Akunin Boris-Przygody magistra 3-FM

Boris Akunin

F.M. F.M. Z rosyjskiego przełożył Jerzy Czech Podziękowania od autora za pomoc zechcą przyjąć: W. Biron (Muzeum F.M. Dostojewskiego w Petersburgu) M. Garber (za konsultację specjalistyczną) B. Griebienszczikow (za piosenkę Gdy Dostojewski został ranny) M. Żywow (za litery jart’ i iżyca) L. Czernicyn (Ośrodek Ekspertyz Kryminalistycznych MSW)

Tom I 1. Fors Maior Tak w ogóle to wcale nie chciał gościa załatwić. Powaga, nie chciał. Myślał, że kiedy Botanik wlezie do fury (bo on, znaczy Botanik, do fury właził pokracznie: łeb do przodu, a tyłek wypięty), to wtedy on, Rulet znaczy, podleci, skoczy z tyłu na tego Botanika, wyszarpnie mu teczkę i — rura. A Botanik ucapił teczkę i ni chuja nie puszcza. To co miał robić? No i syf wyszedł, absolutny. Stop. Nie, źle to zaczął. Ujęcie dwa. Okej. Któregoś lipca (daty Rulet ostatnio dosyć słabo kleił) wylazł zupełnie sztywny ze swojej chaty, którą wynajmował na Sawwińskiej. Miał trzęsawkę*, gębę całą siną — chyba nawet w trumnie ludzie ładniej wyglądają. Pora była już poobiednia, to znaczy nie p o o b i e d z i e , bo Rulet dawno już obiadów nie jadał, nie dawał rady przełykać, ale w takim sensie, że słońce przeszło już połowę swojej dziennej drogi.

No więc wylazł i poszedł sobie w stronę mostu Krasnołużskiego, nie bardzo łapiąc, dokąd właściwie lezie i po co. Krótko mówiąc, zawiecha; to często mu się zdarzało, jak miał abstę. A jeszcze z okna darło się radio: „Upał, lipiec, puch z topoli”. No, dokładnie, był upał, normalnie — gorąco. Ale Rulet na razie upału nie czuł, absta sprawiła, że przeciwnie — kłapał zębami. Szedł i mrużył oczy, bo światło go raziło. Klasyczny Dracula, którego nie wiadomo po co zbudzono w dzień. Czuł się parszywie. Wiadomo — zwał. Ledwie doczłapał do sąsiedniej ulicy, jak jej tam, kurwa, było. Zapomniał. Ostatnio coraz więcej rzeczy zapominał. Chociaż jakby się postarał, toby na pewno sobie przypomniał. Ale po jakiego grzyba się starać? No i nagle go tknęło — po co właściwie wylazł z tej chaty. U Botanika ktoś zamknął lufcik. To znaczy, że gościu zaraz wyjdzie na podwórze. Botanik zawsze zamykał lufcik przed wyjściem. Po co — a chuj go wie. Przecież duszno jest. Rulet zawrócił. Stanął sobie w przejściu na podwórze, tam gdzie jest ciemno i nie ma takiego żaru. Chwilę wcześniej jeszcze trząsł się z zimna, a tu go przypiekło tak, że ho, ho, i pot lał się z niego strumieniami, w stylu „Gorąco tak, powraca szpak, i serca chłód i lód topnieje”. Był taki film. Kiedyś, w dzieciństwie. Rulet był strasznie napalony. Nie na babę oczywiście, tylko na branie. Teraz wszystko miał pokłute — i ręce, i nogi. Po prostu cyknąć się nie było gdzie. Centralną żyłę, tę przy łokciu, kiedyś nazywał: „kanał Wołga–Don”, dla żartu, nie? Teraz nim nie da rady pływać, zakrzep na zakrzepie. No i co do żartowania, to też, kurwa, zapomniał, jak to się robi. Za pokój już drugi miesiąc nie płacił — no i chuj. Już któryś dzień z rzędu nic nie jadł — i też chuj. Najgorsze, że choćby miał zdechnąć, musiał sobie teraz dawać w kanał co trzy godziny. I nie mniej niż po dwa centy, inaczej go nie brało. A skąd wziąć tyle kasy? Matka raz na miesiąc przysyła po półtora tauzena, to akurat na półtorej działki wystarczy. Więcej, pisze, absolutnie nie mogę, o resztę musisz już sam się jakoś postarać, w końcu płacą wam jakieś stypendium. Jakie, kurwa, stypendium? Rulet zapomniał nawet, jak się nazywała jego uczelnia. Odkiwał prawie rok, chodził na wykłady, nawet zaliczył jedną sesję, a w pamięci zostało mu tylko jedno wyrażenie: fors maior. To jest kiedy nikt nikogo nie robi w ciula, tylko coś samo z siebie tak wychodzi. No, taka, kurwa, karma. No i właśnie Ruleta wziął teraz taki fors maior. Dobra, kiedyś uprawiał boks, bez tego na pewno by padł. Wieczorami, gdy zaczynało go skręcać jak korkociąg, Rulet wychodził, żeby coś skołować. Podchodził w ciemnym miejscu do przechodnia, który wyglądał na kasiastego, albo jeśli się poszczęściło, do jakiejś kobitki. Walił sierpowym w skroń i zabierał portfel albo torebkę. Uciekał. Ani razu nie zgarnął dużo, maksymalnie pięć tauzenów, i to tylko raz. Najpierw starał się, żeby było dalej od domu, ale potem to olewał. Przedwczoraj, na przykład, zaraz na Sawwińskiej, przed sklepem, podleciał z tyłu do faceta wyłażącego z volksa, dał mu w kinol i zabrał saszetkę. A tam, w saszetce, prawko, dowód, dowód rejestracyjny i stówa dla milicjanta z drogówki. I tyle. Za wszystko — za saszetkę i dokumenty — ledwo ledwo wybłagał dwie działki u dilera.

Wczoraj Ruletowi w ogóle nic się nie napatoczyło. Na darmo łaził po ulicach. A dzisiaj to już było całkiem chujowo. Inaczej przecież w biały dzień, i to jeszcze na własnym podwórzu, w życiu nie przywaliłby facetowi. W końcu nie jest głupi. Tego mikrego Botanika przyuważył już kilka dni temu. Mieszkał na drugim piętrze w domu naprzeciwko. Wychodził z bramy o różnych porach, chyba nigdzie nie pracował. Lufcik zamykał zawsze przed wyjściem. Gościu taki sobie — wyłysiały, czesał się „na pożyczkę”, ale ubrany nieźle: blezer, jedwabna chustka w kieszeni na piersi, białe spodnie. Wyjdzie, wsiądzie do merca i wio przez bramę na ulicę. Z całego podwórza on jeden miał merca. Rulet żałował jeszcze, że Botanik nie jeździ nocami. Takiego śmierdziela zwaliłby z nóg jak nic. Nawet nie zauważy — włazi do fury jak pokraka. Capnąć teczkę, zanim się połapie — i do bramy! Botanik nosił teczki superaśne — skórzane, codziennie innego koloru. Są takie gnojki, przeważnie pedały; tacy, żeby nie wypychać spodni, nie wkładają portfela do kieszeni, tylko do teczki. Kiedy Botanik niósł swoją, nieważne, jakiego koloru, zawsze przyciskał ją do piersi. Miał powód, to na bank. No więc przez kilka dni Rulet śledził Botanika, gapił się na te kolorowe teczki, łykał ślinę, a dzisiaj się zdecydował. Przypiliło go.

*** Ruletowi zrobiło się niedobrze, kiedy sterczał w bramie, a ten gnój Botanik ciągle nie wychodził. Nie wytrzymał wtedy, i dziabnął na sucho, co mu się jeszcze nigdy w życiu nie zdarzyło. Zdjął z pompki nasadkę i ukłuł się w zgięcie łokcia, tak po prostu. Na sekundę ulżyło, kiedy poczuł zwyczajny, malutki bólik, ale potem zrobiło mu się jeszcze gorzej. Oszukaną żyłę przeszył jakby prąd. Rulet aż się skurczył. I nagle pomyślał: a może cyknąć w kanał pełną szklankę powietrza? Mówią, że od tego pikawa staje od razu. I cześć, potem — noł problems. Pomyślał i scykał się. Aż tak się scykał, że jebnął pompką o ścianę. Od razu się wpienił: co to za ćpun bez własnej pompki? Schylił się, podniósł, ale zobaczył, że już trzeba ją będzie w chuj wyrzucić. Kolka się wygięła, szkło pękło. Krótko mówiąc: padaka. Ale Rulet nie musiał długo schizować z powodu złamanej dmuchawy. Z bramy akurat wyjrzał Botanik i dalej do swojego merca. Teczkę dzisiaj miał czarną, przyciskał ją do siebie jak niemowlę. Moment był super, na podwórzu — żywej duszy. Rulet skoczył na Botanika. Skoczył z tyłu, kiedy tamten już wsadził łeb do fury. Jedną ręką cap go za kołnierz, drugą szarpnął teczkę, którą Botanik miał pod pachą. Jeszcze syknął dla postrachu: „Siedź, kurwa, cicho, bo zajebię!”. A tamten jak nie kwiknie, obiema rękami wczepił się w teczkę i za chuja nie chce oddać. Rulet zresztą sam był w nerwach, w końcu to środek dnia, w każdej chwili brama może się otworzyć i ktoś wylezie. Nie mówiąc już o oknach. Krótko mówiąc, złapał Botanika obiema rękami za szyję i dawaj tłuc jego łbem o drzwi auta. Ze strachu i wściekłości nic nie słyszał, nie widział, chyba że fioletowe kręgi przed oczami.

Kiedy oprzytomniał, gościu już opadł na siedzenie, puścił juchę uszami i ryj mu opadł. Rulet wziął teczkę i wycofał się. Jak wybiegł przez bramę na ulicę, nie pamiętał. Za–je–ba–łem, za–je–ba–łem, stukało w skroniach Ruletowi. Koniec, teraz już koniec. Spalił się jak w czołgu! Zapłacze po nim w kącie matka, ojciec rękawem otrze łzę. Chociaż tak naprawdę ojca nie miał, ale w piosence można tak zaśpiewać, tej o czołgistach, co się spalili w czołgu. W ogóle to na skręcie Rulet zawsze miał strasznego cykora — wtedy boisz się wszystkiego, każdy szmer tobą wstrząsa, a w nocy wyjesz ze strachu. A tu jeszcze faceta załatwił. Umyślnie czy nie umyślnie — chuj to kogo obchodzi. Na pewno jakaś pieprzona babcia z okna go widziała, przecież takie babcie gówno mają do roboty; nic, tylko od rana do nocy gapią się na podwórze. Widziała, poznała Ruleta, i już wydzwania do mentowni. A na mentownię Rulet nie miał ochoty się dostać. Zdechłby za kratami bez swojego chleba powszedniego. W okropnych męczarniach. Spokojnie, spokojnie, powtarzał sobie; szedł, depcząc to świństwo, co leci z topoli. Ale uspokoić się można było tylko w jeden sposób. W pierwszej niezamkniętej bramie obejrzał zdobycz. I o mało co się nie rozbeczał. W czarnej teczce nie było nic. Ani kasy, ani karty kredytowej, ani nawet prawa jazdy. Tylko kupa starych papierów. Nie mógł rozkminić, po jakiego grzyba ten cienias Botanik tak uczepił się tej makulatury. Tylko sam oberwał i Ruletowi narobił gnoju. Na wszelki wypadek Rulet potrząsnął lepiej tymi kartkami. Były na nich jakieś gryzmoły, sadzone wyblakłym brązowym atramentem, i jeszcze wszystko pokreślone jak skurwysyn. Jedyna korzyść to teczka. Super, prawdziwa skóra, zrobiona na krokodyla. A może nawet faktycznie krokodyl. Rulet ruszył na bajzel, na skwer przy pomniku bohaterów, gdzie zbierają się herosi. Znaczy ci, co grzeją herę. Tam nawet w dzień, jeśli ma się farta, można znaleźć dilera, który nie będzie chciał kasy, ale zgodzi się na barter. Karma zlitowała się nad biednym Ruletem, normalnie mu się pofarciło. To znaczy, najpierw dreptał bez skutku przez dwadzieścia minut. Ludzi na skwerze było od groma, ale ciągle nie ci: jeden leży na trawie, drugi mizia partnera (bo pod pomnikiem był jeszcze punkt spotkań pedałów). Ale potem na ławce Rulet zobaczył znajomego dilera Kocia. Kocio, po pierwsze, nigdy nikogo nie zrobił w chuja. Po drugie, zawsze nosił hercię ze sobą (Rulet nie miałby teraz siły chodzić gdzieś po towar). A co najważniejsze, brał nie tylko kasę. Na wskazującym palcu miał tatuaż, dla nowych klientów: Pierścień z rombem zaczernionym do połowy. To znaczy: „Diluję na wymianę”. Czyli właśnie to, co trzeba. Odeszli za krzaki. Kocio obmacał teczkę. Spodobała mu się. Umówili się na dwie działki i pompkę na dodatek — w miejsce tej rozbitej. Patrząc na „zgiętego” Ruleta, Kocio wyraził współczucie: — Co, trzęsie cię? Nie ma sprawy, zarzucisz szkiełko i przestanie. Sam trafisz czy ci pomóc? — Chuja tam pomóc — odrzekł Rulet, któremu ulżyło od samego dotknięcia szkła.

— Oj, krew nie chce się lać, pora sobie w żyłę dać! Chciał odejść, ale Kocio zawołał, pokazując na porzucone kartki: — Tylko mi tu nie śmieć. Tutaj ludzie grzeją. Pozbieraj i wyrzuć do kosza. Rulet wziął papiery pod pachę, doszedł do ogrodzenia. Miejsce dobre: tutaj są krzaki, a tam jeżdżą auta. Dla kartek znalazło się zastosowanie. Położył je na kamiennym murku, żeby sobie nie ziębić tyłka. Jedna karteczka, z samej góry, spadła, to ją podniósł. Grzecznie i z kulturą. Wsunął kartkę na spód. Usiadł zadowolony. Napełnił pompkę. Z kanałem musiał się chwilę pomęczyć, ale w końcu wkłuł się w światło. Zaciągnął do szkiełka trochę krwi do kontroli, jak trzeba. A potem nacisnął tłoczek. Dokładnie dwie trzecie, resztę zostawił na poprawkę. Zrobiło mu się dobrze, już kiedy drzazga trafiła do domu, to znaczy w żyłę. A po strzale, jak dostał kopa i po całym ciele, po każdej komórce, rozszedł się cudowny prąd, ogarnęło go szczęście. Wiosna w duszy. Nawiasem mówiąc, przypomniał sobie film, ten stary z dzieciństwa: nazywał się Wiosna. Zaśpiewał: „I nawet pień w kwietniowy dzień brzózką być znowu ma nadzieję”. A chuja tam go złapią. Nawet nie będą szukali. Po pierwsze, bo na tym świecie na wszystko trzeba kłaść lachę, a po drugie, w porównaniu z Ruletem reszta ludzi to frajerzy. W oknie nie było żadnej babci, bo taka od razu wychyliłaby się i ryj rozdarta. Wszystko okej, nie trzeba schizować. Wstał i przeciągnął się z rozkoszą. Wziął z kupki jedną kartkę i obejrzał. Bardzo się mu spodobała. W dotyku taka gładka, obłędnie żółta i pismo równiusieńkie. Tyle że papier bez linijek. Pismo trudno odczytać, ale na chuj je odczytywać? Tylko się baniak niepotrzebnie obciąża. Wszystko mu teraz strasznie się podobało: i słońce na niebie, i zieleń, i kolorowe samochody na ulicy. Życie to niezła rzecz, jeśli, oczywiście, żyje się jak trzeba. I rusza mózgiem. A mózg Ruletowi zaczął chodzić na pełnych obrotach. Nagle do głowy strzeliła mu genialna myśl. Nie trzeba wyrzucać papierów do kosza. Są stare. Mają może ze sto lat. Hendriks (to jeden znajomy, ćpa barbi), niedawno opowiadał, że na Solance jest facio, który skupuje stare papiery. Ma tam biuro; wchodzi się od podwórza. Rulet zapomniał, jak się to biuro nazywa, ale Hendriks mówił, że łatwo znaleźć, bo jest tabliczka. On sam odkrył na strychu całą skrzynię z makulaturą, wtedy ten facio dużo stamtąd wybrał. I kasę dał od razu, z miejsca. Może palant z Solanki wziąłby takie kartki? Wygląda, że na jeszcze jedną działkę wystarczy. Trzeba w końcu pomyśleć o swojej przyszłości. Genialność pomysłu, który oświecił Ruleta, polegała głównie na tym, że Solanka była tuż za rogiem. Pięć minut drogi, może nawet mniej. Rulet ułożył starannie papiery i ruszył. Prawie że biegiem. Jakiś kiep pogubiłby się prędko we wszystkich podwórzach i bramach wielkiego szarego domu, z którego wyjść można było na trzy różne ulice. Rulet jednak prawie natychmiast znalazł potrzebne wejście, no bo dekiel pracuje i w sumie wszystko gra.

Hendriks mówił, że tam obok jest jeszcze wjazd do podziemnego garażu albo może magazyn. Duży taki, z okratowaną bramą. Nie da rady pomylić. Jak nic, była właśnie brama. Z wjazdem. Tabliczek, co prawda, zamiast jednej — kilka. Ale jak Rulet się przyjrzał, od razu sobie przypomniał: „Kraj Rad” — tak się nazywała firma tego facia. Taki nowiutki szyld, miedziany. Błyszczy, aż miło patrzeć. Czwarte piętro. Mieszkania 13A. Krótko mówiąc, poszedł schodami, nie chciało mu się czekać na windę. Przy drzwiach była jeszcze jedna tabliczka: Firma konsultingowa KRAJ RAD Nikołaj Aleksandrowicz Fandorin, magister historii Widzicie go, magister. Rulet zadzwonił. Otworzyła mu zajebista dżaga. Ubrana jak modelka na wybieg, oczy niebieskie, z puszystymi rzęsami, plus obrzmiałe, trochę rozchylone wargi. Takie szprychy podczas seksu, jak je zdrowo weźmie, gryzą wargi. Sam Rulet nigdy takiej baby nie wyrwał, nie było okazji, ale w kinie, owszem, widywał. Zazwyczaj miały jeszcze ochrypły głos, od którego w środku aż cię ściska. Laska oblizała wargi koniuszkiem bardzo czerwonego, to znaczy czerwonego w realu języka i spytała z lekka ochrypłym głosem: — Pan w jakiej sprawie? Ruleta aż ścisnęło w środku.

2. Figle–migle Kiedy weszła sekretarka, Nicholas Fandorin, właściciel firmy konsultingowej „Kraj Rad”, stał przy oknie i cierpiał, przysłuchując się fortepianowym akordom, które z trudem się przebijały przez uliczny hałas. W samej muzyce nie było nic przykrego — popularnego walca Gribojedowa ktoś grał gładko i wprawnie, ale Fandorina wyraźnie męczyły odległe dźwięki. To wzdychał, to znów się krzywił. Kiedy zaś piękna melodia na chwilę umilkła, a potem zabrzmiała znowu, o wiele głośniej i pełniej, tak że od razu się poczuło: to mistrz wziął się do dzieła, Nika całkiem zmarkotniał. Miał po temu swoje przyczyny, ale o nich powiemy później. A zatem — do gabinetu wpłynęła Wala, rozchyliła w uśmiechu swoje obrzmiałe od kolagenu wargi i oznajmiła: — Nikołaju Aleksandrowiczu, klient do pana. Celu wizyty nie podaje, chce to zrobić osobiście. W ostatnim czasie Wala p r a c o w a ł a n a d z m i a n ą i m i d ż u : starała się wyrażać w sposób cywilizowany i zachowywać jak dama, ale nie bardzo jej to wychodziło — co chwila wypadała z roli.

— Tylko że według mnie to są figle — migle — dodała, co w jej żargonie oznaczało „niepotrzebną stratę czasu”, i zmarszczyła zgrabny nosek (dwie operacje, trzydzieści tysięcy dolarów). — Zwyczajny narkus. Ja bym go wypieprzyła na zbity łeb, ale on coś chyba przyniósł. Chce panu wcisnąć. To znaczy zaproponować sprzedaż — poprawiła się i wytwornym ruchem zmierzwiła fryzurę. — Kto to jest „narkus”? — ponuro spyta! Nika, podchodząc do stołu. — Narkoman. Przyłażą tu same łachudry, a prawdziwych klientów nie ma. Trudno było zaprzeczyć. Latem firma „Kraj Rad” na ogół miewała przestój w pracy. To znaczy w sumie, w porównaniu z minionymi latami, sprawy nie wyglądały tak źle. Radio Jedna Pani Drugiej Pani, najwolniejszy, ale za to najpewniejszy typ reklamy, w końcu zadziałało i klientela pomału się rozszerzała. Od dawna jednak nie trafiła się sprawa naprawdę godna uwagi. Większość z tych, którzy pragnęli rady, przychodziła do Nicholasa, czyli Nikołaja Aleksandrowicza albo Niki (to zależy, jak długo trwała znajomość), po prostu żeby się wygadać, opowiedzieć komuś współczującemu o swoim skomplikowanym życiu wewnętrznym i o problemach duchowych. W Ameryce do tego celu służą seanse psychoanalizy, ale w Rosji ta wysoce dochodowa spuścizna freudyzmu nie przyjęła się i nie przyjmie, przynajmniej dopóki się nie uwolni od hańbiącego przedrostka „psycho”. U Nicholasa tacy klienci nie leżeli na kozetce; siedzieli w zwyczajnym fotelu — dla podkreślenia, że nie są żadnymi „psychicznymi”, ale całkiem zdrowymi ludźmi, mającymi po prostu słabszy system nerwowy. Gadali godzinę lub dwie, dostawali swoją porcję rad i wychodzili w zadumie. Wydawało się potem, że wyssali z człowieka całą krew, więc praca z nimi nie była łatwa, za to dosyć popłatna. Tyle że latem te wampiry energetyczne rozjeżdżały się po różnych Biarritzach czy Sardyniach, żeby leczyć skołatane nerwy, oczyszczać czakry i odnawiać prane. Mistrza dobrych rad męczyła bezczynność. A tu jeszcze ten fortepian… Wala nadstawiła uszu — słuch miała wyborny. Złośliwie spytała: — Brzdąka na forteklapie? Tysiąc razy panu mówiłam: Em Em nie rozumie, jakie szczęście ją spotkało. Taki mężczyzna jej się trafił, a ona… Tylko pana męczy. — Sekretarka westchnęła, obrzuciła go powłóczystym spojrzeniem od stóp do głów i ciągnęła tę samą śpiewkę: — Ja to bym pana na rękach nosiła. Ubierała jak laleczkę.

O Wali Od czasu, gdy Wala Glen ostatecznie określił, to znaczy określiła swój gender i chirurgicznie zmieniła płeć na żeńską, zrobiła się po prostu bezczelna i szturmowała szefa zupełnie otwarcie. Na dobrą sprawę dawno już należało ją zwolnić, ale kto inny zgodziłby się pracować za tak nędzną pensję? W dodatku, kiedy trafiała się sprawa serio, drugiej takiej pomocnicy można było szukać ze świecą. Współczesna medycyna idzie naprzód siedmiomilowymi krokami. Szczególnie ta, która powstała niekoniecznie dla ratowania życia i zdrowia, ale dla zaspokojenia kaprysów i zachcianek. Patrząc na sekretarkę Niki, nikt by nie uwierzył, że jeszcze parę lat temu była młodym mężczyzną i miała na imię Walentin. Twarz, figura, głos,

gesty — wszystko uległo zmianie. Chyba tylko rozmiar stopy pozostał taki jak dawniej, ale u dzisiejszych panien czterdziestkadwójka to przecież nic wyjątkowego. Świeżo upieczona Wala zgodnie z prawem zmieniła dowód, w niezgodzie z nim zaś — świadectwo urodzenia; w pozostałych dokumentach, gdzie płci się nie podaje, takich jak dyplom albo prawo jazdy, po prostu dopisała do imienia literę „a”. Zniszczyła wszystkie swoje stare fotografie. Zmieniła garderobę. A nawet kolor samochodu — ze stalowego na różowy. W taki oto nieplanowany przez naturę sposób powiększyła się piękniejsza część ludzkości. — Człowiek musi mieć fridom of czojs, wybrałam więc po prostu lepszy gender — wytłumaczyła chlebodawcy, kiedy przyszła do pracy po swoich powtórnych narodzinach. — Żeński jest lepszy? — Nika pokiwał głową. — Nie, męski. Będę miała przecież do czynienia nie ze swoją płcią, tylko z przeciwną. Wówczas Fandorin, że użyjemy słów Wali, przestał jarzyć. — Zaraz, czyżby płeć męska była lepsza od żeńskiej? — Bię siur. Faceci są super! Z bojfrendem można i na mecz w telewizji luknąć, i przejechać się na motorze. A z babą nie. No i w ogóle nie wyobraża sobie pan, jakie my, baby, jesteśmy okropne. Pomocnica oświadczyła ponadto, że na taką ofiarę zdecydowała się dla niego, Niki. Przynajmniej nie poczuje się zboczeńcem, kiedy w końcu zrozumie, że oboje są dla siebie stworzeni. To zresztą wcale nie przeszkodziło Wali wyskoczyć za mąż niemal od razu po powtórnych narodzinach. Przyczyny były dwie. Ajn: całe życie marzyła, żeby się przejść po parku Aleksandrowskim w białym welonie. Cwaj: Mamona (tak Wala nazywała swoją matkę bankierkę) odstawiła byłego syna od piersi — nie mam, powiedziała, córek i nie chcę ich mieć. Az czegoś przecież trzeba żyć. No to chyba nie z gównianej pensji u Niki? Było to zatem małżeństwo z rozsądku, z wyrachowania. W każdym razie jeśli chodzi o narzeczoną. Mąż natomiast, Maks Ziuzin, właściciel imperium płatnych toalet, zabujał się w cudzie chirurgii plastycznej po uszy. Wesele urządzili normalne, jak ludzie — wystawne, w pałacu z czasów Katarzyny Wielkiej. Fotoreportaże z uroczystości pojawiły się we wszystkich kolorowych pismach; przy okazji Walę ochrzczono mianem „rusałki”, „królewny łabędzi” i „zagadkowej nieznajomej”. Tyle że życie rodzinne im się nie ułożyło. Kiedy wyszło na jaw, z jakiego powodu żona nie może mieć dzieci, szczęśliwy małżonek wpadł w szał. Chciał nawet zamordować Walę, udusić ją gołymi rękami, ale akurat w jej wypadku było to niewykonalne, chyba że z udziałem ochroniarzy, a na ich wezwanie Maks się nie zdecydował — bał się czarnego pi–aru. W rezultacie poza uszczerbkiem moralnym doznał jeszcze fizycznego w postaci siniaków i wybitego zęba.

Zresztą rozwiedli się w sposób cywilizowany, bez żadnych barbarzyńskich wyskoków. Król toalet był może i wybuchowy, ale nie głupi. Kolejna fala publikacji w prasie w niczym by mu nie pomogła. Jako pamiątkę po niedługim małżeństwie Wala zachowała przyzwoite alimenty i nazwisko męża — nie chciało jej się co chwila wyrabiać nowych dokumentów. Wydarzenia te spowodowały, że Fandorin musiał przez prawie miesiąc obywać się bez sekretarki, a potem wszystko wróciło, jak mówi Eklezjasta, „na okręgi swoje”. — Daj spokój — burknął Nika. — I żebyś nie śmiała nazywać mojej Ałtyn „Em Em”! Ile razy mam ci mówić? Ten idiotyczny skrót oznaczał „Madame Mamajewa”. — Tak? — obruszyła się Wala. — A ona może innych wyzywać od „transformerów”? A sama to jak dokazuje na oczach męża? — Dosyć już o tym! — Fandorin uderzył dłonią w stół — Poproś klienta! Kiedy Wala zniknęła, szybko podszedł do okna i zaczął nasłuchiwać. Cisza. Walc już się skończył. Ale magister historii posmutniał jeszcze bardziej. Co oni tam robią? — Dzień dobry — powiedział nonszalancko jakiś młody człowiek. Nika obejrzał się. Wysoki chłopak szedł w jego stronę z plikiem papierów pod pachą i wyciągał do niego rękę. Wydał się Fandorinowi sympatyczny: wysoki, smukły, o pięknych ciemnych oczach. Ubrany był, co prawda, dziwnie: pomimo upału miał ciężkie buty i koszulę z długimi rękawami. Za to uśmiech — ładny. Od razu widać, że musi być w znakomitym nastroju. Wcale nie wyglądał jak ćpun. Nika popatrzył z wyrzutem na stojącą w drzwiach sekretarkę. — Słyszałem, że pan skupuje stare papiery — powiedział gość, nie przedstawiając się. — Rzuci pan okiem na to? Nika poprosił go, by usiadł. Potem wziął do ręki papiery i — jak to miał w zwyczaju — najpierw je obwąchał. Kartki pachniały jak trzeba: prawdziwą starością, bezpowrotnie minionym czasem. Ten aromat, od którego nie znał lepszego na świecie, zawsze przyprawiał magistra o zawrót głowy. Fandorin głośno kichnął, przeprosił i kichnął jeszcze raz. Kiedy jednak przerzucił kartki, zobaczył, że rękopis nie jest znowu taki stary. Gatunek papieru, kolor atramentu i nacisk pióra wskazywały na drugą połowę XIX wieku. Pióro już ze stalówką, ale sposób, w jaki piszący stawiał litery, świadczył o tym, że uczył się pisać piórem gęsim, za czasów Mikołaja I, i prawie na pewno w którejś ze szkół rządowych. W wypadku edukacji domowej charakter pisma byłby bardziej miękki i niedbały, a tutaj to prawie kaligrafia. Poza tym linijki zwykle wyrównane. Nie mógł to być jednak pisarz urzędowy ani kopista — tyle było skreśleń i poprawek. O, są nawet rysunki na marginesach. Gotyckie okno, jakieś gęby. Narysowane tak sobie, po dyletancku. Fandorin zauważył duży napis ROZDZIAŁ I i poczuł się troszkę rozczarowany: to chyba jakiś traktat albo dzieło literackie. Przerzucił kartki.

Pismo, chociaż ładne, z trudem jednak dawało się rozszyfrować. Nika zmrużył oczy i odczytał pierwszą linijkę, jaka się napatoczyła: „świętego Porfirija, upamiętnionego tym, iż pierwszych chrześcijan Ziemi Świętej ocalił od ucisku pogańskiego”. A więc najwyraźniej coś ku zbawieniu dusz. W owych czasach wielu bawiło się podobną pisaniną. Ta grafomania musiała butwieć w jakimś kufrze, zapomniana przez półtora stulecia, w dodatku została troskliwie w coś zawinięta, bo inaczej zapach epoki by nie przetrwał… — Kartki na odwrocie są czyste… To świetnie — powiedział na głos. — Mam znajomego artystę, który rysuje piórem na starym papierze. Jeśli tekst nie posiada wartości, podaruję mu go. — A mi ile pan odpali? — Sympatyczny młody człowiek pociągnął nosem i przez koszulę podrapał się w łokieć. — Papiery są dobrze zachowane. Mogę dać po trzydzieści rubli za stronę. Ile tu jest stron? Na oko było ich jakieś dwadzieścia, może dwadzieścia pięć. — Za mniej jak tysiąc nie sprzedam — twardo oświadczył interesant. Wala parsknęła. — No jasne. — I dodała coś dziwnego: — Na jeden heroiczny czyn. Chłopak jednak najwyraźniej zrozumiał to zagadkowe stwierdzenie. Odwrócił się i rzucił krótko: — Nie twoja sprawa. Liczący strony Nika już miał przywołać bezczelnego młodzieńca do porządku, nagle jednak zamarł z na wpół otwartymi ustami. Ostatnia kartka była prawie czysta, nie zawierała żadnego tekstu, tylko dość dużymi literami napisany tytuł: TEORYJKA Opowieść petersburska przez F. Dostojewskiego Dlaczego tytuł znalazł się na samym spodzie? — to pierwsze, co przyszło Nice do głowy. Potem od razu zatrzęsły mu się ręce; poczuł, że robi mu się gorąco. To być nie może! Czyżby rękopis Dostojewskiego? Faktycznie, rysunki wydały mu się jakoś znajome! Sądząc po skreśleniach, to nie kopia, tylko brudnopis. A więc co z tego wynika? Pisane ręką mistrza?! Brudnopis tak, ale czego? Teoryjki? Nika jakoś sobie nie przypominał takiego utworu Dostojewskiego. Chociaż, oczywiście, nie jest specjalistą. Może to jakiś szkic, niezrealizowany zamysł? W domu, w szafie bibliotecznej, Nika miał akademickie wydanie dzieł zebranych, wszystkie trzydzieści tomów. Pewnie ta Teoryjka tam jest. Trzeba ją znaleźć, przynieść tutaj i porównać tekst. — Wie pan co… — powiedział Fandorin półgłosem. — Proszę tu poczekać. Zdaje się, że to… Nie, najpierw muszę sprawdzić. Zaraz wrócę. Niech pan tylko nie wychodzi.

Zdaje się, że młodemu człowiekowi jego reakcja wydała się podejrzana. Klient szybko zabrał z biurka rękopis i przycisnął go do piersi. — Spoko — powiedział i ściągnął brwi. — Zmieniłem zdanie. Nie oddam za tysiąc. Ruleta nikt jeszcze nie zrobił w lewo. — Kogo? — Rulet to ja — przedstawił się młody człowiek nazwiskiem albo ksywką. — A ja — Nikołaj Aleksandrowicz, bardzo mi przyjemnie. Niech pan posłucha, nie zamierzam wcale pana nabierać — zaczął tłumaczyć zdenerwowany Nika. — Po prostu muszę się przekonać… Jeśli to jest to, co myślę, to… to… to będzie… Niech pan tu na razie posiedzi. Zaraz wrócę. Mijając Walę, na wszelki wypadek szepnął: — Nie wypuszczać. Za nic w świecie. Wala kiwnęła głową i stanęła w przejściu, zagradzając je całkowicie swoim silikonowym biustem. Ruszyć ją z miejsca mógłby teraz chyba tylko buldożer.

*** Fandorin nie musiał iść daleko — mieszkał przecież w sąsiedniej klatce schodowej. Na to, żeby zejść na podwórze, przejść dziesięć metrów i wejść na górę, potrzebował dwóch minut. Następne pięć spędził pod drzwiami własnego mieszkania, zastanawiając się: zadzwonić czy otworzyć kluczem? Przez cały ten czas ze środka płynęły smętne dźwięki walca Gribojedowa — raz po uczniowsku nieśmiałe, raz po mistrzowsku pewne. Ałtyn Mamajewa, żona Nicholasa A. Fandorina, byłego poddanego i baroneta Jej Królewskiej Mości, władczyni wielkiej Brytami, obecnie zaś obywatela Federacji Rosyjskiej, brała lekcje muzyki. I to nie od pierwszego lepszego nauczyciela, ale od samego Rostisława Bekkera, chluby kultury ojczystej i laureata wszelkich możliwych konkursów. No i patrzcie państwo, co z tego wyszło. Po pierwsze. Piękny, sławny i bogaty geniusz 5 (słownie: pięć) razy w tygodniu biega na Solankę, żeby tracić swój bajecznie cenny czas dla dyletantki ledwo znającej nuty. Po drugie. Kobieta interesu, wręcz pracoholiczka, redaktorka naczelna poczytnego pisma, wracająca z redakcji nie wcześniej niż o dziewiątej wieczór, codziennie znajduje półtorej godziny, żeby wrócić do domu na lekcję. Żadnej jeszcze nie opuściła. A odbywa je, podkreślmy, o takiej porze, kiedy nie ma w domu ani męża, ani dzieci. Po trzecie. Ałtyn zawsze mówiła, że szkoła muzyczna, wszystkie te etiudy Goedickego czy Majkapara to jedno z najgorszych wspomnień z jej dzieciństwa. Po czwarte. Za 5000 (słownie: pięć tysięcy) dolarów (!) kupiła fortepian marki Gerbstadt. Po piąte. Zbliżając się do granicy trzydziestu pięciu lat i wchodząc w najlepszy dla kobiety wiek, Ałtyn stała się tak oszałamiająco piękna, że cholerny Rostisław byłby po prostu idiotą, gdyby nie zaproponował jej swoich bezcennych lekcji. Do tego właśnie doprowadziła znajomość ze sławnym człowiekiem, zawarta podczas imprezy promocyjnej pisma (niech je szlag trafi!). Ałtyn zapłonęła nagłą miłością do harmonii

dźwięków, laureat zapalił się do pedagogiki, a właściciel firmy o niejasnym profilu, N.A. Fandorin, utracił spokój. No dobra, nic takiego się nie dzieje, powiedział Nika. Nie nakręcaj się. To zwyczajne lekcje muzyki. Tylko jak ma wejść? Jeśli bez dzwonka — będzie wyglądało tak, jakby wchodził po kryjomu. Ale dzwonić do własnego mieszkania to jeszcze dziwniejsze. A może powiedzieć, że zapomniał klucza? W końcu otworzył drzwi sam, ale długo zgrzytał kluczem w dziurce i w przedpokoju specjalnie narobił hałasu. Na stoliku w korytarzu leżały obok siebie nieduża teczka wirtuoza i wielka torba Ałtyn. Wiadomo, że postawni mężczyźni lubią małe torebki, a miniaturowe kobiety — wielkie, ale biedny Nika w tym niewinnym widoku dostrzegł nowy powód, żeby się zadręczać. Teczka była ze strusiej skóry i kosztowała na pewno więcej, niż wynosił miesięczny dochód „Kraju Rad”. A ile kosztowała torebka ze skóry węża, nieszczęśnik nie miał pojęcia, bo nie stać go było na takie prezenty dla małżonki — Ałtyn robiła je sobie sama. Niestety, PBWP (przedsiębiorca bez wykształcenia prawniczego) Fandorin był znacznie uboższy od żony, nieporównanie zaś uboższy od własnej sekretarki. O czym obydwie nieustannie Nicholasowi przypominały, w dodatku (to już najgorsze ze wszystkiego) nie robiąc wymówek, ale w s p i e r a j ą c g o m a t e r i a l n i e . Ałtyn kupowała mu drogie marynarki i koszule, kłamiąc przy tym bezczelnie o jakichś niebywałych wyprzedażach po 4999 rubli. Wala zaś nabrała zwyczaju ofiarowywania szefowi drogich prezentów z najbardziej fantastycznych okazji. Znając go na wylot, wybierała rzeczy, co do których miała pewność, że Nika nie będzie w stanie odmówić ich przyjęcia. To na Dzień Mężczyzn podarowała mu urzędniczą szpadę z wygrawerowanym inicjałem „F” (a może należała do dziadka, Erasta Pietrowicza?!), to na Pierwszego Maja (niczego sobie święto) zdobyła dwa bilety na koncert rockowej grupy Sparks, którą Nika ubóstwiał od czasów studenckich. A niedawno, w Dniu Niepodległości, wręczyła mu fałszywy szesnastowieczny dublon z Hiszpanii. Oficjalna nazwa monety — excelente; „dublonem” nazwano ją z racji podwójnego portretu współrządzących, Ferdynanda Aragońskiego i Izabeli Kastylijskiej. Z rewersu jednak zlazła cienka warstwa pozłoty i widać było wybite z ołowiu wnętrze. Fantastyczna rzecz! Eksponat muzealny, z pewnością kosztował kupę pieniędzy, ale nie o to chodzi. Fałszywy dublon miał w sobie coś osobliwego. Kiedy Nika musiał się skupić, wyjmował z portfela monetę, obracał ją w palcach, gładził jej nierówną powierzchnię, i prawie zawsze mu to pomagało: przeskakiwała jakaś iskierka, myśl skręcała w stosownym kierunku i rozwiązanie problemu nasuwało się samo. Są takie dające energię artefakty, to od dawna wiadomo. Jedne działają uniwersalnie, inne — w ściśle określonym zakresie. Kilka lat temu Nika po długich i solidnych badaniach doszedł do wniosku, że otrzymany przezeń w spadku stary nefrytowy różaniec należał niegdyś do Erasta Pietrowicza i służył genialnemu detektywowi do pozaracjonalnej koncentracji energii myślowej. Wnukowi te paciorki dziadka w ogóle nie pomagały — zwyczajne zielone kamyczki, nic szczególnego. Za to podrabiany dublon nadał się w sam raz.

Także i teraz, szykując się na spotkanie z żoną i jej preceptorem, obracał w kieszeni fałszywe złoto. Jak się zachować? Co powiedzieć? Przypomnij jej o dzieciach, przecież jest matką, przyszła mu do głowy zbawcza myśl. Od razu znalazł się też odpowiedni wyraz twarzy: łagodny, ale trochę zafrasowany. — Dzień dobry — powiedział uprzejmie i nieco roztargnionym gestem (to znaczy dokładnie tak, jak należało) uścisnął rękę laureatowi, który ze swej strony uśmiechnął się dwuznacznym kocim uśmiechem. Żonę zaś poinformował: — Ja tylko na chwileczkę, muszę coś sprawdzić. — A półgłosem dodał: — Słuchaj, musimy znaleźć chwilkę czasu, żeby pomówić o Geli. Coś się z nią dzieje. Może wieczorem? Pianista dyskretnie się odwrócił, a twarz Ałtyn, zarumieniona (zakładamy, że to tylko wpływ muzyki) i straszliwie piękna, drgnęła, przybierając wyraz lekkiej skruchy. Strzała trafiła w cel. — Przecież wiesz, że mam o jedenastej nocny test–drive. Przez ostatnie dwa lata pani Fandorin szefowała pismu „High Heels”, tygodnikowi dla kobiet miłośniczek samochodów: minimum szczegółów technicznych, maksimum elegancji i praktyki. Ałtyn pracowała najpierw jakiś czas w dziale politycznym, potem w erotycznym, by na koniec znaleźć coś, co przypadło jej do serca. Żadnych brudów, same pozytywne emocje, a w dodatku co miesiąc do przetestowania nowe auto, jedno szykowniejsze od drugiego. O czym jeszcze mogłaby marzyć współczesna bizneswoman? — Tak, tak, oczywiście, zapomniałem. — Nika z fałszywą pokorą pokiwał głową. Że niby rozumie, oczywiście, muzykowanie i test–drive są ważniejsze niż rodzona córka. — Cóż, nie będę przeszkadzał… Proszę kontynuować. Po czym ruszył do pokoju, ku półkom z książkami. Popatrzył na swoje odbicie w szybie i skrzywił się. No i co, obłudniku, postawiłeś na swoim, zepsułeś żonie przyjemność? A może ona po prostu chce dobrze grać na fortepianie? W wieku trzydziestu pięciu lat nagle odkryła cudowny świat muzyki? Wodząc palcem po alfabetycznym indeksie utworów włączonych do kompletnego wydania dzieł Dostojewskiego, dręczył się jeszcze przez chwilę tymi myślami, potem jednak wziął się w garść. Popatrzył znowu, już skoncentrowany. Wiele do sprawdzania nie było. Na literę T w spisie figurowała jedna jedyna pozycja: „Tajna narada, ks(iążę) D. Ob(oleń)ski” (1875, niezreal. pom., XVII, 14, 250, 443”. I tyle, żadnej Teoryjki. Czyżby?!… Stop, stop, powstrzymał się Nika. Nie śpieszmy się. Trzeba przejrzeć uważniej rękopis. Najprawdopodobniej to jest brudnopis jakiejś pracy, która później otrzymała inny tytuł.

*** Niemniej do biura wpadł zadyszany — nie skorzystał ani z jednej, ani z drugiej windy, nie miał cierpliwości. — Nie odszedł?

— Próbował — z zimną krwią odrzekła Wala, stojąc przy oknie i poprawiając makijaż. — W dodatku używając przemocy. Pieprzony… o, pardon, żałosny bokser. Samymi rękami długo machać nie można. Taekwondo jest lepsze. — Co, jeszcze go pobiłaś? — krzyknął przerażony Nicholas. — Oj, Wala, Wala, co ja mam z tobą zrobić?! Zajrzał do gabinetu i zobaczył, że właściciel unikatowego rękopisu siedzi w kucki, trzymając się obiema dłońmi za krocze. Podbródkiem przyciska do piersi rękopis. Twarz ma bladą i pełną złości. — Moje! Nie oddam! — wysyczał. — Gnojki! — Nikt nie zamierza odbierać panu własności — pośpiesznie zapewnił go Fandorin. — Na miłość boską, proszę wybaczyć mojej sekretarce. To przeze mnie. Nazbyt dosłownie potraktowała prośbę, żeby pana nie wypuszczać. Ale pan, zdaje się, pierwszy próbował ją uderzyć? Niech pan się napije wody i uspokoi… Wziął młodego człowieka za łokieć i posadził w fotelu. — Jeśli pański rękopis okaże się tym, co mam na myśli, to jest naprawdę bezcenny. To skarb narodowy, nie, co ja mówię, skarb kultury światowej! Ale żeby się upewnić, muszę go przeczytać. Pozwoli pan? — Gówno! — warknął Rulon, to znaczy Rulet, tak, tak, Rulet. — Dawaj tauzena, to pozwolę. Tylko przy mnie. — Co pan ciągle z tym tauzenem! — zirytował się Nika. — Powtarzam: możliwe, że to wydarzenie kulturalne o światowym zasięgu! Naprawdę, niech się pan napije wody. — Nie chcę wody! Gdzie tu jest ubikacja? — Za drzwiami, na lewo. Może najpierw pozwoli mi pan zajrzeć? Fandorin wyciągnął rękę po kartki, ale kiedy natknął się na wymowne, pełne złości spojrzenie, westchnął i wyjął banknot tysiącrublowy. Dopiero wtedy Rulet podał mu rękopis. — Tylko do poczytania. Jak wrócę, to oddasz — zastrzegł się źle wychowany młody człowiek i szybko wyszedł. — Widzisz, jak go obraziłaś — powiedział Fandorin z wyrzutem do wyglądającej zza drzwi sekretarki. — A na początku był taki miły. Wala pogardliwie zmarszczyła nosek. — Nie szkodzi, zaraz będzie milszy. — Dlaczego tak myślisz? — spytał Nika, wygładzając lekko pomiętą pierwszą kartkę. — Bo da sobie w żyłę i od razu będzie jak miód. Ale Fandorin już tych słów nie słyszał, zagłębił się w lekturze. Najpierw trochę trudno mu było odczytać pismo, ale wkrótce się w nim połapał i odtąd wszystko poszło jak z płatka.

Teoryjka Opowieść petersburska przez F. Dostojewskiego

Rozdział pierwszy A może to i lepiej*

W poniedziałek od samego rana Porfirij Pietrowicz zajmował się sprawą kłopotliwą wprawdzie, ale nie pozbawioną przyjemności — urządzał sąsiadujące ze swoim gabinetem służbowe mieszkanie (rzecz bardzo wygodna!). Należało w nim to i owo naprawie i pomalować, dodać mu nieco więcej przytulności, co najtrudniejsze zaś — znaleźć miejsce na książki leżące na razie w pudłach. Poprzedniemu mieszkańcowi wystarczała jedna jedyna szafa, w której trzymał zakurzone tomy kodeksów prawnych; nowy natomiast lubił lekturę nie tylko prawniczą, ale i wszelką inną, tak że musiał zamówić u stolarza dwa dziesiątki półek, które dopiero teraz przywieziono i rozmieszczano zgodnie ze wskazówkami. Z rozkoszą wdychając zapach wiórów i świeżego lakieru, radca dworu (taką rangę miał nowy lokator) aż mruczał z zadowolenia, ustawiając własnoręcznie w rzędach dzieła Kartezjusza i Mirandoli, tomiki Lermontowa i Puszkina, a także najnowsze utwory zachodnich literatów — Stendhala, Dickensa, Goethego, szczycił się bowiem znajomością trzech najważniejszych języków europejskich, nie mówiąc o starożytnych. Nie można powiedzieć, żeby Porfirij Pietrowicz, przed sześcioma dniami mianowany komisarzem śledczym cyrkułu kazańskiego policji m. Sankt Petersburga*, był mężczyzną przystojnym czy bodaj okazałym. Wzrostu mniej niż średniego, tęgawy, a nawet z brzuszkiem, bez wąsów i bokobrodów, z krótko ostrzyżoną, dużą głową o kulistym kształcie, uwypukloną jeszcze na potylicy. Pulchna, okrągła twarz o trochę zadartym nosie miała barwę niezdrową, ciemnożółtą, ale była dosyć żywa, wręcz kpiarska. Wyglądałaby pewnie i na dobroduszną, gdyby nie wyraz oczu, błyszczących jakoś słabo, wodniście, a osłoniętych białymi niemal, ruchliwymi, jakby mrugającymi do kogoś rzęsami. Spojrzenie owych oczu dziwnie nie harmonizowało z całą postacią, mającą w sobie coś wręcz babskiego. Ci jednakże, którzy Porfirija Pietrowicza znali ze służby, nie dawali się zwieść płynnością jego niespiesznych ruchów czy też przymilnością mowy. A i nowi współpracownicy już zdążyli zauważyć, że jest człowiekiem roztropnym, chociaż niewolnym od pewnych dziwactw. Urządzanie mieszkania byłoby absolutną rozkoszą, gdyby nie jedna okoliczność — niezwykle dokuczliwy, rzadko zdarzający się w stolicy, prawie czterdziestostopniowy upał. Porfirij Pietrowicz sam umocował na ramie okiennej znakomity niemiecki termometr, wskazujący temperaturę i według skali Reaumura, i Celsjusza. Teraz przyglądał się z irytacją, jak srebrzysty słupek pełznie w górę, stwierdziwszy zaś, że ów proces zakończył się, kiedy słupek sięgnął prawie kreseczki z liczbą 38, mógł tylko westchnąć. Przydałby się teraz Hindus z wachlarzem, jak u Anglików w Kalkucie, pomyślał mimo woli radca dworu, chociaż ani w Kalkucie, ani też w ogóle za granicą w życiu nie był. Skoro jednak w kazańskim cyrkule policji nie zatrudniano usłużnych Hindusów, uznał, że pora udać się do mieszkania, które na czas remontu wynajmował w pobliżu cyrkułu, tuż obok, przy ulicy Oficerskiej. Tam, w łazience, czekało napełnione wodą naczynie, a na łańcuszku — niezwykle wygodna konewka, którą można świetnie polewać się wodą, nie korzystając z pomocy osób postronnych. Do dziwactw Porfirija Pietrowicza możemy bowiem zaliczyć i to, że nigdy żadnych służących nie zatrudniał i zawsze zajmował się sobą sam; gdyby więc ów sławetny Hindus jakimś cudem się przy nim pojawił, i tak nie wolno byłoby mu machać wachlarzem.

Komisarz wziął kapelusz do ręki i narzuciwszy surdut na przepoconą koszulę, przeszedł niedużym korytarzem do swojej pracowni, skąd wygodniej wychodziło się na ulicę, ale nie zdążył otworzyć drzwi do następnego pokoju, do gabinetu przyjęć — same otwarły się na oścież. Prosto na niego, omal nie zwalając go z nóg, wpadł zziajany młody człowiek, którego radca dworu od razu poznał. Był to Zamiotow, kancelista z trzeciego rewiru. Zamiotowa i resztę tamtejszych urzędników nowy komisarz śledczy poznał w zeszłym tygodniu, kiedy wizytował wszystkie placówki policyjne podlegającego mu cyrkułu. Dziwna rzecz. W wyglądzie Zamiotowa nie było nic odpychającego ani — tym bardziej — przerażającego, a tymczasem ledwie Porfiry Pietrowicz zobaczył jego minę, od razu serce ścisnęło mu bardzo niedobre przeczucie. Ale, prawdę mówiąc, co w tym dziwnego? Jeśli policyjny urzędnik o niezwyczajnej porze wpada bez pukania do gabinetu komisarza śledczego, to czegóż dobrego można się spodziewać? — Pardon! — zawołał Zamiotow, odskakując nieco do tyłu. — Proszę o wybaczenie, wasza wiel… moż… Potrąciłem pana, wasza… wielmo… możność! Biedaczysko tak się zadyszał, że ledwie mógł mówić; wypowiedzenie pełnego tytułu stanowiło dlań najwyraźniej przeszkodę nie do pokonania. Ale Porfiry Pietrowicz już zrozumiał, że musiało się zdarzyć coś naprawdę niezwykłego, stosownie do tego więc postąpił: wziął kancelistę za rękę i mocno nią potrząsnął. — Pan jesteś Zamiotow z trzeciego, tak? Zechce pan, łaskawco, dać sobie spokój z tytułami i zwracać się do mnie po prostu „Porfiriju Pietrowiczu”. Zlitujże się pan, nie jesteśmy w wojsku. Przepraszam, ale zapomniałem: jak po ojcu? — Aleksandr… Grigorjewicz — łapiąc powietrze, wykrztusił urzędnik. Był to człowiek bardzo jeszcze młody, dwudziestodwuletni, o fizjonomii smagłej i ruchliwej, która wskazywałaby na kogoś nieco starszego. Ubrany był modnie, wręcz fircykowato, uczesany z przedziałkiem na głowie i wypomadowany; na białych wypielęgnowanych palcach miał liczne sygnety i pierścionki, na kamizelce natomiast — złote łańcuszki. — No i cóż tam u was na Stolarnej się zdarzyło, proszę mówić — polecił komisarz (przy ulicy Stolarnej mieścił się posterunek policyjny trzeciego rewiru). — Wysłał mnie do pana Nikodim Fomicz, nasz komisarz! Sam został na miejscu przestępstwa! — Następnie zdenerwowany Aleksandr Grigorjewicz znowu zaczął mówić niezbyt zrozumiale i nagle jak nie krzyknie: — Zabili! Zamordowali! Dwie naraz. To znaczy nie dwie, tylko… Zachłysnął się i zamilkł skonfundowany. Radca dworu zaś na moment przymknął opuchłe żółtawe powieki i ledwie dostrzegalnie się przeżegnał. Przeczucie go nie omyliło. — Ach, to tak, łaskawco — odezwał się cienkim, przenikliwym głosem, mocno trzymając Zamiotowa za rękę i prowadząc go do stołu, gdzie stała karafka z wodą. — Przede wszystkim napijże się, łaskawco, wody… O, tak. A teraz proszę usiąść na fotelu i wszystko po kolei, łaskawco, po kolei. Kogo zabito, gdzie i kto to zrobił? Aleksandr Grigorjewicz napił się wody i usiadł, trochę się uspokoił, po czym okazało się, że potrafi mówić nie tylko wyraźnie, ale i dorzecznie.

— Na Jekatierynhofskim, lichwiarkę nazwiskiem Szełudiakow, we własnym mieszkaniu. Uderzeniem w głowę. Chciałem już iść do domu, a tu taka sprawa. Pobiegłem po pana. Najpierw do tamtego pańskiego mieszkania, ale nikogo nie zastałem, no to przyleciałem tutaj. A nuż, myślę sobie, zastanę pana jeszcze na służbie… — Zamordowana? W celu rabunkowym? — powiedział Porfirij Pietrowicz, kierując pytanie raczej sam do siebie. Teraz wzburzenie kancelisty stało się zrozumiałe. Hałaśliwe i brudne kwartały, ciągnące się wzdłuż brzegów kanału Jekatieryńskiego, nigdy nie zaliczały się do spokojnych i bezpiecznych. Im bliżej sławetnego placu Siennego (szczęśliwie plac ów podlegał sąsiedniemu cyrkułowi spaskiemu), tym częściej trafiały się traktiernie, szynki i siedliska rozpusty. Pijackie bójki, drobne kradzieże, oszustwa i inne podobne zajścia, nieuniknione w każdym wielkim mieście, tutaj zdarzały się codziennie. Niejednokrotnie pobito kogoś na śmierć, po pijanemu albo podczas kłótni. Ale morderstwa z premedytacją, zawczasu zaplanowane zbrodnie nie były tu sprawą częstą. Bardzo możliwe, że coś takiego zdarzyło się po raz pierwszy w ciągu całej niedługiej służby młodego Aleksandra Grigorjewicza. O ile komisarz pamiętał dane statystyczne, przez cały miniony rok w Sankt Petersburgu, we wszystkich jego dziesięciu cyrkułach, dokonano piętnastu umyślnych zabójstw. W dodatku sprawca każdego z nich został wykryty, bo rosyjski morderca to nie jakiś tam Anglik, który zabija z zimną krwią, a potem zaciera siady na tyle starannie, by nikt go nie znalazł. Złoczyńca rosyjski nie jest specjalnie przebiegły, to gorąca głowa, liczy, że „a nuż się uda”. Jeśli nie wpadnie od razu, to pójdzie do knajpy i wygada wszystko pierwszemu człowiekowi, z którym wydulda butelkę. Albo rankiem wytrzeźwieje, złapie się za głowę, pobiegnie między ludzi i sam się przyzna: wiążcie mnie, prawosławni, zabiłem! Po pierwsze, trzeba porozsyłać agentów po szynkach, zanotował w myślach Porfirij Pietrowicz. Następna sprawa to siady na miejscu zbrodni. No i, oczywista, wypytać sąsiadów. Oj, co za nieszczęście. Nie zdążył nawet objąć stanowiska jak należy, ledwie przyjął gratulacje od wszystkich życzliwych ludzi, a tu już — umyślne zabójstwo. Byle się tylko nie zbłaźnić. Myślał o tym z obawą, ale też nie można powiedzieć, żeby całkiem bez zadowolenia. Od razu poczuł znajome, przyjemne łaskotanie w nosie, bo charakter miał już taki, że lubił rozwiązywać trudne zagadki i pełnią życia żył właśnie wtedy, gdy prowadził jakieś nader skomplikowane śledztwo. — Zechce pan poczekać. — Otrząsnął się nagle z tych rozmyślań. — Powiedział pan: „dwie naraz”? Nie przesłyszałem się? Czyżby zamordowano dwie osoby? — Zniecierpliwiony, odebrał szklankę Zamiotowowi, który znowu podniósł ją do ust. — Niechże pan mówi! — Mordowano dwie, a zamordowano jedną — nie bardzo jasno zaczął tłumaczyć Aleksandr Grigorjewicz, ale od razu się poprawił: — Alona Iwanowna, ta lichwiarka, mieszka z siostrą. No więc siostrę też ktoś stuknął w głowę, ale nie na śmierć. Tylko ją ogłuszył. Kobietę zawieźli do Szpitala Obuchowskiego. Nasz porucznik Ilja Pietrowicz chciał niezwłocznie biec, żeby ją przesłuchać, ale kapitan nie pozwolił. Powiedział, że to nie nasza sprawa. Tym, mówi, niech już zajmie się śledczy. — No i bardzo, bardzo słusznie postąpił szanowny Nikodim Fomicz!

Twarz radcy dworu się rozjaśniła, i to z dwóch powodów naraz. Po pierwsze, zbrodnia jednak okazała się wcale nie europejska, ale swojska, rosyjska, w stylu „a nuż się uda”. A po drugie, żywy świadek to zupełnie inna sprawa. Wszystko opisze, wszystko opowie, wskaże przestępcę, za którym wyślemy następnie Ust gończy, a dalej już nie nasza sprawa, niech go policja szuka. A zatem cóż: może to i lepiej? Nowy komisarz śledczy nie zdążył nawet na dobre objąć stanowiska i od razu, w pierwszym tygodniu, wykrył sprawcę umyślnego zabójstwa, połączonego z grabieżą. Przełożonym wszakże wszystko jedno — był świadek czy nie, wystarczy, jeśli sprawę się zamknie i złoży raport. No i proszę bardzo, łaskawi państwo. Zyska na tym i reputacja, i karta przebiegu służby*. Ale takie uskrzydlone myśli nawiedzały Porfirija Pietrowicza niedługo. Kiedy wraz z kancelistą wyszli na ulicę, żeby udać się do Szpitala Obuchowskiego, radcy dworu przyszła do głowy myśl nowa, niepokojąca. — A tę siostrę, łaskawco, mocno uderzyli czy nie? Nie umrze nam przypadkiem? — Tego powiedzieć nie umiem. Kiedy ją wieźli, była nieprzytomna. Lichwiarka zginęła od jednego ciosu. A Lizawieta ma widać mocną głowę. Ostrze mogło się też ześlizgnąć. Proszę wybaczyć, ale nie wiem. Aleksandr Grigorjewicz rozłożył ręce, a komisarzowi znowu smętnie ścisnęło się serce. Już nie zwracał uwagi na upał; puścił się ulicą niezbyt statecznym kłusem. Zamiotow pobiegł za nim. Na rogu placu Siennego zatrzymali się, bo tęgawy Porfirij Pietrowicz całkiem się zasapał i musiał zaczerpnąć powietrza. Dysząc głośno i trzymając się za bok, myślał: kiepsko z tym moim zdrowiem. Kiedyś było inaczej: przebiec wiorstę — to żadna nowina. Ma się rozumieć, wiek już nie ten, ale inni trzydziestopięciolatkowie — jeszcze, ho, ho, jakie byczki. A ja co, serce nadwerężone mocną kawą i mnóstwem papierosów, w żołądku wieczna zgaga wskutek kawalerskiego wiktu, z tego również powodu, mille pardons, guzy hemoroidalne. Koniecznie, koniecznie trzeba się zapisać do zakładu Klevesala przy Granatowym Moście. Wszyscy chwalą ten przybytek. Nawet tajni radcy tam chodzą — na szwedzką gimnastykę. Mówią, że to pomaga. Rozmyślał tak jeszcze dwie minuty, potem obaj pobiegli dalej i wkrótce już kroczyli długim szpitalnym korytarzem, między ścianami, pomalowanymi na smętny grochowy kolor. Kazali poprosić doktora. Ten wyszedł, pocierając znużonym ruchem nasadę nosa. Na zadane pełnym napięcia tonem pytania: „Proszę powiedzieć, czy żyje przywieziona przez policję Lizawieta Szełudiakow? A jeśli żyje, to czy wróciła jej przytomność?”, odrzekł, że owszem, żyje, nie doznała dużych obrażeń, więc przyszła do siebie i może mówić bez najmniejszych przeszkód.

Rozdział drugi Na nic, łaskawco Zdumiewająca rzecz. Dopóki Porfiry Pietrowicz obawiał się, że świadek umrze, nie zdążywszy nic powiedzieć, śpieszył się i biegł co sił w nogach w tym strasznym upale, skutkiem czego spocił się nie tylko on, ale także biegnący za nim o wiele młodszy Aleksandr Grigorjewicz. Kiedy zaś usłyszał od doktora, że nieszczęsna jest w całkiem przyzwoitym

stanie i w każdej chwili może być przesłuchana, stracił dotychczasowy zapał i popadł w stan całkiem przeciwny: zrobił się dziwnie niemrawy i zamyślony. — Niechże pan powie, przyjacielu — rzekł półgłosem, biorąc pod rękę Zamiotowa i prowadząc go na stronę, pod okno — jaka jest ta Lizawieta? Przecież mieszka w waszej dzielnicy, może więc, łaskawco, znał ją pan wcześniej. Kancelista z rozpędu jeszcze przestępował z nogi na nogę, pragnąc czym prędzej biec do poszkodowanej. — Znać to za dobrze nie znam, ale widziałem — odpowiedział pośpiesznie, zerkając w stronę sal (doktor wyjaśnił, że ranną panią Szełudiakow umieszczono pod numerem dwunastym). — Na posterunku. Chodziło o oddanie niemowlęcia do Domu Wychowawczego*. No chodźmy, co z panem? Ale komisarz się nie ruszył, ziewnął natomiast, zasłaniając usta dłonią, a w dodatku usiadł na szerokim parapecie i zaczął majtać krótkimi nóżkami. — Do Domu Wychowawczego, powiada pan? — spytał z łagodnym zdziwieniem. — Aha, ona jest panną? Kiedy policyjny kancelista spostrzegł, że nie trzeba się nigdzie śpieszyć, zaczął spokojnie opowiadać: — Niech pan nic sobie nie myśli, Porfiriju Pietrowiczu. Bo z tej Lizawiety całkiem dobra i poczciwa baba, złego słowa o niej nie można powiedzieć. Za to jej siostra, nieboszczka Alona Iwanowna, była prawdziwą pijawką, po tej już na pewno nikt nie będzie płakał. Mieszkały razem, przy prospekcie Jekatierynhofskim. Na lichwie można nieźle się wzbogacić, szczególnie jeśli kto nie ma serca, Alona Iwanowna zaś takowego organu wcale nie posiadała. Żyła ubogo, chowała każdą kopiejkę, a bogata była bardzo. — Teraz pewnie wszystko przypadnie jej siostrze. — Porfirij Pietrewicz kiwnął głową ze zrozumieniem. — E, nie. Wiadomo, że stara cały majątek zapisała jakiemuś monasterowi, często chwaliła się tym przed ludźmi. — No, może to tylko przechwałki, a w samej rzeczy żadnego testamentu nie ma. Staruszki, szczególnie te chciwe, nader niechętnie spisują ostatnią wolę. Jakby miały żyć wiecznie. Tak więc bardzo możliwe, że ranna Lizawieta wzbogaci się dzięki śmierci siostry. Zamiotow nie od razu pojął, jakim torem biegnie mysi komisarza, ale kiedy zrozumiał, roześmiał się. — Eee, to już pan… To znaczy, jest całkiem inaczej. Gdybym nie znał Lizawiety, to może też bym pomyślał coś takiego, ale nie, to niemożliwe. Tutaj trzeba znać sytuację. Lichwiarka swoją siostrę miała za nic. Lizawieta jest o wiele młodsza, o dwadzieścia pięć lat. Chyba była przyrodnią siostrą tamtej. Starają trzymała po prostu zamiast służącej. Krzywdziła mocno, biła nawet. A ta jest cicha, potulna. Nikomu nie umie odmówić. Przez to co chwila chodziła w stanie błogosławionym; wielu korzystało z tego, że jest taka zahukana. A ona urodzi niemowlaka i niesie do Domu Wychowawczego, bo Alona Iwanowna za nic by nie przyjęła dziecka do domu. — I cóż, łaskawco, dużo jej się takich dzieciątek urodziło? — zapytał komisarz tonem namiętnego plotkarza i nawet jakby lekko zachichotał.

— Tego nie umiem powiedzieć. Nawet samej Lizawiecie pewnie rachuba się pomyliła. Ona zresztą jest trochę tego… — pokręcił palcem przy skroni — …dziwna. Porfirij Pietrowicz nagle się poderwał. — Jak to dziwna, łaskawco, co to znaczy? Może mówić? Formułować myśli? — Mówić to mówi, ale co się tyczy myśli, to gdzieżby tam. W całym cywilizowanym świecie usłyszy pan myśli może od dziesięciu ludzi, a i to wątpliwe — wygłosił filozoficzną uwagę Zamiotow. — Rację miałbyś pan, łaskawco, gdyby myśli rozumieć wyłącznie w głębszym sensie — rzekł radca dworu, mrużąc swoje i tak dość wąskie oczka. — A niechże mi pan powie, kochany Aleksandrze Grigorjewiczu, co to za klientela korzystała z uprzejmości Alony Iwanowny, to znaczy z kredytu? Miejscowi obywatele czy też nie tylko? — Pożyczała nie inaczej jak pod zastaw, przy czym nigdy nie dawała więcej niż czwartą część prawdziwej wartości. A kto się zgodzi na coś takiego? Pijaczyna chyba albo człowiek doprowadzony do ostateczności. Ale przychodzili do niej, i to wielu, bo chciwa była bardzo, każdy drobiazg przyjmowała, jakim inna lichwiarka by pogardziła. Choćby i za rubelka, to dla niej bez różnicy. — Oj, całkiem mnie pan zagadał, łaskawco — z przyganą w głosie oświadczył ni stąd, ni zowąd radca dworu, zeskakując na posadzkę. — Śledztwo, śledztwo nade wszystko. Gdzie jest ta dwunastka? Potraktowany tak niesprawiedliwie Zamiotow aż jęknął, ale nie zdążył zaprotestować — komisarz już szedł prosto przed siebie, trzeba więc było pójść za nim.

*** Lizawieta Iwanowna Szełudiakow okazała się kobietą lat trzydziestu pięciu, bardzo wysoką, niezgrabną, smagłą, o dużych, iście krowich oczach. Nie leżała na łóżku, ale siedziała, zwiesiwszy nogi w zdeptanych bucikach z koźlej skóry, jak gdyby zamierzała czym prędzej wyjść z sali, żeby nikogo nie krępować swoją obecnością. Wielką głowę miała obandażowaną. Doktor począł wyjaśniać: — Kiedy ją przywieźli, była nieprzytomna. Myślę jednak, że to nie wskutek uderzenia, ale ze strachu. Dlatego dałem jej do powąchania amoniaku, i od razu oprzytomniała. No i proszę, jaka z niej skromnisia. Nie pozwoliła sobie nawet zdjąć butów. Siłą opatrzyłem jej głowę. Tam zresztą nie ma nic poza lekkim guzem. Proszę, proszę, mech pan z nią porozmawia, a panie będą łaskawe wyjść, wyjść. — Machnął ręką na resztę chorych. Pięć kobiet, wszystkie, sądząc po wyglądzie, najniższego stanu, bez szemrania wstało ze swoich miejsc i z ciekawością oglądając się za siebie, wyszło na korytarz. Zamiotow starannie zamknął drzwi. — Wielcem rad panią poznać — rzekł radca dworu, siadając na krześle i przyjaźnie uśmiechając się do przestraszonej Lizawiety. — A jeszcze bardziej cieszę się z cudownego pani ocalenia. Tu już wyraźnie, jak to mówią, wmieszała się ręka opatrzności. Zrobił poważną minę i trzykrotnie się przeżegnał, ale jego żywy wzrok, z rtęciowym blaskiem, nie przestał omiatać twarzy Lizawiety. Ona też cały czas patrzyła na komisarza, ale

nieśmiałość sprawiała, że nie mogła wymówić ani słowa. Podniosła rękę, żeby zrobić znak krzyża, ale nie ośmieliła się donieść jej do czoła. — A wie pani, moja droga, że zżera mnie straszliwa zazdrość. Tak, dobrodziejko. — Całe ciało Porfirija Pietrowicza zatrzęsło się w drobnym śmiechu. — I komuż to zazdroszczę, jak pani myśli? Ano im — obrócił się w stronę drzwi — towarzyszkom pani. Im pani niezawodnie wszystko opowiedziała, a ja, choć jestem komisarzem śledczym, nic a nic nie wiem, siedzę tutaj jak ostatni głupiec. — Śmiał się jeszcze tak z pół minuty, jakby chciał dać rozmówczyni nieco czasu, by podzieliła z nim tę wesołość, po czym mrugnął porozumiewawczo. — Niechże więc łaskawa pani opowiada. Cóż to pani widziała? A przede wszystkim — kogo? To dla nas teraz najważniejsza sprawa. Założył nogę na nogę, splótł palce dłoni i gotów był słuchać. Zamiotow, stojący za plecami radcy dworu, też cały zamienił się w słuch. Przygotował notes i ołówek, żeby zapisać zeznanie. Lizawieta milczała. — No, po kolei, dobrodziejko, po kolei — pomógł jej Porfiry Pietrewicz. — Pani i siostra byłyście w domu, tak? Usłyszałyście nagle dzwonek do drzwi. Przecież z pewnością macie w mieszkaniu dzwonek? — Tak, na guzik — cicho odpowiedziała, a komisarz uśmiechnął się z ulgą. Dziwna czy nie dziwna, ale pytania rozumie i może na nie odpowiadać. — No to świetnie. A zatem rozległ się dzwonek: dzyń–dzyń, albo tryń–tryń, nie wiem, jak tam u was dzwoni, dobrodziejko. — Brzęk–brzęk — odpowiedziała przesłuchiwana. — Tylko że mnie nie było w domu. — Jakże to? — zafrasował się radca dworu. — Byłam u kuma. Zaprosił mnie, żebym herbaty się z nim napiła, na godzinę siódmą. — Jak się zdaje, Lizawieta pomału przestawała bać się rozmówcy i opowiadała coraz chętniej. — Takeśmy się umówili. Porfiry Pietrewicz aż się skulił. Spytał przymilnie: — Chwileczkę. Czy dobrze łaskawą panią zrozumiałem? W owym czasie zamierzała pani wyjść z domu i Alona Iwanowna miała tam zostać sama? Świadek mrugał oczami, najwyraźniej nie pojmując pytania. — Kto wiedział, że cię zaprosili w gości? — nie wytrzymał Aleksandr Grigorjewicz. — Kum wiedział, kuma wiedziała. Siostra Alona Iwanowna — zaczęła kolejno zginać palce Lizawieta. — A więcej już nikt. — No dobrze. — Komisarz lekko się skrzywił. — Zechce pani opowiadać dalej. — Przyszłam do kumów, a kuma wzięła i zachorowała. — I pani nie wypiła z nią herbaty, tylko wróciła do siebie, do domu, czy tak? Kobieta skinęła głową. — A więc od chwili, kiedy pani weszła po schodach… Pozwoli pani, że spytam, które tam u pań piętro? — Trzecie — wyręczył kobietę Zamiotow. — Od chwili, kiedy pani weszła na trzecie piętro, zechce pani opowiedzieć o wszystkim tak szczegółowo, jak się da — poprosił radca dworu. — Co pani słyszała, co zobaczyła? Lizawieta pomyślała i myślała tak dosyć długo, po czym odezwała się niepewnie:

— Nic nie słyszałam. — A co z drzwiami? — Nie były w ogóle zamknięte. Jeszczem się zdziwiła. Bo Alona Iwanowna zawsze się zamykała na zasuwę. — No, no. — Porfirij Pietrowicz pokiwał głową zachęcająco. — I cóż dalej, weszła pani? — Weszłam. — I dokąd to? Do pokojów? — Do pokojów. — A co pani tam zobaczyła? Twarz świadka nagle przybrała całkiem dziecięcy wyraz, z jasnych oczu niepowstrzymanie zaczęły płynąc duże łzy. — Alonę Iwanownę… na podłodze. — Lizawieta chlipnęła. — Rączkę, o tak, miała wykręconą. Oczko otwarte, patrzy. Pomyślałam sobie, na co też ona patrzy, i czemu tak na podłodze. — Aha, to na wznak leżała? — szybko przerwał jej komisarz. Kobieta pociągnęła nosem, patrząc nie rozumiejącym wzrokiem na urzędnika, ale na to pytanie mógł odpowiedzieć Aleksandr Grigorjewicz: — Tak jest, na wznak, jedna ręka wyciągnięta do przodu, a głowa wykręcona, o tak. No i oko rzeczywiście było otwarte. — I co było potem? Porfirij Pietrowicz spytał i wstrzymał oddech, ponieważ rozmowa dotarła do najważniejszego punktu. — Patrzę — czerwone ma we włosach, o tutaj. — Lizawieta wskazała na swoją zabandażowaną potylicę. — „Alono Iwanowno — mówię — co też to z wami? Upadliście? Uderzyli się?”. Usiadłam w kucki, chciałam pomóc. Nagle z tyłu słyszę jakiś szmer… Znowu zapłakała, ale teraz już nie chlipała, tylko łzy jej ciekły. Radca dworu czekał cierpliwie. — Chciałam się odwrócić, a tu czuję, że nie mogę. Strach mnie bierze… — I nie odwróciła się pani? — też ze strachem wyszeptał Porfirij Pietrowicz, ale już z góry wiedział, jaka będzie odpowiedz’. — Nie śmiałam. — A potem cios, ciemność, i ocknęła się pani w szpitalu. Tak było, dobrodziejko? Komisarz ze złością klepnął się po kolanie i zerwał z miejsca. Przesłuchiwana z lękiem popatrzyła na niego z dołu. Nieśmiało skinęła głową. — Moja wina, ojczulku…

*** — Na nic! Wszystko na nic, łaskawco! — ze smutkiem powtarzał radca dworu, wchodząc po schodach wielkiego ponurego budynku, który jedną stroną wychodził na prospekt Jekatierynhofski, a drugą na kanał. — A co gorsza, tak właśnie czułem, że w tej sprawie nic nie pójdzie ulgowo. Intuicja, łaskawco. Zna pan takie słowo?

— Od łacińskiego intuitio, co oznacza „poznanie prawdy drogą pozalogiczną” — błysnął wiedzą Zamiotow, wskazując drogę. — O, tutaj, na drugim piętrze, robią remont, malarze pracują. A na trzecim jest jedno puste mieszkanie, mieszkał w nim urzędnik nazwiskiem Luft, ale wyniósł się w ubiegłym tygodniu, tak że panie Szełudiakow mieszkały na tym piętrze same. — I o tym prawdopodobnie wiedział. Porfirij Pietrewicz zatrzymał się przed uchylonymi drzwiami, zza których dolatywały głosy. — Kto wiedział, wasza wielmożność? — nie zrozumiał kancelista. — Zbrodniarz, łaskawco. I o Niemcu, który się wyniósł, i o Lizawiecie z jej „godziną siódmą”. Nie wiedział tylko o kumie, która zachorowała. Przynajmniej to budzi nadzieję, że chodzi mimo wszystko o zwykłego śmiertelnika, nie zaś wszechobecnego szatana. Radca dworu nacisnął mosiężny guzik dzwonka. Dzwonek w samej rzeczy, zgodnie ze słowami przesłuchiwanej, wydał jakiś brzęczący, pęknięty dźwięk. Ponieważ nikt nie otwierał, weszli do środka. W mieszkaniu pomimo późnej godziny było jasno — lipcowe słońce jeszcze nie schowało się za dachami. — Aaa, przyprowadził pan komisarza? — Naczelnik rewiru, siwowąsy kapitan o dobrodusznej twarzy, usianej drobnymi czerwonymi żyłkami, po tych słowach odwrócił się od kancelisty. — Coś to przydługo trwało, Porfiriju Pietrowiczu. Krótko i jakby w roztargnieniu wyjaśniwszy przyczynę zwłoki, śledczy zaraz zaczął się rozglądać dookoła, kręcąc okrągłą głową. Na leżące obok stołu zwłoki zbyt uważnie nie patrzył — oglądał pomieszczenie, wcale zresztą nie zasługujące na uwagę. Nieduży pokój z żółtymi tapetami, doniczkami geranium i muślinowymi zasłonkami w oknach. Umeblowanie, bardzo stare, z żółtawego drewna, składało się z kanapy o ogromnym giętym oparciu, owalnego stołu przed kanapą, toaletki z lustrem, stojącej między oknami, krzeseł pod ścianami i paru tanich obrazków w żółtych ramkach, przedstawiających niemieckie dziewczątka z ptaszkami w ręku — ot, i wszystko. W kącie przed niedużą ikoną paliła się lampka. Wszędzie było bardzo schludnie: i meble, i podłogi były wypolerowane do połysku; wszystko tu lśniło. W całym mieszkaniu nie można było znaleźć ani śladu kurzu. U złośliwych i starych wdów zawsze bywa tak czysto, orzekł w duchu radca dworu i z ciekawością zerknął na perkalową zasłonkę przed drzwiami do drugiego, małego pokoju, gdzie widać było łóżko i komodę. Całe mieszkanie składało się z tych dwóch pokojów. — Sypialnia? Tak, tak — mruknął do siebie Porfirij Pietrowicz, zaglądając do sąsiedniego pomieszczenia. To był niewielki pokoik z olbrzymią szafką na święte obrazy. Pod drugą ścianą stało wielkie łoże, bardzo czyste, przykryte jedwabną, zszytą z kawałków, watowaną kołdrą. Pod trzecią — komoda z wysuniętymi i częściowo nawet przetrząśniętymi szufladami. Spod łóżka wystawał otwarty kufer, wokół niego na podłodze poniewierały się jakieś zawiniątka i torebki. Porfirij Pietrowicz podniósł jedną z karteczek i przeczytał „7 czerwca, stud. Linczukow, 3 r. 25 kop. 1 mieś”. — Tutaj zamordowana trzymała zastawy — wyjaśnił naczelnik Nikodim Fomicz. — Miała tu całą buchalterie. O, widzi pan: data, nazwisko zastawiającego, suma, termin.

Komisarz pokiwał głową, poszperał pod bielizną w szufladach komody i wyciągnął stamtąd spory plik banknotów, obwiązany czerwoną wstążką. Ważył go przez chwilę w dłoni, następnie przekazał naczelnikowi. — Zechce pan przeliczyć. A potem szukał dalej. Przejrzał jakieś papiery, wyciągnął podniszczony zeszyt i ze skupieniem zagłębił się w jego lekturze. — Trzy tysiące sto dwadzieścia pięć rubli — zameldował Nikodim Fomicz. — Widocznie ich nie znalazł. Wziął z kufra bardzo niedużo, z samej góry. Tam, w zawiniątkach, są nie tylko jakieś śmieci. Także złoto, inne cenne rzeczy. Musiał go chyba ktoś wystraszyć. A może spłoszyło go wejście Lizawiety? Mógł przecie po jej unieszkodliwieniu zwyczajnie wrócić tu i zabrać resztę. — Zagadka, łaskawco — przyznał Porfirij Pietrowicz, wsuwając zeszycik do kieszeni i ciągle kręcąc głową na wszystkie strony. — Co z narzędziem zbrodni? Dopiero kiedy zakończył przeszukanie, podszedł do martwego ciała. Stara leżała dokładnie tak, jak to opisał Zamiotow: na wznak, z jedną wyrzuconą do przodu i wykręconą ręką. Otwarte oko lśniło szklanym blaskiem. Krwi na potylicy było niewiele. Zakrzepła pod cienkim, zwiniętym w obwarzanek siwym warkoczykiem. Radca dworu wziął głęboki oddech i przymknąwszy oczy, dotknął rany. Był blady, ale rękę cofnął nieprędko. — Wgniecenie prostokątne… Półtora werszka na trzy czwarte… — mówił, z każdą chwilą blednąc coraz bardziej. Na czoło wystąpiły mu krople potu. — Chyba to obuch niedużej siekiery… Cios o zdumiewającej sile. Że też ta Lizawieta uszła z życiem… W końcu rozprostował palce, zerknął na nie i skrzywił się. — Hej tam, jego wielmożność musi się umyć — rozkazał rewirowy jednemu ze swoich ludzi (poza nim w mieszkaniu było jeszcze czterech policjantów). Porfirij Pietrowicz starannie opłukał zakrwawioną rękę w miednicy i szorując paznokcie szczoteczką, podsumował wyniki oględzin: — Siekierka to najlepsza rzecz, kiedy chce się zabić. Morderca sprokurował jakąś pętlę albo szelkę i zawiesił na niej siekierkę, tak żeby pod ubraniem jej nie było widać. A wyjąć narzędzie można w sekundę. Pokazał, jak można wyjąc spod pachy siekierę i zadać nią cios z góry. — W łeb — dodał w zadumie. — Od tyłu. Co z tego wynika? — Co? — spytał kapitan. — A to, że zamordowana nie obawiała się mordercy, sama zaprowadziła go do pokoju i jeszcze odwróciła się do niego plecami. A po drugie, łaskawco, że zbrodniarz jest wzrostu więcej niż średniego, ponieważ uderzał z góry i trafił prosto w czubek głowy. Ludzi na klatce schodowej i na podwórzu panowie przesłuchali? Nikodim Fomicz wyprostował się. — A jakże, w pierwszej kolejności. Nikt nic nie widział. — Przeczuwało to moje serce, przeczuwało — żalił się radca dworu. — Od samego początku, ledwie tylko zobaczyłem pana Zamiotowa. Tyle tylko, że… — odwrócił się do kancelisty — Aleksandrze Grigorjewiczu, mój kochany, to nie żaden rozkaz, tylko prosta. Niech pan spisze wszystkie nazwiska i dane z karteczek, w które były zawinięte zastawy. A

potem proszę z tym do mnie, do mieszkania. O północy czy jeszcze później — nieważne, łaskawco. Spać teraz i tak nie będziemy. Kapitanie, przydzieli mi pan swego kancelistę jako pomocnika? Bardzo roztropny z niego młodzieniec. Aleksandr Grigorjewicz pokraśniał z zadowolenia i popatrzył na naczelnika z nadzieją i zarazem obawą — czy nie odmówi. Ale Nikodim Fomicz uśmiechnął się i mrugnął uspokajająco. — Cóż, niech tak będzie. Nudno mu pewnie wdychać kurz w naszej kancelarii. — Dzięki, łaskawco. Ale w sumie, panowie, sprawa wygląda paskudnie. Śladów — żadnych, świadków — to samo. Komisarz smętnie machnął ręką i wyszedł z mieszkania.

Rozdział trzeci O Porfiriju Pietrowiczu Nadszedł wszelako czas, by czytelnicy poznali bliżej głównego bohatera naszej opowieści, historia bowiem, której uczestnikiem stał się w upalnych dniach lipcowych 186… roku, nie przedstawi go może w świetle zbyt korzystnym, a tymczasem był to człowiek w najwyższym stopniu interesujący. Nie dzięki typowemu charakterowi takiej postaci — nie, to raczej wątpliwe; krytyków zatem, domagających się, żeby bohater był koniecznie wyznawcą współczesnych idei, w y r a z i c i e l e m e p o k i , ta osobistość z pewnością nie zachwyci. Bo wprawdzie Porfiry Pietrowicz odnosił się z szacunkiem do zdobyczy postępu, bożyszcza jednak z nich nie robił, wskutek zaś silnego przywiązania do przyjętych norm, a już szczególnie wskutek staroświeckiej maniery wysławiania się, mógł być wręcz uznany za wstecznika. Jedno wszelako wątpliwości nie ulega: był człowiekiem dziwnym, mielibyśmy nawet ochotę powiedzieć — cudakiem. A cudak w większości wypadków stanowi wyjątek, coś odmiennego, tak więc do „typowych charakterów” Porfirij Pietrowicz w żaden sposób się nie zaliczał. Czyż jednak znaleźlibyśmy w życiu jakikolwiek smak i w ogóle cokolwiek godnego uwagi, gdybyśmy w nim spotykali same „typowe charaktery”? Zostawmy je przeto w spokoju. Może zresztą wcale ich na świecie nie ma, istnieją zaś wyłącznie w imaginacji pp. krytyków. Historia rodu, z którego wywodzi się nasz bohater, jest dosyć niezwykła. Zgodnie z przekazem, który przetrwał w rodzinie do dziś, ale nie jest potwierdzony żadnymi pisemnymi świadectwami, jako że wszystkie dokumenty rodzinne spłonęły podczas pożaru jeszcze w pierwszej połowie ubiegłego stulecia, przodkiem Porfirija Pietrowicza był Niemiec szlachetnej krwi, wojskowy nazwiskiem von Dom bądź też von Doren. Potomkowie owego przybysza z obcych stron zadomowili się w Rosji i rozmnożyli w mnóstwie gałęzi, z których jedne rosły w siłę, inne zaś ubożały i popadały w całkowitą nędze. Do tych ostatnich należała też linia Porfirija Pietrowicza; jego dziad i pradziad byli całkiem niepiśmienni, sami orali ziemię i nie posiadając świadectw rodowych, zaliczali się już nie do szlachty, ale do gospodarzy wiejskich*. Utracili też nie tylko tytuł szlachecki, ale nawet nazwisko. Nie całkiem zresztą, bo pisarczyk wyrabiający pogorzelcom nowe papiery w miejsce tych, które się spaliły, nie dosłyszał i zapisał ich jako „Fiedorinów”, oni zaś — jako analfabeci — nie mogli tego sprostować. Powtórny awans rodu zaczął się niedawno, od rodziców naszego bohatera.

Ojciec pana Fiedorina, będąc słabego zdrowia, nie nadawał się do pracy na roli, wstąpił więc do seminarium, zamierzając przejść do stanu duchownego. Tam uczył się razem z samym Michajłą Michajłowiczem Sperańskim, i podobnie jak ów tytan rosyjskiej historii, zamienił sutannę popa na surducik drobnego urzędnika*. Ale — w odróżnieniu od wielkiego kolegi — talentem nie zabłysnął w żadnej dziedzinie i przez długi czas nie mógł awansować wyżej niż czternasta ranga urzędnicza. Michajło Michajłowicz jednak, u schyłku swej kariery, która przypominała bieg komety, przypadkowo spotkał gdzieś dawnego znajomka, użalił się nad nim i dał mu dobre stanowisko, ale i ten uśmiech fortuny okazał się uśmiechem szyderczym. Dobroczyńca został strącony w nicość; mówiono nawet, że ledwie ocalił głowę, a jego przychylność legła czarną plamą na przebiegu służby Piotra Fiedorina. Dźwigając szósty krzyżyk, ojciec Porfirija Pietrowicza uznał w końcu swoje życie za zupełnie nieudane. Wieczny radca tytularny, żył jak wilk samotnik. Ożenić się nie ożenił, bo nie mógł sobie znaleźć nikogo do pary. Kobiety, które mu się podobały, nie wyszłyby za człowieka biednego i niemłodego, a tych, które by wyjść chciały, nie chciał z kolei on. Zaczął już nawet starania o emeryturę, mąjąc nadzieję dostać w najlepszym wypadku sto rubelków rocznie, gdy nagle słońce wyjrzało zza chmur. Po dziesięcioletniej niełasce Sperański znowu zajaśniał blaskiem — co prawda, już nie takim jak dawniej, ale nadal bardzo istotnym: najpierw przewodniczył sądowi nad nieszczęsnymi grudniowymi buntownikami, potem był wychowawcą cesarzewicza, członkiem wszelakich komitetów i komisji, i wreszcie doczekał się tytułu hrabiowskiego. Kiedy Michajło Michajłowicz powtórnie wzniósł się wysoko, szczególnie wyróżnił tych, którzy nie odwrócili się od niego w ciężkich chwilach. Tutaj Fiedorinowi starszemu przysłużyły się bileciki, które co roku sumiennie posyłał strąconemu faworytowi w dniu jego patrona. W krótkim czasie nikomu nieznany radca tytularny dosłużył się dziedzicznego szlachectwa, następnie orderu i — co o wiele ważniejsze dla naszej opowieści — ożenił się z piękną wychowanką Instytutu Smolnego i spłodził z nią syna. Z historii tej wynika, że w żadnym momencie życia człowiek nie powinien stawiać na nim kreski, bo zawsze wszystko może się zmienić. Zanim jeszcze nadeszła pora, by wybrać młodemu Porfirijowi niwę, na której wykaże się talentami, ojciec jego uzyskał rangę generalską, a tym samym — szansę, by umieścić syna choćby w Korpusie Paziów. Chłopiec jednak był niezgrabny, słabowity, a zresztą Porfirij — cóż to za imię dla gwardzisty alby dyplomaty? Nienadzwycząjnie brzmiące owo miano pojawiło się dosyć przypadkowo. Z przyczyny swego niezbyt już młodego wieku przyszły ojciec strasznie się denerwował, czy żona nie powije dziecka martwego lub kalekiego. Przed ikoną złożył więc obietnicę: synowi albo córce, to już jak się Panu Bogu spodoba, nada imię pierwszego świętego, który przypada na ten dzień w kalendarzu. No i wypadło na świętego Porfirija, upamiętnionego tym, iż pierwszych chrześcijan Ziemi Świętej ocalił od ucisku pogańskiego. Brak zadatków na żołnierza sprawił, że chłopca oddano do Szkoły Prawoznawstwa, niedługo przedtem otwartej* nad brzegiem rzeki Fontanki, z myślą o jego przyszłej służbie cywilnej; miał zatem iść siadami ojca. W ten oto sposób zdecydowano o jego losie, kiedy miał lat czternaście.

Opiszemy dwa wypadki z biografii młodego Porfirija Pietrewicza, które dają pojęcie o jego charakterze.

*** Pierwszy — z tego czasu, kiedy wyrostek dopiero co został jednym z półtorasta „czyżyków”, jak przezywano prawników dla koloru ich żółtozielonych mundurów. Stosownie do posiadanej wiedzy Porfirij przydzielony został do szóstej klasy, która następowała zaraz po najmłodszej, siódmej; trafił więc do środowiska, które zdążyło już się ukształtować, jego członkowie zaś — zgrać się ze sobą. Wiadomo, jak okrutnie takie grupy wyrostków traktują nowicjuszy. Przybyszowi, który nie odznacza się siłą fizyczną czy też bystrym umysłem, trudno jest się zadomowić w takiej grupie — stado łączy się przeciw niemu. W klasie, w której znalazł się Porfirij, podobnie jak to bywa prawie wszędzie, panował obyczaj, żeby nowicjusza „cukać”. Nowo przyjęty miał przy tym wybór: mógł stać się „murzynkiem”, to znaczy sługą wszystkich aż do chwili pojawienia się następnego żółtodzioba, albo też dowieść swej dzielności, zwycięsko przechodząc próbę. Niziutki chłopiec zmarszczył czoło, zamrugał białymi rzęsami i cicho, ale stanowczo oświadczył, że niczyim „murzynkiem” nie będzie, po czym zażądał wyjaśnienia, na czym właściwie polega taka próba. Opowiedziano mu — na kilka głosów, straszliwym szeptem, wytrzeszczając oczy. Na jednym z podwórzy uczelni znajdowała się stara stajnia; stara tak bardzo, że od dawna stała pusta. Zgodnie z tradycją, była to jedyna budowla, jaka ocalała z czasów okrutnego księcia Birona, do którego przeszło sto lat wcześniej należała posiadłość*. W stajni dręczono winnych i wielu zaćwiczono na śmierć, wskutek czego nocami do dziś słychać tam okropne jęki, a niekiedy pokazują się nawet dusze umęczonych. Właśnie w takim strasznym miejscu nowicjusz musiał spędzie noc — od wieczora do świtania. Porfirij pobladł okropnie, bardzo bowiem bał się duchów, ale jak to mówią, najbardziej bał się strachu, wyraził przeto zgodę. Do północy jakoś przetrwał, chociaż zmarzł, mając tylko koszulę na grzbiecie, ledwie jednak zabrzmiały kuranty, z kąta dobiegły przerażające dźwięki, świst knuta i mrożące krew w żyłach wrzaski. Kiedy zaś z ciemności wyłoniły się białe postacie, chłopiec z krzykiem wybiegł na podwórze i tam padł bez czucia. Żartownisie (bo rolę duchów odegrali dwaj najwięksi hultaje z klasy) wyskoczyli za nim i tarmosząc, próbowali przywrócić zmysły nieszczęśnikowi, ale ten omdlał nie na żarty. Doprowadzić go do przytomności udało się dopiero wieczorem następnego dnia, niemałymi wysiłkami lekarzy. Przełożeni surowo wypytali Porfirija, co robił w środku nocy na podwórzu i dlaczego znaleziono go leżącego na ziemi. Do tego czasu chłopiec zdążył już dowiedzieć się od spiskowców, na czym polega tajemnica straszliwej stajni, ale mimo to ich nie wydał. Powtarzał tylko, spuszczając oczy: „Że wyszedłem, łaskawi panowie, to moja wina, a upadłem po prostu dlatego, że mi w głowie zaszumiało, a co potem było, nic już łaskawym panom nie umiem powiedzieć”. (Zwyczaj dodawania licznych uprzejmych zwrotów przejął

od tatusia jeszcze w dzieciństwie i zachował go przez całe życie). Nikt od nowo przyjętego ucznia nie zdołał dowiedzieć się więcej niż to, że mu „w głowie zaszumiało”. Porfirij otrzymał surową karę: trzy dni karceru i miesięczny zakaz wizyt w domu. Na domiar złego w szkole zaczęto go drażnić obelżywą piosenką, która, nawiasem mówiąc, właśnie od tego czasu zyskała popularność w stolicy: „Włożył czyżyk żółte wdzianko, chodził w nocy nad Fontanką, wypił wódki flaszkę całą, aż mu w głowie zaszumiało”. Ale nawet w obliczu okrutnych drwin Porfirij nie wydał swoich krzywdzicieli. Z tej drobnej historii widać, że już w młodym wieku łączył w sobie niezwykłą wrażliwość i równie nadzwyczajną twardość charakteru. Pierwsza z tych cech z wiekiem wcale nie zniknęła, jedynie na zewnątrz przestała być tak widoczna. Druga zaś chyba tylko się umocniła.

*** A oto jeszcze jeden epizod, uzupełniający portret naszego bohatera i demonstrujący dwie inne charakterystyczne jego cechy: wyjątkową dociekliwość i niebywałą odwagę. W dodatku ostatnia z cech jest tym dziwniejsza, że u ludzi nadmiernie wrażliwych, gotowych wpaść w długotrwałe omdlenie na widok zjawy, dzielność spotyka się rzadko, inaczej niż u natur prostodusznych i nie grzeszących wyobraźnią. Działo się to wkrótce po wstąpieniu Porfirija Pietrowicza do służby rządowej. Początek jego kariery wyglądał niezbyt olśniewająco. Uczył się w sposób dość swoisty: nie wykazywał sukcesów ani w prawie rzymskim, ani w handlowym, ani też w postępowaniu cywilnym, za to przodował w prawie karnym i policyjnym, a także dyscyplinach pomocniczych w rodzaju psychologii, toksykologii i medycyny sądowej. Już wtedy okazało się, że młodzieniec ma predyspozycje do zajęć związanych z zapobieganiem zbrodniom i ściganiem takowych. Ta nierówność postępów w nauce sprawiła, że Porfirij Pietrowicz skończył szkołę jako absolwent drugiej kategorii, to znaczy ledwie sekretarz gubernialny, i trafił na daleką, pozbawioną wszelkich uroków prowincję jako śledczy sądowy. Poza skromną lokatą akademicką odegrał tu rolę także fakt, że do tego czasu i tatko generał, i hrabia Sperański zdążyli opuścić ziemski padół, pozostawiwszy absolwenta szkoły prawniczej bez żadnej protekcji. Nie można zresztą powiedzieć, żeby gubernia, do której wysłano Porfirija Pietrowicza, niczym absolutnie się nie wyróżniała. Nie było w niej, co prawda, żadnych godnych podziwu budowli ani pamiątek historycznych, ale za to — i to nawet na tle naszej niezbyt cnotliwej prowincji — panowały tam wyjątkowo naganne obyczaje. Zarządcy guberni, korzystając z oddalenia od stolicy, pogrążyli się w nieprawości do stopnia absolutnie niespotykanego, rzec nawet można, fantastycznego. Przez lat z górą dwadzieścia rządził nią jeden i ten sam łupieżca, który otoczył się jeszcze gorszymi łotrami, tak że ani w siedzibach władz, ani w sądach nikt w żaden sposób nie mógł dojść sprawiedliwości. Wszystko, co zdołano wytworzyć w guberni, musiało trafić do jednego olbrzymiego koryta, zgodnie z rozporządzeniem miejscowego władcy, dzielącego potem całość między siebie i swoich pomagierów. Wszelki opór wobec tej samowoli został już

dawno złamany, toteż ludność znosiła ów ucisk pokornie niby stado niemych owiec, które strzyżone albo prowadzone na rzeź, nie mają śmiałości nawet beczeć. Ale póty dzban wodę nosi, póki się ucho nie urwie. Ledwie młody jurysta przybył na miejsce służby, ledwie zdążył się rozejrzeć i wzdrygnąć z obrzydzenia na widok tego, co się wokół dzieje, jak gubernia doznała wielkiego wstrząsu. Czy to do stolicy dotarły wreszcie słuchy o nadużyciach, czy też była jakaś inna tego przyczyna, dość że miasto gubernialne, zupełnie jak w znanej komedii, nawiedził rewizor z Petersburga. To znaczy, z początku wcale nie nawiedził, tylko przyjechał po cichutku, całkiem nieoficjalnie. Pomieszkał jakiś czas incognito, zasięgnął języka, po czym znienacka zażądał wyjaśnień od całego miejscowego przywództwa. Proponowaną łapówkę odrzucił ze wstrętem, ponieważ, jak się okazało, był człowiekiem uczciwym. Mało tego — przedsiębiorczym, którą to cechą uczciwi ludzie na Rusi prawie nigdy się nie odznaczają. W specjalnej teczce zebrał więc takie papiery, takie dowody, że gubernatorowi i wszystkim jego pomocnikom pozostał wybór następujący: iść na katorgę albo się powiesić. Po groźnej reprymendzie ojcowie miasta zebrali się na tajną naradę. A chociaż długo myśleli, nie znaleźli żadnej drogi ocalenia. Wpadli jedynie na desperacki pomysł: nie wypuścić rewizora żywego z guberni, a feralną teczkę — zniszczyć. Łatwo powiedzieć! Przyjezdny urzędnik miał rangę generalską, był osobistym znajomym cara. Jeśli więc ktoś taki podczas pełnienia czynności kontrolnych odda duszę Bogu w okolicznościach bodaj odrobinę podejrzanych — nieszczęście gotowe. Nadciągnie wtedy cała komisja śledcza i nie zostawi kamienia na kamieniu. Skończyło się zatem wyłącznie na rozmowach, i to w najściślejszym kręgu zaufanych osób. Spodziewano się najgorszego. Wicegubernator z własnych pieniędzy zaczął stawiać nową cerkiew — ku zbawieniu duszy. Przewodniczący Izby Skarbowej, który właśnie uzyskał paszport na wyjazd do wód, w te pędy zabrał rodzinę i nie żegnając się z nikim, wyjechał za granicę. Kolejni urzędnicy popadli albo w nałóg pijaństwa, albo w chorobę nerwową, inni znowu gorliwie przepisywali swój majątek na krewnych. Nagle jednak, przed samym wyjazdem rewizora i jego straszliwej teczki, wydarzył się cud. Ostatniego dnia generał poszedł nad rzekę, żeby się wykąpać, i tam, podczas kąpieli, w obecności służby, padł martwy bez żadnych wyraźnych przyczyn. Oczywiście zdarzenie takie musiało wywołać nieopisany popłoch. Co? Jak to? Czy nie przyczyniła się do tego czyjaś zbrodnicza ręka? Zjechali się lekarze, przygalopował gubernator. Wszyscy bladzi, trzęsą się ze strachu. Żadnych jednak, bodaj najmniejszych śladów zbrodni nie było widać — wyłącznie jawne i niewątpliwe oznaki zwykłego ataku serca. Wybiegając trochę naprzód, powiemy, że śmierć wysoko postawionej osoby mimo wszystko nastąpiła z przyczyn nie całkiem naturalnych, ba, nawet całkiem nienaturalnych, dokonane jednakże zostało to na tyle sprytnie, że wydawało się rzeczą niemożliwą, by ktoś mógł się do czegokolwiek przyczepić. Zrobiono sekcję, przy której obecni byli niemal wszyscy lekarze miejscy. Określono causam mortis: pęknięcie mięśnia sercowego, po czym wszyscy podpisali się pod

odpowiednim dokumentem. Następnie obłożono ciało lodem, umieszczono w ołowianej trumnie i wysłano do Petersburga. Jeśli tamtejsi doktorzy zapragną sprawdzić diagnozę — proszę bardzo. A że z numeru hotelowego zniknęła pewna teczka, to przecież mogli ją ukraść służący samego nieboszczyka. Zresztą w pośpiechu i rozgardiaszu nikt o teczce jakoś nie pamiętał. Plan był całkiem prosty. Oczywiście ze stolicy przysłany zostanie nowy rewizor, może nawet jeszcze surowszy, zanim jednak zdoła dotrzeć do tej zapadłej dziury, wiele dowodów uda się ukryć, a poza tym, jak głosi starożytna maksyma, praemonitus praemunitus, co znaczy: „kogo ostrzegą, tego ustrzegą”. Tak właśnie byłoby, gdyby nie mały błąd, którego gubernialne chytrusy się dopuściły. Dla większej przyzwoitości postanowiono przeprowadzić śledztwo, no bo jakże inaczej — taki ważny człowiek nagle umiera? Sprawę powierzono Porfirijowi Fiedorinowi, uznając, że wybór śledczego ze Szkoły Prawoznawstwa niczym nie grozi, a i w sprawozdaniu wygląda poważnie. Chłopczyna jest żółtodziobem i nikogo w mieście nie zna, niczego się więc nie doszuka. Nie znając tych supozycji, Porfirij Pietrowicz wziął się z zapałem do roboty. Wykrył, że dwa dni przed śmiercią rewizor jadł wieczerzę w zajeździe i zatruł się nieświeżą rybą. Umrzeć nie umarł, ale nie na żarty zachorował, z którego to powodu odwiedził go Stube, najbardziej znany z lekarzy miejskich, który kurował gubernatora i wszystkie ważniejsze osobistości. Śledczy wezwał Niemca na przesłuchanie. Ten zjawił się niczym uosobienie poczciwości. Tak jest, dobrodzieju, nie zapieram się, miałem zaszczyt leczyć jego ekscelencję. Wyleczyłem go zaś idealnie. Zapisałem najlepsze lekarstwa, które w półtorej doby sprawiły, że pan generał był całkiem zdrów. Na dowód tego Stube okazał własnoręczną notatkę rewizora, napisaną rankiem w dzień śmierci. W liście rewizor dziękował za wyleczenie i oświadczał, że teraz jest już prawie całkiem zdrowy, tylko trochę osłabiony. Porfirij Pietrowicz nie zatrzymywał dłużej lekarza, sam zaś porozmawiał o tym i o owym ze służącymi zmarłego, którzy mieli właśnie wyruszyć w żałobny pochód z ciałem nieboszczyka. Ale nic podejrzanego w ich zeznaniach, jak wolno mniemać, nie znalazł, bo na tym śledztwo się zakończyło. Trumnę wywieziono. Ojcowie miasta przygotowali się znakomicie do powtórnej kontroli i uspokoili. Tak minął miesiąc. Wtem u gubernatora zjawia się nasz Fiedorin w pełnym umundurowaniu, ze szpadą, i składa nadzwyczajny raport. Tak a tak, powiada, rewizor z Petersburga został w zbrodniczy sposób pozbawiony życia przez doktora Stubego. Doktor był u rekonwalescenta w przeddzień śmierci, chcąc go jeszcze na ostatek gruntownie zbadać. W celu zapobieżenia zastojowi płynów ustrojowych, upuścił mu z żyły trzy pełne probówki krwi, po czym kazał wypić butelkę czerwonego wina i zażyć kąpieli w rzece. Wszystkich tych, razem wziętych, zabiegów serce generała nie wytrzymało. Dlatego też śledztwo należy wznowić, a to w celu wyjaśnienia, czy doktor działał sam, czy też za czyjąś namową.

Gubernator, którego Stube był przyjacielem i pierwszym z zauszników, początkowo niespecjalnie się zatrwożył. Ach, mówi, kochany Porfiriju Pietrowiczu, gorączka z pana! Najwyraźniej, jako zupełnego nowicjusza, trochę zanadto pana poniosło. Przecież Karl Iwanowicz nie mógł udzielić pacjentowi złej porady, a jeśli nawet się pomylił, to przecież, jak mówi przysłowie, i koń się potknie. Pomyłkę lekarską dzieli przecie olbrzymia odległość od zbrodniczego zamachu na osobę rządową. Ani trochę, wasza ekscelencjo, mnie nie poniosło, odpowiedział z zimną krwią Porfirij Pietrowicz. Mam pisemne zeznania, złożone przez kamerdynera i stangreta. Jest tu i o krwi, i o winie, i o kąpieli rzecznej. Co się zaś tyczy omyłki lekarskiej, to wysłałem zapytanie do Akademii w Petersburgu; luminarze nauki medycznej odpisali mi, że żaden lekarz w życiu nie upuściłby krwi osłabionemu chorobą pacjentowi, a tym bardziej, napoiwszy go potem winem, nie zaaplikował mu kąpieli w zimnej wodzie. Zgodnie bowiem ze wszystkimi regułami nauki taka właśnie kuracja musiałaby wywołać atak serca, co też nastąpiło. Wówczas gubernator stracił spokój, chwycił się za głowę. Czemuż to, spytał, w takiej szczególnej sprawie napisał pan do Akademii samowolnie, nie uzgadniając tego z przełożonymi? A na to Porfirij Pietrowicz: ja, wasza ekscelencjo, nie tylko do Akademii, ale i do ministerstwa napisałem, tak że proszę się spodziewać już nie rewizora, ale jak najwnikliwszego dochodzenia kryminalnego w tej sprawie.

*** No i od tego dnia dla absolwenta prawoznawstwa zaczęły się okropne czasy, które trwały półtora miesiąca, aż do przybycia stołecznej komisji. Jak z tego wyszedł żywy — Bóg jeden wie. Najpierw został napadnięty przez bandytów, w biały dzień, na ulicy. Chcieli mu rozbić czaszkę kiścieniem*. Fiedorin uciekał przed nimi, opędzając się laską, krzyczał na całe gardło: „Ratunku!”, ale w pobliżu nie było policji, nawet stójkowego. Szczęściem przechodnie rzucili mu się na pomoc, ratując go od niechybnej śmierci. Na tym się wszakże nie skończyło. Wkrótce potem jakaś panna, z tych, jak to określają urzędowe dokumenty, „kupczących własną osobą”, złożyła niespodziewanie skargę na arcyskromnego Porfirija Pietrowicza, który miał jakoby gwałtem nastawać na jej cześć niewieścią, a co gorsza, natychmiast znaleźli się świadkowie owego faktu. Obwiniony trafił do gubernialnego więzienia i został pobity przez kryminalistów od razu pierwszej nocy. Następnej z całą pewnością wyprawiliby go na tamten świat, ale Porfirij Fiedorin, nie czekając zmroku, zdołał jakoś przedostać się przez mur i ukryć. Aż do dnia przyjazdu komisji przesiedział w piwnicy u pewnej młodej, współczującej mu osoby, o której opowieść’ nie ma związku ze sprawą (to już całkiem inna historia, nadzwyczaj smutna; Bóg z nią zresztą, opowiemy ją może innym razem). Ostatecznie wszystko skończyło się pomyślnie dla naszego bohatera. Sprawiedliwość’ zatriumfowała w pełni. Gubernatora i jeszcze około dziesięciu urzędników zawieziono pod eskortą do stolicy, gdzie miano ich osądzić, a lekarz morderca poderżnął sobie gardło.

Chociaż od tamtego czasu minęło półtora dziesiątka lat, do dzisiaj ów Stube śnił się niekiedy Porfirijowi Pietrowiczowi — patrzył tajemniczym wzrokiem, uśmiechał się, machając zakrwawioną brzytwą, ale nic nie mówił. Głośna ta historia bynajmniej nie pomogła młodemu juryście w karierze, raczej przeciwnie. Kiedy przeniesiono go na nowe miejsce z najlepszymi rekomendacjami, odczuł wokół siebie powszechną nieufność i obawę, ponieważ fama dotarła tam jeszcze przed jego przybyciem. Jaki zaś przełożony lubi urzędnika, który z byle powodu pisze do stolicy i wzywa komisję? Dzięki długotrwałym i wytężonym zabiegom, dzięki skrupulatności i gorliwości Porfirij Pietrowicz przezwyciężył początkową niechęć wobec siebie, zdobył i szacunek, i odpowiednią pozycję. A po zeszłorocznym śledztwie, którym też zajmować się tu nie będziemy, został wymieniony w raporcie do władz wyższych. Otrzymał rangę poza kolejnością i odpowiedzialne stanowisko komisarza śledczego jednego z najgęściej zaludnionych cyrkułów stolicy. Ledwie jednak przybył na miejsce, ledwie zdążył, jak to się mówi, rozprostować kości po podróży, a tu proszę: ohydne morderstwo, w dodatku jeszcze tego rodzaju, który w środowisku śledczych nosi brzydką nazwę „ślepaka” albo „zdechlaka”, co kto woli. W pierwszym wypadku chodzi o ślepą uliczkę, w której utyka śledztwo, w drugim — oczywiście o to, że choćbyś zdechł, do niczego nie dojdziesz.

Rozdział czwarty R.R.R. Miasto, które przez cały dzień zdążyło nabrać w kamienną pierś gorącego powietrza, teraz wydychało je z powrotem, toteż nawet noc nie obiecywała ulgi. Dokuczliwe letnie słońce wyniosło się z dachu wcale nie na długo i wkrótce wyjrzało z drugiej strony, ale Porfirij Pietrowicz nie zauważył świtu, tak samo jak przedtem nie zwrócił uwagi na zapadający zmierzch. Pochłonięty był pracą. Najpierw wertował kartki zabranego z komody zeszytu i coś z niego wynotowywał charakterystycznym drobnym maczkiem. Potem, jeszcze za widna, kancelista przyniósł mu notes ze spisanymi nazwiskami zastawców i ponownie został wysłany na rekonesans — miał wypytać Lizawietę o wszystkich znajomych zamordowanej. Kiedy Aleksandra Grigorjewicza nie było, komisarz przepisał nazwiska na małe papierowe kwadraciki, po jednym na karteczkę. Wyszło ich sporo, z górą cztery dziesiątki. Kiedy wrócił Zamiotow, sterta powiększyła się jeszcze o pięć nazwisk (nieboszczka Alona Iwanowna miała niewielu znajomych: czterech kupców i jednego kapłana). Aleksandr Grigorjewicz usiadł w fotelu i pilnie obserwował, kiedy komisarz zacznie rozwiązywać zagadkę morderstwa, ale nic ciekawego się nie działo. Radca dworu, który przebrał się w rozdeptane kapcie i szlafrok, wciąż tkwił przy biurku, poruszał ustami i szeleścił kartkami: to tak je rozłoży, to inaczej. Zamiotow siedział, siedział, nie ośmielając się przeszkadzać komisarzowi w pracy myślowej, aż w końcu usnął. A Porfirij Pietrowicz palił papierosa za papierosem, mierzwił rzadkie jak puch włosy na ciemieniu i mruczał smętnie: „Oświeć mnie, Panie, podpowiedz coś. Zlituj się nad nieszczęsnym bałwanem”. Papierki zaś ciągle fruwały

z jednej kupki na drugą: z lewej na prawą, z prawej na lewą, jak karty w pasjansie. Dobrze już po trzeciej nad ranem Aleksandr Grigorjewicz przebudził się, bo radca dworu potrząsał go za ramię. — Niechże pan wstaje, łaskawco. Proszę, tu ma pan pióro, a tu papier. Niech pan pisze, dobrodzieju. Kancelista, ziewając, usiadł za biurkiem. — Co mam pisać? Zobaczył, że karteczki są ułożone na nowo, inaczej niż poprzednio, a na dużej karcie widnieje coś w rodzaju tabeli, z wieloma niewypełnionymi rubrykami. — Metoda jest gotowa, łaskawco — wyjaśnił Porfirij Pietrowicz, trąc czerwone od bezsenności powieki. — O tutaj, w lewej kolumnie, proszę wpisać wszystkie nazwiska, z góry na dół. Dalej stan, rodzaj zajęcia, płeć, wiek, wysokość długu, zastaw, termin zwrotu, adres. Najważniejsze są dwie ostatnie rubryki. O ta, warunki fizyczne osobnika, w tym sensie, czy mógł zabić siekierą, czy nie. A druga: ma czy nie ma alibi na czas zbrodni. Teraz naszym najpilniejszym zadaniem jest zapełnienie wszystkich kratek wiadomościami, które zdobędziemy. Wówczas lista skurczy się do kilku nazwisk, sam pan zobaczy, dobrodzieju. Zamiotow na dobre już się obudził i zadał pytanie, które nie dawało mu spokoju od chwili, kiedy obserwował komisarza i nie ważył się przerywać mu rozmyślań. — Porfiriju Pietrewiczu, a jeśli morderca zabrał swój zastaw, żeby nie zostawiać po sobie śladu w postaci nazwiska, to wtedy co? — Nie śmiem nawet marzyc o takim szczęściu. Wówczas, łaskawco, wszystko byłoby prościusieńkie. Widzi pan? — radca dworu wyjął z kieszeni zeszyt zabrany z komody lichwiarki. — Pani Szełudiakow zapisywała tu wszelkie informacje. Miała tu wszystko, odnotowane jak należy, z adresami, z imionami, imionami odojcowskimi. Porównałem to z naszymi papierkami. Brakuje, łaskawco, zaledwie pięciu. Te pięć, dobrodzieju, mam na kupce u samej góry. Ale specjalnej nadziei w tej sprawie nie żywię. Sprawdzimy je oczywiście na samym początku, pewien wszakże jestem, że zbrodniarz chwycił zawiniątka w garść na łapu — capu. Niech pan pisze, niech pan pisze, łaskawco. Tutaj imię, imię odojcowskie, nazwisko. — Pokazał jeszcze raz. Aleksandr Grigorjewicz umoczył pióro, uniósł je nad papierem i znieruchomiał. — To wszystko się nie zmieści. Zostawiliśmy za mało miejsca. Nawet jeśli przy nazwisku wpiszemy same inicjały, to i tak się nie zmieści. Komisarz przeraził się własną nieumiejętnością przewidywania. — Nie pomyślałem o tym, wybacz, łaskawco. A to ci pech! Bitą godzinę rysowałem tabelkę, linijka po linijce, popaćkałem sobie wszystkie palce, a o tym nie pomyślałem! Lamentował w ten sposób czas jakiś, ale w końcu machnął ręką. — Wie pan co, kochaneczku, niech pan wpisuje same inicjały, trzy literki. I jeszcze proszę wstawić każdemu numer. Nie szkodzi, może się nie pomylą. Ja ich wszystkich zdążyłem nauczyć się na pamięć. Pisz pan, łaskawco, a ja tymczasem zaparzę kawy.

***

Przy kawie Porfirij Pietrowicz studiował tabelę, zaznaczając niektóre numery ołówkiem jako najbardziej obiecujące. W ten sposób dotarł do pozycji numer 27 (to był student, trzy dni wcześniej zastawił tani srebrny zegarek), nie zainteresował się nią i pracował dalej, ale nagle zatrząsł się, potem skulił i nerwowo zamrugał oczami. — Tak, tak, tak — wymamrotał pospiesznie, zerwał się, podbiegł do pudeł, w których leżały jego książki i papiery, jeszcze nie przeniesione do służbowego mieszkania. Począł w nich grzebać, mrucząc przy tym: — Gdzież to jest, łaskawco, gdzie to jest… Ach nie, czyżby… Pozwoli pan jednak, że przecież absolutnie szczerze… — i tym podobne głupstwa. Zamiotow szeroko otworzył oczy, widząc tak dziwne zachowanie. Siedzący w kucki Porfirij Pietrowicz odwrócił się. — Dwudziesty siódmy jest student Raskolnikow, prawda? — zapytał. Kancelista wziął karteczkę i potwierdził. — Zgadza się. Student Rodion Romanowicz Raskolnikow, mieszka przy ulicy Stolarnej, w domu Schilla. Pamiętam, skarżyła się na niego właścicielka mieszkania. Studiował na wydziale prawa, ale porzucił studia. Nie płaci i nie chce się wyprowadzić. A co się stało? — Rodion Romanowicz, łaskawco, tak. — Komisarz ze złością odepchnął pudło. — Gazety wysłałem… Czyżby… Nie, to niemożliwe… Chociaż właściwie dlaczego nie… Powiadasz pan, dobrodzieju, że prawa? — Chyba tak. A czymże przyciągnął pana uwagę? — Aleksandr Grigorjewicz z ciekawością obejrzał karteczkę, zajrzał do tabeli, nie zauważył jednak absolutnie nic podejrzanego. — Ma pan podstawy, by sądzie, że to on… naszą staruszkę? Ale jakie? — Prawie żadnych, łaskawco. Po prostu fantazja, trzeba coś sprawdzić. — Porfirij Pietrowicz uchylił się od odpowiedzi i ni stąd, ni zowąd palnął się w czoło. — A redaktor? — Co „redaktor”? Radca dworu jednak najwyraźniej tego nie usłyszał. — No i oczywiście Mitic… — znowu zaczął mamrotać coś niezrozumiale, patrząc przez okno i mrużąc przy tym oczy. — To już koniecznie. Mitię natychmiast. A pan, mój kochany, najlepiej niech się zajmie taką sprawą — zwrócił się już nie do swoich myśli, ale do kancelisty. — Przed sprawdzeniem pierwszych pięciu numerów, których zastawy zniknęły, proszę zebrać jak najwięcej wieści o tym studencie. Ciekaw jestem zwłaszcza, gdzie pan Raskolnikow przebywał w chwili zabójstwa. No, proszę już iść, proszę iść. Omal nie wypchnął Zamiotowa do przedpokoju. — Muszę udać się niezwłocznie do aresztu zbiorczego, łaskawco — dodał. — Pospałby pan chociaż godzinkę — zdążył zawołać Aleksandr Grigorjewicz, nim ostatecznie wypchnięty został na schody, ale za całą odpowiedź musiały wystarczyć mu drzwi zatrzaśnięte przed samym nosem.

*** Przez resztę dnia komisarz i jego pomocnik zajmowali się każdy swoimi sprawami, a w oznaczonym czasie, przed kolacją, obaj zjawili się ze zdobyczą. Kancelista, jak wolno sądzić po jego rozpromienionej twarzy, czegoś tam jednak się doszukał, a i Porfirij Pietrowicz wyglądał na zadowolonego; przypominał kota, który przed chwilą upolował i pożarł mysz.

Zamiotow chciał od razu o wszystkim opowiedzieć, wyciągnął już nawet notatki, ale radca dworu go powstrzymał: — Przede wszystkim wzmocnijmy materię, która zgodnie z najnowszymi poglądami europejskich uczonych ważniejsza jest od ducha. Pewnie nie jadł pan śniadania ani obiadu? — spytał troskliwie. — Ja, łaskawco, przyznam się, że też nie jadłem. Hej, dobry człowieku! Przynieś no karafkę anyżówki, baniaczek kapuśniaku i co tam macie, może sterlecika? To dajże go nam! Spotkanie wyznaczone zostało na Sadowej, w traktierni „Palais de Cristal”, która wyróżniała się olbrzymimi oknami, od podłogi aż po sufit, częściowo usprawiedliwiającymi pompatyczną nazwę. Wspaniały kryształowy pałac, którzy przemyślni Anglicy wznieśli z okazji światowej wystawy wyłącznie ze szkła i żelaza, widywano u nas chyba tylko na obrazkach, do tego stopnia wszakże przejęto się tą zapowiedzią przyszłych cudów architektury, że powiew szklanego wiatru dał się odczuć nawet w traktierniach. Aleksandr Grigorjewicz nie zdążył jeszcze posmarować kawałka chleba masłem, gdy komisarz, wbrew własnym słowom o materii, niecierpliwie spytał: — No, i jak tam tych pięcioro i Raskolnikow? Kancelista odłożył chleb i zaczął meldować. — Spośród pięciu osób, których zastawy zostały zabrane z kufra starej, trzy nie mogły mieć związku ze sprawą. Numer drugi leży w szpitalu z gorączką już chyba z tydzień, a lekarze mówią, że nie mógłby wstać z łóżka. Numer trzeci jako niesumienny dłużnik siedzi w ciupie. Numer piąty wczoraj o siódmej był na stypie i nigdzie stamtąd nie wychodził, co potwierdza wielu świadków. — Świetnie, dobrodzieju — skłonił głową Porfirij Pietrowicz. — Co dalej? — Zostało dwoje. Numer pierwszy, wdowa po sekretarzu gubernialnym, Aksinia Zoiłowna Lipuczkin dnia czternastego czerwca wzięła cztery ruble pod zastaw korali. Gdzie przebywała cały wczorajszy wieczór, nie wiadomo. Tyle że chudziutka z niej kobiecina i niewysoka. Żeby rąbnąć w głowę lichwiarkę, a tym bardziej wysoką Lizawietę, musiałaby chyba wygramolić się na ławkę… — Zostawmy panią Lipuczkin, Bóg z nią. — Komisarz machnął ręką. — A co z numerem czwartym? — Właśnie o tym czwartym chciałem. — Aleksandr Grigorjewicz zaszeleścił kartkami, zdążywszy jednak wsunąć skórkę chleba do ust. — Numer czwarty to subiekt Nikołaj Dormidontowicz Popów, który wziął szesnaście i pół rubla na dwa miesiące w zamian za zastawiony srebrny kindżał turecki… — Zamiotow znacząco spojrzał na szefa. — Ani sąsiedzi, ani krewni nie wiedzą, gdzie przebywa. Zniknął już przedwczoraj i nikt nic nie wie. Tak sobie myślę: czy to aby nie on? Na wszelki wypadek spisałem wszystko, co o nim wiadomo. Mam nawet portret pamięciowy. Czy nie rozesłać listu gończego? — Niech no pan pozwoli, dobrodzieju — poprosił Porfirij Pietrowicz, wyciągając rękę po zeszycik. — Hm. Oczy błękitne. Włosy kędzierzawe… Twarz bez krost… Rumieniec… Niepijący… Mhm… Nie — oświadczył stanowczo, kiedy doczytał wszystko do końca. — To nie Popów. Proszę, łaskawco, niech pan weźmie zeszycik. Zamiotow posmutniał. — Skąd pan wie? Przecież włada kindżałem. I nie ma alibi.

— O proszę, ma pan tu napisane. „Według zeznań sąsiadów gra na giełdzie, posiada konto w kasie oszczędnościowej”. Widać, że z niego człowiek zapobiegliwy, akuratny, nawet kopiejkę zaoszczędzi. Jeśli ktoś taki, łaskawco, dopuści się zbrodni, to już wszystko zrobi solidnie, nie wyjdzie bez łupu, nie zostawi trzech tysięcy w komodzie. Z pewnością oddał kindżał w zastaw, bo chciał zebrać więcej pieniędzy do gry na giełdzie. Tam też, na giełdzie, go pan zastanie. Czyżby pan, dobrodzieju, nie czytał gazet? Niedobrze, ja poranne zawsze przeglądam. — Jakby na dowód tego Porfirij Pietrowicz wyjął z kieszeni złożoną stronę gazety i położył obok talerza, do którego kelner akurat nalewał kapuśniaku. — U nas na giełdzie papiery poszły w górę, łaskawco, i nadal rosną, już drugi dzień. W związku z Kanałem Sueskim*. Czyżby pan nie słyszał? Gracze dniami i nocami warują pod giełdą, na schodach. Tam właśnie jest pański Popów, właśnie tam. Lepiej, łaskawco, niech pan mówi o studencie Raskolnikowie. — Dobrze. — Aleksandr Grigorjewicz przygnębiony odwrócił kartkę. Żal mu widać było rozstać się z teorią subiekta w roli złoczyńcy. — Tutaj sprawa jest niejasna. Rozmawiałem z kobietą, która tam służy. Ma na imię Nastasja. Rezolutna, obrotna, zuch baba… Ten Raskolnikow ciągle kwateruje u asesorowej Zarnicyn, na Stolarnej. Mieszka, a nie płaci, i to już od dawna. — Jużeś to pan niedawno mówił, łaskawco — zauważył łagodnie Porfirij Pietrowicz. — Chciałbym znać miejsce jego pobytu o interesującej nas porze. — O to właśnie chodzi, że Nastasja nie jest tego całkiem pewna. W zasadzie Raskolnikow siedzi u siebie w pokoju, i to chyba już z miesiąc. Może jest niezdrów, a może ogarnęła go chandra. Ale drzwi jego pokoju wychodzą na kuchenne schody. Tamtędy bardzo łatwo można się wymknąć i wrócić, tak że żywa dusza tego nie spostrzeże. — To dobrze, łaskawy panie. — Komisarz z namysłem zmarszczył czoło. — Nawet bardzo dobrze. W takim razie, dobrodzieju, Raskolnikow nie ma alibi. — Żadnego. Zamiotow popatrzył na parujący talerz i przełknął ślinę. Rozlana do szklaneczek anyżówka też stała nietknięta. — Proszę, łaskawco — przynaglił go komisarz. — Mów pan dalej. O tym osobniku. — Rodion Romanowicz Raskolnikow, dwadzieścia trzy lata, wyznania prawosławnego, syn radcy tytularnego, od dawna nieżyjącego. Przybył z guberni riazańskiej, gdzie mieszka jego matka z młodszą siostrą. Z natury nerwowy albo, jak wyraziła się Nastasja, „mocno narwany”. To znaczy, że mógł w stanie afektu zabić, natychmiast przerazić się tego, co uczynił, i zbiec. — Zamiotow zrobił małą pauzę, żeby radca dworu w pełni docenił termin „stan afektu” i konkluzję psychologiczną. — Raskolnikow przebywa w stolicy bez mała trzy lata. Studiował na wydziale prawa i, jak się zdaje, dość pilnie. Jednakże z powodu nie wniesienia czesnego został wydalony z uniwersytetu. Jest bardzo biedny. Nastasja mówi, że czasem matka coś mu przysyła, ale co tam taka wdowa może przysłać? Kiedyś dawał korepetycje, ale je rzucił. W ogóle sytuację ma taką, że albo się utopie, albo wyjść na ulicę z siekierą — takim efektownym, a zarazem logicznym wnioskiem uwieńczył swój raport Aleksandr Grigorjewicz, po czym sam sobie wyznaczył całkowicie zasłużoną nagrodę w postaci kieliszka anyżówki; przełknął także parę łyżek kapuśniaku. — A co u pana, Porfiriju Pietrewiczu?

— Prawie nic, dobrodzieju — z zagadkowym, sprzecznym z owymi słowami wyrazem twarzy odrzekł radca dworu i też podniósł łyżkę do ust, ale potrzymawszy ją chwilę w powietrzu, opuścił z powrotem na talerz. — Myślałem, łaskawco. Zamieniłem słówko z tym i owym. No i przyszło mi do głowy, kochany Aleksandrze Grigorjewiczu, że być może niesłusznieśmy wczoraj przyjęli założenie. To, że zabić musiał człowiek nerwowy. Chyba nie z przestrachu wziął jakieś marne grosze, a nawet wzgardził połową zawartości komody. — Dlaczego w takim razie, jeśli nie ze strachu? — Z obrzydzenia, łaskawco — krótko i dziwnie sucho odparł Porfirij Pietrowicz. — Wziął, ile mu było trzeba, i tym się zadowolił. — Wybaczy pan, łaskawco — Zamiotow ze zdumienia przejął styl komisarza, choć w ogóle takie wtręty skłonny był uważać za objaw zacofania — ale niezupełnie rozumiem. — No to ja panu, kochaneczku, przeczytam pewien artykuł. Ze „Słowa Periodycznego”, wydrukowany dwa miesiące temu. Podpisany inicjałami, to znaczy, łaskawco, jakby anonimowy. Proszę posłuchać. Komisarz wziął do ręki artykuł z gazety, parę minut wcześniej wyjętej z kieszeni, nachylił się trochę do Aleksandra Grigorjewicza, żeby nie deranżować innych gości, i z emfazą zaczął czytać.

Jeszcze o byku i Jowiszu* Czy wiadomo szanownym czytelnikom, że wybitni ludzie, którzy odkryli nowe prawa rządzące przyrodą czy społecznością, którzy wymyślili nowe teorie albo zbudowali wielkie państwa, wszyscy bez wyjątku byli przestępcami? „Przestępcami” w dawnym, pierwotnym znaczeniu tego słowa, przestąpili bowiem granicę zasad i pojęć, które przedtem obowiązywały. Kopernik i Galileusz, Napoleon i Piotr Pierwszy wprawiali w przerażenie swoich poddanych, tych właśnie z w y k ł y c h l u d z i , jacy we wszystkich epokach stanowią absolutną większość narodu. Ale co tam Kopernik; czyż Jezus Chrystus, który jednocześnie uczynił zamach i na państwo, i na religie, nie był w myśl judejskich praw wielkim przestępcą? Za to właśnie został skazany — wcale nie przez zbrodniarzy, ale przez z w y k ł y c h l u d z i , którzy chcieli tylko chronić społeczeństwo przed zamachowcem. Z tego krótkiego wstępu pozwolę sobie zatem wyciągnąć pewne wnioski, dokładnie — trzy. Pierwszy: ludzkość dzieli się na ludzi zwykłych, których jest wiele milionów, oraz niezwykłych — w danym okresie na świecie są tylko pojedyncze egzemplarze takich ludzi, w najlepszym wypadku dziesiątki. Drugi: swoją drogę do ziemskiego raju, jaki nasze największe umysły uważają za ostateczny cel ewolucji, ludzkość zawdzięcza przede wszystkim jednostkom niezwykłym, ponieważ to właśnie one popychają czy nawet ciągną za kołnierz do przodu naszą cywilizację. Wreszcie wniosek trzeci: ludzi niezwykłych prawo nie obowiązuje. Tu, dodajmy, potrzebne są pewne wyjaśnienia…

***

— Pewnie, że potrzebne! — nie wytrzymał Aleksandr Grigorjewicz. — Jak on to zgrabnie wykręcił! Nawet Chrystus jest u niego przestępcą! — Niech się pan nie martwi, autor to wszystko szczegółowo i nawet wcale dowcipnie wyjaśnia — zapewnił radca dworu swego pomocnika, odkładając gazetę. — Czytanie wszystkiego na głos zajęłoby mi, łaskawco, sporo czasu, tak więc resztę opowiem króciutko własnymi słowami. Z artykułu wynika, że najniższy gatunek ludzi, z w y k l i l u d z i e — to jedynie materiał służący do płodzenia sobie podobnych istot — w nadziei, że kiedyś, za sto czy tysiąc lat, z ich nasienia powstanie może człowiek niezwykły, mający wystarczające umiejętności albo odpowiedni talent, by głosie nowe dla swego otoczenia słowo. Prawem zaś, czy wręcz obowiązkiem, człowieka n i e z w y k ł e g o jest usuwać każdą przeszkodę, która stanie na drodze jego wielkiego przeznaczenia. Zatem Napoleon, który ogniem armat zmasakrował tłum paryski, nie powinien odczuwać najmniejszych wyrzutów sumienia, ponieważ uśmiercił kilka setek Francuzów po to, by zapewnie szczęście milionom. A gdyby na przykład Newtonowi dla przeprowadzenia doświadczeń niezbędne było dziesięć szylingów, których w żaden sposób nie mógłby zdobyć drogą legalną, miałby pełne prawo okraść’ albo nawet zabić jakiegoś kupczynę, z tych zwykłych. Co nas, potomnych, obchodzi los angielskiego kupczyny, który i tak by zdechł, nie przynosząc ludzkości absolutnie żadnej korzyści? Prawom Newtona natomiast zawdzięczamy niemal wszystkie dobra cywilizacji. — To znaczy, chodzi o cel, który uświęca środki, tak? — Aleksandr Grigorjewicz zmarszczył nos. — To stare jak świat. — To o celu i środkach nigdy nie jest stare, łaskawco. — Komisarz westchnął. — Zwłaszcza napisane z taką pasją. U tego autora nie mamy do czynienia z abstrakcyjnymi spekulacjami, ale z czymś naprawdę bolesnym. On przecie siebie widzi jako tego Newtona bez dziesięciu szylingów. — A co ma z tym wspólnego Raskolnikow? — A to, łaskawco, że to właśnie on, nasz Rodion Romanowicz, jest autorem owego dziełka — arcyspokojnie oświadczył radca dworu, po czym zjadł wreszcie trzy łyżki kapuśniaku, który zdążył tymczasem ostygnąć. — Skąd pan wie? Przecież sam pan mówił: artykuł podpisany inicjałami. — Bardzo intrygującymi, łaskawco — uśmiechnął się Porfirij Pietrowicz — bo już wtedy zapadły mi w pamięć. Pomyślałem sobie: proszę, to nie podpis, tylko istny warkot: „R.R.R.”. A kiedy zacząłem oglądać wypełnioną przez pana tabelę, od razu je sobie przypomniałem. Wówczas, dobrodzieju, coś mnie tknęło: czy to nie on przypadkiem, nasz tajemniczy autor? — Komisarz warknął, robiąc groźną minę: RRR! — Rodion Romanowicz Raskolnikow! — aż krzyknął podniecony kancelista. — Po drugie, zdążyłem się tego i owego dowiedzieć. — Porfirij Pietrowicz odsunął talerz i wyraził niezadowolenie: — Kapuśniak zimny, a kosztuje trzydzieści kopiejek… No więc, czego się dowiedziałem. W „Słowie Periodycznym” mam znajomego redaktora; opowiedział mi o autorze, o tym Raskolnikowie. Muszę panu powiedzieć, dobrodzieju, że już wtedy, dwa miesiące temu, zapamiętałem sobie ów artykulik jako najświeższy powiew myśli współczesnej. Taki wiatr, rozumie pan, niesie iskry. Jak iskra upadnie na coś suchego, to rozgorzeje płomień, dobrodzieju. (Lizawieta się nie liczy, teraz skłonny jestem przyjąć, że zbrodniarz umyślnie ją oszczędził — wiedział, że nie wdziała jego twarzy). Wydawałoby się:

zabił lichwiarkę, unieszkodliwił przypadkowego świadka, no to niech zabiera łup, chyba nie taki mały, łaskawco. Ale nie, nasz zabójca wziął właśnie dziesięć szylingów, a reszty nie tknął. Nieee, kochany panie, to nie takie zwyczajne zabójstwo z grabieżą. Nie uczyniono tego ze zwykłej złości albo, co gorsza, dla nędznej korzyści. Tu chodzi o ideę, łaskawco. Taką jak na przykład ta. Radca dworu klepnął dłonią stronę gazety. — A więc to Raskolnikow? — szepnął Aleksandr Grigorjewicz, pochylając się. — Aresztuje go pan? — Aresztować go nie mam za co, łaskawco. Sam pan wiesz, ile mamy poszlak. — Radca dworu wydął usta i wydał dźwięk niezbyt przyzwoity, tak że aż siedzący przy sąsiednim stoliku się odwrócili. — Tu trzeba ruszyć głową. Porfirij Pietrowicz zmrużył oczy, patrząc na karafkę z anyżówką, ale „ruszyć głową” nie było mu dane. W drzwiach lokalu stanął czerwonolicy, głośno dyszący podoficer policji. Powiódł wzrokiem po sali, gdy zaś spostrzegł naszych rozmówców, podbiegł prosto do ich stolika. Komisarz pierwszy zobaczył policjanta. Nie zdziwił się wcale, bo i w areszcie, i w rewirze zostawił wiadomość, gdzie można go znaleźć o każdej porze dnia, ale zmarszczył czoło i wstał. — Wasza wielmożność! Ośmielę się zameldować… — wychrypiał policjant, stając na baczność. Zamiotow, który siedział plecami do drzwi, omal nie podskoczył, a ludzie z sąsiednich miejsc zaczęli odwracać głowy. — Ciszej! — syknął na podoficera Porfirij Pietrowicz, chwycił go za kark i przygiął ku sobie. — Co się znowu stało? Szeptem, szeptem! Policjant usłuchał i wyszeptał coś takiego, że śledczy opadł z powrotem na krzesło, a łyżka, którą trzymał w ręku Aleksandr Grigorjewicz, upadła z brzękiem na podłogę.

3. Fata Morgana — A co dalej?! — zawołał Nika, kiedy przeczytał ostatnią stronę i podniósł wzrok na siedzącego naprzeciwko Ruleta. Fandorin nie zauważył, kiedy młody człowiek wrócił. — Co dalej? — niefrasobliwie powtórzył Rulet. Wala miała rację, po wizycie w toalecie klient wrócił w znacznie lepszym nastroju. — Gdzie reszta stron? — A co, ma być więcej? Widocznie Rulet nawet nie zajrzał do rękopisu, sądząc po tym, jak się zdziwił. Ciekawe, skąd rękopis wziął się u niego. — Ciekawe, jak to do pana trafiło? Chłopak uśmiechnął się. — Znalazłem. Nie chce mówić. Cóż, ma prawo. — Rozumie pan — zaczął tłumaczyć zdenerwowany Nika. — Manuskrypt koniecznie trzeba pokazać specjaliście. Nie mogę twierdzić tego na pewno, ale bardzo możliwe, że został

napisany ręką samego Dostojewskiego! Wygląda to na szkice do Zbrodni i kary. Do powieści Zbrodnia i kara — dodał, kiedy na twarzy rozmówcy nie dostrzegł najmniejszego śladu emocji. — No i niewykluczone — choć jest to oczywiście mało prawdopodobne — że mamy do czynienia z brudnopisem nieznanym literaturoznawcom, wyobraża pan sobie? To byłaby prawdziwa sensacja. Gdyby zostawił pan rękopis u mnie, mógłbym załatwić ekspertyzę. Młodzieniec mrugnął chytrze. — Ruleta chcesz zrobić w ciula? Nawet nie próbuj. Możesz se ekspertyzować… — pomyślał i poprawił się: — ekspertować. Ale papiery zostaną u mnie. — Jakże można robić ekspertyzę, nie mając rękopisu? — Mogę dać jedną stronę. — Rulet zdobył się na wspaniałomyślność. — Bierz, którą chcesz. Nika przejrzał kartki i wybrał najbardziej niechlujną, z poprawkami i dwoma rysunkami: czyjaś chełpliwa gęba (chyba Porfirija?) i ostrołukowe okno z ażurową kratą. — Ile ci odpalić? — spytał właściciel manuskryptu ciągle z tym samym chytrym półuśmiechem. — Więcej niż dziesięć procent nie dam. — Pan mówi o prowizji? — Nicholas z godnością wzruszył ramionami. — Nie potrzebuję, zarabiam pieniądze w inny sposób. W dodatku jeśli to jest to, co podejrzewam, będzie bardzo wiele hałasu, artykułów w gazetach, reportaży w telewizji. Chyba pan nie zaprotestuje, jeśli prasa dowie się, że w identyfikacji znaleziska pomogła panu firma „Kraj Rad”? Rulet wielkodusznie dał zezwolenie: — A rób se pi–ar, jak chcesz. — Dziękuję. Z pewnością będę potrzebował kilku dni. Jak mogę się z panem skontaktować? Niech mi pan zostawi swój telefon. A poza tym, jak pan się właściwie nazywa? Młody człowiek zamyślił się. — Na razie mów mi Rulet, a potem się zobaczy… Z telefonem nie da rady. Komórkę dawno… tego… A u starej prukwy wyłączyli. No, u gospodyni. Nie płaci, oliwiara jedna. Zostawię ci swój adres. Pisz. Podyktował numer domu i mieszkania na Sawwińskiej. Podpisał się kulfonem i pogwizdując, wyszedł. Przecisnął się koło Wali z wyraźną obawą, ale chyba złość na nią mu przeszła. W każdym razie pożegnał ją uprzejmie: — Gud baj, czempionko. — Adieu, towarzyszu narkomie — rzuciła sekretarka w odpowiedzi.

*** Ledwo klient wyszedł, Nika rzucił się do telefonu, żeby zdobyć eksperta od rękopisów Dostojewskiego. Nigdy w życiu nie miał do czynienia z literaturoznawstwem i autografami pisarzy, ale to go ani trochę nie peszyło. Moskwa jest miastem specyficznym. Przybysz, a zwłaszcza przybysz z zagranicy, czuje się w niej nieswojo, jak w nieprzebytej puszczy. Niełatwo tu nawet znaleźć drogę — nieliczne napisy wskazują ją niemal wyłącznie w miejscowym narzeczu. A jeśli obcy potrzebuje jakiejś nietypowej informacji, której nie znajdzie na „żółtych kartkach” książki telefonicznej, to już prawdziwe nieszczęście.

Biedaczysko poduka swoją ułomną ruszczyzną do obojętnej słuchawki telefonicznej, połamie sobie język i zostanie z niczym. No i bardzo dobrze. Przecież nie dla niego, poganina, zbudowali miasto. Za to jeśli jesteś tu swój i znasz wszystkie ścieżki, norki i barłogi, to nie ma lepszego miejsca na świecie. Dobrzy koledzy, mieszkańcy lasu, i pouczą, i ostrzegą, i pomogą w biedzie. Zając skoczybruzda podpowie, gdzie są grzyby i jagody, siostrzyczka lisiczka pomoże dogadać się z leśnikiem, szary wilk zaprowadzi, gdzie trzeba, a niedźwiedź kosołapy zapewni ochronę. Minęły czasy, kiedy głupi syn Albionu Nicholas Fandorin błądził w tutejszym gąszczu jak dziecko, które się zgubiło. Dziesięć lat życia w Moskwie i rzemiosło profesjonalnego doradcy, wtykacza nosa w cudze sprawy, nauczyły go rozumu. Ho, ho, w jakie to wąwozy życie go zapędzało, z jakimi stykało ludźmi! Ulubione powiedzonko mieszkańca Moskwy: starczą przyjaciele za pieniędzy wiele. Zaledwie po trzech telefonach — łańcuch w sumie niedługi: znajomy, znajomy znajomego i znajomy znajomego znajomego — Nika dotarł do odpowiedniej osoby. Rozmówca telefoniczny numer trzy, jeden z najwybitniejszych specjalistów od Dostojewskiego, powiedział mu rzecz następującą: — Podrabianych autografów jest mnóstwo, to cały podziemny rynek, tak że specjalnie nie ma się na co łakomić. Mówi pan, że tam lichwiarkę zabili, a Lizawieta przeżyła? Taka redakcja Zbrodni i kary nie jest znana nauce. Widocznie jakaś głupia mistyfikacja. — Z tonu, jakim mówił „dostojewskolog”, można było wywnioskować, że dawno już przywykł do zapału naiwnych ignorantów i ani trochę nie zainteresował się informacją. — Ale jeśli chce pan szybko otrzymać fachowe orzeczenie, radzę zwrócić się nie do nas, do instytutu, gdzie każą panu czekać pół roku, tylko do Morgunowej. I opowiedział o pewnej starszej pani, Eleonorze Iwanownie Morgunow, która przez całe życie zajmuje się właśnie tym — ekspertyzami rękopisów dziewiętnastowiecznych pisarzy, a przede wszystkim właśnie Dostojewskiego. Pani Morgunow jest mistrzem w swojej dziedzinie. Przez wiele lat pracowała w Centralnym Instytucie Literackim, ale kilka lat temu zwolniono ją w kompromitujących okolicznościach — przyłapana została na kradzieży listów Czechowa. Sprawy karnej nie założono, żeby nie niszczyć reputacji zasłużonej placówki. Zresztą zlitowali się nad kobietą — uznali, że podeszły wiek i niewielka pensja pomieszały jej w głowie. — Zresztą ona zawsze była łasa na pieniądze — dodał znawca Dostojewskiego. — Nie pamiętam wypadku, żeby Morgunowa zgodziła się wykonać jakąkolwiek pracę dodatkowo, na zasadzie koleżeńskiej przysługi. Zawsze żądała premii albo zapłaty za nadgodziny. Tak że jeśli dobrze jej pan zapłaci, napisze wniosek raz — dwa. U siebie w domu podobno ma całe laboratorium — przyrządy i niezbędne odczynniki. Też pewnie powynosiła z pracy, przez tyle lat. No, ale nie ja ją będę sądził. Czwarty telefon — już ostatni — wykonał Nika do samej Eleonory Iwanowny. Po sceptycznych słowach filologa trochę ochłonął i z mistrzynią ekspertyz literackich mówił lekko przepraszającym tonem: — Widzi pani, dostał się w moje ręce pewien rękopis — przystąpił do rzeczy po niezbędnej preambule: wspomniał o rekomendującym i o honorarium. — To znaczy,

oczywiście, rozumiem, że szanse są właściwie znikome, ale sądząc po treści, wygląda to na autorski szkic do Zbrodni i kary… Tu ekspertka mu przerwała, zaśmiała się obleśnie i powiedziała zagadkowo: — Nowy gotowy. — W jakim sensie? — stropił się Fandorin. — W takim, jakim trzeba — odparła Eleonora Iwanowna, która, zauważmy, nie odznaczała się szczególną uprzejmością. — Dobra. Przywieź pan, to obejrzymy. Trzysta dolarów. — Tak dużo? Konstantin Leonidowicz mówił, że wystarczy setka… Chciwa staruszka nawet nie wysłuchała go do końca. — To niech on panu zrobi ekspertyzę. Nika nie miał tyle pieniędzy. Już pożałował, że wplątał się w tę historię, jak się zdaje, kłopotliwą i niewiele obiecującą. — Dzisiaj dam pani zaliczkę, dobrze? Sto dolarów — powiedział, pomyślawszy, że właściciel rękopisu mógłby przecież wziąć na siebie część wydatków — ostatecznie to jego własność. — Tylko proszę wziąć pod uwagę — złowrogo uprzedziła pani Morgunow — że dopóki nie zapłaci pan wszystkiego, nie oddam rękopisu. Należność ma być w rublach, po kursie Banku Centralnego, plus trzy procent marży.

*** Tegoż wieczoru Nika odebrał córkę Gelę z kółka teatralnego, prędko podał jej kolację, a nawet zdążył wysłać e–mail do syna Elastyka, który pojechał z klasą do Petersburga, po czym udał się pod wskazany adres. Nie było to daleko, ale droga zajmowała dużo czasu. Jeśli pieszo to dwadzieścia minut. Jeśli zaś samochodem, w dodatku o siódmej wieczór i po zapchanym Nabrzeżu Kremlowskim, to ze czterdzieści. Gdy Nicholas był młodszy i bardziej angielski, świetnie poruszał się po Moskwie na łyżworolkach, tak że korki nie stanowiły dlań żadnej przeszkody. Wówczas droga z Solanki na Twerską zajęłaby góra dziesięć minut. Ale kiedy przyswoił sobie zwyczaje otoczenia, wyzbył się dawnych nawyków. Wielką Brytanię uważa się za typowy przykład konserwatyzmu, ale społeczeństwo rosyjskie przestrzega konwencji w o wiele większym stopniu. Mężczyzna czterdziestopięcioletni, ojciec rodziny, winien zachowywać się statecznie albo, jak mówi się w tutejszym teleżargonie, mieć imidż serio — jeśli oczywiście chce, żeby i otoczenie serio go traktowało. Nic się nie poradzi, Rosja jest krajem wagi ciężkiej. Po prostu zdumiewające, jak szybko, jak zdecydowanie, a co najistotniejsze — ochoczo były baronet nabrał wagi i powagi. Zniszczył się w stu procentach. W dziesiątym roku pobytu w Moskwie brytyjskie pochodzenie Nikołaja Aleksandrowicza zdradzały jedynie nieco powściągliwe maniery, które jedni klienci uważali za oznakę wyrafinowanej inteligencji, a inni — za szpanowanie. No, a poza tym, oczywiście, samochód, typ TX II, z kierownicą z prawej. Zwariowana ciocia Cynthia, obawiając się, że siostrzeniec całkowicie oderwie się od korzeni, przysłała prezent: czarną londyńską taksówkę, dla patriotycznych Anglików — odpowiednik rosyjskiej brzózki. Dobrze jeszcze, że nie piętrowy autobus.

Siadając za kierownicą tego egzotycznego, jak na Moskwę, środka transportu, Nicholas często czuł na sobie pełne szacunku spojrzenia współużytkowników jezdni — metrocab swoją garbatą sylwetką przypominał rolls–royce’a. Pełznąc zakorkowanym Łubiańskim Przejazdem, Fandorin zagrał w ulubioną grę współczesnego kierowcy: przycisnął na chybił trafił guzik odbiornika. No, co tam za rybka wyłoni się z fal eteru? Skala FM zaszemrała, zagulgotała, parę razy mruknęła coś niezrozumiale i nagle wyraźnie powiedziała przymilnym głosem: — Głupi mały wróbelek nawet nie podejrzewał, że za krzakiem czai się ogromne, wygłodniałe kocisko… Audycja dla dzieci. Niby co to znaczy? Nika uśmiechnął się i przełączył na kanał numer dziewięć, na którym miał „Kultradio”: muzykę klasyczną, poezję, wiadomości kulturalne. Ale kanał kulturalny potraktował magistra nader okrutnie — lodowatymi strugami walca Gribojedowa. Przedsiębiorca bez wykształcenia prawniczego Fandorin zasępił się i wyłączył radio.

*** Eleonora Iwanowna Morgunow mieszkała w masywnym, wymyślnie zaprojektowanym domu z czasów stalinowskich, który od strony Twerskiej wyglądał dosyć okazale, a nawet majestatycznie, ale od podwórza był istną ruderą: małe, ślepe drzwi do klatek schodowych, odrapane ściany, pokraczne blaszane garaże — muszelki. Z trudem znalazłszy miejsce do parkowania (między dwoma kubłami na śmieci), Nika zostawił swego fałszywego rolls– royce’a i ruszył na poszukiwanie mieszkania pani Morgunow. Domofon nie działał, na schodach cuchnęło pleśnią i łupinami od kartofli. Nicholas pomyślał: gdyby nie metalowa klatka windy, wypisz, wymaluj — dom Raskolnikowa. Mieszkanie numer 39 długo nie reagowało na dzwonek. W końcu rozległo się szuranie, judasz zamrugał jak żółte kocie oko, potem pociemniał. Obserwuje, domyślił się Fandorin i głośno powiedział: — Tu Nikołaj Aleksandrowicz. Dzwoniłem do pani. Dzień dobry. Zazgrzytało, drzwi się otworzyły. W drzwiach stała masywna, niechlujna staruszka, nie wiedzieć czemu w ciemnych okularach, mimo że przedpokój oświetlony był nader słabo. — Proszę zdjąć buty. Pani Morgunow zrobiła w tył zwrot i kolebiąc się, ruszyła długim korytarzem. Jej siwa głowa ze staromodnym kokiem i grzebieniem sięgała dryblasowi Fandorinowi mniej więcej do górnego guzika marynarki. Korytarzyk robił wrażenie. Przypuszczalnie w tym domu nigdy niczego się nie wyrzucało. Nie zważając na wątłe oświetlenie, Nika zdołał dostrzec wiszący na ścianie rower (marki „Ukraina”, lata pięćdziesiąte, przedmiot westchnień kolekcjonerów retrosprzętu); na gwoździu — kapelusik z plastikowymi wisienkami; wielkie pęknięte lustro i przedpotopowy telefon, na którego okrągłej tarczy poza cyframi widniały także litery. W kącie, na okrągłej

szafce, czerniał półmetrowy, żeliwny Mefistofeles z fabryki w Kasiach, pierwszy, jeszcze przedrewolucyjny zwiastun industrialnego kiczu. Pokój, do którego gospodyni zaprowadziła gościa, wyglądał jeszcze cudaczniej. Też ciemny (pod jedwabnym pomarańczowym abażurem paliła się jedna jedyna żarówka) i niezwykle ciasno zastawiony meblami; nie sposób było się obrócić. Co prawda, czysto, nigdzie śladu kurzu. Staruszka nigdy nie wyszła za mąż, pomyślał Nika. Od dawna mieszka sama. Sama siebie nie widzi, ma więc dziurę na łokciu i zaschnięte żółtko na podbródku, ale pilnuje, żeby dookoła wszystko lśniło. Nie znosi brudu. Bo brud to objaw chaosu i życia, a tutaj jest królestwo śmierci. Zamek złej wróżki. Fata Morgana, jak natychmiast ochrzcił w duchu grubą staruszkę (znakomicie zgodziło mu się z fat Morgunov), zachowywała się jak prawdziwa wiedźma: zadarła głowę, z minutę przyglądała się dwumetrowemu gościowi i przez ten cały czas nie wyrzekła ani słowa, poruszała tylko ustami. Nika nie widział oczu za ciemnymi szkłami. Może ich tam w ogóle nie ma, pomyślał, cierpliwie znosząc te oględziny. Zaraz zdejmie okulary, a wtedy pokażą się dwie dziury, w których kłębi się mgła, i cały ten czarodziejski zamek zniknie, a ja się zmienię w nietoperza albo szczura. — Dowód pan przyniósł? — odezwała się w końcu pani Morgunow. — Muszę mieć pewność, że jest pan tym, za kogo się podaje. Nie chcę zostać wciągnięta w jakąś aferę. — Dowód nie, ale mam prawo jazdy. — Dawaj pan. Wiedźma wzięła dokument, odsunęła jakąś pluszową zasłonkę, a za nią odsłonił się kącik zastawiony najnowocześniejszym sprzętem elektronicznym. Duży kserograf, faks, nawet komputer ze skanerem. — Gwarantuję klientom absolutną dyskrecję, ale i sama wymagam absolutnego zaufania — oświadczyła Eleonora Iwanowna, robiąc kserokopię prawa jazdy. — Proszę, może pan je zabrać. Teraz zaliczka. Aha. Chwileczkę. Miała nawet maszynkę do sprawdzania autentyczności banknotów. To ci dopiero wróżka. — Dobra. Teraz niech pan da rękopis. Może pan usiąść tam, w fotelu, tylko książki na stół niech pan przełoży… Co, tylko jedna strona? — zdziwiła się, biorąc kartkę do ręki. Zapaliła lampę na biurku, zgarbiła się, wzięła do ręki lupę — ale ciemnych okularów nie zdjęła. Pauza się przeciągała. Nika wiercił się nerwowo w twardym fotelu, czekał na wyrok. W sumie był niemal pewien, że na darmo stracił sto dolarów i wieczór. — Hm, charakter podobny. Rysunki też całkiem w duchu Fiodora Michajłowicza — ogłosiła Eleonora Iwanowna i pogładziła kartkę. — To nieznany tekst. W brudnopisowych wariantach Zbrodni i kary nie ma takiego fragmentu. Możliwe, że to naprawdę jakiś nieznany szkic. W jednym z listów pisanych w Wiesbaden Fiodor Michajłowicz nie do końca jasno napomyka… No tak. — Nie skończyła, w zadumie kiwając lupą. — Jeśli strona jest autentyczna, to będzie ewenement. Niech pan ją zostawi. Sprawdzę papier, atrament, zrobię szczegółową analizę grafologiczną. — Pani Morgunow zbliżyła kartkę do samej lampy, popatrzyła przez lupę. — Znakomicie! Tutaj widać wyraźny odcisk palca. O, tu w rogu. Palec był ubrudzony atramentem, to się często zdarzało. Kiedy odwracano kartki, zostawał ślad. Mam fragmentaryczny daktylogram Fiodora Michajłowicza — trzy palce prawej ręki i powierzchnia boczna lewej dłoni. Zrobiłam go dwadzieścia lat temu, kiedy pisałam rozprawę

Poprawki i kleksy w rękopisach FM. Dostojewskiego. No, zobaczymy, zobaczymy. Niech pan wpadnie jutro. Nie, lepiej pojutrze, o trzeciej. I niech pan nie zapomni o dwustu dolarach. Nicholas wyszedł uskrzydlony, a nawet oszołomiony. W korytarzu długo dziękował, usiłował nawet pocałować starszą panią w rękę. Ta nie dopuściła do tego, ledwie jednak za dryblasem drzwi się zamknęły, zaniosła się zduszonym, złośliwym rechotem. Gdyby Fandorin widział, jak drapieżnie a radośnie pani ekspert zaciera ręce, jak dławi się kaszlem, ostatecznie uwierzyłby w przynależność Eleonory Iwanowny do świata czarownic. Kiedy Fata Morgana wyśmiała się i wykaszlała, podeszła do swego antycznego telefonu, wyjęła spod aparatu wizytówkę i wykręciła numer*. — Mówi Morgunow — powiedziała do słuchawki, nie witając się (nie miała takiego zwyczaju). — Jeszcze jeden się znalazł. Komedia! Pan się targuje, a tu czas ucieka. — Niech pani poda bardziej realną cenę — odrzekł spokojny głos z drugiej strony. Eleonora Iwanowna tupnęła ze złością. — Proszę mi tu nie opowiadać o cenie! Jestem profesjonalistą! Cena pozostaje bez zmian, no i dwieście z góry, bo teraz będzie pan potrzebował jeszcze jednego. — Chciwość sprawia, że do reszty traci pani rozum — odpowiedziała na to słuchawka. — Dwadzieścia za wszystko, i ani centa więcej. — Znalazł głupią! — Stara zaczęła sapać. — Niech pan pamięta, pożałuje pan. Pojutrze ten człowiek ma przyjść, a ja mu wszystko powiem. No, oczywiście nie wszystko. — Zachichotała. — To i owo. No jak, namyślił się pan? — Nie. I nie dzwoń do mnie więcej, stara wiedźmo. Koniec rozmowy, sygnał.

*** Przez ostatnie dwie doby — a ściślej noc, dzień, noc i jeszcze pół dnia — nic szczególnego Nicholasowi Fandorinowi się nie zdarzyło, możemy więc na jakiś czas go zostawić. Za to Ruletowi przytrafiło się coś absolutnie niewiarygodnego. To znaczy, właściwie nie przytrafiło, tylko przywidziało. Chociaż… No, w sumie to było tak.

O Rulecie i jego przywidzeniu To się zdarzyło następnej nocy, po dwunastej. Rulet siedział na parapecie, patrzył w gwiazdy. Jakąś godzinę wcześniej zaczął fazować, dobrze więc było — i jego zbłąkanej duszy, i nieszczęsnemu zatrutemu ciału. Gwiazdy były jasne, zacne, a w dodatku świecił apetyczny księżyc, do którego Rulet miał ochotę sięgnąć ręką, ale rozumiał, że to podpucha. Sięgniesz i jebniesz się z drugiego piętra, w realu. Na dole zaszurały opony. To wjechała na podwórze karetka pogotowia. Taka specjalna, jak jej tam… Erka… O, tak mówią. Światło na dachu wolno się obracało, i to też było zacne. Rulet popatrzył chwilę, jak błękitne promienie rozjaśniają mrok, i znowu zadarł głowę ku niebu. Potem, za jakiś czas, usłyszał w dole: cmok, cmok.

Opuścił głowę i zdumiał się: Po ścianie wzdłuż rynny, ale przy tym wcale jej nie dotykając, pełznął Spiderman, Człowiek–Pająk*. Pełznął, nie śpiesząc się, dostojnie. Górną ręką — ssawką się przyklei, po czym odrywa nogę od muru. Przyklei się nogą — przestawia rękę. Cmok, cmok. Łeb duży, idealnie okrągły, a oczy jak krople. — Kul — powiedział Rulet, nieprzestraszony bynajmniej, raczej ucieszony, bo przywidzenie było super. Wczoraj, kiedy nie starczyło mu kasy na dobrą hercię i trzeba było grzać jakieś świństwo, zrobił się kompletny syf. Rano Rulet poczłapał do umywalki opłukać gębę, a tu zonk — umywalka nagle ożyła. Kurek od zimnej wody okazał się lepki, jakby wysmarowany klejem — palce po prostu przyrosły Ruletowi do kranu. Chromowany kurek wyciągnął się jak wąż i owinął wokół drugiej ręki. I jak nie ściśnie za nadgarstek! Rulet ryknął ze strachu i bólu, zaczął się szarpać, ale umywalka trzymała go mocno. Spojrzał do lustra, a tam gęba trupa — straszna, biała, koścista, oczy jak dwie jamy, a pod nimi okropne fioletowe kręgi. Wtedy się scykał. Zamknął oczy, potrząsnął głową. Patrzy — trup zniknął, a w lustrze widać twarz jego własną, Ruleta, jaka była dawno temu, na zdjęciu szkolnym. Taka gładka, jasna. Nie zdążył się ucieszyć, gdy na twarzy zaczęły mu się robić dziurki — jedna, druga, piąta, dziesiąta. Rulet zrobił się jak ser szwajcarski — koszmar. Nagle usłyszał głos, czy to z lustra, czy ze zlewu: „Nie puszczę cię. Jesteś mój, Mójdodziur…”. Normalny horror. Ale Spiderman — nie, to nawet było ciekawe. Jak w dawnych czasach, kiedy kłuł się cyklodolem. Po nim widywał niezłe kreskówki. O zwierzętach, o pająku też. Kiedyś Rulet siedział w fotelu naszprycowany cyka, gapił się w sufit, a tam: pajączek na pajęczynie, i z każdą sekundą widać go coraz wyraźniej. Potem — pac: to nie pajączek, tylko niemiecki lotnik, i nie ma pajęczyny, tylko celownik. I jak nie zacznie walić do Ruleta pociskami smugowymi, przeszywać go seriami ognistych kul — super! No więc Rulet ucieszył się na widok Człowieka — Pająka. Wyjrzał przez okno, wyciągnął rękę, pomógł tamtemu przeleźć przez parapet. Spiderman miał superaśny kostiumik, całkiem jak w kinie. Czerwony, przeszywany czarnymi nićmi, a oczy wypukłe, błyszczące, i gdzieś w ich głębi błyskały iskierki. — Cześć, ja do ciebie — powiedział gość. Przybili piątkę, Łapa Człowieko–pająka przykleiła się do dłoni Ruleta, ale to nie było wcale straszne, całkiem inaczej niż z Mójdodziurem. Nawet śmieszne. — Oj, przykleiłem się. Sorki — przeprosił Spiderman, czymś tam cmoknął i odkleił się. — Rulet, jest prośba do ciebie, drobna rzecz. A ja cię za to nauczę łazić po ścianach i wisieć w pajęczynie. Masz pojęcie, jaka jazda? Kołyszesz się jak w hamaku. Zrobisz? — Zrobię — obiecał Rulet. — A czego chciałeś? Pająk wyjaśnił. Okazało się, że to faktycznie drobiazg. Rulet wtedy niczego by nie pożałował, szczególnie dla takiego gościa. Tamten uprzejmie podziękował i mówi:

— Zostawiłbym cię tu naćpanego, ale niedługo będziesz miał zjazd, zaczniesz się drzeć, że cię okradli. Zaczniesz? — Zacznę — potwierdził Rulet, nie chcąc sprzeciwiać się nowemu kumplowi. — Mogę cię pogłaskać po głowie? Spiderman miał strasznie okrągły baniak. — To potem. A teraz pójdziesz ze mną. Dobra? No to Rulet wziął i poszedł. A co, kurwa, miał nie iść? W umówiony dzień, dokładnie o trzeciej, Fandorin zjawił się na Twerskiej. Denerwował się, oczywiście. Co z tego wszystkiego wyniknie — wydarzenie kulturalne o światowym znaczeniu czy pudło? Ale od pierwszej minuty, ledwo zobaczył Eleonorę Iwanownę, zrozumiał: nie pudło. Fata Morganę dzisiaj jakby ktoś odmienił. Od razu otworzyła drzwi, powiedziała: „Aha, no, no”, i nawet uśmiechnęła się, co prawda, uśmiechem dosyć dwuznacznym, a nawet nieco złowieszczym. Może po prostu inaczej nie umiała? Na niecierpliwe pytania odparła: — Zaraz, zaraz. Najpierw pieniądze. Płaci pan 5803 ruble 14 kopiejek… Nie, nie mam wydać, tu nie kasa. Przeliczyła pięćsetrublowe banknoty, sprawdziła ultrafioletem na detektorze. Kiwnęła głową. Potem nastąpił prawdziwy cud. Zaproponowała herbatę i nalała do szklanek jakiejś bladej cieczy. Nika nie odważył się jej pić. Nie tknął też ciasteczek, zwłaszcza że na paterce leżały zaledwie trzy. — No i jak? — spytał błagalnie. — Dostojewski czy nie Dostojewski? Eleonora Iwanowna znowu się uśmiechnęła. Bez wątpienia jej mało ujmująca twarz w uśmiechu robiła się jeszcze mniej sympatyczna. Rzadko widuje się coś takiego. — Nie wybiegajmy naprzód. Wszystko po kolei. Wzięła wydruk do ręki, poprawiła swoje ciemne okulary i zaczęła tonem przewodniczki w muzeum: — Papier wykonany został we frankfurckiej fabryce papieru Obermuller. Była to marka dosyć popularna, bardzo często używana na Zachodzie od lat czterdziestych aż do początków siedemdziesiątych dziewiętnastego wieku. Nie najtańsza — wiadomo, że Fiodor Michajłowicz lubił dobry papier. Pióro stalowe, wyprodukowane w Manchesterze. Właśnie takich stalówek Dostojewski używał w latach sześćdziesiątych. Analiza chemiczna atramentu potwierdza jego autentyczność. Marki nie dało się ustalić, ale sądząc po stopniu wyblakłości, przy założeniu, że papier przechowywano w ciemnym miejscu, odpowiada podstawowym parametrom czasowym. Wreszcie charakter pisma i, co też jest bardzo ważne, marginesy, czyli w naszym wypadku rysunki… — Dłuższa pauza i uroczysty ton. — Bez żadnych wątpliwości to ręka Fiodora Dostojewskiego. — Hura! — Nicholas z triumfem machnął pięścią w powietrzu. — Czułem to! Pani ekspert podniosła dłoń: ciszej, jeszcze nie skończyłam. — Do niego również należy odcisk zabrudzonego atramentem palca prawej dłoni. Przetwornik optoelektronowy z wystarczającą dokładnością określił wzór papilarny, który

całkowicie pokrywa się z innym odciskiem, w swoim czasie odnalezionym przeze mnie na stronie osiemnastej rękopisu Niełoczki Niezwanowej. Badanie dermatoglificzne stwierdza wyraźną płynność papilarów, charakterystyczną dla epileptyków, a jak oboje wiemy, Fiodor Michajłowicz cierpiał na tę przypadłość. Poza tym śmiem twierdzić, że daktylogram należy do mężczyzny średniego wzrostu, najprawdopodobniej w przedziale wiekowym od czterdziestu do pięćdziesięciu lat. Co odpowiada czasowi pracy nad Zbrodnią i karą — Fiodor Michajłowicz miał wówczas czterdzieści cztery lata. — Czyżby na podstawie odcisku palca można było ustalić tyle różnych rzeczy? — zdumiał się Nika. — Jeśli odcisk jest wyraźny — tak. Przechodzę do części hipotetycznej. — Eleonora Iwanowna odwróciła stronę. — Analiza tekstologiczna badanego fragmentu, dotąd zupełnie nieznanego nauce, pozwala z dużym stopniem pewności przyjąć, że mamy przed sobą część rękopisu, stanowiącą ukształtowany fabularnie wariant dzieła literackiego, które dotarło do nas jako powieść Zbrodnia i kara. — To długie zdanie pani Morgunow wynagrodziła sobie łykiem herbaty i czytała dalej: — Wiadomo, że na początku czerwca 1865 roku, wyjeżdżając za granicę, Fiodor Michajłowicz zaproponował wydawcy „Sankt–Pieterburgskich Wiedomosti”, Korszowi, i wydawcy „Otieczestwiennych Zapisków”, Krajewskiemu, powieść, którą obiecywał zakończyć do października. Propozycji nie przyjął ani Korsz, ani Krajewski, i do tej pory uważano, że zamysł pozostał niezrealizowany. Być może jednak jakaś część pracy została wykonana, a Fiodor Michajłowicz wykorzystał materiały z niedokończonej powieści przy Zbrodni i karze. To pierwsza wersja. Można jednak przyjąć mną, związaną ze Stełłowskim, niezbyt uczciwym wydawcą, który właśnie wtedy, w czerwcu 1865 roku, podpisał z Fiodorem Michajłowiczem „kontrakt”, to znaczy umowę. — Tak, pamiętam tę historię — postanowił błysnąć wiedzą Nicholas. — Za niewielką zaliczkę Dostojewski zobowiązał się napisać w określonym terminie powieść, a gdyby obietnicy nie spełnił, wszelkie prawa do jego dzieł na dłuższy czas miał przejąć Stełłowski. Dzięki młodej stenografce Annie Snitkin pisarz zdołał jednak dotrzymać warunków umowy. Ale przecież, o ile pamiętam, chodziło o powieść Gracz, a nie o Zbrodnię i karę. — Nie zna pan dobrze biografii Fiodora Michajłowicza — zganiła magistra historii pani Morgunow. — Wstyd. Co tu ma do rzeczy Gracz? To będzie dopiero jesienią 1866 roku, a my mówimy o lecie sześćdziesiątego piątego. Fiodor Michajłowicz mieszka w Wiesbaden, często grywa w ruletkę, nie ma pieniędzy, by uregulować rachunki w hotelu. Jest sam, w okropnej sytuacji, i ciągle pisze, pisze. Zachowały się zapisy dwóch wstępnych redakcji Zbrodni i kary. W pierwszej narratorem jest morderca, powieść ma formę jego „spowiedzi”. Oś fabularną drugiej redakcji stanowi proces mordercy. Mógł być jeszcze jakiś wariant, którego do tej pory nie znamy. W takiej hipotezie nie ma nic fantastycznego. W jednym z listów barona Wrangla, bliskiego przyjaciela pisarza, znajduje się niejasna wzmianka o tym, że w sierpniu czy wrześniu Fiodor Michajłowicz usiłował coś napisać dla wydawcy Stełłowskiego. Ze swej strony w liście do Wrangla pisarz informuje — Eleonora Iwanowna przesunęła palcem po linijkach — „Teraz znowu zacznę pisać powieść pod przymusem, to znaczy z biedy, naprędce. Z pewnością będzie błyskotliwa, ale czy akurat tego mi potrzeba?!”. I dalej, z innego listu do tegoż adresata: „Obecnie zacząłem pewną pracę, za którą pieniądze będę mógł dostać dopiero jesienią. Koniecznie muszę pomyślnie i jak najszybciej skończyć tę pracę, żeby po

otrzymaniu pieniędzy zacząć spłacać długi”. I jeszcze jedna skarga, na to samo: „O, mój przyjacielu! Nie uwierzy Pan, jaka to męka pisać na zamówienie… Ale co począć: mam 15 000 długu”. — Staruszka odłożyła kartkę. — Idźmy dalej. Sam Fiodor Michajłowicz później pisał do barona Wrangla, że po powrocie do Petersburga, w końcu listopada, kiedy do powieści o Raskolnikowie miał już „wiele gotowego materiału”, „wszystko spalił” i „zaczął na nowo”, według „nowego planu”. A jeśli nie spalił? W takich sprawach należy mieć ograniczone zaufanie do Fiodora Michajłowicza. Na przykład, w 1871 roku, przed powrotem z długiej zagranicznej podróży, też pisał, że spalił wszystkie brudnopisy z ostatnich czterech lat, w tym oryginały i pierwsze redakcje Wiecznego męża, Idioty i Biesów. Później jednak wyjaśniło się, że zapisy te przetrwały w stanie nienaruszonym. Do dzisiaj przechowywane są w Archiwum Literackim — Możliwe zatem, że i z rękopisu 1865 roku coś ocalało. W każdym razie ma pan, młody człowieku, niesamowite szczęście. Stara wiedźma ni stąd, ni zowąd zachichotała. — Rękopis jako dokument wyjątkowej wartości kulturalnej winien zostać przekazany, a w niektórych przewidzianych przez prawo wypadkach — sprzedany państwu. Na przykład wtedy, gdy zdoła pan udowodnić, że wszedł w posiadanie rękopisu w sposób legalny — dajmy na to, odziedziczył go. Pan jednak z pewnością będzie chciał przemycić go za granicę, na aukcję. Oj, trzeba było wziąć od pana więcej. Żartuję! — Zamachała ręką na Fandorina, który już usiłował protestować. — Gwarantowałam panu poufność i słowa dotrzymam. Nauka, której poświęciłam całe życie, potraktowała mnie paskudnie, nie mam więc wobec niej żadnych zobowiązań. Ale proszę wziąć pod uwagę — rzeczoznawczym chytrze zmrużyła oczy — że cena takiego autografu jest względnie niewielka, kilka tysięcy dolarów, nawet jeśli sprzedaje się na czarno, w prywatne ręce. Co innego, gdyby miał pan cały rękopis, wówczas… ho, ho! Tak, to całkiem inna sprawa. Wyczekująco patrzyła na rozmówcę. Nawet spuściła trochę okulary; błysnęło dwoje nieżyczliwych, wodnistych oczu. — To własność mojego klienta. — Nicholas wstał, troskliwie włożył drogocenną kartkę i ekspertyzę do plastikowej koszulki. — On zdecyduje. Biedny Rulet, myślał. Co z nim będzie? Teraz z tej radości zaćpa się na śmierć. Co zrobić? — Życzę powodzenia, Nikołaju Aleksandrowiczu Fandorin — rzekła na pożegnanie Eleonora Iwanowna z wyraźnym już, chociaż nie bardzo zrozumiałym szyderstwem. Nika zauważył ten szyderczy ton, ale przypisał go starczemu dziwactwu. W dodatku nurtowało go skomplikowane zagadnienie etyczne: jak nie naruszyć prawa i zarazem nie zawieść zaufania klienta. Schodził po schodach i wzdychał. Problem wydawał mu się nader trudny. A tymczasem do zetknięcia się z problemem naprawdę trudnym magistrowi historii zostało najwyżej trzy minuty. Na podwórzu słońce tak paliło, że poznikały z ławek wszystkie emerytki. Brudny gołąb beznadziejnie dziobał wyschniętą kałużę, obok z wysuniętym jęzorem włóczył się pies, i tylko stadko dziewczynek z zapamiętaniem skakało po wysmarowanym kredą asfalcie. Te nic sobie nie robią z upału, a tymczasem ktoś inny dostał ataku serca, pomyślał Nicholas, widząc zaparkowaną niedaleko erkę.

Wsiadł do swojego rozgrzanego metrocabu, opuścił szyby i włączył wentylator na najszybsze obroty, żeby czym prędzej przewietrzyć samochód. Przy obrocie klucza ożył odbiornik. To było „Autor — radio”, nowa stacja, która w przerwach między wiadomościami o ruchu drogowym nadawała piosenki autorskie. Kobiecy głos przy akompaniamencie gitary namiętnie i posępnie zaśpiewał: „Choć mówisz: świeczki nie jest warta gra; ta, którą los zaczyna wciąż na nowo…”. Fandorin ruszył. Na ulicę wyjeżdżało się przez łukowato sklepioną bramę. Kiedy Nika wjechał w tę ciemną strefę z jasno oświetlonego podwórza, na wszelki wypadek zwolnił, bo prawie nic nie widział. I zbyt późno zauważył, że od ściany oderwał się wąski cień…

*** E nie, o cieniu, który się oderwał od ściany, to potem. Najpierw trzeba skończyć opowieść o Eleonorze Iwanownie Morgunow, żeby więcej już nie wracać do tej niemiłej pod każdym względem damy.

O gościu Eleonory Iwanowny. A może nawet o Gościu Mniej więcej pół godziny po wyjściu naiwnego dryblasa ktoś zadzwonił do drzwi mieszkania nr 39. Eleonora Iwanowna długo nie otwierała, patrzyła przez wizjer. Żarówka na klatce chyba się przepaliła, tak że w ciemnościach nic nie było widać. W końcu spytała: — Kto tam? Przecież słyszę, jak ktoś szura za drzwiami. Proszę odpowiedzieć, a jak nie, to wezwę milicję. Cienki głosik odpowiedział: — Laleczko, otwórz. To ja, Swietusia*. Zaskoczona pani Morgunow aż uderzyła czołem o drzwi. „Laleczką” nikt nie nazywał jej już od pięćdziesięciu lat. Od czasu, kiedy Swietusia, jej siostra, zginęła, utopiła się w jeziorze. Eleonora Iwanowna nikogo tak nie kochała jak właśnie ją. Właściwie od tamtej pory nikogo w ogóle nie kochała. Wstrząśnięta Laleczka zdobyła się na coś niesłychanego: zdjęła łańcuch i otworzyła drzwi. Doznała takiego wstrząsu, że jakby przestała być sobą. No bo rzeczywiście: nie będzie przecież trzymać Swietusi na ciemnych schodach! W absolutnej ciemności ktoś wszedł. Rozszedł się wtedy dawno zapomniany zapach perfum „Czerwona Moskwa”, ale Eleonora Morgunow nic absolutnie nie zdążyła zobaczyć, bo zwinna ręka ściągnęła jej okulary z nosa, a bez okularów Eleonora Iwanowna prawie wcale nie widziała — siedem dioptrii plus jaskra. Cofnęła się więc i zrobiła dwie sprzeczne ze sobą rzeczy: oczy zmrużyła tak, że wyglądały jak dwie szparki (żeby cokolwiek dostrzec), a usta przeciwnie, szeroko otworzyła (żeby krzyknąć). No i coś dostrzegła. Jej twarz mimo woli wykonała odwrotną roszadę: usta się zamknęły, za to szeroko otwarły — oczy.

To nie była Swietusia. Swietusia na zawsze pozostała dwudziestodwuletnią dziewczyną z warkoczami. A to była staruszka w takiej samej opończy jak Eleonora, z taką samą torebką i też w ciemnych okularach. — Żartowałam. Nie jestem Swietusia. Jestem Eleonora Iwanowna Morgunow. W piersi starej coś jakby trzasnęło, a w oczach jej pociemniało. Czyżbym miała taki okropny, piskliwy głos, przemknęło przez głowę zdumionej Eleonorze Iwanownie. To znaczy, nie ja, tylko… No, ale jakim cudem? Dlaczego?! Cofnęła się w końcu aż do pokoju, omal nie potknąwszy się na progu, ale ustała na nogach. Zrobiła jeszcze kilka kroków i opadła na fotel. Na stoliku stała szklanka z walokardiną, zawsze w pogotowiu. „Wypij, prędko wypij” — podpowiedziało spazmatycznie bijące serce. Ale co tam myśleć o kroplach — zjawa wpłynęła do pokoju, usiadła na krześle w ciemnym kącie. I znowu przemówiła: — Przepraszam… wybacz, że się przedstawiłam jako Swietusia. To było konieczne, żebyś mi otworzyła drzwi. Przecież, he, he, nie jestem Duchem Świętym, żeby przeniknąć przez sklejkę i dermę. Pani Morgunow spróbowała wziąć się w garść. — Wiem, kim jesteś! — wykrzyknęła drżącym głosem. — „Przepraszam, wybacz” — z tymi słowami do Iwana Karamazowa zwraca się diabeł w dziewiątym rozdziale czwartej części Braci Karamazow. Mam halucynacje. Na pewno zemdlałam, a ty jesteś przywidzeniem. — Podoba mi się, że tak po prostu jesteśmy na ty — zaśmiało się przywidzenie, tym samym potwierdzając domysł Eleonory Iwanowny. To przecież był dosłowny cytat ze wspomnianego rozdziału. Nic, tylko musiałam dostać apopleksji, pomyślała staruszka. Przez całe życie zajmowałam się Fiodorem Michajłowiczem, nic dziwnego więc, że coś takiego mi się przywidziało. A może to jednak zawał? Strasznie boli mnie serce! — Co się tak dziwisz? Zawsze wiedziałaś, że to się tak skończy, stara diablico. — Nic nie wiedziałam — z trudem wysyczała Eleonora Morgunow, która z każdą chwilą czuła się gorzej. — C’est charmant, „nie wiedziałam”. Całego Dostojewskiego nauczyłaś się na pamięć i nie wiedziałaś? — Chimera wstała z krzesła, ale się nie zbliżała; została tam, gdzie była. — Nie denerwuj się. Może zaraz wyjdę i dam ci spokój. Tylko odpowiedz mi na parę pytań, i wyjdę. Jak Boga kocham, wyjdę. He, he… Przy wtórze cichego, jak gdyby syczącego śmiechu nieproszonego gościa…to znaczy, Gościa, Eleonora Iwanowna wyciągnęła drżącą dłoń po lekarstwo i zrozumiała: nie, nie dosięgnie. Nie ma siły.

4. Fatum Magistra Choć mówisz: „Świeczki nie jest warta gra, ta, którą los zaczyna wciąż na nowo”,

każde spotkanie sens ukryty ma, nic się nie dzieje przypadkowo. „Autor–radio” zdążyło zaśpiewać jedną zwrotkę, kiedy Nicholas wjechał do bramy, na wpół oślepł w ciemnościach i dostrzegł, jak od ściany odrywa się jakiś wąski cień. Cień zachwiał się, klasnął w dłonie. Upadł wprost pod koła. Pisk hamulców. Paniczne walenie serca o klatkę piersiową. Uderzenie piersią w kierownicę. Uderzenie zderzaka — w coś miękkiego. — Oh, my God, no! — wyrwało się Nice po angielsku, co już od pięciu lat się mu nie zdarzyło. Przez całe dorosłe życie, od chwili gdy pierwszy raz nacisnął pedał gazu, bał się właśnie tego: nawet nie zderzenia z innym żelaznym pudłem na kółkach, ale przyprawiającego o mdłości dźwięku, kiedy metal uderzy w coś żywego, a dwa losy stoczą się po urwisku — jego własny i jeszcze czyjś. Kto, kto? — o tym myślał Fandorin, otwierając drzwi trzęsącymi się rękami. Pijany, staruszka, mały, zwinny chłopaczek? Byle tylko nie chłopiec, błagał w duchu, byle nie chłopiec! Jego modlitwa została wysłuchana. Ach, ileż to razy w dzieciństwie mama mówiła: „Kiedy się o coś modlisz, formułuj prośbę naprawdę jasno”. Oczy już przywykły do półmroku, więc Nika zobaczył, że pod zderzakiem jego masywnego angielskiego wozu leży dziewczynka*. — Dziecko przejechali! — zaczęła krzyczeć jakaś kobieta. Echo zapewniło jej odpowiedni efekt akustyczny. — Żyjesz? — wyrzucił z siebie Nika, klękając tuż obok ciała. W końcu, z jaką szybkością mógł jechać? Chyba nie więcej niż dziesięć na godzinę. Dziewczynka jęknęła i poruszyła się. Sklepienie zwielokrotniło hałas tłumu, który zebrał się natychmiast. — Żyje czy nie, i tak trzeba będzie posiedzieć — ze złośliwą satysfakcją rzekł bas. — Trzeba sprawdzić, czy nie pijany — zaproponował rzeczowo nadpęknięty tenor. — Jeżdżą po podwórzu jak wariaci, a tu są dzieci. — Takim zawsze ujdzie na sucho. Widzisz, że furę ma zagraniczną — wtrącił trzeci, starczy głos. Jeszcze inny (oczywiście kobiecy, nie męski) dodał: — Czy ktoś ma komórkę? Trzeba wezwać pogotowie! — Nie trzeba — powiedziała nagle dziewczynka, unosząc się do pozycji siedzącej. — Ja nic… Sama jestem sobie winna. Ten pan jechał spokojnie. To mnie się zakręciło w głowie. Przepraszam pana — zwróciła się do sparaliżowanego strachem Niki i zaczęła chlipać. Teraz, kiedy usiadła, było widać, że ma jakieś szesnaście lat. Nie dziewczynka, tylko dziewczyna. W tiszercie z koralikową papugą na piersi, w jasnych szortach i sandałach. — Cicho, głupia! — poradził rzeczowy tenor. — Sama, nie sama — co za różnica. Co, nie widzisz, że facet jest nadziany? Tu widać dużą kasę. Ja zaświadczę, że jechał bez świateł. — Przecież światła się palą! — oburzył się Nicholas.

— Później je włączyłeś. A ty, dziewucho, słuchaj mnie, to się dogadamy. Ale dziewczyna nie słuchała doradcy. Na czworakach macała dłonią po asfalcie i najwyraźniej czegoś szukała. Znalazła w końcu i zawołała: — O, Boże, stłukły się! Trzymała w ręku przeciwsłoneczne okulary. Oczywiście całkiem nowe, ze szkła jeszcze nie zdjęła nalepki. — Czy to boli? — spytał Nika, naprędce obmacując jej kark i ramiona. — A to? — Ej ty, co tam dziewuchę macasz! — krzyknął z tłumu ten sam paskudny głos. — Nie, tylko w łokieć się trochę uderzyłam. Naprawdę wszystko ze mną w porządku. Ale kiedy pomógł dziewczynie wstać, okazało się, że cała dygocze. Cóż się dziwić, szok… — Proszę wsiadać, zawiozę panią do szpitala. „Życzliwy”, niepozorny facet z kraciastą torbą, w której pobrzękiwały butelki, ostrzegł surowo: — Nawet nie myśl o tym! Teraz jesteś ofiarą wypadku, masz wszystkie prawa, a potem niczego nie udowodnisz. On cię wywiezie za róg i da kopa w tyłek. Ale nie bój się, zapamiętałem numer. Kiedy tłum przekonał się, że nic dramatycznego się nie zdarzyło, stopniał od razu, został tylko ów podwórzowy pragmatyk. — A może da się wstawić szkło? — spytała ofiara, wkładając okulary. Jedno oko patrzyło na Nicholasa przez siatkę pęknięć, drugie — nieosłonięte, w pustej ramce — było szeroko otwarte. — Kupię pani takie same — wybełkotał Fandorin, ciągle jeszcze nie wierząc swemu szczęściu. Żywa, cała! No i chyba nawet nie zamierza domagać się pieniędzy. — Tylko najpierw musimy pojechać do przychodni, tam panią zbadają, bo nigdy nic nie wiadomo. Prawie siłą wepchnął ją do samochodu, zapalił światło i teraz dopiero mógł przyjrzeć się jej należycie. Chuda, jasne włosy do ramion, tak samo jasne rzęsy i brwi, czyli nie maluje się; u dzisiejszych szesnastolatek to rzadkość. Chociaż może ma i więcej. Albo mniej. Kiedy Nicholas przekroczył czterdziestkę, zorientował się, że już nie rozróżnia wieku młodych dziewcząt, których twarze nie są jeszcze ukształtowane, mają tylko po szczeniacku pulchne policzki. Czy taka ma szesnaście, czy dwadzieścia sześć lat — trudno powiedzieć. Dokładnie tak samo w młodości dziwił się, jak ludzie mogą na podstawie wyglądu określić, kto ma lat pięćdziesiąt pięć, a kto siedemdziesiąt. Wtedy wydawało mu się, że wszyscy starsi są w jednym wieku. — Ile pani ma lat? — spytał prawem wiekowego dziadka. — Osiemnaście — odpowiedziała nieznajoma, smętnie przyglądając się okularom. — I zausznik się wygiął. Niby ładna, rysy ma regularne, ale żadna piękność, ocenił Fandorin naturalnym męskim zwyczajem (nic się na to nie poradzi). Cóż to znaczy piękność? Gdzie tkwi jej sekret? W wyrazie twarzy, w szczególnym blasku oczu, w osadzeniu głowy. A uderzona przez metrocab blondynka była jakaś mizerna, żałosna. Szczuplutkie ramionka uniesione, na karku — dziecięcy puszek, i jeszcze pociąga nosem. Dziwna dziewuszka, jakaś taka bezbronna. Czyż normalna moskiewska osiemnastolatka wsiadłaby do samochodu z nieznajomym mężczyzną, który na domiar złego dopiero co ją potrącił? Normalna raczej zażądałaby przede wszystkim

paru setek albo i tysiąca od właściciela lipnego rolls–royce’a. A on by zapłacił, bo co innego mógłby zrobić? Nicholas włączył radio, chciał ruszyć, ale dziewczyna nagle się ocknęła. — Nie, nie warto do przychodni. Ja już lepiej sobie pójdę. Muszę jeszcze wrócić do tamtego domu, mam pewną sprawę. Pan na pewno tutaj mieszka. Nie wie pan, w której klatce jest mieszkanie numer 39? — Nie, nie jestem stąd… — zaczął Fandorin i nagle sobie uświadomił. — Trzydzieści dziewięć? Pani do Eleonory Iwanowny? — Co za zbieg okoliczności! Dziewczyna zdziwiła się mniej niż on. To zrozumiałe — wzięła go przecież za kogoś z tego właśnie domu. — Pan ją zna? A ja nie. Jest specjalistką od rękopisów Dostojewskiego. — Błękitne oczy patrzyły na Nike jasno i ufnie. — Muszę się od niej dowiedzieć czegoś bardzo ważnego. To ci dopiero! Fandorin aż płonął z ciekawości. — Zdumiewające — rzekł z uśmiechem. — W takim razie poznajmy się. Nikołaj Aleksandrowicz Fandorin. — Sasza. Sasza Morozow — przedstawiła się i podała mu szczupłą rączkę. — Sasza, niech pani sobie wyobrazi, że dopiero co wyszedłem z mieszkania numer 39. Też byłem u Eleonory Iwanowny, na konsultacji. — No i jaka ona jest? Surowa? — lękliwie spytała dziewczyna, wciąż nie bardzo zaskoczona. Wiotkie, anemiczne istoty zawsze mają dziwnie przytępione reakcje i emocje, pomyślał Nika. I mocno się pomylił, ponieważ Sasza nagle zasłoniła twarz dłońmi i wybuchnęła gorzkim płaczem. To wstrząs, następstwo szoku, wyjaśnił sobie w duchu Fandorin, ostrożnie głaszcząc ją po ramieniu. — No, no — próbował zażartować — Eleonora Iwanowna jest z pewnością osobą budzącą lęk, ale nie aż do tego stopnia. Nie jest Babą–Jagą, nie zje pani. To chyba podziałało. Sasza wysmarkała się i uśmiechnęła przez łzy — jakby słońce wyjrzało zza chmur, ale tylko na chwilę, nie dłużej. — A choćby nawet była Babą — Jagą — ostry podbródek energicznie wysunął się do przodu — to i tak nie mam dokąd iść. W niej cała nadzieja. Powiedziała to tak, że Nice od razu odechciało się żartów. — Co się stało? — spytał poważnie. — I co ma do tego pani Morgunow? Szczerze mówiąc, wcale mi się nie spodobała. Niezbyt sympatyczna staruszka. Z ulicy nadjechał samochód, trzeba więc było wycofać się z powrotem na podwórze. — Pani Morgunow nie ma z tym nic wspólnego. Ma… Dostojewski — dziewczyna dała niejasną odpowiedź. — Spotkało mnie nieszczęście, straszne nieszczęście… — Znów się rozpłakała, teraz już na dłużej. Nike najbardziej poruszyło, że dotknęła czołem jego ramienia — jak Gela, kiedy była całkiem mała. Głaskał dziwną dziewczynę po włosach, czekając, kiedy się wypłacze i zacznie opowiadać; zdaje się, że ona sama też miała na to ochotę. No i rzeczywiście, zaczęła mówić. Z początku mętnie i chaotycznie, tak że Nika prawie nic nie rozumiał, ale potem wszystko zaczęło się wyjaśniać.

O nieszczęściu Saszy Rozumie pan, trzeba lliuszy zapłacić za klinikę, drugą ratę, i to strasznie dużo, całe dwadzieścia tysięcy… Dziesięć tato zdążył wpłacić, teraz jeszcze dwadzieścia, ale jak? Potem też trzeba, dwie przedpłaty, z tym, że jeszcze nie teraz. Tak jest napisane w umowie, Szwajcarzy ściśle się tego trzymają. A jeśli się nie zapłaci, to wypiszą go przed następnym etapem. Wtedy pierwsze dziesięć tysięcy po prostu przepadnie. Euro! Oni tam mają franki szwajcarskie, ale my płacimy przez firmę — pośrednika, a oni biorą w euro… Dziesięć tysięcy kosztowały same badania, a leczyć jeszcze nawet nie zaczęli. Ich też można zrozumieć, tam przecież wszystko jest okropnie drogie. Sala, wyposażenie, lekarstwa i pensje dla wszystkich. U nich nie to, co u nas, że salowa zarabia więcej niż profesor… A może u nich nie ma salowych? Nie wiem. Tam, w Szwajcarii, nawet pielęgniarki mają wyższe wykształcenie, robią doktoraty, słowo daję, tato mi opowiadał. Iliusza to mój brat, dziewięcioletni. Ma wadę serca, wrodzoną, bardzo ciężką. Potrzebna jest operacja, u nas takich nie robią, tylko w Szwajcarii, w jednej klinice. Pojechali tam razem z Antoniną Wasiljewną, to jest jego mama, a moja, nota… „macocha” to brzydkie słowo… żona taty. Tam w klinice są cztery etapy: badania, pierwsza operacja, kuracja lekami i druga operacja. Jeśli to wszystko się zrobi, lliusza wreszcie zacznie normalnie oddychać, biegać, uczyć się jak wszyscy. Będzie normalny. I twarz będzie miał nie siną, tylko jak u innych chłopców. Rumianą. W tym miejscu Nika zobaczył, jakim blaskiem zapłonęły oczy Saszy, i pomyślał: Ej, nie, nie miałem racji, jest piękna. Po prostu nie od razu się to dostrzega, ale tym mocniejszy bywa potem efekt. — I na czym to nieszczęście polega? — spytał ją ze współczuciem. — Że nie ma pieniędzy na drugą ratę? Dziewczyna zdecydowanie pokręciła głową. Otarła łzy. — Są. I ja je znajdę. Muszę znaleźć. To ja wymyśliłam, żeby spytać Eleonorę Iwanownę Morgunow, tato mi o niej opowiadał. — O co spytać? — Czy tato rozmawiał z nią o rękopisie. Ona jest przecież najlepszą specjalistką. Na pewno jej pokazywał, pytał o radę. Nicholas zamarł, a Sasza rozejrzała się na boki i, chociaż siedzieli w aucie i nikogo obok nie było, zaczęła mówić szeptem.

O nieszczęściu Saszy (ciąg dalszy) Wie pan, mój tato znalazł rękopis. Samego Fiodora Michajłowicza. Wyobraża pan sobie?

To Bóg się nad nim zlitował. Ze względu na lliuszę. Za rękopis można dostać bardzo dużo pieniędzy. Wystarczy na leczenie i jeszcze sporo zostanie. Ale najważniejsze, żeby wystarczyło na klinikę. Wtedy lliusza wyzdrowieje, Antonina Wasiljewna się uspokoi, nie będzie się denerwować i krzyczeć, i znowu wszystko będzie takie jak trzeba. Tak jak dawniej, przed kapitalizmem. Dobrze nam się wtedy żyło. Sama tego nie pamiętam, bo byłam mała, ale tato mi opowiadał. Przecież był docentem, napisał dwie prace o Fiodorze Michajłowiczu. Kiedyś w instytucie dostawał przyzwoitą pensję, a do tego przydziały żywnościowe. To znaczy różne dobre rzeczy sprzedawali tanio, teraz czegoś takiego nie ma. A potem tato ożenił się z Antoniną Wasiljewna, bo moja mama umarła, kiedy mnie urodziła. Dlatego dźwigam na sobie taki straszny grzech, już od urodzenia. Tato musiał się znowu ożenić. Urodził się lliusza, ale był bardzo chory. Wtedy przyszedł kapitalizm i pieniędzy zupełnie zabrakło, a na lliuszę trzeba dużo… Ja, co prawda, pomagam, ale dopiero od niedawna, tylko trzy lata. Opiekuję się chorymi staruszkami, to znaczy opiekowałam się, sprzątałam mieszkania, za to dobrze płacą. Jeden raz mi się poszczęściło, dostałam pracę na daczy przy jednym sparaliżowanym dziadku, aż trzydzieści dolarów za dobę. Spać mi się chciało cały czas, ale za to lliuszy kupowaliśmy świeży sok, witaminy. A potem musiałam odejść, bo syn tego dziadka zaczął mnie zaczepiać. Obiecał, że da mi jeszcze drugie tyle, jeżeli…no wie pan…Uciekłam, nawet nie wzięłam pieniędzy za ostatni tydzień. Potem się wstydziłam. Też mi coś, nic by ci nie ubyło. To Antonina Wasiljewna tak powiedziała w zdenerwowaniu. Potem mnie za to przepraszała, ale przecież miała rację: jestem egoistką. A tato mówił: to nic, Saszeńko, jeszcze wszystkim nosa utrzemy. Będziemy mieli dużo pieniędzy, wyleczymy lliuszę i kupimy wszystko, co trzeba. Antonina Wasiljewna złościła się na te rozmowy, krzyczała, więc tato mówił tak tylko, kiedy byliśmy sami. Antonina Wasiljewna jest dobra, ale ją też można zrozumieć. Wychodziła za mąż za samodzielnego pracownika naukowego, docenta, pensja czterysta plus dodatki (to kiedyś było bardzo dużo), a teraz co? Inni się jakoś urządzili, a tato cały czas i pieniądze tracił na poszukiwania. Znajdę mówił, rękopis, kupimy mercedesa, lliuszę wyślemy do Szwajcarii, a ciebie ubiorę od stóp do głów jak księżniczkę. Wyobraża pan sobie? My nigdy nawet łady nie mieliśmy, a on — mercedesa! Oj, jak Antonina Wasiljewna przez tego mercedesa się rozzłościła! A tato nagle go kupił. Kiedy znalazł rękopis. Bo go znalazł, ma pan pojęcie?! Znalazł też kupca i dostał zaliczkę, kupę pieniędzy i w dodatku „pierścień Porfiria Pietrowicza”… Nie słyszał pan? A mnie tato o nim tyle opowiadał! Absolwenci Szkoły Prawoznawstwa chcieli go podarować Fiodorowi Michajłowiczowi na sześćdziesiąte urodziny, ogłosili zbiórkę i zebrali dużo pieniędzy. Zamówili złoty pierścień z brylantem, cztery karaty, i z wygrawerowanym „F.M. od P.P.” — to znaczy „Fiodorowi Michajłowiczowi od przyjaciół prawo — znawców” — to jak gdyby od śledczego Porfirija Pietrowicza, bo przecież on też kończył Szkołę Prawoznawstwa. Szkoda, że nie zdążyli mu wręczyć — Fiodor Michałowicz umarł. No więc kupiec gdzieś odszukał ten pierścień i dał tacie. Tato strasznie się ucieszył. Pokazał mi

pierścień i gdzieś schował, żeby Antonina Wasiljewna nie kazała mu go sprzedać. Chociaż w gotówce też dużo tacie dali. Tyle rzeczy za to kupił! Nie tylko mercedesa! Dla Antoniny Wasiljewny perfumy i suknie, dla siebie marynarkę ze złotymi guzikami, to się nazywa blezer, szkła kontaktowe sobie sprawił — on zawsze o tym marzył. I dla mnie dużo rzeczy: ubranie, okulary przeciwsłoneczne, markowe… A ja je stłukłam… Sasza znowu smutno popatrzyła na zniszczone okulary, ale po chwili się rozpromieniła. — A jeszcze mi podarował łańcuszek na nogę, z małymi dzwoneczkami, z prawdziwego złota, dziewięciokaratowego. Podniosła kolano do podbródka i zademonstrowała nogę w kostce. O złocie powiedziała z taką dumą, jakby mowa była znowu o brylancie, i to nie o cztero–, ale o dziewięciokaratowym. — Mercedes, wie pan, jaki to samochód? Jeszcze lepszy niż pana. Co prawda, zdążyliśmy się nim przejechać tylko raz, do wsi Archangielskoje. Siedzenia są skórzane, miękkie, jak się naciska guzik, to wszystkie szyby można opuszczać, a tutaj, gdzie jest podłokietnik… — Poczekaj. — Nicholas przerwał reklamę firmy Daimler–Benz, słuchając w napięciu tej zawiłej opowieści. — A więc twój tato szukał rękopisu Dostojewskiego i go znalazł. Co to za rękopis? — Właściwie nie bardzo wiem. Tato mi nie wyjaśniał, mówił, że to tajemnica. Schował go gdzieś, a sam zawiózł do kupca tylko początek, w czarnej teczce. To było przedwczoraj… Teczki kupił specjalne, reprezentacyjne, strasznie drogie. Sasza zaczęła spazmatycznie płakać, z jej oczu znowu popłynęły łzy. Chciała mówić dalej, ale nie od razu była w stanie. A Nika chyba sam już się domyślał, co było dalej. — Na podwórzu ktoś na niego napadł… Rozbił mu głowę, zabrał teczkę z rękopisem… Ja wczoraj w szpitalu cały dzień… Tato nieprzytomny. Dzisiaj przyszłam, a on… I nowy atak szlochów, tak gwałtownych, że opowieść się urwała. — Umarł — ponuro uzupełnił Fandorin. Oj, Rulet, Rulet, nieszczęsny narkomanie, coś ty narobił! Dziewczyna pokręciła głową. — Nie wraca do przytomności? — Nie, wró–ócił… — I jeszcze głośniejszy szloch. Nicholas patrzył na nią bezradnie. — To w takim razie czemu pani płacze? Że połowa rękopisu przepadła? „To się da naprawić” — już chciał powiedzieć, ale Sasza znowu rozpaczliwie pokręciła głową i teraz nie zapłakała, ale zawyła, i to tak gorzko, z takim bólem, że Nika w ogóle przestał cokolwiek rozumieć. — Chwileczkę. Ojciec żyje? — Żyyjee… — To czemu pani płacze? — Żyć żyje… ale to nie on… — Jak to „nie on”?! — Oj, niech pan już nie pyta więcej, bo nie mogę! Uuuu…

I widać było, że naprawdę nie może. Nicholas odczekał, pozwalając jej trochę jeszcze popłakać. Długo czekać nie musiał, dziewuszka umiała się wziąć w garść. — Teraz najważniejsze to znaleźć rękopis — oświadczyła przez zatkany nos, ale twardym głosem. — Bo nie ma ani początku, ani końca. Początek ukradli, tato gdzieś schował koniec. Może Eleonora Iwanowna coś wie. Wtedy Nika zdradził jej prawdę. — Eleonora Iwanowna nie wie. Ale ja — tak. Przynajmniej to, gdzie jest pierwsza połowa. Opowiedział jej o Rulecie, wszystko, jak było. Żeby zaś Sasza nie miała wątpliwości, pokazał jej stronę sprawdzoną Przez panią ekspert. — No, czy to nie cud, że się spotkaliśmy? — zakończył z Przejęciem. — Chyba nie żałuje pani teraz, że wpadła mi pod koła? — To Bóg mnie popchnął — powiedziała Sasza ze spokojną pewnością, nie wykonując żadnych gwałtownych ruchów. — I anioł mi obiecał. Fandorin popatrzył na nią zdumiony. — Jaki znowu anioł? — Przychodzi do mnie. No, to znaczy, dotąd tylko raz przyszedł. — Sasza uśmiechnęła się marzycielsko, patrząc gdzieś do góry i w bok. — Ze złotymi włosami, taki jaśniejący*. Eee, przyjrzał się jej Nika, chyba ty, dziecko, jesteś trochę… tego. Jak mówią, to wiele wyjaśnia. Ładna historia. Należałoby iść na milicję, żeby aresztowali tego bandziora Ruleta i zabrali mu rękopis. Ale co wtedy z operacją Iliuszy? Trzymanie się litery prawa byłoby kpiną ze sprawiedliwości. Odwieczny rosyjski problem. — Jedziemy! — powiedział. — Dokąd? — Na Sawwińską. To za Pluszczychą. Trzeba zadzwonić do Wali, bez niej rozmawiać z pokłutym napastnikiem jest niebezpiecznie, gorączkowo obmyślał plan Fandorin. Wtedy Sasza po raz pierwszy naprawdę się zdziwiła. — Na Sawwińską? A skąd pan wie, gdzie ja mieszkam? Nicholas zahamował, wlepił w nią wzrok. — Czyżby pani też mieszkała na Sawwińskiej? Sasza kiwnęła głową. Co za diabelstwo, jeden dziwny traf za drugim! Chociaż nie, w tym wypadku nie ma nic nadprzyrodzonego: po prostu Rulet zauważył ofiarę koło domu. Albo napadł na pierwszego lepszego sąsiada, w abstynencyjnej desperacji. Nika podzielił się z towarzyszką swoim domysłem i spróbował ostrożnie ją wypytać, co się stało w szpitalu z Morozowem seniorem. Cóż to za nieszczęście, w porównaniu z którym blednie nawet zaginięcie bezcennego rękopisu? — Nie chcę o tym mówić. Nie mogę — ucięła Sasza niespodziewanie ostro. — Tak musiało być. Bóg mnie ukarał za grzechy. — A za cóż Bóg miałby panią karać? — nie wytrzymał Fandorin. — Według mnie, można by panią wysłać prosto do raju. Tylko przedtem przebrać i zdjąć z kostki łańcuszek. popatrzyła na niego z wyrzutem.

— Nie wolno tak mówić o raju. To nieładnie. A o mnie nic pan nie wie, jestem straszną grzesznicą, najgorszą, jaką można sobie wyobrazić. Zasępiła się i zamilkła. Zostawił ją więc w spokoju. Dalej jechali w milczeniu.

*** Wala dotarła na miejsce przed nimi, czekała przy bramie w swoim różowym alfa romeo. Witając się, obejrzała podejrzliwie Saszę. Ta zaś patrzyła zachwyconymi, szeroko otwartymi oczami na szykowną pannę. Szepnęła do Niki: „Jak z żurnala!”. Wala, zboczone stworzenie, zasyczała mu od razu do drugiego ucha: — Małolaty się panu zachciało? Na coś takiego Nicholas nawet nie odpowiedział. Spytał za to: — Co zrobimy, jeśli nikogo nie będzie w domu? Albo nikt nie otworzy?

*** Otworzył. Co prawda, nie od razu — trzeba było nacisnąć trzykrotnie dzwonek, ale ostatecznie w korytarzu rozległy się czyjeś niepewne kroki i drzwi się otwarły. Starsza kobieta w brudnym szlafroku, z papierosem przyklejonym do ust. Spojrzenie mętne i pijane. — Chcemy się widzieć z Ruletem — głośno rzekł Nicholas, niepewny, czy zostanie zrozumiany. — A kim jesteście dla niego? — spytała baba i czknęła. Wala odciągnęła szefa na bok. — Jesteśmy krewnymi. — Z Riazania? — Znowu czknęła. — Pieniądze za pokój przywieźliście? Dawajcie. — Pieniądze potem. Rulet w domu? Można wejść? — Sekretarka bezceremonialnie wepchnęła pijaczkę w głąb korytarza. — Nikołaju Aleksandrowiczu, proszę. Nie ma go. Wczoraj wieczorem był. I w nocy był, mamrotał coś do siebie. A rano wchodzę, dwadzieścia rubli mi obiecał, a jego nie ma. Zwiał, drań. I nie zostawił dwóch dych. Wala przeszła się z władczą miną po korytarzu, w którym nie było absolutnie nic, po czym skinęła głową w stronę drzwi ozdobionych wizerunkiem czaszki i piszczeli. — To jego biuro? Właścicielka mieszkania pomyślała, zamrugała oczami i potwierdziła: — Jego. — Wejdziemy tam? Proszę, na razie, niech pani idzie do apteki, kupi coś na poprawę zdrowia. Nie patrząc na babę, Wala wcisnęła jej setkę. Właścicielkę jakby wiatr wymiótł, nawet kapci nie zmieniła. — No co, poszukamy? — Przebiegła Walentina zatarła dłonie, wchodząc do pokoju.

***

Poszukali. Dobrze poszukali. Nicholas najpierw był niepewny: jak to, samowola, bezprawne wtargnięcie do cudzego mieszkania, ale kiedy dziewczyny nie znalazły niczego, co by przypominało rękopis, przyłączył się do poszukiwań. Prawdę mówiąc, w tym pokoju nie było właściwie gdzie schować kupki papierów. Rulet nie miał łóżka, służył za nie sfatygowany pasiasty materac (oczywiście został obmacany w pierwszej kolejności). Co jeszcze? Stół, rozeschnięte krzesło. Parę sztuk odzieży, bezładnie rzuconych w kąt. Stare dresy. Pusta strzykawka. Wszystko. Nika opukał klepki parkietowe, ściany, szukał za listwami. Nic. Jedyna osobliwość to ledwie dostrzegalny ślad podeszwy (sądząc po wzorze, obuwia sportowego) na parapecie, zupełnie jakby ktoś stał na oknie, i to twarzą do pokoju. Ale Rulet to chłopak wysoki, miałby adidasy numer czterdzieści cztery, a tutaj był ślad buta, jak ocenił Nicholas, maksimum trzydzieści osiem. Oczywiście damskiego. Nie wiedząc, gdzie jeszcze zajrzeć, Fandorin przechylił się nawet przez parapet, bo przypomniał sobie, że bohaterowie powieści Biała gwardia mieli schowek za oknem. Ale i tam nic nie było, tylko jakieś dziwne plamy na tynku, prowadziły z dołu do góry i trochę poniżej okna się urywały. Nicholas dotknął plamy — była lepka. Z obrzydzeniem wytarł palec chustką. W sumie wizyta u Ruleta nic nie dała. — No, szefie — spytała Wala — gdzie będziemy szukać tego narciarza? To znaczy, chciałam powiedzieć: narkomana? — Milicja znalazłaby go raz–dwa. I znajdzie, jeśli sam się nie pojawi. — Nika spojrzał na Saszę, zobaczył, jak zadrżały jej wargi, i szybko dodał: — Ale nie będziemy się śpieszyć. Odwiedzimy Ruleta znowu. Może nawet niejeden raz. Prędzej czy później go zastaniemy. Tak czy siak, wiemy, u kogo szukać pierwszej połowy rękopisu. Problemem jest druga. Mówiła pani, że ojciec ją gdzieś schował? Ale jeśli przyszedł do siebie, to może nam powiedzieć. Czy jest w stanie mówić? Dziewczyna opuściła oczy, kiwnęła głową. — O co więc chodzi? Milczenie. — Niech pani posłucha… — Fandorin zaczął się złościć. — Jeśli oczekuje pani ode mnie pomocy, to proszę się ze mną tak nie bawić! Sasza westchnęła z rezygnacją. — Pojedźmy do szpitala. Sam pan zobaczy. Niech Mark Do — natowicz powie, bo ja tak nie wytłumaczę… A pan by nie uwierzył… Pojedzie pan? Po co miałbym jechać do jakiegoś szpitala, do jakiegoś rannego dostojewskologa i jeszcze brać sobie na głowę jakiegoś Donatowicza, zadał sobie sensowne pytanie Nika, już przeczuwając, że fatum wciąga go w kolejną mętną historię. To przecież nawet nie praca z klientem, po prostu poprosiła go o to dziewczynka dziwaczka, z wyraźnymi odchyleniami psychicznymi! Żyje sobie człowiek w rozumnym, realnym świecie, gdzie dzionek za dzionkiem leci, żyje sobie miesiąc, rok i zupełnie zapomina, że tuż obok, o jedno uderzenie serca, istnieje inny świat — nieprzewidywalny, niebezpieczny, fantastyczny. Przecież nie raz już trafiał w jego

drapieżne łapy. Jak tylko się w nie dostanie, to się już nie wydostanie. A jeśli nawet wydostanie, to cały poharatany, ledwie żywy. Czemu się tak spłoszyłem, próbował przemówić sobie do rozsądku Fandorin. Cóż w tym złego — odwiedzić w szpitalu chorego, pomóc biednej dziewczynie, i to takiej dobrej, niedzisiejszej. Aniołowie jej się ukazują. Intuicji jednak nie sposób oszukać. Nicholas wiedział to już wtedy, w pustym pokoju Ruleta, kiedy jeszcze nic strasznego się nie stało, wiedział dobrze: jeden krok — i wyleci się z białego świata w czarny, gdzie przyjdzie człowiekowi żyć według całkiem innych praw. W dodatku nie ma kogo za to obwiniać. Ale i wycofywać się też było za późno. Przekroczył już granicę, oddzielającą świat realny od fantastycznego, choć sam tego nie był świadom. A nastąpiło to wcale nie teraz, ale w tej sekundzie, kiedy pod koła jego metrocaba wpadła chudziutka dziewuszka. Lub może jeszcze wcześniej, kiedy do drzwi biura 13A zadzwonił młody oberwaniec z paczką papierów pod pachą. I w ogóle: „czy przystoi mężowi” uciekać przed fatum? Wala w zdumieniu patrzyła na milczącego szefa. — Nikołaju Aleksandrowiczu, co się stało? Pojedziemy, rozejrzymy się? To w końcu ciekawe! Co jej tam? Ona, chodząca fantazja, w fantastycznym świecie czuła się jak w domu.

5. Fizjologia mózgu Nicholas bywał czasami w postradzieckich szpitalach, spodziewał się więc zobaczyć olbrzymi gmach z brudnobiałych paneli, stojący gdzieś przy obwodnicy. W środku unosi się zapach lizolu i kiszonej kapusty, korytarzem nie da się przejść, cały zastawiony łóżkami, bo w salach brakuje miejsc. Cóż poradzić — bezpłatna służba zdrowia. Darowanemu koniowi nie zagląda się w zęby. Ale w szpitalu, do którego przyjechali z Saszą Morozow, wszystko było inaczej. Po pierwsze, znajdował się nie na peryferiach, ale w samym centrum stolicy, na tak zwanej Złotej Wyspie, prawie naprzeciwko Kremla. Po drugie, był mały — widoczny z ulicy dwupiętrowy budynek w modnym stylu „techno”; otaczało go ogrodzenie, za którym zieleniły się drzewa. No i wreszcie: w istocie nie był to żaden szpital. Centrum Badań Fizjologii Mózgu — tak głosiły litery na oślepiająco błyszczącym szyldzie. Jak się okazało, w środku też wszystko wyglądało przyzwoicie. Przestronny hol ze skórzanymi fotelami, marmurowy kontuar, za którym dyżurowały dwie eleganckie panienki w garsonkach fistaszkowego koloru. Jedna trajkotała przez telefon: — C’est de la part de qui?… Ah, oui, madame, bien sur. Druga, przyjaźnie się uśmiechając, spytała: — W czym mogę państwu pomóc? — a kiedy Sasza powiedziała: „My do Marka Donatowicza”, uśmiechnęła się jeszcze szerzej. — Chwileczkę. Proszę usiąść.

— Szpitalik super. Prawdziwa biznes klas — pochwaliła instytucję Wala, biorąc ze stolika pismo z błyszczącą okładką i siadając. — Nie oszczędzają na personelu. I słusznie. Recepszyn — to wizytówka firmy. Niemłoda pielęgniarka, która przetoczyła obok chromowany fotel z pacjentem, też się Wali spodobała. — Nad wszystkim tu pogłówkowali. Do pi–aru — dziewuszki, do roboty — staruszki. — Sasza, niech pani posłucha — nie wytrzymał Nika. — Mówiła pani, że brakuje wam pieniędzy i za brata nie ma czym płacić. Ale wyobrażam sobie, ile kosztuje leczenie w tym pałacu. Dziewczyna, nerwowo przestępująca z nogi na nogę, odrzekła cicho: — Nic a nic… Mark Donatowicz, lekarz naczelny, wziął tatę, bo diagnoza jest niezwykła. — Jej twarzyczka drgnęła. — Tutaj od pacjentów w ogóle nie bierze się pieniędzy, to przecież ośrodek badawczy. — A co w tym niezwykłego? — zdziwiła się Wala. — Że go stuknęli w łeb? W Moskwie codziennie bywa ze sto takich diagnoz. Sasza nie zdążyła odpowiedzieć, bo dziewczyna z recepcji już prowadziła ich do lekarza naczelnego: szerokim korytarzem, potem schodami na piętro. Przed gabinetem z tabliczką MARK DONATOWICZ SITZ–KOROWIN nacisnęła guzik i odeszła, uprzedziwszy ich: — Państwo będą mogli wejść, kiedy drzwi się otworzą. Postali, poczekali. Drzwi się jednak nie otwierały. Skądś dobiegała tęskna wschodnia muzyka. Wala, nie mając nic do roboty, przez chwilę wyginała szyję i zaczęła poruszać rękami, imitując hinduski taniec, potem jej się znudziło. Przyłożyła ucho do drzwi. — Muzy sobie słucha! A tu ludzie na niego czekają. Po czym energicznie nacisnęła klamkę. Obraz, który ukazał się oczom przybyłych, nie był całkiem zwyczajny. W niedużym pomieszczeniu, na podłodze, leżał starszy mężczyzna. Jego oczy były zamknięte, a kończyny rozrzucone bezwładnie. Również na podłodze, na wykładzinie, z zawile posplatanymi nogami, siedziała młoda kobieta — czarnowłosa, ostrzyżona na chłopaka; figurkę też miała, jak to się zazwyczaj mówi, chłopięcą. Mężczyzna był w spodniach i tiszercie, kobieta — w lekkim białym kostiumie. Koło krzesła stały równiutko dwie pary butów, jedna duża, druga — mała. Muzyka płynęła z wiszących na ścianie głośników. — Cśśś! — Brunetka przytknęła palec do ust i bez wysiłku wstała, nie dotykając rękami podłogi. Zbliżyła się na paluszkach i szepnęła: — Mark Donatowicz relaksuje się w pozycji trupa. Zaraz wyprowadzę go ze stanu spoczynku. Siadła obok doktora w kucki, przesunęła wąską dłoń przed jego twarzą i coś mu zamruczała do ucha. Mężczyzna otworzył oczy. Uśmiechnął się. — Dzięki, Karinko. Co, już są? Wstał — też dosyć dziarsko, pomimo solidnej figury i wieku.

— Dzięki, Marku Donatowiczu — nieśmiało powiedziała Sasza. — To moi przyjaciele — Nikołaj Aleksandrowicz i Walentina. Doktor Sitz (Nika zapomniał, jak tam było dalej) uśmiechnął się. — Bardzo dobrze. Saszeńce potrzebne jest teraz wsparcie, dziewczyna znajduje się na granicy załamania nerwowego. A my tu z Karinką zafundowaliśmy sobie odrobinkę relaksu. Wie pan, kiedy się tak troszeczkę poleży w pozycji trupa, z całkowitym rozluźnieniem wszystkich mięśni, to tak, jakby się godzinę pospało. Asystentkę mam jak złoto, zrobiła dyplom zPgi. Fandorin ze zdziwieniem uniósł brwi: czarnowłosa Karinka, która już zdążyła podać fartuch lekarzowi naczelnemu, uklękła i zaczęła wkładać mu pantofle. Nawet starannie strzepnęła z nich kurz. To ci tresura personelu! — Karinko, zadzwoń do Londynu, powiedz, że orzeczenie będzie gotowe jutro rano. O twoich zawodach nie zapomniałem, pamiętam. Jak zadzwonisz, możesz iść. Życzę powodzenia! Poza wszystkim innym Karinka jest też karateczką. Bierze udział w mistrzostwach Moskwy — wyjaśnił Mark Donatowicz gościom i szerokim gestem wskazał im obite skórą drzwi. — Bardzo proszę do mnie. Gabinet miał wspaniały — nie tyle duży, ile cały wypełniony światłem, z przepięknym widokiem na ogród, z dizajnerskimi meblami; całe ściany obwieszone były dyplomami i zdjęciami, a na osobnym stoliku stała wytworna minimalistyczna ikebana. Ciekawy typ, myślał Nika, przyglądając się doktorowi. Od razu widać, że to nie byle kto. Ten wysoki, tęgi mężczyzna o siwych, prostych włosach nosił okulary, a na tłustym, obrzmiałym palcu — duży złoty pierścień. Cały był zresztą jakiś nadmierny, szeroki; szerokie było też wszystko, co miał na sobie — modny lekarski fartuch (okazuje się, że nawet w fartuchu można być modnisiem), białe spodnie, wygodne płaskie pantofle. Swoimi dużymi rękami poruszał zamaszyście, mówił donośnie i władczo. Ale najbardziej zwracały uwagę jasnoniebieskie, bardzo jeszcze młodzieńcze oczy, które dziwnie wyglądały w pomarszczonej twarzy. Chłopięce oczy siwowłosego doktora bez zainteresowania prześlizgnęły się po Saszy, na kilka sekund zatrzymały na Nicholasie, po czym przeniosły się na Walę, rozbłysły, i od tej pory patrzyły na nią prawie bez przerwy. Mark Donatowicz zwracał się jakby przede wszystkim do efektownej sekretarki Fandorina. Wala oczywiście na to jak na lato: zsunęła nogi, ręce złożyła na kolanach, skromnie spuściła oczka, ale od czasu do czasu raziła go celnym spojrzeniem spod długich rzęs. — Pani jest małżonką Nikołaja Aleksandrowicza? — To było pierwsze, o co spytał Sitz. — Nie, nie — zagruchała Wala kokieteryjnie. — Jesteśmy kolegami z pracy, a poza tym przyjaźnię się z jego żoną. Lekarz miło się do niej uśmiechnął, po czym na chwilę poświęcił uwagę Saszy: — Dziecko, wiem, jaki przeżyła pani szok. Ale nie trzeba robić tragedii z tego, co się stało. Jak mówiono w dawnych czasach, twój tato jest „zdumiony”, to znaczy wyzuty z dumania, czyli myślenia. Pamiętasz, jak to było u Wysockiego: „To się cieszył, to znów dąsał, albo jeżył się jak jeż. A potem się z nas natrząsał. Wariat — no i rób, co chcesz!”. — Tato nie jest wariatem! — łamiącym się głosem wykrzyknęła dziewczyna.

— No oczywiście. To po prostu następstwo urazu. Jestem przekonany, że tylko chwilowe. Na pewno go wyleczę. Doktor uspokajająco poklepał Saszę po ręce, ale patrzył znowu na Walę. — Powiem bez fałszywej skromności: w dziedzinie fizjologii mózgu jest na świecie dwóch, trzech, no, najwyżej czterech specjalistów mojej rangi. Żaden z nich natomiast nie może poszczycić się taką genealogią jak ja, a w naszym zawodzie to bardzo, bardzo ważne. Po ojcu pochodzę z Korowinów, to są cztery pokolenia psychiatrów. A pradziadkiem ze strony matki był akademik Sitz, tak, właśnie ten wielki neurofizjolog. Dlatego też noszę podwójne nazwisko, a Sitz jest w nim na pierwszym miejscu, tak postanowili moi rodzice. Nawiasem mówiąc, Markiem nazwano mnie na cześć cesarza Marka Aureliusza, to też nie w kij dmuchał. Mark Donatowicz uśmiechnął się do Wali, jakby ironicznie traktując własne przechwałki. Ogólny efekt był taki jak trzeba: i zrobił wrażenie, i zauroczył. Czuło się, że lekarz naczelny uwielbia roztaczać pawi ogon przed pięknymi kobietami, Nika uznał więc, że warto rozmowie nadać ton bardziej rzeczowy. — Proszę powiedzieć, jaką diagnozę postawił pan ojcu Saszy? Bo ona sama nie umiała nam tego wyjaśnić. — A skąd by miała umieć? Chodźmy do sali. Po drodze opowiem. Nie mogąc rozkoszować się widokiem Wali, Sitz od razu stał się uosobieniem rzeczowości. Spojrzał na zegarek i czym prędzej zerwał się z miejsca. — Ty, dziecko, możesz tu zaczekać — zwrócił się do Saszy. — Rozumiem, że to dla ciebie zbyt ciężkie. Dziewczyna pobladła, ale pokręciła głową przecząco. — Nie, pójdę z wami.

*** Pierwszy raz Mark Donatowicz zatrzymał się w gabineciku sekretarki (która oczywiście zdążyła już odbyć rozmowę z Londynem i ulotnić się). Podniósł palec i powiedział: — Zaczniemy od tego, że następstwa każdego CET, to znaczy cranioencephalic trauma, urazu czaszkowo — mózgowego, są nieprzewidywalne, podobnie jak nieprzewidywalne bywają jego liczne komplikacje. Ludzki mózg jest układem delikatnym, tajemniczym, nieustannie wpędzającym nas w ślepą uliczkę. Czemu państwo przystanęli? Chodźmy. W trakcie objaśnień scena ta powtarzała się parę razy. Doktor zatrzymywał się w korytarzu, na stopniach, na podeście schodów, znowu na korytarzu, udzielał kolejnej porcji informacji i dziwił się, czemuż to słuchacze stoją, kiedy trzeba się śpieszyć. Jego orację, obfitującą w skróty, przeważnie anglojęzyczne, z trudem rozumiał nawet znający język Nicholas, nie mówiąc już o pozostałych. Istota rzeczy zaś była następująca. Wskutek silnego uderzenia w mózgu chorego naruszone zostało normalne krążenie krwi, całkowicie zmieniając dotychczasowe psychofizyczne parametry zachowania. Ten typ dysfunkcji posttraumatycznej nosi ogólną nazwę organie agressive syndrome — organiczny zespół agresywny; w przypadku pacjenta Morozowa w stu procentach potwierdzają się symptomy wyjątkowej wręcz postaci OAS, tak zwanego Kusoyama syndrome, zespołu

Kusoyamy. Diagnozę psychiatryczną potwierdzają rezultaty SPECT, czyli jednofotonowej emisyjnej tomografii komputerowej. W obu półkulach widoczne są wyraźne ogniska zmniejszonego wychwytu. Nie ulega prawie żadnej wątpliwości, że poważnie naruszona została równowaga serotoninergiczna, w związku z czym osobowość chorego uległa zasadniczym zmianom. Proces leczenia zakłada farmakologiczną kompensację neurotransmisji 5–HT, ale na razie pomyślnego efektu nie zaobserwowałem. Powinien nastąpić skok jakościowy, który przywróci normalne krążenie krwi, a także równowagę białkową i hormonalną. Kiedy skończyła się ta abrakadabra, Fandorin zapytał: — To znaczy co, w głowie mu się pomieszało? Stracił rozum wskutek uderzenia? Mark Donatowicz spojrzał na niego ze współczuciem. Westchnął. Nie, Morozow nie stracił rozumu. To znaczy zdolności racjonalnego myślenia. „Pomieszało się w głowie” to określenie absolutnie nieprawidłowe, ale lepiej oddaje istotę rzeczy. Widzi pan, stan patologiczny, znany jako zespół Kusoyamy, pozostaje jak dotąd mało zbadany przez medycynę, a w tak ostrej postaci odnotowany został w ogóle po raz pierwszy. To niesłychanie ciekawy fenomen! Wyjątkowe szczęście! — Lekarz ugryzł się w język, spojrzawszy na córkę chorego. — Oczywiście, wyłącznie w sensie naukowym. — A co to za jedna ta Kusoyama? — niecierpliwie spytała Wala. — Normalnie, po ludzku pan by nie potrafił wyjaśnić? Okazało się, że potrafi. W każdym razie jeśli prosi go o to ładna kobieta. — Upraszczając sprawę, człowiek staje się swoim absolutnym przeciwieństwem. W moralnym i mentalnym sensie. Instynkty i kompleksy, które pacjent przez całe sześćdziesiąt lat życia tłumił siłą woli, świadomości, wychowania, wyrwały się na powierzchnię. To zaś, co stanowiło codzienne i priorytetowe zainteresowania, utraciło dlań wszelką wartość. Ofiara zespołu po raz pierwszy opisanego przez profesora Kusoyamę, że zacytuję klasyka, „pali wszystko to, co uwielbiała, i zaczyna wielbić wszystko, co paliła”. Człowiek jak gdyby zmieniał się w swój negatyw — no, coś takiego, jak klisza fotograficzna. Co było białe, stało się czarne. Co było czarne, jest teraz białe. Rozumieją państwo? — Nie — szczerze przyznał Nika i spojrzał na Walę. Ta wzruszyła ramionami. Sasza, ciężko wzdychając, wbiła wzrok w podłogę. — Tak, to trzeba zobaczyć na własne oczy — rzucił pobłażliwie Mark Donatowicz. — Chodźmy, czemu się państwo zatrzymali? Czas nagli! Dochodzili już prawie do sal chorych. Patrząc na tropikalne drzewka w donicach, na telewizor plazmowy w holu, Fandońn spytał: — Proszę powiedzieć, z jakich funduszy finansowana jest ta wspaniała klinika? — To nie klinika, tylko centrum badań — poprawił go Sitz. — Pierwotnie istnieliśmy wyłącznie dzięki prywatnym dotacjom. Mamy głównego sponsora. Który i sam dawał pieniądze, i — co ważniejsze — pomagał zdobyć środki od innych zamożnych osób. Ale teraz sytuacja się zmieniła: jesteśmy znani w Europie i od niedawna samowystarczalni. Właściwie nawet przynosimy dochód. Dzięki rozmaitym programom oraz badaniom, robionym na zamówienie. No, właśnie jesteśmy na miejscu. Zatrzymał się przed drzwiami z matowego szkła, ale nie wszedł od razu. Potarł palcami skronie, jakby chciał się skupić albo wytężyć wolę. Potem objął Saszę za ramiona.

— Bądź dzielna, dziecinko. Jak mówią Francuzi: Courage! A do Niki i Wali powiedział: — Nie ma się czego obawiać. Sala jest specjalnie zabezpieczona. Nicholas, już i tak pełen złych przeczuć, zaniepokoił się w najwyższym stopniu. — Chwileczkę — zaczął. — Co to znaczy „specjalnie zabezpieczona”? I dlaczego mielibyśmy się czegoś oba… — Aaa! — zawołał doktor, nie patrząc na niego. — Arkadiju Siergiejewiczu! Już pan przyjechał? To właśnie nasz sponsor, o którym panu mówiłem — półgłosem wyjaśnił Wali i pośpieszył na spotkanie trójce, która wychynęła zza węgła: dwóch mężczyzn i chłopiec. — Właśnie, Nikołaju Aleksandrowiczu, trzeba zostać sponsorem; też zacznie pan przyciągać ludzi — skomentowała Wala ucieczkę naczelnego lekarza. — A tak to ma pan: numerek szesnasty, proszę stać i czekać.

*** Sponsor, Arkadij Siergiejewicz, nie zrobił ani jednego ruchu w kierunku doktora. Ten człowiek wyraźnie przywykł do tego, że się do niego rzucano, i to w te pędy. Nawet noszący się z wysoka Sitz–Korowin mimo woli przeszedł na coś w rodzaju kłusu. Co prawda, ten mało poważny chód nie miał u niego nic z uniżoności, wyglądał raczej na przypływ szczerego entuzjazmu. — Witam luminarza ojczystej i światowej medycyny. — Ważny Człowiek z uśmiechem podał mu rękę. Nie był to taki zwyczajny Ważny Człowiek, ale ktoś jeszcze ważniejszy: mąż stanu. Nicholas dostrzegł na marynarce trójkolorową odznakę posła, której oficjalność tuszowała trochę fajka, wystająca z kieszeni na piersi. Wzrost, postawa, spokojny wzrok, modulacja głosu — wszystko to świadczyło o randze postaci Arkadija Siergiejewicza. Taki z pewnością nawet w przedszkolu wyglądał na małego szefa. Sponsorowi towarzyszyły dwie osoby: chłopiec w bejsbolówce, daszkiem do tyłu, i niewysoki siłacz w czarnym garniturze. Zawód siłacza zdradzało bystre, węszące spojrzenie, którym obrzucił Fandorina i jego towarzyszki. Wiadomo — ochroniarz. Specjalnie chyba poseł wybrał takiego krępego, żeby samemu wyglądać jeszcze bardziej majestatycznie. No, ale skoro to ochroniarz, to dlaczego stoi za plecami chłopca? Dziwne. Dziwny zresztą był i sam chłopiec, wyglądał jak kijanka. Nie, nie, przyjrzał się Nicholas. To po prostu włosy schowane pod czapkę, dlatego głowa wydaje się niewspółmiernie duża. Mark Donatowicz z szacunkiem przywitał się z posłem, na ochroniarza nie spojrzał, a wyrostka po prostu poklepał po piersi — na której widniał emblemat klubu piłkarskiego CSKA. Nika zauważył, jak po nerwowej twarzy chłopaka przemknął grymas obrzydzenia. Fandorin nie próbował podsłuchiwać, o czym ze sobą rozmawiali, czuł się jakoś niezręcznie. To i owo jednak do niego dotarło. — …i bóle głowy przejdą, jak ręką odjął — mówił Sitz, dalej głaszcząc chłopca. Ten zrobił pół kroku w bok — odsunął się. — Wygląda jak anioł — cichutko szepnęła Sasza Nicholasowi do ucha.

— Czy aniołowie kibicują CSKA? — zażartował Fandorin, znając już ten wyraz jej twarzy. Kiedy mówiła o Bogu albo o aniołach, brwi jej się unosiły, a w oczach pojawiał się marzycielski blask. Chłopiec wcale nie zachowywał się jak anioł. Doktor pytał go o coś, a on patrzył w bok, pociągał nosem, cedził odpowiedź przez zęby, niechętnie. Tymczasem Arkadij Siergiejewicz przeniósł swój władczy wzrok na Nicholasa i jego towarzyszki; raczył ich zauważyć — tego niespiesznego obrotu głowy nie można było inaczej określić. — Aha, Sasza, co tam u taty? — zapytał i, o dziwo, zwrócił głowę w stronę dziewczyny. — Dzień dobry, Arkadiju Siergiejewiczu. U taty marnie — smętnie odpowiedziała dziewczyna. To znaczy, że się znają? Ochroniarz nie poszedł za posłem, tylko popatrzył na Nicholasa jeszcze raz, bardzo uważnie. Zmrużone oczy świeciły upartym ogniem, sprawiającym, że Fandorin mimo woli się skulił. Taki wzrok mają psy stróżujące; nigdy nie szczekają, lepiej jednak trzymać się od nich z daleka, bo bez ostrzeżenia mogą się rzucić na człowieka i zagryźć go na śmierć. — Nie szkodzi, wszystko będzie dobrze. Najważniejsze, że żyje. A Mark Donatowicz go wyleczy, przecież to cudotwórca. Sponsor zwracał się do dziewczyny, ale patrzył przy tym na Nicholasa, jakby pytał: a tyś co za ptaszek, skąd się tu wziąłeś? Nika przedstawił się, jako „znajomy Saszy” — i rozzłościł się sam na siebie, że uległ tej aurze władczości Ważnego Człowieka. Na szczęście Wala trzymała fason — z talentem odegrała rolę członka świty. Podniosła rękę — że niby nie jest kimś, czyje nazwisko warto wymieniać — i składając pełen szacunku ukłon szefowi, oznajmiła: — Jestem referentką u Nikołaja Aleksandrowicza. Sponsor kiwnął głową. Oczywiście, w jego kręgu każdemu choć odrobinę solidnemu człowiekowi musiał ktoś towarzyszyć — jeśli nie ochroniarz, to referent albo asystent. — Arkadij Siergiejewicz Siwucha. — Uścisnął Nicholasowi rękę. — Takie nazwisko. Wtem rozległ się ostry chłopięcy głos: — Proszę mnie nie dotykać, dobrze? Chłopiec kolejny raz uchylił się przed protekcjonalnym dotknięciem dłoni lekarza naczelnego; teraz już z nieukrywanym rozdrażnieniem. — To nie to, co pan myśli — powiedział Siwucha, widząc spojrzenie Nicholasa. — Tak, Oleg przebywa tu na kuracji, ale z psychiką u niego wszystko w porządku. Mój syn nie cierpi na schizofrenię ani nie jest opóźniony umysłowo. Ma problem z czymś zupełnie przeciwnym. Jest geniuszem, i to stanowi bardzo duże obciążenie dla jego osobowości. — Aha, syn pański jest pacjentem doktora Sitza — powiedział Fandorin. — To dlatego sponsoruje pan tę klinikę. Zabrzmiało to niezbyt uprzejmie, Nicholas sam nawet się trochę zmieszał. Ale Siwucha chyba się nie obraził.

— Tak, w swoim czasie stworzyłem ten ośrodek medyczny dla syna. U podstaw dobroczynności zawsze leży motywacja osobista, bez tego się nie obejdzie. Mnie w końcu także, jak się to mówi, nihil humanum. Wnosząc z jego słów, Siwucha był człowiekiem niegłupim i, przypuszczalnie, wykształconym — u posła to rzadkość. — Tato, jestem zmęczony! Może pójdę do siebie? Młodociany geniusz zostawił doktora i zbliżył się do nich. Z wyglądu miał piętnaście lat, cienki głos jeszcze nie zaczął się załamywać. Ochroniarz szedł o dwa kroki za nim, z czego wynikało, że towarzyszy nie posłowi, ale jego latorośli. — Kim pan jest? — z bezceremonialnością właściwą nastolatkom spytała latorośl, przyglądając się Fandorinowi. — Jestem Nikołaj Aleksandrowicz. A pan jak się nazywa? Fandorin specjalnie zwrócił się do niego per „pan” — w wieku przejściowym chłopcy bardzo lubią, żeby traktowano ich jak dorosłych. — Oleg. Ile pan ma lat? Mimo wszystko to jeszcze zupełne dziecko, pomyślał Nicholas i lekko się uśmiechając, udzielił odpowiedzi. Oleg patrzył na niego i milczał; w zimnych błękitnych oczach nie było nic dziecięcego. Uśmiech jakoś sam zniknął z twarzy Niki. — Myli się pan — z zadumą rzekł Oleg. — Nie ma pan więcej niż trzynaście. Dałbym panu jedenaście — dwanaście. W sumie — późny okres prepubertalny. Fandorina zdziwiła nie tyle osobliwa diagnoza, ile fakt, że chłopiec zna takie mądre słowa. — Co chciałeś przez to powiedzieć? — spytał doktor Sitz, który właśnie do nich podszedł. Oleg nie odwrócił głowy — mówił tylko do Nicholasa: — Potrafię ocenić prawdziwy wiek mężczyzny. U kobiet jest inaczej. One z latami się zmieniają. Wewnętrznie. Najpierw dziewczynka, potem dziewczyna, potem kobieta, potem staruszka. Jeśli wyrazić to w języku pozycji w rodzinie — córka, żona, matka, babcia. To jest związane z płodnością i cyklem miesięcznym. Nika słuchał z rosnącym zdumieniem, a dziwny chłopiec nadal zachowywał się tak, jakby oprócz nich nikogo tu nie było. — Ale mężczyzna zaprogramowany jest na jeden wiek. I wewnętrznie prawie się nie zmienia. Na przykład tato ma według dowodu pięćdziesiąt lat, a naprawdę — dwadzieścia pięć. Ciągle rwie się, żeby być przewodnikiem stada, ciągle chce pokrywać więcej samic i zaznaczać większe terytorium. Taki był zawsze i taki zostanie. Zdumiewające, ale tatę — posła ta definicja wcale nie zaszokowała. Przeciwnie, popatrzył na otoczenie z dumnym uśmiechem — widzicie, jakiego mam genialnego syna? — Albo weźmy pana. Mówi pan, że ma czterdzieści pięć lat. A ja powtarzam — okres prepubertalny, jutrzenka dojrzewania płciowego. Ciągle chciałby pan się bawić w muszkietera. I aż do śmierci pan się dość nie nabawi. Tak już pan jest zaprogramowany. A przecież ten smarkacz ma rację, pomyślał nagle Nika. Faktycznie wśród dorosłych i dojrzałych ludzi czuję się jak dwunastolatek. — No, a ja ile mam lat? — zainteresował się Mark Donatowicz.

Oleg, nie odwracając się, rzucił: — Siedem. Pan jeszcze nie wyszedł z wielu niemowlęcego okrucieństwa. Nigdy pan z niego nie wyjdzie. Prawda, że to ciekawe: patrzeć, jak się zachowa ważka, kiedy jej oderwiemy skrzydełka? Doktor się roześmiał. — Oleg, a pan sam jest w jakim wieku? — spytał Nika. — Przy mojej diagnozie? — Chłopaczek roześmiał się dość wymuszonym śmiechem. — Mocno podeszłym. Nagle Nice zrobiło się strasznie żal zadziornego wunderkinda. Jaka właściwie jest ta diagnoza? Na co go tu leczą? Czy przypadkiem nie na tę genialność? Chociaż niewątpliwie chłopak jest bardzo inteligentny, oczytany i ponad wiek rozwinięty. — Chodźmy, tato. Wymyśliłem jedną rzecz, chcę ci pokazać. Oleg nie patrzył więcej na Fandorina, jak gdyby wyliczył już tę niewiadomą i stracił wszelkie nią zainteresowanie. Dopiero kiedy cała trójka odchodziła korytarzem, zadziwiający chłopiec na sekundę odwrócił się i popatrzył na Nicholasa jakoś szczególnie. Jak gdyby z niemym ostrzeżeniem. — A co, rzeczywiście taki z niego geniusz? — spytał Fandorin, kiedy ojciec, syn i ochroniarz skryli się za narożnikiem. — Pan Siwucha tak mówił. Mark Donatowicz skrzywił się. — Taaak. To bardzo skomplikowany przypadek. Pracuję z Olegiem przeszło dziesięć lat. Chłopak spędza tutaj, można powiedzieć, pół życia. Leczenie jest trudne, wieloetapowe… Z tym geniuszem Arkadij Siergiejewicz, jak to zwykle rodzice, przesadza, ale istotnie młody człowiek przejawia nietuzinkowe zdolności. Mógłby zostać utalentowanym wynalazcą — gdyby nie tracił czasu na różne bzdury. No bo cóż to jest talent? — ożywił się Sitz, wsiadając na ulubionego konika. — To dysfunkcja fizjologiczna mózgu, związana z naruszeniem równowagi hormonalnej, o którym już mówiłem. W przypadku Morozowa chodzi o niedobór serotoniny. U Olega — wrodzony problem ze steroidami. Jak by to państwu najprościej wyjaśnić? Niedorozwój jednego płata mózgowego kompensowany jest hipertrofią innego. Strategia mojego leczenia ma zaś na celu przywrócenie równowagi. — Czyli stłumienie talentu? — spytała Wala. — W stylu: trochę zgłupieje i z hormonami spoko? Sitz się zaśmiał. — Niezupełnie tak, Waleczko. Jeśli panią interesują zagadnienia związane z funkcjonowaniem hormonów, to z przyjemnością zrobię pani mały wykład. Może zajrzałaby pani do mnie trochę później? Pokażę pani swoje opracowania. To bardzo ciekawe, proszę mi wierzyć. — Wyobrażam sobie. — Wala kokieteryjnie zatrzepotała rzęsami. Eskalacji flirtu przeszkodziła Sasza Morozow. — Marku Donatowiczu, chodźmy już do taty, dobrze? — powiedziała napiętym głosem. We wzroku dziewczyny, skierowanym na drzwi sali, można było dostrzec smutek i lęk.

***

Coś podobnego Fandorin widywał do tej pory tylko w kinie. Pośrodku wielkiego białego pokoju stało łóżko tegoż koloru. Na nim, przypięty białymi pasami, w białym skórzanym kagańcu leżał docent nauk filologicznych Morozow. Nawet jego obwiązana głowa była przymocowana do wezgłowia specjalnym pasem. Mężczyzna zerknął na wchodzących, a białka jego oczu zapłonęły dziwnym, sinawym blaskiem. Obok na krześle siedział jakiś osiłek w fartuchu. U jego pasa wisiała gumowa pałka, a może elektroszoker — wstrząśnięty tym widokiem Nicholas dokładnie się nie przyjrzał. Kiedy Sasza przestąpiła próg, od razu zaczęła pochlipywać. Co nietrudno było zrozumieć… — Dzień dobry, Filipie Borisowiczu! — z fałszywym optymizmem powitał pacjenta Sitz. Po czym cicho dodał: — Inaczej nie można było. Wczoraj, kiedy wyszedł ze śpiączki, rzucił się na siostrę Izabelę Anatoljewnę. Chciał ją zgwałcić. Wala zachichotała. — I co? Udało mu się? — Tu nie ma nic do śmiechu — odrzekł surowo Mark Donatowicz. — Chwycił ją zębami za gardło, nie mogła nawet nikogo wezwać na pomoc. Na szczęście wszedł wtedy pielęgniarz, Kola Stiepanienko. Chociaż właściwie nie wiem, czy na szczęście… Kiedy próbował oderwać chorego od pielęgniarki, Morozow złamał mu obie ręce i odgryzł pół nosa. Trzeba było wezwać dwóch lekarzy i czterech ochroniarzy, żeby poradzić sobie z pacjentem. Siłę miał potworną… A rezultat jest następujący: rentgenolog ma złamaną szczękę, dwaj ochroniarze — poważne rany po ugryzieniach. Izabela Anatoljewna jest w szoku, przecież to panna. No i na gardle pozostały ślady zębów. Z Kolą w ogóle tragedia. Morozow ten nos nie tylko mu odgryzł, ale w dodatku połknął, tak że ponowne przyszycie nie wchodziło w grę… Wala gwizdnęła i popatrzyła z szacunkiem na filologa. — No proszę! To po prostu jakiś Tarzan, Schwarzenegger. A z wyglądu zwykły zdechlak. — Co pani chce, zespół Kusoyamy… — Mark Donatowicz wzruszył ramionami. — Wszystko dokładnie na odwrót. Wczoraj rozmawiałem przez telefon z żoną pacjenta, przebywającą teraz w Bazylei. Mówiła, że to był arcyspokojny człowiek. Przez ostatnie sześć lat nie przejawiał żadnego zainteresowania życiem seksualnym. A co mamy teraz? Hiperagresja plus hiperseksualizm. Winien temu jest wybuch testosteronu. Przysadka po prostu zachłystuje się na skutek braku równowagi hormonalnej. Mózgowy ośrodek agresji pobudzony do ostatecznych granic… Docent nauk filologicznych jakimś cudem odwrócił głowę. Na Sitza i Nicholasa ledwie spojrzał. Wala też go nie zainteresowała, za to na widok córki zaczął się cały wić, nawet zaryczał. Sasza krzyknęła i schowała się za Nike. — Filipie Borisowiczu, zdejmę panu maskę, jeśli obieca mi pan, że nie będzie krzyczał, tylko zachowywał się spokojnie — głośno powiedział lekarz naczelny. — Daje pan słowo? Zabandażowana głowa ledwie dostrzegalnie kiwnęła. — No, mądry z pana człowiek. Misza, zdejmij tę maskę. Tylko uważaj na palce. I zostaw pas na czole. Sanitariusz (albo ochroniarz?) odpiął kaganiec i powiesił go na wezgłowiu łóżka.

— Misza, wyjdź na korytarz. Na razie nie jesteś nam potrzebny. Będziemy zachowywać się przyzwoicie, prawda? Chory uśmiechnął się błogo, ledwie jednak za Misza zamknęły się drzwi, wyciął numer: wysunął długi, bardzo czerwony język i nie spuszczając wzroku z Saszy, zrobił nim kilka wężowatych ruchów, a potem się oblizał. Widowisko było ohydne. Dziewczyna zaczęła spazmatycznie szlochać, a Sitz rzekł z naganą: — Filipie Borisowiczu, pan przecież mi obiecał! — A czy ja krzyczę? Siedzę cicho jak trusia. Saszeńko, córeczko, podejdź tu, pocałuj tatusia. Z języczkiem! Głos chorego był złośliwy, szyderczy, ale mowa całkiem wyraźna, zrozumiała. Nowemu wybuchowi płaczu Saszy towarzyszył obleśny chichot tatusia. — Tak, jeśli chodzi o córkę, to wczoraj nieźle dałem się nabrać — zwrócił się lekarz naczelny do Nicholasa i Wali. — Uznałem z początku, że wybuch agresji stanowi odosobniony epizod, że to tylko chwilowe zaćmienie świadomości. Wezwałem więc dziewczynę. Żona mówiła, że Morozow ubóstwia córkę. Myślałem, że kiedy pacjent zobaczy kogoś bliskiego, zacznie przychodzić do siebie. Przykro mi, to moja wina. Wiecie państwo, chorzy na zespół Kusoyamy są niesamowicie chytrzy i pomysłowi. Pacjent udawał, że nie pamięta wypadku z Izabelą Anatoljewną. Płakał, prosił, żeby go odwiązać. No, a ja mu uległem… Najpierw niby wszystko szło normalnie. Uścisnęli się oboje z córką, płakali. Ledwie jednak zostawiłem ich samych, krzyk, ryk, łomot! Z najwyższym trudem wyrwaliśmy dziewczynę z jego rąk. Córka, nie córka — jemu teraz wszystko jedno. Cały system moralny wywrócony na nice… — Tato wcale taki naprawdę nie jest! — drżącym głosem odezwała się Sasza. — Tylko po prostu chory! — Oczywiście. I z pewnością go wyleczę. — Sitz podszedł do łóżka i nachylił się. — Filipie Borisowiczu, przecież jest pan człowiekiem mądrym, kulturalnym. Proszę spojrzeć na swój stan z naukowego punktu widzenia. Trauma sprawiła, że mamy z panem problem, jeśli chodzi o fizjologię mózgu. Nastąpiło zakłócenie równowagi hormonalnej, ma pan zwiększoną pobudliwość, ale dlaczego chce pan zranić Saszę? Przecież jest pańską córką! Morozow wyszczerzył zęby. — A kogo mam ranić? Może tego przebranego wałacha? Szarpnął głową w stronę Wali — a ta aż klasnęła w dłonie wobec takiej zniewagi. Nika zaś mimo woli był pod wrażeniem. Po raz pierwszy za jego pamięci ktoś z punktu określił genderowe pochodzenie Wali. Proszę nie zwracać uwagi, on jest chory psychicznieszepnął lekarz do Walentiny. — Filipie Borisowiczu, podam panu dożylnie preparat, którego skład sam opracowałem. Pomoże pańskiemu mózgowi zwalczyć następstwa traumy. Wszystko wróci na swoje miejsce. Ale na to potrzeba czasu. Ile — nie wiem. Pośpiech byłby niebezpieczny, zbyt duże obciążenie serca, a elektrokardiogram ma pan nienadzwyczajny. — Fiu, fiu, fiu — odrzekł na to dostojewskolog. — Idź lepiej w… I powiedział coś takiego, że Nika nawet nie ośmielił się spojrzeć w stronę Saszy. Sitzowi w kieszeni zapiszczała komórka.

— Och, na miłość boską, przepraszam! — Docent zaczął się usprawiedliwiać przed niewidzialnym rozmówcą. — Całkiem mi z głowy wyleciało! Zaraz, zaraz pędzę! Chwileczkę. Rozłączył się i szybciutko wyjaśnił: — Już dziesięć minut na mnie czekają, całkiem zapomniałem. Spróbujcie państwo odbudować z nim kontakt emocjonalny. Jeśli to nie pomoże, to na pewno nie zaszkodzi. W żadnym wypadku jednak proszę go nie odwiązywać ani nie podchodzić zbyt blisko. Cokolwiek by robił, jakkolwiek by błagał. W razie czego Misza stoi za drzwiami. I tyle go widzieli. — Nie szkodzi — ponuro oświadczyła Wala. — W razie czego załatwię go bez Miszy. Chciała pogrozić choremu pięścią, ale Nika chwycił rozeźloną pomocnicę za nadgarstek. Należało faktycznie spróbować nawiązać kontakt z tym monstrum. Bo inaczej jak znajdą drugą połowę rękopisu? No i pierścień Porfirija Pietrowicza! O tym samym chyba pomyślała również Sasza. Popatrzyła na Fandorina i ledwo dostrzegalnie skinęła głową: proszę, niech pan spróbuje, cała nadzieja w panu.

*** — Hm. Filipie Borisowiczu, nazywam się Fandorin. Pańska córka opowiedziała mi o sytuacji rodzinnej. Czas przekazać do kliniki w Szwajcarii kolejną transzę, dwadzieścia tysięcy euro. Tam jest przecież pański syn, Ilja… W oczach Morozowa pojawiły się duże łzy, a jedna nawet spłynęła po policzku. — Iliusza… Iliuszka, synek… — z rozczuleniem mamrotał chory. Zwiedziony taką reakcją, Nika zaczął mówić pewniej: — Dla ratowania Iliuszy te pieniądze są niezbędne. Pilnie potrzebne! Filip Borisowicz westchnął z goryczą. — Ale ja nie mam pieniędzy. Sam pan widzi, dobry człowieku, w jakim żałosnym jestem stanie. — A rękopis Dostojewskiego? Schował pan gdzieś jego drugą połowę. Pierścień Porfirija Pietrowicza też pan ukrył. Proszę się postarać i przypomnieć sobie gdzie. To bardzo, bardzo ważne! Człowiek na łóżku zmarszczył czoło, jak gdyby starając się wytężyć myśli. Napięte milczenie. Nika, Sasza i Walentina bały się ruszyć. Morozow powzdychał, pocmokał i przemówił: — A jakże, a jakże. Nieznany utwór wielkiego Fiodora Michajłowicza. Żółte kartki. Takie suche, kruche. Szajs nie papier. Tyłek obedrzesz, jak się podetrzesz. Oj, oj, aż oczami zamrugali! Ale jaja! Zatrząsł się w ataku złośliwego rechotu, i teraz już było jasne: łotr się z nich naśmiewa. Doskonale pamięta, gdzie jest rękopis, ale nie zamierza tego zdradzić. W nosie ma teraz i chorego syna, i dawne bożyszcze, Dostojewskiego. Pieniądze także. „Spalił wszystko to, co uwielbiał”, przypomniał sobie Nika słowa doktora. To cytat z Turgieniewa. — Szefie — powiedziała Wala, obejrzawszy się na drzwi — a może przyłożę w dziób temu draniowi? To znakomicie odświeża pamięć.

Sasza zachlipała. — Nie! Proszę! — Oddana córka wstawia się za ojcem. Jestem wzruszony — nadal szydziła ofiara zespołu Kusoyamy. — Chcesz, Saszeńko, to oddam ci wszystkie papierki. Mnie one wcale nie są potrzebne. — Oddaj, tato. Powiedz, gdzie je schowałeś. Dziewczyna patrzyła na ojca tak błagalnie, że chyba kamień by się wzruszył. — Powiem, powiem. Ale nie tak za darmo. Rozerwij chorego tatuśka. Opowiedz coś pikantnego, jakiegoś pornusia. Przecież jesteś moją dziewczyneczką Calineczką, moją słodką cnotką. A hormoniki też popiskują, przysadka czy co tam innego, pompują cię cały czas. Spytaj pana doktora. Ciało wypełnia się sokami. Czyżbyś nigdy nie myślała o…, dziewico orleańska? Myślaałaaś, jeszcze jak myślałaś. A jak myślałaś, to czyżbyś tam w łóżeczku czy w łazience rączkami się nie bawiła? Opisz to wszystko, z detalami, z całą fizjologią. Wtedy i ja ci opowiem o rękopisie. No, dalej! Przełknął ślinę i obrzydliwie wyszczerzył zęby. Córka stała z opuszczoną głową. — Nic nie mówisz? Nie chcesz zrobić dobrze choremu staruszkowi? No to… z tobą i z twoim… Iliuszką. Sasza cofnęła się przerażona. — Halo, tatusiu — wystąpiła naprzód Wala. — Chcesz pornoska? To zwracasz się pod zły adres. Opowiem ci coś z własnego doświadczenia. À la kart, na każdy temat. Były filolog parsknął z obrzydzeniem. — Niewydarzone stworzenie, nic ci nie wyjdzie. Tu przecież najważniejsza jest nie fabuła, tylko wykonanie. W tym jest, jak mówią Żydzi, sam cymes. — Chory się oblizał. — Wiesz, z rumieńcem zawstydzenia, z drżeniem w głosie. Golutka jak Pan Bóg stworzył. A potem żeby się zapadła pod ziemię ze wstydu. To jest ekscytujące. A nie te tanie numery. Na Saszę strach było patrzeć — cofnęła się aż pod ścianę, w«snęła się w nią i znieruchomiała. — Niech pan słucha, chory… — gniewnie zaczął Nicholas, ale się opanował. — Proszę się nie znęcać nad dziewczyną. Bo zawołam strażnika i znowu założą panu kaganiec. — No i jak potem w kagańcu mam panu opowiadać o rękopisie? Albo o ślicznym pierścioneczku z brylantem? — zdziwił się Morozow i nagle z ciekawością zaczął się przyglądać Fandorinowi. — A może pan? Panu świetnie by wyszło, widzę to po oczach. No, niechże pan opowie jakiś najbardziej wstydliwy epizod, najbardziej nieprzyzwoity w całym pańskim życiu. Tylko uwaga, proszę nie oszukiwać. Nie wciskać jakiegoś kitu. Potrzebna mi prawda, bujdę rozpoznam od razu. I w rewanżu też nakłamię. No, dalej. Coś najbardziej nieprzyzwoitego. Tylko koniecznie na temat seksu, a nie o tym, jak pana przypiliło na ulicy i napaskudził pan w bramie. Czegoś takiego nie zaliczę. — Idziemy stąd. — Nicholas machnął ręką na dziewczęta. — Nic nam nie powie. — Nie, proszę poczekać! — Sasza rzuciła się do niego i złapała go za rękę. — A co będzie z Iliuszą? Ja bym mu opowiedziała, wszystko bym zrobiła! Tylko nie mogę zrobić tego, czego się domaga… Nie dlatego, że nie chcę, po prostu nie potrafię. Mogłabym zmyślać, ale… nie umiem. A on się zorientuje. A Morozow ze swojego łoża dorzucił:

— Niech pan pomoże dziewczynie. Jest pan przecież dżentelmenem… O, patrzcie państwo, zaczerwienił się! Zaraz się zdecyduje! Nuże, szlachetne serce! Rycerzu Lancelocie! Naprzód, o honor damy! Nigdy w życiu, powiedział sobie Nika, niech was wszystkich… Ale wiedział, że nie wyjdzie z tej przeklętej sali. Nie może tego zrobić. — Dobrze, będzie pan miał o czymś nieprzyzwoitym — wyrzekł głucho, patrząc z nienawiścią na obrzydliwca. — Ale jeśli po tym nas pan oszuka… — Szefie, to wtedy wskoczę mu swoimi hajhilami na problematyczne miejsce i zacznę stepować! — zgłosiła się na ochotnika Wala. Nika wiedział już, co mu opowie. Do tej pory owa scena śniła mu się czasem w nocy, chociaż minęło tyle lat: drzwi się otwierają, stojąca w nich z herbatą na tacy ciocia Cynthia zamiera ze zgrozy, a jej niezapominajkowe oczy wyłażą z orbit’ — Prosimy, prosimy — ponaglał go główny słuchacz. Mniejsza akurat o niego, bo to przecież nie człowiek, tylko diagnoza, ale reszta obecnych… Wala usiadła, wpatrując się w przełożonego z wyraźnym oczekiwaniem. Nawet skromna Sasza zajęła miejsce na krześle, gotowa słuchać: wbiła łokcie w kolana, a dłońmi podparła policzki. W jej stronę Fandorin starał się zresztą nie patrzeć. Zdławionym głosem, ledwo poruszając ustami, zaczął mówić: — Jestem od dawna dorosły, ale nikomu jeszcze o tym nie opowiadałem*. Niby to bzdura, głupstwo, ale nie mogłem. Nie zapomina się szoku doznanego w dzieciństwie… Chociaż nie, raz jednak opowiedziałem — psychiatrze, i nawet to było straszne. Ale psychiatra się nie liczy, nie miałem wyboru…

*** Bełkotał, plątał się, ale i tak nie dobrnął do końca historii. Stał cały czerwony i tylko ocierał pot z czoła, nie mając siły ciągnąć opowieści. A Filip Borisowicz skręcał się ze śmiechu. Mógł być zadowolony: narrator naprawdę gotów był ze wstydu zapaść się pod ziemię. — No dalej, co było dalej? — spytał chory, pomrukując z zadowoleniem. — Czemuż pan zamilkł w najciekawszym miejscu? — Dalej było coś potwornego. — Nika zadrżał na samo wspomnienie. — Ciocia wyobraziła sobie, że jestem małym zboczeńcem. Opowiedziała wszystko mamie. Zaprowadzono mnie wtedy do psychiatry dziecięcego. Lekarz wysłuchał mnie i uspokoił mamę, mówiąc, że to całkiem normalne. Tato nawet specjalnie się nie przejął. Ale ciocia Cynthia do dzisiaj jest przekonana, że jestem istotą do cna zepsutą, tyle że potrafię to ukrywać. I to już cała historia. Nic bardziej wstydliwego 1 nieprzyzwoitego w życiu mi się nie przydarzyło… Wala, łajdaczka, zaczęła chichotać.

— Eee taaam. To na poziomie przedszkola — orzekł Morozow. — Nie wiem, Nikołaju Aleksandrowiczu, co z panem zrobić. Ta błahostka zdecydowanie nie jest warta rękopisu wielkiego pisarza. Na Wali historia też nie zrobiła wrażenia. — Racja, szefie, nudne miał pan życie. Ej ty, potworze! Chcesz, to ci dorzucę, jak jechałam stopem z Meksyku do Acapulco i podwiózł mnie cyrk liliputów? Nawet u Dostojewskiego tego nie wyczytasz. — Odczep się, pomyłko natury. Nie przeszkadzaj mi myśleć — rzekł Filip Borisowicz. Przypuszczalnie planował jakąś nową złośliwość. W każdym razie jego blade usta, prawie pozbawione warg, coraz szerzej rozciągały się w paskudnym uśmiechu. — Co ja mam teraz zrobić, Fandorin? — powtórzył. — Jak to co zrobić?! — wybuchnął Nika. — Spełniłem pańskie żądanie! A pan powinien wyjaśnić, gdzie schowana jest druga część rękopisu! I pierścień Porfirija Pietrewicza! — Historyjka, którą mi pan opowiedział, jest bardzo słabiutka, a tu jeszcze pierścienia się panu zachciewa! Doprawdy, nie wiem, co mam z panem zrobić… — Morozow zachichotał. — O, jak toto oczkami błyska, całkiem jakby chciał mnie zabić. Nicholas rzeczywiście nienawidził podłego wariata tak, że chyba nie miałby nic przeciwko temu, gdyby Wala wprowadziła w życie swoje sadystyczno — artystyczne plany. — No, ale z drugiej strony: nawet na łysej owcy kłaczek wełny się znajdzie — nadal sobie używał dostojewskolog. — Trzeba panu zaliczyć i męki moralne, i angielskie wychowanie. Ale proszę zapomnieć o pełnym honorarium. Wie pan co? Zadam panu zagadkę. Jeśli pan dobrze pokombinuje — znajdzie rękopis. Jeśli szarych komórek nie wystarczy — sam pan sobie będzie winien. Zagadka jest prościutka, dla średnio rozwiniętego umysłu. No jak, zgoda? — Niech pan mówi swoją zagadkę — odrzekł ponuro Fandorin, doskonale wiedząc, że bez złośliwych dodatków ten szaleniec nic nie zdradzi. Spojrzał na dziewczęta. Wala była w pogotowiu — wyjęła dyktafon z kieszeni. Sasza wstała z krzesła, a na jej twarzyczce zastygł dziwny wyraz: i nadziei, i niedowierzania, i strachu. — Gotowy? — Morozow odczekał, aż Nika otworzy notes. — Najpierw tak: W odpowiedzi Mumu rzecze: „Tyle nie dam ci, człowiecze, Bo majątek mi uciecze. Tak że wybacz mi, kolego Fiedia, że ci dam pół tego, I nie żądaj już niczego”. Nicholas, nie zdążywszy zapisać tej rymowanej baliwerni, popatrzył z trwogą na Walę. Ta kiwnięciem głowy uspokoiła go: w porządku, nagrało się. — No, a potem podliczże go — ciągnął Filip Borisowicz, coś tam w duchu kombinując. — Potem… Odwiążcie mi głowę. Muszę to pokazać.

Stało to w sprzeczności z zaleceniami lekarza naczelnego, ale nie było czasu na pertraktacje. Fandorin podszedł do łóżka, rozpiął pas na czole pacjenta i szybko odskoczył, żeby tamten go nie chapnął. I dobrze zrobił! Szaleniec wykręcił szyję, wgryzł się ostrymi zębami w poduszkę, wyciągnął z niej piórko i dmuchnął. Kiedy piórko, wirując, opadało na podłogę, Morozow spróbował wyswobodzić ręce. Jego palce rozpaczliwie ściskały się i rozluźniały, mnąc kurczowo prześcieradło. Trwało to dosyć długo, pewnie z pół minuty. Nika już chciał zawołać ochroniarza, ale wtedy filolog się uspokoił. Jeszcze przez jakiś czas poruszał palcami, ale reszta ciała pozostawała bez ruchu. Wkrótce jednak nastąpiło kolejne zakłócenie spokoju. — A na końcu to! — zawołał Filip Borisowicz, znowu poderwał głowę, zębami oderwał guzik od powłoczki i wypluł go prosto na Nike. — Spokojnie, spokojnie! — powiedział Nicholas, odsuwając się jeszcze dalej. — Powinien pan dokończyć szaradę. — To już wszystko — spokojnym tonem oświadczył chory. — Teraz niech Saszka podejdzie. — Sasza, niech pani nie rusza się z miejsca! Po co panu Sasza? — Ja jej — wyjem! — dzikim głosem zaryczał nawiedzony. — Zagryzę, zaliżę na śmierć! Chodź tutaj, ty……! Chodź do mnieeee! Biedna dziewuszka wybiegła z sali, krzycząc z przerażenia, a docent filologii, wyciągając długą, żylastą szyję, zawył straszliwym głosem: — Uuuuuu! Żegnany tym nieludzkim wyciem Nicholas wybiegł za Saszą.

6. FM Plan działania był następujący. Przede wszystkim pojechać na ulicę Sawwińską. Zajrzeć do Ruleta, czy przypadkiem nie wrócił. Jeśli wrócił, to wytrząsnąć z niego rękopisy (to brała na siebie Wala). — Trzeba by go oddać w ręce milicji, w końcu dopuścił się ciężkiego przestępstwa — oświadczył Nicholas, ale jego praworządność nie znalazła zrozumienia u dziewczyn. Sasza spytała nieśmiało: — A jeśli on coś powie milicji o rękopisie? Tato mówił, że trzeba wszystko utrzymać w tajemnicy, bo go nam zabiorą. To przecież nie byle kto, sam Fiodor Michajłowicz… Wala kierowała się innymi względami. — Ja bym naszemu narkusowi dała medal za stuknięcie w łeb takiego potwora. Szkoda, że nie walnął go mocniej. Obie miały rację, każda na swój sposób, toteż Nika się z nimi nie sprzeczał. — Jeśli nie zastaniemy Ruleta, to po prostu zawieziemy Saszę do domu. Potem pojedziemy z Walą do firmy i spróbujemy się przyjrzeć temu, za przeproszeniem, rebusowi.

— A po co niby się mamy przyglądać? — zdziwiła się Wala. — Psychiczny sobie z nas jaja robił i tyle. — Błagam, niech pani tak nie mówi o tacie — poprosiła Sasza. — On nie jest „potworem” ani „psychicznym”. W rzeczywistości to bardzo dobry człowiek. Właśnie dlatego stał się taki zły. Wszystkiemu winien jest Japończyk, który wymyślił ten zespół. Państwo widzieli nie mojego ojca, ale jego przeciwieństwo! Nikołaju Aleksandrowiczu, niech pan jej coś powie! — Tak, tak — mamrotał Fandorin. Przez ten cały czas starał się nie patrzeć na Saszę — było mu wstyd po tym publicznym striptizie. — Jedźcie obie samochodem Wali, a ja za wami. — Nie pojadę z nią, ona obraża ojca. Ja chcę z panem! — oświadczyła dziewczyna i demonstracyjnie odwróciła się od różowego alfa romeo. Jestem dorosły, powiedział sobie Nicholas. Nie wolno udawać, że nic się nie stało. Sasza była świadkiem mojej hańby i nie ma co chować głowy w piasek. Lepiej, jeśli teraz o tym porozmawiamy, a potem zapomnimy na zawsze. Obojgu nam będzie łatwiej. Najważniejsze to uczciwość i odpowiednie naświetlenie sprawy. — Rozumie pani, że zmuszony byłem uraczyć panią opowieścią o rzeczach nieprzyzwoitych — zaczął wyjaśniać, kiedy ruszyli sprzed kliniki. — A teraz wstyd mi spojrzeć pani w oczy. Tego właśnie chciał, bydlak! Oj, przepraszam. Tak mi się wyrwało. Spojrzał na Saszę wzrokiem winowajcy. Ona też na niego patrzyła, ale w jej oczach nie było ani zawstydzenia, ani zakłopotania. — Nie słyszałam nic z tego, co pan opowiedział. Pomyślałam, że to będzie dla pana przykre. Po prostu zatkałam uszy palcami. — Pokazała, w jaki sposób to zrobiła. — A kiedy pan przestał mówić, odetkałam. Do licha, przecież to prawda, dotarło do Nicholasa. Z takim spojrzeniem nikt nie kłamie. Poza tym ta dziewczyna, jak się zdaje, w ogóle nie umie kłamać. — Ma pani jakieś sugestie w sprawie zagadki? — spytał, żeby czym prędzej zmienić temat. — Szczerze mówiąc, jestem w kropce. Jakie „pół tego”? Kogo trzeba podliczyć? Co ma z tym wspólnego Mumu? Nawet nie wiem, w którym momencie zagadka się skończyła, a zaczął kolejny… atak — wybrał łagodniejsze słowo. — Ja tym bardziej nie wiem. Nie jestem domyślna. Tylko niech pan pamięta, że tato całe życie zajmował się wyłącznie Fiodorem Michajłowiczem. Zagadka na pewno dotyczy jego.

*** Drzwi do mieszkania otwarte były na oścież. Nicholas zajrzał na korytarz i krzyknął. Na przykrywającym podłogę linoleum leżało nieruchome ciało. Spod zadartego szlafroka wystawały żylakowate nogi; w wykręconej ręce zaciśnięta była szklanka. Właścicielka mieszkania! Wala szybko wysunęła się naprzód, nachyliła. Gwizdnęła. — Narąbała się jak stodoła. Reanimacja nie ma sensu, nie wytrzeźwieje do jutra. Oj, za dużo jej dałam. Starczyłyby dwie dychy na piwo. Ruleta chyba tu jeszcze nie było. Gdzie go diabli noszą? Odprowadzili Saszę do bramy (mieszkała w domu, naprzeciwko) i pojechali na Solankę. Po drodze, żeby nie tracić czasu, rozmawiali w samochodach przez komórki.

— Sasza ma rację — myślał głośno Fandorin. — Zagadka dotyczy Dostojewskiego. „Fiedia” to najwyraźniej on. — No i Mumu — podjęła temat Wala. — Widziałam taki film. Jeden facet, głuchoniemy, utopił psa, a pies wabił się Mumu. Mimo znajomości kilku języków obcych, wszelakich „myków” komputerowych i chińsko — koreańskich sztuk walenia po pysku sekretarka Fandorina była zdumiewająco niedoinformowana w sprawach literatury. Z lektur uznawała tylko tabloidy i pisma kolorowe. — Mumu napisał Turgieniew. Oj ty, ciemnoto. Fandorin rozłączył się, żeby nie przeszkadzała mu myśleć. Schemat dalszych działań pomału się zarysowywał. Zatrzymał się przy supermarkecie książkowym, kupił kompakt Cały Dostojewski, wypuszczony przez wydawnictwo „Kulturträger” — czyli akurat to, co mu było potrzebne. W biurze posadził Walę przy komputerze, kazał jej wrzucić do wyszukiwarki słowa „Mumu”, „Fiedia”, „pół tego” i sprawdzić wszystkie teksty Dostojewskiego. Sam zaś postanowił zająć się biografią klasyka. W domu na półce z pozycjami literaturoznawczymi stała znakomita dwutomowa praca Dostojewski i jego otoczenie. Codzienna udręka — lekcja muzyki — już się skończyła, żona obiecała odebrać dzisiaj córkę z kółka teatralnego, potem do wieczora miała być w redakcji. To znaczy, że można spokojnie popracować… Gela to samodzielna dziewczynka. Sama zje kolację, potem będzie siedziała u siebie w pokoju, czytała książkę albo korespondowała ze znajomymi przez Internet. Ostatnio zrobiła się jakaś dziwnie spokojna. Warto byłoby znaleźć czas i skłonić ją, żeby stała się rozmowniej sza. Ale najpierw — rebus.

*** W domu jednak czekała na Fandorina przykra niespodzianka. Lekcja muzyki rzeczywiście się skończyła, ale nauczyciel nie wychodzi — Ałtyn podejmowała go herbatą. — Gela zadzwoniła, że chce iść do kina. Tak że miałam wolną godzinkę — wyjaśniła jakoś niespecjalnie ucieszona powrotem męża. Nice wybitnie nie się spodobał płomień, jaki dostrzegł w jej oczach. Ponadto wyczuł zapach perfum, które żona chowała na specjalne okazje. Zresztą „godzinka” dawno już minęła. Trudno i darmo, musiał obojgu towarzyszyć przy herbacie, inaczej byłoby niegrzecznie. — Sława tak wspaniale opowiada o muzyce! — zawołała Ałtyn z niezwykłym u niej zachwytem. — Proszę, Sława, niech pan mówi dalej! „Sława”? Laureat melodyjnie pobrzękiwał łyżeczką, mieszając słodzik w paradnej filiżance marki Wedgewood (prezent od cioci Cynthii). — Ach, nawet nie wiem, jak to opisać. Jestem tak mało elokwentny — donośnym, ale, jak na gust Nicholasa, okropnie pretensjonalnym głosem odezwała się znakomitość. — Kiedy gram, dosłownie umieram. Nie ma mnie. Mózg, ciało, serce — wszystko przestaje istnieć.

Życie zostaje tylko tutaj. — Potrząsnął swoimi nieprzyzwoicie pięknymi palcami. — Ale za to jest go bardzo dużo, o wiele więcej niż we mnie zwyczajnym. Rozumie pani? Tak, tak! — pokiwała głową Ałtyn, patrząc z uwielbieniem na geniusza. — Moje ręce żyją same dla siebie. A ja patrzę na nie i tylko się dziwię. Czarno — biała klawiatura, nad nią fruwają dwie ręce. Tu są białe mankiety, a wyżej czerń. Nic nie widzę, tylko dwie ręce, wyobraża sobie pani? Tego uczucia nie da się z niczym porównać. Czy to nie dziwne? Człowiek czuje się dodatkiem do własnych kończyn. Jak gdyby należały nie do mnie, ale do jakiejś innej istoty. Na przykład do Boga. Zdaje się, że Rostisław Bekker mógł nieskończenie długo opiewać, jak mówi poeta, „siebie, ukochanego”. Zdumiewające, ale Ałtyn bez wątpienia ta napuszona paplanina się podobała. Nawet nie spojrzała na męża. No oczywiście, zadręczał Nika sam siebie. Idealna para: piękna, energiczna kobieta, obdarzona nietuzinkowym zmysłem praktycznym, i reprezentacyjny, nieprzystosowany do życia mężczyzna. Coś jak ja, tylko lepszy: o wiele bardziej reprezentacyjny i tysiąc razy bardziej utalentowany. — Przepraszam, ale muszę popracować — powiedział, kiedy muzyk na moment umilkł. Ałtyn zaśmiała się z roztargnieniem. — Tak, tak, idź. Zaraz skończymy herbatę, a ja obiecałam Sławie, że potem odwiozę go do konserwatorium. Jego kierowca zachorował.

*** Nika w roztargnieniu zdjął z półki pierwszy tom Dostojewskiego, jaki mu się nawinął, i otworzył go na chybił trafił. Wzdrygnął się, kiedy przeczytał tytuł utworu: Cudza żona i mąż pod łóżkiem (Niecodzienne wydarzenie). Za drzwiami rozległ się dźwięczny śmiech Ałtyn. Nie, tutaj nie sposób się skupić. Fandorin zebrał wszystkie książki, jakie mogły przydać się w poszukiwaniach, i wrócił do biura. Tam było cicho. Nie huczał żaden wielkopański baryton, nie dźwięczał rozdzierający serce śmiech, nie brzękał serwis do herbaty. Wala pracowała — w skupieniu postukiwała w klawiaturę. Biurko wabiło zielonym suknem. Fotel otwierał objęcia podłokietników. Trzeba zapomnieć o przeklętym pianiście i skupić się wyłącznie na Fiodorze Michajłowiczu Dostojewskim. Mamy zatem rok tysiąc osiemset sześćdziesiąty piąty. Klasyk pisze powieść Zbrodnia i kara… Najpierw zapomnienie i skupienie się nie wychodziło, ale pomału współczesność usunęła się w cień, wypierana przez zdarzenia sprzed stu czterdziestu lat. Rok 1865 dla pisarza był naprawdę straszny — najbardziej męczący, upokarzający okres w jego życiu. Dostojewski ma czterdzieści cztery lata. Jeszcze całkiem niedawno był bożyszczem postępowej młodzieży i modnym autorem, któremu wydawnictwa i pisma płaciły sowite honoraria. Ale umarł jego brat Michaił, zostawiając masę długów, których uregulowanie

szlachetny, lecz niepraktyczny pisarz wziął na siebie („Nie chciałem, żeby brat pozostawił po sobie złą pamięć”). Próbował postawić na nogi pismo „Epoka”, które odziedziczył po Michaile — i splajtował. Wierzyciele urządzili na Fiodora Michajłowicza obławę jak na wilka, i nie było przed nimi ucieczki. Weksli z żądaniem natychmiastowej spłaty uzbierało się na trzynaście i pół tysiąca — sumę dla Dostojewskiego astronomiczną. Nieszczęsny pisarz wyprosił zwłokę u jednych pożyczkodawców, rozliczył się z innymi (dzięki nowym długom i zobowiązaniom), po czym wyrwał się z Petersburga do Niemiec. Potrzebował odpoczynku, a przede wszystkim spotkania z fatalną kobietą swego życia — Apolinarią Susłow, która w tym czasie przebywała w Szwajcarii, ale obiecała, że przyjedzie do Wiesbaden. Ich związek był powikłany, niezdrowy, pełen udręki, ale Fiodor Michajłowicz nie wyobrażał sobie życia bez Apolinarii. No więc spotykają się w Wiesbaden. Dostojewski, teraz już wolny (jego żona zmarła rok wcześniej na suchoty), oświadcza się Apolinarii. I otrzymuje ostrą, poniżającą w formie odmowę. Jak szybko i bezpowrotnie zamieniły się role! Czy dużo czasu upłynęło od chwili, gdy egzaltowana dziewczyna z uporem walczyła o miłość sławnego pisarza? Kiedy patrzyła na niego jak na niedosiężny szczyt? Teraz ona zmieniła się we wzorcową kobietę wampa, która upaja się władzą nad mężczyznami. Jakże dotkliwie Dostojewski musiał odczuwać całą trywialność swojej sytuacji! Można sobie wyobrazić, jak męczyła go rola bohatera powieści bulwarowej! (Tutaj Fandorin mimo woli odwrócił uwagę od tekstu i zaczął znowu myśleć o sobie i o Ałtyn. Nie od razu też udało mu się wrócić myślą do Fiodora Michajłowicza). Dlaczego panna Susłow tak go dręczyła? Bo nie mogła wybaczyć, że oddała dziewictwo takiemu ponuremu, brzydkiemu, pogrążonemu w codziennych kłopotach nieudacznikowi? Czy też po prostu przestała go kochać? Ale dlaczego w takim razie nie zwróciła mu wolności, jak o to prosił? Dlaczego ciągle na nowo wabiła go, a potem z pogardą odtrącała? Wzywała do siebie do pokoju, kładła się nago na łóżku, a kiedy próbował ją objąć, wyrzucała go? Zgłębiając historię tej nieszczęsnej miłości, Nicholas sam cierpiał. Niedobrze mu się robiło, kiedy czytał o tych klasycznych femmes fatales, drapieżnych pajęczycach, żyjących blaskiem cudzej sławy. Taka pani Susłow albo Awdotia Panajew, czy też Lila Brik, jeśli już się przyssie, to za nic nie wypuści. Czym upajały geniuszy? Widocznie niezachwianą i niezrównaną pewnością, że mają prawo do wszystkiego. Kobieta fatalna jest bezlitosna i nie ma sumienia. Nieszczęśliwą może ją uczynić tylko jedno — jeśli nie dostanie tego, czego pragnie. Biada mężczyźnie, który ośmieli się wzgardzić jej wdziękami. Chciwa zemsty pajęczyca zdolna jest do każdej podłości. Apolinaria na przykład wysłała kiedyś na policję donos na młodego człowieka, który nie uległ jej powabom, a potem najspokojniej w świecie opowiadała o tym znajomym. Czytając o pani Susłow, Nicholas zaczął irytować się na samego klasyka. Fiodor Michajłowicz też był niezłym gagatkiem. Naponiżał się do syta przed dziewką bez serca, a potem szukał zapomnienia w ruletce. Odtąd już się nie umiał zatrzymać. Przegrał wszystkie swoje nieduże pieniądze. Wyżebrał jałmużnę u Apolinarii (co za wstyd!), a potem przepuścił i te talary. W hotelu faktycznie znalazł się w areszcie domowym: nie dawano mu jedzenia ani świec i nie chciano go wypuścić, dopóki nie zapłaci za pobyt.

Głodny, udręczony Dostojewski siedział w na wpół ciemnym pokoiku i pisał, pisał, pisał. Nie miał innego sposobu, żeby choć na pewien czas oderwać się od rzeczywistości. Nie ma żadnych wątpliwości, że rękopis Morozowa powstał jesienią owego przeklętego sześćdziesiątego piątego roku, właśnie tam, w hotelu „Victoria”. Nadzieja na koniec niewoli w Wiesbaden była tylko jedna: pożyczyć pieniędzy od kogoś ze znajomych. Więzień hotelu śle więc na wszystkie strony rozpaczliwe błagania o pomoc. Pisze do wydawców, do starego przyjaciela, barona Wrangla, do nielubianego Hercena, a nawet do znienawidzonego Turgieniewa. Wydawca Katkow wysłał pieniądze, ale te nie dotarły do adresata. Kochany Wrangel otrzymał list z opóźnieniem. Hercen ze swojego Londynu nie odpowiedział. Odezwał się tylko Turgieniew z Baden–Baden, a i ten przysłał tylko część niewielkiej zaiste sumy, o którą prosił Fiodor Michajłowicz. Nika odwrócił kartkę, zaczął czytać dalej i nagle zamarł. — Wala! — krzyknął przez drzwi. — Masz listy na dysku? — No. — Znajdź mi korespondencję z Turgieniewem. Z roku 1865. Po minucie Nika, zaglądając Wali przez ramię, czytał na monitorze: Wiesbaden, 3/15 sierpnia 1865 roku Kochany i wielce szanowny Iwanie Siergiejewiczu, kiedy jakiś miesiąc temu spotkałem Pana w Petersburgu, sprzedawałem swoje utwory za co łaska, ponieważ wsadzano mnie do więzienia za długi „Epoki”, które miałem nieszczęście wziąć na siebie. Moje utwory (prawo do wydania w dwóch kolumnach) kupił Stełłowski za trzy tysiące, z tego część była w wekslach. Z tych trzech tysięcy na chwilę zaspokoiłem jakoś wierzycieli, resztę zaś rozdałem wszystkim, którym miałem dać, po czym wyjechałem za granicę, żeby choć troszkę podreperować zdrowie i coś napisać. Na zagranicę zostawiłem sobie ledwie 175 rb sr. z całych trzech tysięcy, więcej nie mogłem. Trzeciego roku pobytu w Wiesbaden wygrałem wszakże w godzinę prawie 12 000 franków. Chociaż teraz nawet nie myślałem poprawiać grą swojej sytuacji, ale 1000 franków rzeczywiście miałem ochotę wygrać, żeby przeżyć bodaj te trzy miesiące. Już pięć dni jak siedzę w Wiesbaden i wszystko przegrałem, wszystko do cna, zegarek także, i nawet w hotelu jestem winien. Czuję obrzydzenie i wstyd, że się Panu narzucam ze swoją osobą. W zasadzie jednak poza Panem nie mam obecnie nikogo, do kogo mógłbym się zwrócić, a po drugie, jest Pan o wiele mądrzejszy od innych, a co za tym idzie, pisać do Pana jest dla mnie rzeczą moralnie łatwiejszą. O cóż zatem chodzi: zwracam się do Pana jak człowiek do człowieka i proszę o 100 (sto) talarów. Poza tym czekam na pomoc z Rosji, z pewnego pisma, („Bibl. dla Czyt.”), gdzie obiecano mi przed wyjazdem wysłać trochę pieniędzy, i jeszcze od pewnego pana, który powinien mi pomóc. Samo przez się jest zrozumiałe, że zwrócić pieniądze będę mógł nie wcześniej pewnie niż za trzy tygodnie. Może zresztą nawet oddam wcześniej. W każdym razie siedzę sam. Na duszy jest

mi źle (myślałem, że będzie gorzej), a co napar dziej przykre, wstyd mi, że Pana niepokoję; ale cóż robić, kiedy człowiek tonie. Mój adres: Wiesbaden, Hotel „Vietoria” a M–r Theodore Dostoiewsky. A co zrobię, jeśli nie będzie Pana w Baden–Baden? Oddany Panu F. Dostojewski — Niech pan patrzy, szefie, tu jest uwaga: „I.S. Turgieniew wysłał pięćdziesiąt talarów, które F.M. Dostojewski znowu przegrał w ruletkę. Dług został zwrócony dopiero w dziesięć lat później, po awanturze”. Nieźli ci klasycy, co? Jeden rozrywkowy, drugi sknerus. — No, nie tylko. Przy okazji pisali wielkie dzieła — z roztargnieniem zauważył Fandorin, bębniąc palcami o biurko. — No, dalej, włącz nagranie. To miejsce, gdzie Morozow mówi wierszyk. Magnetofon szyderczym głosikiem wyrecytował: W odpowiedzi Mumu rzecze: „Tyle nie dam ci, człowiecze, Bo majątek mi uciecze. Tak że wybacz mi, kolego Fiedia,że ci dam pół tego nie żądaj już niczego. — No właśnie! Mam! — Nicholas klepnął sekretarkę po twardym ramieniu, omal go nie łamiąc. — Tutaj chodzi o odpowiedź autora Mumu na prośbę z Wiesbaden. Trzeba było odgadnąć, co to znaczy „tyle”. Czyli liczbę „sto”. — Co za figle — migle? — Wala popatrzyła z zakłopotaniem na szefa. — Co to znaczy, bo nie kumam? — Pierwsza część rozwiązania. Ciekawe, co tu się liczy? Co może się zaczynać od cyfr? Kod skrytki w przechowalni? Albo sejfu? Trzeba zadzwonić do Saszy i spytać, czy ojciec nie wspominał o jakimś dworcu czy banku. Dziwne. Telefon Saszy nie odpowiadał. A przecież dziewczyna żaliła się, że jest zmęczona, mówiła, że nigdzie się z domu nie ruszy. Położyła się spać? Chyba na to za wcześnie. Nicholasa zaczął ogarniać niepokój. Spróbowali pracować dalej: kilka razy przewinęli nagranie do końca, wspólnymi siłami odtworzyli całą scenę, w najdrobniejszych szczegółach — gesty Morozowa, mimikę, ruchy głowy. Ale nie udało im się na tym skupić. Nie mogli wyjść poza liczbę 100. Następne zdanie szaleńca brzmiało: „No, a potem podliczże go”. Jakiego „go”? I niby jak go „podliczyć”? Fandorin jeszcze kilka razy dzwonił na Sawwińską, co pięć minut. Ale telefon milczał. — Nie podoba mi się to — nie wytrzymał w końcu Nika. — Pojedziemy tam. Gdyby Sasza musiała wyjść, zadzwoniłaby i powiedziała. Przecież wie, że tu siedzimy i staramy się rozwiązać tę łamigłówkę.

***

Pojechali metrocabem, ale za kierownicą siedziała Wala, która jeździła po Moskwie dwa razy szybciej niż Fandorin. Całkiem po prostu nie przejmowała się przepisami: mogła jechać pod prąd, śmiało wjeżdżała z niewłaściwej strony w ulice jednokierunkowe, a przy szczególnie beznadziejnym korku nie wstydziła się wjeżdżać na chodnik. Taki sposób jazdy wyróżniał się nawet na tle zwykłego dla Moskwy chamstwa drogowego, i na ogół Nika strasznie wymyślał swojej pomocnicy za to barbarzyństwo, ale akurat teraz się przydało. Nie zwracając uwagi na znaki zakazu, samochód ruszył. Wprost przed siebie, w poprzek placu Słowiańskiego, potem skrócił jeszcze jeden spory odcinek drogi, wtargnąwszy na parking hotelu „Rosja”, i tuż przed nosem milicjanta szurnął pod most Moskiewski. Najbardziej zdumiewający był fakt, że Wali wszystko to się upiekło. Milicjantowi na przykład posłała ręką pocałunek — a zachwycony stróż prawa tylko pokręcił głową i nie zagwizdał. Mieszkanie Saszy nadal nie odpowiadało; przyciskający do ucha słuchawkę Nicholas był coraz bardziej ponury. Już nie miał wątpliwości: coś się stało. Wali zaś usta nie zamykały się ani na chwilę. Za kierownicą zawsze gadała bez opamiętania, przypominając Nice mieszkańca Czukotki, który ciągnięty przez renifery jedzie po bezkresnej tundrze i tworzy niekończącą się pieśń o wszystkim, co mu się nawija przed oczy. — Widzi pan, jaki gnojek, jedzie wołgą, a logo przypieprzył od merca. To jest przyczepił. Fajnie byłoby na odwrót: jechać sportowym mercem, a na masce renifer z wołgi 21. Super… Oj, niech pan patrzy, facet jedzie „mini”, a jaki dumny. Rozumiałabym jeszcze, żeby to dziewucha jechała męską bryką, ale jak chłop zasuwa taką zabaweczką — tfu. Pewnie nawet do smarta by wsiadł. Na sto procent pedzio, zawsze ich poznaję po samochodach. Mam znajomego… — Czy nie można by szybciej, co? — poprosił Fandorin i włączył radio, żeby zagłuszyć strumień świadomości Wali. I tak zresztą odzwyczaił się od jeżdżenia bez włączonego radia. Oglądać telewizję już dawno przestał. Co miałby tam zresztą oglądać? Wiadomości na wszystkich kanałach takie same, show dla jednokomórkowców, no a filmy lepiej ogląda się na DVD. Nika w ogóle zauważył, że rosyjskie radio, zdawałoby się, ostatecznie wyparte przez telewizję, w ostatnim czasie zaczyna się odradzać. Jedną z głównych tego przyczyn była powszechna motoryzacja. Codziennie miliony ludzi w wielkich miastach i na trasach naciskają guziki fal ultrakrótkich i każdy może znaleźć stację dla siebie. Wyrosło całe „pokolenie FM”. Latem jedzie się z otwartym oknem, słucha muzyki dolegającej z sąsiednich aut, i od razu wiadomo, kto siedzi za kierownicą. Powiedz, jakiej słuchasz częstotliwości, a powiem ci, kim jesteś. Istnieje, co prawda, szczególna grupa radiomanów, do której Nika sam się zaliczał. To ludzie, którzy bez końca przeskakują ze stacji na stację. Coś w rodzaju tiku nerwowego. Rozgłośnia, na którą Fandorin trafił za pierwszym razem, nosiła dziwną nazwę „Wąskie Radio 2” i nadawała zadziwiającą muzykę: hymn państwowy w nowoczesnej aranżacji. „Rosja, nasza ojczyzna, uuu, Rosja, nasz święty kraj, oh yeah” — zawodziła piosenkarka w bluesowych klimatach. — Niech pan wyłączy, bo się zrzygam — poprosiła Wala. Nika zgodził się.

— Tak, oficjalna propaganda plus ta rzewność — to okropne. Przełączył na liberalne „Ucho Moskwy”. Tak jak zazwyczaj, nadawali na żywo pyskówki ze słuchaczami dzwoniącymi do radia. „Widzę, madame, że nie rozumie pani po rosyjsku — dudnił prowadzący, bez trudu zagłuszając paplaninę rozmówczyni. — Pani ma oczywiście banany w uszach. Good bye”. Następny słuchacz: „Dzwonię z Joszkar–Oły, nazywam się Wienia — dał się słyszeć leniwy, rozlazły głos z kiepskim akcentem. — Mam takie pytanie do was, migrantów. Kiedy zaczniecie wypłacać odszkodowania dla rdzennej ludności?”. Prowadzący szyderczo się roześmiał. „Migranci — to chyba Żydzi? Witam pana antysemitę, coś dawno nie mieliśmy pana na antenie”. „Dlaczego tylko Żydzi? Słowianie tak samo — niewzruszenie ciągnął mieszkaniec Joszkar–Oły. — Przyszliście na naszą ugrofińską ziemię, rozpleniliście się tutaj, a nie chcecie płacić odszkodowań. W Ameryce Indianie mają rozmaite ulgi, w Australii też dbają o Aborygenów, Maorysi w Nowej Zelandii w ogóle żyją sobie jak u Pana Boga za piecem. A my co? Tutaj przecież od wieków wszystko jest nasze, ugrofińskie. Nawet «Moskwa» to nasze słowo, nie słowiańskie. My was oczywiście nie wyganiamy. Przyszliście, to mieszkajcie, ale trzeba mieć też poczucie przyzwoitości…”. Nika posłuchałby z chęcią, co na to odpowie prezenter, ale Wala burknęła: — Jezu, jaki upierdliwy. Przełączyła na beztroskie „Radio Minimum”. Aksamitny głos, pełen głębokiego przekonania, zaśpiewał: „Bo trzeba umieć pięknie żyć, wybierać to, co sercu miłe…”. Piosenka była idiotyczna, za to głos ładny, miodowo rozlewny. Ale Wala znowu nie pozwoliła słuchać, „popu” nie uznawała z zasady. Zmieniła stację i została za snobizm okrutnie ukarana. „Radio Katarynka”, specjalizujące się w folklorze kryminalnym, cnrypiąc, wyło rzewną pieśń: Myśmy do trumny po kolei szli I łzy niezgrabnie ocierali dłońmi. Nikt oprócz Boga nie będzie sędzią ci. Żegnaj więc, stary. Teraz jesteś wolny. Nikt oprócz Boga nie będzie sędzią ci. Żegnaj więc, stary. Teraz… Kompromis znaleźli na fali „Waszego Radia”. Słuchając piosenki o tym, jak w oczach dziewczyny nałowić perłowych rybek i potem sprzedawać je na bazarze po rublu, Fandorin znowu wycisnął numer Saszy. Milczenie!

*** Na podwórzu wysiedli z samochodu. — Nie ma ćpuna. Światło się nie pali — oznajmiła Wala, spoglądając w okna Ruleta.

Nika tymczasem patrzył w okna domu naprzeciwko. Które z nich są od mieszkania Morozowów? Zdaje się, że tamte. Serce mu się ścisnęło. — A u Saszy się świeci! — krzyknął. — Dlaczego ona nie podnosi słuchawki?! — Spokojnie, szefie. Zaraz się dowiemy. Wala pierwsza weszła do bramy. Na sekundę zatrzymała się koło czarnego mercedesa — jedynego zagranicznego samochodu w tym wyraźnie niezamożnym podwórzu. — Merc odrobinę rzęchowaty — oceniła z punktu. — Co najmniej dziesięcioletni. Ale Fandorina mało to interesowało, wyprzedził pomocnicę i pierwszy wbiegł do klatki schodowej. Mieszkanie odpowiedziało milczeniem na dzwonki. — Wyłamuj — przykazał Nika, blednąc. — Jawol! Wala odeszła pod przeciwległą ścianę, ruszyła naprzód, podskoczyła i piszcząc, walnęła nogą w drzwi. Te skrzywiły się, wylatując z zawiasów; rozległ się trzask nakładki zamka. Asystentka Fandorina uniosła trochę drzwi, po czym oparła je o ścianę korytarza. — Sil wu ple, Nikołaju Aleksandrowiczu. Nicholas zamarł w progu, wsłuchał się. Szum wody i jeszcze jakiś dziwny odgłos, jakby pies cicho skamlał. Zwyczajne małogabarytowe mieszkanko: po lewej kuchnia, dalej dwa pokoje, na końcu — łazienka. Właśnie stamtąd dobiegał i szum wody, i żałosne skomlenie. — Za mną! Nika pobiegł korytarzem, szarpnął drzwi do łazienki (okazały się niezamknięte) i zamarł. Sasza siedziała w wannie z głową odrzuconą do tyłu. Oczy miała zamknięte, na głowie słuchawki; w mydelniczce leżał odtwarzacz. — Ktoś o mnie dba: anioły kroczą dwa, ten pierwszy strzeże ciała, drugi duszę zbawić ma — szczenięcym głosikiem, urywając melodię, śpiewała Sasza. — No, szefie, a pan się scykał. To jest, zdenerwował. — Wala zachichotała. — Tylko drzwi niepotrzebnie wyłamaliśmy. Sasza otworzyła jedno oko, zobaczyła w drzwiach dwie postacie i zapiszczała przenikliwie. Nicholas cofnął się na korytarz. — Sasza, przepraszam! — krzyknął, bo jeszcze nie przyszedł do siebie. — Nie podnosiła pani słuchawki, więc ja, to znaczy my, się przestraszyliśmy… Bo Bóg wie, co się mogło stać. Może ten narkoman się tu wdarł. Albo, noo, nie wiem… — Och, ale się przestraszyłam! — z ulgą zawołała Sasza. — To moja wina. Kiedy się zmęczę, zawsze wchodzę do wanny i słucham muzyki. Mogę tak przesiedzieć cały dzień. Kiedy wszyscy są w domu, to nie mogę, Antonina Wasiljewna na mnie krzyczy. Ale teraz przecież jestem sama… Niech mi państwo wybaczą. Powinnam wziąć ze sobą komórkę. — Dalej, dalej, wyłaź. Masz tu ręcznik — powiedziała Wala, która jako kobieta została w łazience. — Zaraz, szefie, już–już. Fandorin oddalił się od łazienki, ale głosy tamtych i tak do niego docierały. Przeważnie Wali, bo Sasza na pytania odpowiadała cicho, tak że nic nie rozumiał. — Ej, słoneczko, pedikiur trzeba zrobić, wstyd, jesteś już dorosła… Co, cycki ci jeszcze chyba rosną? Nie? Nad tym trzeba popracować. Bo tutaj to jakaś równina, Szwajcaria

Moskiewska. Ja przedtem też nic nie miałam, a teraz popatrz — szczyty Kaukazu. No, dotknij tylko, pomacaj. Nie szkodzi, jak znajdziemy rękopis, to będziesz miała kasy a kasy, dam ci adres kliniki… Żeby nie podsłuchiwać spraw intymnych, Nicholas przeszedł do pokoju — tego większego. Państwo Morozow mieszkali, mówiąc wprost, niebogato. Sądząc po umeblowaniu, dwudziestometrowe pomieszczenie służyło równocześnie za salon, gabinet i sypialnię rodziców. Wszystkie ściany były dokładnie pozastawiane książkami, tylko pośrodku został jeden jedyny prześwit. Wisiał tam obraz w ramie: kopia znanego portretu Dostojewskiego. Ale można też było dostrzec oznaki dostatku, który niedawno się pojawił — nowiutki telewizor, otwarty notebook z jeszcze niezdartymi kolorowymi naklejkami. Przez kilka minut Nika stał i oglądał obraz pędzla Pierowa. Dziwne. Skąd się bierze wrażenie, że centrum energetyczne płótna znajduje się nie w zamyślonej twarzy pisarza, ale w spokojnych, mocno splecionych dłoniach? I jakie okropne jest to czarne, złowieszcze tło! Widać w nim wyraźną groźbę. Jak gdyby w każdej chwili czerń mogła wszystko pochłonąć i zamiast Fiodora Michajłowicza miał pojawić się nieprzenikniony Czarny kwadrat. No, a potem do pokoju weszły dziewczyny i nastąpił dalszy Ciąg rozwiązywania rebusu.

*** — Nie, ani o dworcu, ani o banku nic tato nie mówił… Sto? Nie wiem… Podliczyć? Nie wiem… Sasza siedziała na łóżku w wyblakłym szlafroczku, z włosami owiniętymi ręcznikiem, i choć bardzo starała się pomóc, to pożytku z niej nie było żadnego — w każdym razie tak się początkowo wydawało. Po godzinie bezskutecznego szturmu mózgowego Nice wyraźnie przegrzały się zwoje. Wyciągnął z portfela drogocenny dublon i smętnie wpatrzył się w podwójny profil koronowanych małżonków. Fałszywe złoto błyszczało na dłoni i nie chciało pomagać w dedukcji. Sasza Morozow pewnie już z dziesiąty raz powtórzyła: — To na pewno coś o Fiodorze Michajłowiczu. Tato niczym innym się nie interesował. O Fiodorze Michajłowiczu wie wszyściutenko, a o reszcie prawie nic. Czasem naprawdę aż się dziwiłam. Nie zna nawet Filipa Kirkorowa, ma pan pojęcie? Kiedyś zobaczył go przypadkowo w telewizji i mówi: „Oj, patrzcie, jaki śmieszny! Ma na imię tak samo jak ja, Filip. Rzeczywiście, trochę podobny do Nastasji Filipowny”. To z powieści Idiota — uznała za wskazane wyjaśnić. — Wiemy, widzieliśmy film — odrzekła z godnością Wala. Patrząc na monetę, Nika w zadumie powtórzył — setny raz: — „Podliczże go”. Kogo? Albo co? — I nagle się wzdrygnął. — Mówi pani, że to na pewno związane jest z Dostojewskim? To może nie „go”, tylko „ego”. To znaczy „ego pisarza”? Ale jak je można podliczyć? Walentina wzruszyła ramionami.

— To jakaś chujnia. To znaczy bzdura. No, Fiodor. No, Michajłowicz. No, Dostojewski. I co tu liczyć? Dłoń, na której leżał dublon, jakby zaczęło coś łaskotać. — Walusia, jesteś geniusz! — krzyknął Nika i szybko napisał na kartce: FIODOR (6) + MICHAJŁOWICZ (12) + DOSTOJEWSKI (11) = 29. Jeśli podliczyć liczbę liter w imieniu, imieniu odojcowskim i nazwisku pisarza, to wychodzi 29. A więc najpierw 100, potem 29. — Co za figle? To znaczy, co pan chciał przez to powiedzieć? — Wala popatrzyła na kartkę i na Fandoriria. — A w ogóle, szefie, dlaczego słowo „geniusz” nie ma rodzaju żeńskiego? Nika machnął ręką. — Sto, potem dwadzieścia dziewięć. Sto, dwadzieścia dziewięć… Hm… Skoro najpierw są liczby, to potem też powinny być tylko liczebniki. Co tam było dalej? Wala, puść nagranie. — Przecież znam je na pamięć. Poprosił, żeby mu odwiązać głowę. Zębami wyrwał piórko z poduszki. Potem długo ruszał palcami. Powiedział: „A na końcu to!”, odgryzł guzik i wypluł, potem zaczął się oblizywać na Saszkę i rzucać mięsem. Mam cytować? — Nie trzeba. Przedtem powiedział przecież: „To już wszystko”. Nicholas obracał monetę, starając się pochwycić myśl, która mu się wymykała. Jego spojrzenie padło na portret. — Pióro! — krzyknął magister tak, że dziewczyny podskoczyły. — Pierow*! Chodzi o portret przez niego malowany! Morozow ruszał palcami… I na portrecie są palce! Trzeba je policzyć? Tylko po co? Ile człowiek może mieć palców? Podszedł do obrazu, zaczął liczyć — i tu spotkała go niespodzianka. Palców wcale nie było dziesięć, ale dziewięć. Jeden pozostał niewidoczny! — Dziewiątka, dziewiątka! — Nicholas obejrzał się na dziewczyny, które przylgnąwszy do niego z obu stron, też patrzyły na obraz. — 100–29–9. No i jeszcze jakiś guzik… O, jest i guzik! — Pokazał osierocony guzik na surducie ponurego klasyka. — W dodatku tylko jeden, to niezwykłe! Na pewno to miał na myśli Morozow. Ostatnie ogniwo — 1. W ten sposób otrzymujemy zestaw siedmiu cyfr: 1002991. — Ale co to znaczy? — spytała Sasza, patrząc na niego szeroko otwartymi oczami. — Nie wiem. Na przykład moskiewskie numery telefonów składają się z siedmiu cyfr. Pomocnica wyjęła z kieszeni komórkę. — Dzwonimy? — W żadnym wypadku. Wala, masz przy sobie kieszonkowy komputer? — Jasna sprawa. Wala sama już wiedziała, o co chodzi. — Już się robi, szefie. Pan na mnie krzyczy, że skupuję kradzione bazy danych, a one nam się w sam raz przydadzą. Mam na twardym dysku i moskiewską książkę telefoniczną, i wszystkich operatorów sieci komórkowych… Zaraz wejdę. Wyciągnęła cud techniki, niewielki komputer, z którym nigdy się nie rozstawała, i już po minucie zameldowała: — Jest 100 29 91! Tylko że to oddział położniczy. O, niech pan sam zobaczy. Dzwonić?

Nicholas przygasł. Czyżby się pomylił i to nie numer telefonu, tylko coś całkiem innego? A może sama metoda jest błędna? Kiedy Wala sprawdzała numer (rzeczywiście należał do szpitala położniczego), Fandorin smętnie patrzył na fałszywy dublon. A co będzie, jeśli rebus też jest fałszywy i Morozow po prostu sobie z nich zakpił? Podniósł oczy na portret. Do ramy była przytwierdzona miedziana tabliczka: „W.G. Pierow. Portret F.M. Dostojewskiego”. Ale w napisie występowała też dwukrotnie stara, zniesiona przez bolszewików litera jat’. — Tak, tak, tak — szybko wymamrotał Nicholas. — Papier! Napisał teraz „Fiodor Michajłowicz Dostojewski”, dodając przedrewolucyjne znaki. Policzył i wypadło mu — 31. — Nie dwadzieścia dziewięć, tylko trzydzieści jeden! — Co? — spytały chórem dziewczyny. — Wychodzi 100 31 91. Wala, sprawdź w bazie! Pomocnica postukała, postukała i zameldowała: — Numer domowy. Jakiegoś faceta. Wieniamin Pawłowicz Łuzgajew. Rzadkie nazwisko. Dalej, szefie, wrzucę go do wyszukiwarki. Może coś się wyłowi? Połączyła się z Internetem przez komórkę. — Nie ma. Nie ma żadnego Łuzgajewa. Jest „łuzgaje”, to chyba nie po naszemu. O: Sawka łuzgaje siemoczky i spluwuje jich priatno na sombrero seńjora, szo sidyć poperedu. — Spróbuj poszukać wśród numerów telefonicznych — polecił Fandorin. Wala wpisała 100 31 91 w okienko „Szukaj”. Ekranik mignął i wyrzucił stronę ogłoszeń prywatnych. Z zamierającym sercem Fandorin przeczytał: Skupuję stare dokumenty, listy, koperty, autografy znanych ludzi. Gwarantuję godziwą zapłatę. [email protected] Tel. 100 31 91. Wieniamin Pawłowicz.

7. Filozof merkantylista — Jes! Jes! Jes! — zapiszczała Wala. — Wieniamin Pawłowicz! Łuzgajew! To on! — Skupuje autografy! — Sasza przyłączyła się do triumfu. — Nikołaju Aleksandrowiczu, jaki pan mądry! Ale miałam szczęście, że mnie pan potrącił. Mogę pana pocałować? — I ja! — Walentina od razu jej pozazdrościła. Nicholas został ucałowany w oba policzki: pocałunek z jednej strony był nieśmiały, ale czuły; z drugiej — głośny i wilgotny. Najtrudniej było udawać niewzruszonego w stylu: cóż, to nic szczególnego, drogi Watsonie. Prawdę mówiąc, Fandorin do samego końca powątpiewał, czy z jego dedukcji coś wyniknie. Ale rezultat nie budził wątpliwości. Docent nauk filologicznych w swojej idiotycznej szaradzie zakodował telefon kolekcjonera autografów.

— Co było do okazania — lekceważąco podsumował Nika. — Pozostałą część rękopisu, zdaje się, znaleźliśmy. Znajduje się ona u niejakiego pana Wieniamina Pawłowicza Łuzgajewa. Niezwłocznie się z nim skontaktujemy. Co się zaś tyczy pierwszej części… — Podszedł do okna, wyjrzał. Okno Ruleta było jak przedtem ciemne. — Damy narkomanowi jeszcze dwie doby. Jeśli przez ten czas się nie pojawi, piszemy zawiadomienie do milicji. Niech go szukają. — Może lepiej poczekać z tym Łuzgajewem do jutra? — spytała Sasza. — Dowiedzielibyśmy się najpierw, co to za człowiek, gdzie mieszka i w ogóle… Może zadzwonimy, a on p0’ wie: nic nie wiem o żadnym rękopisie. Nika i Wala wymienili spojrzenia. — Nie, do jutra nie starczy mi cierpliwości — przyznał uczciwe Nicholas. — Zaryzykujemy. Tak czy owak, już nigdzie nam nie umknie. Jak na telefon do nieznajomego, pora była późnawa, dziesiąta wieczór, ale Nika mimo wszystko wybrał zdobyte z takim trudem cyfry. Słuchawkę od razu ktoś podniósł. — Wieniamin Pawłowicz? — Nika włączył funkcję głośnego mówienia, żeby dziewczyny mogły słyszeć rozmowę. — Słucham. — Jestem Nikołaj Aleksandrowicz, dzwonię od Filipa Borisowicza Morozowa… W sprawie rękopisu — Fandorin od razu zagrał va banque. Pauza. — Chce pan przywieźć resztę? — spytał Łuzgajew. Nika pokazał palcami znak V, a dziewczyny odegrały całą zwycięską pantomimę: Wala odtańczyła coś w rodzaju lambady, Sasza zrobiła znak krzyża, ale poza tym zachowywała się niezbyt pobożnie, bo podskoczyła. — Zostałem upoważniony, żeby właśnie o tym z panem pomówić — uroczystym tonem rzekł Nicholas. — Rozumiem, że pora jest późna, ale nie chcę tego odkładać. Mogę do pana podjechać samochodem. Dużo czasu to nie zajmie, korków już nie ma. Rozmówca na drugim końcu przewodu westchnął. — Może lepiej jutro? Widzi pan, mam pewne plany na wieczór… Sądząc po tonie głosu, po tym „widzi pan”, Łuzgajew był człowiekiem kulturalnym, co ucieszyło Nicholasa. Chociaż któż inny, jeśli nie wykształcony, kulturalny człowiek, mógłby kolekcjonować stare dokumenty i autografy? Nicholas pomyślał, że sprawa może okazać się prostsza, niż początkowo zakładał. Bardzo uprzejmie, ale stanowczo zaczął nalegać, wplatając w swoje słowa więcej różnych „widzi pan”, „jeśli panu nie sprawi kłopotu”, „na dobrą sprawę”. Dwaj inteligentni ludzie zawsze znajdą wspólny język. No i — hura! — w końcu otrzymał zgodę i adres (kolekcjoner mieszkał przy prospekcie Lenina), obiecawszy, że przybędzie w ciągu dwudziestu minut i nie obrazi się za 1 a p i d a r n o ś ć spotkania: bez kawy — herbaty, tylko krótka rozmowa o interesach. — Sasza, ubieraj się prędko, jedziemy — nakazał dziewczynie, dumny z błyskotliwie przeprowadzonej rozmowy. — Taktykę omówimy po drodze. Sasza w przerażeniu pokręciła głową.

— Nikołaju Aleksandrowiczu, lepiej pan sam. Ja się boję. Jak będę z nim rozmawiać? Mnie to nie wyjdzie. A po za tym teraz nie mogę… Włosy mokre, nieuczesane… Fandorin uśmiechnął się. Kobieta jest kobietą, nawet taka anielska skromnisia. — Dobrze. Ale powinienem wiedzieć, czego mam od niego żądać. Z dużym prawdopodobieństwem możemy przyjąć, że wziął od pani ojca drugą połowę manuskryptu i wypłacił mu zaliczkę. Chce pani zwrócić Łuzgajewowi pieniądze i zabrać rękopis? Czy też otrzymać resztę należności, oddając pierwszą połowę rękopisu, którą musimy jeszcze odebrać Ruletowi? — Nie wiem… — Sasza patrzyła na niego żałośnie. — Jak mogę zdecydować bez taty? Na pewno lepiej odebrać. — A skąd pani weźmie pieniądze? Poza tym trzeba zapłacić za leczenie pani brata. Sasza opuściła głowę. — Wie pani co? — zdecydował Nicholas — Pomówię wstępnie z Łuzgajewem. Trzeba się przekonać, czy rzeczywiście ma rękopis i czy w ogóle zgadza się go oddać w zamian za zwrot zaliczki. A potem zobaczymy. Tak przy okazji, nie wie pani, ile właściwie pieniędzy dostał od niego pani ojciec? — Tato nie mówił… Wala szarpnęła Nike za rękaw. — Dosyć, szefie, na nas już pora. Klient nie doczeka się i pojedzie. Tylko czas tracimy z tym przedszkolakiem.

*** Fandorin szybko jechał pustym bulwarem, a Wala zastanawiała się głośno, ile też mogła wynosić zaliczka. — No więc dziesięć tauzenów euro wybulili u Szwajcarów jeszcze drugie tyle na różne figle — migle, na podróż. Plus merc. Ales cuzamen jakieś trzydzieści — czterdzieści, tak myślę. Nie licząc pierścienia z kamykiem, który na pewno wart jest przynajmniej tyle samo… — Problem w tym, czy to dużo, czy mało. Nieźle byłoby się dowiedzieć, jaka jest rynkowa cena rękopisu Dostojewskiego. Szkoda, że nie mamy czasu. — Da mi pan dziesięć minut? — Walentina wyjęła swój minikomputer. — Zaraz poszukam w sieci. Trzeba zobaczyć aukcje… Kiedy Nicholas krążył ciemnymi podwórzami, szukając domu Łuzgajewa, asystentka meldowała o wynikach swych błyskawicznych poszukiwań: — Niech pan patrzy, szefie, na aukcji Christie’s autograf Nathaniela Hawthorne’a (cho… wie, kto to taki) poszedł za 545 000 baksów. To nawet nie rękopis, tylko korekta autorska powieści… — Szkarłatna litera? — Fandorin kiwnął głową. — Tak, coś o tym czytałem. Hawthorne nie jest „cho wie kim”, ale klasykiem literatury amerykańskiej. Autor z Rosji może być wyceniony na niższą sumę. — Też porównanie: Amerykanin na „H” i Dostojewski — powiedziała Wala, dotknięta w swojej dumie narodowej. — Dobra, poszukamy kogoś z Rosji… O! Puszkin może być? Na aukcji w Berlinie anonimowy nabywca zapłacił sto siedemnaście tysięcy dolarów za nieznany

brulion ze szkicami Bajki o śpiącej królewnie i siedmiu junakach. Tylko jedna strona! A my mamy całą paczkę. — A w dodatku Dostojewski na Zachodzie notowany jest o wiele wyżej od Puszkina. — Ue, niech pan patrzy! Rozdział z jakiejś powieści Ulisses, autor James Joyce, też zresztą brulion, sprzedana w Christie’s za półtora melona!* No, nieźle! Co, nasz Dostojewski pójdzie za mniej? A jak cudzoziemcy będą sknerzyć, to ktoś z naszych kupi w tym Christie’s. — Wygląda na to, że ten fajtłapa Morozow został nabrany — zgodził się Nika. — Sasza ma rację: trzeba skądś zdobyć pieniądze i zwrócić zaliczkę. Pierścień Porfirija Pietrowicza — to jest główny szkopuł. Samochód już stał przed domem Łuzgajewa — dostojnej, pięciopiętrowej, stosunkowo świeżej budowli z ogrodzonym parkingiem i jasno oświetlonym podwórzem. Wieniamin Pawłowicz był, oczywiście, człowiekiem zamożnym. — Ty, Walu, zostań w samochodzie. On się śpieszy, więc ja na krótko.

*** — Widziałem przez okno, jak pan podjechał. Stylowy samochód, prawdziwy brytyjski szyk. Ja też, wie pan, jestem stuprocentowym anglofilem. Mężczyzna, który otworzył drzwi Nicholasowi, rzeczywiście przypominał Anglika z hollywoodzkiego filmu lat pięćdziesiątych — taki David Niven: przylizane włosy, wąsy a la szczoteczka, starannie przycięte baczki. — Od razu widać, że jesteśmy ludźmi z jednego kręgu — z majestatyczną serdecznością oświadczył Łuzgajew, patrząc z aprobatą na tweedową marynarkę gościa i krawat w kratkę. — Bardzo proszę do gabinetu. Gabinet pasował do gospodarza: wszystko tchnęło dostojeństwem, ale nieco przesadnym. — Jak pan się przedstawił — Fandorin? — Wieniamin Pawłowicz uśmiechnął się z miną znawcy. — Dobre nazwisko, znane. Łuzgajewowie to też stary ród, z piętnastego wieku. Rodowa szlachta. Oto portret naszego protoplasty, carskiego stolnika Nikity Łuzgaja. — Wskazał obraz w złoconej ramie: brodacz o czerwonych policzkach, z buławą w ręku. Sądząc po farbach, po zupełnie niewiarygodnym stroju, a także po buławie, która stolnikowi na nic by się nie przydała, portret był całkowicie fantastyczny, niedawnej produkcji, a protoplasta najprawdopodobniej lipny. — A to mój pradziad, urzędnik akcyzy. Z innego portretu, wyraźnie namalowanego ze starej fotografii, wybałuszał oczy rejestrator kolegialny w zapiętym pod szyję frakowym mundurze. Ten akurat znakomicie nadawał się do roli przodka Łuzgajewa, zresztą podobieństwo rysów dawało się zauważyć. — Mój ojczulek, odpowiedzialny pracownik Centralnej Rady Związków Zawodowych — wyjaśnił Wieniamin Pawłowicz, zauważywszy, że gość ogląda zdjęcie postawnego mężczyzny z odznaką honorową w szerokiej klapie. — Musiał ukrywać pochodzenie, takie były czasy. Przywiózł pan pozostałą część rękopisu? A jak tam kochany Filip Borisowicz? — Jest w szpitalu. — Ajaajaj. Mam nadzieję, że to nic groźnego?

— Filip Borysowicz jest w śpiączce — trochę naciągnął fakty Nika, pragnąc uniknąć zbędnych szczegółów. — I nie wiadomo, czy uda się go z tego stanu wyprowadzić. Łuzgajew cmoknął parę razy, wyrażając współczucie. — Jego córka Aleksandra poleciła mi, żebym się z panem skontaktował. Chce otrzymać z powrotem to, co oddał panu jej ojciec. Zaliczka, ma się rozumieć, zostanie zwrócona — dodał Fandorin niedbałym tonem, a w duchu zamarł z przerażenia. A nuż trafił kulą w płot, żadnej zaliczki nie było, i zaraz zostanie zdemaskowany? Albo, co gorsza, Łuzgajew powie, że nie ma rękopisu? — W śpiączce? — powoli powtórzył Wieniamin Pawłowicz, w żaden sposób nie reagując na wspomnienie o zaliczce. — To znaczy, nie ma z nim kontaktu? — Czasem przychodzi do siebie, ale na bardzo krótko — zmyślił na poczekaniu Nika. — Na przykład powiedział, że rękopis jest u pana, i znowu stracił świadomość. — Tak, tak, wszystko jest w całości, nieuszkodzone, proszę się nie martwić. Nicholasowi kamień spadł z serca. — Ile pan zapłacił Filipowi Borisowiczowi? — spytał z ulgą. Oczy kolekcjonera błysnęły. — Czyżby Morozow panu nie powiedział? — Nie. Miałem nadzieję, że pan mi powie. — No, oczywiście, oczywiście. W prywatnych transakcjach, szczególnie między kulturalnymi ludźmi, najważniejsze to skrupulatność i absolutna uczciwość. — Łuzgajew chwilę się zastanowił i ostrożnie, jakby się przymierzając, powoli powiedział: — Zapłaciłem panu Morozowowi pięć… dziesiąt… tysięcy — Tak, dokładnie pięćdziesiąt. Cóż, suma była bliska oceny Wali. — A zatem pierścień i pięćdziesiąt tysięcy dolarów? I znowu we wzroku kolekcjonera pojawił się niezrozumiały błysk. — Pierścień? A, no tak… No jasne. I pięćdziesiąt tysięcy. Tylko nie dolarów. — Aha, euro. — Fandorin kiwnął głową, przypomniawszy sobie, jak Sasza mówiła, że za leczenie ojciec płacił walutą europejską. Wieniamin Pawłowicz rozłożył ręce i rzekł z naganą w głosie: — Funtów. Funtów szterlingów, drogi Nikołaju Aleksandrowiczu. Przecież mówiłem: jestem anglofilem. Łże, łajdak, zorientował się Fandorin. Korzysta z tego, że Morozow jest niezdolny do czynności prawnych. Ale Łuzgajew jeszcze nie skończył. — Manuskrypt, oczywiście, zwrócę, jeśli taka jest wola córki… À propos, można się z nią zobaczyć? — Można — ponuro rzekł Nicholas. — Otrzyma pan dokument potwierdzający, że jest córką Morozowa. Jeśli pan chce, dostanie pan zaświadczenie ze szpitala o stanie Filipa Borisowicza. — Ale co też pan mówi, przecież wierzę panu! — Anglofil zamachał rękami. — Przyzwoitego człowieka poznaje się od razu. Wszystko odbędzie się w sposób bardzo prosty i cywilizowany. Ja oddam córce manuskrypt naszego największego pisarza i humanisty, a pan zwróci mi zaliczkę, pięćdziesiąt tysięcy funtów. Proszę też nie zapomnieć o pierścieniu. Plus

kara za naruszenie umowy. Niech to będzie… no, żeby nie być chciwym, jeszcze połowa tej sumy. W sumie — siedemdziesiąt pięć tysięcy. Nika poczuł, że zaczyna się trząść z wściekłości. — Niech pan posłucha, rodowy szlachcicu! Żadnych pięćdziesięciu tysięcy funtów pan Morozowowi nie dawał! Nie wiem ile, ale o wiele mniej. Inaczej zapłaciłby w klinice nie tylko pierwszą ratę, lecz wszystkie! Mówił panu, że jego syn jest ciężko chory? — Tak, tak, cóż za tragedia — odrzekł kolekcjoner z ironicznym uśmiechem. — Po co ten patos, Nikołaju Aleksandrowiczu. Owszem, jestem osobą merkantylną — to od słowa „merkantylizm”. Zna pan taką teorię ekonomiczną? Jej sens jest prosty: kupuj taniej, sprzedawaj drożej. Ja mam potrzebny panu towar — część rękopisu naszego geniusza Fiodora Dostojewskiego. Pan ma straszną ochotę dostać ten towar — o wiele silniejszą niż ja, żeby go sprzedać. Stąd wniosek, że dysponuję wystarczającą przewagą ekonomiczną, by osiągnąć zysk dodatkowy. — Ale i pan ma niepełny rękopis! — Dla zbieraczy autografów to nie jest takie istotne. Płacą za rękę wielkiego człowieka, za niepowtarzalne i unikatowe zawijasy, skreślenia, esy — floresy. A nasz klasyk, kiedy się zamyślił, bawił się rysowaniem. No i, na miłość boską, niech pan przestanie mnie spalać wzrokiem. Przecież pan też na pewno wysila się nie ze względów towarzyskich. — Łuzgajew mrugnął do Nicholasa. — Zjawił się pan w samą porę, omotał głupiutką córeczkę. Nie potępiam pana. Przeciwnie, podziwiam i nawet temu przyklaskuję. To pańska zdobycz, proszę skorzystać. Ustępuję dobrowolnie. Ale pozwoli pan, żebym i ja swój kawałek wykroił. Jestem człowiekiem przyzwoitym, nie chcę przywłaszczać sobie cudzej własności, nie wypieram się, że mam rękopis. A przecież mógłbym. I co by mi pan zrobił? Nicholas otworzył usta, ale Wieniamin Pawłowicz go uprzedził: — Proszę się nie wysilać. Z góry wiem, co pan na to powie. Nasłałby pan na mnie bandytów, tak? Ale, o ile mi wiadomo, w takim wypadku trzeba byłoby im oddać albo — jak mawiają ludzie niekulturalni — o d p a l i ć połowę. Poza tym wszelkie kontakty z tym towarzystwem, zgodzi się pan, nie stanowią specjalnej przyjemności. Ja zaś proszę pana zaledwie o siedemdziesiąt pięć tysięcy. To korzystna propozycja. Ej, pośpieszyłem się, trzeba było powiedzieć: sto. Pan przecież, jak sądzę, wie, jakie ceny osiągają na aukcjach takie papierki. Dosyć, zdecydowałem. Sto tysięcy funtów. A jak będzie się pan wahał, to kolejny raz mogę zmienić zdanie. Łuzgajew patrzył wyczekująco na rozmówcę, figlarnie unosząc brwi. — Skąd Sasza Morozow weźmie sto tysięcy funtów? Pomówię z nią. Może się zgodzi, ale będzie pan musiał poczekać, aż rękopis zostanie sprzedany. — Doskonale. — Kolekcjoner zrobił szeroki gest. — A dopóki pieniądze nie napłyną, przyjmę każdy zastaw. Oni, zdaje się, mają mieszkanie w pobliżu centrum? Pójdzie za sto tysięcy funtów szterlingów? — Pan podaje się za człowieka przyzwoitego — przypomniał cicho Fandorin. Gospodarz zmarszczył czoło. — Po co wygłaszać takie frazesy? Jest pan przecież człowiekiem kulturalnym. Doprawdy, nawet niezręcznie mi wyjaśniać panu elementarne sprawy. Wszystko na świecie ma cenę. W tym także przyzwoitość. Człowiek nieprzyzwoity od przyzwoitego różni się tylko jednym: ten

pierwszy ceni się nisko i sprzedaje tanio, a drugi ceni się wysoko i odpowiednio do tego sprzedaje. O ile możności, nie hurtem, ale detalicznie, po kawałku. — To pan wygłasza frazesy! — Nicholas nie wiadomo dlaczego podjął tę bezsensowną dyskusję. — Przyzwoitego człowieka poznaje się po tym, że nie można go kupić. — Można. — W głosie dżentelmena — filozofa słychać było głęboką pewność. — Kupić można każdego. No, może nie za pieniądze, ale istnieje przecież wymiana barterowa: za zaszczyty, za życie bliskich, za spokój sumienia albo za wzajemność w miłości. Ale, prawdę mówiąc, wartość każdego z tych „szczeniaków”, w których Gogolowski bohater brał łapówki, na życzenie klienta można przeliczyć na pieniądze. — I miłość także? Jeśli, oczywiście, obaj myślimy o tym samym. — Absolutnie o tym samym. Nie o tymczasowym wynajęciu ciała, ale o związku dwojga dusz — Wieniamin Pawłowicz uśmiechnął się sardonicznie. — Nieprawda. — Oj, niech mnie pan nie rozśmiesza. Brakuje tylko, żeby nu pan tu zacytował Okudżawę*. — Pan domu z uczuciem zaśpiewał: — „Bo dobre imię, talent oraz miłość — oj, wszystko, wszystko to się kupić da!”. Nikołaju Aleksandrowiczu, kochany, jak Boga kocham, zupełne dziecko z pana. Dobre imię? Kilkaset tysięcy na dobroczynność, kilka milionów na sensowny pi–ar — i już ma pan dobre imię. Myślę, że za dziesięć meloników bez trudu można się ustawić, i to w skali ogólnonarodowej. Taniej jest w regionalnej. Co tam idzie dalej w tej triadzie Okudżawy? Talent? Okej. Załóżmy, że jest pan bogaty i chce wyposażyć swoje dziecię w talent. Niech pan zatrudni najlepszych specjalistów od psychologii dziecięcej i pedagogiki, oni niech jak należy pocackają się z pańską kruszynką, przeanalizują każde jej kichnięcie i, za przeproszeniem, zrobią analizę kału. A potem niech wydadzą orzeczenie. Jest tak a tak, powiedzą, wasza wysokość, uczciwie pracowaliśmy za otrzymane od pana pieniądze i meldujemy, że pański syn ma wyraźne zamiłowanie do, no nie wiem, gwizdu artystycznego. Albo do oceanografii, nieważne. Potem, już wiedząc, czym skłonne jest się zająć pańskie dzieciątko, wkłada pan w rozwijanie jego talentu jeszcze tyle a tyle, i po piętnastu latach ma pan gotowego geniusza. Przecież, jak twierdzi współczesna nauka, jakiś tam ukryty talent drzemie w każdym z nas, po prostu trzeba go tylko rzetelnie poszukać. Nawet powieść o tym napisano, ten, jak mu tam… Zapomniałem. No dobra, diabli z nim.* — W porządku, a co z miłością? — zapalczywie wykrzyknął Fandorin. — Jak pan kupi miłość za pieniądze? — Na przykład miłość młodej, pełnej marzeń, idealistycznie nastawionej dziewczyny, po prostu wcielonego anioła? — Tak. — To rzecz elementarna. Przykład też został opisany w literaturze. Aleksandr Grin, powieść Szkarłatne żagle. Wynajmuje pan prywatną agencję detektywistyczną, żeby się dowiedzieć, o czym konkretnie marzy interesujące pana dziewczę. Okazuje się, że chciałoby księcia, który przypłynie po nią okrętem pod szkarłatnymi żaglami. Okej. Ile kosztuje wynajęcie okrętu z załogą? Ile metrów szkarłatnego płótna pójdzie na żagle? Może to być bardzo drogie, ale za zakup hurtem dostanie pan zniżkę. Dalej wszystko pójdzie gładko. Przez miesiąc poćwiczy pan w fitness clubie z trenerem, żeby zadbać o dobrą formę fizyczną. W solarium uzyska pan sztuczną opaleniznę, żeby twarz wyglądała na romantycznie osmaganą

wiatrem. Przy tym wszystko to — shaping, peeling, opalenizna — wyłącznie dla asekuracji. Bo cały gips polega na tych szkarłatnych żaglach, każdego zatem, kto zejdzie z pięknego okrętu, pańska dziewczyna ochoczo uzna za pięknego księcia. Przecież to romantyczna idealistka, a takie zawsze widzą nie to, co realne, ale to, co sobie wymyślą. Chce pan dalszych przykładów czy wystarczy? Ale Nicholas już wziął się w garść. Czas było kończyć te popisy słowne. — Dosyć — powiedział rzeczowym tonem. — Jak merkantylizm, to merkantylizm. Potrzebuję dowodów, że ma pan rzeczywiście towar. — Nie ma problemu. Pan domu na parę minut wyszedł i wrócił ze skórzaną zieloną teczką. — Co pan mi daje? — spytał Fandorin, rzuciwszy okiem na wyjęte z teczki kartki. — To nie jest rękopis. To kserokopia. — A pan myślał, że dam panu oryginał do rąk? Oczywiście, że kserokopia. Za to teczka jest autentyczna, w niej właśnie dostałem towar od Morozowa. Oryginału nie trzymam w domu. Mimo wszystko wart jest sto tysięcy funtów. — Łuzgajew popatrzył na zegarek, dając do zrozumienia, że się śpieszy. — Nie licząc pierścienia. Może pan wziąć tekst. Jeśli będzie trzeba, zrobię sobie kolejną kopię. A teraz wybaczy pan, mam spotkanie biznesowe. Niech pan porozmawia ze swoją klientką i zadzwoni. Wszystkiego dobrego. Trzęsąc się wprost ze złości, Nicholas zadzwonił z samochodu do Saszy i szczegółowo wyjaśnił, jak się sprawy mają. — Może nie odkupywać od niego drugiej części rękopisu, ale przeciwnie, sprzedać pierwszą? Tylko jestem przekonany, że tutaj zacznie się szantaż w drugą stronę. Ten łajdak zaproponuje jakieś śmieszne pieniądze. — Nie wiem — odpowiedziała zakłopotana dziewczyna. — Trzeba spytać taty. Pojedziemy jutro do niego, dobrze? Może już jest z nim w porządku? — A jeśli nie? Sasza westchnęła. Ostatecznie nic nie ustalili i doszli do wniosku, że „ranek mądrzejszy od wieczora”. Nicholas zamierzał wyjechać, kiedy z bramy wyszedł Wieniamnin Pawłowicz — elegancki, z torbą przewieszoną przez ramię. Uprzejmie pomachał Nicholasowi ręką. Wsiadł do nie rzucającego się w oczy, ale szykownego samochodu. — Szefie, skoro facet wybył, to może byśmy weszli do niego, poszukali? Niewykluczone, że jednak trzyma rękopis w domu — szepnęła Wala. Nika tylko spojrzał wymownie na asystentkę. — No to może bym wyczaiła, dokąd wybiera się na noc? A co, zatrzymam pierwszego lepszego graficiarza i pojadę za roverem jako ogon. — Wala kiwnęła na samochód Łuzgajewa. — Nie zauważy. Jest ciemno. — Co nas obchodzi, dokąd on jedzie? Nie, dosyć przygód na dzisiaj. Jedziemy. Obok nich zaszeleścił oponami rover. Było widać, że po twarzy Wieniamina Pawłowicza błądzi marzycielski uśmiech, jak gdyby kolekcjoner autografów zawczasu rozkoszował się smakiem jakiejś miłej przygody.

*** Prawdę mówiąc, Nicholas Fandorin popełnił błąd, zabraniając asystentce śledzenia samochodu Łuzgajewa. Gdyby Wala zrealizowała swój zamiar, zauważyłaby pewien intrygujący fakt. Kiedy Wieniamin Pawłowicz wyjechał na ulicę, z pobocza, nie dając sygnału migaczem, ruszył inny samochód i podążył za roverem. Samochód był szczególny, specjalnego przeznaczenia: biały mikrobus z czerwonym pasem na boku i napisem REANIMACJA. Erka jechała bez pośpiechu, nie zmniejszała dystansu i nie świeciła kogutem na dachu.

O miłej przygodzie A Wieniamin Pawłowicz naprawdę rozkoszował się smakiem czekającej go miłej przygody. Co tydzień, w nocy ze środy na czwartek (a dzisiaj właśnie była taka noc), urządzał sobie małe kawalerskie święto, czyli, zgodnie z jego własnym określeniem, „marzenia miłosne”. Przez cały tydzień starannie, ze smakiem, wybierał z Internetu odpowiednią panienkę. Lubił całkiem młodziutkie, szczupłe, bez biustu, koniecznie wąskie w biodrach, a najlepiej, żeby kręgi im wystawały. Takie zresztą są tańsze. Korzystając z poczty elektronicznej, umawiał się na spotkanie. I otrzymywał stuprocentową dawkę cotygodniowej rozkoszy, i to jeszcze z prolongatą. Prolongatę zapewniała mu aparatura wideo. Do intymnych spotkań wynajmował garsonierę — jednopokojowe mieszkanie w dzielnicy południowo–zachodniej — i właśnie to miłosne gniazdko urządził tak, by stanowiło ostatni krzyk techniki. Wszystko, co działo się w łóżku i na dywanie, filmowane było z czterech punktów, w tym nawet z góry. W pozostałe sześć dni tygodnia Wieniamin Pawłowicz z lubością zajmował się montażem sfilmowanego materiału, robił naklejkę (data, numer) i wstawiał dziełko do sejfu. Zebrała się tam już unikatowa kolekcja, w swoim rodzaju wcale nie gorsza od kolekcji autografów. Niekiedy, zależnie od nastroju, urządzał sobie cały retrospektywny minifestiwal filmowy przy akompaniamencie muzyki Rachmaninowa i butelce dobrego wina. O rany, to było lepsze niż sam seks. Będąc człowiekiem ostrożnym i przewidującym, zawsze przyjmował panienki w masce. Te początkowo się płoszyły, ale Wieniamin Pawłowicz tłumaczył: jestem znaną osobistością, często pojawiam się w telewizji, a taka sytuacja zobowiązuje. Obiecywał zdradzić swoje incognito, jeśli dziewczyna postara się jak należy. Skutek, nawiasem mówiąc, był gwarantowany. Ciekawość to najlepszy damski afrodyzjak. Na koniec seansu Wieniamin Pawłowicz zazwyczaj przedstawiał się jako reżyser Goworuchin, którego trochę przypominał wąsikami i kształtem głowy. Panny wychodziły, będąc pod odpowiednim wrażeniem. Niektóre (co szczególnie cieszyło Łuzgajewa) pytały, czy nie mogłyby zagrać w filmie.

*** Przyjechał do swojej garsoniery przed wyznaczonym czasem, żeby przygotować aparaturę. Nowe znalezisko internetowe nie zgłosiło się punktualnie o północy, jak było umówione, ależ lekkim opóźnieniem. Niestety, kultura obsługi w dziedzinie relaksu intymnego nie osiągnęła u nas jeszcze poziomu europejskiego. — Jedno z dwojga: albo umieściła pani na stronie cudze zdjęcie, albo nie jest pani Wiolettą — rzekł surowo Łuzgajew, przyglądając się dziewczynie.* Miała na sobie dżinsy, chłopięcą kurtkę i walizeczkę w ręku. Wyjaśniła na wpół dziecięcym, lekko zachrypniętym głosikiem: — Wioletkę rozbolał ząb, prosiła, żeby ją zastąpić. Jestem Lili Marleen. Wieniamin Pawłowicz roześmiał się, bo ksywka wydała mu się zabawna. A i sama dziewczynka była jak się patrzy. Chyba nawet lepsza od foto — Wioletty. Chudziutka, koścista, gibka. Jak na zamówienie. — Dobra, Lileczko, możesz zostać — pozwolił kolekcjoner i chciał ją objąć, ale prostytutka zręcznie wymknęła mu się z rąk i z wesołym śmiechem czmychnęła do pokoju. — Jesteś Zorro, tak? — spytała o maskę. — Lubisz się bawić? Ja też uwielbiam. W gestapo próbowałeś? — Jak to „w gestapo”? Łuzgajew z uśmiechem podążył za trzpiotką. — Popatrz, co mam. Otworzyła walizeczkę, wyjęła stamtąd czapkę esesmana, kajdanki, pejcz. Przykleiła sobie czarny wąsik à la führer. — Będziesz partyzantem bohaterem. A ja będę cię torturować. Chcesz? Żeby tylko nie zaczepiła o kamerę, pomyślał Wieniamin Pawłowicz. To będzie perła filmoteki. — Tak w ogóle to nie jestem zwolennikiem sado–maso. Ale mogę spróbować. Pokaż knut. Dotknął — e, to imitacja, plastikowy. Wziął do ręki kajdanki — zabawka wyściełana kauczukiem. Pozwolił się przykuć do łóżka, rozebrać. — Tylko zostaw maskę, rozumiesz? Ej, co robisz?! Dziewuszka wyciągnęła z walizeczki inne kajdanki, solidniejsze niż pierwsze, i raz–dwa zatrzasnęła je na nadgarstkach Łuzgajewa. Nie zwracając uwagi na jego protesty, skuła mu też nogi. To napad, domyślił się struchlały kolekcjoner. Zaraz ograbi mieszkanie, wyniesie aparaturę wartą z dziesięć tysięcy. W portfelu jest karta kredytowa, na szafce klucze od samochodu. Tragedia! Lili Marleen jednak nie miała zamiaru buszować w mieszkaniu. Stała nad nagim Wieniaminem Pawłowiczem, machała plastikowym bacikiem i jakoś dziwnie się uśmiechała. — Also, tateczku — powiedziała śpiewnie rozbójniczka. — Zaczynamy przesłuchanie.

Schowała bat do walizki, wyciągnęła kłąb drutu kolczastego i bardzo brzydko wyglądające kleszcze. — No, tateczku, pytam tateczka: gdzie jest ta teczka? — Co? — zachrypiał przerażony Łuzgajew. — Nie rozumiem. Cienkie palce powoli odwijały drut. — No, tateczku, gdzie teczka, tateczku! — Ja… jaka teczka? — Z rękopisem. Gdzie ją schowałeś? Tymczasem zielona teczka z rękopisem (ściśle mówiąc: z jego kopią) znajdowała się w rękach Nicholasa. Już nawet przygotował sobie miejsce: w gabinecie paliła się lampa, koło fotela parowała herbata w filiżance. Ałtyn spała odwrócona do ściany. Przyjechała z redakcji po północy zmęczona i od razu położyła się spać. Nicholas cicho wyszedł z sypialni, stanął przed pokojem Geli. Dziewczynka jęknęła żałośnie przez sen, zaczęła się wiercić. W ostatnim czasie coś się z nią działo. Kiedyś była śmieszką, a teraz ciągle milczała. Co innego Elastyk — chłopak jak chłopak. Cierpi z powodu dwójek z matematyki, niskiego wzrostu i klamerek na zębach. Czyta Kapitana Blooda. A Gela zaczęła zachowywać się jakoś dziwnie, jak dorosła. Ałtyn mówi: bzdura, zakochała się; kiedy miałam dziesięć lat, też taka byłam. Ałtyn jest matką, na pewno wie lepiej. Nika skończył obchód i usiadł w fotelu, łyknął herbaty, która tymczasem zdążyła ostygnąć do właściwej temperatury. Zaszeleściły strony rękopisu.

Zielona teczka Rozdział piąty Za co nas karzesz, panie?! — Za co nas karzesz, Panie? — cienkim głosem krzyknął radca dworu i na dodatek zamaszyście się przeżegnał. Ale, prawdę mówiąc, niewiele było szczerości w tym okrzyku. Bo też co takiego podoficer zakomunikował śledczemu swoim przepalonym szeptem? Że znowu dokonano zabójstwa. Nie dalej jak godzinę temu, koło mostu Pocełujewa (to znaczy, na północnym krańcu cyrkułu kazańskiego) zamordowano strapczego Czebarowa* w jego własnej oficynie, dokładnie w ten sam sposób jak lichwiarkę Szełudiakow, ale morderca został schwytany na miejscu i dostawiony najpierw do rewiru, a stamtąd do aresztu zbiorczego, gdzie właśnie czeka na pana komisarza śledczego w jego służbowym gabinecie. Na wieść o uśmierceniu kolejnej duszy chrześcijańskiej Porfirij Pietrowicz powinien, oczywiście, wyrazie smutek, co też uczynił za pomocą wyżej przytoczonego okrzyku, ale trudno potępiać radcę dworu za ton, w którym wyraźnie słyszało się radość. Jakżeby inaczej! Wydawało się, że sama opatrzność postanowiła oddać przestępcę w ręce prawa.

Ale nie należy wzywać imienia Bożego nadaremno, i to w dodatku z nieszczerym sercem. O czym Porfirij Pietrowicz niezwłocznie miał się przekonać. Nie dokończywszy kolacji, komisarz i jego pomocnik udali się z podoficerem, wypytując go o szczegóły. Pulchna twarz komisarza od razu sposępniała. Podoficer (jego nazwisko brzmiało Iwanow) opowiedział, co następuje. O ósmej do aresztu przybiegł służący Czebarowa i oświadczył, że Jego pan pilnie wzywa policję. W biały dzień — a u nas, w stolicy, w lipcu ósma wieczór to jeszcze dzień — jakiś nieznajomy rzucił kamieniem w okno oficyny, rozbijając szybę w drobny mak, a następnie się ukrył. O tej porze Iwanow przebywał w wydziale dyżurnym i sam wysłuchał służącego. Na miejsce chuligańskiego wybryku też udał się osobiście. Stwierdził rozbicie szyby, sporządził notatkę w księdze, którą miał przy sobie, wszedł za służącym do środka, a tam… Gospodarz leży martwy na podłodze, w kałuży krwi. Rozbita potylica, z kieszeni zniknął złoty zegarek, ze stołu portfel. Kiedy Iwanow dotarł do tego miejsca opowieści, zrobił nadzwyczaj ważną i chytrą minę. — Stary ze mnie wróbel, proszę wielmożnego pana, na plewy mnie nie wezmą. Ósmy rok jestem w policji, a przedtem długo służyłem w pułku karabinierów. Od razu wszystko, całą tę jego chytrość, przejrzałem, jak mi gadał o tym zegarku i portfelu. Łaps go zaraz za kołnierz i do aresztu. „Łżesz, powiadam, łajdaku! Myślisz, że na głupiego trafiłeś?! To tyś go zabił, a na policję pobiegłeś, żeby ludziom oczy zamydlić’!”. Bo nikt inny, jak służący zabił swego pana — wyjaśnił podoficer, widząc, że Porfirija Pietrowicza ani odrobinę nie ucieszyła jego przenikliwość, i pomyślał, że widać śledczy nie jest zbyt rozgarnięty. — Z czego wyciągnąłeś taki wniosek? Że to służący zabił? — znużonym głosem spytał radca dworu. — Niech pan sam pomyśli, wielmożny panie. Któż by ciskał kamieniem w okno w biały dzień, kiedy w środku jest gospodarz? Ten Polikarp nakłamał. Sam stuknął swojego pana, pieniądze, złoto zabrał, a nas, policjantów, ma za głupich. Komisarz i kancelista spojrzeli po sobie. Pośród dłużników lichwiarki Szełudiakow nie było żadnego Polikarpa. — A co, przyznał się? — Nie, zaprzecza. Płacze, zaklina się. Ale to nic, wielmożnemu panu całą prawdę powie. Bo co ma zrobić? Nagle podoficer zobaczył, że Porfirij Pietrowicz, dochodząc do rogu Oficerskiej, skręca nie na prawo, gdzie w areszcie czekał podejrzany, ale na lewo. Uznawszy, że tak niedawno mianowany na stanowisko komisarz pomylił drogę, chciał go wyprowadzić z błędu, ale radca dworu z rozdrażnieniem machnął na niego ręką i wciąż przyśpieszając kroku, podążył w stronę Mojki — teraz już było wiadomo, że do mostu pocełujewa. — Życzy pan sobie przed przesłuchaniem obejrzeć miejsce zabójstwa? — półgłosem spytał Zamiotow, kiedy dopędził Porfirija Pietrewicza. — Życzę sobie, łaskawco. Nawet bardzo.

***

Strapczy Czebarow leżał na środku swego gabinetu z rękami rozrzuconymi na boki i patrzył nieruchomymi oczami na modelowany sufit, cały w amorkach i najadach. Wyraz twarzy nieboszczyka był do tego stopnia przykry, że Aleksandr Grigorjewicz zerknął na niego tylko raz i więcej w tę stronę starał się nie spoglądać. Na miejscu zarządza! Nikodim Fomicz, który powitał radcę dworu słowami: — Czterdzieści lat służę w jednym miejscu, zaczynałem jeszcze za Aleksandra Pierwszego, ale czegoś takiego nie pamiętam. Dwa umyślne zabójstwa w ciągu dwóch dni! — Miednicę z wodą poproszę, łaskawco — posępnie rzekł na to Porfirij Pietrowicz i od razu ruszył w stronę trupa, żeby zbadać ranę. — To samo narzędzie. Nie ma wątpliwości — oświadczył wkrótce i piskliwie krzyknął na policjantów, chodzących po pokoju: — Spis wszystkich cennych rzeczy! I żywiej proszę! Nikodimie Fomiczu, na miłość boską, niech pan nie stoi! Nigdy jeszcze Zamiotow nie widział, żeby uprzejmy zawsze komisarz był aż tak rozdrażniony. Radca dworu opłukał w końcu i wytarł zakrwawione ręce, po czym sam zaczął grzebać w szafkach, półkach i szufladach biurka. Na wierzchu, w pudełku na papiery, znalazł grubą paczkę biletów pięcioprocentowych i ze złością cisnął je na stół. — To jest pięć tysięcy, dobrodzieju, co najmniej. Znów to samo! I choć sam zabronił kapitanowi „stać”, odprowadził go na bok, posadził koło siebie na otomanie i zaczął wypytywać, kim był nieboszczyk. Okazało się, że w okolicy, a szczególnie w urzędach, znano strapczego bardzo dobrze. Ów człowiek cieszył się dość szczególną sławą, reputację miał nader wątpliwą. Na chleb, i to nieźle, zarabiał, wykupując od pożyczkodawców beznadziejne weksle — bardzo tanio, zdarzało się nawet, że za dziesiątą część ceny, a potem występował o egzekucję. Straszył kozą*, zsyłką i innymi karami. Odznaczał się bajecznym wprost uporem i brakiem litości, tak że ani jedna ofiara nie mogła liczyć na to, że mu się wymknie albo zmiękczy jego serce. — Płakać po nim nikt nie będzie — takimi słowami zakończył swą opowieśc kapitan i przeżegnał się. — A zresztą niech spoczywa w spokoju. Skoro takie ziółko żyło na świecie, to widać do czegoś Panu Bogu było potrzebne. — Ośmielam się niepokoić — wtrącił się nagle podoficer Iwanow, który poczuł się dotknięty, że wszyscy zapomnieli o jego zasłudze. — Kiedy zechce pan przesłuchać służącego? Czy każe pan na razie go wsadzie do ciemnicy? Porfirij Pietrowicz odwrócił się na chwilę, bez zainteresowania. — Niech pan go puści, nie jest zabójcą. Żeby służący, który zna dom na wylot, zabrał portfel i zegarek, a zostawił pięć tysięcy w pudełku? Niemożliwe. Puść go, łaskawco, puść. Później pomówię z owym Polikarpem… — Chociaż zaraz! — zaniepokoił się. — Kto wie o morderstwie? Zasmucony Iwanow zameldował, że poza obecnymi nikt. — Bardzo żem się śpieszył, żeby waszej wielmożności złożyć raport — dodał z wyrzutem. — No i bardzo dobrze! — Porfirij Pietrowicz ożył wprost w oczach, nawet rumieniec wrócił na jego policzki. — Ej, wy dwaj, do mnie! — zawołał policjantów z dzielnicy. — Nikodimie Fomiczu, co to za ludzie? Spostrzegawczy, rozgarnięci?

A sam wpił się wzrokiem w twarze wąsaczy, którzy się przed nim wyprężyli. — Wziąłem najlepszych — pochwalił podkomendnych kapitan. — Morderstwo to w końcu nie bójka w karczmie. Obaj piśmienni, a ten, Nalewajko, nawet niepijący, co z nazwiskiem się kłóci. Nalewajko uśmiechnął się, zapewne nie pierwszy raz słysząc ten żart szefa. — Zanieście zwłoki do piwnicy. Nie teraz, ale kiedy się ściemni — rozkazał komisarz śledczy. — Czy mają tu lód? Jakżeby inaczej, na pewno mają. Żeby ani jeden człowiek, zrozumiano? Story na oknach spuścić, nie wychylać się. I nie przegapić niczego. Jeśli jeden śpi, drugi ma się na baczności. I ty, bratku, też — zwrócił się do Iwanowa — tu z nimi zostań. Może tym razem złapiesz prawdziwego zabójcę. — Chce pan zasadzkę urządzić? — zdumiał się kapitan. — Ale, na miłość boską, po co? Przecież zbrodni już dokonano! Z jakiej racji morderca miałby tutaj wracać? — Do domu, łaskawco, z pewnością nie wejdzie. Ale bardzo możliwe, że przespaceruje się gdzieś w pobliżu, na ulicy, i to niejeden raz. Bo ów człowiek mieszka najprawdopodobniej niedaleko. Przecież do domu, gdzie zabito wczoraj lichwiarkę, idzie się dziesięć minut, nie więcej. Tyle że o pani Szełudiakow rozprawia całe miasto, a o Czebarowie nikt. Polikarpa na razie potrzymamy pod kluczem. Policjanci, którzy znają sprawę, posiedzą tutaj, w domu. Wtedy zbrodniarz się zatrwoży. Że zabił, a tu nic, łaskawco, żadnego hałasu. To jest człowiek nie całkiem zwyczajny, nawet całkiem niezwyczajny, a tacy często bywają nerwowi, nieufni, niecierpliwi. — Ma pan kogoś na uwadze? — zapytał czujnie komisarz rewirowy. — Nie, łaskawco, to tylko przypuszczenie — odrzekł Porfirij Pietrewicz, wymieniwszy spojrzenia z Zamiotowem. — Ale jeśli w pobliżu przejdzie młody człowiek… Jak on wygląda, Aleksandrze Grigorjewiczu? — Szczupły, wysoki, ubrany jak oberwaniec, rysy twarzy regularne… Kapelusz ma taki okrągły, zimmermannowski — przypomniał kancelista znane sobie charakterystyczne cechy Raskolnikowa, który mieszkał przy tej samej ulicy Stelarnej, gdzie znajdowała się siedziba policji. — Tak, tak. Jeśli, łaskawco, taki osobnik przejdzie choćby raz pod oknami, od razu go zatrzymać i do mnie. — A jeśli nie przejdzie? — półgłosem spytał Aleksandr Grigorjewicz. — Może i nie przejdzie, łaskawco. Ale myślę, że raczej się pojawi. Jak nie jutro, to pojutrze. Nie wytrzyma tego, że nikt o niczym nie wie. Pies, kiedy napaskudzi, od razu to, łaskawco, powącha. Tylko pewnie jeszcze wcześniej my go capniemy. Radca dworu wrócił do biura i znowu zaczął grzebać w papierach. — Nikodimie Fomiczu, strapczowie to ludzie zamożni. Ten Czebarow z pewnością musiał mieć jakiś rejestr, gdzie spisywał swoje szantażowane ofiary. Trzeba go poszukać, dobrodzieju, trzeba poszukać. No i cóż? Dobry kwadrans szukali go i znaleźli, przy czym właśnie w trzech oddzielnych teczkach: na jednej naklejka „Archiwum”, a w środku wszystkie pozałatwiane sprawy; na drugiej — „Bieżące”, z dokumentami o złożonych pozwach; w trzeciej, pod nazwą „Perspektywy”, informacje i notatki o przyszłych ofiarach.

— Chodźmy, Aleksandrze Grigorjewiczu — zarządził komisarz, trzymając pod pachą teczki. — Znowu się nie wyśpimy.

Rozdział szósty Zbieżność Szli w milczeniu. Zamiotowa aż rozpierało, tyle się nagromadziło pytań, ale radca dworu wyglądał tak ponuro, że młody człowiek nie miał śmiałości go wypytywać. Porfirij Pietrowicz pierwszy naruszył milczenie. Już przed samym domem nagle się zatrzymał, odwrócił i spytał: — Jak pan sądzi, łaskawco, co tu jest najstraszniejsze? Aleksandr Grigorjewicz pomyślał i odpowiedział: — Okrucieństwo. Gdyby zbrodniarz potrzebował pieniędzy, wziąłby u lichwiarki tyle, ile mu trzeba, i tym się zadowolił. Ale nie, zabrał śmieszną sumę, jakieś pięćdziesiąt rubli, a teraz trochę więcej. No, powiedzmy zegarek, portfel — wzbogacił się ledwie o setkę. Wychodzi na to, że nie ma w dużej cenie ludzkiego życia. — To racja, zabija z łatwością — zgodził się komisarz — ale mnie, łaskawco, jeszcze bardziej przeraża co innego. Rzucił kamieniem, wiedząc, że Czebarow pośle służącego na policję i zostanie w domu sam. Wszedł, uporał się ze wszystkim w kilka minut, i tyle go widzieli. Co najistotniejsze, tak jak wtedy ze starą, strapczy sam wpuścił go do domu. W tym sęk… Boję się, że nie miałem racji. Żółtawa twarz skrzywiła się, jak gdyby Porfirija Pietrowicza nękał ból zęba. — Że co, nie Raskolnikow? — spytał Zamiotow, który sam już o tym pomyślał. Gdyby starszą panią Szełudiakow zabił chudy studencina, to powinien teraz leżeć w swojej norze i dzwonić zębami ze strachu, a nie legać po ulicach z siekierą za pazuchą. Nie wygląda na to, łaskawco. Tu chodzi o coś innego. Z zasadzką też chyba się wygłupiłem. — Radca dworu rozłożył ręce. — Ten zuchwalec, który zarżnął pieniacza, musi mieć nerwy jak druty stalowe. Taki nie wróci na miejsce zbrodni, łaskawco, o nie… Dobra, poszukajmy w notatkach nieboszczyka.

*** Ale upadek ducha i samobiczowanie Porfirija Pietrowicza trwały krótko, nie dłużej niż godzinę. Kiedy pił herbatę i palił papierosa, jeszcze wzdychał i stękał. Gdy zaczął dyktować nazwiska z pierwszej teczki (wybrał tę z naklejką „Bieżące”), dał spokój żalom i wziął się w garść. A przy dziesiątej sprawie zdarzyła się rzecz następująca. — „Porucznik Sannikow, do odzyskania sto pięćdziesiąt rubli, rachunki od krawca”. No jak, łaskawco, zapisałeś pan? — Komisarz zerknął na notującego kancelistę, po czym wziął następną kartkę… i nagle jak nie krzyknie! Tak piskliwie, jak panna, kiedy zobaczy mysz. — Co się stało? — zdziwił się Zamiotow. — Proszę, łaskawco… — Porfirij Pietrowicz podał mu papier drżącą ręką.

A tam ładnym charakterem, z ozdobnikami, napisano: „Tegoż 4 lipca przesłano do sądu weksel na 115 rb., dany pani Zarnicyn, żonie asesora kolegialnego, przez studenta R.R. Raskolnikowa. Wykupiony za 12 rb. 75 kop.”. — Aaa! — wykrzyknął wtedy i Aleksandr Grigorjewicz. — Zbieżność, co? — Komisarz z błyszczącymi oczami złapał kancelistę za ramię. — Może wcale nie jestem taki głupi, co? — Pan ma wielki talent! — zachwycił się Zamiotow, ściskając mu rękę. — Pan wszystko odgadł, zanim jeszcze zobaczył tę notatkę! Pani Zarnicyn jest właścicielką mieszkania Raskolnikowa. On był jej winien, a ona, nie mając nadziei na zapłatę, sprzedała weksel Czeba — rowowi. Ten zażądał wykupienia weksla, przez co podpisał wyrok na siebie! No, pilnuj się, studencie! Wpadłeś! — Chwileczkę, chwileczkę, łaskawco, to jeszcze nie poszlaki, nie dowody — osadził go radca dworu. — Nie wystarczy wiedzieć kto. Trzeba go jeszcze przyprzeć do muru. W tejże chwili w przedpokoju stuknęły drzwi, ktoś przez nie wszedł (widać prowadzący śledztwo byli tak przejęci, że zapomnieli je zamknąć) i dźwięcznym głosem wykrzyknął: — Porfiry! Cóż to u ciebie drzwi na oścież otwarte? Jesteś w domu czy nie? — Tsss, to Razumichin, mój krewny — szepnął komisarz do pomocnika, błyskawicznie sprzątając z biurka teczki i kartki. — Przyszedł w naszej sprawie, ale przy nim ani pary z ust. Potem dokończymy. — I głośno zawołał: — Wejdź, Mitiusza, wejdź, jestem tutaj.

*** Do pokoju wszedł potężny, rumiany młodzian, ubrany bardzo biednie, ale schludnie. Rzeczywiście był jakimś dalekim krewnym Porfirija Pietrowicza, łączyły ich też przyjacielskie stosunki, chociaż widywali się rzadko. Właśnie o tym Miti radca dworu wspominał poprzedniego dnia, kiedy po raz pierwszy padło nazwisko Raskolnikowa. Chodziło o to, że Razumichin, podobnie jak Raskolnikow, studiował prawo, był mniej więcej w tym samym wieku, a co najważniejsze, niemal na pewno obracał się w tym samym kręgu na wpół głodnych studentów, bo z braku pieniędzy też chwilowo porzucił studia, by — jak mówił — „nazbierać talarów”. Dmitrij Prokofjewicz był to bardzo dzielny młody człowiek, który wcześnie został sierotą i sam musiał sobie dawać radę w życiu. Absolutnie nie przyjmował pomocy od krewnych, chociaż żył prawie w nędzy — ledwie wiązał koniec z końcem, zarabiając groszowymi korepetycjami i przekładami. Za takie credo Porfirij szanował młodego człowieka, cenił jego rozum i uczynność, dlatego wyprawił doń posłańca z liścikiem. — Witaj, witaj! — głośno, ze śmiechem, krzyknął od progu Razumichin. — Widzicie satrapę, zachciało mu się wzywać mnie przez policję. Cóż to, pod konwojem mnie ześlesz? — A należałoby — zaśmiał się i radca dworu. — Takiego nieogolonego! Uściskali się. Razumichin naprawdę drugi dzień się nie golił, tak że jego twarz porosła gęstą czarną szczeciną. Z zasady nie dbał w ogóle o wygląd zewnętrzny, przy każdej okazji albo i bez okazji dowodząc, że przyzwoitego człowieka poznaje się po spojrzeniu i obyczajach, a

pomady i fryzury wymyślili łajdacy, którzy chcieli ukryć swoje prawdziwe Wnętrze. Dmitrij i teraz wypowiedział się w tym duchu, na co Porfirij Pietrowicz z uśmiechem odrzekł: — Zobaczymy, łaskawco, zobaczymy, może spotkasz kiedyś taką (pokazał gestem) pannę, eteryczną, uduchowioną, z rozmarzonym spojrzeniem. Wtedy się i ogolisz, i ubierzesz, a może nawet włosy wysmarujesz brylantyną. — Akurat! — Razumichin pokazał mocną pięść, w której duży palec wystawał spomiędzy środkowego i wskazującego. — Niedoczekanie. Jestem człowiekiem, a nie pawiem. Z ostentacyjną uwagą przyjrzał się fryzurze i ubraniu wyelegantowanego Aleksandra Grigorjewicza, aż ten się zaczerwienił, a Porfirij Pietrowicz zachichotał. — To mój pomocnik, Aleksandr Grigorjewicz Zamiotow, zasiedzieliśmy się przy pracy. Musisz go polubić, bo to człowiek wyjątkowo porządny, chociaż fircyk. — No, jak porządny, to nie ma nieszczęścia, że fircyk. Jak tam u twojego Puszkina: „Można rozumnym być” człowiekiem, a przecież o paznokcie dbać”*. Razumichin — przedstawił się Dmitrij, mocno ściskając dłoń kanceliście, po czym zwrócił się do krewnego: — No, gadajże, po coś mnie wezwał. Już ja wiem, co z ciebie za gagatek. Na pewno miałeś jakiś powód? Przysiadł na skraju biurka i nastawił się na słuchanie. Mimo że dość gadatliwy, był wcale niegłupi, od paplaniny momentalnie potrafił przejść do rzeczy. — Powiedz no, Mitia, czy znany jest ci z uniwersytetu niejaki Rodion Romanowicz Raskolnikow? — Komisarz nie robił wstępów, przeszedł od razu do sedna. Otrzymał odpowiedź: tak, znany, i to nie tylko z uniwersytetu, bo się przyjaźnili, a nawet byli sąsiadami. — Ja przecież tu wynajmowałem pokoik. Przez rok prawie — wyjaśnił Razumichin. — Teraz zamieszkałem na Wyspie Wasiljewskiej, to za daleko na przyjaźń. Zresztą marni z nas kamraci, bo Raskolnikow to odludek. A po co ci Rodia? — A nic, łaskawco, tak sobie — wykręcił się Porfirij Pietrowicz. — To znaczy, byliście przyjaciółmi. No to odwiedziłbyś kolegę, spytał, co tam u niego. Dmitrij spoważniał. Jak już mówiliśmy, nie był to człowiek głupi. Eee, zaraz, zaraz. Mieliście tu zabójstwo, całe miasto o nim mówi. Ktoś zabił tę starą ropuchę Szełudiakow. A ty pewnie prowadzisz śledztwo? Przecież jesteś komisarzem śledczym w cyrkule kazańskim. Czy to aby nie w związku z tym? Po co ci ten Raskolnikow? I znowu radca dworu zostawił pytanie bez odpowiedzi. Nawet sam zapytał: — Oj, widzę, że o wszystkim wiesz. Skąd? — Jak to skąd! Mówię ci, że prawie rok tu mieszkałem. Sam nieraz chodziłem do lichwiarki Alony Iwanowny. Paskudny był z niej babsztyl, żeby się nią robaki struły. Nie kręć, Porfirij. Dlaczego chcesz, żebym poszedł do Raskolnikowa? Ale komisarz już wiedział, jak się wykręcie od odpowiedzi. — Interesuje mnie. Wydrukował artykulik w „Słowie Periodycznym”, bardzo zajmujący. Nie czytałeś? A to masz, w wolnym czasie… — Podsunął krewnemu gazetę, w której Razumichin z ciekawością zatopił wzrok. — Chciałbym, dobrodzieju, poznać młodego człowieka o tak… oryginalnych poglądach. Poza tym mówiono mi, że jest chory i całkiem bez środków utrzymania. Jako jego kolega masz nawet obowiązek…

— Chory? — poderwał głowę Razumichin, przerywając Porfirijowi Pietrowiczowi. — Czemu mi od razu nie powiedział? Rodia jest dumny. Zdechnie, ale nie poprosi o pomoc. Dobra, wstąpię do niego. — Tylko nie teraz — poprosił komisarz. — Już późno. — Pewnie, że nie teraz. Co mu przyjdzie z mojej wizyty, jeśli jest chory? Jutro przyprowadzę do niego doktora. — Koło południa. A potem zechciej zabrać Raskolnikowa do mnie, jeśli będzie w stanie. Z chęcią go poznam. — Tak, jutro koniecznie go odwiedzę, z lekarzem. — Razumichin kiwał głową. — Mam znajomego, który nie bierze pieniędzy od studentów. Powiedział i wkrótce potem wyszedł, bo zawsze twierdził, że siedząc i mieląc ozorem niepotrzebnie, tylko traci się czas i że przez ten głupi obyczaj Rosja pozostaje o sto lat za cywilizowanym światem. Kipiała w nim energia. Radca dworu odprowadził krewnego czułym spojrzeniem i powiedział: — Trzeba by nam więcej takich. Lubię go. — Po czym bez najmniejszej pauzy, ciągle tym samym rozczulonym głosem ciągnął: Słusznieśmy wczoraj uznali, że student nie ma żelaznych nerwów. Nie uwzględniliśmy jedynie tego, że nerwowi osobnicy miewają też więcej śmiałości. Weźmy choćby Lermontowa… Zaraz panu przeczytam… — Pogrzebał w pudle z książkami i wyciągnął stamtąd zaczytany tomik. — Z Bohatera naszych czasów… Gdzież to było, łaskaw — co? Ach, tutaj. „Miły był z niego chłopiec, zapewniam pana; tylko trochę dziwak. Na przykład: deszcz, zimno, a on cały dzień na polowaniu; wszyscy zziębną, zmęczą się — a dla niego to nic. Kiedy indziej zaś siedzi u siebie w pokoju, wionie wiatr — zapewnia, że się przeziębił; okiennica stuknie — wzdryga się i blednie; a przy mnie chodził na dzika w pojedynkę”*. Myślę, że i nasz student jest wtórne z takiego ciasta ulepiony. — Z takiego czy z innego, trzeba go aresztować, nim znowu kogoś zabije — uciął sprawę Aleksandr Grigorjewicz. — No, aresztujemy go, i co z tego? Za tydzień czy dwa wypuścimy z braku dowodów. A on jeszcze bardziej uwierzy w swoją siłę, w to, że jest „niezwykły”, a my wobec niego to liliputy. Nie, ła — skawco, zażyjemy go psychologią. Przecież nie bez powodu prosiłem Mitię, żeby do niego zajrzał koło południa. Mam pewien plan. Co do Miti, a jeszcze bardziej, przyjacielu, co do pana. I chociaż nikogo prócz nich w pokoju nie było, nachylił się do Aleksandra Grigorjewicza i zaczął mówić szeptem.

Rozdział siódmy Omdlenie Nazajutrz (czyli we środę) Aleksandr Grigorjewicz Zamiotow siedział od rana w swoim rewirze i z niebywałą pilnością wykonywał prace, które nagromadziły się dnia poprzedniego. Taka pilność zdziwiła nawet komisarza Nikodima Fomicza i jego pomocnika Ilję Pietrewicza, byłego porucznika dragonów, który za swój wybuchowy charakter otrzymał przydomek Proch. — Szkoda, że dawniej pan się tak nie przykładał — powiedział kapitan, po ojcowsku poklepawszy młodego człowieka po ramieniu, a porucznik, trochę skłonny do drwin, zapytał:

— Aleksandrze Grigorjewiczu, czy pan czasem nie jest chory? Jakby klejem pana do krzesła ktoś przykleił. Jakoś nie starczyło panu na długo zapału śledczego. Poczciwy Nikodim Fomicz natomiast go pochwalił: — No i dobrze. Lepiej siedzieć w czterech ścianach, za biurkiem, niż biegać po ulicy z wywieszonym jęzorem. Następnie obaj oficerowie poszli załatwiać codzienne sprawy rewiru, więc Zamiotow został sam w gabinecie. Ani na chwilę nie ruszył się z miejsca, chociaż od czasu do czasu z wyraźną niecierpliwością popatrywał na zegarek. Raz (przed jedenastą) wywołał z przedpokoju starszego pisarczyka i spytał, czy nie przyszedł ktoś z wezwanych. — Gdyby przyszedł, tobym go do pana skierował — odrzekł ponuro i wyszedł ów dziwnie nastroszony człowiek, w którego wzroku czytało się jakąś idee fixe. Gardził kancelistą za wypomadowany kok 1 irytującą ruchliwość’. „Patrzcie go, nie ma co robie” — burknął i od tej chwili zaczął wysyłać do Zamiotowa kolejno wszystkich interesantów, tak że o jedenastej, kiedy w końcu stało się to, czego Aleksandr Grigorjewicz z taką niecierpliwością oczekiwał, w gabinecie znajdowało się naraz troje klientów: Francuz, któremu na moście Kokuszkina zerwano kapelusz z głowy, wdowa po urzędniku, która przyszła zabiegać o przedłużenie paszportu, i właścicielka wesołego przybytku, Luiza Linde, którą wezwano z powodu skarg na nocne awantury. Drzwi pokoju otwarły się i wszedł jeszcze jeden interesant, bardzo ubogo ubrany młody człowiek z wezwaniem w ręku. To on! Aleksandr Grigorjewicz wewnętrznie aż cały zadygotał, żeby jednak się nie zdradzić, nawet nie spojrzał na przybysza, tylko jeszcze głośniej zaczął rozmawiać po francusku z właścicielem skradzionego kapelusza. Kątem oka mimo wszystko zerknął, ale niepostrzeżenie — dla konspiracji podparł policzek ręką i popatrzył przez palce. — Mam się zgłosić chyba w tym pokoju? — ostrym, jakby nadpękniętym głosem rzekł oberwaniec. — Raskolnikow, dostałem wezwanie. Skąd taki pośpiech, że się mnie wzywa przez umyślnego? Jestem niezdrów. Dodaje sobie odwagi, psychologicznie określił Zamiotow i teraz już spojrzał otwarcie na podejrzanego. Ten miał piękne ciemne oczy, był wyjątkowo przystojny, jasnowłosy, wzrostu więcej niż średniego, szczupły i zgrabny. Co prawda, bardzo blady, z podkrążonymi oczami. Oddech miał szybki, urywany. Może ze zdenerwowania, a może po prostu się zadyszał (biuro policji mieściło się na trzecim piętrze). — Niech pan poczeka — powiedział Aleksandr Grigorjewicz, rzuciwszy tylko okiem na wezwanie. Sam je przecież niedawno wypisywał. Było w sprawie weksla zaprotestowanego przez Czebarowa, który od wczoraj spoczywał we własnej piwnicy, obłożony kawałkami lodu. — Luizo Iwanowno, niech pani lepiej usiądzie — zwrócił się Zamiotow tym samym tonem do Niemki, purpurowoczerwonej na twarzy pani bez wierzchniego okrycia, która ciągle stała, jakby nie siniała sama usiąść, chociaż obok miała krzesło. — Ich danke — powiedziała kobieta i cicho, z szelestem jedwabi, opadła na krzesło. Jej jasnobłękitna suknia z białym koronkowym wykończeniem, istny balon, rozpostarła się wokół

krzesła i zajęła niemal pół pokoju. Zapachniało perfumami. Damulkę onieśmielało to, że zajmuje tyle przestrzeni i rozsiewa zapach perfum, mimo to jednak uśmiechała się bezczelnie i zarazem lękliwie, z wyraźnym niepokojeni. Kancelista nie proponował Raskolnikowowi krzesła — niech się pomęczy. Zresztą pustych krzeseł nie było. Kiedy pani w żałobie napisała w końcu podanie i oddaliła się, Aleksandr Grigorjewicz posadził na wolnym miejscu Francuza, a przystojnego młodego człowieka, który jeszcze bardziej zbladł, celowo potraktował nieuprzejmie. — Proszę poczekać, sam pan widzi… Jeśli się nie odwróci i nie wyjdzie, to na pewno będzie on, ocenił Zamiotow. Nie wyszedł. Tylko z rozdrażnieniem tupnął nogą w podartym półbucie i z miną człowieka absolutnie niezależnego wsunął ręce w kieszenie szerokiego palta, które całkowicie utraciło pierwotny kolor. Ten element stroju w żaden sposób nie harmonizował z upalną pogodą, ale też były student najprawdopodobniej po prostu nie posiadał nic innego z wierzchniej odzieży. Mając na sobie taką chlamidę, bardzo wygodnie nosie pod pachą siekierkę na jakiejś tam pętelce, pomyślał Aleksandr Grigorjewicz. A potem jeszcze: w końcu ma pieniądze na nowe ubranie, coś niecoś jednak wyniósł z miejsca zbrodni. Ale jest ostrożny. No, a następnie do gabinetu wrócił porucznik Proch, rzucił się na Niemkę, na którą już dawno ostrzył sobie zęby; dla Zamiotowa nadszedł czas, by urzeczywistnić plan. Najpierw zaczął strofować studenta: — Czemuż to pan nie raczy płacić długów? To nieładnie. Chciał, żeby Raskolnikow złagodniał i uspokoił się. No, że to nie z t a m t e g o w ł a ś n i e powodu wezwano go na policję, tylko w drobnej sprawie. Ale samego pozwu nie spieszył się mu wręczać. Raskolnikow zmienił się na twarzy, jak gdyby nabrał śmiałości. Ciepło, ciepło! — O czym pan mówi? — spytał. — Mam gorączkę, ledwie stoję na nogach, a pan mi zawraca głowę głupstwami! Kancelista ziewnął, zasłaniając usta. — Pardon. Żąda się od pana zwrotu pieniędzy. Winien pan albo uiścić żądaną sumę wraz ze wszystkimi kosztami, odsetkami i tak dalej, albo dać pisemną odpowiedź, kiedy będzie mógł pan to zrobić, a równocześnie zobowiązać się, że do momentu spłaty długu nie wyjedzie pan ze stolicy, nie wyprzeda ani też nie ukryje swego majątku. Pora, rozkazał sobie Zamiotow. Podał studentowi papier, a sam zwrócił się do porucznika, który dawał głośną reprymendę Niemce: — Iljo Pietrewiczu! Co tam z wczorajszym zabójstwem? No, na Jekatierynhofskim. Lichwiarki Szełudiakow? Mamy jakiś punkt zaczepienia? Aha! Raskolnikow zastygł, nadstawił uszu, i pot wystąpił mu na czoło, spływa kroplami. Papier w rękach drgnął, jak Boga kocham, drgnął. Proch, o którym wiadomo było, że kiedy wpadnie w ferwor, to nic dookoła nie słyszy, na pytanie oczywiście nie odpowiedział. — Bo ja słyszałem, że śledczy mysią o kimś z zastawców — ciągnął Aleksandr Grigorjewicz, niby to nie patrząc na Raskolnikowa. — I podobno siady prowadzą do mostu Pocełujewa?

Tutaj, właśnie w tych słowach, kryła się cała chytrość psychologiczna. Jeśli student nie ma nic do ukrycia i w ogóle nic go z tą sprawą nie łączy, to niezwłocznie oświadczy, że był jednym z klientów starej Szełudiakow. A most Pocełujewa, gdzie mieszkał ciągle jeszcze oficjalnie żywy Czebarow, w ogóle go nie obejdzie. Z drugiej strony, jeśli Raskolnikow ma jednak c o ś w s p ó l n e g o ze sprawą, to fałszywość pisma, które trzyma w rękach, a które nadeszło od niewątpliwego nieboszczyka, od razu stanie się dla niego jasna. Skoro policja wie już o Czebarowie, to jak może wręczać pozew od niego? No i co na to student? Efekt chytrości psychologicznej przeszedł wszystkie oczekiwania Zamiotowa. Raskolnikow był blady i cały spocony. W milczeniu odwrócił się, na niepewnych nogach ruszył ku drzwiom, ale do nich nie dotarł*. Stanął jak wryty, przez sekundę czy dwie chwiał się i nagle runął z hukiem na podłogę.

*** Teraz, żeby posunąć do przodu naszą opowieść, musimy na krótki czas wrócić do wydarzeń poprzedniego wieczoru, a dokładniej — do jednego tylko wydarzenia, mającego związek z Dmitrijem Razumichinem, ulubionym krewniakiem naszego głównego bohatera. Mówiąc Porfirijowi Pietrowiczowi, że teraz kolegi nie odwiedzi. bo jest późno, i wizyta nie miałaby żadnego sensu, Razumichin najwyraźniej go zwodził. Może nie chciał wydać się nazbyt uczuciowym (zawsze się tego obawiał, bo mimo szorstkich manier serce miał arcydobre), a może naprawdę nie miał zamiaru, ale się namyślił, dość że z wydziału śledczego udał się prościutko na Stolarną, gdzie mieszkał Raskolnikow. Po drodze kupił bułkę i kiełbasę, uznawszy, że Rodia na pewno jest głodny. Wszedł do pełnej zapachów klatki schodowej czteropiętrowego domu, gdzie drogę przeciął mu jakiś brudny typ o haczykowatym nosie i w wysmolonym fartuchu, co wskazywało, że mamy do czynienia ze stróżem. Człowiek ten znajdował się w tej fazie nietrzeźwości, kiedy wszystko dookoła wydaje się podejrzane i wrogie. — Ej, ty! — rzucił stróż, mocno chwytając Razumichina za rękaw. — Ty tu nie wejdziesz. Tu ludzie chodzom! To jezd przyzwoite podwórze, a ty z takom gębom. Won mi stond! Cóż, zajście najzwyczajniejsze w świecie, jakie zdarzają się co chwila, i niewarte byłoby tego, żeby o nim wspominać, gdyby nie podziwu godna reakcja byłego studenta. Razumichin tylko krótko spojrzał w mętne piwne oczy stróża, złapał całą garścią jego nietrzeźwą fizjonomię i odepchnął od siebie ze zdumiewającą siłą, tak że napastnik upadł na wznak. Wydarzenie to ani trochę nie zwarzyło nastroju Dmitrija Prokofjewicza. Pogwizdując, raz — dwa wszedł tylnymi schodami, na które wychodziły pootwierane przeważnie drzwi kuchenne. Wejście do komórki Raskolnikowa znajdowało się pod samym dachem. Razumichin spróbował otworzyć drzwi — zamknięte na zasuwę. To znaczy, że lokator w domu. Wtedy zaczął pukać i wołać, w dodatku tak głośno, że z niższego piętra wysunęła głowę Nastasja — ta sama pokojówka, którą poprzedniego dnia wypytywał Zamiotow. — Co z nim? Niby w domu, a nie odzywa się? — spytał zaniepokojony Razumichin. — Cóż to, mam wyważyć drzwi?

— O, jaki szybki! Wyważyć! — Nastasja gryzła jabłko, z ciekawością przyglądając się krzepkiej figurze studenta. — Zaraz zawołam stróża, to cię wyważy. — Stróża to wątpię — wesoło odpowiedział Dmitrij Prokofjewicz i znowu rozdarł się na całe gardło. — Rodia! To ja, Mitia Razumichin! Jeśli żyjesz, to otwieraj, bo i tak wejdę! — Idź do diabła! — doleciała odpowiedź zza drzwi, więc Razumichin odetchnął z ulgą. — Uff, nastraszyłeś mnie. Jesteś chory? — Odczep się, powiedziałem — padła odpowiedź. — Chorują, mocno chorują — powiedziała Nastasja. — Kapuśniaku żem przyniosła, swojego, nie od gospodyni, ale i tego jeść nie chcieli. Dmitrij Prokofjewicz podrapał się po głowie. — Rodia, co, nie otworzysz? Z tamtej strony w drzwi coś uderzyło — widocznie ktoś rzucił butem albo półbutem. — Dobra, jutro zjawię się tu, ale nie sam, i wtedy mi zatańczysz — wymamrotał pod nosem Razumichin, odwrócił się i zbiegł po schodach. Zamiast pożegnania uszczypnął Nastasję w bok, ta zapiszczała z wyraźną uciechą, po czym wbiła zęby w przyniesioną bułkę, uznając, że do jutra i tak zrobiłaby się czerstwa. To działo się późnym wieczorem we wtorek, a teraz, koło południa, Dmitrij zjawił się znowu na Stolarnej. Będąc człowiekiem słownym, przyprowadził ze sobą, tak jak obiecał, przyjaciela, niejakiego Zosimowa, świeżo upieczonego absolwenta wydziału medycznego. Razumichin był usposobiony bardzo bojowo, gotów, jeśli będzie trzeba, wyważyć drzwi swoim tęgim ramieniem, nie musiał jednakże uciekać się do szturmu. Rodion Raskolnikow wrócił zaledwie pięć minut temu; ścisłe mówiąc — ledwie dowlókł się z biura policji, w takim stopniu osłabiony omdleniem, że upadł na łóżko, nie rozbierając się, i nawet nie zaniknął za sobą drzwi. Takiego właśnie — nieruchomo leżącego twarzą w dół, prawie bez czucia — zastali go goście. — Ehe. — Zosimow pokręcił głową. Ten flegmatyczny i trochę małomówny młody człowiek bardzo starał się zachowywać godnie, żeby wydać się starszym, niż był w rzeczywistości. — Odwróćmy go. Razumichin od razu spełnił polecenie, przy czym odwracany nawet nie otworzył oczu, a lekarz zmierzył choremu puls, osłuchał płuca i podniósł powiekę, żeby zobaczyć kolor białek. Wszystkie te czynności poza ostatnią, do której następstw jeszcze wrócimy, zajęły dosyć sporo czasu, ponieważ Zosimow w ogóle odznaczał się rzetelnością i cierpliwością. Dmitrij Prokofjewicz tymczasem obejrzał schronienie swego byłego kolegi i tylko zagwizdał. Była to klitka długości sześciu kroków, z żółtymi, zakurzonymi i wszędzie odłażącymi od ścian tapetami wyglądająca nader żałośnie, i aż tak niska, że każdy trochę wyższy człowiek czuł się w niej okropnie, bo ciągle miał wrażenie, że za chwilę rąbnie głową w sufit. Meble pasowały do pomieszczenia: były tam trzy stare krzesła, nie bez usterek, malowany stół w kącie, na którym leżało kilka zeszytów i książek; już po stopniu zakurzenia widać było, że od dawna nikt ich nie brał do ręki; i w końcu niezgrabna, wielka sofa, zajmująca prawie całą ścianę i połowę szerokości całego pokoju. Kiedyś obita perkalem, ale teraz w strzępach, i służąca Raskolnikowowi za łóżko. Przed sofą stał nieduży stolik.

Uwagę Razumichina zwróciły kartki leżące na tym stoliku. Dmitrij Prokofjewicz wziął papier, zobaczył, że to Ust, jednakże ani trochę się nie stropił, uznawszy, że może z listu o wiele więcej dowie się o obecnym stanie przyjaciela niż od niego samego. To był list od matki Raskolnikowa.

*** „Mój kochany Rodia — pisała matka — mijają już dwa miesiące, jak nie rozmawiałam z Tobą listownie, przez co cierpiałam i nie spałam niekiedy nawet całą noc, tak mnie trapiły różne myśli. Wiesz, jak Cię kocham; mamy Ciebie jednego, ja i Dunia; jesteś dla nas wszystkim, całą nadzieją, pociechą naszą. Co to się działo ze mną, kiedy się dowiedziałam, że już kilka miesięcy temu porzuciłeś uniwersytet, bo nie miałeś z czego żyć! A jakąż pomocą mogłam Ci służyć z moimi stu dwudziestoma rublami rocznej emerytury? Teraz wszakże, Bogu dzięki, możemy pochwalić się łaskawością fortuny, o czym właśnie śpieszę Ci donieść. No więc, po pierwsze: czy domyśliłbyś się, miły Rodia, że Twoja siostra mieszka ze mną już półtora miesiąca? Dzięki Ci, Panie, skończyły się jej udręki. Kiedy pisałeś mi dwa miesiące temu, że słyszałeś od kogoś, jakoby Dunia znosiła moc przykrości w domu państwa Swidrygajłow, cóż mogłam Ci wtedy odpowiedzieć? Gdybym napisała całą prawdę, pewnie byś wszystko rzucił i przybył do nas, choćby i piechotą, bo znam Twój charakter i uczucia, wiem tedy, że nie pozwoliłbyś siostry skrzywdzić. Największa trudność polegała na tym, że Dunieczka, kiedy godziła się w zeszłym roku na guwernantkę w ich domu, wzięła z góry aż sto rubli, które miano jej potem co miesiąc potrącać z pensji, nie mogła przeto porzucić miejsca, nie spłaciwszy wpierw długu. A tę kwotę (teraz mogę Ci wszystko wyjaśnić, najdroższy Rodia) wzięła głównie po to, by posłać Ci tak potrzebne sześćdziesiąt rubli. Co prawda, Marfa Pietrowna, małżonka pana Swidrygajłowa, i wszyscy domownicy traktowali ją dobrze i szlachetnie, ale Dunieczce było bardzo ciężko, szczególnie kiedy pan Swidrygajłow, zgodnie ze starym pułkowym nawykiem, znajdował się pod wpływem Bachusa. Wyobraź sobie, że ten szaleniec zapałał namiętnością w stosunku do Duni. W końcu nie wytrzymał i ośmielił się zrobić Duni jawną i ohydną propozycję, obiecując jej wszelakie korzyści, a ponadto — że rzuci wszystko i wyjedzie z nią do innego majątku albo nawet za granicę. Rozwiązanie zaś przyszło niespodziewanie. Marfa Pietrowna w ogrodzie niechcący podsłuchała, jak mąż błaga Dunię, i rozumiejąc rzecz opacznie, o wszystko obwiniła właśnie ją; myślała, że to ona jest przyczyną złego. W ogrodzie rozegrała się wówczas okropna scena: Marfa Pietrowna uderzyła wręcz Dunię, nie słuchała żadnych tłumaczeń, a sama krzyczała całą godzinę i w końcu kazała natychmiast odwieźć Dunię do mnie do miasta zwykłym wozem drabiniastym, na który ciśnięto wszystkie rzeczy, bieliznę, sukienki, jak popadło, nieposkładane i niespakowane. A wtedy spadł ulewny deszcz, więc Dunia, skrzywdzona i pohańbiona, musiała jechać odkrytym chłopskim wozem aż siedemnaście wiorst. Przez cały miesiąc w mieście krążyły plotki o tej historii, i doszło wręcz do tego, że nawet do cerkwi nie mogłyśmy z Dunią chodzie, tyle było wzgardliwych spojrzeń i szeptów, a nawet w naszej obecności na głos nas ludzie obmawiali. Przyczyną tego wszystkiego była Marfa Pietrowna, która zdążyła obwinie i oczernić Dunię we wszystkich domach. Ale Bóg się

zlitował i skrócił nasze męki: pan Swidrygajłow opamiętał się i okazał skruchę: litując się pewnie nad Dunią, przedstawił Marfie Pietrownie oczywiste i niepodważalne dowody całkowitej niewinności Duni. Marfa Pietrowna była absolutnie wstrząśnięta i «powtórnie zabita», jak sama się nam przyznała. Przyjechała do nas, opowiedziała wszystko, gorzko płacząc i w pełni biorąc na siebie winę, ściskała Dunię i błagała o przebaczenie. Tego ranka, nie zwlekając ani chwili, prosto od nas udała się do wszystkich domów w mieście i wylewając łzy, w najpochlebniejszych dla Dunieczki słowach, zaświadczyła wszędzie o jej niewinności oraz szlachetności uczuć i obyczajów. Właśnie to w głównej mierze sprzyjało niespodzianemu wydarzeniu, które teraz odmienia, rzec można, cały nasz los. Dowiedz się, kochany Rodia, że do Duni uderzył w konkury pewien pan, i że zdążyła mu już dać słowo, o czym śpieszę Cię jak najszybciej powiadomić. To Piotr Pietrowicz Łużyn, daleki krewny Marfy Pietrowny, która miała w tym spory udział. Zaczął od tego, że za jej pośrednictwem wyraził pragnienie zawarcia z nami znajomości, został przyjęty jak należy, zaprosiłyśmy go na kawę, nazajutrz zaś przysłał list, w którym bardzo uprzejmie wyłożył swoją propozycję, prosząc o szybką i zdecydowaną odpowiedź. Jest to człowiek interesu, bardzo zajęty, śpieszy obecnie do Petersburga, cenna jest więc dlań każda chwila. Ma się rozumieć, że najpierw byłyśmy wielce zdziwione, ponieważ wszystko to stało się zbyt prędko i nieoczekiwanie. Obie myślałyśmy o tym przez cały ten dzień. To człowiek godny zaufania i majętny, pracuje na dwóch posadach i zdążył dorobić się własnego kapitału. Co prawda, ma już czterdzieści pięć lat, ale też dosyć miłą powierzchowność, i może jeszcze podobać się kobietom, w ogóle zresztą jest bardzo solidny i przyzwoity, trochę może ponury i jakby wyniosły. Mnie początkowo wydał się nieco szorstki; ale przecie może to płynąc właśnie z jego prostolinijności, i niewątpliwie tak jest. Na przykład podczas drugiej wizyty, kiedy już byli po słowie, w rozmowie wyraził się, że już przedtem, nie znając Duni, postanowił wziąć za żonę dziewczynę uczciwą, ale bez posagu, i koniecznie taką, która zdążyła zakosztować niedostatku; bo, jak mówił, mąż niczego żonie zawdzięczać nie powinien, będzie natomiast o wiele lepiej, jeśli żona uzna męża za swego dobroczyńcę. Zanim Dunia podjęła decyzję, nie zmrużyła oka, a mniemając, że ja zasnęłam, wstała z łóżka i całą noc chodziła tam i z powrotem po pokoju; w końcu uklękła, długo i gorąco modliła się przed ikoną, rankiem zaś powiedziała mi, że się zgadza. Już wspomniałam, że Piotr Pietrowicz wyjeżdża teraz do Petersburga. Ma tam ważne sprawy, chce otworzyć w Petersburgu biuro adwokackie. Dlatego, kochany Rodia, i Tobie może on się bardzo przydać, właściwie we wszystkim, pomyślałyśmy więc z Dunią, że mógłbyś, choćby i od dzisiejszego dnia, rozpocząć na serio swoją przyszłą karierę. Dunia tylko o tym marzy. Zdobyłyśmy się nawet na śmiałość i powiedziały parę słów na ten temat Piotrowi Pietrowiczowi. Odpowiedział ostrożnie, że skoro nie będzie mógł się obyć bez sekretarza, to oczywiście lepiej byłoby, zamiast komuś obcemu, wypłacać pensję krewniakowi, jeśli ten okaże się człowiekiem odpowiednim do tego stanowiska (jakże byś mógł być nieodpowiedni!). Najmilszą rzecz zostawiłam na koniec listu: dowiedz się zatem, mój kochany, że być może bardzo prędko znowu się spotkamy i uściskamy po niemal trzyletniej rozłące!

Już na pewno postanowione jest, że ja i Dunia wyjeżdżamy do Petersburga, kiedy dokładnie, nie wiem, ale w każdym razie bardzo, bardzo niedługo, może nawet za tydzień. Wszystko zależy od Piotra Pietrowicza, który, skoro tylko rozejrzy się w Petersburgu, niezwłocznie da nam znać. Żegnaj albo lepiej: do widzenia! Ściskam Cię mocno, bardzo mocno i całuję nieskończenie wiele razy. Twoja do grobu Pulcheria Raskolnikow”.

*** Przy okazji Razumichin zerknął i na kopertę. Sądząc po stemplu i notatce, list dotarł do urzędu pocztowego już tydzień temu, ale adresatowi doręczono go dopiero przedwczoraj. Dmitrij Prokorjewicz chciał krzyknąć na Nastasję, żeby wyjaśnić przyczynę takiego opóźnienia, akurat jednak wtedy medyk zapragnął zaznajomić się z kolorem białek Raskolnikowa. Czynność ta była akurat przyczyną, że chory oprzytomniał. Raskolnikow szarpnął się, z przestrachem wpatrzył w wyciągniętą w jego kierunku rękę i nagle jednym szybkim ruchem usiadł na łóżku. Potrzebował trochę czasu, żeby przyjść do siebie, ale całkiem niedużo. Musiało wszakże minąć pół minuty, nim całkiem wziął się w garść, a nawet uśmiechnął. — Ach, to ty — powiedział. — Przyszedłeś bawić się w dobroczynność. I to z doktorem. Nie spojrzał przy tym na Zosimowa, z pogardą odsuwając jego palce od swojej twarzy. Medyk jednak ani trochę się nie obraził, tylko znacząco popatrzył na Razumichina, odszedł na bok i dalszy ciąg rozmowy śledził z pozycji bezstronnego uczonego, badającego stan pacjenta. Rozmówcy zresztą też o nim jakby zapomnieli. — Już i do listu nos wetknąłeś! — Raskolnikow ze złością wyszczerzył zęby. — Zawsze byłeś niedyskretny. No i co myślisz? — Myślę, że to list jest przyczyną twojej gorączki — spokojnie odparł Dmitrij, po czym skrzyżował ręce na piersi i oparł się plecami o ścianę. Zrozumiał, że lepiej milczeć, za to pozwolić koledze się wygadać. — Psycholog! — sarknął Rodion Romanowicz i chwycił się za głowę. — Siostra oddaje się w niewolę jakiemuś p r o s t o l i n i j n e m u Piotrowi Piotrowiczowi, byle tylko k o c h a n y R o d i a mógł zacząć r o b i ć k a r i e r ę ! Robią ze mnie jakiegoś łajdaka! I nawet tego nie rozumieją! Czy ty wiesz, do czego ja przez te dwa dni… Nie dokończył, bo przez uchylone drzwi, które w końcu pozostały niezamknięte, dostrzegł nowego gościa. Był to niemłody już osobnik, surowy, postawny, o twarzy wyrażającej rezerwę, wręcz dezaprobatę. Kiedy zobaczył, że wszyscy się w niego wpatrują, lekko, ale z godnością ukłonił się i rzekł: — Piotr Pietrowicz Łużyn. Powiedziano mi, że tutaj mieszka Rodion Romanowicz Raskolnikow. Ale może się mylę?

Rozdział ósmy Nowy gość, i to nie jeden — Bardzo w porę. — Razumichin pokiwał głową, badawczo przyglądając się gościowi. W ciemnej, przypominającej trumnę klitce Raskolnikowa ów w najwyższym stopniu stateczny dżentelmen wydawał się zupełnie nie na miejscu. W jego ubiorze przeważały kolory jasne i młodzieńcze. Miał na sobie ładną letnią marynarkę w jasnobrązowym odcieniu, lekkie jasne spodnie, taką samą kamizelkę, lekki batystowy krawacik w różowe prążki, a co najciekawsze: we wszystkim tym było Piotrowi Pietrowiczowi do twarzy. Twarz owa, całkiem świeża i nawet ładna, i tak nie wyglądała na swoje czterdzieści pięć lat. Ciemne baczki miło ocieniały ją z obu stron jak dwa kotlety i wcale ładnie zagęszczały się w pobliżu wygolonego do czysta, lśniącego podbródka. — Niech pan siada. — Razumichin wskazał jedno z krzeseł. — Jestem Razumichin, jego przyjaciel. A to sam Rodion Romanowicz. Jest niezdrów. Widzi pan, mamy tu doktora. Tak że niech pan specjalnie nie bierze do serca tego, co chory panu nagada. A zresztą… Machnął ręką, niczego dobrego nie spodziewając się po wyjaśnieniu, które miało za chwilę nastąpić. Piotr Pietrowicz, który najwyraźniej zawczasu przeznaczył dla siebie rolę dobrodzieja odwiedzającego rudery, wcale nie oczekiwał takiej sytuacji i na razie tylko czuł lekką niezręczność, widząc skierowany nań i miotający iskry wzrok Raskolnikowa, ale złożył to na karb wspomnianej już choroby. Jako człowiek światowy postanowił niezwłocznie poprawić a t m o s f e r ę za pomocą kulturalnej, cywilizowanej rozmowy, która od razu wszystko ustali i ustawi na swoim miejscu. — Z pewnością pisała panu o mnie pańska mama, Pulcheria Aleksandrowna, albo też siostra, Awdotia Romanowna? Obie są już w Petersburgu, chociaż jeszcze się z nimi nie widziałem z racji nawału spraw, przybyłem bowiem trochę wcześniej… — zaczął niezwykle przyjaznym tonem, ale kiedy nie otrzymał żadnej odpowiedzi, umilkł i nawet trochę się spłoszył, uznając, że wskutek jakiejś niesprawności poczty list nie doszedł i tym właśnie tłumaczyć należy dziki wzrok przyszłego krewniaka. Piotr Pietrowicz ogromnie nie lubił znajdować się w przykrych, niezręcznych sytuacjach i na chwilę się zmieszał. Obrzucił wzrokiem stół, szukając koperty — i rzeczywiście, zobaczył tam jakiś list (nie ten, który niedawno wpadł w oko Razumichinowi, ale dzisiejszy, z biura policji). Lekko zmrużył swoje oczy dalekowidza, błyskawicznie przebiegł nimi po linijkach i od razu wszystko zrozumiał. — Ach, pan widocznie jest zdenerwowany tym wezwaniem? — Uśmiechnął się. — Przepraszam, wzrok mój przypadkowo padł na Ust. To głupstwo, zupełne głupstwo. Pana Czebarowa, który złożył pozew przeciwko panu, nieźle znam z niektórych swoich dawnych spraw. Sądzę, że to załatwimy. Powróciwszy do roli dobroczyńcy, Piotr Pietrowicz całkiem się uspokoił co do swego statusu i wszystkie wysiłki skupił na a t m o s f e r z e . — A mamę pańską i siostrę tymczasowo, dopóki nie urządzę przyszłego gniazda, umieściłem na Wozniesieńskim, w domu Bakalejewa…

— Znam. — Razumichin skrzywił się. — Straszna rudera. Brud, smród, a i samo miejsce podejrzane. Tyle że tanio. — Rozumie się, że nie byłem w stanie zebrać tylu wiadomości, bo też jestem tu człowiekiem nowym — Piotr Pietrowicz najwyraźniej poczuł się dotknięty. — Ale to w końcu całkiem czyściutkie pokoiki. Sam zresztą na razie gnieżdżę się w pokojach u pani Lippewechsel, o dwa kroki stąd, u pewnego mojego młodego przyjaciela, pana Lebieziatnikowa. Proszę wybaczyć, ale właśnie tam mam do czynienia z brudem i podejrzanym sąsiedztwem. Cóż począć, Petersburg to nasz współczesny Babilon. Piotr Pietrowicz musiał widocznie pomyśleć, że wyraził to zbyt żałośnie, jak typowy prowincjusz, bo postanowił niezwłocznie się zrehabilitować, a przy okazji skierować rozmowę na swobodniejsze, bardziej s w o j s k i e tematy. — Nawiasem mówiąc, chociaż mieszkałem ciągle na prowincji, to nieraz bywałem w Petersburgu. Nierzadko i w interesach, i że tak powiem, żeby się rozruszać. — Uśmiechnął się chytrze. — Pańskie miłe krewne niewątpliwie pisały panu, co zresztą sam pan może stwierdzić, że nie jestem człowiekiem pierwszej młodości, różnych więc rzeczy w życiu zakosztowałem, nie wyłączając i szaleństw młodości, ale to już przeszłość, może pan się nie kłopotać. Będę najprzykładniejszym z małżonków. Ponieważ Raskolnikow ciągle milczał, aż zrobiło się to całkiem już nieuprzejme, Dmitrij Prokofjewicz postanowił się wtrącić. — A zatem w młodości trochę pan brykał? — zapytał z poważną miną. — Spódniczki? Łużyn nie zauważył drwiny i nawet ucieszył się, że rozmowa przeszła z monologu w dialog. — Nie tak jak pan, być może, sobie pomyślał — uśmiechnął się pobłażliwie — ale w sposób jak najbardziej spokojny i dyskretny, co przyzwoici ludzie zawsze potrafią. Jeśli więc o to pan pyta, to w odróżnieniu od wielu panów w moim wieku, nie mam się czego obawiać. Ani nielegalne potomstwo, ani brzydka choroba, ani inne podobne przykrości Awdotii Romanownie z mojej strony nie grożą. Mówię od tych sprawach otwarcie, bez skrępowania, jako człowiek odpowiedzialny i rzeczowy. Wówczas Rodion Romanowicz otworzył wreszcie usta. — Wynoś się pan! — powiedział cicho, ale wyraźnie. — Przepraszam, nie rozumiem? — zdumiał się Piotr Pietrowicz. — Precz!!! — ryknął na niego Raskolnikow, wychylając się do przodu, i to z taką wściekłością, że Łużyn odskoczył na bok, przewracając krzesło. Razumichin rzucił się w kierunku łóżka, a wtedy przydała mu się nietuzinkowa siła, by powstrzymać przyjaciela. — To atak. Lepiej niech pan idzie — rzekł doktor do zdetonowanego Łużyna, wyjmując z torby buteleczkę z uspokajającą miksturą. — Sam już chciałem wyjść — rzekł z godnością Piotr Pietrowicz, dla którego nieznośna była sama mysi, że skądkolwiek mógłby zostać wypędzony, w dodatku właśnie wtedy, gdy przybył w najbardziej wielkodusznych zamiarach. — Mam tu niedaleko spotkanie w pewnej sprawie, więc pora już na mnie… A pana, szanowny panie, choćby i był pan chory, wcale taka okoliczność nie tłumaczy. Pożałuje pan, bo jako człowiek honoru nie mam zwyczaju puszczać

płazem zniewag — rzucił na pożegnanie Raskolnikowowi, ciągle miotającemu się w paroksyzmie, po czym zrejterował. Długo trzeba było uspokajać rozwścieczonego Rodiona Romanowicza. Nie tylko Razumichin został zelżony najgorszymi słowami, ucierpiał też Zosimow, który napierał się ze swoją miksturą: kiedy Raskolnikow machnął ręką, płyn chlusnął prosto na kamizelkę doktora. Ten zaś, bardzo dbający o swój ubiór, utracił całą flegmę i zawołał, że leczenie histerii nie jest jego specjalnością, po czym wyniósł się, trzaskając drzwiami. Na próżno Dmitrij Prokofjewicz wyszedł za nim na schody, powołując się na przysięgę Hipokratesa. Zosimow nie wrócił.

*** Kiedy przyjaciele zostali we dwójkę, długo milczeli. Obaj byli źli, nastroszeni. — Wiesz, bracie, to już świństwo, oto co ci powiem — nie wytrzymał w końcu Razumichin. — Niepotrzebnie obraziłeś Zosimowa. A z tym narzeczonym twojej siostry… Może i niezbyt apetyczny, ale czemu tak od razu „precz!”? — Ty też poszedłbyś precz ze swoją troskliwością! — odciął się Raskolnikow. — Kto cię prosił? Po coś w ogóle się do mnie przywlókł? — Chciałem cię zaprowadzić do swojego wujaszka. To ciekawy okaz, ten mój Porfirij. Marzy o tym, by cię poznać. — Mnie? — zdziwił się Rodion Romanowicz. — A skąd on o mnie wie? Chyba że ty mu nagadałeś? — Wyobraź sobie, że nie. Przeczytał twój artykuł w gazecie, ten o niezwykłych ludziach. Nawiasem mówiąc, zupełnie się z tobą nie zgadzam. To bzdury, w dodatku okropnie szkodliwe. Twoja dziwaczna idea widocznie zainteresowała Porfirija zawodowo. Zawsze mówił: badajcie psychologię zbrodni, to i zbrodnie się skończą. Porfirij jest komisarzem śledczym, teraz tutaj u was, w cyrkule kazańskim… Raskolnikow, jakoś całkiem osłabły i skulony po swoim napadzie, prawie nie słuchał przyjaciela. Puścił mimo uszu i wzmiankę o artykule, i o psychologii, ale kiedy Dmitrij wspomniał, gdzie ów „wujaszek” urzęduje, wzdrygnął się, a twarz rozjaśnił mu niezdrowy, złośliwy uśmiech. — Ach, o to chodzi… — Rodion Romanowicz zaśmiał się czy też zakaszlał. — To on cię przysłał. Słyszałem, chodzi o zastawców. — Jakich zastawców? — Razumichin zachmurzył się. Nagle Raskolnikow roześmiał się, i to bardzo nieprzyjemnie, nieruchomym wzrokiem patrząc koledze w oczy. — Nie wiedziałem, Mitka, że teraz zajmujesz się takimi sprawami — wycedził powoli mieszkaniec pokoju, jawnie starając się obrazie rozmówcę. Akurat to mu się udało. — Ej ty… — Dmitrij zacisnął pięści — gdybyś nie był chory, tobym cię… A niech cię Ucho porwie z twoimi pomysłami! Odwrócił się i wybiegł z pokoju tak gwałtownie, że omal nie przewrócił wchodzącej po schodach panny.

Panna była szczuplutka, chociaż wysoka. Razumichin z rozpędu prawie strącił ją ze stopnia, ale zdążył podchwycie i powstrzymać od upadku. — Proszę wybaczyć! Niech to diabli, moja wina! — krzyknął ze złością, chcąc pobiec dalej, ale spojrzał w twarz nieznajomej i stanął jak wryty. — Nie szkodzi — powiedziała dziewczyna z trochę wystraszonym uśmiechem, ale wcale się nie stropiła. — Pan na pewno dokądś się śpieszy, dlatego pan nie zauważył… — Tak, śpieszę się. To znaczy, właściwie nie… Z każdą sekundą panna stawała się spokojniejsza, Razumichin za to, przeciwnie, coraz bardziej zmieszany. Sam nie potrafiłby wytłumaczyć, co go napadło, ale nie mógł się ruszyć z miejsca ani oderwać oczu od jej twarzy. — Skoro już pan się zatrzymał — uśmiechnęła się całkiem bez przestrachu, wesoło — to chciałabym o coś zapytać. Czy pan przypadkiem nie wie, gdzie mieszka Rodion Raskolnikow? — Wiem — ochrypłym głosem rzekł Razumichin. — Pani jest jego siostrą, tak? Domyślić się zresztą nie było trudno. Dziewczyna, którą matka w liście nazywała Dunią, miała w rysach twarzy wiele podobieństwa do Rodiona Romanowicza, tyle że była chyba jeszcze piękniejsza. Włosy ciemnoblond, nieco jaśniejsze niż u brata; oczy niemal czarne, błyszczące, dumne i zarazem niezwykle dobrotliwe. Była blada, ale nie chorobliwie; jej twarz promieniała świeżością i zdrowiem. Usta miała małe, dolna warga, świeża i szkarłatna, była leciutko wysunięta, jak zresztą i podbródek — jedyna nieprawidłowość w tym pięknym obliczu, sprawiająca wszakże, że było charakterystyczne, a poza tym jakby lekko wyniosłe. — Opowiedział panu o naszym przyjeździe? Pan na pewno jest jego przyjacielem? Tak, jestem młodszą siostrą Rodi. Awdotia Romanowna. Panna patrzyła na Dmitrija jasno i przyjaźnie, on jednak stropił się jeszcze bardziej. — Razumichin — wymamrotał z trudem. — Dopiero co od niego… Nie, nie będę przeszkadzał w rodzinnym spotkaniu, a poza tym.. Zdobył się na wysiłek i w końcu zrobił krok do przodu, ale nogi nie chciały go nieść. — Widzi pani, on jest chory — rzekł Razumichin, ale dziewczyna chyba tego nie usłyszała. Wzruszona spotkaniem, które za chwilę miało nastąpić, już pukała do drzwi, po czym nie doczekawszy się zaproszenia, weszła. Dmitrij zszedł jeszcze parę schodków w dół. Zatrzymał się, podreptał w miejscu i w końcu usiadł. Poczekam, kto wie, może trzeba będzie iść do apteki albo coś innego załatwić, powiedział sobie w duchu i ni stąd, ni zowąd poczerwieniał.

*** Nie o aptekę, ma się rozumieć, chodziło. Razumichin wyobraził sobie, że Rodia w kolejnym przystępie szaleństwa rzuci się na siostrę i obrazi ją albo uderzy, a na samą myśl, że czarnooką pannę ktoś, choćby nawet rodzony brat, mógłby uderzyć, Dmitrijowi Prokofjewiczowi niebezpiecznie zaparło dech w piersi. Za nic, nawet sobie samemu, by się nie przyznał, że chyba przyjąłby z zadowoleniem taki obrót sprawy: niechby Awdotia

Romanowna krzyknęła: „Na pomoc!” albo coś w tym rodzaju, a wtedy on, Razumichin, pobiegnie i ją obroni. Dlatego siedział skurczony, w napięciu wsłuchując się w dobiegające z pokoju odgłosy, i był gotów, jeśli trzeba, w sekundę znaleźć się na górze. Ale jego obawy (czy też nadzieje) były, jak się zdaje, płonne. Czuty słuch Razumichina nie wyławiał żadnych oznak kłótni. Najpierw, ledwie Awdotia Romanowna przestąpiła próg, doleciały z góry jakieś ciche okrzyki, potem, prawie od razu, pochlipywania, ale raczej nie gorzkie, lecz, przeciwnie, radosne. Następnie szmer równej, przygłuszonej rozmowy. Dmitrij już zaczął ganić siebie za niepotrzebną podejrzliwość, gdy nagle głosy zrobiły się donosie, potem jeszcze donośniejsze i wkrótce na schodach słychać było każde wypowiadane słowo. — Jakże… jakżeś ty śmiał?! — z przerwami, jak gdyby dla nabrania oddechu, wykrzyknął najpierw głos kobiecy. Chociaż ton odpowiedzi był zapalczywy, na razie nie można jej było zrozumieć. — Z czego wywnioskowałeś, że składam siebie w ofierze? Czy to nie za wysokie mniemanie o sobie? A i w ogóle, czy to twoja sprawa? Dałam mu słowo! Za kogo chcę, za tego wychodzę! — Co to, to nie, Awdotio Romanowno! — przenikliwie krzyknął Raskolnikow. — Nie pozwolę na to! Kogo chcesz ze mnie zrobić? Pasożyta? Alfonsa? Niech cię licho porwie razem z twoją poniżającą ofiarą! Moja siostra będzie kupczyć sobą, żebym za tę cenę z a c z ą ł przyszłą karierę? Wtedy rozległ się odgłos, którego tak się obawiał Razumichin — odgłos policzka. Dmitrij z groźnym pomrukiem zerwał się z miejsca i wbiegł do pokoju, nawet nie zauważywszy, że barkiem naruszył jeden z zawiasów. Ale nie zyskał sposobności obronić Awdotii Romanowny przed oszalałym bratem. Oczom Razumichina ukazał się całkiem niespodziewany obraz. Rodion Romanowicz stał jak wryty, dotykając palcami lewego policzka, który był o wiele bardziej czerwony niż prawy. Panna zaś klęczała przed nim, obejmując go rękami, i płakała bezgłośnie, szepcząc: „Wybacz mi, wybacz…”. Kiedy Raskolnikow zobaczył przyjaciela, nie rozzłościł się, ale uśmiechnął trochę zakłopotany. — A, to znowu ty, przybiegłeś na krzyk? Przedstawiam ci: to moja siostra, Dunia. Dopiero co dała mi w pysk, i zdaje się, słusznie. Dunia, wstawaj, nie jesteśmy sami. To mój kolega, Dmitrij Prokofjewicz Razumichin. Awdotia Romanowna tymczasem sama wstała. — My się już znamy — mruknęła, nie śmiejąc patrzeć na świadka rodzinnej sceny. Zadziwiająca rzecz: oczy jej poczerwieniały od łez, nos spuchł, ale teraz wydała się Dmitrijowi jeszcze piękniejsza niż na schodach. — Czego się gapisz? — Rodion Romanowicz, który nie wiadomo czemu wpadł w wyśmienity nastrój, roześmiał się. — Tacy już jesteśmy, rodzina Raskolnikowów. Afrykanie z Riazania. Policzek to najlepszy sposób na histerię, uznał w duchu Razumichin i też się uśmiechnął.

— Tak, już ci lepiej, to widać. Oczy ci błyszczą. Bo nie uwierzyłaby pani, Awdotio Romanowno, ale on jeszcze niedawno leżał tu plackiem. Dmitrijowi było niewyobrażalnie miło, że może zwracać się do niej w ten sposób, całkiem naturalnie, i wypowiadać jej imię. — Przepraszam, Dmitriju Prokofjewiczu… Myśmy tu z Rodią trochę się posprzeczali. Ale z nami tak zawsze. Ledwie zdążymy śmiertelnie się poobrażać, już się godzimy. Bardzo go kocham, a on mnie. — Nie kłam, nie kłam — rzekł skonfundowany Raskolnikow. — To panieńskie sentymenty. — I nagle zmienił temat: — Mitka, chciałeś mnie zaprowadzić do swojego detektywa. Idziemy, co? — A co z mamusią? — zawołała Awdotia Romanowna. — Obiecałam, że wrócę z tobą, czeka na ciebie. Rodion Romanowicz skrzywił się. — Może… potem do niej wstąpię. Muszę załatwić pewną sprawę. — To na pewno — poparł go Razumichin. — Od mojego krewnego, którego brat pani nazwał „detektywem”, pożyczymy trochę pieniędzy i odrobinę przyodziejemy Rodiona Romanowicza. Bo jakże takie czupiradło pokazywać pani mamie? Jeszcze się przestraszy. Ten argument, oczywiście, wydał się pannie słuszny. — Dziękuję, że troszczy się pan o Rodię, Dmitriju Prokofjewiczu — powiedziała uprzejmie. — Niech pan tylko z nim pójdzie, dobrze? Nie wiem czemu, ale czuję się spokojniejsza, kiedy pan jest w pobliżu. Zadowolony Razumichin cały zalał się rumieńcem, a Raskolnikow uniósł brwi ze zdziwienia. — Zaraz odprowadzę ją do domu, wchodzie na górę nie będę — Powiedział. — Duniu, mieszkacie na Wozniesieńskiej, tak? — Tak, niedaleko. Piotr Pietrowicz tymczasowo wynajął pokój dla mnie i dla mamy — odrzekła siostra, wyjątkowo dobitnie wymawiając imię narzeczonego. Na twarzy brata pojawił się grymas. — A twój detektyw gdzie mieszka? — zwrócił się do Razumichina. — Na Oficerskiej. Taki szary dom z zielonym dachem, wiesz? Porfirij mieszka na piętrze, po lewej. To, bracie, równy chłop, zobaczysz! Niedowiarek, sceptyk, cynik, lubi człowieka nabrać, to znaczy nie nabrać, tylko wystrychnąć na dudka, ale zna się na rzeczy. Bardzo, bardzo rad by cię poznać. Wiesz, jest… — Za godzinę spotkamy się przed bramą — przerwał mu Raskolnikow, znowu przechodząc od ożywienia do ponurego nastroju. — Zobaczymy, zobaczymy… Ostatnie słowa zostały wypowiedziane ledwie dosłyszalnie, pod nosem. Na tym przyjaciele się rozstali, każdy ruszył w swoją stronę. Za rogiem Dmitrij odwrócił się, żeby jeszcze raz spojrzeć na Awdotię Romanownę. Szła obok brata, wysoka, smukła, i coś do niego mówiła, lekko przytrzymując go za rękaw. Raskolnikow szarpnął łokciem, uwolnił się. Razumichin westchnął i zaczął się zastanawiać, jak tu sensownie spędzić całą godzinę, którą miał do dyspozycji.

*** W oznaczonym czasie obaj spotkali się przed domem Porfirija Pietrowicza. Razumichin był zasępiony, Raskolnikow podekscytowany, chyba nawet zanadto. Jeszcze z daleka, kiedy zobaczył Dmitrija, zawołał ze śmiechenr. — Ej, Romeo! Cóżeś się tak wysztafirował, włosy utrefiłeś? — Nic nie trefiłem. — Razumichin złapał się na haczyk, dotykając włosów i rumieniąc się, co jeszcze bardziej rozśmieszyło Rodiona Romanowicza. — Po prostu kwiecie różane! A gdybyś wiedział, jak ci do twarzy w tej fryzurze! Romeo wzrostu dziesięciu werszków! Zirytowany Dmitrij machnął na niego pięścią, ale Raskolnikow, ciągle się śmiejąc, uchylił się i wślizgnął do bramy. Razumichin zwlekał przez chwilę, potem tupnął ze złością i ruszył w ślad za nim. W tej chwili do okna na piętrze podeszli dwaj ludzie, Porfirij Pietrowicz i Zamiotow. — Przyszedł jednak — zauważył pierwszy. — To tak dla kurażu, z zuchwałości. Po porannym ataku chce we własnych oczach nabrać pewności. No, boi się, oczywiście, też. Wie, że jest w kręgu podejrzanych. Albo całkiem przeciwnie… — Jak to „przeciwnie”? — nie zrozumiał Aleksandr Grigorjewicz. Komisarz westchnął. — A tak, łaskawco, że jest niewinny, nikogo nie zabił. Po prostu taki nerwowy, postrzelony chłopczyna. Wczoraj zemdlał, bo jest chory i było duszno, a myśmy tu wymyślili jakąś bujdę na resorach. Zaraz mu się uważnie przyjrzymy. W przedpokoju zadźwięczał dzwonek. Radca dworu jednak wcale nie myślał otwierać. Arcyspokojnie zapalił papierosa i zaciągnął się dymem. Zamiotow chciał iść sam, ale śledczy go powstrzymał. — Nie trzeba, łaskawco. Nie jest zamknięte. Mitia sam wejdzie. Chcę popatrzeć, jak nasz R.R.R. wkroczy do pokoju, to ważne. A pan, kochany Aleksandrze Grigorjewiczu, niech usiądzie tam, przy stole. Niby że pan pisze jakieś urzędowe pismo. Po tym omdleniu jest mi pan tutaj bardzo potrzebny. Niech pan sobie pisze, do rozmowy się nie wtrąca, tylko od czasu do czasu popatrzy uważnie na obiekt. — O tak? — Zamiotow zmrużył oczy. Porfirij Pietrowicz poruszył wargami. — Albo, wie pan co, najlepiej w ogóle nie patrzeć. Jakby on w ogóle nie istniał. Tak, łaskawco, to jeszcze lepsze. Słychać było, jak otwierają się drzwi do mieszkania — Razumichinowi znudziło się ciągnąc za sznur dzwonka. Dał się słyszeć dźwięczny śmiech, potem gniewny okrzyk Dmitrija: „Tfu, ale z ciebie świnia!” — i do pokoju z hałasem wpadli obaj studenci: jeden z całkiem spuszczoną głową i wściekłą miną, drugi wyglądał tak, jakby z całej siły powstrzymywał się, żeby nie parsknąć śmiechem. No i nie powstrzymał się, w końcu parsknął.

Razumichin jak niedźwiedź odwrócił się w stronę przyjaciela, machnął pięścią i akurat trafił w okrągły stoliczek, na którym stała szklanka po wypitej na szczęście herbacie; jedno i drugie runęło z halsem na podłogę. — Ależ, panowie, po co łamać krzesła, Skarb Państwa przecież na tym cierpi! — Porfirij Pietrowicz zacytował żartobliwie Rewizora i wyciągnął rękę, żeby się przywitać. Od razu zorientował się, że Rodion Romanowicz zawczasu obmyślił cały ten spektakl z beztroskim, niewymuszonym entrée do mieszkania osoby, która na niego poluje (po wizycie w biurze policji student musiał się tego domyślić), i mimo woli zachwycił się taką przebiegłością. Porfirij Pietrowicz wysłuchał prezentacji gościa, po czym uczestniczył w bardzo miłej, przyjaznej pogawędce, nie spuszczając z Raskolnikowa oczu. Kierunek rozmowy sam się nasuwał. Nie ukrywać, że o w s z y s t k i m w i e m , uznał radca dworu; przeciwnie, od razu przejść do sedna sprawy. Nie do zabójstw, bo tu nic na niego nie mam, i on o tym doskonale wie, ale do najważniejszej rzeczy, to jest teoryjki. Nadzwyczajnie spodobało się Porfirijowi Pietrowiczowi, że gość wcale nie patrzy na dobrze mu znanego Zamiotowa, który znakomicie radził sobie z rolą — skrobał coś po papierze i nawet okiem nie rzucił na studenta. — To mój pracownik, łaskawco, przepisuje pewien mało znaczący dokument — niedbale wyjaśnił komisarz, sadzając młodych ludzi na kanapie, sam zaś usiadł na krześle. — Ja tego pana chyba gdzieś widziałem — tak samo niedbale rzucił Raskolnikow. — Zresztą mogę się mylić. — Nie szkodzi, nawet jeśli pan zapomniał. Człowieczek zeń n a j z w y k l e j s z y , gdzież mu do pana, łaskawco — konfidencjonalnie szepnął Porfirij Pietrowicz i puścił do Raskolnikowa oko. A w duchu upajał się sytuacją. Najbardziej lubił tę część swojego rzemiosła: pojedynek psychologiczny z przestępcą. Ale też, prawdę mówiąc, nieczęsto spotyka się takiego Raskolnikowa. Rodion Romanowicz świetnie zrozumiał aluzję do zwykłego człowieka. No jak, zignoruje czy wierzgnie? Komisarz z ciekawością patrzył na siedzącego naprzeciw rozmówcę. Nie wierzgnął; zaatakował jak byk, rogami do przodu. — To ironiczna aluzja do mojego artykułu? — Raskolnikow odchylił się do tyłu i złożył ręce na piersi. — Dmitrij mówił mi, że pan go czytał i chciał ze mną podyskutować. Ja zaś do pana akurat nie po to przychodzę. Mam zastawiony zegarek u lichwiarki, którą zamordowano trzy dni temu. Zegarek wart jest niewiele, ale to pamiątka po ojcu, chciałbym go z powrotem. No więc zgłaszam się do pana w sprawie zegarka… Ale jeśli życzy sobie pan porozmawiać o moim artykuliku — czemu nie. Nie narzekam na nadmiar czytelników, zwłaszcza tak… zainteresowanych. Radcy dworu bardzo się spodobało, jak Raskolnikow wymówił to ostatnie słowo, nawet mimo woli zapatrzył się na Rodiona Romanowicza. Twardy orzeszek, nie ma co. Ale to właśnie mu się podobało.

Porfiry Pietrowicz z lubością wypuścił kłąb dymu i szykował się do następnego, trochę subtelniejszego ataku na rozmówcę, ale wtedy, niech go diabli, znowu zadzwonił dzwonek u drzwi. Natarczywie, nawet natrętnie, tak że już po kilku sekundach było jasne: to nie jakaś błahostka, musiało się wydarzyć coś nadzwyczajnego. Zirytowany komisarz przeprosił gości i wyszedł do przedpokoju, otworzył szeroko drzwi i w progu zobaczył ni mniej, ni więcej, tylko samego Nikodima Fomicza z trzeciego rewiru. Zawsze spokojny, dobroduszny kapitan niepodobny był do siebie. Siwe wąsy podrygiwały, oczy mrugały strasznie szybko. — Znowu… Jaśnie… Porfiriju Pietrowiczu, cóż to takiego… — swoim żałosnym głosem wybełkotał szef rewiru. — Dopiero teraz powiadomili. Na Małej Mieszczańskiej… Po drodze postanowiłem do pana… Porfirij Pietrowicz natychmiast osłabł i oparł się o drzwi. Wydało mu się, że śpi i że ma koszmarny sen, z którego za chwilę na pewno się obudzi. — Pannę Siegel, Darię Francownę… W głowę. We własnym mieszkaniu… Na Małej Mieszczańskiej… Dopiero co… Kiedy było to konieczne, Porfirij Pietrowicz potrafił wziąć się w garść — miał taką szczęśliwą, a dla śledczego nawet niezbędną umiejętność. Pozbierał się i teraz, w ciężkiej dla siebie chwili. — Niech no pan tu poczeka — polecił cicho kapitanowi, a sam zajrzał do pokoju i jak gdyby nigdy nic powiedział: — To drobiazg, łaskawco, wiadomość z biura… Mitia, chodź no, kochany. Ale kiedy Razumichin wyszedł do przedpokoju, radca dworu sposępniał, złapał krewniaka za koszulę i ze złością wyszeptał: — Powiedz tylko jedno: czyś Raskolnikowa przyprowadził tu prosto z mieszkania? Nie rozstawaliście się choćby na chwilę? — No, owszem, rozstaliśmy się — zdziwił się Dmitrij, mimo woli również przechodząc na szept. — Na całą godzinę. Spotkakśmy się przed twoim domem. A co? Porfirij Pietrowicz palnął się pięścią w czoło i zmrużył oczy. — Rację miał Zamiotow! Trzeba go było zatrzymać! To nie człowiek, ale diabeł! Razumichin strasznie się zdziwił. — Kto diabeł? Rodia? Naprawdę go podejrzewasz? A co ma do tego, czy się rozstawalisiny, czy nie? — W ciągu tej godziny, kiedyście się nie widzieli, zamordowano jeszcze jedną osobę. A teraz żarty na bok. Z błyszczącym wzrokiem Porfirij Pietrowicz chciał już wrócić do pokoju, ale Dmitrij złapał go za ramię. — Jeśli zamordowano, to na pewno nie Rodia. Nie był sam, odprowadzał siostrę. — Nie sam? — Z komisarza jakby niewidzialna siła wyjęła cały szkielet, zostawiając tylko skórę i mięśnie; tak nagle skulił się i oklapł. — Nie sam?! To ma świadka? — Jeszcze jakiego! Przecież to nie jego wspólniczka. To bracie, taka dziewczyna, że nawet nie umiałbym ci opowiedzieć… O Raskolnikowie zapomnij, to bzdura… — Bzdura, bzdura… — zaczął bełkotać nieszczęsny, rażony podwójnym ciosem śledczy.

Mało że dokonano nowego zabójstwa, trzeciego w ciągu trzech dni, to jeszcze jedyna wersja, która wydawała się pewna, runęła w gruzy.

8. Franc–maçon Późnym rankiem, a właściwie w południe, Fandorin i Sasza jechali do kliniki w kwaśnym humorze. Powodów było aż nadto. Przede wszystkim „negatyw” Morozowa haniebnie ich oszukał — nie powiedział, że rękopis podzielony został na więcej niż dwie części, że jest jeszcze trzecia. Mało tego. Znaleźli drugi fragment, ale odebrać go od szantażysty Łuzgajewa było rzeczą niesłychanie trudną. No i wreszcie sprawa początku rękopisu wyglądała też zupełnie idiotycznie. Kiedy wczesnym rankiem zadzwoniła Sasza i powiedziała, że w oknie Ruleta nadal nie widać oznak życia, Nicholas kazał jej iść na milicję, do śledczego, który prowadzi sprawę napaści rozbójniczej na Filipa Borisowicza. Trzeba będzie powiedzieć, że tożsamość rabusia została ustalona, i oficjalnie zgłosić utratę cennego rękopisu, który jest własnością rodziny Morozowów. Niech znajdą i Ruleta, i manuskrypt, a problemem praw do relikwii trzeba będzie zająć się później. Bo inaczej od narkomana trafi do jakiegoś przypadkowego nabywcy, a wtedy szukaj wiatru w polu. Sasza tak właśnie zrobiła. Najpierw prowadzący śledztwo kapitan ucieszył się, że jest szansa zamknięcia beznadziejnej sprawy. Wziął ze sobą ekipę, a Sasza zaprowadziła wszystkich do mieszkania Ruleta. Ale zmarkotniał, kiedy się okazało, że gospodyni nie zna ani miejsca zameldowania lokatora, ani nazwiska, ani nawet imienia. Powiedział więc dziewczynie szczerze, po ojcowsku: „Nikt nie będzie szukał twojego Ruleta. Gdyby chodziło o morderstwo, można byłoby sporządzić komputerowo jego portret i wysłać list gończy. A tu nie ma o tym mowy — uszkodzenie ciała, nawet nie ciężkie. Daj spokój, czegoś taka mściwa? Przecież to ćpakol, narciarz, i tak zdechnie jak pies gdzieś w wychodku, ze strzykawką w ręku”. W istnienie rękopisu Dostojewskiego milicjant czy to nie uwierzył, czy też było mu to, jakby rzecz określiła Wala, rybka plum. Na pożegnanie rzekł: „Obserwuj przez okno. Jeśli się zjawi — dzwoń. Przyjedziemy i zgarniemy go”. Ot, i całe śledztwo. Skoro na milicji nie można polegać, Nika odkomenderował Walentinę, żeby zrobiła zasadzkę. Teraz asystentka dzwoniła co pół godziny i skarżyła się na gospodynię. Ta piła w kuchni wódkę (skutek hojności Wali) i już przystąpiła do wykonania cyklu pieśni ludowych a cappella. A zatem: pierwsza część rękopisu znajduje się nie wiadomo gdzie. Drugą ma szantażysta, który żąda niesamowitych pieniędzy. No i, jak się okazuje, istnieje jeszcze trzecia część, i o niej też nic nie wiadomo. Jechali więc teraz na nowe spotkanie z obleśnym Filipem Borisowiczem, który z pewnością już na nich czekał i chichotał z uciechy. Wiedział, że przyjdą znowu, bo co mają zrobić? A wtedy naśmieje się do woli, co do tego nie ma żadnych wątpliwości. W recepcji uśmiechnięta ślicznotka powiedziała: — Pan Fandorin? Jest prośba, żeby wstąpił pan do Marka Donatowicza. Nicholas zdziwił się: skąd lekarz naczelny wiedział, że się tu znowu zjawię?

— Dobrze, zajrzę. — Może ja zaczekam na pana w korytarzu, przed salą taty? — poprosiła Sasza. — Sama nie wejdę. Boję się. Cóż, nic dziwnego. Nicholas wszedł na piętro i zajrzał do gabinetu. Tym razem nie rozbrzmiewała indyjska muzyka, nikt nie leżał na podłodze w pozycji trupa. Zręczne paluszki sekretarki fruwały nad klawiaturą; na Fandorina Karinka prawie nie spojrzała. — Podobno Mark Donatowicz chciał się ze mną widzieć? — Proszę wejść. Wzrok miniaturowej brunetki był pusty i obojętny. Oczywiście, cały zapas czułości przeznaczała dla ukochanego szefa. — Jak tam wczorajsze zmagania? — spytał Nika, usiłując wyobrazić sobie, jak Karina, w białym kimonie z czarnym pasem mistrzowskim, zadaje błyskawiczne ciosy swoimi stalowymi nóżkami. — Jak zawsze. Pierwsze miejsce — odpowiedziała tym samym beznamiętnym tonem i powtórzyła: — Proszę wejść. Twarda jak kamień, pomyślał Fandorin. Co za czasy nastały! Epoka małomównych, energicznych kobiet i gadatliwych, refleksyjnych mężczyzn. Zdaje się, że Wala zrobił dobry wybór. W gabinecie na Nicholasa czekała niespodzianka. Nie było tam Marka Donatowicza, w jego fotelu siedział Arkadij Siergiejewicz Siwucha i obserwował jak Oleg, genialny nastolatek, gra na komputerze lekarza naczelnego w jakąś „strzelankę”. W kącie na krzesełku przycupnął ochroniarz Igor, w skupieniu czytając pismo „Zdrowy Mężczyzna”. — Doktor zrobił Olegowi zastrzyk, za trzydzieści minut zrobi mu jeszcze jeden. Na razie siedzimy tu i czekamy — rzekł sponsor, wstając i witając się z Nicholasem przez biurko. — Lubi mnie męczyć — burknął chłopaczek, poprawiwszy swoją niesamowitych rozmiarów czapkę. — Specjalnie wymyśla różne gówna. Siwucha powiedział łagodnie: — Nie mów tak. Mark Donatowicz to lekarz z bożej łaski. — Lekarze z bożej łaski to wyłącznie sadyści. Taki lekarz to sadzio, który uwielbia krajanie ciała i duszy. Przez to sami czują się bogami. A masz, śmierdzielu! — wrzasnął wyrostek, puszczając długą serię klawiszem spacji. — Kurde, uciekł! Od razu po tej eksplozji dziecięcej bezpośredniości zwrócił się do ojca, całkiem innym tonem: — Tato, zabierz mnie stąd. No, proszę! Pod oczami Olega zaległy ciemne cierpiętnicze kręgi, wzrok zaś miał taki ciężki i posępny, że Fandorin przypomniał sobie Wczorajszą wypowiedź o podeszłym wieku. Na co on w końcu choruje? Co tu z nim robią? — Przecież się umówiliśmy. — Arkadij Siergiejewicz poklepał syna po ręce. — Dwutygodniowy cykl terapii. Wytrzymaj. Doktor obiecał, że będzie efekt. Przynajmniej puszek.

Może zresztą Siwucha nie powiedział „puszek”, ale użył jakiegoś innego słowa — bo Oleg akurat gwałtownie obrócił się w fotelu, stuknął w klawisz, i po monitorze znowu poszła seria. Z całą pewnością jednak słowo kończyło się na „szek”*. Wszystko to wydało się Nicholasowi bardzo dziwne. I sama rozmowa, i obecność gości w gabinecie, i to, że sekretarka powiedziała „proszę wejść”. Gotów był iść o zakład, że czekano tu na niego. Dlatego nic nie powiedział, tylko pytająco spojrzał na sponsora. — Nie myli się pan, Nikołaju Aleksandrowiczu. Rzeczywiście przyjechałem po to, żeby z panem porozmawiać. — Siwucha wskazał fotel. — Niech pan siada, proszę. Rozmowa trochę potrwa. — Na jaki temat? I skąd pan wiedział, że tu przyjadę? — ostrożnie spytał Fandorin, ale usiadł w fotelu. — Zdychaj, gnoju! — przenikliwie krzyknął Oleg. Arkadij Siergiejewicz zapalił fajkę i z przyjaznym uśmiechem przyglądał się rozmówcy. Przyjemnie zapachniało wonnym tytoniem. — Nadszedł czas, by odkryć karty. Pan, Nikołaju Aleksandrowiczu, jest człowiekiem fenomenalnie domyślnym. Tak czy owak, szybko by pan sam wszystko zrozumiał i rozzłościł się na mnie za moje intrygi. A ja chcę, żeby nasze stosunki były przyjazne i rzeczowe. Co do „fenomenalnej domyślności” wyraźnie przesadził, bo to zdumiewające oświadczenie wprawiło Fandorina w popłoch. Przeniósł wzrok na ochroniarza. Ten jak gdyby nigdy nic szeleścił lśniącymi kartkami. — Teraz wiem z całą pewnością: jest pan dokładnie takim człowiekiem, jakiego mi potrzeba. Nie bez powodu mówi się, że prawdziwy z pana mistrz w swoim fachu. — Jakim fachu? — Nika ściągnął brwi. — Jest pan właścicielem firmy „Kraj Rad”, która pomaga klientom rozwiązywać wszelkie trudne problemy. Niech więc mi pan pomoże, popracuje dla mnie. Jestem bardzo obiecujacym klientem. Niech mi pan doradzi, jak odzyskać trzecią część rękopisu. Wyraz twarzy Nicholasa był prawdopodobnie aż nadto wymowny, bo Siwucha roześmiał się wesoło. — Dziwi się pan? Miał pan po prostu zbyt mało czasu, żeby przeanalizować fakty. Filip Borisowicz leczy się w tej świątyni nauki nieprzypadkowo. Widzi pan, to ja jestem prawdziwym właścicielem rękopisu Dostojewskiego. Porozumieliśmy się z Morozowem i spisali umowę kupna — sprzedaży. Dałem mu zadatek. I to niemały. — Jak to, pan też? — wybełkotał Nika, który jeszcze nie zdążył przetrawić informacji. — Co znaczy „też”? Ma pan na myśli Łuzgajewa? Nie, zapłaciłem prawdziwą cenę, nie tak jak ten nędzny oszust. Wiem o wszystkim. Proszę się nie obrażać, jeszcze wczoraj umieściliśmy mikrofon w pańskim samochodzie. Musiałem wiedzieć, co pan będzie robił. Zaczął pan całkiem obiecująco: skłonił pan Morozowa, żeby coś podpowiedział (w sali, ma się rozumieć, też jest podsłuch). Potem absolutnie genialnie rozwiązał pan łamigłówkę. Omawiał pan to w samochodzie ze swoją pomocnicą, pamięta pan? A treść rozmowy z Łuzgajewem przekazał pan Saszy telefonicznie, mam wydruk. No, co za kreatura z tego kolekcjonera! Pięćdziesiąt tysięcy funtów zapłacił, a jakże! A pamięta pan, jak się zaczął wiercić, kiedy pan wspomniał o P.P.P.? No, o pierścieniu Porfirego Pietrowicza? Bo pierwszy

raz o tym usłyszał! To ja zdobyłem pierścień, zapłaciłem za niego okrągłą sumę, a Łuzgajew i to chciał zabrać. Wszystko słyszałem! Nika tylko przełknął ślinę. Podsłuch? W sali Morozowa, w metrocabie? I Siwucha ma czelność przyznawać się do tego tak otwarcie? Ale Arkadij Siergiejewicz uprzedził pełną oburzenia tyradę, która już — już miała paść z ust Niki. — Proszę wybaczyć, że działałem nie tylko we własnym interesie, ale i w interesie Saszy. Kiedy wczoraj z nią pana zobaczyłem, od razu zrobiłem się czujny. Bo wokół tego rękopisu krąży pełno sępów. Nieprzypadkowo podszedłem, żeby się z Panem poznać. Od razu zdobyłem informacje o Nikołaju Aleksandrowiczu Fandorinie. A kiedy dowiedziałem się, kim pan jest, pomyślałem, że sam los pana do mnie sprowadził. Lewon Konstantinowicz ma o panu jak najlepszą opinię. — Siwucha powołał się na jednego z byłych klientów „Kraju Rad”*, dyrektora banku. — I jeszcze kilku bardzo szanowanych ludzi. Miło było to słyszeć, więc Nicholas przemówił już nie tak ostro, jak zamierzał: — Dlaczego nie wyjaśnił mi pan wszystkiego od razu, jeszcze wczoraj? Po co te podsłuchy? — Musiałem się przekonać, czy poradzi sobie pan z takim skomplikowanym zadaniem. Jak ja się namęczyłem nad tym cholernym psycholem Morozowem! Bez skutku. Ani kij nie skutkuje, ani marchewka. Tylko się z człowieka natrząsano, sam pan tego doświadczył na sobie. Słyszał też moją wczorajszą historię. Ma w y d r u k , uświadomił sobie Nika i znowu wpadł w gniew. — Osiągnął pan wspaniały rezultat — ciągnął Siwucha, jakby nie dostrzegał, że wzrok Fandorinowi pociemniał. — Znamy osoby, które posiadają pierwsze dwie części rękopisu. Zdobycie samego materiału to kwestia techniczna. Ale jest też, jak się okazuje, trzecia część. Chciałbym dać panu zajęcie. Proszę mi znaleźć końcówkę. Bezzwrotna zaliczka — sto tysięcy rubli (Lewon Konstantinowicz uprzedzał mnie, że jest pan patriotą i nie bierze honorariów w walucie obcej). Jeśli wynik będzie pozytywny, dostanie pan jeszcze pół miliona. Plus oczywiście zwrot wszystkich wydatków. Proszę nie zapominać i o Saszy. Kiedy zdobędę rękopis, będzie mogła rozliczyć się ze Szwajcarami. A leczenie Filipa Borisowicza i tak już opłaciłem. Co do Saszy, miał rację. Honorarium też proponował wysokie, bardzo wysokie. „Krajowi Rad” jeszcze nigdy tyle nie zapłacono, nawet za bardziej pracochłonne zamówienia. A poza tym Nika sam chciał się dowiedzieć, jak posuwało się dalsze śledztwo Porfir ego Pietrowicza i kto dokonał tych zabójstw — Raskolnikow czy też jakaś inna postać, która może w ostatecznej wersji Zbrodni i kary się nie znalazła. To wszystko były argumenty „za”. Ale był też jeden „przeciw”. Istotny. Nika nie ukrywał, o co chodzi: — Nie jestem pewien, czy chcę pracować dla takiego klienta jak pan. Sztuczka z podsłuchem mi się nie podoba. Kim pan właściwie jest? Sponsor uśmiechnął się z zakłopotaniem i odpowiedział nie od razu:

— Mówiono mi, że potrafi pan oszołomić rozmówcę prostym pytaniem, na które za cholerę nie ma odpowiedzi. — Wypuścił kłąb dymu. — Kim jestem? Określić siebie samego to zadanie niełatwe. Pan przecież nie pyta o nazwisko, zna je pan. Że jestem posłem do Dumy Państwowej, to widać po znaczku. Ale kim jestem? No, biznesmenem, specjalistą od inwestycji korporacyjnych, ale to chwilowe zajęcie. Bezczelny Oleżka ubliża mi od samców rwących się, by przewodzić stadu. Absolutnie się nie zgadzam. — Arkadij Siergiejewicz nagle chytrze spojrzał na Fandorina i zniżywszy głos, powiedział: — Ej, było nie było. Przyznaję się bez bicia. Jestem franc–maçon, i tyle! Nika był przygotowany na wszystko, ale nie na to. — Członek loży masońskiej? — zdziwił się. — A czy oni jeszcze istnieją? Myślałem, że tylko na Zachodzie… — Diabli wiedzą, czy loże istnieją, czy nie. Jestem masonem w innym sensie. W sensie duchowym, psychicznym. Jestem wolnomularzem, rozumie pan? Nie, Nicholas nie rozumiał. Ale nie miał okazji zadać kolejnego pytania — Siwucha przemówił sam, z wielką ochotą. Widać było, że potrafi mówić. Na pewno z tego nieprzewidywalnego osobnika byłby znakomity prezenter telewizyjny albo polityk. Pykając z fajki, biznesmen zaczął swoją opowieść.

O wolnomularzu Wie pan, Nikołaju Aleksandrowiczu, czym przypominam historycznych franc– maçons? Też cenię tylko dwie rzeczy: wolność i twórczość. Tę dewizę miałem w kampanii wyborczej wypisaną na wszystkich plakatach i ulotkach. Zawsze marzyłem o tym, żeby coś budować, tworzyć i od nikogo nie zależeć. Ale jednocześnie zawsze zależałem od otoczenia i wiecznie budowałem nie to, co bym chciał, ale najrozmaitsze kretyństwa. Wie pan, w dzieciństwie, kiedy formuje się charakter, człowiek najlepiej się hartuje, gdy ma jakiś feler, nieważne, rzeczywisty czy urojony. Bo wówczas albo się ugnie pod jego ciężarem, albo przeciwnie, przezwycięży defekt i potem już niczego się nie lęka. Zna pan te wszystkie czytankowe historie: jąkała Demostenes uczący się mówić z kamykami w ustach, żeby zostać wielkim mówcą. Albo sportowiec z chorym kręgosłupem, który z inwalidy staje się pierwszym siłaczem planety. Et cetera, et cetera. W moim wypadku feler był śmieszny. To znaczy teraz się taki wydaje, ale w dzieciństwie myślałem, że los obszedł się ze mną bardzo niesprawiedliwie. Nie można żyć na świecie z nazwiskiem Siwucha! Jeśli ktoś się tak nazywa, wybór ma prosty: albo zostaje błaznem, albo z idiotycznego nazwiska robi, jak teraz mówią, brand. Żeby nazwisko „Siwucha” zabrzmiało dumnie, trzeba było się postarać, i to jeszcze jak! Ale dzięki Bogu, miałem poprzedników. Nazwisko „Puszkin” też śmieszyło współczesnych, przyszłe słońce literatury rosyjskiej przezywano i „Muszkin”, i „Duszkin”. A Lew Tołstoj, czyli Gruby — czyż to nie śmieszne? Czytałem, że koledzy pułkowi nazywali go: Tygrys Chudoj. Albo

weźmy firmę Dunhill, która wyprodukowała tę fajkę. Brzmi wielce arystokratycznie, i nikt już nie pamięta, że nazwisko jej właściciela pochodzi od „Dunghill”, czyli „kupy gnoju”. Wie pan, Nikołaju Aleksandrowiczu, byłem dzieckiem marzycielskim i skrytym. Kiedy po raz pierwszy przeczytałem o wolnomularzach, miałem wizję. Taki wyraźny obraz. Że stoję na szczycie wysokiego muru jakiejś niedokończonej budowli, z kielnią w ręku. W dole widzę olbrzymie miasto, wiatr rozwiewa mi włosy, nikogo dookoła nie ma, a ja kładę cegły i śpiewam piosenkę o monterach pracujących na wysokości. Śmieszne? Od tej pory minęło czterdzieści lat albo coś koło tego, i nic się nie zmieniło. Jestem wysoko na murze, sam, z kielnią. Tylko włosy mi się nie rozwiewają. Arkadij Siergiejewicz poklepał się po głowie — gładko wygolonej albo łysej — i roześmiał się. Wygłaszając swój monolog, cały czas patrzył rozmówcy w oczy, więc Nika po prostu fizycznie czuł: poseł czaruje go, bajeruje jak dziewczynę. Stary chwyt zawołanych gaduł — omotać szczerością wypowiedzi, opleść pajęczyną słów. Cóż, niech oplata. Klienta lepiej pozna się, gdy mu się pozwoli mówić o „sobie, ukochanym”.

O pewnej Sile Wiedziałem jednak dobrze: zanim zdobędzie się tytuł wolnego mistrza, trzeba długo pracować jako czeladnik. A co to znaczy? Żyć zgodnie z regulaminem i zasadami cechu. Zawsze tak właśnie żyłem, czekając, aż nadejdzie mój czas. Wszyscy wstępowali do KPZR — ja też wstąpiłem. Wszyscy wystąpili z KPZR — ja tak samo. Wszyscy rzucili się do handlu komputerami — ja od razu tam jestem. Wszyscy przerzucili się na ropociągi i portfele inwestycyjne — Siwucha uczynił to jeden z pierwszych. Wszyscy są bandytami — i ja jestem bandytą. Wszyscy kończą z bandytyzmem — stałem się wcieleniem praworządności. Wszyscy są posłami — ja też jestem w parlamencie. Proszę zwrócić uwagę, cały czas z ramienia partii rządzącej, jakkolwiek by się nazywała. Ciągle jednak miałem lepszą sytuację niż inni, tacy sami jak ja. Dlatego że dla nich pieniądze czy ten parszywy mandat posła — to cel życia, a dla mnie środek. Kim tamci są? Żuki gnojaki, a ja — wolny mularz. Jak się wybiję na mistrza, to nabuduję takich rzeczy, że cały świat otworzy usta. Los mnie więc ochrania, nie pozwala skrzywdzić. Poruszyłem sprawę najważniejszą. Mało z kim o tym rozmawiałem, a panu powiem. Od pewnego czasu zacząłem podejrzewać, że nic w moim życiu nie dzieje się przypadkiem, że mam jakąś szczególną misję, którą koniecznie muszę wypełnić. I niech każdy, kto stanie mi na przeszkodzie, ma się na baczności. Proszę nie patrzeć na mnie jak na wariata. Nie jestem stuknięty. Po prostu istnieje jakaś Siła, która mi sprzyja. To nie majaczenie, to fakty.

— Mówi pan, zdaje się, o Bogu? — przerwał Nika i pomyślał: co też to za czasy nastały… Każdy kombinator roi sobie, że jest wybrańcem opatrzności. Siwucha sposępniał. — Nie wiem. To nie na mój rozum. Przytoczę panu teraz kilka faktów, a ocenić je proszę już samemu. Poseł obejrzał się na syna, ale tamten nie słyszał — rozstrzeliwał na ekranie jakieś straszydła z innych planet, gniewnie dogadując: „Yesss! Yesss!”. Ochroniarz Igor wpisywał coś na stronie pisma — na pewno rozwiązywał krzyżówkę.

O pewnej Sile (ciąg dalszy) Na początek historia, która mi się przydarzyła dziesięć lat temu, w rozkwicie epoki bandytyzmu. Miałem własnego bandziora o ksywce Szyka. „Specjalista od rozwiązywania problemów” — tak to się nazywało. Płaciłem Szyce procent od zysków, no a on… rozwiązywał problemy. Nie będę opowiadał jakie, żeby się nie rozpraszać. Nie, naprawdę, pomijam szczegóły wyłącznie po to, by oszczędzić czas, nie mam powodów do obaw. Nie żebym był kryształowo czysty wobec prawa (wśród nas, poszukiwaczy złota lat dziewięćdziesiątych, nie ma ludzi czystych) — po prostu należę do partii rządzącej, nikt nie będzie grzebał w mojej przeszłości. Różne, oczywiście, rzeczy mi się zdarzały, ale moje dawne figle są o wiele mniej ciekawe niż to, co panu teraz opowiem. Krótko mówiąc, między mną a Szyką doszło do nieporozumień. Zakładałem, że pracuje dla mnie i dostaje honorarium za usługi, a on, jak się okazało, sądził, że to ja dla niego pracuję i płacę mu haracz. Na tym tle właśnie się pokłóciliśmy. Szyka zaczął mi więc grozić, nawet u mnie w domu, przy obiedzie. Napluł mi do kieliszka i wylał wino na obrus. Uwielbiał efekty i często wyrażał się metaforycznie. Już nie żyjesz, mówi. Zniszczę cię, wykasuję z pamięci. Znikniesz bez śladu, jakby cię nie było. A potem wyszedł, trzaskając drzwiami. Przyznam się, że dostałem niezłego stracha — bo mój „partner biznesowy” i jego drużyna mieli reputację ludzi poważnych. Natychmiast wysłałem Oleżkę i Igora na daczę do kolegi ze studiów; nie widziałem go ze dwadzieścia lat. Sam pognałem na lotnisko — i do Czech. Stamtąd, żeby zmylić pogoń, samochodem do Wenecji, wynająłem jacht i popłynąłem na wyspy greckie. Dzwonię do Igora z Rodos. Pytam, jak tam sprawy. A Igor: Wracaj, wszystko w porządku. Szyka przepadł. Bez śladu. Sam się wykasował. Gdzie zniknął, dlaczego — do tej pory jest dla mnie zagadką*. A cała drużyna Szyki się rozpadła. No, ja, jak to się mówi, przeżegnałem się i uznałem, że po prostu miałem szczęście. Dalej żytem. O żadnej Sile jeszcze wtedy nie myślałem. Tyle że podobne wypadki zaczęły się powtarzać. Trzeba więc było być naprawdę głuchym, głupim i ślepym, żeby się nie zastanowić. Na przykład coś takiego. To było w dziewięćdziesiątym ósmym. W czasie krachu walutowego. Akurat przed siedemnastym sierpnia dokonałem operacji wymiany.

Wielką sumę w rublach zamieniłem na dolary, po sześć za dolara. Atu nagle masz — nie kupisz nawet po osiemnaście. Partner, który wziął ode mnie ruble, strasznie się obraził. A to nie byle kto, wiceminister. Wtedy wielcy urzędnicy bez problemu łączyli służbę państwową z biznesem, a raczej na odwrót: biznes ze służbą. Teraz oczywiście też, ale już nie tak bezczelnie. Wiceminister zażądał zwrotu swoich dolarów. A ja nie miałem zamiaru — niby z jakiej racji? Gość zaczął mnie gnębić, i to na serio: kontrole podatkowe, show z kominiarkami — wie pan, OMON–owcy wdzierają się do biura i wywracają wszystko do góry nogami. No i inne podobne przyjemności. Drań posunął się do tego, że wytoczył mi sprawę karną za pewien biznesik, w którym zresztą sam miał udziały. Dzwonię do niego: co ty draniu, wyrabiasz? Przecież jesteś wierzący, pielgrzymujesz do świętych miejsc, Bóg cię pokarze za taką wolnoamerykankę. A on na to, oddawaj kasę — będzie po sprawie. Nie miałem jeszcze wtedy mandatu poselskiego. Jeszcze w trakcie przesłuchania założyli mi kajdanki i do kryminału, do Matrosskiej Tiszyny. Odsiedziałem trzy dni, nagle mnie wypuszczają. Okazuje się, że mojego wroga Bóg faktycznie pokarał. W całkiem niedwuznaczny sposób*. Wiceminister naprawdę był strasznie pobożny. W dzień bierze w łapę, wykorzystuje pozycję służbową, jak się da, a wieczorem modli się, kolana wygniata pod krzyżem. Miał specjalny krzyż, przywiózł go z Uralu jako cenny podarunek: malachitowy, a Chrystus wyrzeźbiony z jaspisu. Dwadzieścia kilo albo i trzydzieści. I dwa dni po moim aresztowaniu, kiedy się modlił, krzyż jakimś cudem urwał się z haka i walnął go w prosto w ciemię. Gość padł trupem na miejscu. Nieźle, co? Wybieram oczywiście najefektowniejsze historie, ale były też inne. Nie raz i nie dwa ratował mnie mój masoński Bóg. Ledwie pojawi się groźny nieprzyjaciel i zaczyna stwarzać problemy — od razu przychodzi na niego kryska. Niektórzy, tak jak Szyka, po prostu zniknęli i już. Stuprocentowa tajemnica. Z innymi bywało jeszcze ciekawiej. Ostatni cud zdarzył się całkiem niedawno. W czasie kampanii wyborczej w moim okręgu, jednomandatowym. Może pamięta pan, pisano o tym w gazetach. W grę wchodził tylko jeden poważny rywal. Według wszelkich ocen, miałem przegrać z nim pięcioma — dziesięcioma procentami. Dziewiątego maja, w Dzień Zwycięstwa, facet pływał jachtem po Zalewie Istrińskim. Sam, proszę wziąć pod uwagę. I nagle, ni stąd, ni zowąd, na jachcie wybuchł pożar*. Jacht był solidny, ze starego angielskiego drewna. Najpierw zapalił się żagiel, potem ster. Mój rywal ledwo zdążył dać nura do wody. Utonąć nie utonął, miał kamizelkę, ale to początek maja, temperatura wody — osiem stopni. Zanim go wyłowili, minęło pół godziny. Wychłodził sobie wszystko w cholerę i o wyborach nie było co myśleć. Do dzisiaj jeździ na wózku, cały pokręcony. A ja nawet nie bardzo się zdziwiłem. Wiedziałem: moja masońska Siła mi pomoże. Nie pętaj się wolnemu mularzowi pod nogami. — Zdaje się, że pan nie po raz pierwszy to opowiada — trochę sarkastycznie rzekł Fandorin, który jeszcze nie zdecydował, jak potraktować dziwną historię.

Było jasne, że Siwucha chce się wydać interesujący. Ale co tutaj jest prawdą, a co fantazją? Nawiasem mówiąc, o kandydacie, który omal nie utonął w czasie żeglugi, rzeczywiście wspominano w wiadomościach. W każdym razie Arkadij Siergiejewicz z pewnością nie wyglądał na szaleńca. Poseł się roześmiał. — Czyżby nie udało mi się pana zaintrygować? — Owszem, udało się — przyznał Nicholas. — Historia jest zajmująca, i o wolnym mularzu też pięknie pan opowiedział. Ale zanim zgodzę się dla pana pracować, proszę mi powiedzieć, po co panu rękopis Dostojewskiego? Dlaczego gotów jest pan przeznaczyć na jego poszukiwania tyle czasu, sił i pieniędzy? Czyżby pańskie portfele inwestycyjne przynosiły za mały dochód? — No, po pierwsze, na sprzedaży rękopisu można nieźle zarobić, a pieniędzy, jak wiadomo, nigdy nie jest za wiele. Tracić szansę pewnego zysku, czyli, jak teraz mówią, n a c h a p a n i a s i ę , to dla biznesmena ciężki grzech. Ale kiedy Morozow zwrócił się do mnie, nie myślałem o pieniądzach. Rozumie pan, że to szansa wyrwania się z tłumu nuworyszy, których imię — legion; dzięki temu mogę w końcu stać się k i m ś , to znaczy zdobyć prawdziwą wolność. Miliony można stracić, tę blaszkę — pogardliwie spojrzał na odznakę posła — tym bardziej. Ale jeśli człowiek jest kimś, staje się praktycznie niezatapialny. Każdy naprędce wzbogacony, kiedy dosięgnie określonego poziomu, szuka sobie jakiejś cudownej tyczki, dzięki której wyskoczy ponad tłum i zostanie kimś wyjątkowym. Jeden kupuje klub piłkarski, inny jajka Fabergégo, jeszcze inny — obrazy Malewicza. Ale Dostojewski jest najpewniejszą inwestycją. Arkadij Siwucha przywraca ojczyźnie i światowej kulturze nieznane dzieło klasyka. To przecież sensacja na wielką skalę! Śmieszne nazwisko „Siwucha” na trwałe zwiąże się z wielkim nazwiskiem „Dostojewski”. Zostanę t y m S i w u c h ą , k t ó r y … Rozumie pan? Bardzo potrzebuję tego rękopisu. Jestem jego prawnym właścicielem. Zanim Morozow wymyślił, że zwróci się do mnie, był u kolekcjonera autografów i, jak się okazuje, jeszcze u kogoś, zostawił każdemu po kawałku tekstu. Ale ostatecznie wybrał mnie. Dlatego że Siwucha potrafi znaleźć odpowiednie podejście. Przecież nasz docent filologii w sprawach pieniężnych był kompletnym jeleniem. Każda suma powyżej tysiąca dolarów wydawała mu się fantastyczna, nie umiał liczyć zer. Od razu zrozumiałem: takiego trzeba brać na konkrety. P.P.P., ten pierścień, niedawno odkupiłem od pewnego kolekcjonera. Nie wiadomo, czy to ten sam egzemplarz, który prawnicy zamierzali ofiarować pisarzowi — nie zdążyłem zrobić ekspertyzy. Ale też cztery karaty i napis się zgadza. Wie pan, od dawna interesuję się wszystkim, co jest związane z Fiodorem Michajłowiczem. Takie hobby. Na pierścień nawet Morozow się złapał. Od razu, jak go zobaczył, ręce mu się zatrzęsły, więc pomyślałem sobie: dobra nasza. Podpisał ze mną umowę, wszystko jak trzeba. Proszę, może się pan przekonać. Fandorin popatrzył. Przekonał się. Umowę między Filipem Morozowem (zwanym dalej „sprzedawcą”) a Arkadijem Siwuchą (zwanym dalej „nabywcą”) sporządzono zgodnie ze wszelkimi regułami. Rękopis Fiodora Dostojewskiego wraz z dokumentacją (zwany dalej „materiałami”) przechodził na własność nabywcy za wynagrodzeniem składającym się z dwóch części. Pierwsza: złoty pierścień antykwaryczny z brylantem wagi 3,95 karata, mający wartość historyczno–kulturową. Druga:

pieniądze — 100 000 euro, z których 30% wypłacone miało być natychmiast po podpisaniu umowy, a reszta — po przekazaniu kompletu materiałów. — Jak pan widzi, podpisaliśmy ją cztery dni temu, to znaczy, w przeddzień objawienia się fors maior w postaci urazu czaszkowo–mózgowego — z westchnieniem rzekł wolno — mularz. Fandorin miał tylko jedno pytanie: — A co to za „dokumentacja”? — Zaraz pokażę. Ale najpierw krótki wstęp. O Stełłowskim pan oczywiście słyszał. To wydawca, który wykorzystał ciężką sytuację Fiodora Michajłowicza i wcisnął mu feralną umowę — objaśnił poseł tonem doświadczonego wykładowcy. Nawet nazywa Dostojewskiego imieniem i patronimikiem, jak całe bractwo specjalistów, zauważył Nika. — O tym przedsiębiorcy Fiodor Michajłowicz pisał później: „Stełłowski stał się dla mnie prawdziwą udręką, śni mi się wręcz po nocach” — ciągnął Siwucha, wyjmując jakieś papiery z teczki. — Oto kserokopia listu, w którym Fiodor Michajłowicz sam opisał całą historię. Niech pan przeczyta — od miejsca zaznaczonego czerwonym flamastrem. Nika wziął kartkę zapisaną znajomym, regularnym charakterem pisma. Stełłowski nabył ode mnie dzieła latem 65 roku w taki oto sposób: byłem w okropnej sytuacji. Po śmierci brata w 64 roku wziąłem na siebie niemało jego długów, własnych zaś 10 000 rb. (które dostałem od ciotki) zużyłem na dalsze wydawanie „Epoki”, pisma brata, z korzyścią dla jego rodziny, nie posiadając w tym piśmie żadnych udziałów i nawet nie mając prawa umieścić na okładce własnego nazwiska jako redaktora. Pismo upadło, musiałem dać temu spokój. Nadał wszakże, jak mogłem, płaciłem długi brata i jego pisma. Wystawiałem sporo weksli, między innymi (zaraz po śmierci brata) niejakiemu Demisowi. Ów Demis przyszedł do mnie, błagając, żebym weksle brata przepisał na swoje nazwisko (Demis dostarczał bratu papieru) i dał słowo honoru, że będzie czekał tak długo, jak zechcę. No więc przepisałem. Latem 65 roku zaczynają mnie nękać w sprawie weksli Demisa i jeszcze czyichś (nie pamiętam). Z drugiej strony, także pracownik drukarni (wówczas Pratza) Gawriłow, okazał swój weksel na 1000 rb., który mu wystawiłem, potrzebując pieniędzy na kontynuację wydawania cudzego pisma. A chociaż nie jestem w stanie dowieść tego przed sądem, wiem z pewnością, że całą tę intrygę z nagłym żądaniem spłaty (zwłaszcza weksli Demisa) uknuł Stełłowski: on też wysłał wtedy Gawriłowa. W tym samym czasie przesyła mi nieoczekiwaną propozycję: czy nie sprzedałbym praw do swoich dzieł za trzy tysiące, i nie napisał nowej powieści etc. etc. — to znaczy na warunkach absolutnie poniżających, nie do przyjęcia. Gdyby trochę poczekał, tobym wziął od księgarzy za prawo wydania przynajmniej dwa razy tyle, a gdyby czekał rok, to oczywiście trzy razy tyle, bo rok później samą Zbrodnię i karę sprzedałem w drugim wydaniu za 7000 długu (wszystko to za pismo, wobec Bazunowa, Pratza i pewnego dostawcy papieru). W ten sposób na pismo brata i jego długi wydałem 22 albo 24 tysiące, tzn. zapłaciłem z własnych środków, i teraz jeszcze ciąży na mnie dług do pięciu tysięcy. Stełłowski dał mi wtedy 10 czy 12 dni czasu do namysłu. A to przecie był termin opisania majątku i aresztu za długi. Proszę zauważyć, że weksle Demisa okazał radca dworu, niejaki Boczarow (kiedyś sam pisywał, tłumaczył Goethego, teraz zaś jest chyba sędzią pokoju na

Wyspie Wasiljewskiej). Przez te dziesięć dni miotałem się wszędzie, żeby zdobyć pieniądze na spłatę weksli i uniknąć sprzedaży dzieł Stełłowskiemu na takich okropnych warunkach. Byłem u Boczarowa 8 razy i nigdy nie zastałem go w domu. W końcu dowiedziałem się, że Boczarow to dawny przyjaciel Stełłowskiego, załatwia jego sprawy etc. etc. Wtedy się zgodziłem i spisaliśmy tę umowę. Spłaciłem Demisa, Gawriłowa i innych, a z pozostałymi 35 półimperiałami pojechałem za granicę. Nicholas zwrócił kartkę. — Tak, niezły ananas z tego Stełłowskiego. — Człowiek interesu, bratnia dusza. — Arkadij Siergiejewicz wzruszył ramionami. — Też lubił się nachapać. Dawniej, przed Morozowem, nikt z literaturoznawców nie zajmował się poważnie postacią Stełłowskiego. A nasz maniak postawił wszystko na tę kartę. Przez wiele lat poszukiwał osobistego archiwum wyklętego przez potomnych wydawcy i ostatecznie je znalazł. Tam, wśród mnóstwa niezbyt interesujących dokumentów finansowych i prawnych (Stelłowski byl znanym pieniaczem i nieustannie z kimś się procesował), Morozow znalazł to, o czym marzył: teczkę korespondencji z Dostojewskim. A w niej kilka zupełnie sensacyjnych listów. — Poseł podał Fandorinowi cienką teczkę na dokumenty. — W szczególności brulion bardzo ważnego listu samego Stełłowskiego — wtedy nie było kserokopiarek i bruliony zawsze się przechowywało. Następnie pewien ciekawy dokument finansowy. Plus własnoręczny list Fiodora Michajłowicza z komentarzami Stełłowskiego. Niech pan go sobie przejrzy. A my z Ole — giem poszukamy tymczasem doktora. Jak zwykle gdzieś wsiąkł, a tu już pora na zastrzyk. — Poseł poklepał syna po ramieniu. — Oleżku, kończ grę. Nika nie zauważył, kiedy Siwucha, jego syn i ochroniarz wyszli. Bez reszty pogrążył się w lekturze. Pierwsza koszulka zawierała list Stełłowskiego z adnotacją czerwonym ołówkiem: „Wysłane 11 sierpnia”. Wydawca miał okropny charakter pisma, ale dla wygody do oryginału dołączony był wydruk (no jasne, przecież poseł nie będzie sobie psuł oczu), bez żadnych przedrewolucyjnych liter, bez skreśleń, dużym keglem). Wiesbaden, Hotel „Victoria”, À M. Theodore Dostoiewsky Wielce Szanowny Panie Fiodorze Michajłowiczu! Otrzymałem list Pański i przyznam, że byłem z niego bardzo niezadowolony. Chce Pan pieniędzy, ale pisać, o co Pana prosiłem, nie ma zamiaru. Nieładnie. Jak Pan wie, u mnie bilety kredytowe nie rosną na drzewach. Mówiłem Panu w Petersburgu i powtórzę teraz bez żadnych eufemizmów. Pomysł opowieści o pijakach i biedakach, którym próbuje mnie Pan zaciekawić, ani trochę mnie nie nęci. Nie za to dałem Panu siedem tysięcy, ale za powieść kryminalną w duchu Gaboriau albo Edgara Poe. Tego właśnie pragnie publiczność, a nie żadnych skrzywdzonych i poniżonych. Ach, ojczulku, Fiodorze Michajłowiczu, niechby Pan tak opisał zbrodnię straszną, tajemniczą, żeby był rozlew krwi, i nie jedno morderstwo, ale kilka, koniecznie. Z Pańskim talentem! Żeby czytelnikom, a jeszcze lepiej czytelniczkom ciarki przeszły po skórze!

Skarży się pan, że wymyślanie tematów kryminalnych jest dla Pana rzeczą trudną i nudną. No więc niech Pan nie wymyśla! Życie jest najlepszym dostawcą tematów. Nie dalej jak onegdaj w „Moskiewskich Wiadomościach Gubernialnych” czytałem o procesie pewnego tamtejszego subiekta, kupieckiego syna Gierasima Czistowa. Ów młody człowiek, lat 27, raskolnik jeśli chodzi o wyznanie, w styczniu tego roku zamordował z premedytacją dwie staruszki, kucharkę i praczkę, chcąc obrabować ich gospodynię, mieszczankę nazwiskiem Dubrowin. Zbrodni dokonano między godziną 7 a 9 wieczór. Zabite zostały znalezione przez Dubrowina, syna właścicielki mieszkania, w różnych pokojach, każda w kałuży krwi. Wszędzie poniewierały się rzeczy wyjęte z okutej skrzyni. Złoczyńca zabrał pieniądze, srebrne i złote przedmioty. Staruszki zamordowane zostały osobno, w różnych pokojach, i nie stawiały oporu. Ciało każdej pokryte było mnóstwem ran, zadanych najwyraźniej siekierą. Nawiasem mówiąc, właśnie ta siekiera, nadzwyczaj ostra i o krótkim stylisku, jest głównym dowodem przeciwko oskarżonemu subiektowi. Dlaczegóż to właśnie nie miałoby się stać kanwą Pańskiej powieści kryminalnej? Radzę tylko: lepiej uczynić zabójcą nie subiekta, ale człowieka wykształconego, z towarzystwa. Na przykład studenta, bo sam Pan wiejący są teraz studenci. Zresztą nie nalegam, żeby to był student, tu już zdaję się całkiem na Pański wybór, bo znowu postępowa publiczność może dopatrzyć się aluzji do współczesnej młodzieży i obrazi się, a po co mamy obrażać postępową publiczność, skoro to właśnie ona najczęściej kupuje książki? Tak że co do zbrodniarza, niech Pan sam zdecyduje, byle tylko pozostał do końca nieznany dla czytelnika. Proszę sobie zapamiętać, że to najważniejsza reguła w powieści kryminalnej. Aha, i jeszcze proszę dopilnować, by w centrum akcji znalazł się nie przestępca, ale śledczy, obrońca prawa, taki przystojny, romantyczny błękitnooki brunet, jakich lubią czytelniczki. Byle tylko nie brać za wzór amatora w rodzaju Dupina z Poego. Dzięki Bogu, tu nie Francja ani Ameryka, i nie prywatne osoby wykrywają u nas zbrodnie, tylko słudzy prawa. A i cenzorzy by tego nie pochwalili. Niech Pański bohater będzie człowiekiem statecznym. Powiedzmy, komisarzem śledczym albo rewirowym. Brzmi to, oczywiście, mało romantycznie, jeśli jednak nie uda się Panu połączyć romantyczności ze służbą państwową, to Bóg z nią, to znaczy z romantycznością, byle tylko bohater był człowiekiem zabezpieczonym, o solidnej pozycji społecznej. Najusilniej zaś błagam o to, by Pan unikał zwykłego swojego ciężkiego styłu. Proszę pisać lżej, weselej, i niechże Pan się wystrzega swoich ulubionych zdań na cały akapit. Publiczność nie za to płaci, żeby jej psuć nastrój albo obciążać umysł. Jak najmniej cierpień i nieszczęśliwców. Ja Panu, najdroższy Fiodorze Michajłowiczu, nie za lekturę cierpiętniczą obiecuję siedem tysięcy. Niech Pan tylko pomyśli, s i e d e m t y s i ę c y ! Tyle Panu nie zapłaci ani Korsz, ani tym bardziej Krajewski. Wczuwając się w Pańską obecną trudną sytuację, wysyłam niniejszym 175 talarów, ale to bynajmniej nie pożyczka, z zasadniczych bowiem powodów nigdy nikomu pieniędzy nie pożyczam, tylko zaliczka na nową powieść. Jeśli nie ma Pan ochoty pisać — proszę odesłać pieniądze odwrotną pocztą. Jeśli natomiast Pan się zgadza, to niech będzie łaskaw złożyć podpis na dołączonym pokwitowaniu i takowe mi odesłać. Pański uniżony sługa

Fiodor Stełłowski Czytając list, Nicholas złościł się na łajdackiego wydawcę, który śmiał pouczać samego Dostojewskiego, jak i co ma pisać. A z drugiej strony doznawał radosnego wzruszenia. To już nie był pośredni dowód autentyczności manuskryptu, tylko jak najbardziej bezpośredni. Istniało, istniało zamówienie na powieść kryminalną — i to właśnie taką, jaka trafiła w ręce Morozowa! To nie rekonstrukcja i nie supozycje eksperta, ale fakt. Fandorin wsunął wydruk z powrotem do foliowej teczki, którą odwrócił. Następna plastikowa koszulka była pusta — na pewno przylepiła się do spodu górnej, a sekretarz, który przygotowywał materiały dla Siwuchy, tego nie zauważył. Nieważne. Za to w trzecim pliku znajdował się jeszcze jeden dowód: własnoręczne pokwitowanie Dostojewskiego, że otrzymał od p. F.T. Stełłowskiego zadatek na nową powieść w wysokości 175 talarów. Ach, cóż za chytrus z tego Stełłowskiego! „Jeśli Pan nie ma ochoty pisać — proszę odesłać pieniądze odwrotną pocztą”. Tak jakby nie wiedział, że Fiodor Michajłowicz w swojej ówczesnej sytuacji absolutnie nie może odmówić przyjęcia pieniędzy. Nędzną nadział przynętę na haczyk, nie można zaprzeczyć. Ostatnim dokumentem w teczce był list Dostojewskiego. Nieduża kartka, zgnieciona i nawet naderwana, jakby ktoś specjalnie ją zmiął w ręku. Na marginesach — znowu czerwony ołówek Stełłowskiego, a i w tekście niektóre linijki podkreślone. Do oddzielnej koszulki włożono kopertę z adresem: „Do p. F.T. Stełłowskiego, ulica Sadowa, dom Spiegla, naprzeciwko parku Jusupowa”) i stemplem poczty miejskiej w Sankt Petersburgu (31 października 1865 r.). Żeby niepotrzebnie kolejny raz nie dotykać i tak kruchej relikwii, Nicholas nie sięgnął po oryginał, tylko po dołączony wydruk. Wielce Szanowny Panie Fiodorze Timofiejewiczu! Nie karzcie mnie, Panie, dajcie posłuchanie. Nie dam Panu obiecanej opowieści kryminalnej, bo już jej nie mam, a zresztą w ogóle — Bóg z nią. Uczciwie, chociaż klnąc na czym świat stoi, pisałem ją w Wiesbaden, w najcięższych dniach mojego życia, niekiedy bez świecy, korzystając jedynie ze słabego odblasku nocnej latarni. Pisałem ją i tutaj, w Petersburgu. Dzieło było już prawie ukończone, pozostawała najwyżej jedna strona*, nagle wszakże powstała okoliczność, niestety, w obecnej mojej sytuacji, aż nadto oczekiwana. Zjawił się rewirowy z pozwem przeklętego strapczego Boczarowa, któremu pod nazwiskiem Czebarowa z wielką rozkoszą zgotowałem w swojej opowieści okrutną śmierć. Policjantowi towarzyszył komornik, który miał opisać mój ruchomy i nieruchomy majątek. Pierwszego, a tym bardziej drugiego nie posiadam, całe zaś umeblowanie należy do właściciela, przeto z braku czegokolwiek innego urzędnik zabrał papiery, które leżały na stole, bez żadnego wyboru. Między innymi zabrali do rewiru Pańską powieść. Oczywiście, wymyślałem im i protestowałem, ale w głębi duszy się cieszę. Liche to było dziełko. Oby zgniło bezpowrotnie w policyjnej skrytce. Nie będę nawet próbował go odzyskać, niech Pan nie prosi. Bóg, a nawet diabeł z nią, z tą powieścią kryminalną, pal ją licho. O właśnie, uznam, że powieść się spaliła, wyleciała kominem. Żeby zaś Pan nie gniewał się na mnie i nie martwił, od razu Pana pocieszę. Postanowiłem napisać

powieść z tymi samymi bohaterami, i to nie żadną błahostkę, ale rzecz prawdziwą, z charakterami, z głębokimi uczuciami i, co najważniejsze, z ideą. Dawno już przymierzałem się do tej powieści, to z jednej, to z drugiej strony, a jednak nic mi nie wychodziło. Pukała ta powieść do mnie, pukała, a ja byłem na tyle niezdolny, że nie zdołałem wpaść na to, jak jej drzwi otworzyć. I nagłe — udało się, drzwi się otwarły, głos zadźwięczał, tak że teraz byłe zdążyć z jej zapisywaniem. Już nawet początek naszkicowałem, a tutaj — komisarz z rewiru. Jeśli czegoś mi żal, to tylko tego początku, napisanego już na ostatniej kartce Pańskiej opowiastki. Ale nic to, zapamiętałem każde słowo i już przeniosłem na czysty papier. Z pracą na dniówkę skończone, Bogu i panu komisarzowi rewirowemu dzięki. Jeśli Pan sobie życzy, swoją nową powieść o ciężkiej zbrodni i surowej karze przekażę Panu z uwzględnieniem przesianych 175 talarów. A jeśli Pan nie zechce, od razu zwrócę zadatek. Wkrótce będę miał pieniądze, za trzy dni powinienem je otrzymać od p. Krajewskiego*. Proszę się nie gniewać, Pełen skruchy F. Dostojewski Fandorin kończył czytać ostatni dokument, kiedy Arkadij Siergiejewicz wrócił do gabinetu. Stanął za fotelem, zaglądając Nicholasowi przez ramię. — Przyjrzał się pan temu? No więc pan Stełłowski, sam będąc niezłym naciągaczem, uznał, że Fiodor Michajłowicz go okłamał: talary przegrał w ruletkę, nie mając najmniejszego zamiaru napisać powieści kryminalnej. Ale Morozow, zawodowy badacz biografii Dostojewskiego, wiedział doskonale, że takie kłamstwa nie leżały w zwyczaju Fiodora Michajłowicza. Kiedy natknął się w archiwum Stełłowskiego na tę korespondencję, cały aż zadygotał. Miał teraz Wielki Cel: znaleźć zabraną przez policję opowieść. A nuż przetrwała wszystkie rewolucje i blokady, i teraz leży sobie gdzieś w magazynie? To oczywiste, że „powieści kryminalnej” nikt dotąd nie znalazł, inaczej by o niej wiedziano. Filip Borisowicz z grubsza się orientował, gdzie ma jej szukać. Wszystkie papiery policyjne oddano na przechowanie do miejskiego archiwum historycznego w Piotrogrodzie. Które, dzięki Bogu, istnieje do tej pory. Cóż więc zrobił nasz Morozow? Zwolnił się ze swojego instytutu i przeniósł do pracy w Pitrze. Pensja, jak pan rozumie, groszowa, w dodatku trzeba było wynajmować pokoik, a w wolne dni jeździć do Moskwy. Wyprzedał wszystko, co było można, wydał wszystkie oszczędności, żona omal się z nim nie rozwiodła, ale Filipa Borisowicza nic już nie mogło powstrzymać, opętany był jedną myślą. W tym miejscu opowiadania Nicholas skinął głową — dobrze wiedział, co czuje historyk, który poczuł zapach bliskiego odkrycia. A to było w końcu wydarzenie nietuzinkowe — nieznany utwór samego Dostojewskiego! Arkadij Siergiejewicz ciągnął: — Kiedy tylko udawało mu się wykroić czas, Morozow grzebał w niezbadanych zbiorach piotrogrodzkiego urzędu miejskiego, na tak zwanym wysypisku, którym nikt nigdy się nie zajmował. Nie było czasu, a poza tym badacz mało tam znajdzie ciekawych rzeczy, same kancelaryjne śmiecie. Filip Borisowicz znał datę — październik 1865 roku. Co prawda, jesienią 1915 roku upłynął regulaminowy termin przechowywania i dokumentacja powinna zostać spalona, ale Morozow liczył na wojenny bałagan. Z pewnością wielu pracowników

archiwum powołano do wojska, toteż władze nie były raczej w stanie skrupulatnie przestrzegać przepisów. No i co pan myśli? Tuż przed kulminacyjnym momentem opowiadania, zgodnie z prawami dramaturgii, Siwucha zrobił efektowną pauzę — powoli, z lubością zapalił swojego dunhilla. — Znalazł! Podarte kartonowe pudło z naklejką: „DO ZNISZCZENIA. Archiwa daw. 3 rew. cyrkułu kazańskiego. 1865 r.”. Fiodor Michajłowicz mieszkał wtedy przy ulicy Stelarnej, w trzecim rewirze cyrkułu kazańskiego. Wyobraża pan sobie? Pudło przeleżało sto czterdzieści lat w całości, nieuszkodzone. Nie spalono go w burżujce, nie wyrzucono na śmietnik. Od 1865 roku nikt tam ani razu nie zajrzał. Wśród innych rzeczy znalazł Morozow akta kancelaryjne z nagłówkiem „Papiery opisane i obłożone sekwestrem u podporucznika rezerwy F.M. Dostojewskiego”. Poseł cicho się roześmiał, kręcąc głową. — Może pan sobie wyobrazić, co się działo z naszym docentem. Każdy by dostał świra, kiedy w ten sposób spełnia się marzenie jego życia. Tak właśnie powiedział mi Filip Borisowicz: „Ledwie otworzyłem akta, ledwie zobaczyłem rękopis, natychmiast jakby mi rozum odebrało. Tam, na miejscu, kiedy kichałem, wdychając kurz archiwum. Nawet zemdlałem. Oprzytomniałem dopiero za portiernią, gdy już minąłem milicjanta w budce. Idę, drżę cały, a pod marynarką mam schowany rękopis”. Innych papierów, co prawda, nie tknął. Sumienie go ruszyło. Niech coś zostanie dla przyszłych badaczy. Nawet specjalnie położył akta na widocznym miejscu. — To znaczy, że rękopis został skradziony z państwowego archiwum — stwierdził Fandorin. — I pan chce, żebym stał się uczestnikiem kradzieży… Siwucha dostał takiego ataku śmiechu, że nie pozwolił mu dokończyć. — Oj, ale mnie pan rozśmieszył! Przecież u nas w kraju wszystko jest kradzione. Nafta, gaz, nikiel, fabryki, kombinaty. Kto miał dojście do czegokolwiek, co przynosi dochód, ten został prywatyzatorem. A niby dlaczego najważniejszymi bogactwami kraju władają byli pracownicy aparatu partyjnego, komsomolcy, kagiebiści i po prostu spryciarze? Właśnie dlatego. Po prostu uznali, że odtąd tak będzie, i po sprawie. I szczerze mówiąc, słusznie zrobili. Lepszy taki samozwańczy właściciel niż żaden. No więc Morozow prywatyzował to, do czego miał dostęp. — Ale to wbrew prawu! — A czy w tysiąc dziewięćset siedemnastym zabrano majątek szlachcie i kapitalistom zgodnie z prawem? Chociaż szlachty i kapitalistów nie ma co żałować. Tego, co im zabrano, też nie zdobyli uczciwie. Nie ma na świecie sprawiedliwości, kochany Nikołaju Aleksandrowiczu. Chyba że w niebie, w królestwie Bożym. To po pierwsze. A po drugie, skąd mamy wiedzieć, czy Filip Borisowicz powiedział prawdę? Nawet przed urazem jego psychika nie funkcjonowała bez zarzutu. Na rękopisie nie ma pieczęci archiwum. Może Morozow znalazł go w kufrze swego dziadka. Wtedy zgodnie z prawem należałby do niego. Za jedno mogę panu zaręczyć: rękopis otrzymałem uczciwie i w zgodzie z prawem. Umowę pan widział. Zaliczkę zapłaciłem: P.P.P. plus trzydzieści procent. Połowę zaliczki pieniężnej — gotówką, połowę starym mercedesem, tak jak chciał sprzedający. To nie byle co. — Ale na aukcji międzynarodowej cena rękopisu wyniosłaby dwa albo trzy miliony. Zasięgnąłem informacji.

— I co z tego? To jest kanarek już nie tylko na dachu, ale wręcz za morzem. No i jak przewiezie pan tam ten rękopis? To zresztą, jak mówią, nie pańskie małpy, nie pański cyrk. Proszę mi znaleźć koniec tekstu. Pomogę panu we wszystkim. Mikrofon w aucie niech na razie jeszcze zostanie. No, tylko niech pan nie śpiewa w samochodzie, w dodatku fałszywie, i nie kłóci się z piękną sekretarką. Za to w razie czego mój Igor od razu będzie wiedział, co jest grane. On tu dyżuruje przy Olegu, nudzi się. Aparaturę ma ze sobą, na sali. Niech siedzi i słucha. Jakby co, to pośpieszy z pomocą. Niech pana nie zwiedzie fakt, że ma metr w kapeluszu i niezbyt imponujący wygląd. Za to posiada wiele talentów. Zaraz panu o nim opowiem. Żeby pan miał jakieś pojęcie. No i od razu, bez żadnych wstępów, sponsor zaczął nową historię. Nicholas słuchał w milczeniu, nie przerywał. Osoba narratora interesowała go nawet bardziej niż sam obiekt opowieści. Chociaż i historia okazała się całkiem niebanalna. — Ileż to lat minęło… Jedenaście, dwanaście? Nie, więcej. To było w dziewięćdziesiątym trzecim, wiosną. Mieszkałem wtedy na dawnej daczy rządowej, w Barwisze. Oleżek był jeszcze dzieckiem — dodał Siwucha, jak gdyby to koniecznie trzeba było zaznaczyć. — Potrzebował świeżego powietrza, ja zaś — dobrej ochrony. Miałem wówczas kłopoty, bardzo poważne. I to od razu z dwoma konkurentami, też bardzo poważnymi. Krótko mówiąc, były na mnie dwa zlecenia. Kiedy się budziłem rano, nie byłem pewny, czy dożyję do wieczora. Siedziałem na tej pieprzonej daczy jak w oblężonej twierdzy. Wiedziałem jednak, że mnie dopadną. To była kwestia czasu. Uratować mnie mógł tylko cud boski. I cud rzeczywiście się zdarzył. Arkadij Siergiejewicz popatrzył na Nike, zobaczył, że początek opowieści zrobił wrażenie, i z zadowoleniem zaczął pykać z fajki.

O cudzie boskim A zatem — jest cudowny wiosenny dzień. Siedzimy sobie we dwóch z Oleżkiem, ochrony nie liczę, na drugim piętrze, w dyspozytorni. Mamy tam centralnego pilota, dopiero co włączyliśmy ekrany, w sumie trzydzieści. Siedzimy, naciskamy na chybił trafił: na jednym widać basen, na drugim ścianę południową, na trzecim mój gabinet, do czwartego podłączony jest satelita, nadają kreskówki. Oleżek już wtedy rzadko się śmiał, a tu nagle zaśmiewa się, taki wesoły. Ja też jestem zadowolony. Raptem włączam podgląd bramy i widzę dżipa z ciemnymi szybami. Co jest grane? Przełączam na wartownię. A tam jakiś niewysoki facet w skórzanej kurtce rozmawia z dowódcą zmiany. Podtyka mu pod nos legitymację. Pogłaśniam dźwięk i słyszę, jak ten mój mówi: „…co z tego, że FSB, tym bardziej muszę zameldować właścicielowi”. A tamten spokojnie: „Powiedziałem — wołaj tu wszystkich ochroniarzy, szybko”. Mój na to: „Nie mogę, mam instrukcję. Zaraz się połączę z właścicielem. A on zadzwoni do FSB i sprawdzi”. Brawo, myślę sobie. Nie bierze kasy za darmo. I chcę już naprawdę dzwonić, sprawdzić, co mi tu za gnój robią, po co przysłali gościa.

Nagle ten w skórze mówi: „Po co dzwonić? Moja ksywa jest lipna. Mam zlecenie na twojego właściciela. On już nie żyje. Wołaj tu wszystkich, jeśli chcesz żyć”. Nawet specjalnie się nie przestraszyłem. Wręcz się ucieszyłem. Ale, myślę sobie, miałem dobry pomysł z tym monitoringiem. Łapię za słuchawkę — cisza. Drugą, trzecią — to samo. Wyłączyli! A komórek wtedy jeszcze nie było. Spoko, mówię sobie. On jest jeden, a ja mam pięciu ochroniarzy, ludzie doświadczeni. Widzę, że szef ochrony zachowuje się rozsądnie. Nie panikuje, nie robi histerii. „Dobrze, mówi, zaraz wszystkich zwołam”. I zwołuje. A sam (widzę na monitorze) po cichutku wysunął szufladę, ma tam broń. My z Oleżkiem patrzymy z zapartym tchem — to po prostu jakiś film gangsterski. Serce mi, rzecz jasna, bije, ale znowu nie tak bardzo. Zaraz, myślę sobie, moi afgańcy potraktują gościa z glana. Pogadam z nim, dowiem się, kto dał na mnie zlecenie — Bogdanek czy Bieso z Gagr (to ksywy moich wrogów). Przychodzi czterech ochroniarzy, wszyscy pod bronią. Facecik w skórze mówi do nich: „Chłopaki, przyszedłem rozwalić waszego szefa. I rozwalę, nie mam jak dotąd porażek w karierze. Mogę go wykończyć samego, mogę razem z wami. To wy decydujecie. Jeśli chcecie jeszcze pożyć, to kładźcie gnaty na podłogę i właźcie o tu, do składziku. Siedźcie tam cicho i nie wychylajcie się. Kiedy psy będą was przesłuchiwać, powiedzcie: był tu jeden z Kaukazu, wzrost metr osiemdziesiąt, wąsy w podkowę. Poznacie go na zdjęciu — mówcie, że to ten”. I pokazuje im fotkę, obracają na wszystkie strony, tak że nawet ja widzę na monitorze. A na zdjęciu Lawasz, główny kiler od Biesa z Gagr. Zrozumiałem z tego, że ten gnojek jest od Bogdanka. Który chce nie tylko mnie wykończyć, ale jeszcze zwalić winę na konkurenta. Nie to mnie jednak zdumiało, tylko moi afgańcy. Nagle jeden za drugim kładą broń na podłodze, i wszyscy czterej, jak barany, lezą do komórki. Ich dowódca zamknął szufladę z makarowem i boczkiem, boczkiem za nimi. Potem ich pytałem, jakże to tak, was pięciu, on jeden? Ci bełkoczą: „Jakby pan spojrzał mu w oczy… A poza tym, ilu ich tam jeszcze w dżipie mogło być?”. W dżipie akurat nie było nikogo; Igorek lubił pracować sam, bez pomocników. Ale oczy — fakt. Kiedy facet zamknął moją ochronę w składzie, popatrzył prosto w monitor, takim badawczym wzrokiem. Niech pan spróbuje kiedy spotkać się z nim spojrzeniem. Igorek ma szósty dan z karate, pięścią rozwala drzwi, ale bić się z nikim nie musi. Wystarczy spojrzenie. Pyton. Bazyliszek. No więc patrzy tymi swoimi czarnymi dziurkami — zupełnie jakby kierował na mnie dwa wyloty lufy. A ja nogi mam jak z waty, nie mogę wstać. Siedzę, patrzę i tylko wzrok przerzucam z jednego monitora na drugi. Morderca opuścił wartownię. Idzie teraz ścieżką do domu.

Na monitorze widać, że wszedł do holu. Idzie bez pośpiechu, zachowuje się jak u siebie w domu. Zdjął kurtkę, powiesił na wieszaku. Przyczesał włosy przed lustrem. Co mnie najbardziej uderzyło — zsunął buty, poszedł tam, gdzie stoją kapcie dla gości, i wybrał sobie odpowiedni rozmiar. Żeby nie stukać obcasami. Włożył rękawiczki i powoli ruszył korytarzem, po drodze zaglądając do pokojów. Wtedy wreszcie oprzytomniałem. Cholera, co jest ze mną? Zaraz sprawdzi parter, po nim pierwsze piętro, wreszcie dotrze tutaj. A ja siedzę! Ten potwór o martwych oczach mnie zabije i chłopca też nie oszczędzi, nie zostawi żywego świadka. Co robić? Można spróbować oknem, ale co dalej? Przez mur nie przeleżę, za wysoki. Schować się gdzieś na terenie? Znajdzie mnie, widać po nim, że fachowiec. Zrozumiałem: jedyne, na co mogę liczyć, to uratowanie Oleżka. „Wleź pod stół, mówię, siedź cicho, i cokolwiek się zdarzy, nie wyłaź”. Sam szybciutko zszedłem na pierwsze piętro. Wyciągnąłem pistolet z sejfu, belgijski. Dostałem go na urodziny. Stanąłem z boku drzwi. Myślę, jak wejdzie, to strzelę, jeśli zdążę. Nie miałem nadziei, że sobie z takim terminatorem poradzę. Liczyłem, że stuknie mnie i na tym poprzestanie. Nie będzie dalej szukał po domu. Przynajmniej synek się uratuje. Stoję plecami przyciśnięty do półek, pieprzony brauning trzęsie mi się w dłoni. Oceniam: kiler musi na pierwszym piętrze sprawdzić cztery sypialnie, salę treningową, salon, jadalnię, kuchnię, schowek, dwie toalety i kaplicę. Kaplicę miałem fajną, z bajerami: światło i dźwięk, samogrające organy, system Dolby, ikona Matki Bożej dwa metry na trzy — zamówiłem u samego Szyłunowa, za piętnaście kawałków. Wtedy byłem mocno prawosławny, nie odkryłem jeszcze swojego masońskiego Boga. Słyszę, że na dole zagrały organy. Kojarzę: to kiler już dostał się do kaplicy, wciska guziki na pilocie, sprawdza, czy gdzieś nie otworzą się tajne drzwi. Zaraz pójdzie na górę. Na pierwszym piętrze, jeśli skręci w lewo, tam gdzie gabinet, to mam przed sobą jeszcze minutę życia. A jeśli najpierw w prawo, to pięć. Wtedy strasznie zapragnąłem, żeby poszedł w prawo. Mija minuta, nie ma go. Poszedł w prawo! Nie ma pan pojęcia, jakie mnie ogarnęło wtedy poczucie szczęścia. Myślę — pięć minut — to przecież trzysta sekund, cała wieczność. Wskazówka na zegarku ledwo– ledwo posuwa się naprzód. Można popatrzeć przez okno. A tam błękitne niebo, brzoza kołysze gałęziami, wżyciu nie widziałem nic piękniejszego. Zapatrzyłem się na te gałązki. I wyłączyłem się, straciłem rachubę czasu. Potem się ocknąłem, patrzę na zegarek. Cholera! Już ponad kwadrans minął, a ja żyję. Ogarnęło mnie przerażenie. A nuż poszedł najpierw na drugie piętro? W skarpetkach, skradając się, pobiegłem schodami w górę.

Dzięki Bogu, Oleżek jest cały i zdrowy, schował się w dyspozytorni pod stołem, jak mu kazałem. Oddycha bardzo szybko, ogarnięty strachem. A kilera nie widać. Rzuciłem się do ekranów. Nie ma! Nigdzie. Ani na parterze, ani na żadnym z pięter, ani nigdzie na terenie. Zacząłem jeszcze raz podpatrywać, teraz już uważniej. Widzę, że w kaplicy ktoś leży krzyżem na posadzce. To on! Nie rusza się. Umarł czy jak? Długo zbierałem się na odwagę. W końcu zszedłem. Odbezpieczyłem pistolet, trzymam przed sobą. „Ej! — wołam. — Ej ty, żyjesz?” Wstaje, potrząsa głową. W oczach ma łzy. W zadumie, spokojnie, mówi tak: „Słyszałem głos. — I patrzy na Matkę Boską Szyłunowa. Łzy mu płyną a płyną. — Nikogo więcej nie zabiję, mówi. Przebacz mi, Matko Boża”. No, co tu mówić, cud w klasycznej postaci. Ukazanie się Bogurodzicy rozbójnikowi, jak w żywotach świętych.* Gdyby rzecz zdarzyła się parę lat później, tobym się specjalnie nie zdziwił. Domyśliłbym się: moja Siła mnie strzeże. Ale wtedy, w dziewięćdziesiątym trzecim, o mało nie ześwirowałem z religijnego zachwytu. Ufundowałem cerkiew Najświętszej Bogurodzicy niedaleko stąd, w Bieriezowce. Może pan zajrzeć kiedyś, popatrzeć, Koszmar z czerwonej cegły, barok noworuski. A Igorek od tamtej pory pracuje dla mnie. To mój najwierniejszy pracownik. Czy on mnie ma za głupiego? — pomyślał Fandorin. — Najpierw plótł dyrdymały o jakiejś sile wyższej, teraz o Matce Boskiej. Czy też naprawdę wierzy w te bzdury? Wyglądało na to, że wierzy. Dzisiejsza rosyjska elita doskonale łączy pragmatyzm z zabobonami. — Proszę powiedzieć: a dobrą pensję dał pan temu skruszonemu kilerowi? — zapytał Nicholas. Arkadij Siergiejewicz roześmiał się. — Trzy razy większą, niż miał u Bogdanka. Domyślam się toku pańskich myśli. Uważa pan, że Igorek zainscenizował tę historię? Żeby przejść na lepszych warunkach do bardziej obiecującego pryncypała? Rzeczywiście, wyczuł pismo nosem. Bogdanka wysadzono w powietrze jeszcze w tym samym roku, dziewięćdziesiątym trzecim. Jego ludzi, byłych kumpli Igora, też już dawno nie ma na świecie. A Igor jest teraz panisko, asystent posła. Proszę wziąć pod uwagę jedno. Kiedy szedł na służbę do mnie, postawił warunek: nikogo nie będę zabijał. Tak że mimo wszystko: może to był cud boski? Albo chęć odejścia z ryzykownego zawodu, pomyślał sceptycznie Nika, ale nie chciał się o to spierać. — Możliwe. Ale proszę do rzeczy, bo Sasza nie może się mnie doczekać. — To znaczy, zgadza się pan? Znakomicie! Pańskie najważniejsze zadanie to ustalić, gdzie znajduje się reszta rękopisu. Ruleta odszukamy sami. O Łuzgajewa też niech się pan nie

martwi. Zwrócimy mu zadatek, i już. Żadnych pięćdziesięciu tysięcy funtów Morozowowi oczywiście nie dawał. Zapłacił jakieś grosze.

9. Faszerowanie mózgów Człowiek przywiązany do fotela zarechotał. — To ci kolekcjoner! Nie pięćdziesiąt tysięcy, tylko pięć. I nie funtów, tylko rubli. Jeszcze czterdzieści pięć obiecał, kiedy dostanie resztę. Taki byłem jeleń. Potem zrobiłem się mądrzejszy, ale i tak głupi zostałem. Co za różnica — ruble, funty, pięć tysięcy, pięć milionów. Dla mnie byle baba miększa, a… słodsza — z lubością wypowiedział Filip Borisowicz swoje obecne credo. Stan fizyczny Morozowa dzisiaj był wyraźnie lepszy. Nie bez powodu lekarz naczelny zalecił zmienić mu pozycję z leżącej na siedzącą. Tę niebezpieczną operację przeprowadzili czterej ochroniarze pod osobistym nadzorem Marka Donatowicza. Zdjęto choremu kaganiec, dopiero kiedy był już mocno przykuty do specjalnego krzesła dla niebezpiecznych pacjentów. Zanim doktor zostawił odwiedzających samych z Morozowem, szepnął: — Podajemy preparaty, co dwie godziny wprowadzamy przez kroplówkę specjalny roztwór leczniczy… Na razie — cóż, niestety. Ale to nic, ilość prędzej czy później przejdzie w jakość. Że „niestety”, widać było i bez Sitz–Korowina. Na widok Nicholasa i Saszy maniak zachichotał tak obrzydliwie, że nadzieja, jaką żywił po cichu Fandorin, od razu się rozwiała. Czekała ich nowa tortura. Najprawdopodobniej jeszcze gorsza niż wczoraj. — Ostatnim razem nas pan oszukał. Nie powiedział pan, że rękopis jest podzielony na trzy części — zaczął Nika, przeczuwając najgorsze. Morozow mrugnął okiem. — Tak, kochaneczku. Będzie się pan musiał jeszcze potrudzić. Nie mogłem się pana po prostu doczekać. Już wymyśliłem, co pan mi dzisiaj opowie. Jest pan żonaty, ma obrączkę. Proszę mi opowiedzieć, jak się pan pierwszy raz z żoną… Opis ma być jak najbardziej literacki, barwny, a co najważniejsze, ze szczegółami fizjologicznymi. Żeby wszystko jak najbardziej przybliżyć. — Dość już tego… — Fandorin spurpurowiał, obrzucił wzrokiem kąty sali. — Gdzie tu jest ukryty mikrofon? Niedoczekanie pańskie! Nie ma na świecie pieniędzy, dla których posunąłby się do czegoś takiego! Ten podlec, docent nauk filologicznych, jakby podsłuchał jego myśli. — Nie dla rękopisu. Niech pan to zrobi dla Szaszeńki — rzekł z przejęciem. — Widzi pan, że ona, aniołeczek nasz, już ma łezki w oczach. Jak perełki. Wówczas magistrowi do głowy przyszedł zbawczy pomysł. Zawsze szczyciłeś się swoją wyobraźnią. Wymyśl coś. Nie o Ałtyn, ale o jakiejś blondynie bujnej urody. Sasza znowu nie będzie słuchała, zatka uszy. A posła z jego nawróconym na łono Cerkwi ochroniarzem mam w nosie. — Tylko niech mi pan tu nie zmyśla — uprzedził Filip Borisowicz. — Bo ja od razu wyczuję. Ma pan zdjęcie żony ze sobą? Ktoś taki jak pan na pewno je nosi. Niech pan położy

fotografię na szafce, żebym mógł ją widzieć. Proszę opowiadać, szybko! To znaczy, niech pan szybko zaczyna, a opowiada nie za szybko! Fotografię Ałtyn Nicholas rzeczywiście miał przy sobie, ale nie wyjął jej. Zrozumiał, że nie jest w stanie tego zrobić. Ani dla Saszy, ani dla zbawienia całej ludzkości. — Tato, nie dręcz Nikołaja Aleksandrowicza — rozległ się z tyłu głos Saszy. — Opowiadał już ostatnim razem. Teraz moja kolej. Dziewczyna była blada, ale wydawała się całkiem spokojna. — O panieńskich marzeniach i niegrzecznych rączkach? — ożywił się chory. — No, dalej! — Nie o rączkach. Jesteś w błędzie, od dawna jestem kobietą. Mogę opowiedzieć, jak to się stało. Miała twarz absolutnie obojętną. Głos cichy, słaby. Morozowa dosłownie skręcało z ciekawości. — Kiedyś ty, trusiu, zdążyła to zrobić? Że też ja, stary bałwan, to przegapiłem! — Pamiętasz, jak dwa lata temu przed Pierwszym Maja Iliusza poważnie zachorował, a w domu w ogóle nie było pieniędzy? A ja znalazłam na ulicy 300 dolarów i Antonina Wasiljewna poszła do cerkwi, żeby podziękować Bogu, postawić świeczkę? Okłamałam was wtedy. Znalazłam w gazecie reklamę: Firma „Pierwsza Miłość”. „Niedoświadczone dziewczęta dla dobrze sytuowanych panów. Drogo”. Poszłam i zarobiłam. Nice aż oddech zaparło z wrażenia, które zrobił na nim przede wszystkim ten spokojny głos. A tatuś — nic. — Mądra dziewczynka! Złote serduszko! — zawołał. — Uwielbiam słuchać o defloracji! Gwarantuję godziwą zapłatę! Przecież wczoraj was nie oszukałem! Dzisiaj też nie oszukam! Tylko ze szczegółami, kochaneczko, niczego nie opuszczaj! — Dobrze. — Sasza przymknęła oczy, jak gdyby wspominając. — Będzie od samego początku, po kolei. Fandorin zrobił gwałtowny ruch, ale dziewczyna ledwo dostrzegalnie pokręciła głową: proszę nie przeszkadzać. Cofnął się i bezwolnie opadł na krzesło. A Sasza Morozow zaczęła opowiadać.

O defloracji Najpierw zadzwoniłam. W sprawie ogłoszenia. Upewniam się, czy to firma „Pierwsza Miłość”? Czy potrzebujecie dziewic? Pytają, czy naprawdę jestem dziewicą. Mówię, że tak. Proszę sobie nie myśleć, ostrzegli mnie, mamy tu ginekologa i sprawdzimy. Ja na to, zgoda. To niech pani przyjedzie. Dali mi adres, jakaś boczna ulica w pobliżu placu Majakowskiego. Dokładnie nie pamiętam, to jednak było dwa lata temu. Przyjeżdżam. Obejrzał mnie lekarz. Wszystko w porządku, stwierdził. Wtedy ta kobieta, która jest u nich menedżerką, pyta: a ile masz lat? Odpowiadam: szesnaście, tyle wtedy miałam. Ona na to: a wyglądasz na trzynaście, możemy cię wstawić do programu „Lolita”. Pracy tyle samo, a stawka pięćset. Mówię, dobrze, może mnie pani wstawić. Ona wtedy: odwróć się. Zaczęła mnie obracać, obmacywać. Nie, mówi, z „Lolity” nici, już trochę za późno. Tylko standard, za trzysta. Idź do domu, mówi, zadzwonię do ciebie. I zadzwoniła jeszcze tego wieczoru. Powiedziałam

Antoninie Wasiljewnie, że idę nocować do Lenki. Ona: Idź, dokąd chcesz. Nie mogła się mną zajmować, lliusza miał wtedy temperaturę czterdzieści stopni. Ciebie akurat nie było, pojechałeś do Petersburga. Zgłosiłam się tam, w firmie. To takie zwykłe mieszkanie, tylko duże. Kobieta, ta menedżerką, mówi: włóż to. Co tam było? Białe podkolanówki, krótka spódniczka w kratkę, tiszert z Myszką Miki. Ach, prawda, jeszcze kokarda. Zaplotła mi dwa warkoczyki. Menedżerką mówi: idź tym korytarzem, drugi pokój po prawej. Tam czeka klient. Rób, co ci każe, potem przyjdziesz tutaj, dostaniesz pieniądze. Poszłam tym korytarzem. Zapukałam do drzwi, a tam męski głos, taki ochrypły, pyta: „Kto to do mnie przyszedł?”. — Nieciekawie opowiadasz, nudno! Więcej psychologii! — przerwał jej Morozow, przełykając ślinę. — Serduszko się ściskało? Gniotło cię w dole brzuszka? Nika przypomniał sobie, jak Sasza nie chciała słuchać jego ekshibicjonistycznej opowieści. A on co? Siedzi, uszu nadstawia. — Serce, owszem ściskało się — potwierdziła po namyśle Sasza. — Ale brzuch, to nie pamiętam. Raczej potem mnie bolał, kiedy… W tym momencie Nicholas opamiętał się, mocno przycisnął dłonie do uszu i nie słuchał już dalszego ciągu rozdzierającej opowieści. Szaleniec jeszcze o coś wypytywał, Sasza prostodusznie odpowiadała. Minę miała jak grzeczna, ale tępa uczennica na egzaminie. Po prostu robi to, co musi, i ani trochę jej nie wstyd, dotarło do Nicholasa. Co za dziewczyna! O ileż jednak kobiety są lepsze od nas, mężczyzn. Troszczymy się tylko o jedno — o własną bezcenną godność, a one w krytycznej chwili wcale o sobie nie myślą. W końcu Sasza umilkła. Obrzydliwy staruszek marzycielsko gapił się w sufit, z podbródka ściekała mu strużka śliny. Zdaje się, że można już odetkać uszy. — Rozczuliłaś mnie, moja córko. Nie tyle opisami fizjologicznymi, do których nie masz najmniejszego talentu, ile szlachetnością. Patrzyłem na ciebie i byłem zachwycony — rzekł uroczyście Morozow, ale nie utrzymał się na tej wysokiej nucie. — Ale śmiesznie sukinsyn wymyślił z tym „Gumisiem”! No, opowiedz jeszcze raz. To znaczy, chciał, żebyś… Nika czym prędzej znowu zatkał uszy. I siedział tak dopóty, dopóki Sasza nie dała mu znaku: uwaga, zaczyna się! — …moje złotko! Zlitowałaś się nad staruszkiem! Za to powiem ci wszystko, czego tylko sobie zażyczysz! I o pierścieniu, i o rękopisie! Ja też mam gest. Szlachetny ojciec… Od czego mam zacząć? — Od pierścienia — szybko zadecydowała Sasza. — To na pewno wystarczy, żeby zapłacić za całe leczenie! — Słucham i jestem posłuszny. — Chory uroczyście skłonił głowę. — Od pierścienia, to od pierścienia. Niełatwo znaleźć miejsce, więc sam dla siebie napisałem wierszyk. Żeby nie zapomnieć. Oceń jakość: Kamyczków pięć poleci w lewą stronę,

A cztery — w dół i w cel nie trafią one. Kamień na wschód purpurą błyska — po to. By wskazać cel, gdy będzie już sierotą. Nicholasa ogarnęło niedobre przeczucie. Czyżby znowu jakieś kpiny? Sasza, naiwna dziewczyna, pochwaliła: — Ładny wiersz. A co to znaczy, że „kamyczki polecą”? Filip Borisowicz wyszczerzył zęby. — To właśnie będziesz musiała odgadnąć. Fandorin zobaczył, jak twarzyczka Saszy wydłuża się w wyrazie rozczarowania, więc postanowił się wtrącić: — W wierszyku jest jakaś wskazówka topograficzna. Ale jak szukać miejsca, jeśli pan nie podaje punktu wyjścia? Wychodzi równanie z dwiema niewiadomymi! To nieuczciwe! Z szyderczym uśmiechem Morozow rzucił: — Trzeba wyjść od pierwotnego źródła, wtedy nie popełni pan błędu. Żadnych innych podpowiedzi nie udzieli, to było oczywiste. Jeśli zamierza w ten sam sposób podpowiedzieć coś w sprawie rękopisu… — O rękopisie też pan ułoży szaradę? — ponuro spytał Nika. — Coś lepszego niż szaradę! — rozpromienił się maniak. — Z wdzięczności za zajmującą opowieść, a ponadto, żeby rozwinąć temat, wygłoszę teraz mały wykład — usłyszał Fandorin. Pod tytułem Erotyzm w życiu i twórczości FM. Dostojewskiego. — Jak to wykład? Jaki znowu wykład! — krzyknął. — Przecież pan obiecał! Filip Borisowicz spojrzał na Nicholasa z obrażoną miną. — Szanowny panie, nie z panem rozmawiam, tylko ze swoją córką. Jest dzisiaj moją bohaterką, jestem z niej dumny. No to co, Saszeńko, posłuchasz wykładu? — Tak, tato, posłucham. Sasza znacząco popatrzyła na Fandorina, ten zaś w milczeniu włączył pożyczony od Wali dyktafon.

Erotyzm w życiu i twórczości F.M. Dostojewskiego (wykład docenta nauk filologicznych F.B. Morozowa) Jak większość epileptyków Fiodor Michajłowicz odznaczał się zwiększoną pobudliwością seksualną. Przyjaciel i biograf klasyka Nikołaj Strachów w liście do Lwa Tołstoja z 28 listopada 1883 roku pisze: „Mimo zwierzęcej lubieżności nie miał żadnego gustu, najmniejszego pojęcia o kobiecej urodzie i wdzięku”. Upodobania erotyczne Fiodora Michajłowicza zostały gruntownie zbadane przez uczonych na podstawie tekstów literackich i informacji biograficznych. Takich upodobań stwierdzono pięć. Po pierwsze, kompleks sadomasochistyczny. Po drugie, obsesyjna namiętność do kobiet fatalnych w rodzaju Nastasji Fiiipowny z powieści: Idiota, Poliny z powieści Gracz czy Gruszeńki z Braci Karamazow, z

którymi seks jest przyczyną najróżniejszych kłopotów, a nawet może być niebezpieczny dla życia. Po trzecie, wyraźny pociąg do kobiet dokładnie przeciwnego typu, lekkomyślnych rozpustnic, z którymi seks jest absolutnie bezproblemowy. Po czwarte, dosyć niewinny fetyszyzm, związany z kobiecymi nóżkami. I wreszcie, po piąte, o wiele bardziej kryminalny „rorikon”. Ten śmieszny termin usłyszałem na konferencji naukowej, gdy referat wygłaszał pewien badacz japoński. Japończycy, którzy nie potrafią wymawiać litery „I”, tak w skrócie nazywają kompleks Lolity, to znaczy patologiczne zainteresowanie niedojrzałymi osobami płci żeńskiej, a mówiąc prościej, dziewczynkami. Nabokow, który, jak wiadomo, nie znosił Fiodora Michajtowicza, najzwyczajniej w świecie zazdrościł autorowi, który wcześniej niż on wykorzystał ten pasjonujący motyw tak barwnie i z takim talentem. Przecież po deprawatorze Swidrygajłowie i deprawatorze Stawroginie banalna anegdota o rozpustnym podlotku z amerykańskiej prowincji musi być odbierana wyłącznie jako produkt całkowicie wtórny. Teraz przeanalizujmy tę listę bardziej szczegółowo. Co mamy na pierwszym miejscu? Słusznie, kompleks sadomasochistyczny. W czasach Fiodora Michajtowicza mawiano, że istnieją dwie kategorie kobiet: petitki i apetytki. Od siebie dodam, że istnieją też dwie kategorie mężczyzn. Pierwsi pożądają drobnych i małych samiczek — to sadyści. Drudzy — postawnych i kształtnych, to masochiści. Chodzi niekoniecznie o zadawanie udręk. Są przecież i bardzo dobrotliwi, wręcz opiekuńczy sadyści. Ich instynkt gnębienia przejawia się w ojcowskim stosunku, opiece, obronie, ale w każdym wypadku sadysta musi dominować. To samo dotyczy i sympatycznego masochisty. Taki nie pełza na czworakach i nie prosi, żeby go bito pejczem. Masochista sympatyczny to delikatna, ustępliwa istota, która bardzo boi się skrzywdzić partnera, przede wszystkim zaś musi psychicznie mu się podporządkować. Przypadek Fiodora Michajłowicza stanowi mieszaninę tych dwóch potrzeb, która bynajmniej nie występuje tak rzadko. Nasz geniusz w ciągu swego życia bywał i masochistą, i sadystą. W ogóle, jak mawiają twoi rówieśnicy, ostro balował. Rozkosze masochizmu poznał z dysponującą obfitym biustem Apolinarią Susłow, która dręczyła go i poniżała, aż osiągnął pełną satysfakcję. Rozkoszy sadyzmu zaznał z subtelną i potulną Anną Snitkin. Cytuję z pamięci listy tytana myśli: Filip Borisowicz ściągnął usta w ryjek i ciągnął ohydnym, niby — dziecięcym głosikiem: „Aniu, miła moja, kochana, żono moja, wybacz mi, nie nazywaj mnie łajdakiem! Popełniłem zbrodnię, przegrałem wszystko, co mi przysłałaś, wszystko do ostatniego grajcara, wczoraj dostałem pieniądze i wczoraj przegrałem!”. „Kochana moja Aneczko, przegrałem twoje ostatnie trzydzieści rubli i proszę Cię jeszcze raz, żebyś mnie uratowała, ostatni raz — wyślij mi jeszcze trzydzieści rubli…”.

„Aniu, kochana, jestem gorszy od bydlęcia! Wczoraj przed dziesiątą wieczór wygrałem na czysto 1300 franków. Dzisiaj nie mam ani kopiejki. Wszystko! Wszystko przegrałem!”. „Kochany mój aniele, Niutko, przegrałem wszystko, ledwie przyjechałem, w pół godziny wszystko przegratem. No, co Ci powiem teraz, mojemu aniołowi Bożemu, którego tak dręczę? Przebacz, Aniu, zatrułem Ci życie!…”. W istocie geniusz całkowicie odegrał się na petitce Ani za poniżenia, których doznał od apetytki Apolinarii. Dręcząc drugą, mścił się na pierwszej. Jak czytamy na ten temat u cudownego pisarza Leopolda von… Do diabła, zapomniałem pierwszej połowy nazwiska… No, krótko mówiąc, Masocha, tego właśnie, na którego cześć nazwano „masochizm”. „Już nie jestem więcej niewolnikiem pozwalającym pani deptać się i chłostać biczem”. Czytaj: Sam teraz będę deptał i chłostał. Obsesja numer dwa: kobieta fatalna, femme fatale. To żywe wcielenie ruletki, głównej pasji Fiodora Michajłowicza. Tak samo nieprzewidywalna, nielogiczna, okrutna, ale też zdolna do niesłychanej hojności. Nieszczęście polega na tym, że z hojności zarówno ruletki, jak kobiety fatalnej zazwyczaj korzystają mężczyźni zimni i rozważni, którzy nie tracą głowy. Ale jeśli się nie traci głowy, to po co w ogóle żyć na świecie — bez namiętności, bez udręk, bez rozkoszy? Zwróćmy uwagę na jeszcze jeden pikantny szczegół. Bohater, alter ego Fiodora Michajłowicza, jest bezbronny wobec czarów femme fatale, niezdolny zaś do tego, by zadowolić ją jako samicę. To nieodmiennie albo smętny nudziarz (bohater powieści Gracz), albo impotent (książę Myszkin), albo mniszek (Alosza Karamazow). Wyraźnie widać tu kompleks niepełnowartościowości seksualnej autora, który zawdzięcza go rzeczywistej kobiecie fatalnej — Apolinarii Susłow. A w rzeczywistości — i tutaj przechodzimy do punktu trzeciego — pisarz przez całe życie marzył o beztroskim, niezobowiązującym romansiku z jakąś figlarną cichodajką. W rodzaju tej miłej grzesznicy, która mówi w Braciach Karamazow: „Ça lui fait tant de plaisir et a moi si peu de peine!” — „Dla niego to taka przyjemność, a mnie to tak niewiele kosztuje!”. I to marzenie chyba ostatecznie się spełniło. Pamiętasz, córeczko, opowiadałem ci o niejakiej pani Brown, w której los Fiodor Michajłowicz żywo się zaangażował? Jak jej było na imię, jakoś tak śmiesznie, nie pamiętam. Cholernie słabą mam teraz pamięć. Pamiętasz o mistress Brown? Sasza pokręciła głową, a Filip Borisowicz udał, że się strasznie zirytował. No jak to! Awanturnica, była prostytutka. Włóczyła się po całym świecie, była żoną angielskiego marynarza, stąd też cudzoziemskie nazwisko. Potem wróciła do ojczyzny, zeszła się z dziennikarzem Górskim. Ten pił na umór, rodzina żyła w ubóstwie, więc Fiodor Michajłowicz okazał biednej kobiecie pomoc materialną. Opowiadałem ci tę historię jako przykład szlachetności naszego geniusza. Ale pani Brown pewnie sowicie mu za nią odpłaciła. Była kobietą prostolinijną, bez przesądów. Zachował się jej list, w którym nasza damulka otwarcie powiadamia swego

dobrodzieja o własnej gotowości na wszystko: „Czy uda mi się, czy też nie odpłacić Panu w sferze fizycznej…” — pisze. Jestem pewien, że Fiodor Michajłowicz nie zmarnował okazji. Dawno marzył o czymś takim. Weźmy choćby erotyczną fantazję z powieści Gracz. Tam nauczyciel Aleksiej Borisowicz (autoportret pisarza) nagle wygrywa kupę pieniędzy w kasynie i kupuje za nie śliczną Francuzkę. Zachwycająca scena! Kokotka Blanche leży w łóżku i wysuwa nóżkę (o tym szczególnym punkcie zainteresowań Fiodora Michajłowicza już wspominałem). — „No dalej! Chcesz zobaczyć Paryż? Powiedz w końcu, co znaczy naoutchitiel. Byłeś bardzo głupi, kiedy byłeś naoutchitiel. Gdzie moje pończochy? Włóż mi buty, no dalej!”. Wystawiła rzeczywiście zachwycającą nóżkę, smagłą, małą, nie wykrzywioną, jak prawie wszystkie te nóżki, które wyglądają tak miło, kiedy są w bucikach. Roześmiałem się i zacząłem naciągać na nią jedwabną pończoszkę. Mile Blanche tymczasem siedziała na łóżku i trajkotała… W tym momencie cierpliwość Niki się wyczerpała — już dłużej nie mógł znieść tej obrzydliwej i przede wszystkim bezmyślnej paplaniny. — Niech pan wreszcie przestanie się znęcać! Sasza tyle wycierpiała! Obiecał pan, że powie, gdzie jest rękopis, a tymczasem… — A ja już prawie wszystko powiedziałem. Został jeszcze tylko „rorikon”… — Morozow zaczął sapać, niezbyt przekonująco udając obrażonego. — Chciałem podać to ładnie, elegancko, z fantazją. Całą noc się przygotowywałem. Ale skoro pan nie ma cierpliwości, to skrócę koniec wykładu. Na kilka sekund umilkł i przymknął oczy. Potem szybko wyrzucił z siebie: — Nimfetka minus głupie zdrobnienie plus miasto, gdzie urodził się cesarz epileptyk… Teraz to już naprawdę wszystko. — Cooo? Nicholas i Sasza spojrzeli po sobie. — Miałem zamiar sformułować to jaśniej, ale sam pan jest sobie winien, że mi przerwał. Idź pan teraz do diabła, chce mi się spać. — Chory wyciągnął szyję i rozdarł się. — Sanitariusz! Chcę do łóżka! Nic więcej już z maniaka się nie udało wyciągnąć.

*** Sasza wyglądała na całkiem zdezorientowaną. — Nic nie zrozumiałam. Jakieś kamyki… gdzieś poleciały… Co to znaczy? — W wierszu zakodowana jest lokalizacja skrytki, gdzie pani ojciec schował pierścień. Myślę, że gdzieś go zakopał, ale żadnej wiechy oznaczającej miejsce tam nie ma — inaczej niepotrzebne były te wszystkie wskazówki: na lewo, w dół, na wschód. — A rękopis? Czy wykład też był zagadką? Ale jak znaleźć rozwiązanie? — spytała szeptem Sasza, kiedy wychodzili z sali.

— Nie martw się, jakoś je znajdziemy — z fałszywym entuzjazmem zapewnił ją Nika. — To mój zawód. Nie poddam się, dopóki nie znajdę odpowiedzi. Dziewczyna nagle, ni stąd, ni zowąd zaczęła chlipać. — Niech mi pan wybaczy, że jestem taka zła… Bóg mnie po — karze, wiem o tym. — Za te trzysta dolarów? — Fandorin objął ją lekko ramieniem. — To dlatego uważa pani siebie za straszną grzesznicę i ciągle błaga Boga o przebaczenie? A ja myślę, że jest pani święta. Słowo honoru. Wyrwała się i pobiegła korytarzem, ocierając łzy. Takich dziewcząt na świecie już nie ma, myślał Nika, patrząc w tamtym kierunku. Kiedyś, w czasach Fiodora Michajłowicza, były, ale dawno wymarły. Tylko ona jakimś cudem ocalała. — Hm, hm — rozległo się skądś z boku głuche pokaszliwanie. Pod oknem stał bodyguard Siwuchy, w swoim nienagannym kombinezonie prawie zlewający się z brązową zasłoną. — Panie Fandorin… Co za spojrzenie: ciarki po skórze! — Oleg Arkadjewicz prosi, żeby pan zajrzał do niego do sali. Nie czekając na odpowiedź, ochroniarz ruszył naprzód. Nie miał nawet cienia wątpliwości, że Nicholas mógłby za nim nie pójść. Nika rozłościł się: Też mi coś — „Oleg Arkadjewicz”! Chyba nie pójdzie za tym Azazellem, niech zna swoje miejsce. Ale przypomniał sobie chudą twarzyczkę małoletniego „geniusza” i zrobiło mu się żal chłopca. Poszedł. Zeszli na parter, przecięli szeroki korytarz centralny i wyszli na wewnętrzny dziedziniec. Okazało się, że „sala” sponsorskiej latorośli to osobny budynek, stojący w głębi ogrodu. Właściwie nie budynek, ale coś w rodzaju hangaru, kształtem i rozmiarami przypominającego kryty kort tenisowy. — I on tutaj siedzi? Bez okien? — spytał Nika za plecami ochroniarza. Igor nie odpowiedział. Może uznał to za coś poniżej swojej godności, a może nie lubił zanadto mleć ozorem. I tak odwiedzający za chwilę sam wszystko zobaczy.

*** Spadkobierca wolnomularza urządził się w gigantycznej „sali chorych” w sposób raczej osobliwy. Światło wpadało z góry, przez oszklony sufit. Wzdłuż metalowych ścian ciągnęła się galeria, na którą prowadziły schody o lekkiej konstrukcji. Na górze zaś wszystko było oklejone jaskrawymi afiszami i posterami, przedstawiającymi Batmanów, Beckhamów i inne postacie panteonu współczesnego nastolatka. Na dole natomiast bez jakiegokolwiek zauważalnego ładu i składu rozstawiono meble i rozmaitą aparaturę: kilka stołów, metalowe i skórzane krzesła na kółkach, komputery, systemy hi–fi, jeszcze jakieś urządzenia. Dwa albo i trzy automaty z sokami i colą, minimotoroller, wszelki sprzęt sportowy, a na najbardziej honorowym miejscu szczerzyła zęby ogromna plastikowa Godzilla. Właściciel całej tej rupieciarni siedział tyłem do wejścia i w skupieniu majstrował przy warsztacie, od czasu do czasu sprawdzając coś w skomplikowanym schemacie na monitorze.

Cóż za cudaczne połączenie dorosłości i infantylizmu, pomyślał Nicholas. Na pewno taki sam był wunderkind Samson Fandorin, który, jeśli wierzyć rodzinnym kronikarzom, w wieku dwunastu lat wynalazł aparat latający i latał na nim nad górami Uralu. — Aha, Nikołaju Aleksandrowiczu — rzekł chłopiec. — Dzięki, że zgodził się pan przyjść do mnie. Sam bym wyszedł do pana, ale tu jest… lepiej. Z dala od ojca zachowywał się całkiem inaczej. Spokojniej, naturalniej, doroślej. — Dlaczego „lepiej”? Chłopiec powiedział do Igora: — Możesz wrócić na miejsce. — Dobrze, Olegu Arkadjewiczu. To ci obyczaje, z lekka skrzywił się Nicholas. Chłopaczek zwraca się na „ty” do dorosłego mężczyzny, a on do niego oficjalnie, z imieniem odojcowskim. Słusznie powiadają, że bogactwo to najgorszy wychowawca. Igor oddalił się i usiadł w kącie przy stole zastawionym dokumentnie jakimiś chytrymi urządzeniami. Obok, na podłodze, leżał starannie zwinięty śpiwór. — Spartanin — uśmiechnął się Oleg, przechwyciwszy spojrzenie Fandorina — zadowala się małym. — Kapitalnie się pan tu urządził. — To mój drugi dom. — Chłopiec spojrzał na gościa spode łba. — Dwa tygodnie w domu, dwa tygodnie tutaj. — Wybaczy pan, ale… na co pana właściwie leczą? — Na różne rzeczy. — Oleg odwrócił się, zaczął montować jakieś urządzenie, przypominające dziecięcy pistolet na wodę. — Poród był nieudany, matka straciła zdrowie, później już niedługo żyła. A ja jestem chodzącym nieporozumieniem. Wszystko we mnie jest nie takie jak trzeba. Tatuś pozytywista ze swoim niepoprawnym optymizmem zapewnia, że jestem anomalią ze znakiem plus. — W głosie chłopca zadźwięczała drwina, ale bez złośliwości, raczej życzliwa. — Problem jednak pozostaje otwarty. Teraz, zgodnie z planem wielkiego doktora Sitz–Korowina, wstrzykują mi preparaty hormonalne. Następnym razem będziemy regulować sen. Jestem dziwadłem, pośpię półtorej — dwie godziny, i to mi wystarcza. A wielki doktor Sitz–Korowin uważa, że w tym tkwi jedna z przyczyn choroby. Będę się uczył kimać osiem godzin na dobę, jak wszyscy normalni ludzie. Wielki doktor Sitz — Korowin ma co do mnie dalekosiężne plany. Druga pięciolatka dobiega końca, trzecia za pasem. Bez finansów Centrum Badań Fizjologii Mózgu nie przetrwa. Fandorin chciał spytać, dlaczego Oleg jest taki zły na lekarza naczelnego, ale uznał, że lepiej z tym poczekać. Chłopiec nie bez powodu wezwał koryfeusza dobrych rad. Jeśli chce coś opowiedzieć, to nie należy go popędzać. — A co takiego pan tu majstruje? — Zajmuję się różnymi głupotami. Przeczytałem, że Japończycy wynaleźli nić polimerową, którą można rozciągać i ściągać z dużą prędkością. Wynaleźć wynaleźli, ale na razie nie mają pomysłu, jak ją wykorzystać. Poprosiłem ojca, żeby sprowadził ten wynalazek. No i zrobiłem zabawkę, ciekawą.

Podniósł plastikowy pistolecik, nacisnął guzik, a z lufy wyleciał jakiś mały, błyszczący przedmiocik. Nicholas przyjrzał się i zobaczył, że to przyssawka na cienkiej lśniącej nici. Przyssawka wczepiła się w grzbiet książki leżącej na kanapie, o trzy metry od stołu. — Teraz włączamy ściąganie… Oleg nacisnął guzik jeszcze raz — i książka znalazła się w jego ręku. Chłopaczek odrzucił głowę w tył i zaniósł się beztroskim rechotem. — Przecież mówiłem, że zajmuję się głupotami. No bo co ja, anomalia, mogę robić? — Ależ to wcale nie są bzdury! — zachwycił się Fandorin. — To wspaniały wynalazek! Na przykład przyda się ludziom, którzy nie mogą się poruszać. Czy mało zresztą jest sposobów wykorzystania czegoś tak wspaniałego! Ale Oleg tylko machnął ręką. — To wszystko bzdury… — Obejrzał się na Igora, potem na drzwi, i zniżył głos… — Ja pana nie po to… Chciałem porozmawiać. Tak w ogóle… Bo nie ma z kim. Przecież nie z Igorkiem. A pan ma twarz taką, no… jakby pan umiał słuchać. I nie wy — paple pan potem. Fandorin mimo woli poczuł się mile połechtany. A i żal mu było tego następcy tronu, zamkniętego w swoim technopałacu jak w złotej klatce. — Chce pan porozmawiać od serca? — Nika uśmiechnął się do chłopca. — Cóż, to spróbujmy. Ale z rozmowy nic nie wyszło. Twarz Olega niespodzianie zmieniła wyraz — stała się wyobcowana, zamknięta. — Nie teraz — wyszeptał. — Przyszedł specjalista od faszerowania mózgów. — Kto? Nika obejrzał się i zobaczył w drzwiach postać w białym fartuchu. Doktor Korowin patrzył na szepczących rozmówców z wesołym zdziwieniem. — Zaprzyjaźniliście się, panowie? To się chwali, to się chwali. O czym panowie rozmawiają? Może ja też się przyłączę? I jakże tu myśleć o rozmowie od serca!

10. „Fitness Mystery’ Nowe zagadki okazały się o wiele trudniejsze od pierwszej. Odwołali Walę z zasadzki na Sawwińskiej (niech teraz ludzie Arkadija Siergiejewicza polują na Ruleta), do wieczora we trójkę przesiedzieli w biurze, ale w końcu do niczego sensownego nie doszli. Zaczęli od P.P.P. „Pierwotne źródło”, od którego Morozow zalecał wyjść, to pewnie powieść Zbrodnia i kara. Ale jak można wychodzić od powieści? Może mimo wszystko myślał o czymś innym? Pięć kamyczków, cztery kamyki… Jakiś bełkot. Machnęli ręką. Przeszli do rękopisu — ostatecznie klienta interesował właśnie rękopis, a nie pierścień. Wydrukowali cały tekst obleśnego wykładu, obracali go i tak, i owak. Wszystko na nic. Do ostatniej szarady, o nimfetce, w ogóle się nie zabrali. Rozeszli się smutni, „przymuleni”, żeby znowu zebrać się następnego dnia o dziesiątej.

***

A nazajutrz, kiedy Nicholas się ubierał, z kieszeni spodni wypadł mu dublon i potoczył się pod łóżko. Magister długo łaził na czworakach i klnąc, macał ręką zakurzoną podłogę. Przeklęta moneta jakby przepadła. Trzeba było odsunąć łóżko. Kiedy Fandorin zobaczył, jak pod listwą mętnie pobłyskuje żółty metal, pomyślał nagle: nie zajmujmy się tymi słowami, które są, trzeba szukać tych, które zginęły! Sprawa od razu ruszyła z miejsca. Przed dziesiątą łamigłówka została w całości rozwiązana. Witając swoje pomocnice, Nika był spokojny, uroczysty. Ale nie śpieszył się, chciał osiągnąć lepszy efekt. Spytał z chytrym uśmiechem: — No jak, ruszyłyście głową w wolnym czasie? — Ja czytam, czytałam i nic nie rozumiem — powiedziała ze skruchą Sasza. — Jestem tępa. — To jakieś głupoty — zgodziła się Wala. — Ja też zero. A pan, szefie? — No, mam coś… Fandorin nie odmówił sobie tej przyjemności i rozkoszował się przez chwilę pauzą, która teraz nastąpiła, a potem podszedł do okna. — Przypieka. Otworzę, bo duszno. Otworzył i… z uroczystego nastroju nic nie zostało. Przez poranny uliczny hałas przedzierały się dźwięki fortepianu. Ałtyn miała dzisiaj lekcję muzyki dopiero o dwunastej, ale już była w domu. To znaczy, że wpadła do redakcji tylko na krótko i szybko wróciła, żeby się przygotować do lekcji. Boi się kompromitacji przed swoim geniuszem. Okno znowu zostało zamknięte. Nika wrócił do stołu i już bez zapału, ponuro zaczął opowiadać: — Co do wykładu, wszystko okazało się bardzo proste. Najwięcej czasu zajęła mi szarada o nimfetce, ale i na nią wystarczyło pół godziny. — Ee tam! — Wala nie chciała uwierzyć. — Zobaczycie same. „Nimfetka minus głupie zdrobnienie plus miasto, gdzie urodził się cesarz epileptyk”. Nimfetka to oczywiście Lolita, którą Morozow wspomniał w wykładzie. Pytanie, co to znaczy „głupie zdrobnienie”. Zacząłem szukać w powieści Nabokowa. Jego bohater nazywa Lolitę skróconym imieniem Lo — rzeczywiście dosyć głupim. Od „Lolity” odejmujemy „Lo”. Co wychodzi? — „Lita”. Co to znaczy? — Na razie nic. Przechodzimy do miejsca urodzenia cesarza epileptyka. — Kto to był? — To właśnie pytanie. Jasne było jedno: poszukiwany cesarz ma jakiś związek z Fiodorem Michajłowiczem. Przecież wiemy, że erudycja Morozowa ma zakres nadzwyczaj wąski, docent na niczym poza biografią pisarza się nie zna. Zajrzałem do encyklopedii, żeby się dowiedzieć, który z cesarzy chorował na epilepsję. Okazało się, że zdumiewająco wielu. Naturalnie istnieje jakiś związek między chorobą i instynktem władzy. Wypisałem imiona władców, i wpisałem do indeksu elektronicznych dzieł zebranych. Odpowiedź znalazła się sama, wystarczyło sprawdzić otrzymaną listę. Aleksander Macedoński? Urodził się w mieście

Pella. „Lita” i „Pella”? Bez sensu. Cezar i Kaligula urodzili się w Rzymie. „Litarzym” — bzdura. Weźmy Piotra Pierwszego. Nauka nie ustaliła, czy konwulsje wielkiego cara miały pochodzenie epileptyczne, ale załóżmy, że miały. Dla nas istotne jest, że o Piotrze mówi się w tekstach Fiodora Michajtowicza wielokrotnie. Ale Piotr urodził się w Moskwie. Co to jest „Litamoskwa”? Nonsens. Idźmy dalej. Napoleon Bonaparte. Działał on na Fiodora Michajłowicza jak czerwona płachta na byka. Wzmianki o nim spotykamy co chwila, przeważnie w kontekście negatywnym. Ale Korsykanin urodził się w Ajaccio. „Litaajaccio”? — Pudło! — Wala kiwnęła głową. — No i kto to w końcu był? — Wyobraźcie sobie, Karol Piąty Habsburg. Król Hiszpanii i cesarz rzymski narodu niemieckiego. W samych tekstach Fiodora Michajtowicza bezpośrednio nie jest wymieniony ani razu, ale w materiałach dodatkowych na dysku znajduje się artykuł na temat Wielkiego Inkwizytora — wiecie, ten sławny rozdział z Braci Karamazow. Wala i Sasza spojrzały po sobie i nic nie powiedziały. — Dobrze, nie będę tego komentował. W artykule mówi się, że studiując historię hiszpańskiej inkwizycji, Fiodor Michajłowicz szczególnie interesował się losem cesarza Karola — też epileptyka, największego monarchy swojej epoki, który dobrowolnie zrzekł się tronu. — „Litamadryt”, tak? — wtrąciła się Wala, która nie miała ochoty słuchać o Karolu Habsburgu. — A co to znaczy? — Nie mam pojęcia. Tym bardziej że Karol nie urodził się w Madrycie i w ogóle nie w Hiszpanii. Przyszedł na świat w tysiąc pięćsetnym roku w Gandawie, czyli po flamandzku — w Gent. — Lita–gent. Lit. agent. Aha, agent literacki! — krzyknęła Sasza. Fandorin roześmiał się zadowolony. — Ot, i cała szarada. Teraz wszystko jest na swoim miejscu. No jasne, po wizycie u kolekcjonera autografów pani ojciec uznał, że korzystniej zwrócić się do agenta. Bo przecież nie chodziło tylko o autograf, ale i o dzieło literackie, a to znaczy, że można sprzedać prawa do jego wydania. Walentina nie była zadowolona. — No, dobrze, agent literacki, ale jak go będziemy szukać? Przecież nie damy ogłoszenia do gazety: „Szanowny pan agent, który zjuchcił rękopis Dostojewskiego, proszę dzwonić pod numer taki a taki”. — Nazwisko agenta zakodowane jest w tekście wykładu — niedbale, jakby to było samo przez się zrozumiałe, powiedział Nicholas, chociaż gdyby nie dublon, który wpadł pod łóżko, raczej wątpliwe, żeby mu się udało znaleźć ten kod. — Ty z pewnością już nauczyłaś się wykładu na pamięć. Co tam jest dziwnego? — Wszystko! Na przykład, ni cholery nie zna się na sado — — maso, a innych chce uczyć. Ja bym mu opowiedziała takie rzeczy… — Nie, dziwne jest co innego. Dziewczyny, zwróciłyście uwagę, jaką Filip Borisowicz ma fenomenalną pamięć? Cytuje całymi fragmentami powieść Gracz i listy. A w dwóch miejscach pamięć mu nagle nie dopisuje, i w obu wypadkach chodzi o personalia. Dziwne! Najpierw nie może sobie przypomnieć pierwszego członu nazwiska literackiego ojca masochizmu. Potem imienia pani Brown, domniemanej kochanki Fiodora Michajłowicza

(zresztą przeczytałem o niej w encyklopedii — Morozow oczernił pisarza, do niczego tam nie doszło). — A jak miała na imię, szefie? — Marfa. To niezwykłe zestawienie — „Marfa Brown”. Trudno je zapomnieć, prawda? A z austriackim pisarzem sprawa całkiem prosta. Każdy jako tako wykształcony człowiek bez żadnych encyklopedii wie, jak się nazywał. — Ja nie wiem. — Wala wzruszyła ramionami. Sasza też się przyznała: — Ani ja. No, Sasza to pół biedy, Wenus w futrze na szczęście nie znalazła się jeszcze w spisie lektur szkolnych. Ale zepsuta Walentina mogłaby lepiej znać klasyków bliskiego jej gatunku. — Leopold von Sacher–Masoch — tak brzmi jego pełne nazwisko. A teraz popatrzmy tutaj. — Nicholas otworzył książkę telefoniczną na założonej stronie. Mamy tu „Agencje literackie, artystyczne i teatralne”. Popatrzcie: SACHER LITERARY & ART AGENCY. Konsultacje we wszystkich sprawach, dotyczących praw autorskich. Pośrednictwo we współpracy z zagranicznymi wydawnictwami, galeriami i domami aukcyjnymi. Zezwolenia na wywóz przedmiotów stanowiących wartość kulturalną, historyczną i artystyczną. Ogłoszenie było obwiedzione ramką i ozdobione logotypem: ręka trzymająca kopię. Wala pochwaliła logo: — Jajcarskie. A co ma z tym wspólnego Marfa? Najefektowniejszą rzecz Nicholas zachował na koniec. — Zadzwoniłem pod wskazany tutaj numer. Że niby chcę wywieźć za granicę obraz. Wiecie, jak się nazywa dyrektorka agencji? Marfa Sacher. — Nikołaju Aleksandrowiczu! — Szefie! Pan to naprawdę… I znowu, jak poprzednim razem, Fandorin został nagrodzony za dedukcję pocałunkami w oba policzki: przez Walę gorącym i wilgotnym, przez Saszę chłodnym i suchym. — To jeszcze nie wszystko — powiedział skromnie. — Zdążyłem zebrać o Marfie Sacher trochę informacji w Internecie. Okazuje się, że to osoba dosyć znana. Żadna gwiazda, oczywiście, ale wiecie, z tych paniuś, które często bywają na różnych prezentacjach, bankietach, wernisażach i trafiają do kronik towarzyskich w kolorowych pismach. Widziałyście na pewno. Takie małe zdjęcia na końcu numeru. — Ja nie widziałam — powiedziała Sasza. — Oczywiście, widziałam — potwierdziła Wala. — Sama tam kilka razy się znalazłam. Nicholas poprosił dziewczyny do komputera. — Zrobiłem zakładki… O, to jest z pisma „Wielki Styl” w wersji on–line: bal maskowy z okazji otwarcia sklepu z ekskluzywnymi klapkami w Pasażu Tretiakowskim. Widzicie? „Pisarz Boris Akunin i agentka literacka Marfa Sacher”. A tu fotoreportaż z jubileuszu nocnego klubu „Odlot”: „Reżyser filmowy Nikita Michałków, producent Anatolij Maksimów i lwica salonowa Marfa Sacher”. Lwica znakomicie nadawała się do życia towarzyskiego: sztuczna opalenizna, oszałamiające kreacje, martwy botoksowy uśmiech na pół twarzy. I wiek jak trzeba,

elastyczny. Pilnie dbające o siebie panie osiągają go właśnie po trzydziestce i rozciągają tę wieczną młodość do lat sześćdziesięciu, a niektóre nawet dłużej. — Kronikarze nie zawsze wiedzą, kim jest ta elegancka osoba. — Nika nadal demonstrował rezultaty swoich łowów. — Tutaj na przykład jest podpis „Wizażysta Raul Chwostienko z przyjaciółką”. Ta przyjaciółka to Marfa Sacher. — Aha — powiedziała Wala — ktoś z naszych mówił, że Raul podobno kręci z jakąś odjazdową laską. Chcę powiedzieć: romansuje z jakąś elegancką kobietą. Wszyscy mieli zlew, bo Raulek jest bardziej homo niż sapiens. — Jest jeszcze ciekawy artykulik na stronie www.pomyje.ru, gdzie gromadzi się plotki o wszystkich choć trochę znanych ludziach. Co my tu mamy? — Nicholas przeszedł do następnej zakładki. — Marfa Sacher — bizneswoman o szerokim zakresie działania, głównie w branży intelektualno–artystycznej. Specjalizuje się w przerzucaniu dzieł sztuki za granicę, nie gardząc sposobem. Panuje opinia, że nie ma dla niej nic niemożliwego. Poza tym pomaga taniej przewieźć ładunek przez komorę celną, rozwiązać problemy wizowe, zdobyć wszelakie zaświadczenia. Z artykułu można się dowiedzieć, że „jej sklepik nazywa się agencją artystyczno–literacką” tylko żeby ładniej brzmiało, chociaż naprawdę handluje się tam też prawami autorskimi. No i ostatnia rzecz. — Fandorin wszedł na stronę pisma internetowego „Republika Rublowka”, przeznaczonego dla mieszkańców tego rezerwatu Nowych Ruskich. — Wywiad z interesującą nas osobą — Przeważnie same głupstwa: jakie torebki pani lubi, co pani sądzi o liposukcji, ulubiony zapach i tak dalej. Ale dwa fragmenty przeczytam głośno. Pierwszy — jako charakterystykę obiektu. Pytanie: „Marfo, a co dla pani jest najważniejsze w życiu?”. Odpowiedź: „Kontrolować sytuację, złapać ją za kark. Satysfakcja, że to nie ty się obracasz wokół Słońca, ale Słońce wokół ciebie. Na ścianie w moim biurze wisi hasło, to moje credo: «Widzisz zdobycz — chwytaj ją. Sacher» (śmieje się)”. Żelazna dama — podsumował Nika. — Jak do takiej podejść, oto jest pytanie. Jeśli wprost spytać o rękopis, odpowiedzi raczej na pewno się nie otrzyma. Taki rekin nic nie zrobi, jeśli nie widzi w tym korzyści. Byle nie poszło gorzej niż z kolekcjonerem. Dzięki Bogu, naszym zadaniem nie jest wydarcie jej rękopisu z gardła. Ale zanim przekażemy tę informację zamawiającemu, powinniśmy się upewnić, że tekst rzeczywiście jest u agentki. Dla „Kraju Rad” to kwestia honoru zawodowego. Dlatego proponuję nie atakować czołowo, tylko przeprowadzić manewr skrzydłowy. Myślę, że najpierw trzeba się tej Marfie przyjrzeć, poobserwować ją. W tym samym wywiadzie znalazłem pożyteczną informację… — Fandorin przekręcił tekst do odpowiedniego miejsca. — Pytanie: „Jak się pani udaje tak świetnie wyglądać?”. Odpowiedź: „Człowiek na poziomie zawsze powinien być w dobrej formie. Wstaję późno i zaczynam dzień od naprzemiennego prysznica. Przed południem, godzinę lub dwie, zawsze ćwiczę w «Fitness Mystery». W dni parzyste na symulatorach, w nieparzyste gram z trenerem w tenisa. Potem można się trochę zrelaksować. Latem zawsze jadam obiady w «Priboju». Dopiero potem zaczynam swój dzień pracy, od czwartej do późnego wieczora. A potem udaję się do klubu — łączyć przyjemne z pożytecznym. Spotkania biznesowe, kontakty z przyjaciółmi. Wszystko to są ciekawi, dobrze sytuowani ludzie. Świetne kontakty mam z…”. No, dalej zaczyna się chwalić znajomościami, to nieciekawe. Wala, ty jesteś stara mieszkanka Rublowki. Gdzie jest „Fitness Mystery” i restauracja „Priboj”?

— „Mystery” to największy kompleks sportowy. A „Priboj” — miejsce spotkań. I pojeść można, i poopalać się. Karmią, co prawda, niespecjalnie, za to jest świeże powietrze, rzeczka i plaża obok. Wcina się sałatkę z rukoli i gapi na facetów w slipach. Fajnie. Niech mi pan pozwoli tej Marfie lepiej się przyjrzeć. Jest jakaś większa fotka? Asystentka oglądała zdjęcie Marfy Sacher najwyżej minutę — to wystarczyło do sporządzenia portretu psychologicznego. — Klient rozpracowany. Takich rybek widziałam wiele. Dla nich istnieją tylko dwie przynęty — kasa i szpan. To znaczy pieniądze i prestiż, czyli imidż. Za to oddałyby nie wiem co. Ale tylko za to, inna waluta się nie liczy. Kasy Marfusi za informację dać nie możemy. Wniosek: bierzemy ją na prestiż. — Jak to? Nicholas słuchał pomocnicy z szacunkiem — wiedział, że w tych sprawach jest o wiele bardziej kompetentna. A Walę ogarnęło prawdziwe natchnienie. — Pytań na razie proszę nie zadawać. — Obrzuciła szefa sceptycznym wzrokiem. — Koszulę od Brioniego ma pan jeszcze całą? Tę, którą panu dałam na Dzień Mężczyzn? Koszula leżała zapakowana w szafie. Nika ani razu jej nie włożył, nie była w jego stylu. — Niech pan ją włoży. Do tego kremowa marynarka, ma pan taką. Mokasyny. Spodnie wszystko jedno jakie, ale koniecznie białe. I zegarek — ten od angielskiej cioci. — Nie lubię go, jest ciężki — poskarżył się Fandorin. — Za to roleks. Nicholas spróbował się zbuntować: — Po co to wszystko? Przecież zamierzamy Marfę śledzić, a nie wybieramy się do niej z wizytą! — Niech pan robi to, co mówię. Powinien pan wyglądać na sto melonów. Teraz ty. — Odwróciła się do Saszy i westchnęła: — No taaa… Ciężki przypadek. — A ona nam po co? — ruszył Fandorin na pomoc dziewczynie. Ale Walentina nawet na niego nie spojrzała. — Spoko, szefie. To ja piszę scenariusz. Uuuch, Saszka, trzeba będzie się z tobą pomęczyć. No więc tak. — Spojrzała na zegarek. — Kopciuszka zabieram ze sobą. Doprowadzę go do porządku, przyodzieję. To zajmie dwie godziny. Jeszcze trzeba wyciągnąć odpowiednią brykę. — Racja — zgodził się Fandorin. — Tylko jakąś skromniejszą. Mój Anglik i twoja jadowita Włoszka się nie nadają, zbyt rzucają się w oczy. Wala pomyślała chwilę. — Luzik, szefie. Przyjadę po pana dokładnie o pierwszej. Niech pan się ubierze po ludzku, uczesze i czeka.

*** Nika się rzeczywiście uczesał — zrobił staranny przedziałek pośrodku i nawet włosy potraktował żelem, żeby błyszczały. Ale ubrał się nie tak, jak Wala mu poleciła, tylko tak, jak ubierają się snobi w Anglii: granatowa marynarka, biała koszula z krawatem (na nim emblemat Eton), jasne spodnie, wyczyszczone na glans czarne półbuty, z kieszonki ledwo

wystaje błękitna chusteczka. Michael Caine z filmu Dirty Rotten Scoundrels. Ciocia Cynthia by pochwaliła. Dokładnie o pierwszej z ulicy Solanka, z trudem mieszcząc się w bramie, wjechała na podwórze limuzyna — bentley w kolorze pierwszego śniegu. Za kierownicą siedziała Walentina: spodnium, lustrzane okulary, w uchu słuchawka. Na tylnym siedzeniu widać było Saszę, ale Nika tak osłupiał, że nawet w jej stronę nie spojrzał. — Klasa! — pochwaliła asystentka ubiór szefa. — Prawdziwe mejd in Brityn! — Czyś ty oszalała? Przecież mówiłem: skromny! Szkoda, że hummerem nie przyjechałaś! — Na hummera nikt na Rublowce akurat by nie zwrócił uwagi — odparła Wala. — Jest ich tam tyle, ile ład w Samarze. Nam by nie pasował. Za to ta bryka jest taka jak trzeba. Pożyczyłam ją od kumpla. Wszystko pod kontrolą, szefie. Lepiej niech pan popatrzy na naszą laskę. Saszka, helou! Z samochodu niezdarnie wygramoliła się Sasza Morozow. Fandorin ledwie ją poznał. Włosy — platynowej barwy, rozpuszczone, gładko uczesane. Tiszert, cały w koralikach, fasonem i rozmiarem przypominał raczej stanik. W pępku, nie wiadomo na czym się trzymając, migotał ogromny stras. Biała spódniczka ledwo okrywała biodra, za to czerwone zamszowe botki kończyły się powyżej kolan. Spod warstwy kosmetyków praktycznie nie widać było twarzy. — A to się zagapił! — zazdrośnie skomentowała Walentina. — Co ja, głupia, narobiłam! A Sasza ze skruszoną miną wymamrotała: — Powiedziała, że tak trzeba, dla sprawy. Po czym spróbowała obciągnąć spódnicę. — Czas, proszę państwa! Czas goni! — ponagliła ich Wala. — Szczupaczek, czyli rekin, gra w tenisa do drugiej. A my musimy tam gnać przez całe miasto. Swój scenariusz asystentka przedstawiła, już siedząc za kierownicą. — Przyczepiamy się do niej przed „Mystery”. Żeby zauważyła nasze auto. Podjeżdżamy do „Priboju” — to obok, pięćset metrów. Miejmy nadzieję, że wywiad nie kłamie i Marfusia je obiad sama. Jeśli nie, trzeba będzie wnieść do planu poprawki. Na bieżąco. — Ale co to za plan? Mówiłaś, że nasza przynęta to imidż. Czyli co? — Nie co, ale kto. Szykowny dżentelmen w śnieżnobiałym bentleyu. Pan, szefie, tak, pan — wyjaśniła pomocnica, kiedy Nicholas zamrugał oczami. — Takiemu dżentelmenowi żadna cipka z Rublowki się nie oprze. Niech się pan jej przedstawi, zacznie światową rozmowę, tak jak pan to potrafi. Kiedy będzie się pan przedstawiał, musi pan koniecznie powiedzieć, że jest pan baronetem — to jest kul. Lekki angielski akcent nie zaszkodzi. Kulturalna rozmowa: Coelho–Murakami, Robsky–Dostoevsky. Sama panu opowie o rękopisie, zobaczy pan. Na pewno będzie chciała zaszpanować. — Czekaj, Walu. Jeśli dobrze rozumiem, chcesz, żebym uderzył do tej kobiety. Ale przecież są ze mną dwie dziewczyny. Nie lepiej, żebym był sam? — Och, szefie, nic pan nie rozumie! Króla poznaje się po świcie! Ja jestem ochroniarka, to na Rublowce ostatni pisk mody. Widzi pan, mam lustrzane okulary i przewód za uchem. Pan z Saszką usiądzie przy jednym stoliku, a ja przy sąsiednim, tak trzeba. Popijam coca–colę, obracam głową jak nakręcona. Saszka to pana dupencja. Chciałam powiedzieć, kochanka.

Człowiek znający się na rzeczy wie od razu: solidny dżentelmen z klasą zabrał tu swoją dziewczynę, żeby coś zjeść i poopalać się. Takiego odstrzelonego Marfa pana od razu wyczai. Zacznie się gapić, kombinować, co z pana za gościu. Pan na nią też trochę będzie lukał. Zostawia pan swoją laseczkę, przysiada się. Jej jest przyjemnie — bo cały „Priboj” to widzi. Za taki pi–ar zaraz opowie, co tylko pan chce. Plan był chyba niezły. Istotnie, naprowadzić Marfę Sacher na rozmowę o rękopisie będzie nietrudno. Można napomknąć o znajomościach w kręgu londyńskich wydawców. Wala zadzwoniła do klubu sportowego, pogadała z administratorką, zwracając się do niej per „Wierunia”. Zameldowała: — Wszystko okej, szefie. Marfusia gra w tenisa. Cała naprzód! Wykręciła przez linię ciągłą i pognała prosto po środkowej, z szybkością dwieście na godzinę. — Zwariowałaś?! Zatrzymają cię! — Po Kutuzowa można — lekceważąco rzuciła asystentka. — Jeśli, oczywiście, ma się bentleya i w numerze trzy litery A. Inaczej się spóźnimy.

*** Nie spóźnili się. Przyjechali nawet wcześniej. Obszerny parking przed klubem sportowym był cały zastawiony drogimi samochodami — nie sposób szpilki wetknąć. Dostrzegli, co prawda, jedno jedyne miejsce, ale tam już przymierzał się do wjechania tyłem czarny dżip. Jeszcze czego! Wala dała gazu i wkręciła się w prześwit przed samym nosem konkurenta. — No wiesz! Jesteś bezczelna — skarcił ją Nika. Tego samego zdania był kierowca dżipa. Wielki mężczyzna o kwadratowej twarzy niespiesznie wygramolił się ze swojego katafalku i tak samo niespiesznie podszedł. — Hej, gdzie cię uczyli jeździć? To moje miejsce. Już cię tu nie ma! — Odwal się — leniwie rzuciła niewychowana asystentka. Kwadratowy zaczął sapać. — Chamstwo! Ale pożałujesz tego. I nie obchodzi mnie, czyja jesteś dupa. Tego Wala nie mogła znieść. — Facet, chcesz mieć problemy? — Wyskoczyła z samochodu. — Mogę ci załatwić. — Sam cię załatwię, suko. Wiesz, kto ja jestem? Wróg chamstwa nie zdążył jej tego wyjaśnić, bo zgiął się wpół, kiedy Wala dźgnęła go swoim stalowym palcem w splot słoneczny. — To jeszcze nie jest problem, gnoju. Problemy cię dopiero czekają. Spieprzaj, jasne? — Jasne — wychrypiał kwadratowy i pokuśtykał z powrotem.. Fandorina aż zatrzęsło na widok tej gorszącej sceny. — Walentina, zachowujesz się obrzydliwie. A pomocnica była uosobieniem spokoju — incydent ani trochę nie zepsuł jej humoru, wręcz przeciwnie. — Nikołaju Aleksandrowiczu, tu jest Rublowka. Tutaj inaczej się nie da. Cienka warstwa lakieru, pod nią dżungla. Jeśli się nie szczerzy kłów, to raz — dwa człowieka zadepczą.

*** Kiedy czekali na Marfę Sacher, Walentina stała oparta łokciami o drzwi i zabawiała Nike i Saszę, wygłaszając studium antropologiczne — dzieliła klientelę „Fitness Mystery” na kategorie. — Wszystkie mieszkanki Rublowki, z małymi wyjątkami, można zaliczyć do którejś z czterech kategorii — pouczała, starając się zachować słownictwo prawdziwej damy. — Każda ma swoje zewnętrzne oznaki. Ta na przykład — pokazała panią, która wyszła z klubu — to najwyższy sort. Żona wysokiego urzędasa. Teraz na Rublowce oni są najważniejsi. Na swoją forsę nie zapracowali, po prostu nachapali się. Nie mają czego się bać, nikt ich nie ruszy. Widzi pan, jaka ważna. Nie patrzy na boki, tylko lekko się uśmiecha, bo nie ma powodu, żeby się denerwować. Wsiądzie do audi 8 albo do bmw, oczywiście z numerem federalnym. Tak właśnie było: pani wsiadła do czarnej limuzyny z kogutem i odjechała. — Ta jest ze struktur siłowych — bez chwili zastanowienia oceniła Wala następną sportsmenkę. — Od razu widać: żadnych uśmieszków, usta jak sklejone butaprenem. Żona gliniarza albo prokuratora. Takie nie mają zwyczaju się uśmiechać. Bryka też czarna — gelandewagen albo lexus, dżip. Nicholas tylko pokręcił głową — strzał w dziesiątkę. — A ta? — spytał o skromną, kulturalnie wyglądającą kobietę z plecakiem na ramieniu. — Zwykła burżujka, teraz takie są na szarym końcu. Mąż ma pieniądze, ale wszystkie wkłada w biznes. Nie wycofa ot, tak sobie, miliona z obiegu, żeby dokupić dziesięć arów do działki. Kobitka zaraz wsiądzie do zwykłego merca albo nawet do volva. No i znowu zgadła. — Jaka ładna! — powiedziała Sasza o przystojnej i dobrze ubranej pannie, która lekko zbiegła po schodach. — Niepodobna do reszty. — Racja. To jest czwarta kategoria. Złota młodzież. Córka jakiegoś buraka, to znaczy gościa z pierwszych trzech kategorii. Cały dzień łazi po butikach i kawiarniach. Ma sportowy wóz albo kabriolet. Dziewczyna istotnie odjechała niskim otwartym samochodem. Zachwycona Sasza zaklaskała w dłonie. — Świetnie! — No dobra. A do jakiej kategorii należy człowiek, którego tak strasznie zwymyślałaś? — spytał Fandorin. — To oczywiście gliniarz. Co, nie widać tego? Wagen, numery, gadka. Pułkownik albo podpułkownik. Zwyczajny wilkołak w mundurze. Tu jest ich od metra. — I ciebie się przestraszył? Wala roześmiała się. — No jasne. Przecież wie, że ja wiem, że on jest gliną. Jeśli tak nim pomiatam, to znaczy, że mam prawo. Uwaga, to ona! Z drzwi wyszła szczupła kobieta w indyjskim sari i wielkich ciemnych okularach, z torbą tenisową na ramieniu. Nicholas w życiu nie rozpoznałby w niej ślicznotki ze zdjęć w plotkarskich magazynach, ale oku Wali można było ufać.

Sasza szepnęła: — A ta do jakiego wsiądzie samochodu? — Zgrywa się na gwiazdę, na Rublowce takich jest niedużo, za mało ich na oddzielną kategorię — oceniła na głos Wala. — Prawdziwej kasy nie ma. Jakaś niezbyt droga bryka, ale z pretensjami. Albo o, tamten kabriolecik peugeot, wrangler lub otwarty cruiser… Marfa Sacher wsiadła do czerwonego dżipa wranglera. — Brawo, Walentina. — Nika skłonił głowę. — Siadaj, jedziemy za nią. Ale asystentka popadła w zadumę. — Szefie, dobrze jej się pan przyjrzał? — Tak, a co? — Widział pan, jak spojrzała na mnie, kiedy nas mijała? — Nie, nie zwróciłem uwagi. Walentina cmoknęła. — Zmiana planu. — Dlaczego? — Nie poleci na pana. Znam dobrze to spojrzenie. W pańskim Internecie nie napisali o najważniejszym. Ona jest różowa, na bank. To znaczy, na sto procent. — Jaka, jaka? — Różowa. Lesba. Dlatego zakręciła z błękitnym Raulkiem. Bo to wygodne i dla niego, i dla niej. Szefie, niech pan siada za kółko. Zdjęła z nosa lustrzane okulary, wyjęła nausznik. Oddała je Nicholasowi. — O co chodzi? — Spoko. Na arenę wchodzi Walentina, pogromczyni różowych lwic. Legenda się zmienia. Wy jesteście tato i córka. Albo tata i jego lacha. Nieważne. Usiądziecie sobie, zjecie obiad. Ja wszystko załatwię.

*** Stoliki ustawiono na drewnianym pomoście, który zawisł wprost nad rzeką. Po lewej, na takim samym pomoście, stały leżaki. Łagodny cień parasola, fale chłodnego powietrza z wentylatorów — wszystko tutaj skłaniało do relaksu, czyli jak mawiano dawno temu, wywczasów. — Ceny nie są zbyt wygórowane — zakomunikowała Sasza, która zaczęła studiować menu. — Sałatka z krabów dwadzieścia dwa ruble, bitki z wołowiny australijskiej — pięćdziesiąt pięć. A czym się różni australijska od naszej? — Diabli wiedzą. Ale to nie ruble, to j.u. — jednostki umowne. Widzisz? Na dole jest napisane. Dziewczyna z przerażeniem odłożyła kartę. — Nie martw się. Wybierz, co chcesz. Klient opłaca wszystkie wydatki. Nicholas pomachał platynową kartą kredytową od Arkadija Siergiejewicza, ale sam jeszcze nie zajrzał do menu — cały czas śledził „obiekt”, Marfę Sacher. Teraz właśnie przydały się lustrzane okulary.

Wala zajęła stolik w sąsiedztwie agentki, która na szczęście jadła sama. Teraz akurat, zaciągając się papierosem, składała zamówienie. Zachowywała się z wielką pewnością siebie, słychać ją było z daleka. Wszystko wskazywało na to, że damulka czuje się tu jak u siebie w domu: — Po prostu proszę pokrajać trochę zieleninki, kropelkę acetto balsamico, łyżeczkę oliwy, Mario wie, jaką sałatkę lubię. A ryby jakie dziś macie? Ledwo kelner się oddalił, Walentina wkroczyła do akcji. Podeszła z papierosem w ręku, coś powiedziała — na pewno poprosiła o ogień. Schyliła się nad zapalniczką i rzuciła na Marfę długie spojrzenie spod grzywki (Fandorin skrzywił się). — A mogę wziąć zakąskę, zupę, drugie i deser? — Sasza trąciła Nicholasa w rękę. — Co? No jasne, możesz. Kiedy się znowu odwrócił, obie ślicznotki już siedziały obok siebie, a kelner przenosił nakrycie Wali na stolik Marfy. — Zdaje się, że kontakt został nawiązany — rzekł szeptem Nika. — Mhm. Ale Saszę ciekawiło w otoczeniu zbyt wiele rzeczy. Kiedy ustaliła, jakie dania wybierze, zaczęła kręcić głową na wszystkie strony. — Oj, niech pan popatrzy, zupełnie naga! Na najbliższej stolików leżance pupą do góry opalała się fantastycznie zbudowana dziewczyna. W pierwszej chwili Nicholasowi też się wydało, że nic nie ma na sobie. — Coś ty, ma majtki. Widzisz? Z przedziałka między pośladkami wysuwał się sznureczek cielistej barwy i rozwidlając się, obejmował talię. Nicholas czym prędzej odwrócił oczy. Przyniesiono przystawki: dla niego sałatkę, dla Saszy — śledzia pod pierzynką. Dziewczyna w skupieniu zaczęła operować widelcem. Przy interesującym Nike stoliku przyjaźń umacniała się wprost w oczach. Marfa i Wala o czymś szeptały, widelcami dzióbały sobie nawzajem w talerzach. Asystentka ani razu nie spojrzała na szefa, idealnie wcieliła się w rolę. Ale po dziesięciu minutach wstała nagle, skierowała się w stronę toalety i rzuciła na Nike szybkie, wymowne spojrzenie. Odczekał chwilę i też udał się w tamtym kierunku. — Wszystko gra — szybko powiedziała pomocnica, poprawiając fryzurę przed lustrem. — Zaraz pojedziemy do niej obejrzeć kolekcję motyli. Mieszka w Żukowce. Ciekawa kobieta. Z szarmem. — Jakich znowu motyli? — nerwowo zaszeptał Fandorin. — Walentina, wcale nie oczekuję od ciebie takich ofiar! Spojrzała na niego przenikliwie. — Dla pana, Nikołaju Aleksandrowiczu, zgodzę się na wszystko. Przecież pan wie. — Ale ja nie chcę! — rozzłościł się. — Czy bez tego nie można z nią porozmawiać o Dostojewskim? Wala się ucieszyła. — Jest pan zazdrosny? — Co ma do tego zazdrość?

— No to nie ma o czym mówić. Porelaksujcie się tutaj z Saszką parę godzin. Potem jedźcie do Żukowki, tam jest włoska kafejka. I czekajcie. Tu ma pan kluczyki. Mnie podwiezie Marfusia. — A papiery wozu? — Po co? Kto na Rublowce zatrzyma bentleya?

*** Sasza najadła się za wszystkie czasy, a ponieważ nie było się dokąd śpieszyć, w c i ą g n ę ł a (jeszcze jedno słowo z glosariusza Wali) całe trzy desery. Nika się nudził. Nie mając nic do roboty, przysłuchiwał się rozmowom. Po lewej dwaj młodzi ludzie w konceptualnie zniszczonych tiszertach z zapałem omawiali nowe modele telefonów komórkowych. Po prawej l a n c z o w a ł samotny biznesmen w letnim lnianym garniturze, cały czas prowadząc rozmowy przez komórkę. Poszczególne słowa były niby wszystkie zrozumiałe, ale sens wypowiedzi Nicholasowi się wymykał. — Ja już dałem mesydż, że w sensie poparcia jesteśmy za. I zapewniamy fan. Ale tylko jak będzie saport… — i dalej w tym samym stylu. Biznesmen wyszedł, a przy jego stole usiadła parka, chłopak z dziewczyną, oboje w strojach kąpielowych, i głośno zaczęli omawiać różne intymne sprawy. — O jaki obciach ci lata, Serż? Jestem zszokowana na maksa! — gorączkowała się panienka, posługująca się cudaczną mieszaniną żargonu więziennego i żargonu pism kobiecych, popularnych wśród obecnej młodzieży. — Też coś, niewydepilowana! A ty sam, słyszałeś o dezodorantach? — Ochujałaś! — obruszył się kawaler. — Nos ci zatkało? Weź, powąchaj! Hugo Boss, letnia kolekcja! Mi się zdaje, bejbe, że powinnaś poważnie przemyśleć nasz związek. Partnera seksualnego trzeba szanować! Nicholas poczerwieniał i zaskrzypiał krzesłem. — Sasza, może przeniesiemy się na leżaki?

*** Sasza poopalała się, potem pojechali do Żukowki, tam jeszcze trochę posiedzieli w kawiarni. Walentina kazała na siebie czekać. Dziewczyna kilka razy pytała, gdzie jest Wala i co się stało, ale Fandorin odpowiadał wymijająco. W końcu się doczekali. Walentina podeszła leniwym krokiem sytej kotki i wymruczała: — Uch, ale jestem głodna! Dziewczyny, co tam macie za sałatkę na wystawie? Dajcie szybko! I bułeczkę! Dwie! Nicholas od dawna nie miał złudzeń co do kośćca moralnego asystentki, powstrzymał się więc od upomnień i spytał tylko: — No jak? Walentina mrugnęła.

— Bingo! „Nie ma takich twierdz, których by nie mogli zdobyć bolszewicy!”. To z jednego filmu, starego. — A więc naprawdę ma rękopis? Możemy powiadomić klienta? Nika wiedział, że pomocnica niechętnie skróci opowieść o swoich dokonaniach, ale Sasza nie powinna wysłuchiwać tych wszystkich niesmacznych szczegółów. Nie udało mu się jednak powstrzymać Wali. — Już opowiadam. Przyjeżdżamy do Marfusi. Najpierw to tamto, pooglądałyśmy motylki… — Zerknęła wymownie na szefa. — Wiem, to się nazywa insektarium — wtrąciła Sasza. — Dużo ma motyli? Ładne? — Tylko dwa, ale super. Nika kopnął ją pod stołem. — Co z rękopisem? Jak naprowadziłaś ją na temat? — Wszystko zgodnie z planem. Piłyśmy kawę, paplały o literaturze. Jesteśmy przecież kulturalne dziewczyny. Ona uwielbia Murakami, Coelho dla niej za prosty, ale Haruki — super. To ja jej mówię: Twój Japoniec jest badziewiasty, ale rosyjska klasyka — rulez. Po Dostojewskim, mówię, mam kisiel w majtkach. Czytam w domu Dzieła zebrane, pięćdziesiąt tomów, od pierwszego do ostatniego, a jak skończę, to zaczynam od nowa. Co byś nie gadała, to nasza rosyjska literatura jest największa na świecie. Szczególnie Dostojewski, mówię, strasznie mnie kręci. Taki seksowny! U niego masz i sado–maso, i fetysz, i lesbi, tylko trzeba umieć czytać między wierszami. I powtórzyłam jej wykład ojca Saszy, prawie słowo w słowo. — O miłości lesbijskiej nic tam nie było. A kompletne wydanie dzieł Fiodora Michajłowicza liczy nie pięćdziesiąt tomów, tylko trzydzieści — uściślił Fandorin. — Nieważne. Liczy się, że Marfuśka połknęła haczyk. Mówi: „A jeśli ci dam poczytać powieść Dostojewskiego, której nikt na świecie jeszcze nie czytał? Bo mam”. A ja na to: „Ee tam”. No to mi powiedziała, jak było. Przyszedł do niej jakiś jeleń z uszami (tak określiła twojego starego, Saszka. Znaczy ojca). W telewizji widział program o agencji — Marfusia zapłaciła kanałowi, dla pi–aru. Że niby ścisłe kontakty ze światem kulturalnym, z zagranicznymi wydawcami. No i kupił to. Znaczy uwierzył. Zadzwonił do agencji, a potem przyszedł. Uprzejmy taki, skromniutki, w okularkach. Szkoda, że teraz nie może go zobaczyć! — Wala się zaśmiała. — Trzeba ją potem będzie zaprowadzić do kliniki. Marfusi się spodoba… Wracając do rzeczy, wzięła wtedy kawałek rękopisu i zawiozła go do ekspertki, podobno najważniejszej od Dostojewskiego. A ta mówi: bankowo. — Jak się nazywa ekspertka? — spytał Nicholas. — Nie pytałam. Co, trzeba było spytać? — Niekoniecznie, ja i tak wiem. To dlatego Eleonora Iwanowna zaśmiała się, kiedy powiedział jej przez telefon o rękopisie. „Nowy gotowy” — tak się wyraziła. I potem też zachowywała się dziwnie… — Śmiesznie opowiadała o tej ekspertce. Wcześniej się dowiedziała, że tamta ma taksę — sto dolarów. Przychodzi, a stara chce trzysta. I nawet nie bardzo się zdziwiła, zupełnie jakby jej co rano przynosili nowego Dostojewskiego. Marfusia na to: „Nie ma mowy. Sto daję od razu, dwieście potem”. No, a kiedy dostała ekspertyzę, wykiwała emerytkę. „Wstyd, mówi, w pani wieku nabierać klientów”. Marfusi nie zrobisz w jajo. Teraz Nika zrozumiał, dlaczego pani Morgunow zachowywała się wobec niego tak nieufnie i nie dała mu do rąk wyników ekspertyzy, póki się z nią nie rozliczył. Teraz w ogóle

wiele rzeczy zaczynało się wyjaśniać. Nie bardzo się zdziwiła? A co się miała dziwić? To niemal pewne, że już wcześniej do Eleonory Iwanowny zgłosił się „kolekcjoner” Łuzgajew, z innym fragmentem tego samego tekstu. Na pewno też dlatego podniosła taryfę. Zareagowała na wzrost popytu, chciwa wiedźma. — Co było dalej? Dała zaliczkę Morozowowi? — Ani grosza mu nie dała. Od Marfusi nie tak łatwo wyciągnąć kasę. Nagadała docentowi farmazonów. Znaczy, zawróciła jeleniowi w głowie. Powiedziała, że wydać książkę to nie problem, czy u nas, czy też za granicą. Ale zapłacą tylko za pierwszą publikację, a potem każdy, kto będzie chciał, będzie mógł to przedrukować w dowolnym nakładzie. Pisarz dawno już nie żyje, nie ma prawnych spadkobierców. To się nazywa public domain, własność społeczna. Ale jest jeden kruczek, specjalnie wymyślony na takie okazje. Niech pan, mówi, spróbuje podniszczyć kartki, tak żeby rękopis był mało czytelny. A potem — na zasadzie pracy naukowej — odtworzy pan tekst. Wtedy pod względem prawnym będzie to można uznać za pańską redakcję tekstu autorskiego, i uzyska pan wszystkie prawa do niego. To nie baba, ale Duma Państwowa, nawet mądrzejsza. No i tę „redakcję” kupią na całym świecie, Marfusia to załatwi. Weźmie pięćdziesiąt procent za pośrednictwo. Rękopis zostawiła sobie. Powiedziała, że będzie go pokazywać zagranicznym wydawcom, no, a naprawdę po to, żeby się chłopina nie rozmyślił. Zresztą Marfa nie wie, co się z nim stało. Mówi, że gdzieś przepadł, bo nie odpowiada na telefony. — A widziałaś ten rękopis? — Nie. Próbowałam, ale ona zaczęła coś kręcić. Dzisiaj, mówi nie mogę, zraniłam się, krew mi leci. Bo krajała keks i trochę się zacięła nożem w palec. W sumie jedna kropelka krwi wyciekła, zlizałam ją językiem. Na czole Saszy pojawiła się zmarszczka zdziwienia. — Ona mnie specjalnie wabi. — Twarz Wali na powrót nabrała rozpustnego, kociego wyrazu. — Żebym znowu przyjechała. Mówi, schowałam rękopis w bezpiecznym miejscu, bo te papierki warte są minimum milion zielonych. — Jesteś pewna, że to „bezpieczne miejsce” znajduje się w domu? — Tak, powiedziała, przyjedź jutro, wielbicielko Dostojewskiego. Będziesz mogła czytać do upadłego. Tak że rękopis jest tutaj, w Żukowce. Ulica Serafimowicza 25. Sam pan widzi: moja ofiara nie była daremna. Jutro dobrze obmacam te kartki, żeby mieć stuprocentową pewność, i może pan powiadomić klienta. Ale trzeba pamiętać, że Marfa to cwana kobita. Zaśpiewa jeszcze więcej niż kolekcjoner. Chociaż, o ile dobrze rozumiem, to nie nasz problem. Niech sponsor się z nią dogaduje. — Masz rację — zgodził się Fandorin. — Poczekamy do jutra. Dam ci przeczytać ksero, żebyś sprawdziła, czy koniec drugiej części pasuje do początku trzeciej. A zatem odkładamy sprawę do jutrzejszego ranka.

*** Ale do jutrzejszego ranka było jeszcze bardzo daleko. I nie dla wszystkich nadszedł.

*** Nicholasa obudził dzwonek telefonu. Co prawda, nie był to wczesny ranek, wpół do jedenastej. Nocą Fandorin odbył rozmowę z Ałtyn na temat lekcji muzyki — długą, męczącą i bezowocną, bo nie zdecydował się mówić otwartym tekstem, a żona z uporem udawała, że nie pojmuje przyczyny jego niezadowolenia. Położyli się o trzeciej, obrażeni na siebie, a potem on jeszcze długo nie mógł zasnąć. No więc zadzwonił telefon: — Szefie, chujowo jest. — Głos Wali drżał. — Zadzwoniłam do Marfy, tak jak się umawiałyśmy. Słuchawkę podnosi jakiś facet. Myślałam, że to pomyłka. Dzwonię drugi raz — znowu facet. „Pani, pyta mnie, na pewno chciała mówić z Marfą Leonidowną? Nie może podejść, a kto dzwoni?”. Nie spodobało mi się to. Nie odpowiedziałam, rozłączyłam się. Po piętnastu minutach telefon. Ten sam facet. I do mnie — po imieniu i imieniu odojcowskim. Przedstawia się: „Oficer operacyjny taki a taki. W jakich stosunkach pozostawała pani ze zmarłą Sacher?!”. Nika aż krzyknął. — No. Ja też wrzasnęłam. Gliniarz do mnie: „Musimy porozmawiać. Sama pani przyjedzie czy mamy panią doprowadzić?”. Namierzyli mnie przez komórkę. Ktoś Marfę stuknął, na sto procent! Taka rekinka na pewno ma wrogów od groma. A w jej domu wszędzie są moje odciski palców! Niech pan dzwoni, szefie, do swojego posła i wyciągnie mnie z tego!

*** Drżącym palcem wyciskał Nika numer Siwuchy. Krótko opowiedział o wczorajszych wydarzeniach i o Marfie Sacher. Potem o najważniejszym. — Dlaczego nie powiedział mi pan od razu wczoraj, że znalazł rękopis? — spytał Arkadij Siergiejewicz niezadowolonym tonem. — Chcieliśmy jeszcze to sprawdzić. Co ma robić moja Walentina? Stawić się na wezwanie czy nie? Ważny człowiek zamilkł, zastanowił się. Trzeba mu oddać sprawiedliwość, że nie stracił zimnej krwi. — Jest pan pewien, że rękopis był u niej w domu? — Tak powiedziała wczoraj mojej asystentce. — Ohoho. Do diabła z agentką… Byle tylko rękopis nie zginął. Wie pan co? Niech pan powie asystentce, żeby na razie nigdzie nie jechała. Zaraz się dowiem, o co chodzi. Zadzwonię. Dowiadywał się mniej więcej pół godziny. Wala przez ten czas dzwoniła osiem razy. W końcu za dziewiątym razem zadzwonił Arkadij Siergiejewicz. — Mam dwie wiadomości, dobrą i złą. Zacznę, jak zwykle, od dobrej. Marfa Sacher nie została zamordowana. To był nieszczęśliwy wypadek. — Uff — głośno odetchnął Nicholas. — Poślizgnęła się w łazience na mokrej posadzce. Rąbnęła nosem o krawędź bidetu. Z całej siły. Zamiast nosa — krwawa miazga. Sekcja wykazała, że górna część kości nosowej

wbiła się w mózg. Wyjątkowy pech. Coś takiego zdarza się czasem podczas bójki, kiedy ktoś mocno wali pięścią albo kantem dłoni z dołu, pod odpowiednim kątem. A ona rąbnęła całym ciężarem ciała. W dodatku wszystkie stawy rozchwiane, mięśnie rozluźnione. Była pod wpływem narkotyku, to zostało ustalone. We krwi wysokie stężenie jakiegoś świństwa, podali mi nazwę, ale zapomniałem. Naszprycowała się i nie dała rady ustać na nogach. Nie ma podstaw, by podejrzewać umyślne zabójstwo. W domu jest sygnalizacja alarmowa; brak śladów wtargnięcia. Milicję wezwała służąca, mieszka niedaleko na osiedlu. Wracała z gościny późno w nocy, widzi, że w domu pali się światło. Chciała sprawdzić — no i znalazła… Tak że gliniarz chciał pańską dziewuszkę postraszyć. Jego interesują kontakty narkotykowe. Ale wyjaśniłem szefostwu, co i jak. Proszę uspokoić asystentkę. Wezwanie nieaktualne. Czasem dobrze jest żyć w państwie bezprawia, pomyślał Fandorin. Ile przykrych problemów może usunąć parę telefonów! Jeśli, oczywiście, zna się odpowiednich ludzi. — A zła nowina? — Nie ma rękopisu. — Nawet przez telefon słychać było, jak Siwucha zazgrzytał zębami. — Tamci przeszukali dom bardzo starannie, bo mieli nadzieję znaleźć narkotyki. Co jak co, ale szukać to oni potrafią; w końcu zawodowcy. Papiery też wszystkie przejrzeli. Teczki z rękopisem nie ma, pytałem. A przecież to nie szpilka. Tak że nieboszczka okłamała pańską asystentkę. — Pierścienia Porfirego Pietrowicza nie znaleźliśmy… — Nika westchnął. — Ja tego cholernego wierszyka nauczyłem się na pamięć: „Kamyczków pięć poleci w lewą stronę”. Jakich kamyczków? Drogocennych chyba? Ale drogocenne kamienie są tylko cztery: diament, szmaragd, szafir i rubin. Czasem dodaje się perłę, chociaż, ściśle mówiąc, to nie jest kamień. Dlaczego na lewo poleciało pięć, a w dół tylko cztery? Piąty błyska purpurą, więc może chodzi o rubin? Ale pierścień był z brylantem! A co będzie, jeśli wszystko jest nie tak, tylko… — Niech pan posłucha! — rozzłościł się klient. — Niech pan da spokój tym bzdurom o pierścieniu, niech pan sobie nimi nie zaśmieca mózgu! Płacę panu za szukanie rękopisu i na tym proszę się skupić! — Marfa Sacher mówiła Wali o jakimś „bezpiecznym miejscu”. Może o jakimś schowku? — słabym głosem wyraził przypuszczenie Nicholas. Arkadij Siergiejewicz się ożywił. — Chce pan sam poszukać? Ja to zorganizuję, nie ma sprawy. Wierzę w pańskie zdolności.

*** Przed furtką domu numer 25 na Serafimowicza czekał na Fandorina oficer operacyjny w cywilu, siedział w dżipie marki Lexus, to znaczy, według klasyfikacji Wali, stanowił klasyczny okaz „wilkołaka”. Specjalista od spraw kryminalnych spojrzał ze sceptycznym grymasem na tyczkowatego magistra. — Chce pan szukać? Niech pan próbuje.

W subtelności prawne sytuacji — na jakiej podstawie komuś postronnemu pozwala się buszować w domu zmarłej — lepiej było się nie wdawać. Po co mierzyć angielską miarą rosyjskie obyczaje? Nika więc dał sobie spokój. Jest zadanie, należy je wykonać. Przespacerował się po niedużym, ale stylowym mieszkaniu lwicy salonowej. Wszędzie stal, nikiel, chrom, jasne plamy kolorowego plastiku. Barwnie, ale zimno i nieprzytulnie. Nicholas wolałby nocować pod mostem niż mieszkać na tej stacji orbitalnej. Operacyjny patrzył, jak Fandorin chodzi niepewnie po pustych pokojach, aż w końcu pogardliwie rzucił: — Poczekam w samochodzie. — I wyszedł. Gdzie szukać teczki? Nie miał żadnego pomysłu. Zwłaszcza że dom już przeszukano, i to bardzo starannie. Zajrzał do gruntownie wypatroszonego gabinetu, do pomarańczowo–granatowej sypialni, do kuchni, która szczerzyła się powyciąganymi szufladami. Na wszelki wypadek poobracał w palcach dublon. Natchnienie jednak nie chciało nań spłynąć. Za to zachciało mu się do toalety. W ten sposób Nicholas znalazł się w a k w a z o n i e , jak w języku noworuskim określa się węzeł sanitarny — jeśli takowy oczywiście zasługuje na tę dumną nazwę. Węzeł sanitarny Marfy Sacher był właśnie stuprocentową akwazoną. Spuściwszy wodę w muszli, kształtem przypominającej autentyczną muszlę perłopława, Fandorin rozejrzał się dookoła. Jacuzzi, kabina do hydromasażu, lustro na całą ścianę — to nic; najwspanialszą ozdobą obszernego pomieszczenia było wielkie akwarium. Ustawione pośrodku, na specjalnej szafce, migotało błękitnymi blikami; wewnątrz widać było rafę koralową, a dokoła niej zataczał kręgi mały rekinek. To się nazywa prawdziwy szyk! Nika podszedł bliżej i zamarł, oczarowany miarowym, niewyobrażalnie pięknym okrężnym ruchem ryby, o stalowej barwie. Akwarium morskie było od dawna marzeniem męskiej połowy rodziny Fandorinów. Nika i jego syn niekiedy całą godzinę potrafili przestać w sklepie zoologicznym, oglądając różnobarwne korale i ryby o rajskich, tęczowych barwach. Taki rezerwuar jak ten kosztował co najmniej pół miliona rubli. Gdyby udało się zrealizować zamówienie Siwuchy, to kto wie… Strasznie chciał dotknąć palcami rafy, sprawdzić, jakie są te korale. W sklepie, przy sprzedawcy, nie da się tego zrobić, ale tutaj nie było nikogo. Na wszelki wypadek Fandorin obejrzał się na drzwi, podwinął rękaw, nachylił się i zanurzył rękę w ciepłej wodzie. Rekina się nie bał. Te szare, rafowe, nie są groźne. W sklepie mówiono, że można czyścić akwarium, nie zwracając na te ryby w ogóle uwagi. Zresztą nie chciał wkładać ręki za głęboko — obserwował rekina. Ten rzeczywiście nie przejawiał nią żadnego zainteresowania. Uspokojony Fandorin wsadził więc rękę po łokieć i dotknął przedziwnego kamiennego kwiatu jasnoszkarłatnej barwy. Powierzchnia korala okazała się niespodziewanie szorstka i twarda. Cholera, skaleczył sobie rękę! Z palca wypłynęła czerwona kropelka, zbladła i zaczęła się rozpływać. Syknął ze złością.

Nagle srebrzysta torpeda energicznie rzuciła się w środek okręgu. Nicholas ledwo zdążył wyszarpnąć rękę z wody. Rybsko chciwie łyknęło mętną krwawą plamę i — pobudzone — jeszcze z pół minuty miotało się po akwarium, po czym znowu zaczęło zataczać koła. Nicholas zganił się: idiota! No, oczywiście, rekin zareagował na krew. W ten sposób można stracić palec. Zaczął się przyglądać miniaturowemu potworowi, myśląc, że dokładnie taka sama była jego zmarła pani. Piękna, gibka, bezlitosna, spadająca na ofiarę jak błyskawica. Marfa Sacher należała do tego typu kobiet, które zamierzają żyć wiecznie. Kiedyś była małą dziewczynką, która wierzy w bajki, a kiedy podrosła, miała już trzy rzędy ostrych zębów i cieszyła się doskonałym apetytem. Myślała, że połknie cały świat, a tymczasem poślizgnęła się na mokrej podłodze, rąbnęła nosem o bidet i umarła. A teraz nikt już się nie dowie, jak to się naprawdę stało i czy zdążyła cokolwiek ogarnąć swoim zamroczonym umysłem…

*** Zdążyła, jeszcze jak zdążyła.

O Szarym Wilku i Czerwonym Kapturku Ostatni dzień w życiu Marfy Sacher zaczął się od najróżniejszych niepomyślnych znaków. Po pierwsze, pod kołem zaparkowanego wranglera czyhał tłusty czarny kot. To wróży nieszczęście. Po drugie, z torby wypadła Marfie kosmetyczka, a w niej pękło lusterko. To też cholerny pech. Po trzecie, przy skręcie do „Fitness Mystery” dyżurował milicjant z drogówki, ogniście rudy, a to już (jak wiedzą kierowcy) zupełny niefart. Marfa zwróciła uwagę na niebezpieczne znaki — przywykła zwracać uwagę na wszystko, nawet na głupstwa. Ale nie przejęła się tym, bo w końcu głupstwo to głupstwo. Agentka nie wierzyła we wróżby. No i dobrze robiła — przynajmniej tak się Marfie wydawało w środku dnia, kiedy trafił się jej dar od losu w postaci odlotowej dziewczyny, Wali. Wyjątkowe stworzenie. Co zatrat, żeby w dziewczynie wszystko było super: i uroda, figura, i temperament. A jaka siła w rękach! Wszystko poszło okej. Marfatak się rozczuliła, że omal nie spóźniła się na spotkanie biznesowe. Ale nie, nie spóźniła się. Nigdy nigdzie się nie spóźniała, chyba że naumyślnie. Miała spotkanie z pewnym bibliofilem, którego zatrzymano z szesnastowieczną Biblią. Aten kretyn nie domyślił się, że trzeba rozwiązać problem na miejscu, i teraz groziło mu od trzech do siedmiu lat. Dostał zakaz wyjazdu i bardzo się denerwował. Marfa napędziła mu niezłego stracha, opowiadając, jak pewnego kulturalnego człowieka, też zapamiętałego bibliofila, w obozie na Uralu doprowadzono do samobójstwa. Kiedy zaś klient dojrzał w zupełności, zaproponowała, że zajmie się

sprawą. Rozwiązanie problemu — pięćdziesiąt tauzenów. Wzięłaby mniej, ale przecież sam rozumie, że główna część przypadnie komu innemu. Durny bibliofil omal się nie rozpłakał, tak mu ulżyło. A tymczasem, zamiast kombinować, lepiej by wziął dobrego prawnika. Ten od razu by mu powiedział, że protokół konfiskaty został sporządzony niezgodnie z przepisami, nic nie jest wart. Tak więc Marfa nie będzie musiała dzielić się z sędzią. Po prostu transakcja marzenie: maksimum zysku, zero działań pozaprawnych. Potem spotkała się ze znajomymi w modnej restauracji „Seppuku”, zjadła susi z czarnym kawiorem i sasimi zfugu (wymawiać „suszi” i „saszimi” to obciach). Do swojej Żukowki wróciła dobrze po północy. Jak to się mówi, zmęczona, ale szczęśliwa. Dom dostał się Marfie na pamiątkę od byłego męża, brokera, takiego samego pedzia jak Raulek, tylko zakamuflowanego. Niestety, bez garażu, działka była nieduża. Za to w Żukowce, a nie w jakichś tam Gorkach–15. Samochód zazwyczaj stawiała pod ogrodzeniem, ale dzisiaj wepchnął się tam obcy mikrobus. Gdyby nie czerwony krzyż z boku i litera R, Marfa przebiłaby mu opony. Ale skoro erka, to niech sobie żyje, zadecydowała i zaparkowała przed furtką. W oknach było ciemno. Służąca sprzątała wieczorem, a potem wychodziła. Marfa lubiła na noc zostawać sama. Kiedy się śpi, w domu nie powinno być nikogo. Bo człowiek śpiący jest bezbronny. A jeśliby to była Walusia?… — pomyślała, wchodząc na ganek. Zwinie się w kłębek i będzie spała obok. Lubi Dostojewskiego, no proszę. Mądra, oczytana. Nieźle nawijała o tym erotyzmie. Ciekawy okaz. Jest w niej coś niezwykłego, trzeba będzie się tym zająć. Może ją zaprosić, żeby pomieszkała kilka dni? Albo pojechać gdzieś we dwójkę. Na Seszele na przykład. Raul opowiadał, że tam można wynająć całą wyspę. I nie ma żywej duszy, tylko służba. Wtedy Marfa się opamiętała. Stop, dziewczyno. Nie szalej. Nie naruszaj podstawowych zasad życiowych. Twoja lalusia to czyjaś kurewka. Bentley, ciuchy od Hermesa, silikonowe cycki. Ma na pewno z kim sypiać i jeździć na Seszele… Od razu, kiedy Marfa otworzyła drzwi wejściowe, poczuła, że dzieje się coś złego. Światełko na pilocie się paliło, ale przy sygnalizacji ktoś wyraźnie pomajstrował, bo pisnęła jakoś dziwnie. To znaczy, że ktoś ją wyłączył, a potem znowu włączył. Kto? Po co? Alternatywa była następująca. Albo znów wsiąść do samochodu: odjechać trochę dalej i przez komórkę wezwać pomoc, albo od razu nacisnąć guzik alarmu. Ale Marfa nie należała do tchórzliwych i miała swój honor, więc postąpiła inaczej. Otworzyła torebkę, odbezpieczyła pistolet. Gumowe kule walą z pięciu metrów. Wystrzelone z bliska — zabijają. Przy tym wszystko zgodnie z prawem: obrona konieczna, zezwolenie na broń. Ktoś musiał wchodzić do salonu. Niby wszystko na miejscu, ale lampa lekko przesunięta, róg dywanu zagięty, szafa uchylona. Marfa miała sokole oko.

Spokojnie, powiedziała sobie w duchu, bo jednak się zdenerwowała, w końcu nie jest ze stali). Skrytki nie znajdą za cholerę, reszta — nie ma na co się łakomić. Było zupełnie cicho. Doznała nawet czegoś w rodzaju rozczarowania. Już wyobraziła sobie, jak na nią, słabą kobietę, rzuca się złodziejaszek, a ona, no dobrze, nie w łeb, ale w jaja, z dwóch metrów — buch, buch. Będzie o czym opowiadać znajomym. Potem zapaliła światło i w telezonie zobaczyła nie jednego złodzieja, ale dwóch. Szarego Wilka i Czerwonego Kapturka. Siedzieli obok siebie, tonąc dosłownie w miękkiej sofie. Patrzyli na Marfę. A ona po prostu osłupiała. Wilk był raczej kiepsko podrobiony: zwykły facet w garniturze, tyle że włożył maskę. Za to Czerwony Kapturek — wszystko jak trzeba: czapeczka, złote loczki, fartuszek, białe pantaloniki. Kreatywne teraz te bandziory, pomyślała Marfa, kiedy trochę przyszła do siebie. W bajki nie wierzyła nawet w dzieciństwie. — Cześć! Dla mnie bomba — powiedziała, gotowa wyszarpnąć pistolet z torebki. Musiała tylko podejść bliżej. A więc wilkowi — w jaja, dziewczynce — w gołe kolano, żeby nie uciekła. Złodzieje siedzieli spokojnie jak trusie, nie podejrzewali, że zaraz zacznie się strzelanina. W otworach maski oczy jarzyły się Wilkowi jak węgielki. W ręku trzymał jakiś płaski futeralik, przypominający etui do okularów. Czerwony Kapturek spojrzał na agentkę z promiennym uśmiechem i zaczął mówić wierszem — głośno, jak na zbiórce pionierskiej w czasach dzieciństwa Marfy: — Czerwony Kapturek wita cię, cioteczko! Co zrobiłaś z moją czerwoniutką teczką? I wszystko stało się jasne. Zagadka rozwiązana. — Teczki ci się zachciało? — wysyczała dzielna Marfa. Wyrwała pistolet z torebki, ale futerał w ręku Szarego Wilka lekko drgnął, coś w nim błysnęło, i Marfa poczuła bolesne ukłucie w pierś. Opuściła głowę, żeby zobaczyć, czym ją ukłuto… i straciła przytomność. Świadomość wróciła jej już nie w pokoju, tylko w akwazonie. Marfa miała akwazonę super. Ktokolwiek z gości tu wszedł, nieodmiennie wykrzykiwał: „Uau”! Trzydzieści metrów kwadratowych, pośrodku akwarium na dwie tony wody, dizajnerskie sanitariaty, podgrzewana posadzka, wyłożona płytkami z włoskiego marmuru. Na tej właśnie cudownej posadzce się ocknęła, ale podgrzewanie nie działało, Marfie było bardzo zimno. Tym bardziej że leżała zupełnie naga. Niby nie była związana ani skuta, ale nie mogła nic zrobić. Ciało — jakby nie jej własne, nie mogła poruszyć nawet palcem. A jednocześnie głowa pracowała całkiem dobrze.

Strzelili igłą paraliżującą, zrozumiała Marfa. Jak w zoo do jakiejś lwicy albo tygrysicy. Szary Wilk i Czerwony Kapturek stali nad nią. — Ślićności — sepleniąc po dziecięcemu, powiedział Czerwony Kapturek; nie o nagiej Marfie, ale o dekoracyjnym rekinku. — Powiedz, cioteczko, co się stało z teczką? Bo myśmy z Szarym wszystko przeszukali, męczyliśmy się trzy godziny. Powiedz, cioteczko, nie wydziwiaj. Bo ci zrobimy kuku. Paskudne stworzenie ukucnęło. Miało wesołe, spokojne oczy. Marfa, kobieta doświadczona, która w swoim życiu widziała różne rzeczy, zrozumiała, że tak czy owak z nią koniec. — Powiem ci na uszko — odparła nieswoim, ochrypłym głosem. A kiedy Czerwony Kapturek nachylił się nad nią, Marfa rozpaczliwym, nadludzkim wysiłkiem poderwała się w górę, usiłując złapać paskudę zębami za wargę. Gdyby się udało — wczepiłaby się i odgryzła ją w cholerę. Żeby podły stworek pamiętał o Marfie Sacher. Ale wyszło marnie, jak na zwolnionym filmie. Czerwony Kapturek zdążył odskoczyć. Jedyne, co Marfa mogła mu zrobić, to plunąć w oczy. Kapturek podskoczył jak oparzony. I wrzasnął już całkiem po dorosłemu: — Ach ty dziwko! Dziwko! Dziwko! — Stop, stop, stop! — nakazał sobie Nika, patrząc na mokrą rękę z zakrwawionym palcem. Jak powiedziała Wala? Poprosiła Marfę Sacher, żeby jej pokazała rękopis, a ona na to: krew mi leci, nie mogę. Bo zacięła się w palec! Nie żartowała ani nie kokietowała! Znowu rzucił się do akwarium. Tutaj też szukano: drzwiczki cokołu stały otworem i widać było wszystkie wnętrzności akwarium — filtry, pompę, termostat. O szklaną szybę oparto pogrzebacz taki jak do kominka, mokry. To znaczy, że kryminalni dotykali rafy i grzebali w kamykach na dnie. Gdzie tu można schować teczkę? Ostrożnie wsadził do wody lewą, niezranioną rękę. Rekinek nadal kreślił swoje melancholijne koła. Ostrożnie, żeby się nie skaleczyć. Fandorin poruszał rafą — i tak, i siak. Najpierw nic się nie działo. Ale kiedy dobrał się do ażurowego różowego wachlarza (zdaje się, że to cudo nosiło nazwę korala gorgony) i lekko go przekręcił, cała góra rafy nagle się przesunęła i została mu w ręku. Pod nią ukazało się zagłębienie, a w nim leżał czarny kauczukowy pojemnik. Trudno było wyciągać go jedną ręką; pojemnik się wyślizgiwał, a niezadowolony rekinek zaczął się miotać w zmętniałej wodzie. Ryzykując utratę palca, Nicholas niecierpliwie pomógł sobie prawą ręką, a drapieżnika, który się zbliżył, po prostu odepchnął — ryba przestała go obchodzić. I już po kłopocie: czarny błyszczący pojemnik leżał na podłodze.

Szczęknęły zamki. No, co tam mamy? W środku, jedna na drugiej, leżało kilka foliowych torebek różnego rozmiaru. W pierwszej znajdowały się paczki studolarowych banknotów, dosyć dużo. Nicholas nie liczył, nie obchodziły go. W drugiej były pudełeczka z biżuterią. Też go nie zaciekawiły. W trzeciej, najmniejszej — kilka kart kredytowych banków zagranicznych. Nielegalne konta? Do diabła z nimi! Hura, jest teczka! Nicholas otworzył ją i — rozczarowany — omal nie jęknął: jakieś papiery handlowe po rosyjsku i angielsku. I dopiero w ostatniej torebce przez na wpół przezroczysty plastik przeświecała znajoma krokodylowa skóra czerwonej barwy. Wyjął teczkę. Jest! Jest! Górą nasi! Brawo, Fandorin! Znalazłeś! Wszystkie pozostałe torebki wsunął z powrotem do pojemnika. Przywołał czekającego do domu milicjanta. — Jest schowek. Tu są kosztowności, jakieś dokumenty. To już sami panowie się w tym zorientują. A to teczka należąca do mojego klienta. Chcę ją zabrać, ale to pewnie trzeba jakoś formalnie załatwić? Oficer operacyjny w oszołomieniu potrząsał paczkami dolarów i wybałuszał oczy na pierścionki i bransolety. — To co z teczką? — ponownie spytał Fandorin. Tamten popatrzył na niego ogłupiałym wzrokiem. — Niech pan zabiera. Na co mi ona? Po czym wetknął nos w papiery. Nika w końcu zabrał teczkę, ale kiedy wracał do Moskwy, miał duże wątpliwości, czy słusznie postąpił. Czy nie powinien był zażądać, żeby funkcjonariusz wezwał świadków? Jakoś zbyt łatwo stróż porządku zgodził się oddać rękopis. W pojemniku było tyle różnych rzeczy… W każdym razie należało zadzwonić do Siwuchy. Nicholas zadzwonił więc i usłyszał: „Tu telefon posła do Dumy Państwowej, Arkadija Siergiejewicza Siwuchy. Proszę zostawić wiadomość, z pewnością do pana oddzwonimy”. No nie, to nie jest wiadomość dla sekretarki automatycznej. Fandorina rozpierała duma. Bóg z nimi, z dolarami i świecidełkami nieboszczki. Jeśli milicjant je sobie zabierze, niech to obciąży jego sumienie. Nicholas Fandorin nie ma tyle siły, żeby zmienić moralność i obyczaje rodzimej milicji. No dobrze, nie jest bojownikiem o ład społeczny. Ale za to jaki ma talent analityczny! Jaką przenikliwość! Zawodowcy szukali i nie znaleźli, a jemu wystarczyła godzina. Co prawda, zawodowcy nie wiedzieli o skaleczonym palcu Marfy Sacher, ale to już szczegóły. Zadzwonił do Saszy, żeby ją ucieszyć. Telefon wyłączony. Zadzwonił do Walentiny — zajęte.

Wtedy wybrał numer żony. Miał dla niej dobrą wiadomość: wykonał duże zamówienie, będą pieniądze. Niech wie, że jej mąż to nie taki nieudacznik i darmozjad, jak myślała. Ałtyn odezwała się prawie od razu. Powiedziała: — To ty? Bardzo nie w porę! Jestem w konserwatorium, na koncercie Sławy. Zapomniałam wyłączyć telefon, strasznie mi głupio. Potem, potem! Nie słuchając go, natychmiast się rozłączyła. Nastrój Nicholasa od razu się pogorszył. Aż do Solanki Fandorin jechał ponury. Zadzwonił do Siwuchy jeszcze raz, już z biura. Znowu trafił na sekretarkę, ale teraz nie myślał o efektownej relacji. Powiedział sucho: „Mówi Fandorin. Rękopis jest u mnie. Może pan go odebrać”. Pospacerował po gabinecie, żeby się uspokoić. Kiedy już się uspokoił, usiadł przy biurku i otworzył czerwoną teczkę.

Tom II Czerwona teczka Rozdział dziewiąty W rozpaczy Ciągle to samo, ciągle to samo. Na Małej Mieszczańskiej, tak jak przedtem na prospekcie Jekatierynhofśkim i przy moście Pocełujewa, obraz był aż nadto znajomy. Na podłodze nieruchome ciało z roztrzaskaną czaszką i — ani siadów, ani świadków. Tylko mieszkanie było tu innego rodzaju. Nie ubogie mieszkanie staruszki, jak u pani Szełudiakow, nie czyste i bezosobowe, jak u Czebarowa, ale umeblowane zgodnie z ostatnią modą, z bachantkami w złoconych ramach, olbrzymimi chińskimi wazonami i intarsjowanymi kozetkami. Panna Siegel mieszkała bogato i, jak się zdaje, utrzymywała nawet dom otwarty — w każdym razie z tego, co mówili sąsiedzi, wynikało, że w czwartki u Darii Francewny zawsze zbierało się liczne i wesołe towarzystwo. Właściwie „panną” owa pochodząca z Rewia pani nazywała się wyłącznie z racji swego stanu cywilnego, bo ani jej wiek, ani obyczaje, ani tym bardziej rodzaj zajęć nie miały nic wspólnego z panieńską skromnością. Chyba że w s z c z e g ó l n y m sensie. Jak okazało się prawie od razu dzięki informacjom otrzymanym z kancelarii oberpolicmajstra, była to znana w półświatku rajfurka, mająca stałą klientelę i dosyć wąską specjalność. Pani Siegel wyszukiwała młode i ładne dziewczątka z rodzin przyzwoitych, ale takich, które popadły w nędzę, po czym obietnicami, namowami, a nawet groźbami starała sieje skłonie, by wstąpiły na drogę grzechu. Klienci Dani Francewny ochoczo płacili duże pieniądze, żeby, jak to się śpiewa w szansonetkach, „ich niewinności zerwać pąk”.

No i tę to właśnie miłą panią zamordowano. Dodajmy, że tak jak w poprzednich wypadkach, ofiara sama wpuściła sprawcę swojej zguby. Najwyraźniej znowu był nim ktoś jej znany, ktoś, kto nie budził żadnych podejrzeń. Ciekawe było jeszcze co innego. Od pierwszej do drugiej po południu nieboszczka zawsze zostawała sama w domu, zwalniając służącą, ponieważ pora owa była przeznaczona do delikatnych pertraktacji w cztery oczy. I o tym jej zwyczaju zbrodniarz doskonale wiedział. Wciąż kurczowo trzymając się poprzedniej wersji, radca dworu spróbował ocenić, czy Raskolnikow nie mógł przypadkiem odprowadzić siostry na prospekt Wozniesieński, następnie szybko, biegiem właściwie, udać się na Małą Mieszczańską, walnąć siekierą rajfurkę, a potem jeszcze zdążyć na Oficerską do Razumichina. Komisarz nawet specjalnie wysłał policjanta, by dowiedzieć się, gdzie właściwie kwaterują matka i siostra Raskolnikowa. Niestety, absolutnie nic się nie zgadzało. A przecież należało jeszcze uwzględnić, że kiedy Raskolnikow odprowadził Awdotię Romanownę, powinien był wrócić po siekierę. Gdyby bowiem opuszczając swój pokój, zabrał ów oręż ze sobą, Razumichin by to zauważył. Bzdura, brednia, maligna, potrząsnął głową Porfirij Pietrowicz, zdecydowanie odpędzając wszystkie myśli o przeklętym studencie, na którego stracił tak wiele czasu, i teraz całkowicie skupił się na nowym zadaniu. Ma się rozumieć, że z mieszkania ofiary zniknęły zupełne błahostki: szpilka z kamieniem i sakiewka wyszywana koralikami. Złoczyńca nie tknął w mieszkaniu niczego więcej, ale to już śledczego nie dziwiło. Zaczął przeglądać papiery, mając nadzieję, że zdobędzie spis korzystających z wątpliwych usług, jakie proponowała Daria Francewna. Trudno było liczyć na to, że amatorzy „pąków” zgłoszą się sami. Nie znalazł, ale i nie zaprzestał poszukiwań. Zaczął opukiwać ściany, parkiet, ścianki szafek — i co się okazało? W gabinecie pod blatem stołu znajdowała się skrytka, w niej zaś dwa albumiki, jeden pękaty, drugi — cienki. W tym pękatym radca dworu z zadowoleniem znalazł pełen spis dziewcząt, znajdujących się pod kuratelą pani Siegel: adresy, nazwiska, a nawet krótkie charakterystyki, co prawda, natury raczej fizjologicznej. Naturalnie były to pąki już zerwane, których wszakże Daria Francewna nie wypuszczała spod swej pieczy i podsuwała je klientom zwykłym, nie tak wybrednym. — Znakomicie, znakomicie. Po raz pierwszy od czasu, kiedy śledczy przybył na miejsce zbrodni, przez jego twarz przemknął słaby uśmiech, ale zaraz zniknął. Cienki album okazał się chytrzej obmyślany niż pierwszy. Zamiast całych słów były tam wyłącznie jakieś trudne do odczytania litery alfabetu łacińskiego. — Mideidairr — spróbował przeczytać głośno Porfirij Pietrowicz, i tylko splunął. — Masz ci los, jakiś szyfr — pokręcił głową Aleksandr Grigorjewicz, zaglądając szefowi przez ramię. — Niech to licho! Na pewno to był któryś z nich! Ona zamierzała go szantażować, więc on ją… Kancelista wymownie machnął ręką z góry na dół (Siegel została zabita ciosem w czubek głowy).

— Ejże, łaskawco, naczytał się pan bulwarowych powieści. A tamci — Czebarow i pani Szełudiakow — to niby też szantażowali naszego lubieżnika? Nie, łaskawy panie, tutaj chodzi o coś całkiem innego. Niech pan zaczeka, niech pan zaczeka… Marszcząc czoło, radca dworu przysiadł na krawędzi stołu, wziął papier, ołówek, postękał, coś tam nagryzmolił — zajęło mu to dziesięć minut — i nagle odezwał się: — Ee, łaskawco, to błahostka, nie szyfr. Tak się konspirują gimnazistki przed damą klasową. — Czyżby pan to rozszyfrował? — zawołał Zamiotow. — A co tu rozszyfrowywać! Odwrócony alfabet — ot, i cała kryptografia. A to jest Z, B to Y, i tak dalej. Trzeba w jednej linijce napisać alfabet w pierwotnym porządku, a linijkę niżej — w odwrotnym. Proszę popatrzeć. Wpatrzył się w zagadkowe „Mideidairr”, poruszył wargami, zasapał, i spod ołówka wypełzło „Koutuzoff’. — A niech to! — uradował się Aleksandr Grigorjewicz. — Jest jeden! Jakiś Kutuzow. Teraz ja! Również on pochylił się nad stołem i skupił się nad następną abra–kadabrą, co chwila trąc czerwone z niewyspania powieki. — Niech pan da spokój — zlitował się nad nim Porfirij Pietrowicz. — Przecież leci pan z nóg. Proszę zabrać te zapiski do domu i pospać, łaskawco. Jutro rano niech pan rozwikła wszystkie te tajemnice Paryża i mi je dostarczy. A ja na razie zajmę się inną listą. Też chętnie bym się przespał, ale gdzież tam… Po czym ciężko westchnął. Na razie Porfirij Pietrowicz jakoś się trzymał. Kiedy jednak skończył z rewizją i zwolnił Zamiotowa, skierował się na Oficerską i dopiero wtedy pogrążył się w rozpaczy na dobre. Nigdy w całej swojej karierze nie znalazł się w tak poniżającej i beznadziejnej sytuacji. Nieznany złoczyńca jak gdyby natrząsał się z wysiłków biednego śledczego. Jeszcze dziś rano radca dworu widział się w roli myśliwego, który dopada drapieżnika, teraz zaś stało się całkiem jasne, że ściganym zwierzęciem jest sam Porfirij Pietrowicz, a Los szczuje go swoimi rozwścieczonymi psami i krzyczy „Huzia!”. W poczuciu, że jest kompletnie beznadziejny i tępy, komisarz śledczy jakoś dobrnął do swego gabinetu, a tu czekały go nowe upokorzenia. Przyjechał sam jego ekscelencja oberpolicmajster i na zwieszoną głowę radcy dworu wylał cały wodospad gróźb. Generała można było zresztą zrozumieć: to w końcu nie żarty — trzy budzące grozę zabójstwa w ciągu trzech dni. Skandal na całe miasto, na całe cesarstwo, a w dodatku napiszą o tym w zagranicznych gazetach. Co do tego, że napiszą, sam minister wyrażał obawy już po drugim morderstwie, teraz natomiast nie obejdzie się bez raportu dla cara. Przełożony pohałasował, zażądał pomyślnego i jak najszybszego zakończenia śledztwa i oddalił się. Komisarz zaś przystąpił do pracy, która zawsze jest najlepszym środkiem na rozpacz. Miał teraz tylko jedno do roboty: przesłuchać dziewczęta z albumu Darii Francewny. Kto wie, może rajfurki wcale nie zabił klient, ale jakiś krewny czy też wielbiciel któregoś z tych upadłych stworzeń — z zemsty za utraconą niewinność albo z jakichś innych względów.

Posłańcy rozbiegli się we wszystkie strony świata (po przyjeździe oberpolicmajstra wszystkie szarże w rewirze poruszały się nie inaczej niż biegiem), pierwsza zaś panna z żółtą książeczką już po półgodzinie siedziała w gabinecie u śledczego, który zaczął z nią niespieszną, poważną rozmowę. Po tej rozmowie nastąpiła druga, trzecia, i tak aż do późnej nocy. Zajęcie to było nużące, w pewnym sensie nawet wyczerpujące, ale Porfirij Pietrowicz znakomicie dawał sobie z nim radę. Dosyć było mu spojrzeć na rozmówczynię, żeby w lot ocenie, jak należy z nią postępować. Jedną traktował po ojcowsku, łagodnie, dragą oficjalnie i surowo, trzecią — filuternie czy wręcz kokieteryjnie. Niekiedy krzyknął albo nawet rąbnął pięścią w stół, ale nie minęło bodaj dziesięć minut, a już następnej pannie własnoręcznie ocierał łzy chusteczką, a i jemu samemu łza się czasem w oku zakręciła. Nasz bohater zdołał nakłonić do mówienia wszystkie dziewczęta co do jednej, do każdej dobrał kluczyk, ale nie udało mu się znaleźć najmniejszej choćby, najnędzniejszej poszlaki. Dobrze już po północy całkiem opadły z sił Porfirij Pietrowicz położył się na ceratowej kanapie, okrył surdutem i przedrzemał dwie godziny, ale już o piątej rano wprowadzono do niego kolejną wystraszoną panienkę. Cały ranek zszedł mu na bezużytecznych przesłuchaniach. Kiedy zbliżało się południe, radca dworu poczuł, że nie ma już sił dłużej odgrywać bohatera, i jeśli czym prędzej nie zrobi sobie przerwy, to bardzo prędko wykończy się psychicznie. Ledwie zdążył łyknąć kawy, ledwie zaciągnął się pierwszym w tym dniu papierosem, gdy nagle zjawił się Aleksandr Grigorjewicz, świeży po przespanej nocy i wielce z siebie zadowolony. — Wszystko rozszyfrowałem — oświadczył, kładąc kartki przed śledczym. — Poczęstuje mnie pan papierosem? Kawa pozostała jednak niewypita, bo Porfirij Pietrowicz łapczywie rzucił się na papiery. Poczytał, poczytał i chrząknął z irytacją. — Cóż mi tu pan, łaskawco, przynosi? — zawołał. — Barbe–bleu, Pussja, Lassuch, Kotletchiasch, Hund! Przecież to jakieś przezwiska! — Też to zauważyłem. — Zamiotow nalał sobie kawy z dzbanka. — Widocznie zapisywała klientów według przezwisk. „Sinobrody”, „Pusia”, „Łasuch” i tak dalej. Tam dalej jest nawet „Krokodyl”, „Stangret” i różni inni. A ich zwyczaje opisane są bez szyfru. Niech pan dalej poczyta. Jakie świństwa potrafią wymyślać ci lubieżnicy! — A co mnie obchodzą ich świństwa! — rzekł śledczy, niemal z płaczem. — Przecież nie ma nazwisk! Jak chce pan szukać tych wszystkich Krokodylów i Kotleciarzy? — No, przynajmniej jedno nazwisko mamy: Kutuzow, którego wczoraj sam pan raczył rozszyfrować. Zamiotow wypuścił kółko dymu i rozkoszował się widokiem tego, jak leci w stronę sufitu. — To z pewnością też pseudonim. Jakiegoś jednookiego. Nie, łaskawco, to jest ślepa uliczka! Milczeli obaj. — A jak tam panienki? — zainteresował się Zamiotow. — Nie natrafił pan na żaden siad? — Na żaden, łaskawco. Z dwudziestu czterech dziewcząt przesłuchałem osiemnaście. Prawie każda ma serdecznego przyjaciela, ale wszystko to, łaskawco, nie to, co trzeba! —

Porfirij Pietrowicz ze smutkiem rozłożył ręce. — Z całej listy zostało już tylko sześć. Pięć siedzi w przedpokoju i czeka, pan je z pewnością widział. A jednej w żaden sposób nie możemy znaleźć. Posyłałem po nią człowieka i wczoraj, łaskawco, i dzisiaj. W domu jej nie ma, na ulicy też nie, bo ta Marmieładow jest ulicznicą najniższej kategorii. Diabli wiedzą, gdzie ją poniosło. Sofia Siemionowna Marmieładow, córka radcy tytularnego. Mieszka w zielonym domu, tym na rogu kanału i Małej Mieszczańskiej, wie pan gdzie? To jeszcze dziewczynka, osiemnaście lat. Koleżanki mówią o niej pochlebnie, a to się nieczęsto zdarza w tym towarzystwie. Ma przezwisko Mniszka. Wie pan, niektórzy rozpustnicy lubią, jak prostytutka przebiera się za zakonnicę. Niektóre dziewuchy specjalnie trzymają u siebie habit. Tak że to całkiem nie to, o co nam chodzi, łaskawco. Nie w tym sensie. Powiadają, że sprzedała się Darii Francewnie, by uchronić rodzinę od śmierci głodowej. Zresztą może i kłamią. Publiczne panienki, jak wiadomo, są sentymentalne i lubią takie bajeczki. — Może pójdę do tej panny Marmieładow — zaproponował Aleksandr Grigorjewicz, który zainteresował się upadłą córką radcy tytularnego. — A nuż ją zastanę? — Przyznam się, łaskawco, że już nie wierzę… — Porfirij Pietrowicz machnął ręką. — O nic się tu nie zaczepimy. Wszystko wygląda zupełnie beznadziejnie. A zresztą niech pan idzie. Może panu powiedzie się lepiej niż mnie. No i jakby był wyrocznią delficką.

Rozdział dziesiąty Pod drzwiami Legitymująca się żółtą książeczką Sofia Marmieładow, zwana Mniszką, mieszkała w lokalu podzielonym na wielkie i małe mieszkania, sama zajmując najbardziej oddalone i najskromniejsze z nich, składające się z jednego tylko pokoju. Wszystko to Aleksandr Grigorjewicz ustalił, zanim jeszcze wyruszył na swoją wyprawę. Narożny zielony dom, który jedną stroną wychodził na kanał Jekatierynski, znał doskonale, toteż minąwszy bramę, bez wahania wkroczył na wąskie i ciemne schody, na piętrze obszedł galerię, opasującą podwórze, a wtedy pozostał mu do przebycia jeszcze jeden odcinek schodów. Gdy znalazł się już w pobliżu właściwych drzwi (na nich, jak mówiły koleżanki Mniszki, widniała wypisana kredą cyfra 9), doszło do małego spotkania. Z sąsiedniego numeru ósmego wyszedł jakiś nieznajomy pan, ubrany bardzo modnie i wyglądający na statecznego dziedzica. W elegancko urękawiczonych dłoniach trzymał ładną laskę, którą za każdym krokiem uderzał w podłogę. Kancelista spotkał się wzrokiem z frantem, lekko się ukłonił i poszedł dalej. Nieznajomy odpowiedział tak samo uprzejmym lekkim skinieniem głowy i ruszył korytarzem przed siebie. Kiedy jednak Zamiotow zapukał, drzwi się otwarły, i wszedł do mieszkania numer dziewięć, frant nagle zawrócił i poszedł z powrotem do swojej ósemki, stąpając na palcach. Ta dziwna niechęć do stukania obcasami wyraźnie wskazywała, że gość nie chce zwracać na siebie najmniejszej uwagi. Był to człowiek pięćdziesięcioletni, wzrostu więcej niż średniego, postawny, o szerokich i spadzistych ramionach; wyglądał przez to na lekko przygarbionego. Szeroka twarz o wydatnych kościach policzkowych była dosyć miła, a jej cera — świeża, niepetersburska.

Włosy miał jeszcze bardzo gęste, całkiem jasne, troszeczkę nawet przyprószone siwizną, a rozłożystą, gęstą brodę w kształcie łopaty jeszcze jaśniejszą od włosów na głowie. Usta — pąsowe. Niebieskie oczy patrzyły zimno, uparcie i przenikliwie. W ogóle był to człowiek doskonale zakonserwowany i, jak na swoje lata, wyglądał dosyć młodo. Kiedy znalazł się u siebie, zaczął zachowywać się jeszcze ciszej. Przeszedł przez pokój, z którego można było wyjść na obie strony, i znalazł się w drugim pomieszczeniu, z zamkniętymi na głucho drzwiami. Jak już mówiliśmy, kiedyś wszystko to stanowiło jedno olbrzymie mieszkanie, tworzące długą amfiladę, ale później apartament zmienił się w cały szereg poodgradzanych od siebie mieszkanek. Za zamkniętymi drzwiami znajdował się numer dziewiąty, do którego dopiero co wszedł Aleksandr Grigorjewicz. Środki ostrożności, przedsięwzięte przez nieznajomego, częściowo się wyjaśniły, kiedy usiadł tuż pod owymi drzwiami na wygodnym miękkim krzesełku. Było stamtąd doskonale słychać każdy dźwięk dobiegający zza drzwi. A gdy po jakimś czasie niedyskretny jegomość ostrożnie wyjął z dziurki od klucza woskową zatyczkę, okazało się, że przez drzwi można nie tylko podsłuchiwać, ale podglądać. Dokonując manipulacji z zatyczką, podpatrujący osobnik zbytnio się przechylił na swoim krześle, przez co dosyć głośno zaskrzypiały deski w podłodze. Ale ani Zamiotow, ani mieszkanka pokoju, która wystraszyła się nieproszonego gościa, nie usłyszeli tego skrzypnięcia. Sonia okazała się chudziutką, dosyć wszakże ładną blondynką o pięknych błękitnych oczach i ostrej trójkątnej twarzyczce, której dziecięcy wyraz sprawiał, że z trudem można było dziewczynie dać bodaj szesnaście lat. Cała ubrana była na czarno, chociaż dziewczęta jej profesji unikają tego koloru. No tak, udaje mniszkę, pomyślał Aleksandr Grigorjewicz — i jak od razu się okazało, pomylił się. Kiedy dosyć surowo oznajmił: ,Jestem z biura policji, od dawna szukamy pani. Gdzież to pani się podziewała?”, panna Marmieładow chlipnęła i odparła: — U taty, na Sadowej. Kareta go wczoraj przejechała. — Pani ojciec jest radcą tytularnym? — Zamiotow dał do zrozumienia, że ma wszelkie informacje. — Był — powiedziała cicho, strącając łzy. — Wyrzucili go, bo dużo pił. — Rozumiem. I cóż, mocno go poturbowała ta kareta? — Umarł w nocy. — Dziewczyna spuściła oczy jeszcze niżej i znowu zapłakała. — A w domu nie ma ani kopiejki… Jego żona, moja macocha, Katierina Iwanowna, odchodzi od zmysłów. To krzyczy, to zaśmiewa się. Dzieci też tracą zmysły ze strachu. Jest tam ich trójka: dziewięć lat, siedem i sześć. Nieboszczyk leży na łóżku. Nie ma go za co pochować… Aleksandr Grigorjewicz też zamrugał oczami i już dłużej nie był w stanie utrzymywać oficjalnego tonu. — No i co pani teraz zrobi? — spytał ze współczuciem, jednocześnie rozglądając się po pokoju.

Było to nadzwyczaj ubogie pomieszczenie, w którym główny mebel stanowiło łóżko z żelaznymi gałkami, a jedyną ozdobę — obrazek nad łóżkiem, z pewnością wycięty z jakiegoś pisma ilustrowanego. Rycinka owa, wyobrażająca tańczące Francuzki, miała oczywiście przydawać łożu sprzedajnej miłości wyglądu beztroskiego i filuternego, ale nie bardzo sobie z tym radziła. — Pan Bóg się zlitował — odrzekła panna Marmieładow i nagle podniosła na kancelistę oczy już nie zapłakane, ale jasno, w szczególny sposób błyszczące. — Pewien człowiek, który wyciągnął tatę spod kół i razem z innymi przydźwigał do domu, dał macosze pieniądze. Wszystkie, jakie miał, chociaż sam jest bardzo biedny. Wystarczyło na trumnę, najzwyklejszą. Na nabożeństwo. Katierina Iwanowna nawet stypę przygotowuje… Wróciłam dopiero teraz. W tym momencie kancelista przypomniał sobie o celu swej wizyty i przystąpił do właściwego przesłuchania. — Czy wiadomo pani, że pani… opiekunka — Zamiotow nie od razu wpadł na to słowo — pani Siegel została wczoraj zamordowana w swoim mieszkaniu? — Słyszałam — cichutko odrzekła Sonia. — Panie, świeć nad jej duszą. — Dla pani to, jak sądzę, ulga. Teraz jest pani wolna — wypowiedział zdanie, które ułożył jeszcze po drodze, po czym wbił wzrok w twarzyczkę panny Marmieładow. Ta tylko westchnęła. — Jakaż to wolność, proszę pana. Chora macocha i troje dzieci. Trzeba je wyżywić, odziać i obuć, za pokój od dawna niezapłacone, właścicielka robi awantury… Nie, swego losu się nie uniknie. Kim byłam, tym będę. Pani Resslich, do której należy mieszkanie — Sonia zrobiła nieokreślony ruch głową w stronę zamkniętych drzwi — już mi proponowała… Ona zatrudnia dziewczęta tak jak Daria Francewna. Pewnie będę musiała się zgodzić… Drzwi, na które wskazywała, lekko skrzypnęły. — Przeciągi tu są. — Ramiona panny Marmieładow zadrżały, chociaż Zamiotow miał wrażenie, że w pokoju jest raczej duszno. — Nie mogę się przyzwyczaić. — Hm — mruknął Aleksandr Grigorjewicz, czując, że przestaje mu się podobać rola detektywa, ale mimo wszystko starał się przybrać dziarski ton. — Chyba jednak nie wszystko w życiu jest takie straszne. Ma pani z pewnością jakiegoś przyjaciela, który choćby częściowo osładza nieprzyjemności związane, to znaczy, wynikające… Zaplątawszy się w słowach, stropiony umilkł. — Nie mam nikogo. Kto by zresztą chciał się z kimś takim jak ja przyjaźnić, niech pan sam powie — spokojnie zaprzeczyła Sonia. Zamiotow skonfundowany cofał się do wyjścia. — No dobrze… Pani odpowiedzi są całkowicie zadowalające — mamrotał. — Więcej nie będę pani niepokoił. A co do tatusia, proszę przyjąć wyrazy najszczerszego… Może ze swej strony będę mógł jakoś… — Dziękuję. — Sonia odprowadziła go do drzwi. — Na razie wszystko się jakoś ułożyło. A i Rodion Romanowicz obiecał, że przyjdzie… — K–k–kto? Zamiotow zamarł. Z tyłu znowu rozległo się skrzypnięcie, więc dziewczyna na sekundę się odwróciła.

— Wieje. — Cień przepraszającego uśmiechu mignął na bladej twarzy. — Rodion Romanowicz, pan Raskolnikow, to właśnie człowiek, który mi pomógł. Opowiadałam panu. To student, głoduje, ale oddał nam wszystkie pieniądze. Jest niezwykle szlachetny i bardzo, bardzo mądry — ciągnęła z nieoczekiwanym żarem. — Ja już dawno… Nigdy takich ludzi nie spotykałam. Chyba sprawiłam mu spory kłopot. Nagadałam różnych rzeczy, zasmuciłam go swoimi łzami. Aż wstyd. A on nic. Obiecał też, że dzisiaj wieczorem na pewno będzie na stypie. Wiem, że dotrzyma słowa. — Nagadała mu pani różnych rzeczy? — powoli, starając się zapanować nad gonitwą myśli, powtórzył Aleksandr Grigorjewicz. — To znaczy, z pewnością także o historii… — Chciał powiedzieć „swojego upadku”, ale się opamiętał — …o historii pani życia? Zrozumiała i opuściła głowę. — Tak, wszystko mu powiedziałam. Sama nie wiem, co mnie napadło. — A… „A on co?” — pragnął teraz spytać Zamiotow, ale tego chyba nie należało robie”. Porfirij Pietrowicz za nic nie zdradziłby, że jest żywo zainteresowany osobą podejrzanego. — No cóż — z pozorną obojętnością powiedział kancelista, chociaż serce aż mu podskakiwało w piersiach. — Pójdę już, droga pani. Pora na mnie. Odprowadziwszy gościa, panna wróciła do pokoju wcale nie na długo. Zebrała w węzełek jakieś drobiazgi, trzykrotnie przeżegnała się przed ikoną wiszącą w najbardziej oddalonym od łóżka kącie i też wyszła.

*** Dopiero teraz człowiek, który przez cały czas nie odrywał oka od dziurki od klucza i był tym aż tak zaabsorbowany, że niechcący dwukrotnie narobił hałasu, który prostoduszna Mniszka wzięła za przeciąg, porzucił swoje nieprzyzwoite zajęcie. Ciekawe, że na samym początku rozmowy Zamiotowa z osobą lekkich obyczajów jegomość był o wiele mniej skupiony, wyjął nawet z kieszeni płaską butelkę rumu i raz czy dwa z niej pociągnął. Jego twarz miała przy tym dosyć dziwny wyraz, łączący w sobie szyderstwo i niecierpliwe oczekiwanie. Ale kiedy tamci zaczęli mówić’ o morderstwie, oblicze szpiega się zmieniło — malowały się na nim powaga i czujność. Po raz drugi zmiana na tym obliczu zaszła, kiedy padło imię Raskolnikowa. Wówczas jegomość po prostu się wzdrygnął i jeszcze bliżej przysunął twarz do dziurki od klucza. Akurat w tej chwili w drzwiach naprzeciwko pojawiła się dama w średnim wieku, o dosyć przyjemnej powierzchowności, którą psuły tylko wyraźne zmarszczki wokół ust. Kiedy zobaczyła, czym zajmuje się jasnowłosy jegomość, roześmiała się bezdźwięcznie, podeszła na paluszkach i pogłaskała go po głowie, ale ten odwrócił się ze złością i machnął ręką: „Odejdź, odejdź!”. Kobieta ani trochę się nie obraziła. Zasłoniwszy usta, żeby nie roześmiać się w głos, odeszła do kąta, usiadła na kanapce i już stamtąd z rozbawieniem patrzyła, jak nagannie jej przyjaciel spędza czas. Ten w końcu oderwał się od dziurki od klucza i lekko zmrużonymi oczami popatrzył z zadumą w bok.

— No i jak się panu podoba mój ostatni pokoik? Ładny? — zażartowała niewiasta. — Specjalnie wynajmuję dziewce, żeby uraczyć bliskich przyjaciół widokiem taniej rozpusty. Wie pan, tak samo małym paniczom dla rozbudzenia apetytu pokazuje się, jak chłopskie dzieci wcinają kaszę z mlekiem… Czemuż pan tak smętnie wygląda, Arkadiju Iwanowiczu, nie zabawiła pana moja Mniszka? — Co też pani mówi, Gertrudo Karłowno. Jeszcze jak zabawiła — powoli powiedział mężczyzna. — Zrobiła na mnie duże wrażenie. Gertruda Karłowna (to właśnie była madame Resslich, właścicielka mieszkania i całego piętra) gwizdnęła, i to z wielką wprawą. — To znaczy, miałam rację, że się zakrzątnęłam koło tej dziewczyny. Jest w niej coś szczególnego, już ja mam nosa do takich rzeczy. Zrobić wrażenie na samym Swidrygajłowie! Swidrygajłow (takie bowiem nazwisko nosił jasnowłosy jegomość) popatrzył na Gertrudę Karłownę bardzo uważnie i odpowiedział trochę bez sensu: — Właśnie nosa. Dlatego też się u pani zatrzymałem. Pani Resslich się ożywiła. — Jakże tam młodziutka narzeczona? Spodobała się? Nie na próżno przyjechał pan ze wsi? — Ładna — powściągliwie odrzekł Arkadij Iwanowicz. — Tyle że tatuńcio i mamuńcia mocno obrzydliwi. — Za to nie będzie miał pan z nimi żadnego kłopotu, mogę zaręczyć. — Właścicielka podeszła, przysiadła Swidrygajłowowi na kolanach. — Ale pamięta pan umowę? Kiedy pan już się nacieszy żoneczką i znudzi jej niewinnymi powabami, będzie moja. To przecież ja ją panu wyszukałam. — Niech się pani nie martwi. — Jegomość ziewnął, uchylając policzek przed pocałunkiem. — Dogadamy się. Pójdę się teraz przejść. Mam też do załatwienia pewną sprawę.

Rozdział jedenasty Pan Swidrygajłow „Sprawa” przywiodła Arkadija Iwanowicza na prospekt Wozniesieński do pewnego domu o raczej odstręczającym wyglądzie. Skręciwszy z ulicy do dosyć ciemnej bramy, Swidrygajłow zajrzał na podwórze, ale nie skierował się w stronę klatek schodowych, lecz pozostał ukryty w półmroku. Przechadzał się tam i z powrotem, postukując po bruku laską. Laska była droga, mahoniowa, zakończona gałką z brązu w kształcie sfinksa na piedestale. Za każdym razem, kiedy do bramy ktoś wchodził, Arkadij Iwanowicz odsuwał się na bok i całkiem zlewał ze ścianą, tak że stawał się prawie niewidoczny. Dziwne to oczekiwanie (bo wnosząc z oznak pewnej niecierpliwości, było to właśnie oczekiwanie) ciągnęło się dosyć długo, ale ostatecznie się skończyło, i to w sposób następujący: Jedna z osób, które wchodziły z ulicy na podwórze, wysoki młody mężczyzna, szeroki w ramionach, nie zainteresowawszy bynajmniej Swidrygajłowa, po krótkim czasie pojawił się znowu i skierował na powrót do wyjścia, tym razem jednak nie sam, ale z panną w skromnej, za to bardzo gustownie dobranej sukni.

Kiedy Arkadij Iwanowicz ujrzał pannę, wzdrygnął się tak, że nie było wątpliwości — właśnie na nią tutaj czekał. Ani myślał wszakże dać znać o swojej obecności, dał nura do stróżówki i tam się ukrył. Para, rozmawiając, przeszła obok niego. — Jestem panu tak wdzięczna, Dmitriju Prokofjewiczu, że nie zostawia pan Rodi. Po prostu nie wiem, co byśmy bez pana zrobiły — mówiła dziewczyna. — Rodia zrobił się nieznośny. Niech mi pan wierzy, wczoraj, kiedy mnie odprowadzał… Skręcili na ulicę, więc ukryty Swidrygajłow nie usłyszał dalszego ciągu. Odczekał kilka chwil i ruszył w ślad za tamtą parką. Oni zaś poszli prospektem w stronę Sadowej, potem skręcili do parku Jusupowa. Panna ciągle coś mówiła, mężczyzna słuchał jej bardzo uważnie. Przy przejściu przez ulicę podał dziewczynie ramię, ta zaś wzięła go pod rękę i nie cofnęła swojej, nawet kiedy znaleźli się już po drugiej stronie. Swidrygajłow zmarszczył czoło, przyśpieszył kroku i bardzo prędko znalazł się tuż za plecami tamtych dwojga. Zrozumiał najprawdopodobniej, że może się specjalnie nie chować, bo mężczyzna i dziewczyna są zbyt zajęci — rozmową czy też po prostu sobą nawzajem. — Nie mogę teraz iść do niego, bo dopiero co nagadał mi strasznych, okropnych rzeczy — mówiła panna. — Jest chory, ma chorą duszę, teraz to widzę. — Niech się pani nie niepokoi, Awdotio Romanowno. Byłem u niego rano i jutro znów będę. Już my go wyciągniemy z chandry — obiecał mężczyzna. — Pokładam w panu dziwnie mocną nadzieję. — Awdotia Romanowna uśmiechnęła się. — Dzisiaj inaczej pan się prezentuje. Buty ma pan wyczyszczone, guziki przyszyte. Ogolony wygląda pan też o wiele lepiej niż ze sterczącą szczeciną. Rumieniec zalał mężczyznę aż po kark, z tyłu było to doskonale widać. — Ja właśnie… — zaczął mamrotać. — Wie pani, idę teraz prosto do niego… Tak. No, potem się zobaczymy… Wstąpię do pani. Niezgrabnie kiwnął głową, co najwyraźniej miało oznaczać ukłon, i szybko ruszył w bok, przez ulicę. Dziewczyna patrzyła w ślad za nim z uśmiechem, który, jak się zdaje, bardzo nie spodobał się Arkadijowi Iwanowiczowi, który zaczął nerwowo przebierać palcami i zagryzł wargę mocnymi białymi zębami. Awdotia Romanowna poszła dalej, a Swidrygajłow początkowo ruszył za nią, ale nagle zatrzymał się i pobiegł w inną stronę, by dopędzić jej niedawnego towarzysza. Razumichin (on to był bowiem) dziarskim krokiem minął most Kokuszkina i szybko dotarł pod dom Schilla, gdzie kwaterował jego przyjaciel Raskolnikow. Nie zauważył, że ktoś go śledzi, trudno zresztą byłoby to zauważyć: Swidrygajłow utrzymywał bezpieczny dystans między sobą a nim, Dmitrij zaś do tego stopnia pogrążony był w myślach, że nawet przed sobą prawie nic nie widział. Kiedy wszedł do bramy i wbiegł po schodach, spotkał pokojówkę Nastasję i spytał: — Jak tam Rodion Romanowicz, jest u siebie? — U siebie, a gdzie ma być? Jak pan rankiem wyszedł, to cały czas chodził po pokoju: stuk — stuk butami. A teraz, jak zajrzałam — drzwi przecie ma zawsze otwarte na oścież — usnął.

— No i chwała Bogu. To świetnie, bo w nocy wcale nie spał. Przyjdę wobec tego trochę później… Razumichin zawrócił, zszedł na dół i znowu nie zauważył człowieka, który ukrył się pod schodami.

*** Drzwi do nory Raskolnikowa były istotnie na wpół uchylone, prawdopodobnie ze względu na straszny zaduch. Arkadij Iwanowicz zajrzał, zobaczył, że lokator rzeczywiście leży z zamkniętymi oczami, przestąpił ostrożnie próg pokoju, równie ostrożnie przymknął drzwi za sobą. Podszedł do stołu, odczekał minutę, po czym cicho, bez hałasu, usiadł na krześle koło kanapy; kapelusz położył obok, na podłodze, obiema zaś rękami wsparł się na lasce, podbródek zaś oparł na dłoniach. Widać było, że gotów jest tak siedzieć bardzo długo. Nie musiał wszakże czekać dłużej niż minutę. Raskolnikow nagle podniósł się i usiadł na kanapie. — No, proszę mówić, czego pan chce? — A właśnie, byłem pewien, że pan nie śpi, tylko udaje — uchylił się od odpowiedzi nieznajomy, i roześmiał się. — Pozwoli pan, że się przedstawię: Arkadij Iwanowicz Swidrygajłow… Raskolnikow ostrożnie i podejrzliwie przypatrywał się niespodziewanemu gościowi. — Swidrygajłow? Co za bzdury! Nie może być! Wydawało się, że gościa wcale ten okrzyk nie zdziwił. — Z dwóch powodów wstąpiłem do pana: po pierwsze, chciałem pana poznać osobiście, bo już od dawna nasłuchałem się o panu różnych ciekawych i pochlebnych rzeczy; po drugie, marzę, że może nie odmówi mi pan pomocy w pewnym przedsięwzięciu, bezpośrednio tyczącym się pańskiej siostry Awdotii Romanowny. Mnie samego, bez rekomendacji, może ona teraz nawet nie wpuście za próg, tak jest uprzedzona; przy pańskiej zaś pomocy — przeciwnie, bardzo na to Uczę… — Źle pan liczy — przerwał mu Raskolnikow. — Przyjechały dopiero wczoraj, jeśli wolno spytać? Raskolnikow nie odpowiedział. — Wczoraj, wiem o tym. Ja sam jestem tutaj dopiero trzeci dzień… Ale to przecież nie takie ważne. Za pozwoleniem, przejdę od razu do rzeczy najważniejszej… O mnie, no, o mojej, jak to przyjęto określać w powieściach, natarczywości względem pańskiej siostry, oczywiście panu wiadomo. Musi być wiadomo, bo inaczej nie poderwałby się pan tak na dźwięk mego nazwiska… Zrobił pauzę, ale odpowiedzi się nie doczekał, i sam sobie kiwnąwszy głową, przyzwalająco mówił dalej: — To, żem zawinił wobec Awdotii Romanowny, sam przyznaję i biję się w piersi. Ale nawet najbardziej zatwardziałemu grzesznikowi i złoczyńcy nie odmawia się możliwości naprawy wyrządzonego zła… — Po to właśnie przywlókł się pan za nią do Petersburga? — zjadliwie przerwał mu Rodion Romanowicz. — Żeby uderzyć się w piersi?

Swidrygajłow nadal był tak samo nieporuszony. — Także i po to. Mam zresztą jeszcze jeden cel, ale o nim, za pańskim pozwoleniem, trochę później. Wpierw bowiem pragnę powiadomić pana, że moja sytuacja w ciągu ostatnich dni mocno się zmieniła. Małżonka moja, Marfa Pietrowna, zmarła nagle, jestem więc teraz całkowicie wolny. Raskolnikow popatrzył na niego z jakąś chciwą ciekawością. — Pewnie wykończył pan żonę, co? Przecież z pana istny morderca. Kiedy niedawno odprowadzałem siostrę, to i owo mi o panu opowiedziała. — Co mianowicie? — zainteresował się Arkadij Iwanowicz, puściwszy mimo uszu pytanie o małżonkę. — Jakie o panu krążą słuchy. Ze mieszkając dawniej w Petersburgu, upodlał się pan rozpustą do ostatecznych granic i że podobno przez pana odebrała sobie życie jakaś czternastoletnia głuchoniema dziewczynka. — A, chodzi o siostrzenicę mojej starej znajomej Gertrudy Karłowny Resslich — rzucił Swidrygajłow tonem światowca. — To było nieszczęsne, zahukane stworzenie, Gertruda Karłowna zaś”, osoba raczej bezlitosna, źle się obchodziła z sierotą, no i ta… Zresztą nie była całkiem zdrowa na umyśle, fakt ów został stwierdzony przez policję i sprawę umorzono. Co jeszcze o moich domniemanych zbrodniach powiedziała panu Awdotia Romanowna? — Mówiła także o pańskim służącym, któregoś pan swoimi drwinami i ciągłymi upokorzeniami doprowadził do stryczka. — Raskolnikow uśmiechnął się lekko. Najwyraźniej miał wielką ochotę wyprowadzić z równowagi niewzruszonego rozmówcę. — Było też coś takiego — rzekł z westchnieniem Arkadij Iwanowicz. — Sześć lat temu, jeszcze przed zniesieniem poddaństwa. Miałem służącego Filipa. Polubił mnie, doprawdy, sam nie wiem czemu. Prowadził ze mną poufne rozmowy. Dziwna to była figura, taki domorosły filozof. Całkiem jak owego księcia duńskiego, ciągle nurtowało go pytanie: „Być albo nie być?” i czy śmierć jest rzeczywiście taka straszna, żeby dla niej „znosie pociski zawistnego losu”. Mówił, że być może po śmierci zaczyna się to, co jest najciekawsze. Że niby umrze człowiek i w tej samej chwili odradza się nagle w jakimś zupełnie innym miejscu, choćby nawet w Ameryce. — To zdumiewające, ale Swidrygajłow zdawał się znajdować przyjemność w przypominaniu tej historii. — A ja w tym czasie setnie nudziłem się na wiejskim odludziu. No i zacząłem go z lekka drażnić. W gębie, mówię mu, toś bohater, a tak naprawdę — tchórz i skończony głupiec. Skoroś taki ciekawy, cóż prostszego? No i tak dalej. Tyle że z rosyjską duszą lepiej nie żartować, bo ta granic rozsądku nie uznaje… Mój Filka zostawił list następującej treści — zapamiętałem słowo w słowo: „Tera jezdem tutej, a ten skończony głupiec, Arkadiju Iwanowiczu, to chyba pan”. Ot, i cała historia. — Swidrygajłow potarł palcami głowę sfinksa na swojej lasce i spojrzał Rodionowi Romanowiczowi prosto w oczy. — No, a co się tyczy pańskiego pytania o Marfę Pietrownę, to żeby pan nie sądził, iż się uchylam od odpowiedzi, oświadczam panu: lekarz stwierdził apopleksję, i nic innego stwierdzić nie mógł… Raskolnikow roześmiał się. — Ma się rozumieć. I cóż teraz, świeżo upieczony wdowcze? Przyjechał pan do mojej siostry prosie ją o rękę? To znaczy, nie przejażdżką do wód będzie ją pan kusił, tylko najlegalniejszym w świecie małżeństwem?

Uśmiechnął się i Swidrygajłow. — Nie jestem aż tak głupi i znam charakter Awdotii Romanowny. W dodatku, o ile wiem, zaręczyła się? Nie sądzę, by pan Łużyn o wiele bardziej ode mnie nadawał się na męża, ale wspominam o tym tak tylko, mimochodem, bo to nie moja sprawa… Zapewniam pana, że nie zamierzam przeszkadzać matrymonialnym planom pańskiej siostry; zresztą nie mam szans. Na tyle daleki jestem od takiej myśli, że mam zamiar wkrótce związać się węzłem małżeńskim z pewną młodą i czarującą panienką. Nawet już otrzymałem jej zgodę… — Po twarzy Arkadja Iwanowicza przebiegł cień dziwnego, okrutnego uśmiechu. — A co, Awdotia Romanowna dużo o mnie z panem rozmawiała? — Niech pan sobie nie pochlebia. Cała opowieść nie zajęła więcej niż pięć minut i nie zawierała nic korzystnego dla pana. Potem od razu zaczęliśmy mówić o jej narzeczonym. Co prawda, trwało to jeszcze krócej… Raskolnikow przeszedł nagle od tonu drwiącego do rozdrażnienia: — Niech mi pan wyświadczy tę uprzejmość i zechce jak najszybciej przedstawić powód swoich odwiedzin u mnie… a… a… Spieszę się, nie mam czasu, muszę wyjść… — Z największą przyjemnością. Ponieważ przybyłem z postanowieniem przedsięwzięcia wkrótce pewnego… wojażu, pragnę wydać zawczasu niezbędne dyspozycje. Moje dzieci zostały u ciotki; są bogate, osobiście zaś nie jestem im potrzebny. Jaki tam zresztą ze mnie ojciec! Przed wojażem chciałbym rozprawie się z panem Łużynem. Uwolnić, że tak powiem, Awdotię Romanownę od konieczności poniesienia takiej ofiary… dla drogich jej osób. Twarz Rodiona Romanowicza drgnęła, ale nic nie powiedział. — Chciałbym teraz, korzystając z pańskiego pośrednictwa, zobaczyć się z Awdotią Romanowna — ciągnął Swidrygajłow. — Poprosić ją o wybaczenie za wyrządzone niedawno przykrości i mieć nadzieję, że wolno mi będzie zaproponować jej dziesięć tysięcy rubli. — Pan jest po prostu szalony! — zakrzyknął Raskolnikow, nie tyle nawet rozgniewany, ile zdumiony. — Jak pan śmie coś podobnego mówić! — Wiedziałem, że pan zacznie krzyczeć, ale po pierwsze, chociaż nie jestem zamożny, te dziesięć tysięcy rubli nie jest mi potrzebne absolutnie do niczego. Jeśli Awdotia Romanowna ich nie przyjmie, to być może jeszcze głupiej nimi rozporządzę. To raz. Po drugie: sumienie mam całkiem spokojne; pieniądze proponuję zupełnie bezinteresownie. Może pan wierzyć albo nie, ale w przyszłości przekona się o tym i pan, i Awdotia Romanowna. Wszystko dlatego, że istotnie przysporzyłem nieco kłopotów i przykrości pańskiej wielce szanownej siostrze; czując przeto szczerą skruchę, pragnę z serca — nie wykupie się, nie zapłacie za przykrości, ale całkiem po prostu zrobić dla niej coś dobrego, z tej racji, że doprawdy nie mam przywileju czynienia wyłącznie zła. A gdybym, dajmy na to, umarł i zapisał tę sumę pańskiej siostrze w testamencie, czyżby i wtedy odmówiła? — To całkiem możliwe. — W każdym razie proszę przekazać Awdotii Romanownie to, co powiedziałem. Inaczej zmuszony będę starać się o bezpośrednią rozmowę z nią, a co za tym idzie, niepokoić pańską siostrę. — A jeśli przekażę, nie będzie się pan starał o bezpośrednią rozmowę? Swidrygajłow popatrzył w sufit, jak gdyby nie zdecydował jeszcze, co pocznie w takim wypadku.

Podczas tej krótkiej przerwy w rozmowie drzwi się uchyliły, a przez szparę wsunęła się głowa Razumichina. — Ha, ty nie spisz! — zawołał, otwierając drzwi na oścież. — Masz nawet gościa… Z ciekawością patrzył na Arkadija Iwanowicza, ten zaś odpowiedział mu wzrokiem nieprzyjaznym, nawet wyzywającym, i nie uczynił najmniejszej próby, żeby podnieść się z krzesła. — To obywatel ziemski Swidrygajłow — powiedział Raskolnikow. — We własnej osobie. Razurnichin zmienił się na twarzy i spojrzał na Arkadija Iwanowicza tak srogo, że w pokoju od razu zapachniało burzą. — To właśnie on, a nie żaden Łużyn, jest moim szczęśliwym rywalem — zwrócił się Swidrygajłow do Rodiona Romanowicza, nie spuszczając jednak oczu z Dmitrija. — Wie pan o tym czy nie? Tyle że nic nie wskóra, ja Awdotię Romanownę znam lepiej od niego. Skoro już obiecała, to słowa nie cofnie. Razumichin, rozwścieczony, spytał głucho: — Co on tu u ciebie robi? — Chce, żebym go umówił z Dunią, obiecuje jej dziesięć tysięcy. — Raskolnikow z zaciekawieniem przenosił wzrok z jednego na drugiego. — A ja mu na to odpowiedziałem, że jest szalony! — To nie szaleniec, to tylko łajdak! — warknął Dmitrij. — Zaraz go stąd wyrzucę. Od razu też skoczył na Swidrygajłowa i ściągnął go z krzesła. Ale na tym się skończyło. Na nic się zdała niedźwiedzia siła studenta, choć bardzo się wytężał, żeby ruszyć Arkadija Iwanowicza z miejsca i pociągnąć do drzwi. Swidrygajłow stał nieruchomo jak głaz, a jego barki, w które wczepił się Razumichin, twardością nie ustępowały chyba żelazu. Dmitrijowi żyły wystąpiły na czoło, ale w końcu, cały czerwony, opuścił bezradnie ręce. — Może chce się pan ze mną spróbować na pięści? — grzecznie spytał go Arkadij Iwanowicz. — Lepiej niech się pan nie trudzi. Można mnie pobić, ale do tego trzeba większej siły niż pańska, skądinąd niebagatelna. W przeszłości byłem szulerem karcianym, pobito mnie więc niejeden raz, tak że nabrałem sporego doświadczenia. Mogę określić dokładnie, że na mnie potrzeba byłoby trzech takich zuchów jak pan, a takich — kiwnął głową w stronę Rodiona Romanowicza — z ośmiu albo i dziewięciu. — Rzeczywiście krzepki z niego chłop, niech to licho — wymamrotał speszony Razumichin. Swidrygajłow wciąż tym samym tonem mówił dalej: — Gdyby zaś pan, jako przedstawiciel warstwy oświeconej, życzył sobie zmierzyć się ze mną w sposób szlachetny, w pojedynku, to też bym panu odradzał. Siedem lat bez przerwy siedziałem na wsi i z nudów strzelałem sobie do orzechów laskowych. Z czegoś takiego. — Wyjął i pokazał sześciostrzałowy rewolwer Lefaucheux, a potem schował go powrotem do kieszeni. — Zresztą cóż ja panu takiego zrobiłem? Lepiej by pan udusił Piotra Pietrowicza Łużyna, przecież to jemu przypadnie nagroda, a nie mnie. — Posłuchajcie, koguty, idźcie obaj do diabła — rzekł Raskolnikow, wstając z kanapy. — Sprzykrzyliście mi się. A zresztą pora na mnie. Włożył swoje palto — opończę, zdjąwszy je z gwoździa (innego wierzchniego okrycia nigdzie nie było widać). Wziął z parapetu wstążkę z czarnej krepy i obwiązał nią rękaw.

— Idźcie, idźcie — powtórzył. — Wybieram się na stypę. — Do tego przejechanego urzędnika? — Arkadij Iwanowicz okazał się zaskakująco dobrze poinformowany. — Idę z panem. Rodion Romanowicz zdziwił się. — Czyżby pana też zaproszono? — Nie. Ale w miarę możności chciałbym okazać pomoc nieszczęśliwej rodzinie. Przez jakieś pół minuty Raskolnikow pytająco spoglądał na Swidrygajłowa, jakby usiłując odgadnąć, gdzie tu się kryje perfidny zamysł. — Naprawdę chce pan im pomóc? Bardzo tam źle się dzieje. Nie mają złamanego grosza ani żadnych nadziei na przyszłość. Swidrygajłow wzruszył ramionami. — Pieniądze mam, czy to nie wszystko jedno, gdzie je wydam? — Dobrze. Chodźmy. Zegnaj, Razumichin. — No nie! — zawołał Dmitrij. — Jeszcze czego! Diabli wiedzą, co wy tam między sobą uknujecie! Wyszli zatem we trójkę.

Rozdział dwunasty Skandal U Marmieładowów szykowano się na nadejście gości. Cała rodzina zmarłego urzędnika, który począwszy od dzisiejszego dnia, znalazł wieczny odpoczynek na jednym z najbiedniejszych miejskich cmentarzy, gnieździła się w przejściowym pokoju długości dziesięciu kroków. Całe to olbrzymie mieszkanie, podobnie jak apartament pani Resslich, składało się z długiej amfilady wielkich i małych pomieszczeń, tak że w uprzywilejowanym położeniu znajdował się jeden jedyny pan Lebieziatnikow, zajmujący dwa najbardziej oddalone od wejścia pokoje, liczni zaś pozostali mieszkańcy, ludzie arcyskromnie sytuowani, zmuszeni byli godzić się z wiecznie niezamkniętymi drzwiami i łażeniem innych lokatorów tam i z powrotem. Ze wszystkich tych klitek rodzina Marmieładowów mieszkała w najgorszej, wykrojonej tuż przy wejściu, a w dawnych, pomyślniejszych czasach tego Babilonu będącej oczywiście częścią przedpokoju. Cały ubogi wygląd pomieszczenia widać było już z sieni. Odleglejszy kąt zasłonięto dziurawym prześcieradłem. Za nim prawdopodobnie znajdowało się łóżko. Poza tym w pokoju stały tylko dwa krzesła i ceratowa, bardzo obszarpana kanapa, przed nią stał stary kuchenny stół, niemalowany i zwykle niczym nieprzykryty, dzisiaj jednak z okazji smutnej uroczystości wdowa, Katierina Iwanowna, położyła na nim prześcieradło i rozstawiła nakrycia najróżniejszej proweniencji, które pożyczyła od innych mieszkańców lokalu. Była to kobieta straszliwie wychudzona, gibka, dosyć wysoka i zgrabna, trzydziestoletnia, z jeszcze pięknymi włosami ciemno — blond, ale z suchotniczymi wypiekami na policzkach. Nieustannie była napięta, ciągle coś się w niej burzyło, by lada moment przerodzić się w krzyk, płacz albo atak histerii, ale nieszczęście, jakie ją dotknęło, całkiem już odebrało jej rozum. Co chwilę kaszląc, jeszcze bardziej rozjątrzała swoje chore gardło, bo nie umiała milczeć bodaj przez minutę: Soni, która obok niej się krzątała, kazała przestawiać talerze z miejsca na miejsce, wszczynała awantury z sąsiadami, którzy przechodzili przez pokój, i

pokrzykiwała na swoje dzieci, siedzące w rządku na kanapie i pożerające wzrokiem skromny poczęstunek, który wydawać im się musiał baśniową ucztą. Pasierbica popatrywała na Katierinę Iwanownę z litością i strachem, bo znając charakter macochy, przeczuwała, że niefortunny pomysł ze stypą, na którą poszły wszystkie otrzymane od Raskolnikowa pieniądze, nie skończy się dobrze. — Idiotka, kompletna idiotka! — z rozdrażnieniem krzyczała wdowa na Sonię. — Sztućców nie potrafi rozłożyć jak należy! W szlacheckich domach widelec kładzie się o tak, a łyżkę tak, i tutaj warto by jeszcze batystową serwetkę złożyć w kopertkę, no, ale skąd wziąć serwetkę… Nie tak, nie tak, daj, ja to zrobię! — I odpychała dziewczynę kościstym łokciem. — Beze mnie nic nie potrafisz zrobić! Kiedy umrę, a niedużo mi zostało, to jak sobie dasz radę z sierotkami? Braciszka wyślesz na żebry, a siostrzyczki, tak jak ty, pójdą na ulicę? Dwie albo trzy nieogolone gęby, z nadzieją wpatrzone w stojące na „obrusie” trunki, radośnie zarechotały, gniew Katieriny Iwanowny obrócił się więc przeciwko wesołkom, co przyniosło Soni odrobinę wytchnienia. Kiedy macocha łajała zuchwalców, grożąc, że nie zaprosi ich do stołu, dziewczyna pokroiła bułki i kiełbasę, ułożyła ładniej kwaśne, wczesne jabłka i wetknęła w pustą butelkę bukiecik rumianków. Trzeba było się spieszyć, bo już nadeszła pora, kiedy mieli się schodzić goście.

*** Tymczasem w najprzyzwoitszym i najschludniejszym z zakątków tego mało przyzwoitego i mało schludnego mieszkania Andriej Siernionowicz Lebieziatnikow zabawiał rozmową o postępowych ideach swego tymczasowego lokatora, owego Piotra Pietrowicza Łużyna, z którym czytelnik już miał przyjemność się poznać. Przyjechawszy do Petersburga i na razie jeszcze nie zdążywszy urządzić swego przyszłego gniazdka rodzinnego, Piotr Piętrowicz ze względów oszczędnościowych zatrzymał się u swojego młodszego kolegi i pupila, którego jeszcze nie tak dawno był opiekunem i dlatego czuł się uprawniony do korzystania z jego uprzejmości. Andriej Siemionowicz był zresztą temu tylko rad, ponieważ w czasie spędzonym w stolicy zdążył całkowicie nasiąknąć najbardziej postępowymi ideami i śpieszno mu było oszołomie nimi znajomego z prowincji. A więc Lebieziatnikow (mizerny i skrofuliczny człowieczek, pracujący gdzieś jako urzędnik państwowy; osobliwie jasnowłosy, z bokobrodami, z których był wielce dumny, i w okularkach na niedowidzących oczkach) z zapałem wykładał Piotrowi Pietrowiczowi jedną z najnowszych teorii ładu społecznego, z której wynikało, że wszyscy ludzie są sobie absolutnie równi, każdy z nich z osobna nie przedstawia więc żadnej wartości, a za to cała ludzkość jako gatunek biologiczny może dokonać na ziemi prawdziwych cudów. Chcąc dać naukowy przykład, Andriej Siemionowicz zaczął opisywać w najwyższym stopniu rozumne i zgodne życie mrówek w mrowisku, zapuszczając się przy tym w szczegóły zoologiczne, które dobrze świadczyły, jeśli nie o nim samym, to z pewnością o jego oczytaniu.

Łużyn zresztą nie słuchał młodego człowieka. Siedząc przy stole, kończył liczyć banknoty z paczki, którą otrzymał w banku, i cichutko nucił coś pod nosem. Dopiero co, jakąś godzinę temu, poznał, dzięki temuż Andriejowi Siemionowiczowi historię rodziny Marmieładowów. Opowieści o śmierci pijanego urzędnika Łużyn słuchał jednym uchem, tak samo jak opowieści o jego córce, która została prostytutką, żeby utrzymać rodzinę (Lebieziatnikow widział w Soni prototyp wolnej od przesądów kobiety przyszłości). Ale kiedy młody człowiek wymienił nazwisko biednego studenta, który pomógł wdowie urządzić i pogrzeb, i stypę, Piotr Pietrowicz drgnął, i odtąd słuchał bardzo uważnie, a nawet zadawał wiele pytań, szczególnie się przy tym interesując, czy rejestrowana panna jest ładna i czy rzeczywiście student oddał jej wszystkie swoje niewielkie zasoby pieniężne. — On się zakochał w tej dziewce — wymamrotał Łużyn, uśmiechnąwszy się w jakiś szczególny sposób. — Co akurat dobrze się składa… No, no, zobaczymy, dobrodzieju. Od tej chwili jego nastrój stopniowo się poprawiał, tak że w końcu, jak już powiedzieliśmy, zaczął nawet cichutko podśpiewywać. Kiedy Piotr Pietrowicz przeliczył wszystkie pieniądze i odłożył paczkę na bok, przerwał paplaninę Lebieziatnikowa: — Niech pan słucha, Andrieju Siemionowiczu. Ciągle nie chce mi wyjść z głowy historia pańskich nieszczęsnych sąsiadów. Rozumiem, że tam panuje całkowita nędza? Za mieszkanie też pewnie nie mają czym płacie? — Nędza jest absolutna i mało, że nie mają na mieszkanie, jutro nie będą mieli wręcz za co jeść. A mimo to, ulegając filisterskiej moralności, podporządkowują się najgłupszemu z obyczajów i wydają ostatnie grosze na… — Ej, chwileczkę! — Łużyn zmarszczył czoło. — Lepiej niech pan poprosi tutaj tę jawnogrzesznicę, jak jej tam. Chcę z nią porozmawiać.

*** Po pięciu minutach Lebieziatnikow wrócił z Sonieczką. Przez cały ten czas Piotr Pietrowicz stał przy oknie, sczepiwszy z tyłu palce, i głośno strzelał stawami. Gościa powitał uprzejmie i z domieszką wesołej poufałości, według niego najwłaściwszej w rozmowie szacownego i statecznego człowieka z tak młodą i w pewnym sensie i n t e r e s u j ą c ą istotą. Wskazał jej miejsce przy stole na wprost siebie. Sonia usiadła, popatrzyła dookoła — na Lebieziatnikowa, na pieniądze leżące na blacie. — Zdarzyło mi się wczoraj mimochodem zamienić dwa słowa z nieszczęsną Katieriną Iwanowną. — Łużyn spuścił głowę i oznajmił Soni ze smutkiem, jakby to było jakieś wielkie odkrycie: — Jest chora. I to poważnie. Poza tym także pod względem umysłowym sytuacja wydaje się bardzo, ale to bardzo niepomyślna… — Tak, to prawda — pośpiesznie zgodziła się panna Marmieładow, onieśmielona obecnością takiego dostojnego jegomościa. Chociaż wydawało się to niemożliwością, Piotr Pietrowicz przybrał jeszcze bardziej stateczny wygląd, spojrzał znacząco na Lebieziatnikowa i powiedział:

— Zechce pani przyjąć na rzecz swojej krewniaczki, dla zaspokojenia najpilniejszych potrzeb, pewną sumę ode mnie osobiście. Upraszam jednak, żeby nie wymieniać mego nazwiska… Wyjął z paczki banknot dziesięciorublowy i podał go Soni. Ta zarumieniła się, zerwała i plącząc słowa, powiedziała: — Tak, dobrze, łaskawy panie, Bóg pana za to, dobry panie… A nie zechce pan do nas wstąpić na bliny? Katierina Iwanowna byłaby… — Dzięki za miłe zaproszenie, ale nie będę mógł z niego skorzystać. Mam mnóstwo pilnych spraw. Zresztą w ogóle nie śmiem już pani dłużej zatrzymywać. Również wstał, z niezwykle przyjazną miną wziął Sonię pod rękę i odprowadził do drzwi, a na ostatek całkiem po ojcowsku objął ją i powiedział na pożegnanie: — Bóg łaskaw, dobrodziejko. Wszystko jakoś się ułoży. Podczas całej tej sceny Andriej Siemionowicz stał przy oknie i niby to spoglądał w bok, ale naprawdę przysłuchiwał się rozmowie. Teraz zaś podszedł do Piotra Pietrowicza i uroczyście uścisnął mu rękę. — Wszystko słyszałem i wszystko widziałem! Co za humanitaryzm! Szczególnie pańska chęć, by uniknąć wyrazów wdzięczności! Chociaż więc z zasadniczych względów nie mogę popierać prywatnej filantropii, która nie wykorzeniając zła społecznego, a jedynie… — E tam, wszystko to bzdury — ze złością przerwał mu Łużyn. — Zamiast mleć ozorem, lepiej by pan poszedł odwiedzie wdowę. Bo pomyślą, że obaj zadzieramy nosa, a to nieładnie, dobrodzieju. Ja mam naprawdę wiele spraw do załatwienia — ruchem głowy wskazał banknoty — a pan i tak nie ma co robie. — Pójdę, na pewno pójdę. Właściwie miałem taki zamiar… Lebieziatnikow od razu skierował się do drzwi. — Jedyne, o co pana proszę… — odezwał się jeszcze Piotr Pietrowicz. — Przyjdzie tam z pewnością student, który się w jawnogrzesznicy zakochał i oddał jej wszystkie swoje pieniądze… — Może nawet nie z tego powodu, ale z czysto ludzkich pobudek — spróbował wstawić się za Raskolnikowem Andriej Siemionowicz, ale Łużyn tylko się zaśmiał. — Owszem z ludzkich. O takich. — Uczynił gest mało że nieprzyzwoity, ale u takiego dżentelmena wręcz zdumiewający. — Niech pan nie przerywa. Kiedy zjawi się student Raskolnikow, pan po cichutku wymknie się i powiadomi mnie o tym. — Po co? — zdziwił się Lebieziatnikow. — To przecież brat mojej narzeczonej, Awdotii Romanowny — jak gdyby nigdy nic poinformował go Piotr Pietrowicz. — Ona nosi nazwisko Raskolnikow, czyżbym panu nie mówił? Tylko bratu niech pan raczej o mnie nie wspomina. Chciałbym zrobić niespodziankę rodzinie…

*** Kiedy Raskolnikow i dwaj jego towarzysze weszli do mieszkania na Sadowej, stypa już nie tylko się zaczęła, ale osiągnęła punkt kulminacyjny. Kulminacja zresztą nastąpiła bardzo

prędko, większość bowiem sąsiadów rodziny Marmieładowów żywiła wrodzoną skłonność do napojów wyskokowych i od razu nader żwawo chwyciła za szklanki. Przez pierwsze pięć minut Katierinie Iwanownie jakoś jeszcze udawało się skupiać powszechną uwagę na sobie, zdążyła bowiem opowiedzieć zebranym o zasługach zmarłego (w całości przez nią zmyślonych). Kiedy jednak w siad za tym zboczyła na swój ulubiony temat — o tym, jak bogato i kulturalnie żyła za panieńskich czasów u tatusia, jak tańczyła taniec z szalem w obecności gubernatora i jak starał się o nią pewien książę — pomału jął narastać nieskładny szum, a coraz bardziej ożywieni goście przestali jej słuchać. Katierina Iwanowna spróbowała podnieść głos, ale wywołała tym tylko atak kaszlu, wskutek czego wpadła w zwykłe swoje rozdrażnienie i zaczęła w dosyć przykry sposób docinać Niemce, właścicielce mieszkania, czego — od dawna nie płacąc za pokój — w żadnym wypadku nie powinna była robie. Samej stypy zresztą też nie należało urządzać, bo już od samego początku czuło się, że jej koniec musi być fatalny. Nadejście Rodiona Romanowicza, który przeprosił, że przyprowadził ze sobą dwóch nieproszonych gości, na jakiś czas oderwało Katierinę Iwanownę od rozpoczętej już awantury. Uścisnęła swego dobroczyńcę, usadziła go obok pasierbicy (która, i tak siedząca jak mysz pod miotłą, teraz całkiem zdrętwiała, spiekła raka i starała się w ogóle nie patrzeć na Raskolnikowa), Razumichina i Swidrygajłowa też umieściła na honorowych miejscach. Zwłaszcza ten drugi, gustownie ubrany, w mniemaniu wdowy mógł u s z l a c h e t n i ć zgromadzenie swoim wyglądem. Nikt nie zauważył, jak po cichutku wymknął się Lebieziatnikow, za to nikt też nie zdołałby przeoczyć chwili, kiedy do pokoju wszedł, a ścisle mówiąc, wkroczył Piotr Pietrowicz Łużyn. Drzwi trzasnęły, szeroko otwarte na oścież, a w progu pojawiła się okazała postać w jasnym surducie. Poważnym, nawet surowym spojrzeniem obrzuciwszy ucztujących, którzy mimo woli przycichli, Łużyn krótko skinął głową Raskolnikowowi i Razumichinowi (obaj nie odpowiedzieli na ten gest), z szacunkiem ukłonił się wdowie, zwrócił się wszakże nie do niej, ale do jej pasierbicy: — Proszę wybaczyć, że być może państwu przerywam, ale sprawa jest dosyć ważna — rzekł Piotr Pietrowicz jak gdyby w ogólności, do nikogo z osobna się nie zwracając. — Rad jestem nawet, że mówię w obecności innych. Mam bowiem do czynienia z najczarniejszą niewdzięcznością, a nawet cynizmem! — Nie rozumiem szanownego pana — odpowiedziała bezradnie Katierina Iwanowna. — Może zechce pan usiąść do stołu? — Nie zechcę! — odparł Łużyn i zwrócił się wprost do mocno zdziwionej i zawczasu już przestraszonej Soni. — Sofia… o ile pamiętam, Iwanowna? — Siemionowna — wyszeptała zapytana, czując, że zbliża się coś okropnego. — Niech będzie Siemionowna. — Pochylił się nad nią, a wzrok jego pełen był majestatycznej pogardy. — Dopiero co, nie dalej jak pół godziny temu, z mojego stołu zginął państwowy bilet kredytowy wartości stu rubli. Do pokoju, poza mną i moim młodym przyjacielem Andriejem Siemionowiczem, do którego żywię absolutne zaufanie, wchodziła tylko pani. Jeśli zwróci pani to, co zabrała, sprawa się na tym zakończy. W przeciwnym jednak wypadku, dobrodziejko… proszę mieć pretensje tylko do siebie!

Przez kilka pierwszych chwil po tym zdumiewającym oświadczeniu dookoła zrobiło się bardzo cicho. Sonia śmiertelnie pobladła, a zza stołu powstał Rodion Romanowicz. Próbował coś powiedzieć, ale zaraz zaczęli mówić i hałasować wszyscy inni, tak że jego słowa zostały zagłuszone. Usiadł więc z powrotem. — Kłamiesz, kłamiesz, łajdaku! — krzyczała z widocznym wysiłkiem Katierina Iwanowna. — Nigdy córka szlachetnych rodziców nie zniżyłaby się do kradzieży! Że to niby Sonia ukradła? Łajdak, łajdak! Zdania wśród gości były podzielone. Niektórzy z nich, ci, którzy już dobrze sobie popili, cieszyli się z rozrywki i jawnie szczerzyli zęby. Lebieziatnikow zamarł przy drzwiach z otwartymi ustami. Piotr Pietrowicz wyglądał bardzo malowniczo. Stał w efektownej pozie, złożywszy ręce na piersi, i spoglądał na złodziejkę ze szlachetną, to znaczy powściągliwą dezaprobatą. Gdyby ktoś w tym czasie zwrócił uwagę na twarze Raskolnikowa, Razumichina i Swidrygajłowa, byłby zdumiony jednakowym wyrazem nienawiści, z jaką cała trójka patrzyła na oskarżyciela. Żadnych jednak działań (jeśli nie liczyć próby Rodiona Romanowicza) na razie nie podejmowali. — Cisza! — krzyknął nagle donośnie Łużyn i jeszcze uderzył dłonią w stół. — Czy mam posłać po rewirowego? Z różnych przyczyn wizyta policji dla wielu gości byłaby niepożądana, co Piotr Pietrowicz, człowiek bystrego umysłu, bezbłędnie przewidział. Zrobiło się rzeczywiście prawie cicho, tylko Katierina Iwanowna krztusiła się kaszlem i wystraszone dzieci pochlipywały w swoim kącie. — Mademoiselle — zwrócił się znowu Łużyn do dziewczyny — niech się pani zastanowi, jest jeszcze czas. W obecności świadka wręczyłem pani zapomogę w wysokości dziesięciu rubli. Tak? — Tak — ledwie dosłyszalnie odpowiedziała Sonia. — Jakże po czymś takim mogła pani ukraść mi pieniądze? — Piotr Pietrowicz ze smutkiem pokręcił głową. — Czy nie ma już granic ludzkiego upadku? Sonia zebrała wszystkie siły i trochę głośniej niż przedtem powiedziała: — Nie wzięłam ich, proszę pana. — Nie wzięła pani? Doskonale! — Łużyn królewskim gestem wskazał Katierinę Iwanownę. — Pani, dobrodziejko, dopiero co ośmieliła się nazwać mnie ubliżającym słowem. Czy mogę w takim razie prosie, by wywróciła pani kieszenie sukni swojej pasierbicy? Ale Katierina Iwanowna nie mogła mu odpowiedzieć, atak kaszlu zgiął ją we dwoje, a na chustce, którą zasłoniła usta, wyraźnie wystąpiły czerwone plamy. — Ja sama… Sama! — Sonia zerwała się, cofnęła o dwa kroki w stronę ściany i kolejno wywróciła obie kieszenie. — O, proszę popatrzeć! Wszyscy zobaczyli jak na podłogę wypadła najpierw złożona płócienna chusteczka, a po niej — zwinięty tęczowy papierek. Rozległo się kilka okrzyków. Piotr Pietrowicz nachylił się, ujął papierek w dwa palce, podniósł go i rozwinął, tak by wszyscy widzieli. To rzeczywiście był sturublowy bilet.

— Ach, Sofio Siemionowno — rzekł Łużyn z goryczą, patrząc jednak nie na dziewczynę, ale na Raskolnikowa, prosto w oczy tamtemu. — Jest pani żałosną, odrażającą istotą. Wie pani, że mam teraz całkowitą możność postąpić z panią, jak zechcę? Chociażby zesłać panią na katorgę, bo miejsce złodziejki z żółtym biletem jest właśnie na katordze, a nie wśród przyzwoitych ludzi… Sonia, jak się zdaje, nie słyszała go. Zmartwiałym z przerażenia wzrokiem patrzyła na banknot, który wypadł jej z kieszeni. — Aaa, to tak! — krzyknął nagle Rodion Romanowicz, zrywając się energicznie. — Sofia Siemionowna jest tutaj tylko środkiem, niczym więcej! Łajdak, prawdziwy łajdak! Chcesz się dobrać do mnie! Psycholog! Żebym się przed tobą poniżył, żebym wstawiał się za nią, tak? A ty żebyś nade mną wziął górę, raz na zawsze? Wykrzykiwał jeszcze jakieś oskarżenia, mało zrozumiałe dla większości zebranych, ale Piotr Pietrowicz, usłyszawszy słowo „łajdak”, odwrócił się z pogardliwym uśmiechem. — To co, wezwać rewirowego? — surowo spytał Sonię. — Mogę to zrobić, dobrodziejko. — Po czym niespodziewanie zmienił ton, zaczął mówić z przejęciem, głosem niemal drżącym. — Ej, Sofio Siemionowno. Czemuż się pani nie przyznała? Przestraszyła się pani hańby? To zrozumiałe, dobrodziejko, całkiem zrozumiałe. Ale teraz źle z panią. Niech pani nie stoi! Na kolana, niech pani klęka, żeby prosie o przebaczenie! Może nawet pani przebaczę, przecież nie mam serca z kamienia. Jedyna rzecz, którą chciałbym widzieć, to szczera skrucha. Pójdzie pani na katorgę, a co wtedy poczną pani nieszczęśni krewni? Umrą z głodu? Po tym pytaniu panna Marmieładow cała się zatrzęsła, zasłoniła twarz rękami. Wtedy cierpliwość Razumichina się skończyła. Z hałasem, przewracając krzesło, wstał i rzucił w twarz Piotrowi Pietrowiczowi trzeciego „łajdaka” w ciągu ostatnich pięciu minut: — Przecież to ty, łajdaku, wsunąłeś jej papierek do kieszeni! Jakoś ci się udało! Nie mogę tego udowodnić, ale czuję to sercem. — Pańskie uczucia nikogo nie interesują. — Łużyn wzruszył ramionami. — A tu mamy, dobrodzieju, fakt. — Potrząsnął biletem kredytowym. — I pełen pokój świadków. Co w takim razie, Sofio Siemionowno, pani powie? Popatrzył przy tym znowu nie na nią, ale na Raskolnikowa, już prawie z nieukrywanym triumfem. Sonia, nie odrywając rąk od twarzy, nagle rzuciła się Piotrowi Pietrewiczowi do nóg. — Niech mi pan wybaczy — zaszlochała. — Niech pan wybaczy ze względu na nich! — Ma pan tu właśnie, u c z u c i o w y p a n i e , jeszcze jeden dowód. Sama się przyznała! — Łużyn opuścił wzrok, patrząc na Sonię. — Wybaczyć oczywiście mogę, tak zresztą nakazuje chrześcijański obowiązek, ale… Jest jeszcze obowiązek obywatelski, nakazujący troszczyć się, że tak powiem, o czystość obyczajów społecznych. Albo, gdybym istotnie był łajdakiem, jak mnie tutaj nazwano… A zatem, Rodionie Romanowiczu, jestem łajdakiem czy nie? — zwrócił się już wprost do Raskolnikowa. — Jak mnie pan teraz, dobrodzieju, ocenia? Wczoraj był pan wymowny. Teraz nic nie chce pan powiedzieć? Rodion Romanowicz milczał. Pierś jego się unosiła, oczy miotały iskry, zrobił gwałtowny ruch, jak gdyby zamierzał uciec, ale popatrzył na klęczącą Sonię i nie zdołał ruszyć się z miejsca.

Nastąpiła pauza. Mnóstwo spojrzeń skierowało się na studenta, wszyscy jakoś poczuli, że to właśnie od niego zależy zakończenie sprawy. Grymas udręki wykrzywił twarz Raskolnikowa, który nagle zrobił się biały jak kreda, odwrócił się w stronę Piotra Pietrowicza i zamknął oczy.

*** Bóg jeden wie, co by się stało w następnej chwili, gdyby ciszy nie naruszył spokojny głos Swidrygajłowa, który do tej pory nie brał żadnego udziału w kłótni, tylko z ciekawością obserwował wydarzenia. — Rodion Romanowicz nie jest w stanie nic powiedzieć — rzekł powoli Arkadij Iwanowicz — ale ten oto jegomość, sądząc po jego minie, może powiedzieć nam coś ciekawego. Wskazał Lebieziatnikowa, który nadal sterczał przy drzwiach, a wszyscy zobaczyli, że czuje się nie najlepiej. Okulary podskakiwały na jego przykrótkim nosie, wargi drżały, podbródek się trząsł. — Niech pan mówi, niech pan mówi, od dawna pana obserwuję. Przecież to pan jest właśnie owym „młodym przyjacielem”, który także był na miejscu domniemanej kradzieży? Łużyn, tak jak inni, obejrzał się na Andrieja Siemionowicza i nachmurzył się, bo wyraz twarzy Lebieziatnikowa bardzo mu się nie spodobał. — Wątpię, by pan Lebieziatnikow mógł coś widzieć, ma słaby wzrok, a w dodatku… — pośpiesznie zaczął mówić Piotr Pietrowicz, ale nie dokończył. Lebieziatnikow nerwowo przełknął ślinę i wykrztusił: — Tak, widziałem, widziałem… Przyznaję, że jestem absolutnie wstrząśnięty… Ale… dlaczego?! Pytanie było zwrócone do Łużyna, i chociaż nic jeszcze się nie wyjaśniło, sam ton, którym Andriej Siemionowicz wypowiedział to słowo, od razu wszystko zmienił. — Aha, jednak podsunął jej bilet! Mówiłem, mówiłem! — ryknął Razumichin. — No dalej, nie bełkocz pan! — natarł na Lebieziatnikowa. — Niech pan mówi: podsunął? Ten zaś, potrząsany potężnymi łapami Dmitrija, ledwie zdążył złapać okulary. — Myślałem, że to przez delikatność… Że nie chciał jej zawstydzać… Że w sposób jawny dał niewiele, a po cichu wetknął do kieszeni całą setkę. Ale czy mogłem… — Aaa, bydlaku, teraz nie będziemy z tobą robie ceregieli! — Dmitrij zostawił Andrieja Siemionowicza i z zaciśniętymi pięściami rzucił się na Łużyna. — Dostaniesz za wszystko hurtem! Majestatyczność i powolność’ ruchów, które dotychczas cechowały Piotra Pietrowicza, momentalnie go opuściły. Sprytnie się obróciwszy, niedawny oskarżyciel arcyzręcznie uchylił się od policzka, odepchnął Lebieziatnikowa i rzucił się w głąb mieszkania. — Łapać go! Trzymać! — zaczęli krzyczeć goście, bardzo zadowoleni z zaskakującego obrotu sprawy, wielu zaś pobiegło ścigać Piotra Pietrowicza. Ale ten na nich nie czekał. Jak strzała przebiegł przez całą amfiladę, wpadł do swojego pokoju i dobrze zamknął za sobą drzwi. Przez jakiś czas prześladowcy tłoczyli się pod nimi, hałasowali, ale drzwi były mocne, dębowe, a i właścicielka sprzeciwiła się niszczeniu

majątku, dlatego też po paru minutach wszyscy ruszyli z powrotem, by uczcie triumf prawdy nad oszczerstwem. Ani Sonia, ani jej obrońcy, ani Katierina Iwanowna nie brali udziału w pogoni. Kiedy w pokoju zrobiło się prawie pusto, wdowa pomogła pasierbicy się podnieść, objęła ją i ze łzami zawołała: — Jeszcze raz! Jeszcze jeden raz wzięłaś na siebie nasz krzyż! Jesteśmy ci kamieniem u szyi! Sonia zaś wcale nie płakała, a nawet wydawała się zadziwiająco spokojna, jak gdyby wszystko skończyło się właśnie tak, jak powinno się było skończyć. — Dziękuję panu, Andrieju Siemionowiczu. — Skłoniła się Lebieziatnikowowi. — I panu, Rodionie Romanowiczu. I panu — zwróciła się do Razumichina. — Ale najbardziej panu, wielce szanowny panie, bo bez pana nie wiem, co by to było. — To całkowita prawda — wymamrotał Lebieziatnikow. — Gdyby wprost się do mnie nie zwrócono, to może bym się nie zdecydował. Byłem bardzo zakłopotany… Swidrygajłow zaś grzecznie skłonił głowę. — Drobiazg, mademoiselle. Nie było to dla mnie rzeczą trudną, przeciwnie, bardzo miłą. Cieszę się, że chociaż w tak smutnych okolicznościach mogę poznać całą pani rodzinę, którą osobiście uważam za bardzo sympatyczną. Czy wiadomo pani, Sofio Siemionowno, że jestem pani sąsiadem w mieszkaniu madame Resslich? Panna Marmieładow wzdrygnęła się i jakby wtuliła głowę w ramiona, w jej spojrzeniu pojawił się wyraz błagania, jakby prosiła, żeby nie kontynuować tego tematu. Ale Arkadij Iwanowicz mówił dalej: — Tak. Znam pani historię, wiem też o propozycji, jaką złożyła pani Gertruda Karłowna… Nic takiego nie będzie konieczne. Jestem człowiekiem majętnym. Jak ów majątek zużyć, sam nie wiem. Skoro przyjęła pani dziesięć rubli zapomogi od niewiele wartego pana Łużyna, to mam nadzieję, że nie odmówi pani i mnie. Pani zaś musi znaleźć się w szpitalu, pod dobrą opieką — zwrócił się do Katieriny Iwanowny. — Zajmę się tym. A co się tyczy pani dziatek, to mam zamiar umieścić je w instytucji dla sierot szlacheckiego pochodzenia i z góry zapłacę. Będą syte, ubrane i obute. Pani zaś, mademoiselle, jeśli pani sobie życzy, pomogę uwolnić się od żółtej książeczki. Mam znajomości, wystarczy tylko, bym napisał odpowiedni liścik. Zapewnię także środki, by mogła pani rozpocząć niezależne życie… — Dziękuję, ale to naprawdę niepotrzebne! — Sonia klasnęła w ręce, nie dowierzając szczęściu, jakie ją spotyka. — Sama jakoś się wyżywię, byleby tylko oni mieli zapewniony byt! — Dzieci, dzieci! — zawołała Katierina Iwanowna. — Chodźcie tutaj! Całujcie w rękę tego, kogo zsyła nam sama opatrzność! Akurat w tym momencie wrócili prześladowcy okrytego hańbą Piotra Piętrowicza i byli wielce zdziwieni obrazem, jaki ukazał się ich oczom: Swidrygajłow stoi z niepewną miną, ze wszystkich stron oblepiony dziećmi Marmieładowow, posłusznie cmokających go po palcach; Katierina Iwanowna wznosi ręce do sufitu, Sonia zaś, stojąca z boku, uśmiecha się swoim zwykłym, lękliwym uśmiechem. — Chodźmy stąd — szepnął do przyjaciela Razumichin, trochę dotknięty, że jego udział w sprawie został tak mało doceniony, chociaż to właśnie on pierwszy krzyknął o podsuniętym

banknocie. — Czyż nie widzisz? On nie dla sierot się stara; ma swoje cele! Zebyś potem o jego dobroci opowiedział Awdotii Romanownie, na tym mu tylko zależy! — A idźże ty! — Rodion Romanowicz odepchnął go i podszedł do Swidrygajłowa. — Chciałbym… chciałbym wyrazie panu wdzięczność — rzekł cicho. — Przecież gdyby nie pan, to bym też padł na kolana przed tym podlecem… Albo go zabił, sam nie wiem… No i za Marmieładowow oczywiście także dziękuję. Pan jest może szalony, ale to nieważne. Arkadij Iwanowicz odpowiedział w sposób osobliwy, mrugając do Raskolnikowa: — Ależ przeciwnie, to ja winienem panu podziękować, że mnie pan tu przyprowadził. Tutaj chyba można wziąć kredyt, i to na najkorzystniejszych warunkach. Wyglądał rzeczywiście na ogromnie zadowolonego. „Ej, bratku, ty naprawdę jesteś nie przy zdrowych zmysłach” — można było odczytać we wzroku Raskolnikowa, ale mimo wszystko student podał ziemianinowi rękę i mocno ją uścisnął. — A żeby was wszystkich… — Dmitrij jęknął na widok tej iście rozrzewniającej sceny i odwrócił się do wyjścia. Już w drzwiach usłyszał triumfalny głos Katieriny Iwanowny, która ganiła gości i właścicielkę mieszkania: — No co, darmozjady? Patrzcie ich, już do stołu się rzucili. Jedzcie, pijcie! Moje dzieci będą się uczyły w szlacheckiej instytucji! Słyszałaś, ty szwabska kiełbaso?

Rozdział trzynasty Wszystko się zgadza Nogi same poniosły Dmitrija za róg, na prospekt Wozniesieński, i już po kilku minutach stał przed domem, gdzie zatrzymały się matka i siostra Raskolnikowa. Więcej czasu niż sama droga zajęły mu wahania, wejść czy też nie; ostatecznie jednak się zdecydował. Przecież nie odwiedza ich tak sobie, bez żadnego powodu; ma w końcu co opowiadać, i to nawet dużo. Otworzyła mu sama Awdotia Romanowna, i na jej widok Dmitrij, jak zawsze, się zmieszał. Od jednego spotkania do drugiego zapominał, jaka jest ładna, to znaczy, może nie zapominał (pamiętał ją bardzo dobrze), ale mimo wszystko za każdym razem prawdziwa Awdotia Romanowna okazywała się jeszcze piękniejsza. — To pan? — wyraziła radosne zdziwienie. — Niech pan wejdzie. Tyle że mamusi nie ma, poszła kupie herbaty. — Szkoda. Razumichin rzeczywiście miał ochotę opowiedzieć o podłości Łużyna właśnie przy starszej pani Raskolnikow, domyślając się, że może znaleźć w niej sojuszniczkę. Ale z drugiej strony, pobyć z samą D u n i ą (tak, tak — w myślach już inaczej dziewczyny nie nazywał) było niespodziewanym darem czy nawet szczęściem. — Czy może coś się stało? Coś z Rodią? — Dunia zmieniła się na twarzy, gdy zauważyła, jak Razumichin nachmurzył się i sapie. — Tak nieładnie się rozstaliśmy… Przerwała, nie dokończyła — Dmitrij patrzył na nią jakoś dziwnie. — Zgubi pani — ni stąd, ni zowąd wypalił ochrypłym głosem. — Mniejsza już o to, że mnie, niewielka ze mnie ptaszyna. Ale siebie pani zgubi. Nie powinna pani iść za mąż za takiego człowieka. Lepiej niech pani wyjdzie za mnie, słowo daję…

Powiedziawszy to, zamilkł; twarz mu płonęła. Awdotia Romanowna patrzyła na niego zdziwiona — może sądziła, że się przesłyszała. To bardzo możliwe, uznała, bo krótkie oświadczenie Razumichina było niezbyt wyraźne i nie całkiem zrozumiałe. Kiedy to do niego dotarło, zaczął opowiadać o nikczemnym postępku Łużyna z podrzuconym banknotem i o jego tchórzliwej ucieczce. W odróżnieniu od poprzedniej tyrady ta opowieść była rzeczowa i dokładna, tylko o roli Swidrygajłowa (a i o samym Arkadiju Iwanowiczu) Dmitrij nie wspomniał, co, biorąc pod uwagę jego uczucia, możemy usprawiedliwić. Słuchając go, Dunia stawała się coraz bledsza, jej wysokie czoło przecięła cierpiętnicza zmarszczka, w oczach pojawiły się łzy, lecz ani jedna się nie wylała. — Czyżby za kogoś takiego chciała pani wyjść za mąż? — skończył przemowę Razumichin, pewien, że po tym, co się stało, pytanie takie będzie czysto retoryczne. — Trzeba go zabić jak psa, i ja na pewno tak zrobię. Pragnął ponownie ofiarować swoje serce i rękę Duni, co poprzednio uczynił w uniesieniu, bez żadnego planu, tym razem jednak nie starczyło mu śmiałości. Awdotia Romanowna długo milczała. A potem nagle powiedziała: — To łajdak… Straszne. Podejrzewałam go o nieczułość i niedelikatność, ale myślałam, że to cecha jego praktycznej natury. Wydawał mi się w każdym razie przyzwoitym człowiekiem. Zginęłam! I wtedy dopiero łzy popłynęły z przepełnionych wilgocią oczu. — Dlaczegóż to miałaby pani zginąć? — zawołał Dmitrij. — Odmówić mu, i po kłopocie. Może pani nie chce tego robie osobiście? To nie będzie potrzebne. Niech pani napisze liścik, parę słów, a ja sam mu go zaniosę. Bić Łużyna nie będę, palcem go nie tknę, jeśli pani mi zakaże. — Dałam słowo honoru, że będę jego żoną — twardo odrzekła Dunia. — I nie w mojej mocy jest je cofnąć. Oprócz honoru nie mam nic. Jeśli cofnę dane słowo, cóż mi pozostanie? Patrzył na nią jak na szaloną. — Cóż to z was, Raskolnikowów, za rasa? Siebie zgubi, mnie, a wszystko to dla honoru! — Drugi raz pan to mówi: że pana zgubię — chlipnęła Awdotia Romanowna, ale więcej już nie płakała. — Poza tym zdawało mi się… — Nie zdawało się pani! Nie zdawało! — Dmitrij nabrał śmiałości. — Kocham panią, do licha, strasznie panią kocham! A pani rozdziera mi serce… Zresztą co tam moje serce, nie ono jest tu ważne! Niech pani o sobie pomyśli! Jak z takim Łużynem brać ślub w cerkwi, jak z nim… Nie mógł dokończyć, z jego piersi wyrwał się gniewny pomruk. Otrząsnęła się i Dunia. — Wie pan, co zrobię, Dmitriju Prokofjewiczu? Rozmówię się z nim od razu jutro. Powiem mu wprost, że gardzę nim, że życie z taką żoną będzie dla niego nie do zniesienia. I poproszę… zażądam, żeby zwrócił mi słowo. Nie będzie mógł odmówić. Kiedy z nim skończę, wtedy pomówimy o pańskim sercu, które wcale nie jest dla mnie nieważne. Przez nieobeschnięte jeszcze łzy widać było coś w rodzaju chytrego uśmiechu, ale nawet to nie ucieszyło Razumichina.

— No, a jeśli on pani nie zwolni z przyrzeczenia, co wtedy?! Bo on pani za nic nie zwolni, przecież nie jest idiotą, tylko łajdakiem! Kto przy zdrowych zmysłach zwolniłby panią z danego słowa? — To znaczy: wola boża — odrzekła na to Awdotia Romanowna, i jasne było, że nikt jej od tego przekonania nie odwiedzie. Ogarnięty rozpaczą Dmitrij palnął się pięścią w czoło i omal nie szlochając, odwrócił się i wybiegł. Nie miał pojęcia, dokąd teraz iść i co robie, a tymczasem jego burzliwa natura domagała się natychmiastowego działania. Szedł chodnikiem jak pijany, chwiał się to w jedną, to w drugą stronę i nagle wpadł na pewien pomysł. Najpierw szybkim krokiem, a potem biegiem ruszył w stronę ulicy Oficerskiej.

*** — No dobrze, łaskawco, dobrze — powtórzył Porfirij Pietrowicz po raz już Bóg wie który. — Ustaliliśmy, że nasz student w taki czy inny sposób związany jest ze wszystkimi trzema ofiarami. Pozostaje jednak nierozwiązany paradoks logiczny. Obaj jesteśmy pewni, że wszystkie trzy morderstwa zostały popełnione przez jedną i tę samą osobę, prawda, łaskawco? — Tak. — Zamiotow kiwnął głową z rezygnacją, bo już wiedział, co nastąpi dalej. — A tymczasem na trzecie morderstwo, pani Siegel, nasz Rodion Romanowicz ma alibi nie do podważenia. Bo chyba nie podejrzewamy Awdotii Romanowny o udzielenie mu pomocy? Zasięgnąłem języka, to panna o niepodważalnej reputacji. — Nie podejrzewamy — westchnął Aleksandr Grigorjewicz i musiał przyznać, że odkrycie związku Raskolnikowa z „dziewczynką” zamordowanej Darii Francewny, które kazało mu na złamanie karku pędzie na Oficerską, ani trochę nie posuwa śledztwa naprzód. — A jeśli mimo wszystko to nie był jeden przestępca? — spytał po kilku minutach milczenia. — Tylko dwóch? Załóżmy, że Raskolnikow zabił lichwiarkę i strapczego, a któryś z jego kolegów — rajfurkę? Może to jakieś stowarzyszenie, mające na celu zabijanie krwiopijców — dla dobra publicznego albo coś w tym rodzaju? Porfirij Pietrowicz przygaszonym głosem odpowiedział: — Bardzo wątpię. Jeśli nasz Rodion Romanowicz zalicza siebie do n i e z w y k ł y c h l u d z i , to przecież tych n i e z w y k ł y c h , łaskawco, nie ma zbyt wielu, żyją w pojedynkę i nie łączą się w stada. Rozmowa znowu umilkła. Przez wysokie okna przenikało do gabinetu smętne światło na wpół żywego petersburskiego słońca — zbliżał się wieczór. Właśnie w tym przygnębiającym momencie zjawił się Razumichin, rozczochrany, z płomieniem w oczach. — Siedzicie? — powiedział, wchodząc bez pukania i rzucając się na kanapę. — Ciągle rozmyślacie, jak złapać zbrodniarza? Stuknąć siekierą w głowę jakieś żałosne stworzenie to żadna sztuka, może w ogóle nie zbrodnia. Ja ci, Porfirij, opowiem o prawdziwym

zbrodniarzu, którego gwoli sprawiedliwości należałoby nabić na pal albo chińskim obyczajem pokrajać na tysiąc kawałków. Tylko że nic mu się nie stanie, bo na takich nie ma prawa. Po czym po raz drugi zaczął z zapałem opowiadać o nikczemnym postępku Łużyna. Radca dworu słuchał krewniaka i nie przerywał mu, bo widać było, że Dmitrij bardzo chce się wygadać. Kiedy się wreszcie wygadał, Porfirij przymknął oczy i rzekł w zadumie: — Dlaczegóż to, łaskawco? Pociągnąć owego jegomościa do odpowiedzialności byłoby bardzo łatwo, zwłaszcza że są liczni świadkowie. Co prawda, kary przewidziane za takie świństwa nie są zbyt surowe, ale konsystorz mógłby nałożyć na winnego pokutę cerkiewną. Razumichin tylko splunął. — Widzę jednak, że jesteś naprawdę w złym nastroju i coś cię bardzo martwi — ciągnął Porfirij Pietrowicz. — Myślę, że nie tylko wyskok pana Łużyna. Na pewno coś jeszcze się stało? Oczy ci błyszczą, na policzkach masz rumieńce — to po pierwsze. A po drugie — jesteś porządnie ogolony, ubranie masz wyczyszczone i nawet buty ci się świecą. Czyś ty się przypadkiem nie zakochał, Mitia? Razumichin od dawna przywykł do niezwykłej przenikliwości swego krewnego, zanadto się więc nie zdziwił. Tym bardziej że po chwili śledczy trafił, jak to się mówi, kulą w płot. — Czy aby nie rywalizujesz z Rodionem Romanowiczem o względy pewnej jasnowłosej osoby wielce nagannej konduity, za to o pięknej duszy? I właśnie z powodu krzywdy uczynionej jej przez pana Łużyna tak się na niego zawziąłeś? Widać panna musi być naprawdę ładna. Bo i Aleksandrowi Grigorjewiczowi nadzwyczaj się spodobała. — Pudło. — Razumichin potrząsnął głową i nagle nabrał ochoty, żeby opowiedzieć, jak naprawdę się rzeczy mają. — Tak, zakochałem się. Gorzej niż zakochałem. Jestem chory na całego, serce mnie boli i głowa odmawia posłuszeństwa. Tyle że nie w Sofii Siemionownie, chociaż śliczna z niej dziewczyna, ale w Awdotii Romanownie Raskolnikow. Radca dworu gwizdnął lekko i wymienił spojrzenia z Zamiotowem. — Pewnie ładna, co? — Strasznie. Ale nie o to chodzi! Ona jest… jest… Drugiej takiej nie ma! Dopiero teraz, jak się zdaje, Dmitrij zrozumiał, że od dawna miał ochotę porozmawiać z kimś o Duni. Ale, dziwna rzecz, kiedy nadarzyła się sposobność, okazało się, że brakuje mu słów. — No bo jakie są kobiety? Naobiecują, przysięgną, na co się chce, i zaraz się wszystkiego wyprą. A ta dała słowo honoru i… — Ze złością potarł czoło. — Charakter ma nieznośny, Raskolnikowow. Podobni są z Rodią jak dwie krople wody. Ale gdy są razem, wystarczy iskra, i od razu błysk, wybuch prochu. Wczoraj, kiedy kłócili sic na moście Kokuszkina, nagadali sobie różnych rzeczy — i poszli każde w swoją stronę. Sama mi o tym opowiedziała. Nie chce go teraz widzieć. A przecież kocha go, życie by za niego oddała. Diabelski charakter! Opowiadając jeszcze dosyć długo o Awdotii Romanownie, nie zauważył zmiany, jaka zaszła w słuchaczach. Kiedy Dmitrij wspomniał o sprzeczce na moście Kokuszkina, kancelista Zamiotow jęknął cicho i spojrzał na komisarza. Ten od razu bardzo szeroko otworzył swoje jasne oczy, przez co zaczęły przypominać sowie, po czym zaraz je zmrużył, czyniąc z nich dwie szparki.

— Pokłóciła się z bratem, tak? — łagodnie przerwał studentowi Porfirij Pietrowicz. — I dalej poszła sama? To niedobrze, łaskawco, tam blisko jest Wiaziemska Ławra, błoto, szynki, nieodpowiednie miejsce dla panny. — O to właśnie chodzi! Dunia, co prawda, ma takie spojrzenie, że do niej ani przystąp. Ale tak czy owak, nie powi… Radca dworu wstał tak szybko, z prawdziwie kocią zwinnością, że Dmitrij umilkł w pół słowa. — No, idź już, idź — grzecznie, ale dobitnie powiedział śledczy. — Potem porozmawiamy o sprawach sercowych. Mamy tu z Aleksandrem Grigorjewiczem pewne sprawy. Bardzo ważne i nie cierpiące najmniejszej zwłoki. Zegnaj. I niemal szturchając w plecy zdezorientowanego krewniaka, wyprowadził go za próg.

*** — To dopiero! — zawołał Zamiotow, ledwie zostali sami. — Pan od początku dobrze myślał, tylko potem trochę się pogubił. — Cóż, łaskawco, i koń się potknie — przyznał Porfirij Pietrowicz. — A wydawałoby się, rzecz najprostsza w świecie. Nie dowierzaj słowom innych, sprawdź sam. Już wczoraj mogliśmy z tym skończyć! Ale teraz wszystko się zgadza, końce do siebie pasują. — Czyli że to Raskolnikow — rzekł kancelista bez śladu pytającej intonacji. — On, łaskawco. Niezwykły człowiek ze swoją niezwykłą teoryjką głoszącą, że jemu, w odróżnieniu od nas wszystkich, nędznych kreatur, wszystko na świecie wolno, jeśli tylko ma wyższy cel na względzie. — A jakiż on ma cel? Radca dworu rozłożył ręce. — A skąd ja mogę wiedzieć, łaskawco? Coś piekielnie wzniosłego i szlachetnego, bez wątpienia służącego szczęściu ludzkości. Coś na tyle pięknego, że owo piękno całkowicie usprawiedliwia walnięcie siekierą w łeb jakiejś szkodliwej pluskwy w rodzaju Alony Iwanowny czy Darii Francewny. Myślę zresztą, że Rodion Romanowicz sam wszystko nam opowie, i to z wielką swadą. — Aresztujemy go? Już teraz? — rzeczowo spytał Aleksandr Grigorjewicz, który jeszcze w życiu nie brał udziału w zatrzymaniu prawdziwego mordercy. Śledczy zmarszczył nos i pokręcił głową. — Na jakiej podstawie? Poszlak jak nie było, tak nie ma, tylko same zbiegi okoliczności. To człowiek inteligentny, tym się go nie zbije z tropu. — Porfirij Pietrowicz pogroził nagle palcem… nie wiadomo komu, chyba ścianie. — Ale całkiem swobodnie, łaskawco, chodzie mu nie pozwolę. — To co w takim razie? — Dzisiaj go zatrzymamy, zdecydowanie dzisiaj. Mając absolutnie przekonujące dowody i zachowując wszelkie przepisy, tak że już się nie wykręci. W paru słowach komisarz naszkicował kanceliście swój plan: — Zaskoczymy, łaskawco, Rodiona Romanowicza na miejscu nowej zbrodni. Z jeszcze niezakrwawionymi rękami, ale z narzędziem przestępstwa w ręku, z tą właśnie siekierą. Spyta pan, skąd będziemy wiedzieli, kogo, gdzie, a co najważniejsze — kiedy nasz student

zapragnie uśmiercić tym razem? Cóż, pierwsze pytanie: kogo, jest całkiem proste. Piotra Pietrowicza Łużyna, najszkodliwszą ze wszystkich zamieszkujących ten świat pluskiew — bo właśnie za pluskwę powinien teraz Raskolnikow uważać narzeczonego siostry. Właśnie: tutaj do pożytku publicznego, jakim jest uwolnienie ludzkości od łajdaka, dochodzi jeszcze motyw osobisty, a niezwykli ludzie zawsze bardzo poważnie traktują swoje sprawy osobiste. — Wnosząc z opowieści Dmitrija Prokofjewicza, Raskolnikow powiedział nawet coś w tym rodzaju — przypomniał sobie Aleksandr Grigorjewicz. — Że chciał albo na kolanach wstawić się u Łużyna z panną Marmieładow, albo zabić go na miejscu. Teraz zaś wolno sądzie, że pierwsza z możliwości odpada, za to drugie pragnienie wyraźnie się nasiliło. Ale jakże się dowiemy, gdzie i kiedy student zapragnie wprowadzić je w życie? — Nawet nie będziemy łamać sobie nad tym głowy, łaskawco. — Porfirij Pietrowicz uśmiechnął się z zadowoleniem. — Wszystko sami urządzimy, Rodionowi Romanowiczowi pozostanie tylko przyjść na gotowe. Niech pan sam osądzi. Nikczemny Piotr Pietrowicz zamknął się w najdalszych pokojach mieszkania i za nic stamtąd nie wyjdzie, dopóki wszyscy goście ostatecznie się nie upiją i nie zwalą na podłogę. Wtedy z całą pewnością złapie sakwojaż, walizkę, torbę — no, nie wiem, z czym tam ów osobnik podróżuje — wymknie się na schody i więcej jego noga w tym miejscu nie postanie. — Na pewno tak, ale skąd Raskolnikow będzie wiedział, o której godzinie to nastąpi? Na stypie goście, kto wie, może będą pili nawet do rana. Kiedy wódka się skończy, to pójdą dokupić, już za swoje. I co, student do świtu będzie tam sterczał z siekierą? Słysząc tę poniekąd dowcipną uwagę, radca dworu wybuchnął śmiechem — najwyraźniej jego nastrój z każdą minutą był coraz lepszy. — Racja, łaskawco. Nasz figurant nie należy do cierpliwych i nie ma zamiaru stać godzinami na schodach. Zwłaszcza że ktoś może go zobaczyć. Cały mój plan opiera się właśnie na tym, że Raskolnikow jest niecierpliwy. Niech pan sobie przypomni tamte zabójstwa — on zawsze był skory do rozprawy. Teraz więc też nie będzie czekał. Zresztą — nie będzie musiał. Śledczy znowu zachichotał. Mimo woli się uśmiechając, Zamiotow miał nadzieję, że dowie się przyczyny tej wesołości. — Porfiriju Pietrowiczu, ale przecież Raskolnikow nie może zabić Łużyna przy wszystkich? Nawet jeśli wymknie się ze stypy, to, po pierwsze, wszyscy później sobie o tym przypomną; po drugie, Łużyn nikomu nie otworzy; a po trzecie, student chyba nie przyszedł na stypę z siekierą? — I właśnie my pomożemy mu uwolnić się od świadków. — Radca dworu przestał się śmiać. — A on już okazji nie zmarnuje. Goście Pewnie tymczasem nieźle się upili. Hałasują, wrzeszczą, może się na — Wet biją. Wdowa, sądząc z tego, co usłyszeliśmy, też jest niewiastą z charakterem. Chyba nie będzie w tym nic dziwnego, jeśli w mieszkaniu zjawi się policja, powiedzmy, wezwana przez sąsiadów z innego mieszkania? — Na pewno nie będzie. — Przyjdzie policja, zabierze wszystkich awanturników do rewiru i zatrzyma do rana. — Wszystkich? — zdziwił się Zamiotow. — Poza Raskolnikowem. Jemu pozwolą odejść. Jak — to wyjaśnię później, na razie niech pan nie przerywa. Piotr Pietrowicz, siedząc w swojej twierdzy, nie dowie się o tym zdarzeniu.

Może się zdziwi, że hałas ucichł, ale nie odważy się wyjść tak prędko. Student będzie miał wystarczająco dużo czasu, by pobiec po siekierę i wrócić, łaskawco, przecież ma niedaleko. — A my będziemy czekać w zasadzce, i kiedy zacznie się dobijać do Łużyna, wyskoczymy i złapiemy gołąbeczka za łeb! — zawołał Aleksandr Grigorjewicz, który teraz wszystko zrozumiał. — Ach, Porfiriju Pietrowiczu, co za kapitalny plan!

11. Finałowy mecz — Co, jeszcze nie koniec? Fandorin omal nie jęknął. Sięgnął powtórnie do teczki, mając nadzieję, że nie wyjął jeszcze wszystkich kartek — ale nic z tego. Okazało się, że i ten fragment nie jest ostatni! W liście Fiodora Michajłowicza do wydawcy mowa była o tym, że opowieść jest ukończona i brakuje tylko ostatniej strony, ale tutaj wyraźnie brakowało całego rozwiązania. Przeklęty Morozow, znowu go nabrał… W tej smutnej chwili właśnie zadzwonił (albo, jak teraz mówią, o d d z w o n i ł ) do niego Arkadij Siergiejewicz. — Nikołaju Aleksandrowiczu, dokonał pan cudu — powiedział. Po czym padło jeszcze wiele różnych uprzejmych słów: że się nie pomylił co do Niki, że szczęście spotkało i jego, i kulturę światową. Dodał jeszcze niezbyt zrozumiałą uwagę: że życie jest pełne niespodzianek, a wśród nich, dzięki Bogu, zdarzają się również te miłe. Nie było sposobu, by przerwać ten pełen emocji monolog, pozostało wysłuchać go do końca i dopiero potem zaskoczyć rozmówcę nowiną. Na drugim końcu zapadło grobowe milczenie. Potem chlusnął potok straszliwych przekleństw, jakich od wybrańca ludu nikt by nie oczekiwał. A po tym wybuchu emocji — podsumowanie: — Tego należało się spodziewać. Szczwany lis, jeszcze komuś dał kawałek. Co za dzień! Zestawiając ten ostatni okrzyk ze wzmianką o niespodzianych, Nicholas spytał: — A u pana co się stało? — Zycie to dziwna rzecz i pełna cudów. Im dalej, tym dziwniej w nim i cudowniej — zacytował Siwucha Alicję w Kramie Czarów. — Proszę sobie wyobrazić, że mój Igor się zwolnił. Przysłał pismo: odchodzi na własne życzenie. I żadnych wyjaśnień. Po tylu latach! Jego komórka milczy. Gdzie się podział, nie wiadomo… To niespodzianka numer jeden. Pan mnie zadziwił, i to dwukrotnie. No, a w dodatku nasz znawca Dostojewskiego wyciął numer… — Morozow? Co takiego? Siwucha wydał nieokreślone parsknięcie. — Niech pan pojedzie i sam zobaczy…

***

Nicholas spotkał w korytarzu doktora Sitz–Korowina. Lekarz naczelny właśnie wyszedł z sali, gdzie leżał Morozow, ale kiedy zobaczył Fandorina, zatrzymał się. Wyglądał na niezwykle zadowolonego. — Nie słyszał pan jeszcze? — spytał pełen dumy. — O czym? — No to chodźmy, chodźmy. Pokażę panu coś ciekawego. Śmiejąc się, doktor przepuścił Nike w drzwiach. Ten wszedł i stanął w progu, ogarnięty przerażeniem. Szaleniec leżał na łóżku, podłączony przewodami do jakiegoś urządzenia, ale nie unieruchomiony pasami. Obok niego siedziała Sasza, a on głaskał ją po głowie! — Spokojnie, Sasza, niech pani nie robi żadnych gwałtownych ruchów — zdławionym głosem rzekł Nika i powoli, ostrożnie, ruszył do przodu. Jak mogło do tego dojść? W dodatku nie ma sanitariusza! Mark Donatowicz parsknął śmiechem. Sasza też nieśmiało się uśmiechnęła. Maniak zaś, widząc Fandorina, wymruczał zmieszany: — Dzień dobry. — Moje zastrzyki i kroplówki jednak podziałały! — oświadczył rozpromieniony lekarz naczelny. — Ilość przeszła w jakość! Ma pan przed sobą poprzedniego Filipa Borisowicza, pozytyw. Równowaga serotoninergiczna została przywrócona, produkcja testosteronu w granicach normy. To pierwszy taki przypadek w historii medycyny! Trudno było w to uwierzyć, ale Sasza potwierdziła: — Tak, tak, to jest mój tato! Ten dawny! Całkiem taki sam jak był! A to jest Nikołaj Aleksandrowicz. — Filip Borisowicz Morozow. — Chory podniósł się z trudem. — Saszeńka mówiła mi o panu wiele dobrego. — Wszystkie wspomnienia z okresu posttraumatycznego zostały zatarte — szepnął Korowin Fandorinowi na ucho. — To nawet lepiej. Stan pacjenta jest po prostu znakomity, tylko z sercem są problemy. Podszedł do kardiografu, który kreślił niemrawe, nieregularne zygzaki. Sasza uścisnęła Nicholasa i chlipnęła: — Jestem taka szczęśliwa, taka szczęśliwa! — Czy on nie udaje? Jest pani pewna? — cichutko spytał Fandorin, ciągle jeszcze z obawą patrząc na Morozowa. Sasza zaśmiała się przez łzy. — A czy tego nie widać? Niedawny bezwstydny cynik patrzył na córkę takim łagodnym, owczym wzrokiem, że wszelkie wątpliwości Niki się rozwiały. To rzeczywiście był całkiem inny człowiek, absolutne przeciwieństwo wczorajszego Morozowa. — A zatem — happy end? — Fandorin się rozpromienił. — Tak się cieszę! Wie pani, że znalazłem trzecią cześć rękopisu?! Nie mogłem się do pani dodzwonić, teraz wiadomo dlaczego. Pani była tutaj, z ojcem. Okazało się, że trzecia część wcale nie jest ostatnia, ale to już nie ma znaczenia. Filipie Borisowiczu, niech pan powie, proszę, na ile części podzielił pan

rękopis, na cztery, prawda? Znaleźliśmy pierwsze trzy, ale gdzie reszta? I gdzie pan schował pierścień Porfirija Pietrowicza? Z nim to się dopiero namęczyłem! O jakich kamyczkach była mowa? Docent filologii w panice odwrócił głowę do córki. — Znowu! To jeden się dopytuje, to drugi! O jakie części panu chodzi? Przecież mówiłem tamtemu panu: rękopis Fiodora Michajłowicza znajduje się w dziale materiałów niezidentyfikowanych, zespół nr 3482, teczka „DO ZNISZCZENIA. Archiwa. 3. rew. cyrkułu kazańskiego. 1865 r.”! — Był tutaj Arkadij Siergiejewicz — szeptem wyjaśniła Sasza. — Tato nic absolutnie nie pamięta. Ale to nie szkodzi, najważniejsze, że jest zdrowy! — Jak to „nie szkodzi”?! Co znaczy „nie pamięta”?! A pani brat, a operacja?! — Nicholas podszedł do chorego. — Filipie Borisowiczu, niech pan wytęży pamięć. Wyjął pan z teczki rękopis, schował pod marynarkę… — Co pan mówi! — przerwał mu przerażony Morozow. — Nigdy w życiu bym tak nie postąpił! Wynoszenie materiałów z gmachu archiwum jest surowo zabronione, szczególnie takich cennych! To przestępstwo! — To bezcelowe — rzekł półgłosem lekarz naczelny. — Moje preparaty sprawiły, że obrzęk mózgu ustąpił, psychika pacjenta zaś powróciła do stanu przed traumą. Ale jak się okazało, okres traumatyczny zaczął się nie w momencie ataku, ale o wiele wcześniej. Filip Borisowicz opowiedział, że kiedy znalazł rękopis, ze wzruszenia stracił przytomność. Upadł, uderzając potylicą o metalową półkę. Jest przekonany, że dlatego trafił do szpitala. Faktycznie musiał jakiś czas przeleżeć bez przytomności w archiwum. Potem się ocknął i ogarnięty euforią, nie przywiązywał wagi do urazu, chociaż przez kilka dni cierpiał na bóle głowy. Ten właśnie uraz w połączeniu ze wstrząsem emocjonalnym stał się punktem zwrotnym. Zaburzenia zachowania zaczęły się właśnie w owej chwili. Teraz jest oczywiste, że przywłaszczył sobie rękopis i wszystkie następne czynności wykonywał, już będąc chory. Powtórna trauma tylko zaostrzyła stan patologiczny. Filip Borisowicz jest pewien, że rękopis jak przedtem leży w archiwum. Odbyłem na ten temat poufną rozmowę z Arkadijem Siergiejewiczem. — Doktor przyłożył lewą rękę do serca, a palec wskazujący prawej — do ust. — Powiedziałem mu, że strona prawna sprawy absolutnie mnie nie interesuje. Lekarz, tak jak adwokat, jest obowiązany chronić tajemnice swoich pacjentów. Tak że ani pan, ani pański klient nie musicie się obawiać mojej… niedyskrecji. Niepokoi mnie teraz tylko jedno — kardiogram. — Ja też nie chcę brać udziału w bezprawnych… — zaczął tłumaczyć Fandorin, ale Morozow nie dał mu dokończyć. — O czym panowie szepczą? — spytał nerwowo. — Podejrzewacie, że mogłem zabrać rękopis Fiodora Michajłowicza? A poza tym co to za pierścień Porfirija Pietrewicza, o którym pan wspomniał? Czyżby ten, który studenci prawa zamierzali wręczyć Fiodorowi Michajłowiczowi? Co, odnalazł się? Zapewniam pana, nie widziałem pierścienia na oczy! Słowo daję! — Tato, tato, nie denerwuj się! Nikt cię nie… — Sasza rzuciła się ku niemu. — Nie, Saszeńka, poczekaj! O pierścieniu Porfirija Pietrewicza nic nie umiem powiedzieć. Ale co do rękopisu… Muszę się przyznać. Miałem przez sekundę pokusę… żeby wziąć go

sobie. Ale jej nie uległem! To przecież bardzo łatwo można sprawdzić! Rękopis leży tam, gdzie go znalazłem! — Tak, tak — wymamrotał Fandorin. — Niech się pan uspokoi… — Trzeba zawiadomić redakcję „Pomników Literatury”, to taki skarb! — Chory znowu się poderwał. — Wiesz, Saszeńko, mogą przyznać mi medal Towarzystwa Filologicznego! Zaproszą mnie na różne konferencje międzynarodowe! To są zresztą niemałe pieniądze — po pięćset czy nawet po tysiącu dolarów za podróż, wyobrażasz sobie? Tonieczka się ucieszy! Kiedyż ona przyjedzie? Zadzwoń do niej jeszcze raz! Sasza bezradnie obejrzała się na Nicholasa. — Proszę się trochę posunąć — powiedział zakłopotany Mark Donatowicz. — Zrobię jeszcze zastrzyk. Bo jemu w ogóle nie wolno się denerwować. A wyjaśnienia mimo wszystko będą konieczne — dodał szeptem. — Bo i tak zacznie wzywać żonę… Filip Borisowicz powiedział ze skruchą: — Wiem. Tonieczka jest na mnie zła i dlatego nie chce przyjechać. Wyobrażam sobie, ile kosztuje ta komfortowa sala. Nie możemy sobie pozwolić na takie wydatki. Doktorze, czy nie można by mnie przenieść gdzie indziej, gdzie nie ma takiego luksusu? Ach, jak podobał się Nicholasowi ten nowy (to znaczy stary) Morozow! Miły, skromny, uczciwy. Przy okazji jednak uświadomił sobie rzecz okropną: cóż za diabelstwo może zalęgnąć się w poczciwej duszy! Ale przecież jest także na odwrót: skoro w głębi duszy każdego porządnego człowieka czai się świństwo i łajdactwo, to i u skończonego łajdaka z pewnością można doszukać się czegoś dobrego, z czego wniosek, że zawsze pozostaje nadzieja na jakiś cud. Walnie człowieka w łeb jakaś błogosławiona siła, i drań zapadnie na posttraumatyczne zapalenie mózgu. Był czarny — będzie biały. Może właśnie w ten sposób tłumaczyć należy cudowne historie z żywotów świętych, te o nawróconych zbrodniarzach. Albo taka wersja: wszyscy skończeni łajdacy są ofiarami zespołu Kusoyamy. Nie wolno ich nienawidzić, nie należy tępić. Trzeba ich leczyć. Ich dusza nie dała znać o sobie, pozostaje w stanie negatywu. Ale doktor Sitz–Korowin zaaplikuje im odpowiednią terapię, i dusza wróci do stanu normalnego, pozytywnego… — Już mu lepiej — rzekł doktor. — Teraz może go pan wprowadzić w sytuację. Nicholas nabrał powietrza w płuca i przystąpił do trudnej opowieści. Najstraszniejsze sprawy w rodzaju zgwałcenia Izabeli Anatoljewny i odgryzienia nosa oczywiście opuścił, starał się mówić głównie o rękopisie, ale historia mimo wszystko nie należała do pogodnych. Filip Borisowicz słuchał z rozszerzonymi ze zgrozy oczami, cały czas popatrywał na córkę: czyżby to była prawda? Sasza głaskała go po ręce, uśmiechała się kojąco. — Jestem złodziejem? — wybełkotał filolog, kiedy wysłuchał wszystkiego do końca. — Oddałem bezcenną relikwię Bóg wie komu? Jakimś niegodziwcom? A teraz została bezpowrotnie stracona? Co za koszmar! Potomni mi tego nie wybaczą! Trzeba go było na dodatek uspokajać. — Nie wszystko wygląda tak źle. Miejsca, gdzie znajdują się pierwsza i druga część, są znane. Szukamy ich. Trzecią część mamy, do końca rozdziału trzynastego. Ile tam było rozdziałów?

— Nie zdążyłem sprawdzić… Kiedy poznałem charakter pisma, zobaczyłem rysunki na marginesach, pociemniało w oczach i straciłem równowagę. Poczułem ból i… nic więcej nie pamiętam. — Ale kiedy pan się zdecydował sprzedać rękopis, zwracał się pan do różnych osób: do kolekcjonera autografów, do agentki literackiej, do Arkadija Siergiejewicza, jeszcze do kogoś. Rozumiem, że tego pan nie pamięta. Ale przecież zna pan swoje zwyczaje. Gdzie by pan zapisał nazwiska, telefony? — Przejrzałam notes z adresami i kalendarzyk taty — powiedziała Sasza. — Od razu na początku. Nic tam nie było. — Oczywiście, że nic. Nie zapisuję rzeczy, o których nie powinna wiedzieć Tonią. — Widać było, że Filip Borisowicz bardzo chciałby pomóc, ale nie wie jak. — Jest taka… ciekawska. Nie lubi, kiedy mam sekrety. Na przykład pierścień, jeśli go rzeczywiście miałem, na pewno bym schował. Jak pan powiedział: „kamyczków pięć”? Nicholas zacytował zagadkowy wierszyk: Kamyczków pięć poleci w lewą stronę, A cztery — w dół i w cel nie trafią one. Kamień na wschód purpurą błyska, po to. By wskazać cel, gdy będzie już sierotą. Potem zapytał z nadzieją w głosie: — Co pan mógł mieć na myśli? Od jakiego punktu należy wyjść? Ale Morozow tylko rozłożył ręce. — Nie mam pojęcia. Prawdę mówiąc, bardziej interesuje mnie los rękopisu. Brylant, nawet jeśli naprawdę związany jest z nazwiskiem Fiodora Michajłowicza, to tylko ciekawostka. Inna sprawa to nieznana ludzkości opowieść Dostojewskiego! Gdyby reszta rękopisu się nie znalazła, nigdy bym sobie tego nie wybaczył! Gdzież ja go mogłem podziać, gdzie?! Szybko zamrugał oczami, zmierzwił rzadkie włosy. — Niech pan myśli, niech pan myśli — nalegał znowu Nika. — Gdzie by pan zapisał to, o czym n i e p o w i n n a w i e d z i e ć To n i a ? — Może u Fiodora Michajłowicza — wyraził niepewne przyuczenie Morozow i wyjaśnił: — W trzydziestotomowym wydaniu Dostojewskiego. Tonia nigdy do niego nie zagląda, więc wpisuję tam to i owo dla pamięci, metodą skojarzeń. Na przykład w opowiadaniu Chłopczyk na Gwiazdce u Pana Jezusa (tom dwudziesty drugi) — co podarować żonie i dzieciom na Nowy Rok. W tomie dwudziestym czwartym, gdzie jest opowiadanie Potulna — pomysły na prezent z okazji urodzin Saszy. Wszystkie uwagi i dane dotyczące poszukiwań archiwum Stełłowskiego mam w pierwszym tomie, na marginesach farsy Jak niebezpiecznie jest oddawać się ambitnym snom. Może tam coś zapisałem? — Sasza przyniesie ten tom, a pan sprawdzi. — Nagle Nicholasowi przyszedł do głowy lepszy pomysł. — Wie pan co, przywieziemy panu całe trzydziesto tomowe wydanie. Może pan przejrzy je strona po stronie i podkreśli te notatki, których treści nie może pan z niczym skojarzyć? Oczywiście, jeśli doktor pozwoli.

— Marku Donatowiczu, bardzo pana proszę, niech pan pozwoli! — zaczął błagać Morozow. — Nie jestem w stanie myśleć o niczym innym, nie będę mógł spać, dopóki nie zwrócę rękopisu! Korowin zastanowił się i pozwolił: — Wszystko, co przenosi pana do kręgu poprzednich zainteresowań, jest korzystne dla zdrowia. Tylko proszę się nie przemęczać. Dziesięć minut niech pan poprzegląda, pół godziny odpocznie. Dobrze? — Dobrze, dobrze! Proszę mi prędko przywieźć Dostojewskiego!

*** Ta rozmowa odbyła się koło południa. Po godzinie przywieziono trzydzieści tomów samochodem służbowym Arkadija Siergiejewicza. Sasza została, miała pomóc ojcu. Pozostałych Morozow poprosił, żeby wyszli. Tej samej nocy umarł.*

*** O tym smutnym wydarzeniu Nika dowiedział się przy śniadaniu. Zadzwoniła Sasza, powiedziała: serce taty przestało bić o trzeciej w nocy. Nie dzwoniła wcześniej, żeby niepotrzebnie nie budzić Fandorina. Przecież nic już nie dałoby się zrobić. Najbardziej uderzyło Fandorina to, że wcale nie płakała. Głos miała smutny, ale spokojny. Chyba nawet słyszało się W nim dziwną satysfakcję. — Tato był niewierzący, umarł zaś czysty. Zdążył się pojednać z Bogiem, a nawet przyjąć komunię. Przedtem Biblię zastępowały mu Dzieła wszystkie. Cały czas, do późnej nocy, przeglądał tomy. Najpierw sam, szybko, bardzo szybko. Później ja mu pomagałam, kiedy ręce miał zbyt zmęczone. Ani razu nie odpoczął, chociaż tak go prosiłam. Wypił tylko herbatę. Ciągle powtarzał: „Zawiniłem, córeczko. Jeszcze, nie daj Boże, umrę, i nie zdążę pomóc”. Przyjrzał dzieła do samego końca… A potem umarł. Nicholas wypowiedział wszystkie należne słowa współczucia i spytał, jak może jej pomóc. — Jak to jak? — zdziwiła się. — Trzeba szukać rękopisu. Ratować Iliuszę. Tato panu zaznaczył trzy miejsca, wszystkie w jednym tomie. Zaraz go przywiozę.

*** Przyjechała ubrana cała na czarno. Zadziwiające, ale bardzo jej było do twarzy w żałobie, nawet w mnisiej chustce na głowie. Pod pachą trzymała tom jasnomusztardowej barwy z cyfrą 6 na grzbiecie. Nicholas otworzył kartę tytułową. Oczywiście była to Zbrodnia i kara. I on, i Walentina byli gotowi do ostatniego szturmu intelektualnego albo — jak mówiła asystentka — do finałowego meczu.

Przy telefonie w swoim poselskim gabinecie siedział Siwucha i denerwował się, czekając na wyniki. Trudną rozmowę o statusie prawnym rękopisu Fandorin zostawił na potem. Najpierw trzeba było go znaleźć. Sasza też podeszła do sprawy rzeczowo. — Wie pan, tato ma… miał bardzo dobrą pamięć. — Pociągnęła nosem, ale wzięła się w garść. — Przypomniał sobie i rozszyfrował absolutnie wszystkie notatki. Poza trzema, zrobionymi ołówkiem automatycznym. Dałam mu go na ostatnie urodziny. To znaczy niedawno. Ale co znaczą, tego nie pamiętał. Może pan się domyśli. W jej wzroku było tyle nadziei, że Fandorin się zawahał. W głowie byłego poddanego Jej Królewskiej Mości zaczął się tłuc głęboko nienawistny mu zwrot: a co tam, przecież państwo nie zbiednieje! Istotnie, czyż państwo zbiednieje, jeśli utwór Dostojewskiego dotrze do czytelników nie z archiwum, ale z rąk prywatnych? Czytelnikom jest wszystko jedno, państwu też. Za to uratuje się chłopca czekającego teraz w szwajcarskim szpitalu na rozstrzygnięcie swego losu. Za to nie na darmo pójdą męki i ofiary wspaniałej dziewczyny, może jedynej takiej na całym świecie. A własne honorarium, pół miliona rubli, można oddać na „Rosyjski Fundusz Pomocy” — to przyzwoita organizacja, pomaga chorym dzieciom. Bez akwarium z rekinem też jakoś można żyć. Trudno zresztą pozostać Anglikiem, jeśli się mieszka w Rosji.

*** Pierwsza otworzyła się środkowa z założonych stron, na stronie 88. Podkreślone było tylko jedno słowo: „Cheruwimow”, a z boku, na marginesie dopisano ołówkiem „11/3”. Była to scena, w której Raskolnikow, który popełnił już zbrodnie i wpadł do piekła kary, ale jeszcze nie został zdemaskowany, przychodzi do swego przyjaciela Razumichina. Ten mieszka w jasnym, słonecznym świecie, nie kapituluje przed trudnościami życiowymi, nie zawraca sobie głowy destrukcyjnymi teoriami, i nagle główny bohater zaczyna rozumieć, że niepotrzebnie przelał krew, że z nędzy mógł się wydobyć także zwykłą, uczciwą drogą. Tyle że jest za późno, nic już nie da się naprawić. Nicholas przeczytał ten fragment bardzo uważnie. — Słuchaj, przyszedłem do ciebie, bo poza tobą nie znam nikogo, kto mógłby mi pomóc… zacząć… bo ty jesteś lepszy od nich wszystkich, chciałem powiedzieć, roztropniejszy, i potrafisz zrozumieć… A teraz widzę, że nie potrzeba mi nic, słyszysz absolutnie nic… niczyich usług ani zrozumienia… Jestem sam, sam jeden… I tyle! Zostawcie mnie w spokoju! — Poczekaj no chwilę, małpo zielona! Do reszty zwariowałeś! Ale cóż — zrobisz, co zechcesz. Widzisz: ja też nie mam lekcji, zresztą gwiżdżę na to, znam za to na Tołkuczym Rynku księgarza Cheruwimowa, który sam jest swego rodzaju lekcją. Nie zamieniłbym jej teraz na pięć korepetycji u kupieckich synalków. Wydaje różne cuda, książki naukowe, przyrodnicze. A gdybyś wiedział, jaki zbyt mają! Same tytuły ile są warte! Zawsze mówiłeś, żem głupi; ale, jak Boga kochani, bratku, są ode mnie głupsi! Teraz zamarzył mu się jeszcze „nowy kierunek”; kompletnie się na tym nie wyznaje,

ale ja go, ma się rozumieć, zachęcam. Masz tu przeszło dwa arkusze tekstu po niemiecku — moim zdaniem, to najgłupsza w świecie szarlataneria: krótko mówiąc, rozważa się kwestię, czy kobieta jest człowiekiem, czy nie? No i, rzecz jasna, uroczyście orzeka, że jest. Cheruwimow chce to wydać jako przyczynek do „kwestii kobiecej”, a ja przekładam na rosyjski; kiedy te dwa i pół arkusza rozciągnie do sześciu, dodamy efektowny tytuł na pół strony i wypuścimy po pięćdziesiąt kopiejek egzemplarz. Kupią! Za przekład wezmę po sześć rubli od arkusza, co oznacza, że w sumie dostanę piętnaście rubli, więc wziąłem sześć zaliczki. Skoro z tym się uporamy, zaczniemy tłumaczyć coś o wielorybach, a na później wybraliśmy z drugiej części Confessions jakąś strasznie nudną paplaninę, też będziemy to przekładać; Cheruwimowowi ktoś powiedział, że Rousseau to taki francuski Radiszczew. Oczywiście nie prostuję tego, diabli z nim! No więc jak: chcesz tłumaczyć jeden arkusz dziełka Czy kobieta jest człowiekiem? Jeśli tak, to zabieraj od razu tekst, pióra, papier — wszystko to od księgarza — i masz tu trzy ruble. Skoro wziąłem zaliczkę za cały przekład, to twoja część akurat tyle wynosi. A jak skończysz przekład, to dostaniesz jeszcze trzy ruble. Tylko proszę, nie uważaj tego za jakąś przysługę z mojej strony. Przeciwnie, ledwie wszedłeś, od razu pomyślałem, w czym mógłbyś mi pomóc. Po pierwsze, z ortografią u mnie nie bardzo, a po drugie, w niemieckim czasem jestem zupełnie schwach, tak że najczęściej sam coś zmyślam i pocieszam się nadzieją, że książka na tym tylko zyska. Zresztą nie wiem, może i nie zyska, ale straci… Bierzesz czy nie? Raskołnikow w milczeniu wziął kartki z niemieckim artykułem, następnie trzy ruble i wyszedł bez słowa. Razumichin ze zdziwieniem popatrzył za nim. Ale kiedy Raskolnikow doszedł już do pierwszej przecznicy, nagle zawrócił, znowu wszedł na górę do Razumichina, położył na stole kartki i trzy ruble, po czym znowu wyniósł się, nie mówiąc ani słowa. Walentina, która zaglądała do książki szefowi przez ramię, spytała: — No i co? Przeczytali jeszcze raz. Potem trzeci. Fandorin dyskretnie potarł w kieszeni cudowny dublon. Nie pomogło. — No dobra — rzekł Nika dziarskim głosem. — Spójrzmy na następną. Następna z założonych stron miała numer 31. W tekście podkreślono nazwisko Piotra Pietrowicza Łużyna i ołówkiem dopisano siedem cyfr; te Fandorin zostawił na później, najpierw przeczytał uważnie tekst na stronie. To był fragment listu matki Raskolnikowa. Opowiadając o wydarzeniach z życia prowincjonalnego miasta R., donosiła między innymi:

*** Dowiedz się, kochany Rodia, że do Duni uderzył w konkury narzeczony i że zdążyła mu już dać słowo, o czym śpieszę Cię jak najprędzej powiadomić. I chociaż wszystko to stało się bez pytania Ciebie o radę, sądzę, że nie będziesz miał pretensji

ani do mnie, ani do siostry, bo kiedy poznasz, jak się sprawy miały, sam zobaczysz, że nie mogłyśmy zwlekać i odkładać decyzji do chwili uzyskania odpowiedzi od Ciebie. Sam też zresztą nie mógłbyś z oddali wszystkiego dokładnie rozważyć. Stało się to zaś w sposób następujący. Ten pan jest już radcą dworu — Piotr Pietrowicz Łużyn, daleki krewny Marfy Pietrowny, która miała w tym spory udział. Zaczął od tego, że za jej pośrednictwem wyraził pragnienie zawarcia z nami znajomości, został przyjęty jak należy, zaprosiłyśmy go na kawę, nazajutrz zaś przysłał list, w którym bardzo uprzejmie wyłożył swoją propozycję, prosząc o szybką i zdecydowaną odpowiedź. Jest to człowiek interesu, bardzo zajęty, śpieszy obecnie do Petersburga, cenna jest więc dlań każda chwila. Ma się rozumieć, że najpierw byłyśmy wielce zdziwione, ponieważ wszystko to stało się zbyt prędko i nieoczekiwanie. Myślałyśmy o tym razem przez cały ten dzień. To człowiek godny zaufania i majętny, pracuje na dwóch posadach i zdążył dorobić się własnego kapitału. Co prawda, ma już czterdzieści pięć lat, ale też dosyć miłą powierzchowność, i może jeszcze podobać się kobietom, w ogóle zresztą jest bardzo solidny i przyzwoity, trochę może ponury i jakby wyniosły. Ale pewnie tak się tylko wydaje na pierwszy rzut oka… — Szefie, co pan, nie widzi? — spytała Wala zza pleców Niki. — Słucham? — Nika przewrócił kartkę, żeby czytać dalej. — Poczekaj, nie przeszkadzaj. Żeby to przeanalizować, trzeba przeczytać cały fragment tekstu. — Przecież to telefon Łuzgajewa. — Asystentka przewróciła stronę z powrotem i pokazała palcem zestaw cyfr, który Fandorin na razie pominął. — Zapomniał pan? 1003191. Nicholas zamrugał oczami. Prawda! Ale co ma z tym wspólnego „Piotr Pietrowicz Łużyn”? Chociaż ten stateczny z pozoru łajdak w jakiś sposób przypomina Wieniamina Pawłowicza! Też jest „solidny i przyzwoity”. Poza tym… Fandorin zaszeleścił kartkami, szukając opisu Łużyna. Aha, tutaj: Twarz owa, całkiem świeża i nawet łacina, i tak nie wyglądała na swoje czterdzieści pice lat. Ciemne baczki miło ocieniały ją z obu stron, jak dwa kotlety, i wcale ładnie zagęszczały się w pobliżu wygolonego do czysta, lśniącego podbródka. Podobny! Łuzgajew ma nawet bokobrody! — No, dalej, a co z trzecią zakładką? Strona 188. Znowu podkreślone personalia. Na marginesie również siedmiocyfrowa liczba, nieznana Fandorinowi. Treść fragmentu: Sonia Marmieładow wraca od Raskolnikowa do domu, a za nią kroczy pewien jegomość, jak się potem okaże, Swidrygąjłow.

*** Kiedy Sonia dotarła do swego domu i weszła do bramy, podążył za nią, jakby nieco zdziwiony. Na podwórzu Sonia skręciła w prawo, do rogu, gdzie zaczynały się schody prowadzące do jej mieszkania. „Ha!” — mruknął nieznajomy i ruszył za nią schodami. Wtedy dopiero Sonia go zauważyła. Na drugim piętrze skręciła na galeryjkę i zadzwoniła pod numer dziewięć; na drzwiach napisano tam kredą „Kapernaumow, krawiec”. „Ha!” — powtórzył

znowu nieznajomy, zaskoczony tym zbiegiem okoliczności, i zadzwonił obok, do lokalu numer osiem. Ledwie sześć kroków dzieliło jedne drzwi od drugich. — Pani mieszka u Kapernaumowa! — powiedział, patrząc na Sonię z uśmiechem. — Przerabiał mi wczoraj kamizelkę. A ja tutaj, obok pani, u Gertrudy Karłowy, madame Kesslich. Co za dziwny traf! Sonia popatrzyła na niego uważnie. — Jesteśmy sąsiadami — ciągnął bardzo rozradowany. — To przecież dopiero trzeci dzień mojego pobytu w mieście. No, dobrodziejko, do widzenia. Sonia nie odpowiedziała; gdy otwarto jej drzwi, wślizgnęła się do siebie. Zawstydziła się, nie wiedzieć czemu, a nawet jakby przelękła…

*** Co znowu z tą madame Resslich! Kto by to mógł być? — Oj, przecież to komórka Marfy! — zawołała Wala. — Co ona tu robi? Nie rozumiem. — To akurat jest całkiem zrozumiałe — najpierw powoli, a potem coraz szybciej zaczął mówić Nika. — Filip Borisowicz miał bardzo prostą metodę. Dopóki żył całkiem pogrążony w świecie Dostojewskiego, to ludziom, których spotykał w rzeczywistości, nadawał w myślach nazwiska tych czy innych postaci. Łuzgajew był dla niego Łużynem. Marfa Sacher to była pani Resslich. I naprawdę ją przypomina! Morozow łatwiej zapamiętywał nazwisko bohatera literackiego, a potem… No, dalej, sprawdźmy. — Wstawił do komputera dysk z dziełami Dostojewskiego, włączył funkcję wyszukiwania. — Tak właśnie jest. Na stronie 31 Łużyn wymieniony jest po raz pierwszy. Na stronie 188 po raz pierwszy wymienia się madame Resslich. Filip Borisowicz wymyślał dla każdej nowo poznanej osoby literackiego sobowtóra i zapisywał dane na tej stronie, gdzie nazwisko postaci pojawia się po raz pierwszy. Bardzo proste. Walentina, która wzięta książkę do ręki, czytała z zainteresowaniem. Zaczęła od pierwszego zaznaczonego zakładką miejsca, przekartkowała tekst do początku tomu. Orzekła: — Super napisane. Trzeba będzie przeczytać. — Potem przeczytasz. Mamy jeszcze jakiegoś „Cheruwimowa” na stronie 88, i tam wyraźnie nie chodzi o numer telefonu. Fandorin chciał odebrać pomocnicy tom, ale ta poprosiła: — Zaraz, doczytam tylko do końca akapitu… Oj, niech pan patrzy, szefie. Tu jest jeszcze jedno podkreślenie. Też w liście mamusi Raskolnikowa. To znaczy było podkreślone, potem ktoś to wytarł gumką. O tu: „Pan Świdrygajłow”*. Nika wziął tom i obejrzał kartkę pod światło. — Rzeczywiście. Ślad pozostał. A na marginesie, zdaje się, też coś było napisane. Sasza, popatrz no. Dziewczyna spojrzała. — Nie, to coś starego. Na pewno tato kiedyś wcześniej kogoś nazwał Swidrygajłowem. Inaczej powiedziałby mi i kazał przykleić karteczkę.

— No dobrze. — Fandorin przeszedł do wstępnego podsumowania. — Zakładka na stronie trzydziestej pierwszej wskazuje kolekcjonera. Zakładka na stronie sto osiemdziesiątej ósmej — agentkę literacką. Pozostaje zagadkowy „Cheruwimow” na stronie osiemdziesiątej ósmej. W każdym razie cieszy mnie, że to równanie z jedną niewiadomą. To znaczy, że należy rozszyfrować już tylko jeden element, ostatni. Zadanie chyba nie będzie zbyt skomplikowane. Jak już wiemy, zagadki Filipa Borisowicza zawsze są dość proste, a w tym wypadku nie zamierzał specjalnie łamać sobie głowy. Jakieś całkiem oczywiste skojarzenie. Hm, „księgarz Cheruwimow” i „11/3”. Co by to mogło znaczyć? Pomyślimy nad tym, moje panie. Sasza wstała. — Nikołaju Aleksandrowiczu, przepraszam. Ze mnie i tak nie będzie żadnego pożytku. A ja muszę do taty. Zawiozę garnitur, w którym ma być pochowany. Antonina Wasiljewna nie przyjedzie, nie może zostawić Iliuszy samego. Niech pan się nie martwi, dam sobie radę. Arkadij Siergiejewicz obiecał pomóc… — Tak, tak. Oczywiście, jedź. Nicholasowi zrobiło się wstyd. Zajął się rozwiązywaniem nowych rebusów, zapomniał, jakie nieszczęście spotkało dziewczynkę. Gdzie jej tam w głowie Fiodor Michajłowicz! A poza tym ma rację, w dedukcji niewiele mogłaby pomóc. Wala zresztą też, pomyślał, przenosząc wzrok na sekretarkę. Najlepiej, żeby nikt teraz nie przeszkadzał mu się skupić. Analizować i dedukować należy w samotności. Pożegnał się z Saszą, Walentinę puścił do domu, żeby czytała Zbrodnię i karę. Pozostał sam na sam z zagadką — ostatnią, na deser. Jako prawdziwy smakosz, nie śpieszył się. Potrzebował odpowiedniego nastroju, relaksu. Najważniejsze, żeby nie przeszkadzały mu żadne uboczne myśli i sprawy. Nie ma gorszej rzeczy, jeśli człowiek skupi się na jakimś zadaniu umysłowym i nagle przypomni sobie, że obiecał odebrać dziecko ze szkoły, pójść do sklepu albo jeszcze coś w tym rodzaju. A Fandorin musiał załatwić pewne sprawy. Zwyczajne, życiowe, wymagające nie tęgiego umysłu, ale po prostu poświęcenia im czasu. Ałtyn, która rano miała naradę, a o drugiej lekcję muzyki, bardzo prosiła go o zrobienie zakupów, żeby mogła potem szybko przygotować coś na kolację i znowu pojechać do redakcji. Dzisiaj wróci późno, Nika o wpół do siódmej odbierze więc córkę z kółka teatralnego i dopilnuje, by dziewczynka zjadła jak należy, bo jakoś schudła ostatnimi czasy. Jeśli już żona, redaktorka naczelna pisma, nie zatrudnia kucharki, ale uważa za swój obowiązek szykować sama posiłki dla rodziny, to jemu, przedstawicielowi wolnego zawodu, sam Bóg nakazuje nie uchylać się od obowiązków domowych.

*** W sklepie Nicholas zawsze musiał ugrzęznąć na długo, bo cierpiał na ostrą postać przypadłości, zwanej „problemem wyboru”. Wydawałoby się — cóż prostszego? Masz, człowieku, napisane na kartce: „kostka masła”, to bierz z półki i idź. Ale tam jest dużo różnych maseł, skąd wiadomo, które lepsze? I tak przy każdej półce, przy każdym stoisku.

Do domu przyszedł dopiero po trzeciej, kiedy lekcja już powinna się była zakończyć. Myślał, że żona czeka i złości się, ale kiedy wysiadł z windy, usłyszał dźwięki fortepianu. Na pewno geniusz przyjechał później. Teraz tylko odda jej torby i może wracać do biura. Och, jak bardzo mu się śpieszyło, żeby ustalić, kim jest zagadkowy pan Cheruwimow! Po Gelę trzeba pojechać dopiero o szóstej, tak że czasu jest pod dostatkiem. Po cichu otworzył drzwi kluczem, żeby nie przeszkadzać. Wyłączył nawet komórkę, przypomniawszy sobie o konserwatorium. Na palcach poszedł do kuchni. Drzwi do salonu, gdzie odbywała się lekcja, były otwarte. Nika zajrzał przez nie, kiedy wracał.

*** I w tej chwili jego życie się skończyło.

12. F–moll Nie, w salonie nie zobaczył nic strasznego, żadnych trywialnych obściskiwań, karesów czy czegoś w tym rodzaju. Zresztą jak można się obściskiwać, grając Schubertowską Fantazję f– moll na cztery ręce? Scenka wcale nie była trywialna, przeciwnie, nadzwyczaj wzniosła. Z boku oświetlał ją promień słoneczny, w którym krążyły połyskujące pyłki kurzu. Czarny profil fortepianu, przy nim ich dwoje: Ałtyn i wielki muzyk. Lekkie ręce ślizgają się po klawiszach, wydobywając z nich cudowną muzykę, pełną spokojnego i szlachetnego smutku. Tych dwoje stanowi jedno ciało i jedną duszę. Rozumieją się bez słów, ich związek jest majestatyczny i piękny. Twarz mężczyzny wydaje się niewymownie, bosko piękna, to twarz nie człowieka, ale anioła. A jeśli chodzi o twarz kobiety… Ten wyraz był Nice znany. Oczy na wpół otwarte, warga przygryziona, na policzkach jasny rumieniec. A kiedy Ałtyn z ukosa spojrzała na partnera, w jej spojrzeniu było tyle szczęścia, tyle wdzięczności, że biedne serce magistra historii ścisnęło się i zamarło. Znał to spojrzenie, znał je zbyt dobrze. I nie przypuszczał, że żona będzie kiedykolwiek tak samo patrzeć na innego mężczyznę. Fandorin wycofał się w półmrok korytarza i zamknął oczy. Ale muzyka została! Stał i słuchał, nie mając siły się ruszyć. Ach, co to była za muzyka! Przy takich dźwiękach nikt nie szaleje z zazdrości, nie cierpi z powodu urażonej dumy, nie planuje zemsty. Fantazja f–moll broniła dostępu do duszy wszelkim uczuciom błahym lub niskim. Jakiż z tej melodii można by utworzyć akompaniament dla mądrej godnej, starości, która ogląda się na przeżyte życie bez goryczy, z pogodnym smutkiem i zrozumieniem. Nicholas nie był stary ani mądry, ale w tej strasznej chwili dzięki Schubertowi nie spotkała go najgorsza rzecz, jaka może się człowiekowi przydarzyć — nie zmienił się we własny negatyw. Po prostu stał przez pewien czas, potem wziął się w garść i cicho wyszedł za drzwi.

— Aha, więc tak to wygląda — powiedział głośno, schodząc po schodach. — Przynajmniej nie ma w tym nic trywialnego. Nawet jakieś piękno. Etiuda na cztery ręce, a nie na cztery nogi. Melodii w f–moll już nie było słychać, inaczej taki ordynarny żart nie przyszedłby mu do głowy.

*** Wydawało mu się, że chodzi tam i z powrotem po gabinecie przez całą wieczność, a kiedy spojrzał na zegarek — nie minęło nawet dziesięć minut. Kiedy życie rozlatuje się w kawałki, dziwne rzeczy dzieją się z czasem. Czytał o tym w książkach. Dla tych, którzy są nieszczęśliwi, czas gubi rytm, co jest największą męką. Niekiedy pędzi galopem, a wtedy rok wydaje się minutą, to znowu staje w miejscu, i z kolei minuta zmienia się w rok. Przypadek Nicholasa A. Fandorina wyraźnie należał do drugiej kategorii, a zatem od 15.20 do 15.30 postarzał się o dziesięć lat. W tym czasie zdążył odbyć trudną rozmowę z żoną, zostać bez domu i rodziny, zmienić zawód i kraj zamieszkania, zapomnieć o obecnym życiu i nie znaleźć nowego. — Ee, dosyć tego — powiedział sam do siebie (należało przyzwyczajać się do tej formy kontaktów, odtąd miała ona stać się dla niego podstawową). — Bo tak to niedługo zwariuję. Wysiłek intelektualny to najlepszy sposób na szaleństwo. Można mnożyć w pamięci dwucyfrowe liczby. Albo przypomnieć sobie chronologię wydarzeń historycznych. Doskonały środek — rozwiązać krzyżówkę lub szaradę. A propos szarad. Bez zainteresowania popatrzył na kartkę, gdzie napisane było dużymi literami „księgarz Cheruwimow + 11/3”. Ani trochę już nie był ciekaw losów P.P.P. i rękopisu F.M. Dostojewskiego. Nawet dziwne, że jeszcze całkiem niedawno tak się przejmował podobnymi głupstwami. Chociaż jak to „niedawno”. Przeszło dziesięć lat temu. No cóż, ta gimnastyka intelektualna nie jest gorsza od każdej innej. Jak księgarz, to niech będzie księgarz. Tymczasowo zapominamy o f–moll, koncentrujemy uwagę. Usiadł przy biurku. Od czego by tu zacząć? Powiedzmy, że od rzeczy elementarnych. Od tego, od czego przedstawiciel pokolenia Internetu zaczyna każde poszukiwanie. Wchodzimy do wyszukiwarki, wpisujemy wyrażenia: „Księgarz Cheruwimow” + „11/3”. Wybieramy opcję „Szukaj”. Odpowiedź: „Podana fraza nie została odnaleziona. Spróbuj użyć bardziej ogólnych słów kluczowych”. Dobrze, spróbujemy. Wrócił na poprzednią stronę, żeby usunąć słowo „księgarz”, bo w książce nie było podkreślone.

W górnej części ekranu, jak zazwyczaj, widać było pięć pierwszych wiadomości z ostatniej chwili. Wzrok Fandorina padł na nie zupełnie odruchowo. Wzrok zatrzymał się na nie wiadomo skąd znanym słowie „Szyka”. Zdumiony Nicholas skierował kursor na link, kliknął myszą i zaraz zapomniał nie tylko o Cheruwimowie, ale nawet o krachu swego życia rodzinnego.

*** „MAKABRYCZNE ODKRYCIE POD MOSKWĄ. Wyjaśniono tajemnicę zniknięcia Szyki, kryminalnego bossa lat dziewięćdziesiątych” — tak brzmiał wers, który zwrócił uwagę Fandorina. Zanim jeszcze sobie przypomniał, skąd to przezwisko jest mu znane, przeszedł od nagłówka do samej wiadomości. Podało ją kilka agencji informacyjnych. Najkrótsza z informacji brzmiała: 12.30. Na peryferiach podmoskiewskiej miejscowości Lubiszcze znaleziono kilka zwłok ze śladami gwałtownej śmierci. Criminews.ru. Grupa chłopców bawiących się na terenie nieczynnej oczyszczalni ścieków znalazła w starym kolektorze ciała sześciu mężczyzn. Przybyła na wezwanie ekipa milicyjna stwierdziła, że każdego z zabójstw dokonano w innym czasie. Tożsamość czterech ofiar została ustalona — były to bowiem osoby od dawna figurujące na liście zaginionych bez wieści. Prawdziwą sensacją stała się identyfikacja zwłok Aleksieja Szykanowa, ps.Szyka, znanego przywódcy jednej z moskiewskich grup przestępczych, który znikł bez śladu w roku 1995. Poza tym zidentyfikowano zwłoki prezesa zarządu „DankoBanku” P. Pilipienki (zaginął w r. 1998), byłego majora milicji Z. Lapunowa (zaginął w r. 2003) i adwokata G. Kownera (zaginął w r. 2003). Dwa pozostałe ciała to, według określenia członka grupy operacyjnej, „świeżaki”. Zostały wrzucone do kolektora zaledwie kilka dni temu. Fotografie zabitych zostały umieszczone na stronie internetowej Wydziału Kryminalnego Milicji Obwodu Moskiewskiego „Pomóż milicji”. W śledztwie przyjęto następującą wersję: schowek wykorzystywała do ukrycia śladów zbrodni któraś ze zorganizowanych grup przestępczych, działająca co najmniej od dziesięciu lat. Kiedy Nicholas przeczytał, że Szyka zniknął bez śladu, przypomniał sobie, kim był ów człowiek. To przecież bandyta, przed którym „masoński Bóg” w cudowny sposób ocalił Arkadija Siergiejewicza dziesięć lat temu! Ot, i cała tajemnica. Od nazwiska każdej ze zidentyfikowanych ofiar wiodły linki do archiwum wszędobylskiego „Criminews”, strony dziennikarstwa kryminalnego. Nicholas przejrzał trzy pozostałe dossier. W każdym z nich figurowało nazwisko Arkadija Siwuchy. Dyrektor „Danko Banku” wytoczył Arkadijowi Siergiejewiczowi proces, który przerwano z powodu zniknięcia powoda.

Major rezerwy pracował w służbie bezpieczeństwa posła i, według informacji „Criminews”, usiłował szantażować swego chlebodawcę, a kiedy to się nie powiodło, wyjechał w nieznanym kierunku. Adwokat Kowner też najpierw współpracował z kompanią Siwuchy, a potem ofiarował swe usługi konkurencyjnej firmie, w dodatku za bardzo wysoką pensję. W opublikowanym przed dwoma laty artykule, od razu po zagadkowym zniknięciu Kownera, znalazła się sugestia, że w obawie przed zemstą ze strony poprzedniego klienta ukrył się za granicą. Nie sposób było wątpić, że wszystkie trzy „zniknięcia” Arkadij Siergiejewicz wpisał na konto cudownej Siły, która strzegła go od złych przygód. Jeśli jednak Siwucha był zleceniodawcą wszystkich tych zabójstw, to po cóż miałby naiwnie chwalić się pierwszemu lepszemu rozmówcy, że jego wrogowie sami przepadają bez wieści? Poseł — sponsor raczej nie wyglądał na idiotę. Coś tu się nie zgadzało. Zdenerwowany i przestraszony Nika postanowił zajrzeć na stronę „Pomóż milicji”. Tam właśnie czekał go prawdziwy szok — taki, że zaczął dzwonić zębami, a na czole wystąpiły mu krople potu. Fotografie „świeżaków” były już zamieszczone, podmoskiewska milicja pracowała szybko. Pod krótką informacją o czasie i miejscu znalezienia ciał widniało kilka odpychających zdjęć: bliskie ujęcie dwóch nieżywych ciał od przodu i z boku; ubranie; dalej szczegółowe dane — wzrost, waga, znaki szczególne. Ale Nicholasowi wystarczyły same zdjęcia. Z pierwszego zmrużonymi oczami patrzył na niego Rulet. Na drugim to samo robił Wieniamin Łuzgajew. Co tam zęby, co tam zimny pot na czole — to już było potem — A w pierwszej chwili Fandorin wrzasnął przeraźliwie i odskoczył od komputera — fotel odjechał trzy metry do tyłu. Większość ludzi w chwili paniki głupieje. Na Nicholasa zaś atak ostrego lęku zawsze działał w sposób dokładnie przeciwny — zastrzyk adrenaliny przyśpieszał jego reakcje, a mózg zaczynał pracować na szalonych obrotach. Igor! — błysnęła myśl. Zwolnił się właśnie dzisiaj! Nie był to przypadkowy zbieg okoliczności! Tak, tak, Igor! To wszystko jego sprawka! Dla Siwuchy pracował od roku dziewięćdziesiątego trzeciego, był jego prawą ręką. To urodzony morderca, wystarczy raz popatrzeć mu w oczy. Złożył obietnicę, że nie będzie więcej zabijał, akurat! Zabijał z rozkazu swego pryncypała. A może bez rozkazu? Tylko z psiej wierności? To całkiem prawdopodobne. Jeśli na drodze Arkadija Siergiejewicza stawał jakiś szczególnie niebezpieczny przeciwnik, wierny Igor kierował takiego osobnika wprost do kolektora w Lubiszczach. Nie ma człowieka — nie ma problemu. A jak nie ma zwłok, to nie ma i morderstwa. Wszystko się zgadzało. Jakimś sposobem Igor wcześniej od innych dowiedział się, że schowek został znaleziony. Ukrył się więc, nawet nie próbując nic wyjaśniać szefowi. Doskonale wiedział, że teraz śledztwa w starych, umorzonych sprawach zostaną wznowione i wszystkie ślady będą wiodły do jednej osoby — do posła Siwuchy. Teraz wiadomo już, dlaczego Arkadij Siergiejewicz nie bardzo się trapił o pierwszą i drugą część rękopisu. Obie muszą już być w rękach „wolnomularza”; nikt nie zgłosi do nich pretensji, bo Ruleta i Łuzgajewa nie ma wśród żywych. Stop, stop, a śmierć Marfy Sacher?

Kto teraz uwierzy, że to był nieszczęśliwy wypadek? Została zamordowana; zamordowano ją, żeby zdobyć rękopis! To znaczy, że Siwucha ma jednak jakiś związek ze zwłokami? Czy też psychopata Igor mordował na własną rękę? Przecież mamy tu do czynienia z wyraźnymi oznakami psychopatii — Żaden rękopis nie jest wart trzech istnień ludzkich. A już na pewno dla takiego bogacza jak Arkadij Siergiejewicz… Tej myśli Fandorin nie dokończył, bo przez głowę przemknęła mu następna. Diabli tam z dedukcją i motywacjami! Niezależnie od tego, kto zabił, wszyscy, którzy mają jakikolwiek związek z poszukiwaniem rękopisu, znajdują się w śmiertelnym niebezpieczeństwie. Dla łotra, który urządził cmentarz w nieczynnym kolektorze, ludzkie życie nie jest warte złamanego grosza. Trzeba uprzedzić dziewczyny!

*** — Halo, Sasza? Gdzie pani jest? — W szpitalu. To znaczy w kostnicy. Muszę jeszcze… — Natychmiast stamtąd uciekaj! — Fandorin ze zdenerwowania przeszedł na „ty”. — Jesteś w niebezpieczeństwie. Potem ci wytłumaczę. Łap taksówkę… Nie, lepiej metrem. Jedź do Wali. I rób wszystko, co ci każe. Zapisz adres. Od razu zadzwonił do Wali. Jej przedstawił sytuację bardziej szczegółowo. Przykazał, żeby miała się na baczności i nigdzie nie wypuszczała Saszy z domu. W życiu codziennym asystentka była gadatliwa, czasami wprost nie do zniesienia, ale w krytycznych chwilach zawsze stawała na wysokości zadania. — Jasne, szefie. A pan? — Też zaraz przyjadę. Ale najpierw muszę to i owo załatwić. Następna na liście tych, których należało ostrzec, była ekspertka. Do niej prowadziło zbyt wiele śladów. Wie o niej Siwucha, a zatem także Igor.

*** Odpowiedział mu nieznajomy, młody głos kobiecy. — Eleonory Iwanowny nie ma. I nie będzie. Umarła. — Zamordowano ją? — krzyknął Fandorin. — Kiedy? Kobieta też zaczęła krzyczeć: — Co pan, zwariował?! I kim pan w ogóle jest? — A pani? — Jestem jej kuzynką, mieszkanie dostałam w spadku. Na co pan sobie pozwala? — „Zamordowano”! — Kuzynka zdenerwowała się nie na żarty. — Mam orzeczenie lekarskie, zrobiono nawet sekcję! To był zawał. Siedziała w fotelu przed telewizorem i umarła. Daj Boże każdemu tak umrzeć! Kim pan jest? — A kiedy to się stało? — Trzynastego. Proszę posłuchać, nie zamierzam odpowiadać na pańskie pytania, dopóki pan nie…

Fandorin rozłączył się. Był u pani Morgunow właśnie trzynastego, w środę. Potem potrącił Saszę w bramie, pojechał do kliniki, do jej ojca, i wpadł w drapieżne szpony fantastycznego świata, z których bardzo możliwe, że już się nie uwolni. Wzrok Nicholasa padł na małe światełko, migające na telefonie. Ktoś się nagrał na sekretarkę automatyczną. Były trzy telefony: o 15.09, 15.11 i 15.15. A on wtedy akurat wyłączył komórkę z powodu Schuberta. Nie szkodzi, Ałtyn Farchatowno, pomyślał z goryczą. Okoliczności tak się układają, że w niedługim czasie odzyska pani wolność bez żmudnych pertraktacji i rozwodu. Dla wszystkich będzie tylko lepiej. Włączył sekretarkę. Pierwszy telefon był od Geli. — Tato, nie przyjeżdżaj po mnie o szóstej, tylko o wpół do siódmej, dobrze? Mam tu jedną sprawę, ważną. Ale obiecaj, że o nic nie będziesz pytał. Mimo woli się uśmiechnął. Kiedy kobiety, nieważne w jakim wieku, tak mówią, znaczy to, że pytać trzeba koniecznie, bo inaczej śmiertelnie się obrażą. Potem dzwonił mężczyzna. — Nikołaju Aleksandrowiczu, mówi Igor. Jeśli jest pan w domu, proszę podnieść słuchawkę… Nastąpiła pauza, podczas której Fandorinowi mimo woli zaczął drgać kącik ust. — …Dobra. Spróbuję na komórkę. Sygnał. Trzeci telefon. — To znowu Igor. Komórka nie odpowiada, a są tu pewne sprawy… Koniecznie musimy się spotkać. Niech mnie pannie szuka. Ja sam pana znajdę. Nika opadł na krzesło. Sam znajdzie? Boże, co tu robić? Zadzwonić na milicję? Ale każdy, kto mieszka w Rosji, wie, jak mało pożytku jest z tej instytucji, kiedy naprawdę przydałaby się pomoc. Przez dziesięć lat, które minęły od powrotu do historycznej ojczyzny, Fandorin jakoś przywykł do myśli, że kiedy zdarzy się nieszczęście, nikt poza nim samym go nie obroni. Skoro mieszkasz w Rosji — bądź silny i samowystarczalny. W przeciwnym razie pretensje możesz mieć tylko do siebie. Zadzwonić do Siwuchy? A jeśli Igor nie działa jednak z własnej woli? Jeśli jest tylko wykonawcą? Do czego ten Azazello potrzebuje Nicholasa? „Koniecznie musimy się spotkać”. Dzięki, może innym razem. Nika miotał się po biurze bodaj jeszcze z pół godziny, nie wiedząc, co robić, dokąd uciekać i czy w ogóle ucieczka ma sens. A potem rozległo się pukanie. Zdaje się, że Nicholas usłyszał je nie od razu. Chodził po gabinecie, zatrzymał się przy drzwiach, żeby zawrócić, i nagle usłyszał: puk–puk–puk. Ten złowrogi dźwięk sprawił, że Fandorin się cofnął. Dlaczego ten ktoś nie dzwoni, tylko puka?

Boże, co robić?! Puk–puk–puk — już głośniej. Pukający najwyraźniej wiedział, że właściciel jest w biurze. Stąpając bez hałasu, Nicholas wyszedł do przedpokoju i stanął przy drzwiach z boku — pamiętał, że na filmach mordercy strzelają przez drzwi. — Kto tam? — spytał nie swoim, zduszonym głosem. — Wujku Kola, to ja, Nastia! Niech pan otworzy! — rozległ się dźwięczny głosik córeczki sąsiadów. Uff… Bezsilnie oparł się czołem o futrynę. Nastia była pierwszoklasistką, dlatego pukała, a nie dzwoniła — gdzieżby sięgnęła do dzwonka? — Zaraz, Nastieńko! — zawołał, przekręcając zamek. — Zaraz! Otworzył drzwi i zobaczył przed sobą Arkadija Siergiejewicza Siwuchę.

O Walerze Rasstriginie Gdyby wzrok magistra nie padł na zestaw wiadomości z ostatniej chwili, wszystko odbyłoby się pewnie inaczej. Nie dowiedziałby się o makabrycznym odkryciu w Lubiszczach, nie zląkłby się o życie, ale zacząłby, tak jak zamierzał, szukać kombinacji wyrażeń „Cheruwimow” i „11/3” i od razu otrzymałby rezultat: Zaułek Cheruwimow 11 /3, wydawnictwo „Kulturträger”. Od razu też znalazłby adres strony wydawnictwa, a z zamieszczonych tam informacji dowiedziałby się całej reszty. Na tym finałowy mecz by się skończył. No bo i racja, gdzie zanosi się rękopisy, jeśli nie do wydawnictwa? Szczególnie, jeśli nazywa się „Kulturträger” i oprócz książek, rozpoczęło wydawanie serii „Kompletne wydania dzieł klasyków rosyjskich na CD”; pierwszą pozycję już nawet wydało: Cały Dostojewski — czyli dysk, który właśnie tkwił w odpowiedniej kieszeni komputera Fandorina. W domu numer 11 w Cheruwimowym Zaułku, poza samym wydawnictwem „Kulturträger”, zajmującym ledwie trzy pokoiki na niskim parterze starej willi, mieściła się jeszcze księgarnia o takiej samej nazwie. Ponadto znajdował się tam gabinet Walerija Siergiejewicza Rasstrigina, dyrektora generalnego i jedynego właściciela holdingu „Kulturträger–press”. Poza wydawnictwem w skład holdingu wchodziła jeszcze kawiarnia literacka z czterema stolikami i pięć punktów sprzedaży książek. Firma była młoda, ale bardzo aktywna, w kręgach księgarskich wiele się o niej ostatnio mówiło. Walera Rasstrigin (jego imienia odojcowskiego poza inspektorami podatkowymi nikt nie używał) dawno już wpadł na pomysł: urządzić w Moskwie uliczkę księgarń, w dodatku specjalistycznych. Żeby ludzie jechali tam, mając pewność, że znajdą potrzebną im książkę, albo Przynajmniej będą mogli ją zamówić. Obrotny był z Walery chłopak, uparty, w dodatku miał dar przekonywania, dlatego po kilku miesiącach chodzenia, pertraktacji i kładzenia kopert „na parapecie” (bez tego się przecież nie obejdzie!) udało mu się wynająć pięć pomieszczeń w piwnicach i suterenach Cheruwimowego Zaułka, w miejscu niezbyt może prestiżowym, ale za to znajdującym się niedaleko centrum. Główne przedsięwzięcie, księgarnia „Kulturträger” (35 metrów kwadratowych plus zaplecze), specjalizowała się w klasyce

rosyjskiej, a poza tym można tam było wypić kawę. Dwa domy dalej kupowało się „Literaturę zagraniczną”, potem następowały: „Literatura historyczna”, „Leksykony– rozmówki–przewodniki” i „Sherlock Holmes” (kryminały i sensacja). W najbliższych planach Walera miał otwarcie za rogiem, w sąsiednim zaułku, księgarń „Fantastyka”, „Poezja” i „Sztuka”. Marzyło się Rasstriginowi, że jego małe książkowe królestwo obrośnie miłymi kawiarenkami, wideotekami dla intelektualistów, klubami literackimi i stanie się stołeczną atrakcją turystyczną. Tak, Walera miał ambitne plany, a jeśli wziąć pod uwagę, że nie skończy nawet trzydziestki, i pomnożyć ten fakt przez optymizm i zawzięty upór, to szanse na urzeczywistnienie ambitnego projektu wyglądały nieźle. W tej samej chwili, gdy Nicholas Fandorin otworzył drzwi swego biura i zamarł, ujrzawszy niespodziewanego gościa, Rasstrigin stał w progu księgarni „Kulturträger” i żegnał się z dwiema ekspedientkami. Dziewczyny wybierały się dzisiaj na koncert Griebienszczikowa i poprosiły o wcześniejsze zwolnienie — muszą się przecież przebrać i doprowadzić do porządku. Walera poburczał, ale puścił je, bo nie był świnią, a i tak pora, żeby zrobić spis kontrolny. W końcu odprowadził je do drzwi i ucałował na pożegnanie. Zanim powiesił tabliczkę „Przepraszamy, remanent”, nabrał w płuca świeżego powietrza. Mimo wszystko siedzieć cały dzień w piwnicy to średnia przyjemność. Nagle zobaczył, że na poboczu stoi ambulans z kogutem na dachu. To znaczy, że agregat pracuje. Ktoś zasłabł. Będąc człowiekiem wrażliwym i towarzyskim, Walera podszedł, żeby spytać, co się stało. Na miejscu kierowcy siedziała młoda siostrzyczka w zielonej czapeczce i fartuchu, twarz miała zasłoniętą maseczką z gazy. — Ktoś źle się poczuł? — spytał Walera. — Zupełny klops — odpowiedziała dziewczyna, typowo po moskiewsku przeciągając słowa, co Rasstriginowi jako człowiekowi z peryferii zawsze wydawało się komiczne. — Może się wyliże? Z szacunkiem popatrzył na kręcącego się koguta. — Wątpię. Siostrzyczka popatrywała na Walerę i (było to widać po oczach) uśmiechała się. Widać przywykła już do wszystkiego w swojej pieprzonej pracy. Gdyby tak każdą rzecz człowiek brał sobie do serca, toby się prędko wykończył. — Ech — westchnął Rasstrigin. — No, a może jednak się uda. Wrócił do pracy, otworzył na komputerze Excela (wszystkie sprawy z zakresu księgowości wolał prowadzić sam), popracował przez jakiś czas. Nagle usłyszał, że w sklepie coś brzęknęło. Wyszedł, żeby sprawdzić. Niby nikogo nie ma. Dotknął drzwi — niezamknięte. A przecież dokładnie pamiętał, jak przekręcał klucz od środka. Co to za cuda?

Wyjrzał na ulicę. Tam też nie było żywej duszy. Karetka stała w tym samym miejscu i sygnał świetlny nadal się obracał, tylko siostra gdzieś zniknęła. Może ktoś wszedł do sklepu i schował się między półkami? Rastrigin nie należał do ludzi strachliwych, zdrowie mu dopisywało, i dlatego się nie bał. — Hej, jest tu kto? — zawołał. — Bawisz się w chowanego? A ponieważ odpowiedzi nie było, Walera zamknął drzwi i przeszedł przez labirynt między półkami. Nie było tam nikogo. Musiał się więc przesłyszeć. Dobra. Walera wrócił do gabinetu, otworzył drzwi — i szczęka mu opadła. Obok biurka, sztywno złożywszy ręce na kolanach, siedziała niesamowita kukła: czerwone kimono, białe strąki, sięgające poniżej ramion, i maska — długi psi pysk. Jako człowiek wesoły i ceniący dowcip Rasstrigin zarechotał. — Super! Nina, ale jaja! Pomyślał, że to Ninka, towaroznawca z „Sherlocka Holmesa”, która uwielbiała robić najróżniejsze kawały. W zeszłym roku na Halloween w pracy cały czas siedziała z głową w wydrążonej dyni, zrobiła tylko przerwę na obiad. Jasne, że to Ninka, ma przecież swój klucz. Ale pies w czerwonym kimonie pokręcił głową i zachichotał pod maską. — Lena, to ty? — Walera miał na myśli pewną swoją znajomą, która pracowała w teatrzyku dla dzieci i mogła wypożyczyć stamtąd dowolny kostium. Co prawda, nie wiadomo po co. Znowu chichot, przeczące kręcenie pyskiem. — To w takim razie kto? Rasstrigin uśmiechał się coraz szerzej. Bardzo był ciekaw. Przebieraniec ceremonialnie się ukłonił i wyciągnął wizytówkę zza szerokiego rękawa. Z jednej strony wszystko było napisane jakimiś znaczkami, a z drugiej wydrukowano po rosyjsku niezrozumiałe słowo 1NUYASHA. A także kolorowy logotyp: dokładnie taki sam pół pies, pół człowiek z białymi strąkami i w czerwonym kimonie. — Dzieni–dobu–ri — zapiszczało nieznane stworzenie nieznanym Walerze głosem, w dodatku z mocnym japońskim akcentem. — Pani jest chyba z Japonii, prawda? — spytał ogłupiały Rasstrigin, obracając wizytówkę w dłoniach. — Ale dlaczego w masce? — Nie ma rady. Wu nasiej filumie taku tsieba. Wiadomo, że Japończycy uwielbiają najróżniejsze uniformy. Walera czytał gdzieś, że pracownicy w japońskim McDonaldzie muszą się przebierać za hamburgery. — A jaka to jest firma? — Pubulisiny domu — kłaniając się, rzekł pies i znowu zachichotał. Walera najpierw osłupiał, a potem się roześmiał. Zrozumiał: maska tak przełożyła publishing house.

— „Pubulisiny domu” to niezłe, ale po rosyjsku poprawnie mówi się „wydawnictwo”. Chce pani współpracować? To znakomicie. Szczególnie cieszy mnie, że firma jest taka rozrywkowa. Jestem Walera Rasstrigin. A pani — Inuy–asjha–san? — Tak, tak, Inujasia. — Japonka znów zaczęła się kłaniać. — Proszę zdjąć maskę, to się poznamy. Japonka zasłoniła dłonią twarz, a ściśle mówiąc, mordę. — Hi, hi, hi. To wubrewu pusiepisom. Nie woruno. Rozłożył ręce. — Jak nie wolno, to nie wolno. A w jakiej sprawie pani przychodzi? — Dosutojewusuki. W końcu Walera zrozumiał. Rozpromienił się. Był przekonany, że projekt „Klasyka na CD” wzbudzi zainteresowanie. Bo pomysł był super. Na jednym dysku dzieła zebrane, z odsyłaczami, z systemem wyszukiwania, plus artykuły o autorze, biografia, portrety i ilustracje, komentarze, muzyka. Kosztowna impreza, ale prędzej czy później się zwróci. Zaczął od Dostojewskiego. Prace nad Czechowem i Tołstojem dopiero trwały. — Chce pani CD? — kiwnął głową ze zrozumieniem, zastanawiając się, ile można zażądać za sprzedaż praw do Japonii. — Nie, ja chuce pisiu–renuku — odparła Inuyasha–san i zachichotała. — Co?! — Renuku–pisiu — poprawiła się Japonka. — Renukupi–siu Dosutojewusuki. Aha, o to chodzi. Rasstrigin trochę posmutniał. — Pani mówi o rękopisie, który mi zaproponował Flip Borisowicz Morozow? Walerę odwiedził pewien kulturalnie wyglądający facio, docent filologii. Znalazł gdzieś wczesną redakcję Zbrodni i kary, nigdzie dotąd niepublikowaną. Walera wziął kawałek do sprawdzenia i zaniósł do najwybitniejszego eksperta, pewnej uczonej staruszki. Okazało się, że to naprawdę Dostojewski. Inuyasha–san uradowana pokiwała głową. — Morodzofu, Morodzofu! — Tak, mamy zamiar to wydać. Już przygotowałem umowę. Sensacja, rzecz można, na skalę światową. Ale na razie o tym cicho sza, bo Filip Borisowicz prosił o dyskrecję. A skąd pani o tym się dowiedziała? Od niego? Znowu kiwnięcie głową. — Gdzie on jest? Obiecał w zeszły piątek zadzwonić i nie zadzwonił. A mnie się gdzieś zawieruszył jego telefon. — Umaru — powiedziała Japonka. — Na zawusie. Podała mu kopię aktu zgonu. Walera bardzo się zdenerwował. — No wie pani, przecież nie był wcale stary. — Tu jesie jeduno zasiwiaducieni. Na biurku przed wydawcą spoczął notarialnie potwierdzony wypis z testamentu Filipa B. Morozowa, urodzonego w roku 1945, zamieszkałego tam a tam. Dokument stwierdzał, że wszystkie prawa do należących do Morozowa rękopisów oraz

stanowiących własność intelektualną obiektów w wypadku śmierci testatora przechodzą na jego córkę, Aleksandrę Filipownę Morozow. Testament był świeży, z wczorajszą datą. Spisany w jakimś centrum medycznym, w obecności świadków. Wszystko zgodnie z prawem. — Jesie dokumenutu. Japończycy potrafią jednak działać. Ta Inuyasha, choć wyglądała w swojej psiej masce jak idiotka, do spotkania była przygotowana należycie. Walera przeczytał pełnomocnictwo napisane na kartce papieru starannym uczniowskim pismem: córka zmarłego, wspomniana już Aleksandra Filipowna, upoważnia okaziciela niniejszego dokumentu do zabrania części rękopisu Fiodora M. Dostojewskiego, przechowywanego w wydawnictwie „Kulturträger”. — Chce pani najpierw opublikować to w Japonii? — zasmucił się Rasstrigin. — Wiem, tam u was lubią Dostojewskiego. Cztery razy przekładano dzieła zebrane. Czy nawet pięć. Szkoda, oczywiście, ale co zrobić — decyzja należy do właściciela rękopisu. Proszę tylko wziąć pod uwagę, że tekst jest własnością społeczną. Od razu po pierwszej publikacji ja też go wydam. Dziwne mimo wszystko, że dzieło klasyki rosyjskiej ukaże się najpierw w przekładzie. Dużo pani zapłaciła Morozowom, jeśli to nie tajemnica? — Tajemunica, hi, hi. Wydawca już grzebał w biurku. — Proszę, oto on. — Podał Japonce granatową skórzaną teczkę, w której dostał rękopis od zmarłego. — Tylko to upoważnienie od córki proszę zostawić. Dla porządku. Oczy w wycięciach maski wcale nie wydawały się skośne. Czy może to cień tak pada? Inuyasha wzięła teczkę, z niedowierzaniem przerzuciła kartki. Powiodła spiczastą mordą z boku na bok, całkiem jak pies. Spytała czujnie: — Ile panu zionuda? — Proszę? — nie od razu zrozumiał Rasstrigin. Wzruszył ramionami. — Nic nie zionudam. Nie dałem Morozowowi zaliczki. Umówiliśmy się, że będzie dostawał dziesięć procent od ceny sprzedażnej. Szkoda gościa… Japonka wstała, wzięła teczkę i powiedziała coś dziwnego: — No to żyj sobie, Walero Rasstrigin. A co najdziwniejsze, powiedziała to poprawnie, bez żadnego akcentu. Musiała znowu skalkować z japońskiego, pomyślał Walera. Tak jak z tym „pubulisinym domem”. Na pewno po japońsku „do widzenia” dosłownie znaczy „no to żyj sobie” albo coś w tym rodzaju. — I ty żyj, Inuyasha–san. — Roześmiał się. — Proszę przekazać wyrazy współczucia córce Morozowa. A strój firmowy macie faktycznie super. Nigdy takiego nie widziałem.

13. Fantomas i Murziłka

— Dzięki, Nastieńko. — Siwucha nachylił się do stojącej obok dziewczynki. — Widzisz, jak wujek Kola się zdziwił? Dzień dobry, Nikołaju Aleksandrowiczu. Pozwoli pan, że wejdę? Minął oniemiałego Fandorina i skierował się wprost do gabinetu. — Stałem przed pańskimi drzwiami, bałem się, że pan nie otworzy. Aż tu nagle zjawiła się dziewczynka. No więc mówię do niej: chodź, zobaczymy, czy jest wujek. Wujek pomyśli, że to ty, a to akurat będę ja. Przed wyświetlaczem, na którym nadal widać było straszliwe zdjęcia, Arkadij Siergiejewicz się zatrzymał. — Tak właśnie myślałem, że pan już wie. I panicznie się mnie boi. — Odwrócił się w stronę Nicholasa i konfidencjonalnie zniżył głos. — Chociaż pan jeszcze nie wie wszystkiego. Mógłbym to zataić, ale powiem. Pierwszy i drugi fragment rękopisu jest u mnie, ukryłem ten fakt przed panem. — Siwucha kiwnął głową w stronę ekranu. — To te, które były u narkomana i kolekcjonera. Czy teraz ostatecznie pogrążyłem się w pańskich oczach? — Czego pan ode mnie chce? — ochrypłym głosem spytał Nicholas. — Po co pan przyszedł? Czyżby pan myślał, że po tym wszystkim mam zamiar jeszcze szukać ostatniej części? — Pozwoli pan? — Zmęczony poseł opadł na krzesło, położył teczkę na kolanach. — Nie rękopis mi teraz w głowie. Chce pan, to niech wierzy, nie chce, to nie, ale ja z tym wszystkim — kiwnął głową w stronę monitora — nie mam nic wspólnego. Co do fragmentu pierwszego i drugiego, to dotarły do mnie pocztą miejską, bez żadnych wyjaśnień. Najpierw pierwszy, potem drugi. Tu ma pan awiza pocztowe, może pan sprawdzić. — Wyjął z kieszeni dwie szare karteczki. — Nadawca F. Michajłowicz. I adres: ul. Dostojewskiego. Sprawdzałem, tam jest muzeum Dostojewskiego, w jego dawnym mieszkaniu. Taki żart. Byłem przekonany, że to Fantomas i Murziłka tak dokazują. Całkiem w ich stylu… Nicholas spojrzał na Arkadija Siergiejewicza z takim przerażeniem, że ten roześmiał się smętnie. — Pomyślał pan, że całkiem mi odbiło? Nie, Nikołaju Aleksandrowiczu, ze mną wszystko w porządku. Fantomas i Murzik to dwa bystre chłopaki wilkołaki z ośrodka kryminalno– analitycznego MSW, moi współpracownicy. Kazałem im odszukać zbiegłego Ruleta, a kiedy zniknął Łuzgajew, to jego także. Pomyślałem: znaleźli rękopis i teraz żarty sobie robią. Tacy weseli chłopcy. Sam pan zobaczy. — Po co mam zobaczyć? — jeszcze bardziej najeżył się Fandorin. Poseł zdziwił się. — No jak to? A Igorek? Jego trzeba się naprawdę bać. To on przecież, świrus pieprzony, narobił tego gnoju, od razu się domyśliłem. Że to psychol, podejrzewałem od dawna, ale myślałem, że potrafię go kontrolować. A Igorcio, cholerny dobroczyńca, przez te wszystkie lata pracował jako mój anioł stróż! — Siwucha skrzywił się i jęknął boleśnie. — Bóg masoński, psia jego mać! Tylko takim zakochanym w sobie idiotom może się zdarzyć coś podobnego! Może pan się ze mnie śmiać. Ale wie pan, nawet rozumny człowiek może łatwo uwierzyć, że jest wybrańcem i ma układy z siłą wyższą. Szczególnie jeśli… świadczą o tym bezsporne fakty…

Arkadij Siergiejewicz wyglądał na tak nieszczęśliwego i skonfundowanego, że Nika z pewnością by mu uwierzył. Gdyby nie pewien szkopuł. — Niech pan nie robi ze mnie durnia — wycedził. — Skąd pan wiedział, że to Rulet i Łuzgajew? — Wskazał na komputer. — Ani jednego, ani drugiego nie widział pan na oczy. — Fantomas i Murziłka mi powiedzieli. W wydziale kryminalno–analitycznym mają wszystkie dane o osobach poszukiwanych. A Ruleta i kolekcjonera właśnie szukali. — Chwileczkę, ale przecież Rulet zniknął, zanim jeszcze panu o nim opowiedziałem! Siwucha westchnął. — O narkomanie wiedziałem i bez pana. Moi chłopcy namierzyli go od razu, w dzień napaści na Morozowa. Naprowadziła ich rozbita strzykawka, która leżała w bramie. Fantomas i Murziłka już następnego dnia wiedzieli, że wynajmował pokój na Sawwińskiej. Zaczęli go obserwować. Meldowali: obiekt się nie pojawia, ale ktoś go szuka — to był pan. Jeszcze dzień później przyszedł pocztą początek rękopisu. Mówię panu, uznałem, że to moi weseli wilkołacy się bawią. Ale to Igorek był taki gorliwy. Ostatecznie znał wszystkie moje sprawy. Taki troskliwy… — zaklął poseł. — No, wystawił mnie, wystawił! Poradzę sobie z tym, oczywiście, ale będę się musiał namęczyć. — Co pan na mnie tak patrzy! — wybuchnął nagle. — Mogę sobie być taki, smaki czy owaki, ale seryjnym mordercą,… … …, nie jestem! — To znaczy, że Igor jest sprawcą tego wszystkiego? — spytał Nika, nie kryjąc niedowierzania. — Proszę posłuchać, przecież potrafi pan znakomicie analizować. A tu mamy cały łańcuch logiczny. Cuda w moim życiu zaczęły się od razu po wstąpieniu Igora na służbę do mnie. Ledwie się zacznie jakiś duży kłopot, od razu — ciach, i nie ma kłopotu. Nie chodziło tylko o zaginięcia. Jeden miał nieszczęśliwy wypadek, drugi ni stąd, ni zowąd trafił do domu wariatów, a wszyscy — w samą porę. Pamięta pan moją opowieść o pożarze na jachcie? Jakże miałem nie uwierzyć w Siłę? A to wszystko załatwiał Igorek. W jaki sposób — niech pan nie pyta. To zawodowiec najwyższej klasy, swój brudny fach zna na wylot. Nigdy nie zlecałem mu, żeby kogoś zlikwidował czy wyłączył z gry, słowo panu daję! No dobrze, nie znał mnie pan wcześniej, więc może pan podejrzewać, że w latach dziewięćdziesiątych po prostu usuwałem z drogi wrogów i konkurentów. Ale teraz — po co miałbym to robić? Oczywiście rękopis Fiodora Michajłowicza jest dla mnie ważny, i to nawet bardzo, ale nie do tego stopnia, żeby z jego powodu wykańczać ludzi! Ile mógłbym na nim zarobić? Milion, dwa? Dla mnie to nie taka znowu wielka kasa. Prestiż, reputacja — to jest ważniejsze. Po co w takim razie miałbym ryzykować, i to właśnie reputację? A teraz tkwię po uszy w gównie. Oj, przysłużył mi się Igoruś, ten pobożny psychol. Nie rękopisy mi chwilowo w głowie. Brzmiało to przekonująco. Tym bardziej że sam Nicholas brał pod uwagę i taką wersję. Niezrozumiałe było tylko jedno. — Mówi pan, że nie Fiodor Michajłowicz teraz panu w głowie. Mogę to sobie wyobrazić. Ale po co w takim razie przyszedł pan do mnie? Żebym o panu źle nie myślał? Wątpię. Pan teraz i bez tego ma dość kłopotów. — Mam dla pana nowe zamówienie. — Siwucha przysunął się całym ciałem do Nicholasa. — Niech mi pan znajdzie Igora. Pan ma talent. W pierwszej chwili Fandorin stropił się. Tego się absolutnie nie spodziewał. Ale od razu zorientował się, o co chodzi:

— Żeby… zatrzeć ślady? To już proszę beze mnie. — Ten znowu swoje! — Poseł klasnął w dłonie. — NIGDY NIKOGO NIE ZABIŁEM! I nadal nie zamierzam zabijać. Zresztą nie byłoby dla mnie korzystne, gdyby Igor zniknął bez śladu — to rzuciłoby na mnie taki cień, że już bym się go nie pozbył. Jedyną szansę, żeby ta mokra historia uszła mi na sucho, daje znalezienie tego cholernego maniaka i oddanie go w ręce milicji. Muszę się od niego zdystansować. Mark Donatowicz dawno mi mówił, że to skończony psychol, ale ja machałem ręką. Trzeba znaleźć Igora! Chcę go spytać, po jaką cholerę tak mnie wspierał. Pogadam z nim i przekażę go glinom. W kajdankach. A przy okazji ustalicie, jak Igor powinien udawać niepoczytalnego, pomyślał Fandorin. Odpowiednią ekspertyzę zapewni wam naturalnie Korowin. Po milczeniu rozmówcy Arkadij Siergiejewicz zorientował się, że argumenty podziałały, i poderwał się z krzesła. — Fantomas i Murziłka oczywiście już go szukają. To zawodowcy, ale Igor jest nim również. Zna ich wszystkie posunięcia, zna bieg ich myśli. A pan jest dyletantem, w dodatku dyletantem o wybitnym, paradoksalnym, to znaczy, nieprzewidywalnym umyśle. Niech pan zapomni o rękopisie i pomoże mi znaleźć Igora. Zapłacę podwójnie, nawet potrójnie. O, tutaj jest — wyjął z teczki skoroszyt — kompletne dossier. Niech pan je przeczyta i oceni. Jeśli ktoś zdoła się domyślić, jak można trafić do Igora, to tylko pan. Nawet nie ma pan pojęcia, jak blisko jest prawdy, pomyślał Nika, ale nie sięgnął po skoroszyt. — Niech pan się zgodzi. No, proszę! — Głos posła zadrżał z przejęcia. — Nasze interesy w tej sprawie są zbieżne. Skoro w bazie danych znajdują się odciski palców narkomana, to zwłoki zostaną zidentyfikowane błyskawicznie. Pewnie już to zrobili. Ustalą też miejsce zamieszkania. A pan i pańska pomocnica zostawiliście tam mnóstwo śladów… No, niech pan bierze akta. Fandorin się zdecydował. — Nie potrzebuję dossier. Honorarium też niepotrzebne. Znajdę panu Igora i bez tego. Podszedł do telefonu i włączył sekretarkę.

*** „Wilkołaki w mundurach” przybyły pół godziny później. Co prawda, bez mundurów, a zresztą ani jeden, ani drugi nie wyglądał na milicjanta. Fantomas był ogolony na zero, ze srebrnym kolczykiem w lewym uchu i tatuażem na szyi — zza kołnierzyka wyglądała zielona iguana o czerwonych oczach. Murziłka okazał się długowłosym fircykowatym brunetem ze starannie przystrzyżoną hiszpańską bródką i złotym kolczykiem w prawym uchu. Żaden z nich nie miał nawet trzydziestki. Bez przerwy docinali sobie nawzajem, do Arkadija Siergiejewicza natomiast z familiarnym szacunkiem zwracali się per „szefie”. Przesłuchali nagrania na sekretarce, spojrzeli po sobie. — A po co pan, Igorkowi, sir? — spytał Murziłka. — Ma pan w tej sprawie jakieś informacje, hipotezy, uwagi? — Nie mam — odrzekł ponuro Fandorin. Ogolony na łyso powiedział: — Nieważne, Murzik. Jest przynęta, to i rybka się znajdzie. Spiningujemy?

— Spiningujemy, Fantik. Kim był Fantomas, Nika oczywiście wiedział. To złoczyńca z powieści Pierre’a Souvestre’a i Marcela Allaina. Ale co znaczy „Murziłka”? — Kto to jest Murziłka? — spytał. — I co to znaczy „spiningujemy”? — Ej, obywatelu, widać nie miał pan dzieciństwa i nie czytał pisemek dla dzieci — z przyganą w głosie rzekł brunet, ograniczając do tego odpowiedź na oba pytania. — Hej, wy, Beavis i Butt–Head, do rzeczy — ponaglił poseł młodych ludzi. — Czas ucieka. Macie jakieś pomysły? — A jakie tu mogą być pomysły, szefie? — zdziwił się Murziłka. — Zaraz naszpikujemy obywatela sprzętem i puścimy na szerokie wody. Fantik, nie błyskaj łysiną. Dalej, faszeruj. Drugi otworzył dużą sportową torbę i z wprawą komiwojażera zaczął wyjmować stamtąd różne przedmioty. Najpierw letnią kurtkę z tkaniny w barwach ochronnych. — Niech się pan odwróci. O tak. Pomógł Fandorinowi wsunąć ręce w rękawy. — Kurtkę zawsze musi pan mieć na sobie. To nasz wynalazek. W górnym guziku jest obiektyw, jeszcze jeden — w patce. Pan sobie idzie, liczy wrony, a my na monitorze mamy kompletny podgląd, 360 stopni. Nie zaszkodzi, jak pana trochę połaskoczę? Wsunął Nice pod koszulę jakiś mały, płaski metalowy krążek na rzepie. — To magnetofon. Na wypadek, gdyby rozmowa była w pomieszczeniu ekranującym i my byśmy jej nie słyszeli. Niech pan włoży okularki i nie zdejmuje ich. Podał Fandorinowi okulary przeciwsłoneczne. — W prawym zauszniku ma pan telefonik. — Po co? — Żeby słyszeć instrukcje przez całą drogę. — I ostrzeżenia, że trzeba dać nogę — dodał do rymu Murziłka. Siwucha sarknął: — Tarapuńka i Sztepsel. Ilf i Pietrow. Nika nie miał pojęcia, kim są dwaj pierwsi, ale dwóch pozostałych satyryków z epoki stalinowskiej młodzi ludzie, jego zdaniem, niczym nie przypominali. Przypominali mu raczej Jeevesa i Woostera. Zresztą każdego, tylko nie stróżów prawa. Jak powinien wyglądać normalny policjant? Powinien być tępawy, uczciwy, no i solidny jak mur. Najważniejsze, żeby swoim wyglądem budził u ludzi zaufanie, zgodnie ze sloganem: „Służyć i chronić”. A tych dwóch na czołach miało napisane: „Nabrać i obrabować”. Nie, młodzi pracownicy ośrodka kryminalno–analitycznego zdecydowanie się Nicholasowi nie podobali. — Chyba wiem, dlaczego Igor pana szuka — rzekł Siwucha. — On też jest wysokiego mniemania o pańskich zdolnościach. Sam mi to mówił, kiedy rozkminił pan pierwszy rebus. Chce się poradzić, co do tego nie ma wątpliwości. Ale nieważne, czego ten idiota chce. Najważniejsze, żeby pan się z nim spotkał. Fandorin chrząknął. — Nawet gdyby chciał mnie zabić?

— Gdyby chciał, to już by pana zabił. — Arkadij Siergiejewicz wzruszył ramionami. — Zresztą po co miałby dzwonić? Żeby pana spłoszyć? No, oby się nie mylił. — Co mam teraz robić? Murziłka podrapał się w nasadę nosa. — Co by pan teraz robił, gdyby nie ta zagwozdka? Nika spojrzał na zegarek i powiedział: — Pojechałbym odebrać córkę z kółka teatralnego. Ma dzisiaj próbę generalną. — To niech pan jedzie. Niech pan żyje według codziennego rozkładu. — A jeśli on mnie dopadnie, kiedy będę jechał z dzieckiem? Nie zaryzykuję życia córki! Fantomas objął go ramieniem. — Sir, a na co mu pańska córka? To po pierwsze. Po drugie, obaj z Murzikiem będziemy siedzieli panu na ogonie. A po trzecie: to co, ma pan teraz zamiar wejść pod łóżko i nie wyłazić stamtąd? Przecież nie wiemy, kiedy i jak on do pana trafi. Najprawdopodobniej po prostu zadzwoni na komórkę. Fantomas miał rację.

*** Telefon zadzwonił, kiedy Nicholas wiózł Gelę do domu. Chwilę przedtem córka, która nic nie chciała mówić o próbie i przez całą drogę z wytężeniem myślała o czymś, nagle się odezwała: — Tato, chciałam cię spytać o jedno bardzo, bardzo ważne pytanie. On też nie miał ochoty na rozmowy. Milczał, często popatrywał w lusterko. Nie zauważył nic szczególnego. Zielony passat wilkołaków to migał z tyłu, w potoku samochodów, to znikał i znowu się pojawiał. — Nie mówi się: „Spytać o pytanie” — poprawił ją Nika. — Mówi się: „Zadać pytanie”. — Tato, chciałam ci zadać bardzo ważne pytanie. Czy to prawda, że na świecie żyjemy nie jeden raz, tylko wiele, wiele razy? Bo ktoś mi tak powiedział*. Że te wszystkie życia są podobne do siebie jak dwie krople wody. I dzieje się w nich ciągle to samo. Człowiek też zachowuje się jednakowo, bo tak jest skonstruowany. Ale jeśli ktoś nagle postąpi nie tak, jak w poprzednich życiach, tylko inaczej, to cała reszta życia też się zmieni. Co o tym myślisz? Spytała i — znieruchomiała. Znaczy, że dla niej jest to rzeczywiście ważne. Nika zrobił wysiłek, żeby się skupić. — Nigdy o takiej teorii nie słyszałem. Czyżby wszystko, co się z nami dzieje, już było? — Coś ty? — zdziwiła się Gela. Z dobrymi manierami jednak była na bakier, no cóż — wychowanie mamy. — Czy nigdy nie miałeś takiego wrażenia, że to już było wcześniej, na pewno było. Wszyscy czegoś takiego doświadczają. — Mówisz o déjà vu? — Co? — To niegrzecznie pytać: „Co?”. Trzeba powiedzieć… Wtedy właśnie zadzwoniła komórka. Okulary od razu zareagowały — w prawym zauszniku zapiszczał głos Fantomasa:

— O déjà vu potem sobie pogadacie. Spokojnie bierzemy słuchawkę. W prawą rękę, żebyśmy też mogli słyszeć. — Co to za pisk? — Gela zaczęła kręcić głową. — Tato, weźmiesz słuchawkę? — Halo — nie swoim głosem powiedział Fandorin. — Mówi Igor. Musimy się spotkać. — Dobrze… — Teraz odwiezie pan córkę do domu… — (Śledzi mnie! — Nikę zakłuło w piersi) — …a potem — placyk zabaw dla dzieci, na bulwarze Pokrowskim. Wie pan, gdzie to jest? — Wiem. — Za pół godziny. I tyle, koniec rozmowy. — Słyszeliśmy, słyszeliśmy — poinformował go zausznik. — Tato, znowu piszczy. To co, ten ktoś miał rację? — Co? W skroniach tak mu łomotało, że prawie nic nie słyszał. — Sam przecież mówiłeś, że to nieładnie pytać: „Co?”. Miał rację czy nie? — Tak. Za pół godziny… Dlaczego tak szybko? Może po prostu nie iść? To nie moje sprawy, na cholerę mi to potrzebne! — miotały się w głowie urywki myśli. — Tak właśnie myślałam! — z ulgą zawołała córka. — To znaczy, że śmierci nie ma się co bać. Jeśli w życiu coś się nie ułożyło, to można na tym postawić krzyżyk, zacząć wszystko od nowa i za następnym razem zrobić inaczej. Fantomas tak się poderwał, że omal nie wjechał w tył jadącego przed nim samochodu. — Co ty pleciesz?! Zaraz, źle mnie zrozumiałaś. Jak wrócę wieczorem, wszystko dokładnie omówimy. Przypomniał sobie, że Ałtyn kazała mu sprawdzić, czy dziewczynka porządnie zjadła kolację. Nie, nie zdąży. Marnego ma Gela ojca. A wkrótce może nie będzie miała żadnego.

*** Pół godziny później wlókł się wzdłuż bulwaru Pokrowskiego, całkowicie zapchanego samochodami. Wieczorny szczyt jeszcze się nie skończył. — Teraz w parku jest pusto, on o tym wie — piszczał zausznik. — To znaczy, że blisko do niego nie podejdziemy. Pańskie zadanie to podprowadzić go jak najbliżej ogrodzenia. Co gostek panu powie, to już mało ważne. Najważniejsze, żeby znalazł się w zasięgu. — W zasięgu?! Mówili panowie, że nie chcecie go zabijać! — Fantik, ten człowiek ma nas za kryminalistów. Czujesz się obrażony? Ja też. Nikołaju Aleksandrowiczu, złotko nasze, przecież gdybyśmy chcieli kropnąć Igorka, to dalibyśmy radę i ze stu metrów. Ale on nam jest potrzebny żywy. Ustrzelimy go strzykawką. Tak jak on Marfę Sacher. — Co? Jaką strzykawką? — Ta piękna pani miała na piersi ślad po zastrzyku. Usypiającym. My Igorka też ułożymy do snu. Ale w tym celu musi znaleźć się w piętnastometrowym zasięgu strzału. Jasne? Do

płotu niech go pan prowadzi, do płotu… Dobra, jesteśmy na miejscu. Niech pan parkuje i, jak to mówią, niech Allach ma pana w opiece. Tym razem Nika nie zobaczył w lusterku zielonego passata, chociaż bardzo się rozglądał. Zatrzymał się przy wejściu. Przeprowadził mały autotrening: przypomniał sobie, jak Ałtyn patrzyła na pianistę, żeby nie było mu specjalnie żal rozstawać się z życiem. Jeśli będzie trzeba. Za ogrodzenie otaczające spokojny park dla dzieci wchodził niczym do klatki z drapieżnikami. Rozejrzał się na wszystkie strony. Igora nigdzie nie zobaczył. W niewielkim parku, widocznym z każdego miejsca na wylot, prawie nikogo nie było. Maluchy zabrano do domu na kolację i dobranockę. Pijacy jeszcze się nie pozłazili. Koło placyku zabaw dla dzieci nie było żywej duszy, w plątaninie dróżek rollerdromu zawzięcie ganiał się na deskorolce samotny chłopczyk w czerwonej bandanie, a na boisku do koszykówki, przylegającym do ogrodzenia, kozłowała piłką dziewczynka w dresie, też bez żadnego towarzystwa. Gdzieś tu musi być, obserwuje mnie z jakiegoś ustronnego zakątka, powiedział Fandorin. Tym lepiej. Mogę usiąść na ławce blisko ogrodzenia. Ale gdzie się podziały wilkołaki? Passat w ogóle się nie pojawił. Od chwili, kiedy Nika tu przyjechał, za płotem nie zaparkował ani jeden samochód. No, gdzie są ci klauni? Głupi i Głupszy — tak należałoby ich nazwać. Przez parę minut Nicholas siedział względnie spokojnie, tylko obracał głową. Pobliskim bulwarem jeździły samochody, ale żaden się nie zatrzymał. Chłopak z hukiem nawrócił na swojej desce. Na boisku pomarańczowa piłka wpadła do kosza. Dziewczynka podskoczyła i zwycięsko machnęła ręką. Spod czapeczki wystawał i majtał się długi, złocisty koński ogon. A jeśli on ma mnie teraz na celowniku optycznym? — przyszło nagle Nicholasowi do głowy. W tejże sekundzie rozległ się ogłuszający strzał; tak w każdym razie wydało się Fandorinowi. Chociaż nie, jak na wystrzał, huk był zbyt potężny. Z tyłu nadleciała gorąca, sprężysta fala powietrza. Nicholasowi zatkało uszy. Obrócił się i zobaczył, że to wybuchła stara, zakurzona toyota, zaparkowana po drugiej stronie ogrodzenia. Spod maski walił czarny dym, wyłaniały się języki płomieni. Karoseria przekrzywiła się. Wewnątrz siedziało dwóch ludzi. Zdaje się, że przeżyli wybuch — Nika zobaczył, jak się miotają, usiłując otworzyć drzwi. Jeden wybił łokciem szybę, wysunął głowę. Głowa była łysa, lśniąca. W uchu coś błysnęło. Fantomas! Nicholas nie spostrzegł nawet, że już nie siedzi, tylko stoi. Chciał rzucić się na pomoc, ale z tyłu ktoś podbiegł, złapał go za rękę i pociągnął za sobą. To chłopak z rolłerdromu! Głową sięgał Nicholasowi do piersi. — Szybko! Szybko! Podniósł głowę. Niemłoda, pomarszczona twarz dziwacznie wyglądała pod bandaną. I te straszne, nieruchome oczy!

— Niech pan prędzej rusza nogami! — ponaglił Igor magistra. Palce miał jak kleszcze. Niechby kto spróbował nie biec! — Pan wysadził samochód! — krzyknął Fandorin. — Pan ich zabił! — Nie. Bo powiedziano w Piśmie: „Nie zabijaj”. Nicholas w biegu obejrzał się i zobaczył, że ten straszny człowiek nie kłamie. Fantomas już wygramolił się na chodnik i teraz wyciągał z płonącego auta Murziłkę, który rozpaczliwie potrząsał dymiącymi włosami. Szarpnięcie — i Nika obrócił się w miejscu. To Igor zdarł z niego kurtkę. Odrzucił ją na bok. Ściągnął mu z nosa przeciwsłoneczne okulary. — Co pan robi?! — Magnetofon pan masz? Dobra, to potem! Koszmarny Azazello znów złapał Fandorina za nadgarstek i zaczął biec jeszcze szybciej. Wyrzucał też z siebie urywane zdania: — Bez pana nic nie zrozumiem… W głowie mi się kręci. Niech pan pomoże, pan ma łeb. — Dokąd mnie pan ciągnie? — W boczną ulicę. Mam brykę. Trzeba jechać do kliniki. — Po co? Igor zatrzymał się koło boiska, do furtki na tyłach parku zostało ledwie kilka metrów. — Trzeba go jakoś… On jest niebezpieczny, strasznie! — Dopiero teraz stało się widoczne, że zbiegły ochroniarz jest blady i bardzo przejęty. — Dziesięć lat, nawet dłużej!… A jemu nie ma co, w życiu nie uwierzy… Najgorsze, że jest tam sam, nikt go nie pilnuje… Nicholas nic nie zrozumiał. — Jaki „on”? Igor ze złością popatrzył na niego z dołu. Potem czarne, szalone oczy skupiły się na jakimś punkcie za plecami Fandorina i zaczęły się rozszerzać. Nicholas chciał się odwrócić… żeby popatrzeć, co tak zdziwiło Igora. Ale ochroniarz nagle przechylił się na bok. Nika odruchowo podtrzymał małe, nadspodziewanie ciężkie ciało. Pośrodku kieszeni na piersi Igora pobłyskiwał metalowy punkt. Nie, to nie punkt, to igła! Jednak trafili go strzykawką! Fandorin rozluźnił ręce, i ciało grzmotnęło o ziemię. Dwaj koleżkowie biegli ścieżką, wymachując rękami. Murziłka, zdaje się, miał nadpaloną koafiurę — lewa połowa głowy była wyraźnie mniejsza niż prawa. — Pan go załatwił? — krzyknął Fantomas. — Samego Igorka? No, no, a niech pana… Szef mówił, że z pana niezły gościu, ale nie wierzyliśmy. Murziłka przysiadł w kucki, obmacał Igorkowi puls. — Ej, Fantik, on jest… tego… Gotów… Popatrz no! — Wskazał palcem igłę. — Dlaczego udajecie głupich? — oburzył się Nika. — To wyście go załatwili! Oszukaliście mnie! A teraz chcecie to zwalić… Ależ z niego idiota! Jak można było tak się dać nabrać! Cofnął się, odwrócił i pobiegł wzdłuż boiska — tak żwawo jak w czasach, kiedy sam grywał w kosza. — Dokąd? Stój pan! — rozległo się z tyłu. Aha, jeszcze czego!

14. Fałszywa moneta Mijał garaże, minął dom, minął zaparkowany mikrobus z czerwonym krzyżem na masce. Długie nogi niosły przestraszonego magistra historii z taką prędkością, że żaden Fantomas ani Murziłka nie mogli go dopędzić. Prędko! Na zaułek Chochłowski, potem na Mały Iwanowski, i do domu, do domu! Nicholas gwałtownie się zatrzymał. Do domu? Do domu nie można. W żadnym wypadku! A dokąd można? Ścisnął palcami skronie, jakby chciał spowolnić tętno. Myśleć, myśleć! Te okolice były mu dobrze znane. Chitrowka! Fandorin znał tu każdy kąt. Skręcił do bramy, która mało zmieniła się od czasów, kiedy Erast Pietrowicz polował na tutejszych łotrzyków. Usiadł na ławce, odetchnął. Spokojnie i po kolei. Kto strzelił do Igora zatrutą igłą? Wesołe wilkołaki? Ależ nie mogli tego zrobić! Biegli aleją, o pięćdziesiąt metrów dalej. W dodatku igiełka trafiła Igora w pierś, to znaczy, że przyleciała z przeciwnej strony, zza pleców Nicholasa. Co zobaczył zbiegły ochroniarz w ostatniej sekundzie życia? Dlaczego na jego twarzy pojawił się wyraz przestrachu i zdziwienia? Z tyłu nie było nikogo, Nika zauważyłby go, kiedy biegł wzdłuż boiska do koszykówki. A tam nikogo nie było! To znaczy, wcześniej skakała tam dziewczynka ze złocistym końskim ogonem, ale kiedy Nicholas uciekał przed wilkołakami, plac był pusty, tylko piłka poniewierała się tam jak porzucona pomarańcza. Może dziewczynka wystraszyła się i uciekła? W takim razie powinna była wystraszyć się wcześniej, po wybuchu samochodu. Ale kiedy Nika biegł za Igorem ścieżką, na boisku słychać było odgłos odbijania piłki — teraz przypomniał sobie wyraźnie. Czy to nie dziwne? Sto metrów dalej pali się samochód, a dziewczynka gra sobie jak gdyby nigdy nic. Wniosek sam się nasuwał. Igora zabiła dziewczynka ze złocistym ogonem. Kim jest, skąd się wzięła? Informatorka wilkołaków? Czy też pracuje dla Siwuchy? Tak czy owak, wersja o ochroniarzu maniaku jest już nieaktualna. „Bo powiedziano w Piśmie: nie zabijaj”. Igor wypowiedział to z głębokim przekonaniem. No i rzeczywiście, umieścił ładunek tak, żeby nie zabić siedzących w samochodzie. Nie, wygląda na to, że wrogów Siwuchy zabijał kto inny. Igor wyglądał na bardzo zdenerwowanego i przerażonego. Co on mówił o tej klinice? Ktoś tam jest niebezpieczny, ktoś tam w życiu nie uwierzy. Stop, przecież mamy magnetofon.

Nicholas wyjął płaskie pudełeczko, pięć minut się z nim mocował, dopóki nie połapał się co do przycisków. W końcu mu się udało. Magnetofon nie miał wzmacniacza, trzeba było przycisnąć go mocno do ucha. — Co pan robi?! Zakłócenia dźwięku. — Magnetofon pan masz? Dobra, to potem! Znowu trzaski. — Bez pana nic nie zrozumiem… W głowie mi się kręci. Niech pan pomoże, pan ma łeb. — Dokąd mnie pan ciągnie? — W boczną ulicę. Mam brykę. Trzeba jechać do kliniki. — Po co? — Trzeba go jakoś… On jest niebezpieczny, strasznie!… Dziesięć lat, nawet dłużej!… A jemu nie ma co, w życiu nie uwierzy… Najgorsze, że jest tam sam, nikt go nie pilnuje… — Jaki „on”? Koniec, potem zdławiony jęk, trzaski, głos nadbiegającego Fantomasa. Nicholas przesłuchał nagranie jeszcze raz, zapisując każde słowo w notesie. Co zatem zdążył powiedzieć Igor? Że trzeba pilnie jechać do kliniki. To jasne. Mętnie zaczyna być później; wiąże się to głównie z odmienianym przez przypadki zaimkiem „on”. Rozbijmy niezrozumiały tekst na poszczególne elementy. „Trzeba go jakoś…”. Co — uprzedzić? Powstrzymać? Uratować? Z pewnością to drugie. Dlatego, że potem następuje stwierdzenie: „On jest niebezpieczny, strasznie”. Dziesięć lat — to prawdopodobnie o morderstwach. Dobrze, powiedzmy. Ale jak ten straszny i niebezpieczny „on”, którego trzeba powstrzymać, ma się do „niego”, tego, kto w życiu nie uwierzy? A tu mamy jeszcze jednego „niego”, którego nikt nie pilnuje. Chwileczkę. Sam, przez nikogo niepilnowany i w dodatku w klinice — to z pewnością dotyczy Olega. Oleg nie może być niebezpieczny i straszny, tym bardziej mieć dziesięcioletniego zbrodniczego stażu. To znaczy, że pierwszy „on” i trzeci „on” to dwaj różni ludzie. W takim razie może i drugi „on”, który w życiu nie uwierzy, jest kimś jeszcze innym. Pewnie Igor miał tu na myśli swego szefa. Nicholas potrząsnął głową. Jeszcze raz. 1. Jest „on”, który jest niebezpieczny. To ktoś nieznany. 2. Jest „on”, który nie uwierzy. To przypuszczalnie Siwucha. 3. Jest „on”, który jest sam i nikt go nie pilnuje. To z pewnością Oleg. 4. W końcu wszystkie te postacie są w jakiś sposób związane z kliniką, gdzie Igor zamierzał czym prędzej zawieźć mistrza mądrych rad. Igora nie zabił natomiast żaden „on”. Zabiła ona. Dziewczątko ze złocistym końskim ogonem, w dresie. Nie pasuje. Nicholas wstał i zafrasowany zaczął chodzić po zakurzonym podwórzu. Koło śmietnika spał z rozłożonymi rękami znajomy bezdomny, Kola. Za każdym razem, kiedy Nika spotykał tego opuchniętego, zapitego faceta w którymś z okolicznych zaułków,

powtarzał się ten sam rytuał. Kola ochrypłym głosem mówił: „Jeszcze żyję. Czego i panu życzę” — po czym należało mu dać dziesiątkę. Jeśli dziesiątki w portfelu nie było, Nicholas mówił: „Następnym razem”. I przy kolejnym spotkaniu wręczał mu dwudziestkę. Trzeba oddać Koli sprawiedliwość: nigdy nie podchodził dwa razy dziennie i nie wyczekiwał na Fandorina w bramie. Był to może człowiek przegrany, ale z zasadami. Konwencja to konwencja. Chociaż Kola chwilowo nie miał kontaktu z rzeczywistością, Nika sięgnął do portfela, żeby zostawić leżącemu dychę. Przecież jak się zbudzi, będzie musiał leczyć kaca. Dziesiątki nie było. Trzeba będzie dać monetami. Fandorin przysiadł w kucki i wysypał zawartość przegródki na monety do czapki Koli. Wypadła piątka, dwójka, jakieś kopiejki i — niech to diabli! — fałszywy dublon hiszpański. Ferdynand Aragoński i Izabela Kastylijska leżeli w brudnej czapce spokojnie i godnie, jak gdyby w urnie. A i sam bezdomny, pogrążony w spokojnym alkoholowym śnie, był chyba podobny do śpiącego wiecznym snem monarchy. Fandorin krzywo się uśmiechnął, podniósł fałszywą monetę i nagle drgnął. On i ona! Pozycja trupa. Doktor Sitz–Korowin na podłodze w swoim gabinecie i jego sekretarka Karina! On jest związany z Siwuchą, Olegiem i Igorem od dziesięciu lat. Ona jest zręczna, silna, zwinna! Joga, karate i tak dalej! A przede wszystkim — klinika! Igor powiedział: „Trzeba jechać do kliniki”. To znaczy, że Siwucha nie ma z tym nic wspólnego — przecież go w klinice nie ma. A doktor i jego wierna pomocnica…

*** — …akurat jest w klinice. Za tym wszystkim stoi Korowin, nie ma wątpliwości. Oleg chciał mnie przed czymś ostrzec, napomykał, że doktor to złowieszcza figura. Ale nie przywiązywałem do tego wagi. Oczywiście, wiele spraw jest jeszcze niejasnych, ja mogę tylko stawiać hipotezy. Przypuszczam, że przez te wszystkie lata Siwucha finansował centrum medyczne nie tylko ze względu na syna. Oleg mówił, że lekarz naczelny „faszeruje mózgi”. Co chłopiec chciał przez to powiedzieć? Czy aby Korowin nie podporządkował sobie sponsora, nie n a f a s z e r o w a ł m u m ó z g u ? Czyż sugestywna idea cudownej Siły, która rzekomo chroni Siwuchę przed wszystkimi wrogami, nie trąci odchyleniem od psychicznej normy? Mark Donatowicz to niewątpliwie wybitny uczony, a przy tym nietuzinkowy człowiek. Z całą pewnością może dysponować jakimiś specjalnymi technikami neurofizjologicznymi. — No jasne — podchwyciła Wala, uważnie słuchająca szefa. — Czytałam w dzieciństwie taką książkę. Nazywała się Władca świata. Tam jeden gościu też nauczył się wszystkim faszerować mózgi. Człowiek musiał robić wszystko, co tamten chciał. Czytałaś, Sasza? Sasza pokręciła głową.

Obie dziewczyny siedziały na dywanie, bo w domu Wali nie było normalnych mebli, tylko pufy, materace, olbrzymie nieforemne poduchy, stoły na cienkich nóżkach. Sam Fandorin przysiadł na parapecie, skąd roztaczał się widok na rzekę Moskwę i spiczasty stalinowski drapacz chmur. Było to mieszkanie jednopokojowe, tak zwane studio, ale kosztowało z pewnością kilka razy drożej niż czteropokojowe Nicholasa; nawet wzory na tapetach nie były zwykłe, tylko konceptualne. — To przecież doktor — powiedziała Sasza. — Wyleczył tatę — Ojej, czy pani może ma na myśli… Zasłoniła usta dłonią i zbladła. — No jasne — powtórzyła Wala. — Tak jak wyleczył, tak samo… — Przesunęła ręką po gardle. — Krótko mówiąc, szefie, mamy parę pytań do pana doktora. — I do jego sekretarki. — Fandorin skinął głową. — Oczywiście, jest na tyle młoda, że nie mogła zabić tego bandyty, Szyki. Ale Korowin mógł mieć wówczas innych pomocników czy też pomocnice. Ten człowiek potrafi przywiązywać ludzi do siebie. Pamiętacie, jak Karina sznurowała mu buty? — Chce pan, to też będę panu sznurowała buty — mruknęła Wala. — Niech pan tylko gwizdnie. Nika poczerwieniał. — Ona tak sobie żartuje — wyjaśnił Saszy. — Nie zwracaj na to uwagi. Ale dziewczynka nie uśmiechnęła się. Przeciwnie, westchnęła ciężko. — Wala mówi prawdę. Jeśli się kogoś bardzo kocha, to można dla niego zrobić wiele złych rzeczy. Wiadomo, że to grzech, ale cóż? — „Kocha — nie kocha” — co to ma do rzeczy? Zombifikował Karinkę, to na bank — odcięła się nieromantyczna Wala. — Coś jej tam wstrzykuje. Albo koduje pod deklem. Widziałam coś takiego na filmie. To co robimy, szefie? Warto by tym faszerowaczem potrząsnąć, jak pan myśli? — Tak, musi nam odpowiedzieć na co najmniej kilka pytań. — Fandorin sam już doszedł do tego wniosku. — Tylko poradzimy sobie bez Arkadija Siergiejewicza. Jego rola w tej całej historii nie jest zbyt jasna. — Kiedy? — rzeczowo spytała asystentka. — Teraz, zaraz. Po pierwsze, nie ma co zwlekać, to dla nas niebezpieczne. Mnie już z pewnością szukają. Domyślić się, że jestem u ciebie, nie jest trudno. Znaleźć twój adres — tym bardziej. — A po drugie? — A po drugie, już dzwoniłem do kliniki. Powiedziano mi, że Mark Donatowicz dzisiaj do późna będzie w pracy. Szykuje wystąpienie na jakąś konferencję. Igor z pewnością o tym wiedział. Dlatego właśnie chciał mnie wieźć do Centrum. — Super. Zwalimy mu się tam bez zaproszenia. — Walentina uśmiechnęła się złośliwie. — Jeśli Karinka jest na miejscu, biorę ją na siebie. Porozmawiam z nią jak dziewczyna z dziewczyną, kiedy pan będzie się rozliczał z doktorem. Ten minyts and aj em redy. Zerwała się i zniknęła w garderobie, gdzie od razu zaczęły trzaskać jakieś pudła, drzwiczki, łomotać wieszaki. Wala szykowała się do wieczornej ekspedycji.

— Może lepiej nie? — cicho powiedziała Sasza. — Jeśli doktor jest taki niebezpieczny, to kto wie, co się może zdarzyć. — Jeśli nie zadamy uprzedzającego ciosu, będzie jeszcze bardziej niebezpieczny. — Nika mężnie wysunął dolną szczękę, chociaż, cóż tu ukrywać, nie podzielał zapału bojowego Wali. — To wszystko przeze mnie… — Sasza gwałtownie wstała. W jej oczach błyszczały łzy. — To ja pana wciągnęłam… Mógł pan tyle razy powiedzieć mi: koniec, wystarczy, dalej radź sobie sama. Ale pan mnie nie zostawił. A teraz tak wyszło… Jest pan dla mnie… A ja… Zasłoniła twarz rękami i rozpłakała się. — No, dobrze, dobrze… Sam byłem ciekaw… Rękopis Dostojewskiego… Pierścień Porfirija Pietrowicza… Przecież nie miałem pojęcia, że to wszystko tak się skończy. Nicholas objął ją ostrożnie, pogłaskał po plecach. Pod cienkim tiszertem sterczały ostre łopatki, a jemu gwałtownie serce się ścisnęło. — No nic, wszystko się jakoś ułoży. Nie płacz. A Sasza już nie płakała. Otworzyła usta i szeroko otwartymi oczami patrzyła gdzieś poza ramię Fandorina. Bo też było na co patrzeć. Zza drzwi garderoby właśnie wyszła Walentina. Miała na sobie czarny ubiór japońskich ninja. Na głowie ściśle dopasowany kaptur z wycięciem na oczy. Z tyłu plecaczek, też czarny. Na nogach miękkie pantofle — cichostępy.

*** Kiedy byli w mieszkaniu, Walentina wyglądała, prawdę mówiąc, idiotycznie. Gdy jednak wyszli na ciemne podwórze, w czarnym japońskim stroju stała się prawie niewidzialna. W związku z tym doszło nawet po drodze do drobnego incydentu. Ledwie wyjechali za dom, zadzwonił, a raczej zagrał (Preludium chorałowe) telefon Fandorina. Wyświetlił się numer Siwuchy, dlatego Nicholas nie wcisnął guzika. Po minucie komórka Wali wyczadziła porywający Rock around the clock. Wyświetlił się ten sam numer. Telefon pomęczył dziarskimi rytmami nieskorych do relaksu słuchaczy, po czym umilkł, i prawie od razu w kieszeni Saszy zapiszczała piosenka krokodyla Gieny. Znowu Siwucha. — Ze wszystkich stron atakuje, skurwiel. — Walentina zabębniła palcami po kierownicy (jechali alfą romeo). — Szefie, kij go wie, jakie mają techniczne możliwości. Żeby nas nie namierzyli. Lepiej wyrzućmy komory w cholerę. Wyrzuciła przez okno swój drogi telefon, a potem tani Fandorina. Chciała zabrać komórkę także Saszy, ale ta nie pozwoliła. — Nie, po prostu go wyłączę. — Nie ma co sknerzyć. Podobno teraz wyłączony mogą też namierzyć. — Proszę! Jest całkiem nowy! Tato mi go kupił! W ferworze dyskusji zdarzył się właśnie wyżej wspomniany incydent. Z tyłu zawyła syrena i wynurzył się samochód drogówki. Głos z megafonu wymienił numer pojazdu Wali i polecił kierowcy się zatrzymać. Walentina zaklęła i zahamowała przy chodniku. Milicjant jednak nie wiadomo czemu podszedł nie do niej, tylko do Nicholasa. Przedstawił się i spytał:

— A czemu to z pańskiego samochodu wyfruwają telefony komórkowe? Dokumenciki proszę. — Dlaczego moje? — zdziwił się Nika. — Oryginalne. — Gliniarz nachylił się. — Niech no pan chuchnie… Hm, nic nie czuć. Na igle czy jak? Fandorin zaczął się złościć: — Co się pan do mnie przyczepił? Dlaczego mam na pana chuchać i pokazywać panu dokumenty? — Oryginalne — powtórzył milicjant. — Piętnaście lat pracuję, różne rzeczy widziałem, ale czegoś takiego… Naprawdę oryginalne. — Całym sobą zademonstrował, jak bardzo jest cierpliwy, po czym rzekł: — Wyjaśniam: obywatel siedzący za kierownicą jest uczestnikiem ruchu drogowego, obowiązanym wykonywać polecenia pracownika służby drogowo– patrolowej, zgodnie z artykułem… — Za jaką znowu kierownicą?! — Sądząc po tym, że siedzi pan po prawej — wzdychając, odparł dziwny drogowiec — za kierownicą z prawej strony. Ma pan japoński wóz? Wreszcie raczył zajrzeć do środka, a wtedy zobaczył, że przed Fandorinem nie ma żadnej kierownicy. Szczęka mu opadła. Teraz dopiero było jasne: inspektor nie zauważył Wali i był przekonany, że Nicholas siedzi z przodu sam. — Spokojnie, proszę pana. Jestem tutaj — odezwała się Walentina, bardzo zadowolona z efektu. — Nienawidzę komórek, więc je wyrzuciłam. Mam pan jeszcze jakieś pytania? Przez dobre pół minuty osłupiały milicjant przyglądał się dziwacznej postaci w czerni. Właściwie widoczny była tylko pasek białej skóry na wysokości oczu, z których jedno bezczelnie zamrugało. — Jedziemy do kliniki. Fizjologii mózgu — cieniutkim głosem powiedziała siedząca z tyłu Sasza. — Rozumiem. Mogą państwo kontynuować jazdę. Inspektor wyprostował się, przetarł ręką oczy i potrząsnął głową. Wala kontynuowała jazdę.

*** — A więc tak — z fałszywym animuszem rzekł Fandorin do dziewczynki, kiedy samochód zatrzymał się na ciemnej ulicy, o sto metrów od kliniki. — Niech pani tu siedzi i niczego się nie obawia. Myślę, że niedługo będziemy z powrotem. Lepiej, żeby się pani pochyliła. Człowiek siedzący w aucie z wyłączonymi światłami wygląda podejrzanie. Sasza pożegnała go bez słowa, robiąc tylko znak krzyża. W myślach uczynił to samo — nigdy nie zaszkodzi. — No, dosyć tego, już czas! — ponagliła Walentina, pałając chęcią działania. — Szefie, za mną! Tak jak podczas „manewru skrzydłowego” na Rublowce, była teraz w swoim żywiole. Wyskoczyła z samochodu i stała się prawie niewidzialna.

— Przelezie pan przez płot? Wspięła się zgrabnie, bezszelestnie zeskoczyła z drugiej strony i przecisnęła splecione dłonie przez żelazne pręty, żeby Fandorin miał na czym oprzeć stopę. Nicholas również przelazł przez ogrodzenie, tyle że mniej zgrabnie. Obejrzał się za siebie. W samochodzie było ciemno. Dziewuszka się schowała. Brawo! — Z głowy — szepnęła Wala. Jej cień pomknął żwawo aleją i przypadł do muru głównego budynku. Nika starał się wiernie naśladować Walę. Jakoś nie znalazł czasu, by sprawić sobie ubiór ninja. Był ubrany zwyczajnie: marynarka, spodnie, mokasyny. Tylko białą koszulę, żeby nie wyróżniała się w ciemnościach, zastąpił jednym z tiszertów Wali — czarnym, z pesymistycznym napisem „Life sucks”. Skręcili za róg budynku. W głębi obszaru oświetlonego przez księżyc szarzał hangar, w którym znajdowała się „sala” Olega. „Sam, nikt go nie pilnuje” — przypomniał sobie Nicholas. Może mimo wszystko należało uprzedzić Siwuchę? Co będzie, jeśli chłopcu grozi niebezpieczeństwo? Nie szkodzi, zaraz wszystko się wyjaśni. — Raz, dwa, trzy, cztery… — Wala liczyła okna, żeby ustalić, gdzie jest gabinet lekarza naczelnego. — O, tam. I światło się pali. — Ale jak dostaniemy się na drugie piętro? — Spokojnie, szefie. Dla wojowników nocy nie ma żadnych przeszkód. Pomocnica zatrzymała się pod drabiną przeciwpożarową, zaczynającą się na poziomie pierwszego piętra, i wyciągnęła z plecaka motek linki z hakiem na końcu. Rozwinęła go, rzuciła i zaczepiła już za pierwszą próbą. Podciągnęła się i usiadła na szczeblu drabiny. Spuściła na dół metalową, rozkładaną część. Nicholasowi pozostało niby tylko przebierać rękami i nogami, ale okazało się, że nie tak łatwo wchodzi się po drabince przeciwpożarowej. Ta skrzypiała, chybotała się, a metrowej odległości, dzielącej koniec drabiny od balkonu magister w ogóle nie pokonałby bez pomocy Wali. W końcu jakoś przełazi przez poręcz i odsapnął. No proszę, a sądził, że jest w niezłej formie fizycznej. Tymczasem Wala obmacywała ramę ciemnego, zamkniętego okna. — Szajse! Pakiet! Trzeba będzie pozgrzytać… Z plecaczka wyjęła skrzyneczkę z narzędziami ze skrzyneczki zaś — miniaturową wiertarkę. Wywierciła nią otwór w narożniku ramy. Wstawiła tam jakiś sztyft, przekręciła — i okno z lekkim skrzypnięciem się otworzyło. — Gdzieś ty się tego nauczyła? — szepnął Nicholas nie z przyganą, ale z zachwytem. — Gabinet Sitza jest po prawej, trzy okna dalej — oceniła pomocnica, idąc przez pokój (chyba gabinet zabiegowy) do drzwi. — Teraz naprawdę cichutko. Wyślizgnęli się na słabo oświetlony, całkiem pusty korytarz. Wala miała rację: żeby dostać się do gabinetu ze znajomą tabliczką, trzeba było minąć troje drzwi. Teraz, kiedy praktycznie byli już u celu, serce Nicholasa zaczęło zachowywać się niepoprawnie: tłuc się, boleć.

Skok przez plot i włażenie po drabinie przeciwpożarowej — wszystko to przypominało zabawę, ale teraz przyjdzie mieć do czynienia z żywym człowiekiem. Bardzo możliwe, że z niebezpiecznym. A jeszcze gorzej, jeśli Bogu ducha winnym. A nuż sławetna dedukcja Niki nie jest warta złamanego grosza? Albo jeśli okaże się, że Mark Donatowicz nie jest sprytnym złoczyńcą, ale tym, za kogo wszyscy go mają: szanowanym lekarzem, wybitnym specjalistą, uzdrowicielem chorych dusz? — Wala, poczekaj — słabym głosem powiedział Nika do nasłuchującej pod drzwiami asystentki, ta jednak już nacisnęła klamkę. W pokoju sekretarki było jasno, ale pusto. Groźnej Kariny, której Nicholas obawiał się jeszcze bardziej niż Korowina, dzięki Bogu, nie było. Walentina przebiegła po miękkiej wykładzinie do następnych drzwi, prowadzących bezpośrednio do gabinetu. Nadstawiła ucha. Spróbowała wejść, ale drzwi były zamknięte. „Tutaj jest, tutaj” — pokazała gestem. Co to za dźwięki? Z gabinetu dolatywała cicha, rytmiczna muzyka. Czyżby znowu uprawiali jogę? — A jeśli sekretarka też tam jest? — szepnął Nicholas wprost do ucha Walentinie. — Szkoda, że teraz nie robią już dziurek od klucza, przez które można by zajrzeć. Pomocnica podrapała się w nos przez czarną maskę. — To nie problem. Ze swego cudownego plecaczka wydobyła niezwykły sznur: na jednym końcu plastikowa rurka, na drugim płaski metalowy zatrzask z małym szklanym kółkiem pośrodku. — Co to jest? — Obiektyw światłowodowy. Kupiłam go pół roku temu, za sporą kasę. Pokazywałam panu, nie pamięta pan? Nie, Nicholas nie pamiętał. Wala miała bzika na punkcie nowinek technicznych i wiecznie kupowała najrozmaitszy sprzęt szpiegowski, który „mógł się przydać w pracy”, ale jakoś ani razu do tej pory się nie przydał. — To jest coś! — powiedziała z dumą. — Niech pan patrzy, wsuwamy płaskim końcem w szparę pod drzwiami, ostrożnie… i patrzymy przez wizjer. Poruszyła plastikową rureczką w jedną, drugą stronę i nagle gwizdnęła, w dodatku dosyć głośno, tak że Nicholas dał jej szturchańca w bok. — Co robisz?! — syknął. — Usłyszy! Usta asystentki rozciągnęły się w ironicznym uśmiechu. — Ehe. Usłyszy, akurat… Proszę, niech pan popatrzy. Podała Nice wizjer. Fandorin zobaczył najpierw — wyraźnie, z doskonałą ostrogą — ścianę z licznymi zdjęciami. Aha, to na prawo od biurka. Znalazł biurko. Doktor za nim nie siedział. Poszukał obiektywem tu i tam. — Bardziej na lewo i niżej — podpowiedziała Wala. Bardziej na lewo i niżej, o ile pamiętał Nicholas, powinna znajdować się skórzana kanapa. Właśnie tam zobaczył lekarza naczelnego. Jego sekretarkę także — siedzącą na górze.

— To już nie joga, tylko kamasutra — zachichotała Walentina. — Pisze referat, a jakże. Mamy szczęście. Idealny moment, zaskoczymy ich. Wróciła do wyjścia, zgasiła światło w poczekalni. Bo w gabinecie pali się tylko jedna lampa biurowa, pomyślał Nika. Wedrzeć się z jasno oświetlonego pomieszczenia w półmrok jest niedobrze. O Boże, co teraz będzie! — Może jednak jakoś inaczej… — zaczął nerwowo. Za późno. Walentina rozpędziła się, podskoczyła i potężnym kopnięciem wyważyła drzwi gabinetu — co jak co, ale to potrafiła. Zakończyła skok w pozycji kucznej, po czym znowu skoczyła i kantem dłoni rąbnęła sekretarkę Korowina w kark. Karateczka nawet nie zdążyła się odwrócić. Jak marionetka, która zerwała się z nitek, spadła z kanapy na podłogę i leżała nieruchomo. — Szefie, teraz pański ruch. — Walentina odwróciła się w stronę drzwi, więc Nicholas przekroczył próg gabinetu. Chyba nawet błyskotliwemu Erastowi Pietrowiczowi nigdy nie udało się takie efektowne wejście. Nagi Mark Donatowicz skulił się na kanapie, w przerażeniu patrząc na zjawę w czerni. Kiedy zobaczył Fandorina, zawołał z wyraźną ulgą: — Och, to pan! A ja myślałem, że któryś z pacjentów. Mam tu dosyć rozrabiaków. Kto jest z panem? — Moja asystentka — rzekł Nicholas surowo. — Bo moje wejście, jak się zdaje, nie bardzo pana zdziwiło? Sitz–Korowin sięgnął po ubranie. — Pan jest przecież prywatnym detektywem czy coś w tym rodzaju? Rozumiem, wynajęła pana moja żona*. Pan wykonał swoją robotę, przyłapał mnie, że tak powiem, na miejscu zbrodni. Tylko po co bić Karinkę? To już, wybaczy pan, bandytyzm. — Zneutralizowałam ją, żeby się na nas nie rzuciła — wyjaśniła Wala. — Albo nie strzeliła zatrutą strzałą. Mark Donatowicz zamarł ze skarpetką w ręku. — Jaką znowu strzałą? Co pani bredzi? Karinka umie stać na głowie albo kochać się w pozycji lotosu, jest mistrzem Moskwy w bezkontaktowym karate, ale zapewniam, że to najłagodniejsza w świecie istota, muchy by nie skrzywdziła. Jak pani nie wstyd! Nie wolno bez powodu stosować przemocy! Odbiorą pani licencję! — Dosyć udawania głupiego! — warknął wyprowadzony z równowagi Nicholas. — Lepiej niech pan nam opowie o masońskim Bogu. I o kolektorze w Lubiszczach. Niech pan nie udaje zdziwionego, musiał pan wiedzieć, gdzie podziewały się trupy. Przecież tej dziewuszki — wskazał głową nieruchome ciało, leżące na podłodze — przed dziesięciu laty tu nie było. Byli jacyś inni. Chłopcy, dziewczyny albo może mężczyźni, którzy potrafią zabijać. Od czasów Afganistanu mamy w kraju pełno świetnie wyszkolonych morderców z rozchwianą psychiką, bardzo podatnych na sugestię. Pan ich wykorzystał, żeby podporządkować sobie Siwuchę. Kręcił pan tym „wolnym mularzem”, jak chciał. Omotał go pan dokładnie: mamy tutaj i masońskie „cuda”, i chorego syna. Co pan tu wyprawia z Olegiem? On jest rzeczywiście taki chory, czy to wszystko pańskie sztuczki? Nic pan nie mówi?

Lekarz naczelny rzeczywiście nic nie mówił. Z jednej strony, cóż w tym dziwnego — był zmieszany, przybity, osłupiały. Ale dlaczego spojrzenie doktora robiło się coraz spokojniejsze, a ruchy coraz pewniejsze? Korowin zapiął ostatni guzik koszuli, kucnął obok nagiej sekretarki i jak gdyby nigdy nic zbadał jej puls. To już była bezczelność. — Nie szkodzi, zaraz wyprowadzę pana z równowagi — zagroził Fandorin. — Zadzwonię do Arkadija Siergiejewicza i wyjaśnię mu, że przy panu grał tylko rolę tresowanego niedźwiedzia. I z przyjemnością popatrzę, jak bestia rozszarpie swego pogromcę. Co do innych spraw, to nie wiem, ale studni z trupami panu na pewno nie wybaczy. Próbował pan zwalić wszystko na Igora, tak? A kiedy się nie udało, sprzątnął pan biedaka. Ale się pan przeliczył. Igor przed śmiercią zdążył mi powiedzieć, że winowajcy należy szukać właśnie w klinice. Przyszła kryska na matyska, jasne? Mark Donatowicz przykrył Karinę lekarskim kitlem. Włożył okulary. — Nie przysłała pana moja żona — to już duży plus. Z pańskich słów wywnioskowałem, że Igor zginął i że w jakimś kolektorze znaleziono zwłoki. Pan zaś z jakiegoś powodu uznał, że mam z tym związek. Czy mógłbym usłyszeć więcej szczegółów? Ze zjadliwym uśmiechem Nicholas rzeki: — Proszę bardzo. W nieczynnym kolektorze, o którym pan oczywiście nic nie wie, znaleziono ciała ludzi, którzy w różnych okresach stanęli na zawadzie pańskiemu sponsorowi. Arkadij Siergiejewicz jest zawsze pełen entuzjazmu, chociaż to niegłupi człowiek. Wyobrażam sobie, jak pan musiał śmiać się w duchu, kiedy chwalił się swoją cudowną Siłą. Opowiadał panu o „wolnomularzu”? O, z pewnością. Myślę, że właśnie to natchnęło pana do realizacji sprytnego zamysłu — wzięcia funkcji masońskiego Boga na siebie. — Kiepska sprawa — westchnął Sitz — Korowin. — Pana Siwuchę istotnie łatwo zarazić entuzjazmem. Bardzo możliwe zatem, że uwierzy w pańską wersję. Zwłaszcza że i o wolnomularzu, i o cudach istotnie mi opowiadał. Przecież znamy się przeszło dziesięć lat… Ale zanim pan do niego zadzwoni, proszę wysłuchać mnie. Z dwóch powodów. Po pierwsze, proszę sobie wyobrazić, no, po prostu założyć, że pańska zgrabna hipoteza jest fałszywa. Oczywiście potrafię sterować wolą i postępowaniem ludzi, to należy do moich umiejętności zawodowych. Inaczej nie mógłbym pomóc swoim pacjentom. Nie taję, że przynosi mi to dużą satysfakcję, co też jest swego rodzaju patologią. Owszem, niekiedy wykorzystuję metody psychologiczne w celach osobistych — szczególnie kiedy mam do czynienia z ładnymi kobietami. — Doktor wskazał leżącą bez czucia sekretarkę. — Ale nie jestem potworem ani tym bardziej mordercą. Wdzieracie się tu państwo podczas intymnego spotkania, bijecie Bogu ducha winną dziewczynę, wprawiacie mnie w niemal śmiertelne przerażenie. Po czymś takim można zostać impotentem. A ja, proszę pana, i tak mam już pięćdziesiąt osiem lat. Mało tego — coraz bardziej rozdrażniony lekarz naczelny podniósł głos — zamierzacie na mnie napuścić stuprocentowego psychopatę Siwuchę, który w ataku furii mógłby mnie pobić, poranić… — …zabić i rozerwać na kawałki — wtrąciła się Wala. — To i tak jeszcze dla ciebie za mało, szczurze. Wilkołak w fartuchu! — Dzięki za dobre słowo — Mark Donatowicz się ukłonił. — A co, powtarzam, jeśli państwo się mylą?

— To mało prawdopodobne — rzekł ponuro Fandorin. — Kto inny jest od tylu lat związany z Siwuchą? Do kogo oprócz pana Igor mógłby mnie wieźć do kliniki? — Mam pewne przypuszczenie… — Korowin rozłożył ręce. — Dosyć ekscentryczne, ale nie bardziej niż to, co pan tu nawygadywał… — Po chwili dodał zamyślony: — Właściwie to by mnie nie zdziwiło. Napatrzyłem się w życiu różnych patologii, ale kiedy patrzyłem na tego pacjenta, czasem ciarki mnie przebiegały. — Którego pacjenta? O kim pan mówi? Doktor odpowiedział pytaniem na pytanie: — Słyszał pan kiedyś o hipopituitaryzmie? — O czym, o czym? Korowin nie zdążył odpowiedzieć, bo w poczekalni rozległ się głos: — Marku Donatowiczu, to ja, Kotiełkow z ochrony. Wszystko u pana w porządku? Bo był telefon… Fandorin przestraszył się, że lekarz naczelny wykorzysta sytuację i wezwie pomoc, ale Korowin spojrzał nerwowo na sekretarkę i zawołał: — U mnie wszystko okej. Kto dzwonił? — Jakiś pacjent. — W głosie ochroniarza brzmiało wyraźne zakłopotanie. — Że niby przez okno na pańskim piętrze wlazły dwie, to znaczy dwa… nie, dwie nindże… Na wszelki wypadek sprawdziliśmy. W zabiegowym, w dwójce, faktycznie okno jest otwarte. Dlatego przyszedłem. Lekarz uspokoił Nicholasa gestem. — Nie, nie, to ja zapomniałem zamknąć. A naszych pacjentów pan zna. No i skąd tu nindża, niech pan sam pomyśli. Pan przecież jest normalny. Z poczekalni dobiegł śmiech zmieszanego strażnika. — Niech pan poczeka, Kotiełkow, pójdę z panem. Korowin szybko wyszedł z gabinetu — nie mogli go przecież zatrzymać przy ochroniarzu. — Proszę tu na mnie poczekać. — Mark Donatowicz odwrócił się do Fandorina, kiedy tylko poczuł się bezpiecznie. — Niedługo wrócę. I być może opowiem panu coś ciekawego. Pomachał nonszalancko ręką, i już go nie było. — Czego pan stoi? — pomocnica złapała Nike za rękę. — Zaraz obaj z tym Kotiełkowem przyprowadzą swoich byczków! Spadamy przez balkon! — Nikogo nie przyprowadzą. — Nicholas umyślnie powoli podszedł do półek z książkami. — Skandal nie leży w interesie doktora. Myślę, że po prostu da nogę, i tyle. — I pan to mówi tak spokojnie ? Przecież skurwiel jest mordercą! Dziwne, ale Fandorin nie był już tego pewien na sto procent. — Poczekam kwadrans. Jak nie wróci, to zadzwonię do Siwuchy. — A czemu nie od razu? Nicholas pokręcił głową z przyganą. — Żeby „stuprocentowy psychopata” naprawdę go zabił i rozerwał na strzępy? Jak Korowin chce uciekać, niech ucieka. To równoznaczne z przyznaniem się do winy. Wystarczy nam już trupów. W tej historii i tak ich jest za dużo. Miniaturowa brunetka jęknęła i poruszyła się. Bardzo nie w porę! Trzeba będzie jeszcze z nią się męczyć!

Ale zanim Nika wymyślił, co powie sekretarce Korowina, Wala szybko podskoczyła i jeszcze raz stuknęła nieszczęsną Karinę w kark. Ta ucichła. Fandorin skrzywił się. — Może ona rzeczywiście nie ma z tym nic wspólnego? Wala (to ci moralistka!) odcięła się: — A co, ma robić burdel z miejsca pracy?! Ja tam sobie bym na coś takiego nie pozwoliła! Nie szkodzi, poleży z pół godzinki i przyjdzie do siebie… Szefie, co też pan! Doskonała pora, żeby czytać książki! Hipo… Hipopitu… Nicholas przerzucał strony encyklopedii medycznej. Jest. Hipopituitaryzm (zespół Simmondsa, zespół Sheehana). Choroba polegająca na niewydolności płata przedniego przysadki (adenohypophysis). Przysadka, czyli gruczoł pituitarny, składa się z dwóch płatów — przedniego i tylnego. Płat przedni przysadki produkuje sześć hormonów (adrenokortykotropina, prolaktyna, somatotropina, follitropina, luteina i tyreotropina). Przy hipopituitaryzmie produkcja wszystkich hormonów przysadki ulega gwałtownemu zmniejszeniu albo w ogóle zanika. W efekcie dochodzi do gwałtownych zaburzeń funkcji peryferycznych gruczołów endokrynnych, których pracę kontrolują hormony przysadkowe. Fandorin czytał, mało co rozumiejąc. Walentina zabijała czas, oglądając zdjęcia na ścianie. Zdaje się, że wśród pacjentów Sitz– Korowina były też znane postacie. — O kurde, Nawołoczkina też się u niego leczy! — zachwyciła się Wala. — Wygląda całkiem jak lalka. — Kto? — spytał z roztargnieniem Fandorin. — Ta baletnica. Co pan, nie ogląda telewizji? Przyczyną niedoczynności przysadki może być jej nieprawidłowy rozwój. Przy patologicznym porodzie w okresie postnatalnym może wystąpić nekroza przedniego płata przysadki. Stan całkowitej nekrozy przedniego płata nosi nazwę zespołu Simmondsa, częściowej — zespołu Sheehana. Przy zespole hipopituitarnym zaburzone są czynności komórek przedniego płata przysadki, odpowiedzialnych za produkcję hormonów. No i co z tego, wzruszył ramionami Nicholas. Jaki to wszystko ma związek z trupami w kolektorze? — Gryzunow też ma faszerowany łeb? — Wala odnalazła na ścianie znanego działacza parlamentarnego. — Super! Najwcześniejszą oznaką choroby bywa zazwyczaj niedoczynność gonadotropowej funkcji przysadki — spadek ilości hormonów przysadki, regulujących funkcję gruczołów płciowych. Jeśli hipopituitaryzm wystąpił w dzieciństwie albo ma charakter dziedziczny, zaburzeniu ulega rozwój i okres dojrzewania płciowego. Dojrzewanie ulega zahamowaniu, proporcje ciała

nabierają charakteru eunuchoidalnego, wzrost kości szkieletu również ulega zahamowaniu. Nie występują libido i potencja, drugorzędne cechy płciowe nie są wyraźne. Nie wytwarza się owłosienie pod pachami i na wzgórku łonowym; spowolnieniu ulega wzrost brody i wąsów; zmniejszają się jądra i gruczoł krokowy; tkanka mięśniowa ulega atrofii i zamianie na tłuszczową. Chory cierpiący na ostrą postać hipopituitaryzmu wrodzonego wskutek powolności procesu pubertalnego nierzadko wygląda… — Patrzcie go, nosił bródkę, farbowaną! — Wala znowu przeszkodziła mu w pełnej koncentracji. — Po co zgolił, wyglądał o dziesięć lat młodziej. — Kto taki? — z rozdrażnieniem spytał Nicholas. — Korowin. O, jest tutaj z Olegiem, tym geniuszem. Fandorin podszedł do ściany, nie wypuszczając encyklopedii z rąk. Rzeczywiście, z ciemną bródką Mark Donatowicz wyglądał o wiele młodziej. Nicholas szeroko otworzył oczy i niekulturalnie pokazał palcem fotografię: — Popatrz, co to jest?!

15. Fukai Mori — Jak to co? — nie zrozumiała Wala. Lekarz naczelny i Oleg sfotografowani zostali na dachu jakiegoś budynku, z pewnością właśnie Idiniki. W każdym razie na dalszym planie widać było rzekę Moskwę i świątynię Chrystusa Zbawiciela. — Budują cerkiew. — Przecież już dawno zbudowali! — No właśnie. Dlatego doktor wygląda młodziej. A ja myślałam, że to z powodu bródki. — Doktor jest młodszy, ale Oleg! Oczy Fandorina wróciły do artykułu o dziwacznej chorobie i przeczytały zdanie do końca: Chory cierpiący na ostrą postać wrodzonego hipopituitaryzmu z powodu powolności procesu pubertalnego nierzadko wygląda o wiele młodziej, niż wskazywałby na to jego prawdziwy wiek. — To niemożliwe! A więc tam poszedł! — zawołał Nicholas. — Tylko że… Prędko, biegniemy! Pierwszy rzucił się do drzwi, ale Wala złapała go za rękę. — Szefie, jak ja teraz w czymś takim mogę się pokazać ochronie? Musimy przez okno! — Nie, ja już mam dosyć. Każde więc poszło swoją drogą: Nika schodami, Wala po drabinie przeciwpożarowej. Na parterze, w centralnym korytarzu, którego ominąć się w żaden sposób nie dało, słychać było męskie głosy. Nicholas najpierw ostrożnie wyjrzał zza narożnika. To ochroniarze, w sumie czterech. — Skąd mam wiedzieć? — rzekł jeden z czarnymi wąsami. Sądząc po głosie, był to właśnie Kotiełkow. — Powiedział, że mamy tu być, to jesteśmy. Jak się włączy sygnał — lecimy. Reszta — nie nasza sprawa. W ręku trzymał jakiś mały czarny przyrząd, nie spuszczał z niego oczu. To znaczy, że Mark Donatowicz poszedł tam sam! Nie wolno tracić ani sekundy.

Fandorin wyszedł na korytarz i głośno spytał: — Naczelny jest u Olega? Dzień dobry. Wszyscy odwrócili się w jego stronę. Chyba go poznali. — Dzień dobry — Tak. A nie wie pan, co się tam stało? Nicholas pomyślał: to znaczy, że Korowin nic im nie powiedział, tylko kazał być w pogotowiu. Też nic im nie wyjaśniał, bo nie było czasu. Spytał tylko o przyrząd: — To do pilnych wezwań? Świetnie. Pobiegł ku drzwiom prowadzącym na dziedziniec. Za nimi przeszedł na lekki trucht. Hipopituitaryzm? To jakaś brednia! Chociaż bardzo się śpieszył, Walentina go jednak wyprzedziła. Siedziała na schodku i wyglądała tak, jakby czekała już bardzo długo. — Co to za wyścigi, szefie? Cośmy się tak zerwali z miejsca? — Sprawdzimy „ekscentryczne przypuszczenie” doktora Korowina. Pchnął drzwi hangaru.

*** W środku paliło się światło, nawet w kilku miejscach, ale pomieszczenie było tak rozległe, że mimo wszystko tonęło w półmroku. Grała muzyka. Łagodny głos, trudno dociec, kobiecy czy męski, śpiewał cicho smutną piosenkę w nieznanym języku. Kiedy weszli, prawie od razu zobaczyli Korowina. Siedział na kanapie, plecami do drzwi. Olega natomiast nie było widać. — Marku Donatowiczu! — zawołał Fandorin. — Chcemy się do pana przyłączyć. A gdzie jest Oleg? Doktor nie zaszczycił ich odpowiedzią. Nawet się nie poruszył. Było to co najmniej nieuprzejme. — Niech pan posłucha — ciągnął ze złością Nicholas, idąc w stronę kanapy — nie uda się panu zwalić wszystkiego na Olega Siwuchę. No dobrze, załóżmy, że jest o wiele starszy, niż wygląda. Ale to jeszcze niczego nie dowodzi. Ktoś chory i słaby fizycznie nie mógł dokonać tych wszystkich… Umilkł. Lekarz naczelny siedział z głową odrzuconą w tył. Oczy miał zamknięte. — Co panu jest?! Walentina rzuciła się do kanapy, chwyciła doktora za ramię, ten zaś powoli przewrócił się na bok. — Szefie, nie żyje! A to co za cudo? Podniosła małe plastikowe pudełko, które wypadło z ręki Kor owiną. Odpowiedź na to pytanie nadeszła z lewej strony, z nieoświetlonej strefy: — To guzik alarmu. Żeby wezwać ochronę. W instytucji, gdzie jest dużo psychicznych, nie można się bez tego obyć.

Fandorin i jego pomocnica gwałtownie się odwrócili. Z ciemnego kąta powoli wyłaniało się dziwaczne stworzenie: biała peruka, czerwone kimono, a zamiast twarzy — maska psa o spiczastych uszach. — Itsuwariya, uso–o matoi, tachisukumu koe mo naku… — stworzenie zawtórowało piosence głosem Olega. — Chodź no tutaj. — W szerokim rękawie kimona coś szczęknęło, coś błysnęło, i pudełko samo wyrwało się z rąk Walentiny. Czarna plama mignęła tylko w powietrzu i znalazła się w ręku przebierańca. — Po co nam ochrona? — Upuścił urządzenie alarmowe na podłogę i jakby przez nieuwagę na nie nadepnął. — Oj, rozgniotłem. — Spokojnie, Walu — szepnął Fandorin do asystentki, z osłupieniem przyglądającej się swoim palcom. — To taki wynalazek. Bądź czujna. Możliwe są niespodzianki. — Po czym spytał głośno: — Co z doktorem? — Atak serca. Nie wytrzymało. Mark Donatowicz nie oszczędzał się w pracy. Spalał się, razem z sekretarką. A nie był już taki młody. Człowiek — pies zachichotał. Muszę grać, udawać, że wierzę w atak serca, powiedział sobie w duchu Nicholas. — Trzeba prędko wezwać lekarza dyżurnego! Może Marka Donatowicza da się jeszcze uratować! — Nie da się — rzeki z westchnieniem Oleg. — Już nikogo nie da się uratować. Za późno. Sam pan jest temu winien, Nikołaju Aleksandrowiczu. Pan ma strasznie wysoki IQ. Wystarczy pokazać koniec nitki, a pan już rozplątuje cały kłębek. — O czym pan mówi? Nie rozumiem. Fandorin ciągle jeszcze usiłował grać komedię. Bardzo nie podobały mu się szerokie rękawy kimona. Bóg wie co tam Oleg w nich chowa. Na przykład strzykawkę — pistolet, strzelający igłami. Wówczas prawa ręka młodzieńca (a może wcale nie młodzieńca — diabli wiedzą, ile Oleg ma naprawdę lat) rzeczywiście sięgnęła do lewego rękawa. Ale nie wyjęła stamtąd strzykawki ani pistoletu, tylko zwykłego pilota. — Popatrzmy na ekran. — Oleg wskazał komputer z dużym monitorem. Nacisnął guzik, a na monitorze pojawił się gabinet lekarza naczelnego. Na podłodze siedziała Karina, trzymając się za obolały kark. Apatycznie rozglądała się dookoła. Pod maską znowu rozległ się śmieszek. — To wszystko Igorek, złota rączka. Nudził się, to po całej klinice porozmieszczał obiektywy. Żeby mnie czymś zająć. Uwielbiam podglądać. To prawdziwy cyrk — obserwować psycholi. I personel też. Czego ja się nie napatrzyłem! Naga dziewczyna na ekranie zawołała żałośnie: — Maruś! Gdzie jesteś? Co się stało? Oleg zachichotał. — Rozśmieszył mnie pan, Nikołaju Aleksandrowiczu. Co za pomysł: ta suczka miałaby wykończyć Igorka? Zdjął maskę, ściągnął białą perukę i po jego ramionach rozsypały się długie złote włosy. Takie same jak u dziewczynki, która rzucała piłkę do kosza. — Szefie, już? — szepnęła Wala zza pleców Nicholasa. Najwyraźniej rwała się do boju.

A Nicholas ciągle jeszcze nie chciał wierzyć, chociaż wątpliwości już być nie mogło. Chuda, na wpół dziecięca twarz mordercy patrzyła na niego spokojnymi, wcale nie młodzieńczymi oczami. — To pan zadzwonił po ochronę? — spytał Fandorin. — Oczywiście. Tylko że ci idioci za długo marudzili. Korowin zdążył panu za dużo wypaplać. Zgubił i siebie, i pana. — Daj spokój, Walu — zatrzymał Nicholas asystentkę, która już ruszyła naprzód. — Idziemy stąd. A nim niech zajmie się ochrona. Albo milicja. Myśmy swoje zrobili. Prawie siłą pociągnął pomocnicę w kierunku drzwi. Z tyłu dobiegał śmiech. Cichy, z przydechem. Drzwi trzasnęły nagle, zamykając im się przed nosem. — To jest inteligentny dom, sam tu wszystko zaprojektowałem — oświadczył Oleg, wymachując pilotem. — Dokąd się śpieszycie? Po co nam obcy? Cóż to, bez ochrony sobie nie poradzimy? — Poradzimy! — krzyknęła Wala, wyrywając rękę. — Puść, szefie! Za kogo się masz, potworku? Siwucha junior ukłonił się ceremonialnie. — Jestem Inuyasha, japoński pies–demon. Nie oglądasz kreskówek? Klasa. Piosenka też jest z kreskówki. — Z niespodziewaną zręcznością uniknął ataku Wali, wskoczył na stół, stamtąd przeskoczył na następny i znowu zawtórował ścieżce dźwiękowej. — Boku tachi wa samayoi nagara ikiteyuku doko made mo… Asystentka rzuciła krótkie spojrzenie na Nike. — Szefie, tylko niech pan się nie pcha z pomocą. Niech pan zajmie miejsce i patrzy. Sama sobie poradzę. Też wskoczyła na stół, strąciła nogą monitor. Ten z hukiem zleciał na podłogę. Chce go zapędzić do kąta, zrozumiał Nicholas i usunął się na bok — wiedział, że Walentina doskonale da sobie radę bez niego. Oleg nie mógł się wycofać: z tyłu miał ścianę, nad głową metalową galeryjkę, opasującą cały obwód hangaru. — Chodź tutaj, piesku, tu, tu, tu! — zawołała Wala, przeskakując na sąsiedni stół, skąd znowu strąciła kopnięciem komputer — był to najwyraźniej akt bezinteresownego wandalizmu. — Inuyasha to nie tyle pies, ile demon — powiedział Oleg, wsuwając długie poły kimona za pas. — Na przykład potrafi latać. Chwycił ręką za jakąś zwisającą linę. Szarpnął ją i nagle wzleciał w górę, na piętro całe zawieszone plakatami. Wala zdążyła tylko zadrzeć głowę. Zaczęła się rozglądać dokoła, zobaczyła schodki i rzuciła się w tamtą stronę. Oleg czekał na przeciwniczkę, przechadzając się po galerii, wśród afiszy i posterów, gęsto oblepiających ścianę. Nicholas dostrzegł tam i Człowieka–Pająka, i Supermana, i Czerwonego Kapturka z disneyowskiej kreskówki. Był tam także bohater japońskich anime — pies–demon Inuyasha.

— Walka Czarnego Ninja z Psem–Demonem! — ogłosił Oleg, przybierając efektowną bojową pozycję. — Niech pan będzie cierpliwy, Nikołaju Aleksandrowiczu, to nie potrwa długo. Na spotkanie Olegowi biegła galerią Wala, popiskując z wściekłości. — Ja ci pokażę „nie potrwa”! Podskoczyła wysoko, celując stopą w pierś przeciwnika. Ale cios trafił w powietrze. Oleg lekko przeskoczył przez poręcz, miękko wylądował i nienaturalnie wysokim skokiem dostał się na galerię po przeciwnej stronie. — Mam buty na sprężystej podeszwie — pochwalił się. — Sam je wymyśliłem. Przecież jestem genialny. Puszczę piosenkę jeszcze raz. Chwila–moment. Fajne słowa, spisałem ze strony. Nacisnął pilota i zaśpiewał razem ze ścieżką dźwiękową: — Fukai, fukai Mori–no oku–ni… — A ja cię i tak dopadnę! — krzyknęła Walentina i puściła się pędem wzdłuż ściany. — Dosyć już tego — stwierdził Oleg. — Przeszkadza mi śpiewać. Znowu nacisnął guzik, a wtedy pod nogami asystentki Fandorina otworzyła się zapadnia. Wala zleciała z piętra, rąbnęła o metalową szafę i upadła na ziemię. Nicholas krzyknął i podbiegł do niej. Pomocnica leżała na wznak, z niezgrabnie podwiniętą ręką. Chyba żywa, ale nieprzytomna. — Wyłączyła się? — obojętnie spytał z góry Oleg. — No i dobrze. Będziemy przynajmniej mogli spokojnie pogadać. Chwycił za linę i zwinnie ześlizgnął się na dół; szerokie rękawy kimona powiewały jak dziwaczne czerwone skrzydła. Fandorin cofnął się i wystawił pięści, chociaż to było absolutnie zbędne. Dziwny człowieczek w niewiadomym wieku nie sięgał mu nawet do ramienia, a mimo to Nicholas był całkowicie zdany na jego łaskę. Oleg właśnie go o tym powiadomił: — Niech pan przestanie, Nikołaju Aleksandrowiczu. Nie może mi pan zaszkodzić. A ja przecież nic złego panu nie zrobię. Likwiduję tylko gnojków, nie ruszam natomiast przyzwoitych ludzi. Ostatnim razem doktor nie pozwolił nam szczerze porozmawiać. A miałem straszną ochotę. Chyba pan jedyny mógłby mnie zrozumieć. Jak pan sądzi, czy to łatwo być najstarszym człowiekiem na świecie? — A… a ile ma pan lat? — spytał Fandorin, opuszczając gardę. — Wkrótce będę miał trzydzieści. Nieważne ile. Ważne, jak się żyło. A ja żyłem bardzo intensywnie. Sypiałem tylko dwie godziny na dobę. Tak więc mam dziś tysiąc lat, Nikołaju Aleksandrowiczu. Przeżyłem je całkiem samotnie. Tato jest śmieszny, fajny, bardzo go kocham, ale to zupełne dziecko. Ciągle bawi się klockami, wolnomularz. Słucha mnie, radzi się we wszystkim, ale na serio porozmawiać z nim nie sposób. Ja dla niego jestem nie człowiekiem, ale cenną figurką z porcelany. Zna pan komiksy Franka Millera? Tam każdy ohydny potwór, który nocami gwałci dziewczynki i zabija, musi koniecznie mieć potężnego tatusia. Tatuś wie o wszystkim, ale chroni synka, bo to jedyny jasny promień w jego życiu. Co prawda, w moim wypadku jest niezupełnie tak samo.

Po pierwsze, tato, poczciwa dusza, nie wie nic o moich zabawach. A po drugie, nikogo nie mógłbym zgwałcić. — Oleg zaśmiał się z goryczą. — Przysadka nawala. Biedny tatuś, płaci szaloną kasę za terapię hormonalną, ciągle ma nadzieję, że doczeka się wnuka. Na próżno. Nieboszczyk Korowin osiągnął tylko tyle, że mi się pokazał puszek na górnej wardze i jaja zeszły do moszny. U chłopców zwykle następuje to przed trzecim rokiem życia, u mnie w dwudziestym drugim. — Znowu się zaśmiał, teraz już złośliwie. — Ale gdybym nawet mógł rżnąć dziewuchy, to za nic bym tego nie zrobił. Tfu, ohyda: mokre, śliskie, śmierdzące. — Oleg aż się wzdrygnął. — Dobrze, że mamusia umarła. Bo nie wiem, jak bym zniósł jej pocałunki. Co za świństwo: paprać kogoś własną śliną. Znowu się skrzywił z obrzydzeniem, a Fandorin pomyślał: tu nie tylko z hormonami kiepsko, ale i z psychiką. — To znaczy, że pan zabijał „gnojków” dla ojca? — A dla kogo innego miałbym zabijać? — zdziwił się Oleg. — To jedyny człowiek, któremu potrzebny jest taki potwór jak ja. Oddałby za mnie życie, dosłownie. Ej, opowiedziałbym panu, jak sprytnie robiłem te wszystkie „cuda”! Szczególnie kiedy tato podarował mi ambulans. Ile się wtedy otworzyło nowych możliwości! To bardzo wygodne: można jeździć z kogutem, łamać przepisy. Wszystko zgodnie z prawem, erka zarejestrowana jest na Centrum Badań Fizjologii Mózgu. Mam tam komputery, laboratorium, garderobę. Mogę przebierać się za anioła, za diabła, a nawet za Czerwonego Kapturka. Do pańskiego Ruleta wybrałem się jako Człowiek — Pająk. Rękawiczki z rzepami, pantofle na przyssawkach, żeby się wdrapywać po pionowych powierzchniach. Szkoda, że nikt tego nie widział. Jaki film można byłoby nakręcić! Normalne reality show nowego typu. Wszyscy widzowie by z zachwytu poumierali. Roześmiał się zadowolony z własnego dowcipu i nagle klasnął w dłonie. — Chociaż zaraz! Jeden epizodzik dla potomności mam utrwalony. Nazywa się Przesłuchanie partyzanta na gestapo. Pokazać? — Zaczął grzebać wśród pudełek z płytami, którymi stół był zawalony. — Wytwórnia: studio „Łuzgajew Production”. Tytuł roboczy: „Zielona teczka świntuszka tateczka”. Kurde, gdzie to się podziało? — Rozumiem, dlaczego pan… eliminował wrogów ojca. Ale dlaczego zabił pan wszystkich, którzy mieli jakiś związek z rękopisem? Naprawdę był tego wart? — Jakiego „tego”? — Oleg odwrócił się, zapominając o płycie. — Życia paru nędznych szkodników? Zaćpanego narkomana, grasującego na ulicach? Chciwego łajdaka Łuzgajewa? Zdziry z Rublowki, Marfy Sacher? Albo chciwej staruchy Morgunow? Ależ wyrafinowaną etiudę dla niej przygotowałem! Chciałem, żeby opowiedziała o wszystkich, którzy do niej przyszli z różnymi kawałkami rękopisu. Niestety, przesadziłem z efektem. Staruszka kopnęła w kalendarz. — Młody człowiek skrzywił się z obrzydzeniem. — A co do rękopisu… tato tak bardzo chciał go mieć. Nigdy mi nie żałował zabawek. No to jak, rodzonemu ojcu miałem odmawiać tej przyjemności? Nawiasem mówiąc, kiedy rękopis rozpełzł się po całej Moskwie, to właśnie ja doradziłem mu, żeby pana zaangażował. Popatrzyłem na pana wtedy na korytarzu, podsłuchałem, jak rozmawia pan z Morozowem, i już wiedziałem: ten znajdzie. Z pozoru cienias, prawdziwy roztargniony profesor, ale widzi to, czego nie widzą inni. I mózg pofałdowany nie z prawej jak u wszystkich, tylko z lewej. Ach, jak miło rozmawia się z człowiekiem, przed którym nie trzeba udawać! Niech pan pyta, niech pan pyta, bo czas

ucieka. Ochronie sprzykrzy się czekać na doktora, przylecą tutaj i będzie po sprawie. Korowinowi wystaje z piersi igiełka. Jak Igorkowi. Tak że numer z atakiem serca nie przejdzie. Wtedy wezmą mnie pod białe rączki. Oczywiście — jako chorego psychicznie — nie wsadzą do więzienia. Ale, jak to się mówi, odizolują od społeczeństwa, i to na długo. Dopóki tatko mnie nie wyciągnie, a na to, jak sądzę, trzeba czekać co najmniej rok, może półtora. Oleg roześmiał się, a Nicholas pomyślał, że najprawdopodobniej tak właśnie będzie. Po pewnym, niezbyt długim czasie odpowiednio urobieni przez Siwuchę lekarze wystawią opinię, że chory został wyleczony i nie stanowi już zagrożenia. Morderca wyjdzie wtedy na wolność. Synom ludzi na stanowiskach w naszym kraju nigdy wielka krzywda się nie dzieje. Dlatego Oleg jest taki spokojny. Wie, że nie ma się czego bać. — A więc to pan wysłał dwie pierwsze części rękopisu Arkadijowi Siergiejewiczowi? — A któż by inny? Teraz rękopis jest w komplecie, marzenie ojca się spełniło. Pierwszą część oddał mi Rulet, a ja mu za to wręczyłem pompkę z ładunkiem w sam raz na złoty strzał. Drugą część dostałem od bohaterskiego partyzanta. Chociaż nie wytrzymał tortur, to i tak cześć mu i chwała. Trzecią w genialny sposób zdobył pan — mnie się nie udało. A czwarta, ostatnia, jest tutaj. — Oleg wyjął ze skrzynki ciemnoniebieską skórzaną teczkę i mrugnął: — Z Cheruwimowego Zaułka. Tutaj obyłem się bez pańskiej dedukcji. Nawiasem mówiąc, zabrałem ją elegancko, bez mokrej roboty. Przecież nie jestem bestią, żeby tak po prostu załatwić człowieka, jeśli wszystko oddaje po dobroci. — A Igor? — spytał Nicholas. — Przecież pomagał panu. Dlaczego pan go zabił? — Pomagać pomagał, ale raczej w drobnych sprawach. Od czasu tej historii z ikoną był trochę nie tego. „Nie zabijaj” — i basta. Wtedy, w kaplicy, trochę przedobrzyłem. — Oleg parsknął śmiechem, ale nic nie wyjaśnił. — Igorek nauczył mnie mnóstwa pożytecznych rzeczy. Machać rękami i nogami, strzelać, i inne takie. Ale to był tępy terminator ze zdalnym sterowaniem. Wszystkie istotne rzeczy robiłem sam. Tylko do agentki literackiej Sacher zabrałem go ze sobą. Wiedziałem, że baba jest twarda, nie pęknie jak Łuzgajew. Musiałem potrząsnąć nią jak należy, więc bez zawodowca by się nie obyło. — No i nagle — zonk! Ta suka Marfa plunęła mi w twarz swoją obrzydliwą, śmierdzącą śliną. — Wzdrygnął się znowu. — Nienawidzę, jak mnie ktoś dotyka spoconą dłonią, ślini, albo gdy mnie pies poliże! Kiedyś tato z głupoty podarował mi szczeniaka. A ja go… Zresztą mniejsza z tym. Było, minęło. Ten — Oleg kiwnął głową na martwego Sitz–Korowina — jak się do czegoś zapalił, to też cały czas pluł śliną. Potem co najmniej ze czterdzieści minut musiałem się wycierać gąbką. I jeszcze cały czas mnie dotykał. To za ramię chwyci, to pogłaszcze po włosach. A ręce ma lepkie… Ohyda! — Psychopata uśmiechnął się z zakłopotaniem. — Krótko mówiąc, kiedy ta dziwka mnie opluła, trochę mnie poniosło. Zdarza mi się to czasem. Co prawda, rzadko… Przyszedłem do siebie dopiero kiedy Igorek mnie odciągnął. Żegna się, mruczy: „Szatan, szatan!”. A tu jeszcze, jak na złość, znaleźli kolektor. Igorek połączył wszystkie fakty i ze strachu dał w długą. To ci pomocnik… Nie przeszkodzi panu, jeśli jeszcze raz puszczę Fukai mori? Dla mnie to odlotowa piosenka. Nacisnął guzik na pilocie, i znowu słychać było japońską piosenkę, a Oleg zaśpiewał: — Fukai, fukai Mori–no oku–ni ima mo kitto okizari–ni shita kokoro kakushiteru yo…. Fukai mori to po japońsku „gęsty las”, „gęstwina” — objaśnił. — Piosenka jakby napisana o

mnie. Mowa jest tam o samotnym sercu, które w nieprzebytym lesie usycha i obumiera. A poza tym o czasie, który nagle uległ zwichnięciu. Dosłownie jak u Szekspira: The time is out of joint. To mój przypadek — jestem takim właśnie zwichnięciem czasu. Bruzda przecięła jego gładkie czoło. Nicholasowi zrobiło się żal tego kaleki z pokręconą psychiką. Można sobie wyobrazić: czas biegnie, zmienia się życie, otaczający człowieka ludzie dorastają albo się starzeją, on zaś od nich odstaje, z każdym rokiem coraz bardziej. Jego rówieśnicy wyrwali się naprzód, a on pozostał w leśnej głuszy. To jest na pewno bardzo przykre i smutne. Mimo woli człowiek zaczyna wszystkich nienawidzić. Można nie mieć wątpliwości, że nawet bez starań Arkadija Siergiejewicza lekarze uznają tego zbrodniarza za chorego psychicznie. — Uff, nareszcie mogłem się wywnętrzyć. Po raz pierwszy w życiu. — Ze wzruszenia Oleg pociągnął nosem, całkiem jak dziecko. — Już nic nie mówię. Trzeba znać miarę. Fandorin westchnął parę razy i z zawodowego nawyku doradcy od razu ocenił, jak najłagodniej można rozwiązać sytuację. — Myślę, że należy postąpić tak. Nie będziemy czekać na ochronę. Należy niezwłocznie zadzwonić do Arkadija Siergiejewicza i o wszystkim mu powiedzieć. A on już wymyśli, jak uniknąć kajdanek. Po pierwsze, mamy do czynienia z dobrowolnym przyznaniem się do winy. Po drugie, pan przecież naprawdę cierpi na ciężką chorobę mózgu. Rozumiem, że nie będzie łatwo opowiedzieć ojcu tę historię. Ale przecież dopuścił się pan tych wszystkich strasznych rzeczy… dla niego. Na pewno więc zrozumie i wybaczy. Jeśli panu trudno, to sam mogę zadzwonić. Chce pan? — Dzięki, Nikołaju Aleksandrowiczu, lepiej jednak ja to zrobię. — W oczach Olega błysnęły filuterne iskierki. — Tatusiek faktycznie strasznie się zdenerwuje. No bo jakże to? Człowiek, którego wynajął, żeby odzyskać rękopis, okazał się zbrodniarzem. Najpierw zabił doktora, potem próbował zabić chore dziecko, jedynego synka. Fandorinowi szczęka opadła ze zdumienia. Pomyślał, że się przesłyszał. A Siwucha junior zatoczył się ze śmiechu. — Pan naprawdę myślał, że dobrowolnie pójdę do domu wariatów? Obcy faceci, baby mają mnie dotykać, obmacywać, ściskać, wsuwać mi łyżkę do ust, trzymać na ogólnej sali? A sanitariusze ciągnąć mnie pod bicz wodny? Wolałbym zdechnąć. A poza tym — czy mógłbym tak zasmucić tatę? O nie, ja nikogo nie zabiłem. To pan zabił, łaskawco, jak czytamy w powieści Dostojewskiego. Proszę nic nie mówić! — Podniósł rękę ostrzegawczo, widząc, że Nicholas chce coś powiedzieć. — Chwileczkę. Niech pan mi pozwoli odtworzyć sytuację… Usiadł na stole, podparł podbródek ręką, przyjął pozycję myśliciela i wpatrzył się w Nicholasa, który ciągle jeszcze nie mógł przyjść do siebie. — Mam, gotowe! A więc rzecz wyglądała tak. Zawiązał pan zbrodniczą spółkę z Igorem, zawodowym kilerem, który z własnej inicjatywy niszczył wrogów swego szefa. W jakim celu? To jasne: zamiar szantażować tatę, chciał go uczynić bezwolnym narzędziem. To jedna historia. Druga związana jest z nieuczciwym prywatnym detektywem Nikołajem Fan — dorinem. Otrzymał pan od posła Arkadija Siwuchy zadanie znalezienia rękopisu Dostojewskiego i z pomocą zbrodniarza Igora opracował diabelski plan. Zabijaliście ludzi mających związek z rękopisem, Igorek zaś chował trupy do tego samego dołu — żeby tacie trudniej się było wykręcić. Ale szczęśliwy traf sprawił, że miejsce to zostało odkryte, co

pokrzyżowało plany złoczyńców. Bohaterscy pracownicy organów ścigania działali bardzo operatywnie, a Igorek ześwirował i uciekł. Wówczas kazał pan swojej pomocnicy i współuczestniczce zbrodni zabić biedaka zatrutą igłą; są na to świadkowie. Czując, że ziemia pali się panu pod nogami i bojąc się, że poseł Siwucha dowie się o wszystkim, wszedł pan ze swoją ochroniarką na teren kliniki, żeby wziąć mnie jako zakładnika. Wiedział pan, że tato zgodzi się na wszystko, by ocalić syna. Pańska dziewucha zabiła Korowina. Tym samym sposobem co Igora. Potem zaczęła uganiać się za mną po schodach, upadła i skręciła sobie kark. (Potem skręcę jej go do końca, nie ma problemu). No i to wszystko. Moim zdaniem, dosyć się to trzyma kupy. Ten i ów szczegół nie jest jeszcze dopracowany, ale już tam potem coś wykombinujemy z tatą i z prawnikami. No i co pan na to, Nikołaju Aleksandrowiczu? Czyż nie jestem genialny? Patrzył z triumfalnym uśmiechem na Nike, który słuchał jak zaczarowany. Nie miał cienia wątpliwości, że wszystko odbędzie się dokładnie tak, jak opisał ten mały potwór. Wersja całkiem prawdopodobna, a przede wszystkim bardzo wygodna. Wilki będą syte, a owce… Kto by się tam przejmował owcami? — A czemuż pan nie pyta o siebie? — przymilnie spytał Oleg. — Czyżby nie był pan ciekaw? Miał taką cienką, kruchą szyję. Wydawało się: wystarczy ją chwycić, a syn posła wyzionie ducha. Ale Fandorin widział, że ten wątły z pozoru chłopak zabawił się z niepokonaną dotąd Walentiną jak kot z myszą. Można oczywiście stawiać opór. Ale ostateczny rezultat nietrudno przewidzieć. — To jasne i bez tego — powiedział sucho, żeby, uchowaj Boże, nie zadrżał mu głos. — Zada mi pan rany nie do wyleczenia. Zdaje się, że w protokole sekcji tak właśnie będzie napisane. — Zła odpowiedź! — Oleg efektownie wyprostował rękę. — Gdy Nikołaj Fandorin, organizator diabelskiego spisku, człowiek wątpliwej profesji, zobaczył, że jego pomocnica z piekła rodem zginęła, nie mając ochoty stanąć przed sądem, odebrał sobie życie. Wybaczy pan, ale ta sprawa nie podlega dyskusji. A jednak dam panu wybór. — Jaki? Mógłbym podbiec błyskawicznie, jak w koszykówce, i pchnąć go w pierś, rozważał Nicholas. No, ale co w ten sposób osiągnę? Drzwi przecież są zamknięte. Okien nie ma. A on spadnie ze stołu i znowu stanie na nogi. — Może pan wybrać śmierć łatwą i piękną albo straszną i bezsensowną. Morderca zeskoczył ze stołu, kładąc tym samym kres wahaniom Fandorina — uderzyć czy nie uderzyć. Podszedł do wiszącej na ścianie szafy i otworzył drzwi. Wyjechał stamtąd okuty metalem stolik, a wewnątrz na półkach stały jakieś szklane przyrządy, pojemniki, flakony — całe laboratorium chemiczne. — O — Oleg wziął małe pudełko, wyjął z niego tabletkę — to kleopatrin. Oczyszczony ekstrakt jadu kobry egipskiej. Znany od czasów starożytnych. W dużym stężeniu wywołuje natychmiastową śmierć. Bez mąk, bez wymiotów. Na twarzy otrutego zastyga nawet uśmiech. Może konwulsyjny, ale mimo wszystko leżeć w trumnie z uśmiechem na ustach — to piękna sprawa. Otworzył butelkę wody mineralnej, nalał do szklanki i wypił.

— Dużo gadam, w gardle mi zaschło. — Postawił butelkę na brzegu stołu, tabletkę położył obok. — To dla pana, żeby popić. Tylko proszę pić prosto z butelki. Bo to moja ulubiona szklanka. Jeśli ktoś dotknie jej ustami, trzeba ją będzie wyrzucić. A szkoda by było. — A jeśli nie zechcę połknąć tabletki? — Jeśli pan odmówi, zacznie wołać pomocy albo, co gorsza, wpadnie na pomysł, by rzucić się na mnie — Oleg mrugnął, dając do zrozumienia, że bieg myśli rozmówcy nie jest dla niego tajemnicą — wówczas wybierze pan inny rodzaj samobójstwa. Rozbije pan sobie głowę o jeden z tych słupów. Wskazał na czworoboczne metalowe kolumny, podpierające strop hangaru. — Oczywiście tak naprawdę to ja rozbiję panu łeb. A potem podciągnę trupa do kolumny i przyłożę do niej rozwaloną czaszkę. Będzie to wyglądało bardzo przekonująco. Niech pan wybiera: tabletka czy to? Młody człowiek odszedł do kąta, gdzie stał japoński manekin do kendo, i wyjął z pochwy drewniany miecz. — Haaa! — wypuścił powietrze z ust, demonstrując błyskawiczny cios z góry na dół. — I czaszka na dwoje. Miecz umyję, nikt się nie domyśli. Śledczy nie będą zresztą zbyt dociekliwi, tato już tego dopilnuje. No więc jak? Tabletka i uśmiech na twarzy czy rozpryśnięty mózg i pogrzeb w zamkniętej trumnie? Przez całą ostatnią minutę Nicholas powoli, jakby niechcący, przesuwał się w bok — tam gdzie przy ścianie leżały najrozmaitsze przyrządy sportowe. Do pokonania zostało jakieś dwa metry. — Po co to wszystko? — Oleg jakby się nawet trochę zdenerwował. — Czeka nas poniżająca scena. Zaraz będzie pan uciekał przede mną, wrzeszczał na całe gardło. Co zresztą w ogóle nie ma sensu, bo pomieszczenie jest dźwiękoszczelne. A mógłby pan umrzeć pięknie, z godnością, jak starożytni. Sokrates albo Seneka. — A gówno! — zawołał z wściekłością Nika, który najwyraźniej zaraził się wulgarnym słownictwem od Walentiny. Rzucił się do ściany i wyszarpnął ze stojaka kij bejsbolowy. — Nie będę uciekał przed tobą, wypierdku! W młodości Nick Fandorin nieźle grał w bejsbol, w szkolnej drużynie był nawet najlepszym hitterem. Oczywiście, nie miał nadziei, że pokona zwinnego geniusza, ale wpadł na pomysł — dziwaczny, wręcz szaleńczy. Szanse były nader mizerne, ale tonący brzytwy się chwyta, a tutaj miał do dyspozycji kij bejsbolowy. Mocny, ciężki, poręczny. Nika ścisnął swoją broń i stanął w groźnej pozie. — Oho! — Oleg patrzył na niego z radosnym zdziwieniem. — Cofam to, co powiedziałem. Tak będzie nawet ciekawiej. Walka Psa–Demona z Czerwonowłosym Diabłem. Też stanął w pozycji bojowej: ręce uniesione nad głowę, miecz trzymany równolegle do podłogi. — Można łyk wody? — spytał Fandorin. Przeciwnik szarmancko skłonił się w pas. — Ostatnie życzenie skazańca zawsze należy spełnić. Nika podszedł do stołu, na którym leżała tabletka, nalał wody do szklanki i napił się.

— Ej, prosiłem, żeby nie dotykać szklanki! — krzyknął Oleg. — Musiał pan? Teraz nie będę mógł z niej pić! Nie doczekał się odpowiedzi. Nika w milczeniu ruszył na spotkanie wroga, wymachując swoim orężem. — Kyaaa! — wrzasnął przeraźliwie Pies–Demon, skoczył naprzód i uderzył mieczem w pałkę. Potem uderzył jeszcze raz, drugi, trzeci. Nicholas ledwie zdążał parować jego ciosy. Zresztą nie bardzo nawet zdążał. — Atari! — krzyknął Oleg, lekko musnąwszy ostrzem czoło Niki. — Znowu atari! — Teraz miecz niezbyt silnie uderzył Nicholasa w ramię. — I jeszcze atari! Ostatni cios w kolano był dosyć bolesny. Kulejąc, Fandorin cofał się na środek hangaru. Zaczynała go ogarniać rozpacz — pomysł się nie sprawdzał. — Trzeba zadanie jeszcze bardziej uatrakcyjnić — oświadczył Oleg, wyciągnął pilota z rękawa i otworzył drzwi wejściowe. — Niech pan spróbuje się wydostać. No, dalej! Nicholas zmrużył oczy. Do drzwi było jakichś piętnaście metrów. Nie, nie ma co nawet próbować. To daremne. W tym momencie z tyłu rozległ się jęk. Wydała go Wala. Jeszcze się nie ocknęła, ale poruszyła się, a nawet uniosła na łokciu, tocząc dookoła mętnym, niewidzącym wzrokiem. — Dwoje na jednego! — błazeńskim tonem zawołał Oleg. — Ale Inuyasha się nie poddaje! Wzrok Wali zatrzymał się na czarnym prostokącie otwartych drzwi — stamtąd widocznie musiało powiać świeże powietrze. Asystentka podniosła się na czworaki i powoli zaczęła pełznąć do wyjścia. Jej głowa chwiała się na boki — Wala mogła mieć wstrząs mózgu. — Kolebiąc się z boku na bok, idzie byczek młody — zaczął deklamować Oleg, przesuwając się tak, żeby odciąć Wali drogę — oj, mostek się już kończy, byczek bęc do wody… Nicholas rzucił się na niego, zadał cios z całej siły, ale kij natknął się na miecz i poleciał na podłogę. — Hopla! I to już cały pojedynek? — zdziwił się Oleg. — Nie, w filmach to się odbywa inaczej. Możesz podnieść broń, szlachetny cudzoziemcze. Na wszelki wypadek Nika osłonił głowę skrzyżowanymi rękami. Teraz go nie uderzy, bo połamane nadgarstki raczej wykluczają samobójstwo. — Niech pan podniesie — jeszcze raz zachęcił Nicholasa Oleg, popychając nogą Walę. Ta bezwładnie przewróciła się na bok. Fandorin zrobił krok do przodu i nachylił się ostrożnie. Uśmiechnięty wyrostek wyraził niezadowolenie: — No, czemu pan nic nie mówi? To wręcz nieuprzejme. Jakby pan nabrał wody w usta. Teraz! Nicholas rzucił się do przodu i wypluł Olegowi w twarz wodę, która zdążyła się zagrzać w ustach. — Aaaa! — zachłysnął się krzykiem Oleg. Upuścił miecz, zamknął oczy. — Świństwo! Świństwo!

Nika pchnął go w pierś, ile miał siły — tak że wątłe ciało odleciało na dwa metry i rąbnęło o metalowy stół. Nie zdążyło nawet upaść na podłogę, gdy Fandorin już chwytał Walę pod pachy i wlókł do drzwi. Ani razu się nie odwrócił — każda sekunda była droga. Jeśli ich dogoni, to trudno. Jakoś pokonał próg, ściągnął z ganku bezwładne ciało Wali i zatrzasnął za sobą drzwi. — Ludzie, pomóżcie! Na pomoc! — zawołał. Zerwał się i pobiegł do głównego budynku. Z naprzeciwka biegli ochroniarze. — Tam… nie wolno… Niebezpiecznie! — chwytając ustami powietrze, wykrztusił Fandorin. — Wezwijcie milicję! Nie, OMON! Albo lepiej specnaz! Czterech tęgich byczków patrzyło na niego jak na wariata. Wali w jej stroju niewidzialnego człowieka na razie nie dostrzegli. Nicholas spróbował wziąć się w garść i mówić bardziej do rzeczy. Bo ci tutaj byli przyzwyczajeni do wariatów. Nie będą się długo patyczkować — zwiążą go i wpakują w kaftan. — Oleg, syn pana Siwuchy, dostał ataku szału. Oboje z asystentką ledwie uszliśmy z życiem. Wskazał Walę, która zwinęła się w kłębek na ziemi i znowu leżała bez zmysłów. — A gdzie Mark Donatowicz? — z niedowierzaniem spytał Kotiełkow. — Zabity. Ochroniarze spojrzeli po sobie. Na ich twarzach pojawiło się napięcie. Jeden rozpiął kaburę pistoletu. Kotiełkow (oczywiście on tu dowodził) powiedział szybko: — Wybij to sobie z głowy. Żeby poseł nam łby pourywał? — Siergiej, przecież kule są gumowe. — Temu smarkowi wystarczy nawet gumowa. A potem będziemy odpowiadać. No nic, zwiążemy go. Tylko ostrożnie, chłopcy, jasne? — Pan nie rozumie! — znowu podniósł głos Nicholas. — To nie żaden smark! Jest uzbrojony i bardzo, ale to bardzo niebezpieczny! Wie pan co, zadzwonię do jego ojca. Niech sam zdecyduje, co robić. Ta propozycja ucieszyła Kotiełkowa. — Ma pan rację. — Z hangaru jest inne wyjście? — Nie ma. — To proszę zostać tutaj i trzymać broń w pogotowiu. Jeśli wyjdzie, strzelajcie swoimi gumowymi kulami. Od razu i bez ostrzeżenia. Za skutki odpowiadam ja. Proszę tylko o jedno — żeby przenieść do budynku moją asystentkę. Ma wstrząs mózgu. Nadaje się akurat do waszej kliniki. Fandorin szybko wyszedł na ulicę. Dzięki Bogu, że Sasza nie wyrzuciła swojej komórki. Samochód stał na poprzednim miejscu. W środku nie było widać nikogo. Świetnie, dziewczyna nie wychyla głowy. Podbiegł i szarpnął drzwi. — Prędko! Niech pani da tele… Saszy w samochodzie nie było.

16. Fokus–Marokus Nicholas nie zdążył się nawet przestraszyć. Rozejrzał się na wszystkie strony i zobaczył dziewczynę prawie od razu. Stała w odległości mniej więcej trzydziestu metrów, ale zasłaniała ją latarnia, i dlatego początkowo jej nie widział. Rozmawiała przez komórkę, odwrócona do Niki plecami. Chciał do niej zawołać, ale Sasza wyskoczyła nagle na jezdnię i zaczęła machać do kogoś ręką. Ulicą z dużą szybkością pędziły dwa samochody: długa limuzyna i — niemal do niej przylepiony — duży czarny dżip. Zazgrzytały hamulce. Limuzyna zatrzymała się, wysiadł z niej wysoki mężczyzna w letnim jasnym płaszczu i w tej samej sekundzie z dżipa wyskoczyło dwóch ochroniarzy. Siwucha! Poseł też trzymał w ręku komórkę. Sasza pobiegła w kierunku Arkadija Siergiejewicza i zaczęła coś mówić, wskazując miejsce, w którym Fandorin i Wala przełazili przez płot. To niemożliwe… Po prostu niemożliwe! To chyba jakieś przywidzenie! Nika poderwał rękę, żeby otrzeć czoło. Ten gwałtowny ruch go zdradził. — Ej, ty, czego się tam chowasz? — zawołał jeden. — Dalej, chodź tu do światła! Tylko powoli. Patrząc nie na pistolety, ale na Saszę, Nicholas ruszył naprzód. Nogi miał jak z waty, każdy krok przychodził mu z trudem. Siwucha i Sasza odwrócili się i patrzyli w jego kierunku. Kiedy znalazł się w zasięgu światła latarni, rozpoznali go. — Nikołaj Aleksandrowicz? — zdziwił się poseł. Sasza cofnęła się i potknęła o krawężnik; omal nie upadła. — O Boże! — krzyknęła tragicznym głosem. — Niech mi pan wybaczy, niech pan wybaczy! Odwróciła się i pobiegła przed siebie, wyrzucając nogi na boki, jak mała dziewczynka. — Wszystko okej, chłopcy. To swój — rzekł Arkadij Siergiejewicz. Fandorin nie widział, kiedy ochroniarze opuścili broń i rozstąpili się. Stał ze wzrokiem wbitym w ziemię. Miał wrażenie, jakby w serce ktoś wbił mu gwóźdź, nie ostry, ale długi. Dlatego też serce zdrętwiało, wręcz obumarło, jak w tej japońskiej piosence. Ale to nie było złe. Zadziałało jak narkoza. Za to mózg wyszedł z odrętwienia i zaczął pracować szybko, bezbłędnie. Martwota serca wyraźnie sprzyjała logicznemu myśleniu. Łańcuch powstał błyskawicznie. Każde jego ogniwo znalazło swoje miejsce. Rozjaśniło się nawet to, nad czym Nicholas przedtem się nie zastanawiał. To właśnie serce mu przeszkadzało. Wszystko było bardzo proste. Sasza od samego początku była podesłana przez Siwuchę. Wtedy, w bramie, znalazła się nieprzypadkowo i specjalnie trafiła pod koła samochodu Fandorina. Miała za zadanie zwabić

Nicholasa do szpitala. Czyli Arkadij Siergiejewicz już wtedy wiedział o istnieniu Fandorina. Skąd? Ej, Sasza, Sasza… Teraz wiadomo, od kogo Arkadij Siergiejewicz (a to znaczy, że i Oleg) dowiedział się o Łuzgajewie i o Marfie Sacher. Wiadomo też, dlaczego Sasza nie wyrzuciła komórki: musiała uprzedzić swego mocodawcę, że Nicholas i Wala dostali się na teren ośrodka. Myśli, które przelatywały przez głowę magistra historii, oczywiście odbiły się na jego twarzy, bo Siwucha powiedział: — Niech pan nie osądza dziewczynki zbyt surowo. Musi ocalić brata. Rzetelnie dotrzymywała warunków naszej urnowy, ale bardzo cierpiała z tego powodu. Naturalnie, rozumiem, że to przykre — pan jej ufał. Ale przecież musiałem kontrolować sytuację. Dobra, to nie takie ważne. Lepiej niech pan powie, czy udało się panu zdemaskować Korowina? Rozmawiał pan z nim? Przyznał się? Poseł wbił wzrok w Nicholasa. Prawda, Sasza przecież nic nie wie o Olegu, mogła zameldować Siwusze tylko tyle, że Fandorin podejrzewa doktora. To nieładnie, oczywiście, ale w tej chwili Nika odczuł coś w rodzaju złośliwej satysfakcji. — Nie utrzyma pan jednak tej sytuacji pod kontrolą — rzekł powoli. — Lepiej usiądźmy. Wskazał mu alfa romeo. — Usiądźmy? — W oczach Arkadija Siergiejewicza pojawił się niepokój. — Po co? — Żeby nogi się pod panem nie ugięły.

*** Przez cały czas, kiedy Nicholas mówił, Arkadij Siergiejewicz nie wypowiedział ani słowa. Fandorin wolał na niego nie patrzeć. Uczucie mściwości minęło, zostało tylko zażenowanie, nasilające się z każdą sekundą. Jeśli człowiekowi rozpada się w gruzy jego świat, serce rozrywa się w kawały, to jakąż tu można czuć satysfakcję? Zwłaszcza jeśli samemu siedzi się na pogorzelisku własnego świata, z rozbitym, obumarłym sercem. Skończył i umilkł. Przez jakiś czas obaj pogorzelcy siedzieli bez słowa. Wreszcie Nika ośmielił się spojrzeć na słuchacza i zobaczył, że przybity nieszczęściem ojciec się uśmiecha. Uśmiech był dziwny, adresowany nie do rozmówcy, ale gdzieś w przestrzeń. W oczach posła błyszczały jednak łzy. — Powiem tylko jedno — rzekł słabym głosem. — O niczym nie wiedziałem. Nawet się nie domyślałem. Mówię nie dlatego, żeby odciąć się od syna. Zawsze był mi drogi, a taki — jeszcze bardziej. Jakże on mnie kocha! Siwucha strącił łzę, a Nicholas nagle zrozumiał: Arkadij Siergiejewicz jest wzruszony i dumny. Takiej reakcji magister w ogóle się nie spodziewał. — Mówię, żeby pan się nie obawiał: nie będę osłaniał syna ani zacierał śladów. Przecież jestem członkiem Dumy Państwowej — ciągnął z godnością. — Do nas należy tworzenie praw, a nie ich naruszanie. Moja obecność tutaj tłumaczy się bardzo prosto. Zadzwoniła do mnie Sasza. Powiedziała, że zamierza pan urządzić doktorowi Korowinowi przesłuchanie. Znam Marka Donatowicza od wielu lat i nie miałem wątpliwości, że pańska wersja jest

nonsensowna. Ale przestraszony mógł panu nagadać niepotrzebnych rzeczy, na przykład o naszej znajomości z Saszą; przecież to on nas skontaktował. Chciałem przeszkodzić waszej rozmowie. Natychmiast zadzwoniłem do Olega — żeby go uprzedzić i zasięgnąć jego rady. Przywykłem we wszystkim się go radzić, przecież to geniusz. A on na to: wszystko załatwię. Zadzwonił po ochronę i powiedział, że przez okno na drugim piętrze wleźli ninja, pomyślał Nika. — Potem zadzwoniłem do Saszy i powiedziałem, że już jadę. Wszystkiego się spodziewałem, ale nie czegoś takiego… To znaczy, że Mark Donatowicz umarł? — Nie umarł, tylko został zamordowany! — szorstko poprawił go Fandorin. — Przez pańskiego syna. Tak jak wielu innych. — Niech pan nie krzyczy — poprosił Siwucha. — Rozumiem to bardzo dobrze. Powiedziałem przecież: nie będę osłaniał Olega. Dalsze słowa posła nie były dla Nicholasa niespodzianką. — Zresztą po co? Syn i tak zostanie zwolniony od odpowiedzialności. Jest chory. Wie pan dobrze, że to prawda. Podleczymy go, i kiedy tylko lekarze pozwolą, wywiozę Olega za granicę. Do Ameryki. Zaczniemy tam inne życie. Bez brudu, bez polityki, bez ochroniarzy. Oleg nie będzie musiał zabijać, żeby bronić ojca. Mam dosyć pieniędzy. Będziemy żyli spokojnie, jak ludzie cywilizowani, będziemy utrzymywać stosunki z miłymi, kulturalnymi ludźmi — znanymi pisarzami, reżyserami, producentami… — A do czego pan byłby im tam potrzebny? — nie wytrzymał Nika, wyprowadzony z równowagi marzycielskim uśmiechem Arkadija Siergiejewicza. — Podejrzany imigrant z podejrzanego kraju z pieniędzmi podejrzanego pochodzenia. Siwucha spojrzał na niego chytrze. — Tutaj się pan myli. Wszystkim im tam jestem potrzebny, nawet bardzo. Nie z racji mandatu poselskiego, który jest guzik wart i który złożę. Ani też z powodu pieniędzy. Tylko dzięki Fiodorowi Michajłowiczowi. Proszę wybaczyć, ale kiedy pan się tu bawił w złodziei i policjantów, my zabraliśmy z pańskiego biura trzecią część rękopisu. Czwartą zdobył Oleg. To znaczy, że książka jest w komplecie. Jestem właścicielem pomnika kultury. — I co z tego? No, powiedzmy, że sprzeda pan tam manuskrypt na aukcji. Proszę dodać do tego jakieś pieniądze za pierwszą publikację — i tyle wszystkiego. — Nie sprzedam. — Arkadij Siergiejewicz wziął z siedzenia teczkę i otworzył ją. — Będę sam wydawał powieść, sprzedawał prawa do wszystkich krajów, udzielał wywiadów, prowadził rozmowy na temat ekranizacji i adaptacji teatralnych. To przecież sensacja na skalę światową, niezależnie od czysto literackich wartości dzieła. A kiedy umrę, spadkobiercą zostanie Oleg. Nasze nazwisko nieodłącznie zwiąże się z nazwiskiem Fiodora Michajłowicza. Widzi pan, Nikołaju Aleksandrowiczu, kiedy pokazywałem panu dokumenty, to jeden, najcenniejszy, zostawiłem sobie. Proszę, niech pan przeczyta. To jest kopia, oryginał przechowuję w sejfie. UMOWA ZAWARTA MIĘDZY KUPCEM 2 GILDII F.T. STEŁŁOWSKIM A PODPORUCZNIKIEM REZERWY F.M. DOSTOJEWSKIM

St. Petersburg, roku tysiąc osiemset sześćdziesiątego piątego, piętnastego dnia sierpnia. Ja, niżej podpisany podporucznik rezerwy Fiodor Michajłowicz Dostojewski, zawierani z kupcem Fiodorem Timofiejewiczem Stełłowskim umowę, w myśl której własny mój utwór pod tytułem Teoryjka sprzedaję na wieczne czasy jemu, Stełłowskiemu, w zamian za zaliczkę w wysokości stu pięćdziesięciu talarów z następującą po wydaniu utworu zapłatą w wysokości siedmiu tysięcy rubli srebrem, przy czym prawa do wydania i wszelkie pozostałe prawa przechodzą na spadkobierców Stełłowskiego. Umowę niniejszą ja, st. petersburski kupiec 2 gildii Fiodor, syn Timofieja, Stełłowski, własnoręcznym podpisem potwierdzam. /podpis/ Umowę niniejszą ja, podporucznik rezerwy, Fiodor, syn Michaiła, Dostojewski, własnoręcznym podpisem potwierdzam. /podpis/ Sporządzono w roku 1865, dnia pierwszego sierpnia, w St. P–burgu, w biurze maklera B.G. Brandta i podpisano przez F.T. Stełłowskiego natychmiast, przez F.M. Dostojewskiego natomiast w Wiesbaden tegoż miesiąca dnia piętnastego w obecności świadków: radcy kolegialnego Iwana Pantelejewicza Surkowa i jego kamerdynera, mieszczanina Prochora Sawieljewicza Leontjewa. /podpisy/ Do księgi maklerskiej wpisano pod nr 49. /podpis maklera/ — Dokument ciekawy, ale co to zmienia? — Nicholas wzruszył ramionami. — Prawa autorskie od razu po pierwszej publikacji będą należały do całej ludzkości. Nie zainteresują się panem ani producenci, ani reżyserzy, ani wydawcy. Po co mieliby to robić? Uśmiech Arkadija Siergiejewicza stał się jeszcze szerszy. — To, że Morozow zaniósł swoje znalezisko najpierw do kolekcjonera autografów, potem do agenta literackiego, a następnie do wydawcy, jest zrozumiałe. Ale czy nie zdziwiło pana, że zwrócił się do mnie? Co poseł i inwestor portfelowy może mieć wspólnego z Dostojewskim? Oj, mistrzu dedukcji…. Trafiła kosa na kamień! — Siwucha roześmiał się. — Po prostu, kiedy Morozow kolejny raz przeczytał umowę, przyszedł mu do głowy lepszy pomysł. „Prawa do wydania i wszelkie pozostałe prawa przechodzą na spadkobierców Stełłowskiego” — tak głosi umowa. Morozow ustalił, jakie potomstwo pozostawił Fiodor Timofiejewicz Stełłowski. I okazało się… No, miłośniku rebusów, co się okazało? — Niemożliwe! — wymamrotał Nika. — Owszem, Nikołaju Aleksandrowiczu, możliwe. Po ojcu jestem Siwucha, ale moja nieżyjąca mama, Oktiabrina Ignatjewna, z domu Stełłowska, była rodzoną prawnuczką Fiodora Timofiejewicza, zmarłego w domu obłąkanych dokładnie sto trzydzieści lat temu. A ja, jak z tego wynika, jestem jego praprawnukiem i jedynym spadkobiercą, ponieważ innych żyjących potomków nie odnaleziono. W naszej rodzinie Fiodora Michajłowicza traktowano zawsze w sposób szczególny. Dlatego właśnie kupiłem sławetny pierścień Porfirija Pietrowicza — może to rzeczywiście ten autentyczny? No dobra, mniejsza z pierścieniem. Ostatecznie to tylko kawałek złota z błyszczącym kamykiem. Mam za to rękopis. Wie pan,

już zdecydowałem, że ja i Oleg przyjmiemy podwójne nazwisko: „Siwucha–Stełłowski” brzmi całkiem arystokratycznie, nie gorzej niż jakiś „Mikłucho–Makłaj” czy „Goworucha– Otrok”. Ważność praw autorskich — pięćdziesiąt lat od chwili pierwszej publikacji, tak że wystarczy i dla mnie, i dla Olega. O sto metrów dalej, zamknięta w piekielnej jaskini, czekała na swój los jego koszmarna latorośl, a poseł z rozanieloną miną rozwodził się nad tym, jak cudownie będą żyli razem z dala od Rosji. — W Ameryce przyjemnie jest być bogatym, nie to, co u nas. U nas siedzi człowiek w jakiejś „Wanilii”, je obiad, kontempluje widok cudownej świątyni — aż raptem zobaczy za oknem bezdomnego albo żebraczkę, i od razu żabie udko staje mu w gardle. A tam wszyscy są syci, ubrani, zadbani. No, powiedzmy, sąsiad ma gorszy samochód i mniejszy dom. Ale na psychikę to specjalnie nie działa. Cóż, jeszcze wiele przede mną. Nie jestem stary, znajduję się dopiero w połowie sierpnia… Zaklina rzeczywistość, dotarło nagle do Fandorina. To skutek szoku nerwowego. — Jakiego znowu sierpnia? Siwucha wyjaśnił ochoczo: — To ja sam wymyśliłem. Jeśli ludzkie życie porównamy do jednego roku, wtedy okaże się, że mój wiek, pięćdziesiątka, to połowa sierpnia. Doskonała pora. Czas zbioru plonów, a przed sobą mam jeszcze złotą jesień. No i nie zapominajmy o babim lecie. — Mrugnął do Fandorina. — Kalifornia, Hollywood, modelki, gwiazdki… — Co, boi się pan spotkać z synem? — przerwał mu Nicholas. — Odwleka pan moment konfrontacji? Uśmiech na twarzy Arkadija Siergiejewicza zmienił się z chytrego na zakłopotany. — Szczerze mówiąc, boję się. — Poseł skulił się w poczuciu winy. — Zawsze wiedziałem, że Oleg jest geniuszem, ale to… to… — Siwusze brakło powietrza. — To on jest masońskim Bogiem. Moim Bogiem! U nas wszystko jest na opak, rozumie pan? W Biblii Bóg jest Ojcem, a mój — Synem. Odwrócił się, pełen zachwytu, napotkał surowy, nieprzychylny wzrok Fandorina i rzucił z westchnieniem. — No dobrze. Idziemy.

*** Ochroniarze nadal tkwili na dziedzińcu. Jeden trzymał w ręku pistolet, pozostali — gumowe pałki. Co prawda, kiedy zobaczyli posła, wszyscy czterej, jak na komendę, schowali broń. — To nie my — nerwowo usprawiedliwił się Kotiełkow i wskazał na Fandorina. — To on. Mówi, że podobno pański syn… No, krótko mówiąc. — Zmieszał się do reszty. — My nic takiego, nawet nie wchodziliśmy. Ja tylko przykładałem ucho do drzwi, nasłuchiwałem… A tam nic, cisza… — Wszystko w porządku — przerwał mu Siwucha, nie patrząc na niego. — Idźcie. Nie jesteście już potrzebni. Po milicję zadzwonią moi ludzie. Kiedy będzie trzeba. Nie śpieszył się, żeby wejść do środka. Na pewno czekał, aż odejdą postronni. Nawet ochroniarzy nie wziął ze sobą.

Fandorin spytał, czy zanieśli Walę do izby przyjęć, i został z Arkadijem Siergiejewiczem. Na podwórzu poza nimi nie było nikogo. Twarz posła drżała, w oczach znowu zabłysły łzy. — Biedny chłopak… Siedzi tam jak zaszczute zwierzę i myśli, czy go wydałem, czy nie? Ruszył naprzód, a kiedy Nicholas chciał iść za nim, rzucił władczym tonem: — Nie. Ja sam. Wszedł po schodach, otworzył drzwi i zniknął za nimi. Nie było go bardzo długo, trzydzieści dziewięć minut (Fandorin sprawdzał na zegarku). Z głównego budynku wyjrzeli ochroniarze — zaczęli się denerwować. Ale tylko dreptali w kółko przy wyjściu. Oczywiście dostali wyraźny zakaz, żeby nie wchodzić. — No, co tam? — zawołał jeden. Ten sam, który pierwszy zauważył Nicholasa koło alfy romeo. Nika tylko wzruszył ramionami. W końcu zjawił się Arkadij Siergiejewicz. Był w samej koszuli. Na ochroniarzy, którzy ruszyli z miejsca, machnął ręką — nie trzeba. Dał znak tylko Fandorinowi.

*** — No, co tam z panem? — ponaglił szeptem idącego powoli Nicholasa. — Chodźmy. Znowu zrobił wabiący gest, który Fandorinowi wydał się bardzo dziwny i nawet tajemniczy. Strasznie zdenerwowany, Nika przestąpił ostrożnie próg i rozejrzał się. Olega nigdzie nie było. — Gdzie jest… Oleg? — spytał, chwytając powietrze. Siwucha popatrzył na niego bacznie. — Chodźmy… Nadal mówił szeptem, powoli, i był jakoś osobliwie zamyślony. Nicholas wyszedł na środek obszernego pomieszczenia, rozejrzał się i zadrżał: Oleg leżał na podłodze, przy stole, tam gdzie upadł, pchnięty w pierś. Czerwone kimono rozpostarło się na podłodze, toteż wydawało się, że chłopiec leży w olbrzymiej kałuży krwi. Fandorin krzyknął i podbiegł do leżącego. Nie, krwi nie było, ale otwarte oczy zbrodniarza patrzyły w sufit pustym i martwym wzrokiem. — Nie żyje — szepnął poseł na ucho Nicholasowi. — Uniosłem głowę, a ona jak na nitce. Ma złamane kręgi szyjne. Pan go popchnął, a on uderzył się o krawędź stołu. W tym miejscu. Szorstki palec Arkadija Siergiejewicza dotknął karku Niki. Dopiero teraz Fandorin zauważył, że Siwucha ma oczy tak samo martwe jak leżący. Jakby patrzyły i nic nie widziały. — Nie chciałem go zabić! — wybełkotał magister. — To on chciał mnie… Widzi pan, tu leży miecz! A tam, na stole — tabletka. To trucizna! I doktor, widzi pan? — Wskazał ciało Sitz–Korowina. — Zabity strzałem ze strzykawki! Ciężka ręka Arkadija Siergiejewicza spoczęła mu na ramieniu.

— Tss! Nie trzeba krzyczeć. To nieładnie — z przyganą rzekł poseł. — Wiem, że nie chciał pan go zabić. Po prostu pchnął pan mojego chłopca zbyt silnie. A jemu dużo nie potrzeba. Ma takie kruche kosteczki. Jak dziecko. Siwucha przeniósł wzrok na martwego syna. — Niech pan patrzy, jaki on piękny. Jakie delikatne rysy twarzy, jakie złote włosy. Prawda, że przypomina anioła? — Niespodziewanie zachichotał. — Zaraz opowiem panu coś śmiesznego. To Oleżek wymyślił, że powinienem pana zatrudnić. Ale, mówi, ten inteligencik nie połakomi się na same pieniądze. Tutaj potrzebny jest lepszy magnes. Wiesz, tato, mówi, podsuniemy mu nimfetkę. Litość — to jest to, na co go złapiemy. Sasza Morozow najpierw za nic nie chciała się zgodzić. Wtedy Oleżek zjawił się u niej jako anioł. A ona rano dzwoni do mnie, że się zgadza. Bo miała wizję: pokazał się jej złotowłosy anioł i dał pozwolenie. Cichy, pełen zachwytu śmiech przeszedł w szloch, poseł pociągnął nosem, a Nika przypomniał sobie, jak Sasza powiedziała: „Podobny do anioła”, kiedy zobaczyła w korytarzu Olega. — Mój anioł stróż odleciał. Na zawsze… Arkadij Siergiejewicz bezgłośnie zapłakał. To znaczy, łzy mu płynęły, ale twarz jakby odmawiała udziału w płaczu, pozostała całkiem nieruchoma. Głos też nie drżał. — Aha, jeszcze coś — Siwucha zmienił ton na rzeczowy. — Tam, na stole, położyłem czek. Na sześćdziesiąt tysięcy euro. Na nazwisko Aleksandry Filipowny Morozow. Uczciwie zarobiła te pieniądze. Niech pan jej go przekaże. I przebaczy, na miłość boską, bo inaczej ona oszaleje. Zrobiła to wszystko dla brata. Nic się nie poradzi — taka już jest. Jeśli kocha, to nic jej nie powstrzyma. Jak ja i Oleg… No, to chyba wszystko? — Jak gdyby się zastanowił, ale patrzył nadal nie na rozmówcę, tylko na martwego syna. — Panu nie jestem nic winien, bo żadnego ze zleceń nie wykonał pan do końca. Chyba że… — Wziął ze stołu niebieską teczkę. — Niech pan weźmie. Na pamiątkę tej wesołej historii. Mnie to już niepotrzebne. Przez tę przeklętą kupę papieru straciłem syna… Chce mi się pić. Odwrócił się i niezgrabnie, jakby po omacku, przeszedł wzdłuż stołów. Ramieniem zaczepił o stelaż, z którego na podłogę posypały się książki. Arkadij Siergiejewicz przykucnął, starannie je pozbierał i położył na stole. A jedną, starą, rozlatującą się jak wziął, tak zamarł z nią w rękach. — FOKUS–MAROKUS. Ciekawy poradnik dla małych czarnoksiężników. Kupiłem mu go, kiedy przechodził trwającą siedem lat kurację w szpitalu. Wtedy cała medycyna była u nas bezpłatna. Leżał w szpitalu Fiłatowa. Taka mała żabka. Pokazywał mi sztuki. Jak z niebieskiego roztworu zrobić żółty. Jak wyjąć orzeszek z ucha. Mój mały czarnoksiężnik… Siwucha wydał z siebie straszny odgłos. Najpierw wydawało się, że szloch, ale nie, to był po prostu atak gwałtownego kaszlu. Żeby zwilżyć gardło, wziął napoczętą butelkę wody mineralnej, podniósł do ust, ale przedtem szybko włożył do nich leżącą na stole tabletkę. — Nie!!! — krzyknął Nika. Ale grdyka Arkadija Siergiejewicza już się poruszyła. — Co pan narobił?! — wychrypiał Fandorin (nagle głos odmówił mu posłuszeństwa). — Niech pan włoży palce do gardła, żeby zwymiotować! Poseł wzruszył ramionami.

— Dziwne. Mówił pan, że trucizna działa błyskawicznie, a ja nic nie czuję. Tylko nogi trochę… Nieco się chwiejąc, podszedł do kanapy. Usiadł obok na wpół leżącego ciała Marka Donatowicza i odrzucił głowę do tyłu*. Jego usta rozciągnęły się w spokojnym uśmiechu.

*** Do domu Nicholas trafił dopiero rano. Przez całą noc składał zeznania i wyjaśnienia, a potem jeszcze odwiedził Walentinę, u której rzeczywiście stwierdzono wstrząśnienie mózgu — dobrze, że chociaż kości miała całe. Po drodze na Solankę podjechał jeszcze pod Pocztę Główną, doczekał się jej otwarcia i kurierem wysłał zapieczętowaną kopertę do Saszy Morozow. Do środka nie włożył ani listu, ani nawet krótkiej notatki, tylko czek na sześćdziesiąt tysięcy. Niech dostanie to, czego chciała, a co do reszty, jak to się mówi — niech jej Pan Bóg przebaczy. Nicholas oczywiście nie musiał się tak bardzo śpieszyć z wysłaniem czeku, ale też strasznie nie miał ochoty wracać do domu, który przestał być jego domem. Do żony zadzwonił jeszcze wieczorem, z milicji. Nic jej nie tłumaczył, tylko krótko i sucho oświadczył, że mają z Walą pilną pracę, dlatego nie będzie nocował w domu. Wszystkie rozmowy i wyjaśnienia — na potem, pomyślał, idąc przez zalane słońcem podwórze. Najpierw trzeba się wyspać. Na górę nie wszedł, chociaż Ałtyn z pewnością pojechała już do redakcji. Mieszkanie stało się obce, spać w nim byłoby mu trudno. Dlatego skierował się do sąsiedniej klatki, do biura. Można świetnie wyciągnąć się na kanapie w poczekalni. Wali nie ma, nikt go nie zbudzi. Przede wszystkim opuścił żaluzje, żeby słońce go nie raziło. Popatrzył na niebieską teczkę, otrzymaną od Arkadija Siergiejewicza. Warto by przeczytać, jak się skończyło śledztwo Porfirija Pietrowicza. Nie, to później. Kiedy będzie lżej na duszy, spokojniej. Rękopis na razie postanowił zamknąć w biurku. Zasłony w gabinecie były rozsunięte. Dziwne, nie pamiętał, kiedy to zrobił. Włożył teczkę do szuflady, chciał wyjść i nagle zobaczył, że pod oknem, na fotelu, śpi Ałtyn. Żona Niki była i tak miniaturowa, kiedy zaś się zwinęła w kłębuszek, wydawała się po prostu jakąś Calineczką. Zamarł, bojąc się ruszyć. Ostrożnie cofnął się do drzwi, i wtedy oczywiście zaskrzypiał cholerny parkiet. Ałtyn obudziła się od razu. Z fotela zeskoczyła lekko, jakby w ogóle nie spała. Podbiegła do męża i gniewnie złapała go za klapy marynarki, w którym to celu musiała najpierw stanąć na palcach. — Co się stało?! — krzyknęła. — Dlaczego twój telefon milczał?! Ja całą noc… — Zachłysnęła się. — Czułam to! Po głosie! Znowu wdepnąłeś w jakąś paskudną sprawę, co? Jesteś w niebezpieczeństwie? Trzeba cię ratować? Żeby diabli wzięli cały ten twój „Kraj Rad”! Nie możesz sobie znaleźć jakiegoś normalnego zajęcia? No, mówże coś, do cholery, odezwij się! Dlaczego nie patrzysz mi w oczy? To znaczy, że nie będzie można się wyspać, pomyślał Fandorin. Uwolnił się łagodnie i zmęczonym głosem powiedział:

— Po co tyle mówisz? I to o jakichś głupstwach? Nie warto. Powiedz po prostu: „Stało się coś strasznego. Pokochałam innego mężczyznę. Nie wiem, co teraz robić”. Pomogę ci. Razem spróbujemy jakoś wydobyć się z tej sytuacji. Jak kulturalni ludzie. No bo co teraz zrobisz? Jak pokochałaś, to pokochałaś. Nauczę się żyć sam. Jej spojrzenie powiedziało więcej niż wszelkie zapewnienia i usprawiedliwienia. W oczach Ałtyn odbiło się tak naiwne, tak autentyczne zdumienie, że nie sposób go było podrobić. Zresztą nigdy nie miała specjalnych zdolności aktorskich. — O czym ty mówisz, Nika? — spytała zakłopotana. — Jakiego znowu innego? — Jakiego? Twojego pianistę — mruknął. — Przecież widziałem, jak na niego patrzyłaś… Zorientował się, że musiało to zabrzmieć całkiem idiotycznie. Poprawił się: — Nie o to chodzi. Ja to czuję. Serce mi podpowiedziało. Może jeszcze sama tego nie wiesz, ale ja wszystko widzę. Rozumiem, jest przystojny, genialny, otworzył przed tobą nowy świat… Nagle przerwał, bo Ałtyn krótkim, celnym ciosem rąbnęła go w dołek, więc Nicholasowi zabrakło tchu. — Co ty pleciesz?! — wrzasnęła rozwścieczona Tatarka i w dodatku kopnęła go w kostkę (na szczęście była bez butów). — Pieprzony Angol! Potwór! Tuman! Użyta jeszcze wielu różnych słów, w tym także absolutnie niecenzuralnych. Wszystkie jednak, nawet te najgorsze, wydały się magistrowi historii rajską muzyką, piękniejszą niż sławetna Fantazja f–mołl. W końcu Ałtyn rozryczała się i gorzko pochlipując, powiedziała już mniej gwałtownie: — Ależ z ciebie dureń, Fandorin… Kocham nie Sławę, tylko jego palce, jego talent. Talent to jedyna jego zaleta. Poza tym jednym nie ma za co go kochać. To znaczy może i jest, ale mnie to absolutnie zwisa. Kochać potrafię tylko ciebie. Bo ty jesteś jeden, i nie ma na świecie nikogo lepszego od ciebie. W każdym razie dla mnie. Ostatnie zdanie trochę zepsuło wrażenie, jakie zrobiła na Nicholasie cała tyrada, ale i tak rozpłynął się w uśmiechu. — Czy nie rozumiesz tego, że oboje jesteśmy całością? — wydmuchała nos i już nie szlochała. — Zginąłbyś beze mnie. A mnie bez ciebie w ogóle by nie było… Przecież to są rzeczy oczywiste, tego się nie mówi na głos. Nie miałam pojęcia, że jesteś aż takim idiotą… Serce mu podpowiedziało! Wy, faceci, macie chyba kalkulatory zamiast serc! Nicholas nie oponował, zgadzał się dokładnie ze wszystkim, co mówiła i co jeszcze chciała powiedzieć. Ale jej wydało się widocznie, że bunt nie został zdławiony do końca. — Strasznie lubię muzykę. Przeżyłam trzydzieści pięć lat i dopiero teraz to zrozumiałam. To jest cudowne! Ale skoro drażnią cię moje lekcje, to dam sobie z nimi spokój. Czego się nauczyłam, tego się nauczyłam. Może tylko zostawię fortepian? Będę grała, kiedy cię nie będzie w domu. Wtedy oczywiście Nika się spłoszył i zamachał rękami. — No coś ty, nie musisz przerywać lekcji! Skoro tak je lubisz, to graj sobie, ile chcesz. — Nie, koniec z tym — powiedziała Ałtyn. A on na to: — W życiu! Nigdy bym sobie tego nie wybaczył. Potem długo się godzili — od razu w gabinecie, w niezbyt komfortowych warunkach, ale to już postronnych nie powinno obchodzić.

Wpół do jedenastej Ałtyn stwierdziła, że jest już wpół do jedenastej. Lamentując, że spóźni się na kolegium, w pośpiechu ubierała się i czesała: skakała na jednej nodze, na drugą wkładała pantofel — lewą ręką, grzebień trzymając w prawej. Dopiero co tutaj była i już zniknęła, pozostał tylko zapach. Nicholas wrócił do poczekalni na kanapę — nie miał ochoty ubierać się, żeby pójść do domu, do łóżka. I już odechciało mu się spać. Rozmyślał nad zagadkowym zdaniem, wypowiedzianym przez żonę. Jak należy rozumieć słowa: „Mnie bez ciebie w ogóle by nie było”? Co chciała przez to powiedzieć? Powiercił się na kanapie i wrócił do gabinetu. Chyba już teraz można poczytać o tym, jak Porfirij Pietrowicz schwyta Raskolnikowa. Ale kiedy już otworzył niebieską teczkę i rozłożył na kolanach rękopis, jeszcze przez jakiś czas łamał sobie głowę nad zagadką, którą zadała mu żona. Nic sensownego nie zdołał wymyślić, westchnął więc tylko i rozpoczął lekturę.

Niebieska teczka Rozdział czternasty Aleksandr Grigorjewicz zdaje egzamin Wszystkie zdarzenia, opisane w poprzednim rozdziale, nie trwały w sumie nawet godziny. Jeszcze dwudziestu minut potrzeba było, żeby zabrać z rewiru patrol policji: porucznika Ilję Pietrowicza, tego o przezwisku „Proch”, dwóch szeregowych i jednego pisarczyka, który zapamiętał Raskolnikowa z twarzy owego pamiętnego ranka, kiedy student w biurze stracił przytomność. Już po drodze na Wozniesieński radca dworu tłumaczył szczegóły Ilji Pietrowiczowi: — Przede wszystkim musimy się upewnić, czy obiekt tam jeszcze jest — klarował mu, maszerując i wymachując ręką. — Jeśli wrócił do swojej nory, to proszę zabrać całą resztę do rewiru, a już ja zatroszczę się o to, żeby Raskolnikow natychmiast dowiedział się o tym fakcie. Poproszę o to chyba swego krewniaka Razumichina. — A jeśli obiekt jest nadal u Marmieładowów? — spytał Zamiotow, ciągle nadskakujący Porfirijowi Pietrowiczowi z drugiej strony. — Wtedy inaczej, łaskawco. Chowamy się pod schodami i cierpliwie czekamy, kiedy studentowi znudzi się gapienie na pijackie gęby. Gdy tylko zacznie schodzie, pan poruczniku, ze swoimi ludźmi ruszy mu na spotkanie, i to z hałasem, z tupaniem nogami. I koniecznie spyta go, gdzie jest mieszkanie Niemki, bo sąsiedzi złożyli skargę. Rozumie pan? — Jakże miałbym nie rozumieć, wasza wielmożność — dziarsko odpowiedział Proch. — Zadanie wykonam jak należy. Mam talent aktorski, wszyscy tak mówią. Na ostatnie święta odgrywałem króla Baltazara i bardzo dobrze mi poszło. — Doskonale, łaskawco, doskonale. — Porfirij Pietrowicz zaczął mówić szeptem, bo już wchodzili do bramy. — Jak to świetnie się składa, że u nas wszędzie schody takie ciemne, i pod każdymi jest komórka. Proszę bardzo. Wszyscy weszli do komórki, gdzie leżały jakieś stare szmaty i pachniało mokrym drewnem, a pisarczykowi kazano stanąć na pół — piętrze, żeby w razie czego dał znak.

Wszystko odbyło się tak, jak przewidywał śledczy. Obok kilka razy przechodzili mieszkańcy, ale policjantów nikt nie zauważył — ciemności panowały iście egipskie. Po czterdziestu minutach takiego oczekiwania z góry doleciał ich kaszel pisarczyka — umówiony sygnał. — No, łaskawco, już czas — szepnął śledczy do Ilji Pietrowicza. Ten wytoczył się na zewnątrz, umyślnie głośno tupiąc buciorami, a policjanci — za nim. Wszystko wypadło jeszcze lepiej, niż się spodziewał radca dworu. Po schodach szedł nie sam „obiekt”, ale cała procesja (Porfirij Pietrowicz podpatrzył z dołu): mizerna kobieta w chustce i z węzełkiem w ręku, chuda dziewczynka, też z bagażem, troje dzieci, z tyłu zaś — dwaj mężczyźni, którzy dźwigali skrzynie — Raskolnikow i jakiśbardzo przyzwoicie wyglądający mężczyzna. — Ta w kapelusiku to Sofia Marmieładow — szepnął Zamiotow Porfirijowi Pietrowiczowi na ucho. — Ta kaszląca to pewnie jej macocha, a ten brodaty — nie wiem. Z komórki bardzo dobrze słychać było rozmowę, która wywiązała się na schodach. — Aaa, to pan… jak pan się… Raspopow? — znakomicie odegrał swoją rolę porucznik Proch. — Nie wie pan, gdzie tu jest numer dwanaście? — Nazywam się Raskolnikow — dobiegł z góry głuchawy, niechętny głos. — Na trzecim piętrze. A co właściwie… Ale wtedy wmieszał się inny głos, zdarty i piskliwy: — Policja! Doskonale! Bierzcie ją, wsadźcie do więzienia! Żeby się nie ważyła obrażać córki szlachcica! Flądra niemiecka! Jak ona śmie oskarżać mnie, skoro mam dzieci w szlacheckim instytucie! Pan Swidrygajłow, szlachetny człowiek, może zaświadczyć, jak ona mnie znieważyła! W dawnych czasach takie karano chłostą! Noga nasza nie postanie w tej kloace! Dalszą przemowę zagłuszył wybuch nasilonego kaszlu, a dalej ciągnął głos męski — spokojny, władczy: — Jestem Swidrygajłow, obywatel ziemski. O co chodzi, poruczniku? — Były skargi na hałas i awantury. Przyszedłem podjąć odpowiednie kroki w tej sprawie. — No więc niech pan podejmuje. Słyszał pan: trzecie piętro. Chodźmy, Katierino Iwanowno, krzyk pani szkodzi. Zaraz umieszczę panią w szpitalu, a Sofia Siemionowna zaprowadzi dzieci pod wskazany adres. Chodźmy… Kroki zbliżyły się, więc śledczy i kancelista schowali się głębiej, przy samej ścianie. Ale w bramie Katierina Iwanowna przystanęła. — Niech pan poczeka — powiedziała, łapiąc ustami powietrze. — Chcę widzieć, jak tę łajdaczkę wezmą za kark i wyrzucą! Jakkolwiek perswadowaliby jej towarzysze, nie chciała iść dalej. — To znakomicie, łaskawco — zamruczał pomocnikowi do ucha Porfirij Pietrowicz. — Niechaj student zobaczy, że w mieszkaniu oprócz Łużyna nikogo nie ma. Kilka minut później policjanci wyprowadzili całe rozhulane bractwo, po części z trudem trzymające się na nogach. Należy zaznaczyć, że prawie wszyscy szli całkowicie pogodzeni z losem, oburzonych było tylko dwoje: właścicielka mieszkania i człowieczek w okularach, długowłosy, o beczącym głosie. Pierwsza ciągle usiłowała wytłumaczyć po rosyjsku, że awanturę wszczęła wcale nie ona, ale „niekszeczny i niefdzieczny pani Marmeladoff”,

okularnik zaś niezbyt zrozumiale wykrzykiwał o nietykalności mieszkania i o samowoli policji. Zdaje się zresztą, że w odróżnieniu od reszty był trzeźwy, za takie okrzyki można było jednak śmiało zabrać i trzez’wego, porucznik Proch nie miał więc co do długowłosego żadnych wątpliwości. Wszystkich wyprowadzono na podwórze, skąd dobiegł triumfalny okrzyk Katieriny Iwanowny: „A widzisz teraz, plebejuszko?!” — i po chwili zapadła cisza. — Chodźmy, łaskawco — swoim zwykłym głosem rzekł Porfirij Pietrowicz, bardzo zadowolony z takiego obrotu spraw. — Pole działania zostało całkowicie oczyszczone. Zaczęli wchodzie po schodach, ale nie doszli jeszcze na trzecie Piętro, gdy dopędził ich porucznik. — Moi sami dadzą sobie radę, to nic trudnego — zameldował, dysząc gwałtownie — A mnie wasza wielmożność niech pozwoli iść ze sobą. To desperat, kto wie, co się może stać. Aleksandr Grigorjewicz z niezadowoleniem wydał cichy okrzyk. W myślach już widział walkę z Raskolnikowem, nagłówki w jutrzejszych gazetach, nagrodę od przełożonych, a nawet — sprawa w końcu była głośna — wdzięczność Najjaśniejszego Pana. A ten nagle przychodzi na gotowe i będzie się potem chwalił na każdym kroku, że to właśnie on jest głównym bohaterem. — Niechże się pan nie trudzi — uprzejmie rzekł do porucznika Porfirij Pietrowicz. — Od pana, łaskawco, strasznie czuć wodą kolońską. Tacy nerwowi zbrodniarze mają wielce rozwinięty zmysł powonienia. Niech no tylko Raskolnikow przestąpi próg, a od razu poczuje zapach. Pan przecież dopiero co na schodach musiał mu tym aromatem buchać prosto w twarz. Proch tylko westchnął. — No to przydzielę panu parę dobrych podoficerów. Najtęższych i nie z tych, co tchórzą. Ale i na podoficerów komisarz śledczy się nie zgodził. — Niepotrzebnie się pan przejmuje. Ze mnie i z pana Zamiotowa żadni oczywiście goliaci, ale przecież i Raskolnikow nie jest Samsonem. Jakoś sobie, łaskawco, poradzimy. On ma tylko siekierę, narzędzie spokojnej pracy, a ja — ot, co. Wyjął z kieszeni mały rewolwer Francotte’a z krótką lufą. — Ja też coś z biura zabrałem — oświadczył Aleksandr Grigorjewicz, pokazując pistolet wzięty z szafy na broń. — Obie lufy są naładowane, sprawdzałem. W końcu pozbyli się nieproszonego wolontariusza, a kancelista nabrał podejrzeń, że i Porfirij Pietrowicz niezbyt wielką ma ochotę dzielić się sławą z kimś trzecim. No i słusznie!

*** Numer dwunasty był jakby specjalnie przeznaczony do zasadzek, już na wstępie stwierdził z zadowoleniem Porfirij Pietrowicz. Długa amfilada pokojów była reprezentacyjną galerią różnych stopni nędzy, bo i któż poza ostatnimi biedakami zgodziłby się mieszkać w przejściu? — Musi być niezły sknera z tego Łużyna, skoro będąc człowiekiem majętnym, zatrzymał się w takiej norze. Widzieli tutaj pomieszczenia z pretensjami do przyzwoitości, znaczy z jakimi takimi meblami, a nawet z obrazkami na ścianach; były odrapane barłogi jawnych bywalców szynkowni; napotkali nawet siedzibę kataryniarza; w każdym razie w kącie na drewnianej

nóżce stał ów nieskomplikowany instrument muzyczny, a na stole, w klatce, siedziała małpka. Na wchodzących detektywów popatrzyła smutnymi czarnymi oczkami, zaskrzeczała cichutko i chwyciła pestkę słonecznikową z talerzyka. — Aleksandrze Grigorjewiczu, łaskawco, niechże się pan nie zatrzymuje, nie mamy czasu — ponaglił śledczy pomocnika, który zapatrzył się na zwierzątko. — Trzeba znaleźć odpowiednie miejsce, najlepiej na wprost drzwi. Ale wymiary pokoiku znajdującego się na wprost drzwi Łużyna (a właściwie Lebieziatnikowa) były zbyt skromne na to, by urządzać jakąkolwiek zasadzkę. Widocznie mieszkał tutaj najostatniejszy z mieszkańców, od którego ubożsi byli już tylko państwo Marmieładow. Ze sprzętów miał jedynie materac, niczym nawet nieprzykryty, i mocną dębową ławę, która, sądząc po skorupkach od jajek, służyła lokatorowi także za stół. Nie sposób było się tu schować. A jednak śledczy z pomocnikiem poradzili sobie znakomicie. Norkę z materacem poprzedzała jeszcze komórka, przez nikogo nie — zamieszkana, po obu zaś jej stronach stały stare szafy — widocznie właścicielka trzymała w nich jakieś swoje rzeczy. Porfirij Pietrowicz wcisnął się za szafę z lewej strony, Zamiotow — z prawej, i teraz w półmroku wcale nie można było ich dostrzec. Radca dworu na tym jednak nie poprzestał. Zgasił lampy i świece we wszystkich pokojach, zostawił tylko światełka przed obrazami, tak że w mieszkaniu zrobiło się całkiem ciemno. Ale widać i tego Porfirijowi Pietrowiczowi było mało. — Wie pan, łaskawco, co zrobimy — zamruczał, oglądając miejsce zasadzki z miną ogrodnika albo dekoratora — w ostatnim pokoiku na podłodze zapalimy świecę, tak jakby zostawił ją lokator. Będzie świeciła w oczy naszemu studentowi, kiedy wejdzie, a my będziemy dobrze widzieli, sami za to jeszcze bardziej utoniemy w mroku. Niejako podsumowując swoje czynności, wyciągnęli na środek dębową ławę i ustawili w poprzek. — On się nachyli, żeby ją odsunąć, wtedy my wyskoczymy mu zza pleców. Ja — za jedną rękę, pan, łaskawco, za drugą. Potrafi pan wydęcie łokieć do tyłu? Nie? Zaraz panu pokażę. Porfirij Pietrewicz wziął pomocnika za rękę i nadzwyczaj szybkim mchem wykręcił ją tak, że Aleksandr Grigorjewicz aż pisnął. — Ciszej, łaskawco. — Śledczy wskazał drzwi pokoju Łużyna. — Chociaż nie ma to wielkiego znaczenia. Piotr Pietrowicz nas nie obchodzi. Zajęli pozycje w ciemnej komórce. — Dobrze, że tu jest nadymione — usłyszał Zamiotow spokojny głos radcy dworu. — Można sobie umilić czas papierosikiem. Zapali pan? Trzasnęła zapałka. — Dziękuję, nie. Im dłużej czekali, tym bardziej Aleksandr Grigorjewicz się denerwował. W dodatku zaschło mu w gardle, więc palie nie miał najmniejszej ochoty. Pomyślał: jak też ten śledczy potrafi zachować zimną krew? Czas w ciemnościach płynął powoli. Wkrótce Aleksandr Grigorjewicz uznał, że musi coś powiedzieć, bo inaczej byłoby słychać, jak szczękają mu zęby.

— Porfiriju Pietrewiczu — rzekł cichutko — pamiętam, że w gimnazjum też siedziałem przed egzaminem, bodaj z geometrii, i denerwowałem się tak, że mało mi serce z piersi nie wyskoczyło. Myślałem, że jeśli się zetnę, to koniec, nie ma po co żyć. Zza sąsiedniej szafy doleciało: — Ja też się denerwuję. Dłonie mam mokre, łaskawco. Strasznie się denerwuję. — Pan?! — zdumiał się Zamiotow. — A jakże, łaskawco. To kolejna sesja, w dodatku arcypoważna. Aleksandr Grigorjewicz wysunął się z ukrycia, ale oczywiście nic po ciemku nie zobaczył. — O jakiej sesji pan mówi? — O egzaminacyjnej. Alegoria bardzo stara, ale przez to nie mniej trafna, o życiu, które wciąż egzaminuje ludzi. Czymże jest nasz ziemski byt? — Porfirij Pietrowicz wypuścił kłąb dymu. — Nauką. I jak w każdej szkole, idzie nam ona zazwyczaj rozmaicie — dopóki nie nadejdzie kolejna sesja. A wtedy trzeba się trzymać Jeśli człowiek nie przysiadł fałdów, będzie nieszczęście. Zetnie się jak nic. — I… co wtedy? — Źle, łaskawco. Różnica między życiem a gimnazjum jest taka, że życie może człowieka nie tylko zostawić na drugi rok, ale i przenieść do niższej klasy. Był, powiedzmy, w drugiej, a powędruje do pierwszej. Potem w ogóle go wyrzucą i każą się znowu przygotowywać. I tak dalej, aż do całkowitego moralnego niemowlęctwa, a nawet niżej, do stanu zwierzęcego. Wśród nas, łaskawco, chodzi wielu takich, którzy nie zdali. Czasem ma się wrażenie, że większość. Ale myślę, że nie ma ludzi, którzy by przepadli ze szczętem. Czasem ktoś zaliczony do najniższych pierwotniaków nagle, ni stąd, ni zowąd, tak błyskotliwie zda egzamin, że od razu wzięci aż do profesora. Dlatego człowiek jest prawdziwym cudem Bożym. — Nie rozumiem — poskarżył się Zamiotow, słuchający z wytężoną uwagą mglistych rozważań radcy dworu. — Ja sam, przyznam szczerze, nie bardzo rozumiem, ale to znany fakt. Wszyscy chodzimy do takiego gimnazjum, w którym aż do końca niczego nie możemy być pewni. Powiedziane jest bowiem: pierwsi będą ostatnimi, a ostatni pierwszymi. I tak, łaskawco, do samej matury. — A co tu oznacza matura? — zapragnął dowiedzieć się Aleksandr Grigorjewicz. — No jakże, łaskawco, egzamin końcowy, bez którego nie dostanie pan świadectwa. O „świadectwo” kancelista już nie zdążył zapytać. — Tsss! — syknął nagle Porfiry Pietrowicz.

*** Usłyszeli, jak skrzypią drzwi — ale nie odległe, które wychodziły na schody, tylko z drugiej strony, te bliskie. Łużyn wyjrzał z pokoju, domyślił się Zamiotow. Chce wiedzieć, dlaczego w mieszkaniu jest cicho — ani krzyków, ani hałasu, ani brzęku szklanek. A co będzie, jeśli wyjdzie przed czasem? Wtedy kiepsko! Może spotkać się z Raskolnikowem na schodach albo na podwórzu! O tym samym najwyraźniej pomyślał komisarz. — Cicho! — syknął Porfirij Pietrowicz, i to dosyć głośno. — Chyba otwiera!

Po czym skrzypnął szafą, wyraźnie. — Aha, zaczailiście się! — rozległ się donośny męski głos. — Czekacie na mnie? Jeszcze czego! Wiedziałem! Nie jestem taki głupi! Drzwi znowu się zatrzasnęły, zazgrzytał klucz. — Teraz nie ośmieli się wyjść aż do rana — mruknął radca dworu. — Niech tam. Przynajmniej ujdzie z życiem. Przez jakiś czas siedzieli w milczeniu, potem kancelista wrócił do rozmowy: — O jakim to egzaminie dojrzałości pan mówił? — Tsss! — szepnął Porfirij Pietrowicz, teraz już wcale niegłośno — przypominało to raczej tchnienie wietrzyka. — To on, łaskawco! Zamiotow sam to zresztą usłyszał. Trudno było nie usłyszeć: w odległym końcu mieszkania stuknęły drzwi i rozległy się szybkie kroki; nie skradające się, ale głośne, pewne, jakby należały do g o s p o d a r z a . Zbliżały się i nabierały tempa, tak jakby ten, kto wszedł, brał rozbieg. Serce Aleksandrowi Grigorjewiczowi zabiło głośniej, wszystkie uboczne myśli od razu wyleciały mu z głowy, a ręka chwyciła za szorstką kolbę policyjnego pistoletu. Koło sąsiedniej komórki, o jakieś trzy kroki od kancelisty, zamajaczyła postać. „Teraz!” — rozkazał sobie Zamiotow i wyskoczył z ukrycia. Porfirij Pietrowicz zrobił to samo o ułamek chwili wcześniej. Na środku przejścia obaj omal nie zderzyli się ramionami i równocześnie ujrzeli przerażający, prawie niewiarygodny obraz. Raskolnikow, którego oblaną przez płomyk świecy czerwonawą poświatą sylwetkę mogli widzieć z tyłu, nie zatrzymując się i nawet nie zwalniając, jedną ręką chwycił z podłogi dębową ławę, którą dopiero co nie bez trudu obaj ustawili, uniósł w powietrze i z całej siły uderzył nią w drzwi Łużyna. Te nie wytrzymały druzgoczącego ciosu i pękły na dwoje. Wściekłość zwiększyła jego siłę dziesięciokrotnie, u szaleńców tak bywa, przemknęło przez głowę Aleksandrowi Grigorjewiczowi, a rozbestwiony student kopnął obie połówki drzwi, które ostatecznie wyskoczyły z zawiasów. Rozbłysło światło pokoju Łużyna; Zarniotowowi wydało się niesamowicie jaskrawe. Na moment zamknął oczy, a kiedy je otworzył, w drzwiach nikogo już nie było. Cały szturm nie zajął nawet dwóch sekund. Nie tylko niedoświadczony kancelista, ale i sam Porfirij Pietrowicz, jak to się mówi, nie zdążył nawet ust otworzyć. Ze środka doleciał zaś hałas, krzyk i jeszcze jakiś okropny trzask, który sprawił, że Aleksandr Grigorjewicz miał ochotę zatkać uszy. Radca dworu opanował się i skoczył naprzód z okrzykiem: „Stad”. Zamiotow za nim, i też coś krzyczał, ale sam słabo rozumiał, co właściwie. Pierwszą rzeczą, jaką zobaczył Aleksandr Grigorjewicz, kiedy wpadł za próg dosyć dużego i czystego pokoju, był człowiek z bokobrodami, siedzący przy stole. Cały dziwnie odrzucony do tyłu, usta miał otwarte, a oczy wybałuszone i w nienaturalny sposób zwrócone ku górze, jakby usiłował zobaczyć coś na własnym czole. A tam istotnie było na co patrzeć. W miejscu, gdzie zaczynają się włosy, wprost z czaszki, mętnie pobłyskując, sterczał jakiś nieznany przedmiot. Aleksandr Grigorjewicz zamarł, ledwie tylko na ów przedmiot spojrzał. Wzrok wstrząśniętego kancelisty nie tyle się zaćmił, ile jakoś dziwnie zwęził, jak u konia z klapkami na oczach: po bokach wszystko się rozpływało, ginęło w ciemności.

Myśląc o jednym: żeby nie zemdleć, Zamiotow z trudem oderwał nieposłuszny wzrok od okropnego przedmiotu i dopiero teraz zobaczył zabójcę. W tejże chwili widzenie młodego człowieka ostatecznie wróciło do normy, a mózg jakoś poradził sobie z chwilowym paraliżem. To był jegomość, którego niedawno widzieli na schodach. Pan Swidrygajłow, takie nosił nazwisko. Patrząc ze zdziwieniem, ale bez żadnych oznak przestrachu, na ludzi, którzy wdarli się do pokoju, zbrodniarz ruszył ręką, wyszarpując swoje narzędzie z rany, a wtedy okazało się, że to laska zakończona masywną brązową gałką: sfinksem na prostokątnym cokole. Nietrudno było wziąć ślad tego cokołu za odcisk obucha siekierki. Egipski potwór był mokry i pobłyskiwał, przyprawiając Aleksandra Grigorjewicza o ponowny atak mdłości. Dobrze chociaż, że zabity zwalił się z krzesła na bok i więcej nie straszył swoimi wytrzeszczonymi oczami. — To pan? — wybełkotał komisarz, zwracając się do Swidrygajłowa, jak się zdaje, wstrząśnięty nie mniej niż pomocnik. Porfirij Pietrowicz stał o krok czy dwa bliżej mordercy niż Zamiotow i w trzęsącej się ręce trzymał rewolwer. — Ja, dobrodzieju. Brodacz uśmiechnął się z drwiną i zrobił bardzo szybki, prawie niedostrzegalny ruch: coś świsnęło, mignęło w powietrzu, i na rękę śledczego spadł straszny cios laski. Rozległ się chrzęst, rewolwer upadł na podłogę, a sam uderzony z krzykiem zgiął się wpół, chwytając się za złamany przegub. Wówczas Zamiotow przypomniał sobie, że też ma broń. Wyciągnął dłoń do przodu, mierząc z pistoletu prosto w pierś złoczyńcy, i nacisnął spust. Ale huku strzału nie usłyszał. — A odwieść kurka pan czasem nie zapomniał? — napomniał go Swidrygajłow, robiąc krok w stronę Aleksandra Grigorjewicza i unosząc swoją przerażającą broń. — Nie radzę panu jednak. Nie wiadomo, który z nas będzie szybszy: pan z kurkiem, czy ja z moją lagą. Biorąc pod uwagę pański brak doświadczenia i moją… wprawę, stawiałbym na siebie. Niech pan odrzuci swój muszkiet, młodzieńcze, i zmyka. Nie jest mi pan potrzebny, nic do pana nie mam. Ma rację, pomyślał Zamiotow. Lekko opuścić broń, żeby nie skoczył na mnie, ale jej nie rzucać. Potem powoli się cofnąć. Przy drzwiach odwrócić się, i w nogi! Bo przecież najważniejsze, że teraz Swidrygajłow już się nie wyniknie. Policja go znajdzie, są do tego specjalnie wyszkoleni ludzie, prawdziwe orły, nie jakiś tam kancelista. To znaczy, taka była jego pierwsza myśl — wyjątkowo roztropna. W porównaniu z nią druga była krótka i niewyraźna: To egzamin. Aleksandr Grigorjewicz przełknął ślinę, której jeszcze niedawno w ogóle nie miał w ustach, a której teraz zbierało się coraz więcej, i odwiódł kurek.

Rozdział piętnasty Rodaków rozmowa

Ból był taki, że Porfirij Pietrewicz przez kilka chwil nie tylko nie mógł o niczym myśleć, ale nawet zamknął oczy i jakby ogłuchł. Dlatego też nie widział, że stała się rzecz okropna. Poczuł tylko jakiś podmuch, a pod nogi runęło mu coś miękkiego i ciężkiego. Komisarz, ciągle jeszcze zgięty we dwoje, otworzył oczy. Tuż obok niego, twarzą w dół, leżał Zamiotow; z jego głowy, przez starannie wypomadowany kok, sączyła się krew, tak że szparą w podłodze już płynął żwawy strumyczek. — Nie chciałem tego — usłyszał Porfirij Pietrowicz głos dobiegający skądś z daleka. — Ale odwiódł kurek. Kości ręki były złamane, radca dworu czuł to, ale ból stracił już swoją ostrość, nastąpiło dziwne odrętwienie. Komisarz wyprostował się i popatrzył na strasznego człowieka, wymachującego okrwawioną laską. — Szkoda chłopaczka — ze skruchą rzekł Swidrygajłow i dodał niezbyt zrozumiale: — To niewątpliwy minus dla mnie. — Morderca! — rzucił szeptem Porfirij Pietrowicz, bo nic innego w tej chwili nie umiał powiedzieć, a w dodatku był pewny, że sfinks zaraz spadnie na jego własną głowę, zupełnie oszołomioną tempem rozgrywających się zdarzeń. — Stwierdzenie w tych okolicznościach całkiem bezdyskusyjne. — Swidrygajłow roześmiał się drewnianym śmiechem. — Aha, pan może pomyślał, że ja i pana… Niepotrzebnie. To z tym chłopakiem też było niepotrzebne. Popchnął mnie instynkt samozachowawczy. Doprawdy, lepiej było pozwolić, żeby strzelił. Zręcznie obracając laskę między dwoma palcami, usiadł na krześle, które niedawno jeszcze zajmował Łużyn. Upierścienioną ręką niedbale odsunął paczkę banknotów, oparł się łokciem o stół i ziewnął. — Nie rozumiem… — z trudem powiedział komisarz, do którego dotarło tylko jedno: że z jakiejś przyczyny jego życie chwilowo jeszcze się nie kończy. — Kim pan jest? Policjantem? — Zbrodniarz przyglądał mu się z ciekawością. — Ja na przykład jestem Swidrygajłow, Arkadij Iwanowicz, kornet rezerwy i obywatel ziemski spod Riazania. A pan jak się nazywa? — Porfirij Pietrowicz Fiedorin — odpowiedział zapytany i zaraz, najgłupiej w świecie, skłonił głowę, jakby chodziło o najzwyklejsze w świecie zawarcie znajomości. — Komisarz śledczy kazańskiego cyrkułu policji. — To pan, jak rozumiem, prowadzi śledztwo w sprawie zabójstw? Sprytnie się pan na mnie tu zaczaił, bardzo sprytnie. Nie spodziewałem się. Widocznie jest pan bardzo bystry. Riazański ziemianin znowu ziewnął. Niemożliwe, żeby robił to z nudów, mimo woli pomyślał komisarz. Jak tu się nudzie z dwoma trupami? To takie nerwowe ziewanie — znany medycynie objaw. — Nie, łaskawco, wcale nie jestem bystry; przeciwnie, zupełny dureń ze mnie — rzekł z goryczą Porfirij Pietrowicz, jako że była to najprawdziwsza prawda. Ale Arkadij Iwanowicz źle go zrozumiał. — Mówi pan o tym, że zbytnio ufał w swoje siły, idąc samowtór do takiej akcji? Skąd jednak mógł pan wiedzieć, że będzie miał do czynienia z kimś takim jak ja? — Pokazał obrośniętą pięść wielkości główki niemowlęcia. — Kogoś zwykłego, i to jeszcze będąc tak

uzbrojonym, bez trudu by pan aresztował. Ale ja mam siłę niedźwiedzia. Zresztą w młodości, po pijanemu, lubiłem czasem wziąć się za bary z niedźwiedziem; potrafiłem bez trudu powalić zwierza na ziemię. Nawet w pułku miałem przezwisko Misiołap. Co prawda, to prawda — natura mi nie poskąpiła siły, była aż nadto szczodra. Tyle że źle z niej korzystałem. Ale czemu pan stoi? — jakby nagle spostrzegł się Swidrygajłow. — Nic pan nie wystoi. Proszę usiąść. Chciał przysunąć drugie krzesło, ale Porfirij Pietrowicz go powstrzymał: — Nie trzeba, łaskawco, ja sam. Po czym usiadł w pewnej odległości, w taki sposób, żeby znaleźć się niedaleko rewolweru, który upadł na podłogę. Odległość wynosiła dwa kroki. Bliżej już zająć miejsca nie mógł, zdradziłby się ze swoim planem. — Czy wolno mi spytać, jak też zamierza pan postąpić? — spytał radca dworu, myśląc teraz tylko o tym, by zyskać na czasie. — Z panem? — Swidrygajłow zdziwił się, jakby ten problem jeszcze nie przyszedł mu do głowy. — Doprawdy nie wiem. Zastanawiam się raczej nad sobą. To znaczy, mam zamiar wyruszyć w podróż, ale na razie jeszcze nie podjąłem decyzji co do szczegółów… Tymczasem może porozmawiajmy. Dawno nie miałem okazji porządnie pogadać, i to z mądrym człowiekiem. Chętnie nastawię panu rękę, żeby nie dokuczała. Wyjął chustkę i bardzo wprawnie, prawie nie sprawiając Porfirijowi Pietrowiczowi bólu, nastawił nadgarstek. Pokręcił głową. — Kości są złamane. Za godzinę czy dwie zacznie boleć mocno. Bo w gałkę laski mam wstawiony ołów. Zrobiłem to jeszcze na wsi, żeby wzmocnić rękę. Nie myślałem, że przyda się do innych rzeczy. — Arkadij Iwanowicz zwilżył serwetkę wodą z karafki i wytarł zabrudzonego sfinksa. — Tajemnicza bestia. Ludziom zadaje zagadki, a kto nie odpowie, ten powędruje do Hadesu. Rozwiązał krawat i sporządził coś w rodzaju temblaka, na którym troskliwie zawiesił rękę śledczego. — O tak. A teraz sobie porządnie i bez pośpiechu porozmawiamy, noc jeszcze długa. Bo i czemuż mądrzy ludzie nie mieliby sobie szczerze porozmawiać, choćby nawet w domu wariatów? — Ruchem głowy wskazał dwa martwe ciała. — A zwłaszcza w takim domu wariatów. W tym jest cała Rosja. — Tak pan sądzi? — zwrócił się do niego Porfiry Pietrowicz, całym swoim wyglądem udając, że jest zainteresowany, a w rzeczywistości zmniejszając jeszcze o parę werszków odległość do swego francotte’a. Warto by zagadać tego miłośnika „porządnych rozmów”, pomyślał, i jakoś chytrze zadziałać — tutaj nie wystarczy chwycić rewolwer, trzeba jeszcze odskoczyć pod ścianę, zanim przeciwnik machnie swoim sfinksem… — Przyznam się, łaskawco, że wcale nie na pana tutaj czatowałem — zaczął pogawędkę komisarz. — A na kogo? — Na studenta Rodiona Romanowicza Raskolnikowa. — Raskolnikowa? Zlituj się pan, a dlaczegóż to?!

— Widzi pan, muszę się przyznać… — uśmiechnął się z zakłopotaniem Porfirij Pietrowicz — …ubzdurałem sobie, że to nie jakieś zwyczajne morderstwa dla zysku czy z zemsty, ale… Jak by to określić? Zbrodnia nowego typu, łaskawco, zgodna z ogólnym kryzysem religii i prądami epoki. Roiło mi się, że koniecznie w tym musi się kryć jakaś teoria. No i na nieszczęście napatoczył się Rodion Romanowicz. „Wymyślił akurat pewną arcyciekawą teoryjkę. Na temat ludzkości. Że niby wszelkich zwykłych, małych ludzi absolutnie wolno zabijać, jeśli oczywiście służyć by to miało dobru sprawy i jeśli sam morderca jest człowiekiem niezwykłym. To po pierwsze, łaskawco. A po drugie, przez cały czas śledztwa student jakby umyślnie plątał mi się pod nogami. To z jednej strony się wepchnie, to z drugiej. O panu natomiast nie myślałem wcale… Chyba się powiodło. Ziemianin słuchał z ogromną ciekawością; swoją okropną laskę postawił na podłodze i podbródkiem oparł się na sfinksie. To ci oczy, pomyślał Porfirij Pietrowicz. Ten Arkadij Iwanowicz to właśnie najprawdziwszy sfinks, i niech kto tylko spróbuje nie odgadnąć jego zagadki! — No co też pan? — Swidrygajłow uśmiechnął się. — Człowiek inteligentny, a przy tym, jak wszystko na to wskazuje, doświadczony, powinien czytać w duszach. Jakiż tam morderca z Rodiona Romanowicza? Morderstwo to poważna sprawa, a on — tylko fantazjuje. A przede wszystkim serce ma litościwe, nie to co ja. Myśli pan, że to łatwo człowieka, nawet najpodlejszego, walnąć w ciemię siekierą albo choćby tym sfinksem? W głowie przecież zamieszkuje dusza. Nie tutaj, jak chcieliby poeci — dotknął piersi — ale tutaj, dobrodzieju, tu, pod kośćmi czaszki. Nieprawdaż? Porfirij Pietrowicz, będąc człowiekiem praktycznego umysłu, zagadnienie, gdzie się znajduje dusza, uważał za scholastyczne i dlatego wstrzymał się od wyrażenia opinii. — Nie — ciągnął Arkadij Iwanowicz — do morderstwa potrzebny jest człowiek twardy, człowiek czynu, człowiek rachunkowy — Tak że z Rodionem Romanowiczem — pudło. Za to co do teorii pan się nie pomylił. Mam pewną teoryjkę własnego wynalazku. Wzbogacić nią ludzkości nie zamierzam, nie byłoby to zresztą bezpieczne, ale na własny użytek ją zaaprobowałem i z powodzeniem wypróbowałem. Radca dworu miał już pewność, że zamiast przeciwnika zagadywać, wystarczy mu nie przerywać — tak będzie o wiele korzystniej. Ziemianin widocznie rzeczywiście od dawna z nikim szczerze nie rozmawiał, bo słowa płynęły z jego ust niepowstrzymanym potokiem. — No bo kimże ja, szanowny panie, jestem? Zwierzęciem, w dodatku złym zwierzęciem. Szlachetny lew powala ofiarę na ziemię jednym ciosem, a i to wyłącznie dla zaspokojenia głodu. Ja zaś byłem zawsze podobny do kota, który musi się jeszcze poznęcać nad myszką. Od początku to we mnie tkwiło, lubieżność pomieszana z okrucieństwem. Ale było też coś… innego. Gdyby tego i n n e g o nie było, to wcale nie czułbym się złym zwierzęciem, prawda? Dziwne płomyki zapłonęły przy tych słowach w nieruchomych oczach Swidrygajłowa, więc Porfirij Pietrowicz wzdrygnął się w duchu: ej, kochany, twoje miejsce chyba nie na katordze, ale w domu obłąkanych, w oddziale dla szaleńców. — W moim życiu coś się wydarzyło, nie tak dawno. Nie musi pan wiedzieć co. Powiem tylko, że spotkałem pewną niezwykłą dziewczynę… Nie, nieważne. — Arkadij Iwanowicz machnął ręką, jakby odpędzając jakąś wizję. — Niech pan tylko nie wyobraża sobie, że dzięki temu wydarzeniu, jak to piszą literaci, stałem się nowym człowiekiem. Ani trochę! Swoją

żonę, Marfę Pietrownę, otrułem już potem… Czemuż pan mruga? Dziwi pana moje wyznanie? A dlaczegóż mam to ukrywać, skoro w pańskiej obecności dopiero co zatłukłem dwie osoby? A w ślad za nimi prędko wyprawisz i mnie, dodał w duchu śledczy, jeszcze odrobinę przesuwając się z krzesłem w odpowiednią stronę. Teraz miał już całkiem niedaleko, pozostawało tylko wybrać dogodny moment — kiedy gadatliwy zabójca przymknie oczy czy choćby odwróci wzrok. Na razie jednak oczy Swidrygąjłowa, chociaż zamglone wspomnieniami, były skierowane wprost na Porfirija Pietrowicza. — Ale przedtem, zanim dolałem włoskich kropel do ulubionej nalewki Marfy Pietrowny, dojrzała już moja teoryjka. Pod nią też wziąłem kredyt. — Kredyt? — Tak. Moja teoryjka, widzi pan, polega na tym, że przed wyjazdem do Nowego Świata ja, złośliwa bestia, muszę mieć zerowe konto. Żebym w podróż wyruszył czysty jak niemowlę. Że tak powiem, jak nowo narodzony. — Jakoś przestaję pana rozumieć. — Śledczy nachmurzył się, istotnie trochę zagubiony w porównaniach Swidrygajłowa. — Jakież to „zerowe konto”? — Zerowe konto uzyskuje się za pomocą pewnego działania arytmetycznego. Wie pan, jestem straszliwym grzesznikiem — konfidencjonalnie rzekł Arkadij Iwanowicz, jak gdyby liczył na to, że zdziwi rozmówcę tym wyznaniem. — Nie chodzi o zwykłe ludzkie świństwa, do jakich każdy jest zdolny. To znaczy, była oczywiście i rozpusta, i oszustwa, i pijaństwa. Pożądałem, że tak powiem, i żony, i osła, i wołu. Wszyscy to robią, w każdym razie wielu. Zabić człowieka natomiast potrafią bardzo, ale to bardzo nieliczni, i tu już nie ma przebaczenia. Każda dusza, podług mojej buchalterii, liczy się za bardzo wielki minus. Ja mam cztery takie minusy na koncie. — Pani Szełudiakow, Czebarow, Siegel… — zaczął liczyć Porfirij Pietrowicz. Ale Swidrygajłow się rozzłościł i przerwał mu: — Co tu robi Siegel? Jaką duszę ma Siegel? Do Darii Francewny jeszcze dojdziemy, teraz mówię o czym innym. O mojej żonie Marfie Pietrownie już mówiłem. Ją wziąłem sobie jako zaliczkę, ze spłatą w późniejszym terminie. — Co takiego, łaskawco? — znowu nie zrozumiał radca dworu. — Niech pan słucha, nie przerywa! To jest chyba mój pierwszy minus. Chociaż nie, jeśli po kolei, to ten minus jest trzeci. Przecież jeszcze przed żoną ukatrupiłem dwie żywe dusze. Ale Marfę Pietrownę z namiętności i wyrachowania zarazem, a tamtych dwoje — tak sobie, z nudów i zepsucia. Pierwszy mój minus był wtedy, gdy pewną głuchoniemą dziewczynkę doprowadziłem do tego, że się powiesiła. Sam wprawdzie jej nie zabiłem, ale lepiej było to zrobić własnymi rękami; nie byłoby to wówczas takie nikczemne. Nie będę zanudzał pana opowiadaniem — za długo by to trwało… Poza tym — swego sługę, też zupełnie bezkarnie, nawet nie wszczęto śledztwa. Do niedawna zatem wobec prawa byłem właściwie zupełnie niewinny — zaśmiał się Arkadij Iwanowicz — mimo że chodziłem po bożym świecie z trzema minusami, czyli jakby przebity trzema osinowymi kołkami… No tak, dobrodzieju. A kiedy pokochałem tę dziewczynę, zacząłem mieć widzenia… Jeszcze panu nie mówiłem, że ją pokochałem? Czy mówiłem? Wie pan, jak to jest: spotyka się kobietę jedną na całe życie…

To znaczy, może się nie spotyka, ale się ją sobie wyfantazjuje. Tej kobiety najprawdopodobniej w ogóle nie ma, to tylko gra wyobraźni. Jak człowiek zniknie, to jej też nie będzie. Ciekawe zresztą byłoby to sprawdzić: zniknie czy nie — umilkł na chwilę, nad czymś się zastanawiając, i potrząsnął głową. — No dobrze, passom. Nie o tym przecież chciałem opowiadać, tylko o widzeniach. Kiedy więc tę dziewczynę pokochałem czy wyfantazjowałem, sam nie wiem, zaczęły się moje widzenia… Ponieważ tu w opowieści znowu nastąpiła pauza, Porfirij Pietrowicz zapytał: — Widzenia, łaskawco? I jeszcze trochę się przesunął; na szczęście wzrok ziemianina zrobił się martwy, szklany. Swidrygajłow wzdrygnął się. — Tak. Nie żeby jakieś straszne, ale… Tamtą dziewczynkę widziałem dwa razy. Obudziłem się nocą — a ta siedzi przy łóżku w samej koszulinie, białej, z podwiniętymi nogami… Nogi miała jak dwie zapałki… — No i co? — No i nic. Patrzy i milczy. Przecież była głuchoniema. Ja macham na nią ręką — odejdź, odejdź! Wtedy wstała i cicho wyszła. Była bardzo pokorna, taka też została… Potem nagle zjawił się Filka, mój lokaj, i podaje mi fajkę. Zupełnie tak jak za życia. Nigdy nie byłem lękliwy, więc i teraz się nie przeląkłem. Nawet się popisałem odwagą: „Jak śmiesz, mówię, wchodzić do mnie z dziurą na łokciu. Wynoś się, łajdaku!”. No i przepędziłem zjawę; okazało się, że to nietrudne… A przypadek z Marfą Pietrowną był już wręcz zabawny. — Rzeczywiście, z gardła Swidrygajłowa wydobył się jakiś suchy dźwięk, przypominający „che, che”. — I to całkiem niedawno, przedwczoraj. Siedzę po marnym obiedzie w jakiejś garkuchni, w żołądku kamień — siedzę, palę fajkę — nagle wchodzi Marfa Pietrowną, wystrojona, w nowej zielonej sukni z okropnie długim trenem: „Dzień dobry, Arkadiju Iwanowiczu! Jak się panu podoba moja suknia?”. Staje i okręca się przede mną. „Że też chce się pani, Marfo Pietrowno, dla takich głupstw mnie nawiedzać!”. „Na miłość boską, mój mężu, to już nawet postraszyć cię nie wolno?”. Mówię, żeby się z nią podrażnić: „Chcę się żenić, Marfo Pietrowno”. (Naprawdę mam taki zamiar). Ona na to: „Pan jest zdolny do czegoś takiego, Arkadiju Pietrowiczu: ledwo pan jedną żonę pochował, już by się znowu żenił. I żeby chociaż szczęśliwie, ale przecie wiem, że ani jej, ani panu na dobre to nie wyjdzie; tylko ludziom na pośmiewisko”. To rzekła i odeszła. No i niech pan powie, komu oprócz mnie ukazują się takie głupie zjawy? Porfirij Pietrowicz siedział teraz tak, że przy odrobinie szczęścia mógł zdrową ręką złapać rewolwer; oczywiście za pierwszą próbą, bo do drugiej już by pewnie nie doszło. Jego sytuacja uległa istotnej zmianie, czego paplający morderca jeszcze się nie domyślał. Ale śledczy nie zamierzał się śpieszyć. Po pierwsze, należało poczekać na jakąś naprawdę dogodną chwilę, a po drugie, niechże Swidrygajłow wyłoży całą prawdę sam, z własnej chęci. Nieboszczyka przecież później się nie przesłucha (a Porfirij Pietrowicz nie miał prawie żadnych wątpliwości, że zbrodniarz nie ulęknie się rewolweru i rzuci się wprost pod kulę). Radca dworu przesunął się w pożądanym kierunku. — Mimo wszystko nie rozumiem pańskich przenosili matematycznych.

— A co tu jest do rozumienia! Słyszał pan: zgubiłem trzy żywe dusze. Trzy straszne minusy wpisałem na swój rachunek. Zgodnie z teorią pańskiego Rodiona Romanowicza, dusze te są może zwykłe, ale mimo wszystko ż y w e . Na moje szczęście jednak jeszcze na świecie jest sporo ludzi innego gatunku, o duszach martwych, gnijących. Tacy zatruwają swoimi cuchnącymi miazmatami atmosferę, niszcząc wokół siebie wszystko i wszystkich. Moja teoryjka jest nieco bardziej pomysłowa niż ta Rodiona Romanowicza, nieprawdaż? — Arkadij Iwanowicz zaczął rechotać. — Wymyśliłem ją już z miesiąc temu, u siebie na wsi. Jeśli za głuchoniemą, za lokaja i za moją Marfę Pietrowną usunę trzy śmiercionośne bakcyle, to akurat wyjdzie trzy na trzy. Zauważył pan, że żywą żonę (bo ona przecież wtedy była jeszcze całkiem żywa) zawczasu sobie wziąłem jako z a l i c z k ę ? Chciał się jeszcze śmiać, ale coś załamało się w jego piersi, tak że wydał z siebie tylko odgłos podobny do szlochu. — A jak w mysi pańskiej teorii, łaskawco, należy odróżniać żywą duszę od martwej? — Porfirij Pietrowicz zmrużył oczy. — A tak, że nikt takich bakcyli nie kocha; to pewna oznaka — z przekonaniem oświadczył Swidrygajłow. — Nikt po nich nie zapłacze. Ani jeden człowiek. No i czemuż pan mruży oczy? Pomyślał pan, że i po mnie nikt nie zapłacze? — Uśmiechnął się. — Tak istotnie było do niedawna, ale teraz, kiedy wyrównałem pewne rachunki, może czyjeś jasne oczęta uronią łezkę czy dwie. Zresztą to nieważne… — Ziemianin potrząsnął głową. — W dodatku za poprzedniego swego pobytu w Petersburgu tego i owego z mikrobów poznałem osobiście. Tu, wokół placu Siennego, pełno jest tego robactwa. No więc pomyślałem, że złożę wizytę dwóm swoim starym przyjaciółkom, gadzinom, jakich świat nie widział. — Jedna to Daria Francewna Siegel — domyślił się Porfirij Pietrowicz. — A druga — lichwiarka Szełudiakow? — Daria, tak jest; była moją pierwszą kandydatką. Drugą zaś — Gertruda Resslich, u której się zatrzymałem. Figlarka nie gorsza od nieboszczki Dariuszki. Ta to dopiero zasłużyła na sfinksa w czerepie! A o lichwiarce i tym strapczym Czebarowie dowiedziałem się przypadkowo. Pierwszego dnia, kiedy przybyłem do miasta, siedziałem w traktierni. Piłem wino i podsłuchiwałem rozmowy. Ja w ogóle uwielbiam podsłuchiwać. — Arkadij Iwanowicz mrugnął do komisarza. — Dwaj oberwańcy skarżyli się sobie nawzajem, jakiś Żydek i studencik. Pierwszy mówił o Czebarowie nader czule. Jak to strapczy żąda od niego zwrotu długu, ani dnia zwłoki nie daje, i za to teraz mają owego Żydka wygonie z Petersburga z powrotem do strefy osiedlenia, skąd z takim trudem się wydostał. No, a student w rewanżu opowiedział tamtemu o naszej kochanej Alonie Iwanownie. Ehe, pomyślałem sobie, trafił swój na swego. Zasięgnąłem języka, i okazało się, że obaj wcale nie przesadzili: i strapczy, i starucha to najzwyklejsze w świecie mikroby — za każde z nich można odjąć po minusie. — Nawet nie sprawdził pan, czy ktoś ich kocha, czy nie? — nie wytrzymał Porfirij Pietrowicz. — Na przykład Alona Iwanowna ma siostrę dziwaczkę. Arkadija Iwanowicza nie można jednak było zbić z tropu. — Siostrze bez starej będzie tylko lżej. Bo ta wiedźma strasznie dręczyła Lizawietę. Nie za mocno stuknąłem w głowę tę siostrę? Chciałem ją tylko ogłuszyć, bo po co miałbym sobie psuć arytmetykę? Stworzenie z niej nieszkodliwe, a wówczas w domu z pewnością miało jej nie być — poszła do kumy na

herbatę. Czemu się pan dziwi? Przecież mówiłem: zasięgnąłem języka, jestem człowiekiem sumiennym… No więc najpierw Alonę Iwanownę i Czebarowa wpisałem na plus — do lichwiarki zgłosiłem się z rzekomo dobrym zastawem, do strapczego — ze skargą. Oboje byli chciwi, najmniejszego kłopotu z nimi nie miałem. A potem odwiedziłem też Darieńkę, obrzydliwą ropuchę. Z tą poszło nawet łatwiej niż z tamtymi. Zwlekałem jedynie z RessHchową. Wyprosiła sobie prolongatę, sama o tym nie wiedząc. Ziemianinowi nagle zrobiło się jakoś wesoło, tak wesoło, że ze śmiechu zgiął się wpół. Moment był najdogodniejszy, żeby podnieść rewolwer z podłogi, ale Porfirij Pietrowicz tego nie zrobił. — Czymże się panu tak zasłużyła? Arkadij Iwanowicz wyprostował się i rzekł z poważną miną: — Mam zamiar się ożenić, korzystając z pośrednictwa Gertrudy Karłowny. Już od kilku dni jestem zaręczony. Resslichows powiada: „Dziewczynka — cudo, całkowicie w pańskim guście. I rodzice wezmą niewiele. Tylko umawiamy się: po miodowym miesiącu odwiezie pan żonę do mnie, na co ona panu? A ja już dla niej znajdę zajęcie”. Chciałem Gertrudę od razu walnąć w łeb, na szczęstie miałem przy sobie laskę. Ale ciekawość mnie powstrzymała. Bestia przecie wciąż we mnie siedzi. Poszedłem, obejrzałem kandydatkę — rzeczywiście niczego sobie. Nie tylko pod względem urody, w tym wieku wszystkie one to istne brzoskwinki. Ale u tej w oczach czytało się jeszcze dumę, charakter i namiętność. Ej, pomyślałem sobie, minus mniej, minus więcej. Przecie to właśnie Resslichową spłacę rachunek. — W jego oczach mignęły wesołe, szaleńcze ogniki. — Według mnie, to nawet dowcipne. A zresztą, czemuż nie miałbym się ożenić? Stanąć przed oczyma tamtej, i n n e j , już nie marzę: odrzuciła mnie i znowu odrzuci. Przed podróżą, w którą się wybieram, wystarczy zerowe konto. Mam zamiar wyruszyć do Ameryki, nie mówiłem panu? — Wspominał pan, łaskawco, o Nowym Świecie. — Arcyciekawe miejsce, jak mówią. Mam tam pewnego znajomka. Bardzo chwali Amerykę… O czym to ja?… — Arkadij Iwanowicz potarł czoło. — Ach tak, rachunki. Niechże pan sam policzy: za niemą dziewczynkę, lokaja i Marfę Pietrownę zapłaciłem lichwiarką, Czebarowem i Darią Francewną. Pana Łużyna — kiwnął głową w stronę trupa Piotra Pietrewicza — chciałem sobie wpisać jako superatę, na przyszły odpust. Bardzo był zeń niegodziwy osobnik. Ale przyplątał się ten pański pomocnik, cóż, szkoda chłopaczka… Trudno, kwit pójdzie za kwit. W ten sposób jestem teraz czyściuteńki i moje konto opiewa na zero, zero dziesiątych. Był Arkadij Swidrygajłow i jakby go nie było. Ile napaskudził, tyle za sobą sprzątnął. Wystarczy, powiedział sobie w duchu radca dworu. Teraz! Kichnął ogłuszająco — nie naprawdę, udał tylko, że kicha, i jakby chciał zasłonie rozmówcą od opryskania, pochylił się całym ciałem do przodu i w bok. Pozostało tylko wyciągnąć lewą, zdrową rękę. — O narzeczonej chce pan posłuchać’? — Swidrygajłow zachichotał. — Jak ją szykuję do ślubu? Niech pan słucha, to ciekawe. Śledczy powoli się wyprostował. Mięsiste wargi ziemianina uśmiechały się obleśnie.

— Tutaj przygotowania rozkoszniejsze są niż sam efekt końcowy, niech mi pan wierzy, już ja się na takich sprawach znam. W rodzinie narzeczonej cieszę się pełnym zaufaniem, szczególnie odkąd wsunąłem tatuńciowi tysiączek jako zaliczkę. Pozostawiają mi wszelką swobodę. Szesnastoletnie panienki są wszystkiego ciekawe, byle tylko nie spłoszyć ich zbytnim pospiechem. Wobec tej przybrałem od początku ton stateczny i wielce naukowy. Że niby dla sumiennego spełnienia przyszłych obowiązków małżonki i matki winienem ją wprowadzić we wszystkie szczegóły fizjologiczne — taki sposób będzie i postępowy, i cywilizowany. Czytałem jej na głos encyklopedię medyczną, pokazywałem obrazki. A wczoraj przeprowadziłem lekcję poglądową. W zakładzie Gertrudy Karłowny są takie specjalne pokoiki, gdzie można podpatrywać przez okienko. Stoimy z moją Adelajdą Stiepanowną policzek przy policzku, podziwiamy, a w buduarze uwijają się umyślnie opłacona przeze mnie dziewucha z takoż opłaconym kawalerem. Ja zaś cichutko, szeptem, objaśniam szczegóły, ciągle tym samym cywilizowanym tonem. A policzek mojej narzeczonej coraz gorętszy, a serduszko puka… No więc położyłem jej rękę na plecach, tam gdzie gorset. Trochę rozluźniam, a palcami coraz niżej, niżej, tam gdzie panny powyżej dolnych części mają takie śliczne dołeczki… — Dosyć! — krzyknął Porfiry Pietrowicz. — Co za świństwa pan opowiada! Nikczemny człowieku, niech pan natychmiast przestanie! Arkadij Iwanowicz zaniósł się śmiechem — łzy pociekły mu z oczu; z radości postukał nawet laską o stół. — Och… A ja myślałem, że wcześniej mi pan przerwie. Ale pan słuchał długo, aż do „dołeczków”. Oj, lubieżnik z pana, dobrodzieju. Ile razy mógł pan podnieść ten swój francotte, a nie podniósł — miał pan wielką ochotę wysłuchać dalszego ciągu. Mówiąc to, Swidrygajłow szybko nachylił się do przodu, końcem laski zręcznie zaczepił rewolwer i przyciągnął do siebie. Radca dworu nie zdążył nawet się poruszyć. — Solidna rzecz — pochwalił dowcipniś, kręcąc bębenkiem. — Pewnie pan dał ze czterdzieści rubli? Ciekawy egzemplarz. — Zajrzał do lufy… Tutaj, w środku zdania, utwór się kończył, przy czym pod ostatnim akapitem, gniewnie przekreślonym na krzyż, widniał napis krzywymi i dużymi literami: Nie mam siły! Wszystko to bzdury! Trzeba pisać nie tak i nie o tym! I zacząć też inaczej! A potem zaczynał się tekst, znany Nicholasowi Fandorinowi od wczesnej młodości. W pierwszych dniach lipca, w czasie niezwykłych upałów, pod wieczór, pewien młody człowiek wyszedł z domu przy ulicy S–ej, gdzie podnajmował izdebkę od lokatorów, i powoli, jakby niezdecydowany, ruszył w stronę mostu K–na. Na schodach szczęśliwie zdołał uniknąć spotkania z gospodynią. Jego pokoik znajdował się tuż pod dachem wysokiego, czteropiętrowego domu i przypominał raczej szafę niż mieszkanie. Gospodyni, od której wynajmował ową klitkę, wraz z obiadem i obsługą, mieszkała piętro niżej, w oddzielnym mieszkaniu, i za każdym razem, kiedy wychodził na ulicę, musiał minąć jej kuchnię, prawie

zawsze otwartą na oścież. Za każdym też razem, przechodząc tamtędy, młody człowiek doświadczał jakiegoś chorobliwego uczucia strachu, którego…

Uzupełnienia i przypisy Jeden z najbardziej przykrych obowiązków autora powieści kryminalnej polega na końcowym wyjaśnieniu wszystkich chytrych zawikłań i odsłonięciu wszystkich tajemnic, którymi ubarwiło się treść. Nie sposób się całkiem od tego obowiązku uchylić, gdyż ryzykuje się obrazę i niezadowolenie czytelnika. Nie ma też jednak sensu zajmować się każdym drobiazgiem, bo przecież za kokieteryjne zawiązanie akcji i zaskakującą kulminację zapłacić musi nieszczęsny finał, w którym i tak każdy wers jest na wagę złota. Z jednej strony uprzejmość nakazywałaby autorowi przerobić wszystkie niezrozumiałe miejsca na łatwą do przełknięcia papkę, nakarmić nią czytelnika i jeszcze otrzeć mu usta serwetką. Z drugiej zaś — nadmierna szczegółowość na końcu kryminału grozi niechybnie rozwlekłością, nudziarstwem, a w dodatku przenikliwy czytelnik jej nie potrzebuje, skoro i tak wszystko rozumie. Znajdując się więc pomiędzy takimi oto Scyllą i Charybdą, poszliśmy na kompromis: zostawiając w samym tekście tylko absolutnie konieczne wyjaśnienia, ujawnienie drobnych sekretów, a także niekonieczne, choć pożyteczne dodatki do naszej opowieści, przenieśliśmy do osobnego rozdziału. Uczyniliśmy tak nie dlatego, że hołdujemy jakiemuś, uchowaj Boże, formalizmowi, ale w nadziei, że dzięki temu i wilki (to znaczy przenikliwi czytelnicy) będą syte, i owce (to znaczy czytelnicy zwyczajni) całe.

Uwaga! to jeszcze nie wszystko! Zagadka P.P.P. rozwiązana! Magistrowi historii Nicholasowi Fandorinowi zabrakło sprytu, żeby rozwiązać wierszowaną zagadkę, którą zadał mu Filip Morozow. Pracownicy OLMA–PRESS postanowili znaleźć ślad Pierścienia Porfirija Pietrowicza. Najtęższe głowy wydawnictwa ślęczały nad tym przez wiele dni, ale w końcu zagadka została rozwiązana! Wykorzystaliśmy wskazówki zawarte w czterowierszu: Kamyczków pięć poleci w lewą stronę, A cztery — w dół i w cel nie trafią one. Kamień na wschód purpurą błyska, po to, By wskazać cel, gdy będzie sierotą. Wierszyk zaprowadził nas na plac Suworowa, na skwer koło Zakątka Durowa, i najpierw myśleliśmy, że złośliwy docent filologii zrobił sobie żart: obszedł się z nami jak z naiwnym Pinokiem, który udał się do Krainy Głupców, na pole cudów. Ale poszukaliśmy jak należy we wskazanym sektorze i znaleźliśmy drzewo, na którego korze widniały ledwo dostrzegalne, wypisane flamastrem litery „P.P.P.”. Oczywiście, zrobił to sam Filip Borisowicz, dla pamięci.

Zaczęliśmy kopać — i co państwo myślą? Drzewo okazało się czarodziejskie. Pod jego pniem, w zwykłym kartonowym pudle, zakopany był pierścień, dokładnie taki, jak opisany w powieści: stary, złoty, z dużym brylantem i wygrawerowanym napisem: DLAF.M. OD P.P. Zrobiliśmy ekspertyzę pierścienia. Niestety, okazało się, że został wykonany ćwierć wieku po śmierci F.M. Dostojewskiego i najwyraźniej nie ma żadnego związku z prawnikami; zbieżność zaś napisu jest przypadkowa. Tak czy owak, jest to pierścień drogi, o dużej wartości antykwarycznej, z brylantem o wadze 3,95 karata. Mogą państwo obejrzeć go na naszej stronie internetowej: www.olma–press.ru A TERAZ RZECZ NAJWAŻNIEJSZA Jesteśmy gotowi przekazać ową relikwię temu z czytelników, który powtórzy nasze osiągnięcie i pierwszy znajdzie rozwiązanie zagadki Filipa Morozowa. List, który mogą państwo nadesłać do koordynatora „Projektu P.P.P.” pocztą zwykłą (129473, Moskwa, Zwiozdnyj bulwar, 23 str.12) albo elektroniczną (www.olma–press.ru), powinien zawierać wyczerpującą odpowiedź na pytanie: jak należy wykorzystać zaszyfrowaną instrukcję, żeby trafić do skweru na placu Suworowa. Pierścień zostanie rozlosowany wśród dziesięciu najbardziej dociekliwych czytelników, którzy najwcześniej nadeślą prawidłową odpowiedź. Pozostałych dziewięcioro otrzyma od nas cenne upominki. Uroczystość wręczenia nagród odbędzie się w Moskwie. Uwaga: będziemy brali pod uwagę porę wysłania wiadomości — w przypadku poczty elektronicznej, w przypadku zaś poczty zwykłej — datę stempla pocztowego. MYŚLCIE, MYŚLCIE, MYŚLCIE — A P.P.P. PRZYPADNIE WŁAŚNIE KOMUŚ Z WAS!