepisami pacjent lub jego ustawowy przedstawiciel ma prawo do wyrażenia zgody na udzielenie innym osobom informacji o stanie jego zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych i leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu. Zgoda na udzielenie określonej osobie informacji o stanie zdrowia powinna być wyrażona na piśmie. Pacjent za życia może także wskazać osobę, z którą pozostaje w nieformalnym związku, jako upoważnioną do dostępu do dokumentacji medycznej po jego śmierci. Jeżeli tego nie zrobi, partner zmarłego nie będzie mógł zapoznać się z nią nawet wtedy, gdy podejrzewa, że do zgonu doszło w wyniku błędu lekarza. Upoważnienie osoby, z którą pacjent pozostaje w nieformalnym związku, do wglądu w dokumentację medyczną musi mieć formę pisemną. Oświadczenie w tej sprawie powinno zostać dołączone do indywidualnej dokumentacji medycznej chorego. PODSTAWA PRAWNA:
Art. 9 i art. 26 ustawy z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. z 2012 r., nr 159, poz. 159 z późn. zm.).
6.8. Prawo do renty rodzinnej Po śmierci jednej z osób pozostających w nieformalnym związku drugi partner nie ma prawa do renty rodzinnej. Takie uprawnienie może natomiast przysługiwać dziecku zmarłego. Krąg osób uprawnionych do renty rodzinnej określają przepisy ustawy z 17 grudnia 1998 r.o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Zgodnie z art. 67 tej ustawy mają do niej prawo następujący członkowie rodziny zmarłego: ■■dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione,
Związki nieformalne
63
■■przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletno-
ści wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, z wyłączeniem dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka, ■■małżonek (wdowa i wdowiec), ■■rodzice. Takie świadczenie nie przysługuje zatem osobie, która pozostawała ze zmarłym w nieformalnym związku. O rentę rodzinną może się natomiast ubiegać dziecko zmarłego, jeżeli w chwili śmierci miał on ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, spełniał warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń bądź pobierał zasiłek przedemerytalny, świadczenie przedemerytalne lub nauczycielskie świadczenie kompensacyjne. Dzieci zmarłego mają prawo do renty rodzinnej do ukończenia 16. roku życia lub 25. roku życia (jeśli się uczą), bądź bez względu na wiek (jeśli stały się całkowicie niezdolne do pracy przed 16. rokiem życia lub w czasie nauki w szkole do ukończenia 25. roku życia). W przypadku, gdy dziecko osiągnęło 25. rok życia, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, jego prawo do renty rodzinnej przedłuża się do zakończenia tego roku studiów. Renta rodzinna wynosi: dla jednej osoby uprawnionej 85 proc. świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu, dla dwóch osób uprawnionych 90 proc. tego świadczenia, a dla trzech lub więcej osób uprawnionych 95 proc. świadczenia, o którym mowa powyżej. Wszystkim uprawnionym członkom rodziny przysługuje jedna łączna renta rodzinna. Podlega ona podziałowi na równe części pomiędzy uprawnionych. PODSTAWA PRAWNA:
Art. 65-68, art. 73-74 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r., nr 153, poz. 1227 z późn. zm.).
6.9. Prawo do zasiłku pogrzebowego Zgodnie z ustawą z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, zasiłek pogrzebowy przysługuje m.in. w razie śmierci: ubezpieczonego, osoby pobierającej emeryturę lub rentę lub osoby, która w dniu śmierci nie miała ustalonego prawa do emerytury lub renty, lecz spełniała warunki do jej uzyskania i pobierania. Zasiłek przysługuje także w razie śmierci ubezpieczonego po ustaniu ubezpieczenia, jeżeli śmierć nastąpiła w okresie pobierania zasiłku chorobowego, świadczenia rehabilitacyjnego lub zasiłku macierzyńskiego. Zasiłek pogrzebowy należy się osobie, która pokryła koszty pogrzebu. Jeśli osobą ubiegającą się wypłatę jest uprawniony do renty rodzinnej po zmarłym (np. dziecko lub rodzic zmarłego), zasiłek przysługuje w kwocie 4000 zł. Natomiast w przypadku śmierci jednego z partnerów pozostających w wolnym związku i poniesienia kosztów pogrzebu przez drugiego z nich, wysokość zasiłku ustala się w wysokości udokumentowanych kosztów pogrzebu (nie wyż-
64
e-Biblioteka Gazety Prawnej
szej niż 4000 zł). Nieformalny partner zmarłego nie jest bowiem uprawniony do renty rodzinnej.
WAŻNE Jeśli po śmierci jednego z partnerów pozostających w wolnym związku drugi z nich zapłacił za pogrzeb, ma prawo do zasiłku. Ustala się go na podstawie udokumentowanych kosztów pogrzebu. Zasadą jest, że prawo do zasiłku wygasa w razie niezgłoszenia wniosku o jego przyznanie w okresie 12 miesięcy od dnia śmierci osoby, po której przysługuje to świadczenie. PODSTAWA PRAWNA:
Art. 77-81 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r., nr 153, poz. 1227 z późn.zm.).
6.10. Rozporządzenie środkami zgromadzonymi w OFE W przypadku, gdy zmarły członek otwartego funduszu emerytalnego (OFE) pozostawał w związku małżeńskim, fundusz musi przekazać połowę zgromadzonych środków na rachunek jego współmałżonka (jeśli zmarłego łączyła z nim wspólność majątkowa). W przypadku osoby, która nie wzięła ślubu, ale pozostaje w wolnym związku, nie obowiązuje takie ograniczenie. Może ona wskazać swego partnera życiowego jako osobę uprawnioną do trzymania po jego śmierci całości środków z OFE. Można także wskazać kilku uposażonych (np. konkubenta i dziecko). W razie nieoznaczenia przez członka funduszu udziałów uposażonych w środkach OFE, uważa się, że udziały tych osób są równe. Dopiero w sytuacji, gdy zmarły nie wskazał uposażonych, środki zgromadzone w OFE wchodzą w skład spadku. PODSTAWA PRAWNA:
Art. 82, art. 131-132 ustawy z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (t.j. Dz.U. z 2010 r. nr 34, poz. 189 z późn.zm.).
Anna Puszkarska, Łukasz Guza, Paweł Jakubczak, Beata Lisowska, Michalina Topolewska, Bożena Wiktorowska, Tomasz Zalewski
Związki nieformalne
65
Indeks wzorów pism Wzór wniosku o zniesienie współwłasności działki należącej do byłych konkubentów............................................................................................... 12 Wzór wniosku o dział spadku, w skład którego wchodzi część mieszkania po konkubencie............................................................................................... 21 Wzór pozwu o eksmisję konkubenta.......................................................................................... 22 Wzór testamentu własnoręcznego..............................................................................................30 Wzór pozwu o wykonanie zapisu ............................................................................................... 31 Wzór pozwu o zaprzeczenie ojcostwa męża konkubiny...................................................... 35 Wzór pozwu o ustalenie ojcostwa konkubenta....................................................................... 37 Wzór pozwu o alimenty od konkubenta na rzecz jego dziecka........................................ 40
