Antologia 100_XX Tom 3 - pod redakcja Mariusza Szczygla

100 / XX+50 Antologia polskiego reportażu X X wieku Tom 3 1910–2000 pod redakcją Mariusza Szczygła

Wszelkie powielanie lub wykorzystanie niniejszego pliku elektronicznego inne niż autoryzowane pobranie w zakresie własnego użytku stanowi naruszenie praw autorskich i podlega odpowiedzialności cywilnej oraz karnej. Rada programowa: Hanna Krall, Elżbieta Sawicka, Małgorzata Szejnert, prof. dr hab. Kazimierz WolnyZmorzyński Wybór tekstów, układ i wstępy © by Mariusz Szczygieł, 2015 Prawa autorskie do tekstów zamieszczonych w antologii przysługują ich autorom, następcom prawnym lub wydawcom pierwodruku. Dołożono wszelkich starań, by odszukać wszystkich właścicieli praw autorskich tekstów wykorzystanych w książce. W przypadku ewentualnych niejasności wydawca zapewnia, że prawa wszystkich właścicieli będą respektowane. Projekt okładki: Fajne Chłopaki Projekt typograficzny: Robert Oleś / d2d.pl Współpraca, archiwa i materiały: Julianna Jonek Redaktor prowadzący: Magdalena Budzińska Redaktor techniczny: Robert Oleś / d2d.pl Koordynacja pracy: Małgorzata Uzarowicz, Elżbieta Totoń / d2d.pl, Sandra Trela / d2d.pl Korekta: Agata Czerwińska / d2d.pl, Magdalena Mrożek / d2d.pl, Małgorzata Poździk / d2d.pl, Alicja Listwan / d2d.pl, Sandra Trela / d2d.pl Skład: Robert Oleś / d2d.pl Skład wersji elektronicznej Janusz Oleś / d2d.pl ISBN 9 7 8 -8 3 -8 0 4 9 -1 9 6 -0

(tom 3)

WYD AWN IC TWO C ZAR N E

SP . Z O . O .

w w w.c z ar ne.c om .pl Redakcja: Wołowiec 11, 38​-307 Sękowa, e​-mail: r edakc ja@c z ar ne.c om .pl Skład: d2d.pl, ul. H. Sienkiewicza 9/14, 30-033 Kraków, tel. +48 12 432 08 52, e​-mail: [email protected] Wołowiec 2015 Wydanie I

Spis treści

Strona tytułowa Strona redakcyjna Wstęp 1910 Bolesław Prus (właśc. Aleksander Głowacki; 1847–1912) Obsługiwać społeczeństwo Notatki wołyńskie 1919 Edward Słoński (1872–1926) Przyjrzeć się żołnierzowi Polska wojna (Z wycieczki na front) 1922 Maria Helena Szpyrkówna (1893–1977) Egzaltować się światem Gwiazdy i dolary 1923 Antoni Ferdynand Ossendowski (1878–1945) Z fantazją o podróży Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów (konno przez Azję Centralną) 1926 Wanda Mazanowska (1874–1951) Ujawnić cud? Geneza symbolu i przewiezienie zwłok Nieznanego Żołnierza 1928 Zdzisław Kleszczyński (1889–1938) Mieć piekielną łatwość pisania Benzynowa eskapada. Autem dookoła Polski 1932 O. P. – Anonimowy reporter „Tajnego Detektywa” (1931–1935) Dbać o głowę złoczyńcy? Hipokryci 1932 Helena Boguszewska (1883–1978) Odejść od biurka Świat po niewidomemu 1934 Stefania Zahorska (1890 lub 1899–1961) Dać koncert obserwacji Jadę tramwajem w Moskwie 1934 Bernard Singer (1893–1966) Słyszeć krzyki i nie słyszeć Wrażenia i wieści z Birobidżanu 1935 Arkady Fiedler (1894–1985) Gdy nie ma Google’a, napisać list Ryby śpiewają w Ukajali 1936 Jerzy Rogowicz (1904–1963) Nie pytać, jak się pan czuje W obozie koncentracyjnym 1937 Józef Kisielewski (1905–1966) Nie możesz wiedzieć „mniej więcej” Ziemia gromadzi prochy

1937 Roman Fajans (1903–1976) Pokazać dyktatorowi książkę Hiszpania 1936. Z wrażeń korespondenta wojennego 1939 Stanisław Nogaj (1897–1971) Zdobyć papier do pisania Za kratami i drutami Trzeciej Rzeszy. Reportaże 1939 Jan Dąbrowski (1904–1964) Rozszerzać geografię Słońce świeci 1946 Zofia Petersowa (1899 lub 1902–1955) Wiedzieć, że się przeżyje Wrzesień Warszawy 1939. Reportaż 1946 Jerzy Pytlakowski (1916–1988) Przyjść ze swoją własnością Powstanie mokotowskie. Reportaż 1947 Rachela Auerbach (1903?–1976) Upierać się, także przy faktach Treblinka. Reportaż 1950 Kazimierz Koźniewski (1919–2005) Czerpać z walki klas Extry i primy: bitwa o jakość w przemyśle bawełnianym 1957 Kazimierz Dziewanowski (1930–1998) Nie płacić 25 dolarów za pytanie Nasz strach powszedni 1959 Lesław Gnot (1928–2004) W boczne drogi, ale pod kontrolą Pokaz mody 1962 Klemens Krzyżagórski (1930–2013) Nie być pieszczochem samego siebie Książę zdradzonego kraju 1965 Jerzy Ambroziewicz (1931–1995) Wiązać epizody Zaraza 1965 Olgierd Budrewicz (1923–2011) Być wszędzie Równoleżnik zero 1966 Monika Warneńska (1922–2010) Być potrzebnym (Wietnamowi) Piszę do Ciebie, mój Tato 1967 Andrzej Brycht (1935–1998) Spełniać oczekiwania władzy? Raport z Monachium 1969 Maria Osiadacz (1926–1991) Prawem i pięścią „Komandosi” 1969 Bogdan Szczygieł (1928–1986)

Rozdawać amulety Maska z niama-niama 1973 Wiesława Grochola (ur. 1932) Bez ogonków Co jest w człowieku, czyli o tych, co więcej czują i bardziej cierpią 1973 Helena Kowalik (ur. 1941) Pójść do kuchni Zejście 1974 Ewa Szumańska (1921–2011) Przeczuwać Inny rytm 1974 Wiktor Osiatyński (ur. 1945) Zapisać zdziwienie Filipińska baśń 1976 Jakub Kopeć (ur. 1941) Pisać do tramwaju Historia detektywna 1976 Wojciech Adamiecki (1934–2008) Przyznać, że ktoś jest człowiekiem Jaskinia Zimna: wielki poker 1977 Romuald Karaś (ur. 1935) Zajść na długo Nazywam się Pekosiński 1977 Joanna Siedlecka (ur. 1949) Z igły robić widły Szpitalni 1978 Jacek Snopkiewicz (ur. 1942) Dopasować język do nagości Dzień poborcy 1980 Teresa Torańska (1944–2013) Konkret obmacać ze wszystkich stron Reportaż spod lady 1984 Stanisław Stanuch (1931–2005) Wrócić wstrząśniętym i… Reportaż z beczki prochu 1987 Jerzy Szperkowicz (ur. 1933) Wrastać w Polskę Kurier z Poczdamu 1990 Radosław Sikorski (ur. 1963) Oddać parę strzałów Śmierć w Koszk-e Serwan 1991 Piotr Pytlakowski (ur. 1951) Nie płacić Republika MSW 1994 Wojciech Górecki (ur. 1970) Czytać i szukać duszy

Scheibler wrócił do Łodzi 1996 Olga Stanisławska (ur. 1967) Rzucić się do tyłu Pejzaż z wyschniętą studnią 1997 Magdalena Grochowska (ur. 1960) Być damą i kowbojem Sprzeczne z piątym przykazaniem 1998 Elżbieta Kotarska (ur. 1934) Trzymać kłębek zerwanych nici Proces czternastu 1998 Włodzimierz Kalicki (ur. 1955) Udać niemieckiego profesora W drodze, na dnie, do piachu 1999 Cezary Łazarewicz (ur. 1966) Nieoczywiste traktować jak oczywiste Złotówka 2000 Katarzyna Surmiak-Domańska (ur. 1967) Pisać tak, jak się rozmawia Mistrz krawiecki żywa torpeda Podziękowania Dodatki Literatura rzeczowa i źródła cytatów do tomu 3 Rada programowa antologii Przypisy

Wstęp

Pracę nad drugim tomem antologii kończyliśmy z poczuciem niedosytu. Zostało ponad stu reporterów, którzy powinni byli się w niej znaleźć, ale z różnych względów ich zabrakło. Myślałem o grzechu zaniechania, który był nie do zmycia. Niestety, sto lat to sto tekstów i nie dało się więcej. Oba tomy antologii ważyły razem 3 kilo i 32 deko. (Zdarzało się – mówili potem księgarze – że jeśli ktoś kupował je dla siebie i dodatkowo na prezent, przychodził z wózkiem lub walizką na kółkach). Jednak Czytelnicy zdecydowali, że powstała część trzecia: ciąg dalszy, uzupełnienie. Od marca 2014 roku, gdy antologia pojawiła się na rynku, do sierpnia 2015, kiedy piszę ten wstęp, dostaliśmy od Państwa wiele podobnych opinii: „Większość tekstów świetna, jedynie dwa strasznie nudne”. I tu padały tytuły dwóch nudnych. Zapisywałem je. Potem przychodził mail: „Większość tekstów świetna, a dwa wręcz zachwycające” – po czym padały tytuły dwóch zachwycających. Te same. Okazuje się, że właściwie każdy ze stu tekstów był dla kogoś nieciekawy, a dla kogoś innego wspaniały. „Kazimierz Laskowski z 1903 roku o powodzi to jednak straszna ramota i nudziarstwo” i „Ten o powodzi sprzed stu lat – cudo! Jaki język i wdzięk!”. Co mam z tym zrobić, drodzy Państwo, w trzecim tomie? Wiem: będę się nadal trzymał swojego gustu. W pracy nad tym tomem nie pomagała mi już bezpośrednio rada programowa antologii (Hanna Krall, Elżbieta Sawicka, Małgorzata Szejnert, Kazimierz Wolny-Zmorzyński). Do poprzednich części wytypowali taką liczbę tekstów, że starczyło i na tom trzeci. Na spotkaniach autorskich czytelnicy domagali się pewnych nazwisk (na przykład Stefanii Zahorskiej czy Józefa Kisielewskiego). Ja zaś rozszalałem się na Allegro i wykupiłem chyba wszystko z kategorii reportaż. Pojawiło się więc pięćdziesiąt nowych nazwisk. Zależało mi na wielu tekstach przedwojennych, do których udało mi się dotrzeć dopiero teraz. O wielu wcześniej w ogóle nie wiedziałem. Chciałem umieścić w tym zbiorze także kilka znanych reporterskich nazwisk z lat siedemdziesiątych (Siedlec​ką, Kowalik, Karasia, Kopcia), z których musiałem zrezygnować w drugim tomie, jako że mieliśmy tam już nadreprezentację tego złotego okresu w polskim reportażu. Z niektórych zdobyczy jestem szczególnie dumny. Mało kto wie, że w drugiej połowie lat trzydziestych polscy dziennikarze pisali relacje z niemieckich obozów koncentracyjnych. Polska literatura łagrowa nie zaczyna się od Tadeusza Borowskiego. Jerzy Rogowicz i Stanisław Nogaj (na tego ostatniego zwróciła mi uwagę Lidia Ostałowska, która pracowała nad antologią ​reportaży o Śląsku) są autorami zupełnie dziś zapomnianych relacji obozowych. Mało kto wie, że w latach 1936–1937 ośmiu polskich korespondentów wojennych wydało książki o wojnie domowej w Hiszpanii. Do trzeciego tomu trafił fragment reportażu Romana Fajansa. To chyba jedyny polski dziennikarz, który przeprowadził wywiad z Mussolinim. Mało kto wie, że znany przedwojenny sprawozdawca sejmowy Bernard Singer wybrał się w latach trzydziestych do Birobidżanu – żydowskiej „ziemi obiecanej”, którą sztucznie, z marnym zresztą skutkiem, stworzył dla przesiedleńców Związek Radziecki – i przywiózł stamtąd ciekawe sprawozdanie. Mało kto wie, że świetne książki z podróży morskich (typ: kontemplacja reporterska) pisała Ewa Szumańska. Oczywiście cały czas będąc młodą lekarką. Mało kto wie, że na początku swojej publicznej kariery reporterką (określenie, którego nie znosi Wojtek Tochman, a które uwielbiają reporterzy starszej daty) zajmowali się profesor Wiktor Osiatyński i Radosław Sikorski, polityk. Zamieszczamy ich najlepsze teksty. Wielu czytelników zgłaszało, że brakuje im w antologii Szczygła. Wychodzimy im naprzeciw. Jest Szczygieł! Choć nie Mariusz. To reporter, którego podziwiam, a jego żonę znam od lat. Podejrzewamy nawet, że jesteśmy spokrewnieni. Julianna Jonek, która czytała i skracała teksty, a czasem kwestionowała moje wybory, potwierdziła: „Przeczytałam Szczygła i zgadzam się, żeby był twoim wujkiem!”. Chciałem, żeby w trzecim tomie znalazło się także kilka tekstów kontrowersyjnych. Reportaż nie zawsze był przyzwoity. Czasem, zwłaszcza po Marcu 1968 i w stanie wojennym, służył propagandzie. Był narzędziem w rękach władzy, używanym do szerzenia agresji i piętnowania. Także jego autorzy byli narzędziem systemu,

choć prawdopodobnie uważali, że wynajmują mu talent z własnego wyboru. O reportażu Andrzeja Brychta z Republiki Federalnej Niemiec współcześni mówili, że został zmyślony dla władzy. Maria Osiadacz pisała podłe relacje z procesów politycznych, a jej teksty do dziś są doskonałym przykładem retoryki umysłu zamkniętego. Jestem przekonany, że ta część naszej antologii jest pełna cymesów, z których wielbiciele literatury faktu będą bardzo zadowoleni. Oczywiście znów nie obyło się bez trudnych wyborów. Przykład: po zakończeniu drugiej wojny światowej pojawiły się bardzo szybko dwie książki reporterskie o powstaniu warszawskim: Zygmunta Zaremby i Jerzego Pytlakowskiego. Od obu nie mogłem się oderwać. Którą wybrać? Po naradzie ze współpracownicami wybrałem Pytlakowskiego. Zadecydował fakt, że w trzeciej odsłonie naszego zbioru znalazł się także tekst jego syna Piotra. Wydało mi się to piękne, że w jednej książce będziemy mieć reportaże ich obu. W tym tomie, tak jak w poprzednich, również nie grała roli proweniencja polityczna ani światopoglądowa. Wybrałem teksty autorów od lewa do prawa. Trudno o większą odległość niż ta między Joanną Siedlecką a Stanisławem Stanuchem. A jednak znaleźli się pod tym samym dachem, choć lepiej byłoby powiedzieć: między tymi samymi okładkami. Każdy reporter wie, że nie może być obiektywny. Przedstawia swoją wizję, swoją prawdę (historia Jezusa była jedna, a wersje opowieści cztery!) i jako autor antologii uznałem, że tę subiektywną prawdę muszę uszanować, choćby była za bardzo „lewa” albo za bardzo „prawa”. Muszę, jeśli ta praca rzeczywiście ma być kroniką, festiwalem, pomnikiem, przeglądem (określenia z recenzji 100/XX) polskiego reportażu. Czytelnicy poprzednich tomów na pewno zauważą, że moje szkice o reporterach są tym razem nieco dłuższe. Bibliografia też zawiera więcej pozycji. Drodzy Państwo, wciągnąłem się! Otrzymałem dużo sygnałów, że szczegółów biograficzno-​warsztatowych było jeszcze za mało i że ze wstępów mogłaby nawet powstać oddzielna książka. Postanowiliśmy zatem poświęcić sylwetkom reporterów więcej miejsca. W wielu przypadkach ustalenie informacji było trudne. Mogą zdarzyć się więc niezamierzone błędy, choć redaktorka tej książki Magdalena Budzińska była jak podążający w ślad za mną literacki sędzia śledczy. Weryfikowała każdą informację, jeśli tylko dało się ją zweryfikować. Pracy nad trzecim tomem – tak samo jak nad poprzednimi – nie kończę z poczuciem spełnienia. Uważam jednak, że musi to być tom ostatni. Chcę go zadedykować mojemu największemu przyjacielowi. Leonard zmarł nagle kilka miesięcy temu w wieku dwudziestu dziewięciu lat. Był współtwórcą pierwszej i jak dotąd jedynej w Polsce księgarni z literaturą faktu Wrzenie świata. To on kupił mi antologię polskiego eseju XX wieku i powiedział: „Reportaż nie ma swojej antologii i tylko ty możesz taką zrobić”. Był świetnym recenzentem reportaży do obu poprzednich tomów. Mam nadzieję, że i Państwu, i Jemu praca moja oraz Magdaleny Budzińskiej​ i Julian​ny Jonek przypadnie do gustu. Mariusz Szczygieł 13 sierpnia 2015

1910 Bolesław Prus (właśc. Aleksander Głowacki; 1847–1912)

Obsługiwać społeczeństwo

Z Prusem się bawię. Łapię tom jego Kronik, otwieram na chybił trafił i przebiegam stronę wzrokiem, aż trafię na akapit, który mógłbym jako aktualny wydrukować jutro w gazecie. W jego tekstach sprzed stu czy stu trzydziestu lat co chwilę znajduję myśli z dzisiaj. Proszę bardzo: Najmodniejsze dziś prądy umysłowe wyglądają tak, jakby ludzkość w dziejowym pochodzie – nagle straciła drogę. Tłum nie wie, gdzie ma iść, a nerwowe jednostki biegną na oślep przed siebie, szerzą zamęt i powiększają ogólną niepewność. „Kurier Codzienny”, 1894 Sztuka nie jest cackiem, które bawi, ani niańką, która opowiada wzruszające historie. „Kurier Warszawski”, 1885 Prus był mistrzem w tropieniu powierzchownego oglądu świata. „Zdradzał głęboką pracę myśli” – komplementował go Jan Parandowski. Mój ulubiony fragment, w którym Prus podkpiwa sobie z mentalności drobnomieszczańskiej, dotyczy wystawy Aleksandra Gierymskiego w Zachęcie. Nie miała wielkiego powodzenia, ale jak wytłumaczył to pisarzowi znawca sztuki: w obrazach Gierymskiego nie ma idei, a jeśli nie ma idei, nie zainteresuje to prasy, a tym samym publiczności. Co w warszawskiej terminologii znaczy wyraz „idea”? – pyta Prus. – Chodziłem tedy od obrazu do obrazu i głośno formułowałem sobie jego treść, pilnie zważając: którym z nich prasa przyznaje lub odmawia idei. „Jagiełło pobił Krzyżaków pod Grunwaldem” (jest idea). „Urlopnik pobił chłopów pod karczmą” (nie ma idei). „Zamoyski bierze do niewoli Maksymiliana pod Byczyną” (idea jest). „Karbowy zajmuje bydło w polu” (nie ma idei). „Oswobodzicielka Francji Joanna d’Arc wprowadza króla do Reims” (jest idea). „Wyrobnica Joanna prowadzi męża swojego Szymona Króla z karczmy do domu” (nie ma idei). I tak dalej, i tak dalej. Na czym więc polega „idea” w rozumieniu warszawskim? Oto na tym, ażeby: Do zdania formułującego treść obrazu wchodziły wyrazy wspaniałe, samym brzmieniem robiące wrażenie. „Król” – „Krzyżacy” – „Joanna d’Arc” – „matka bolejąca nad śmiercią syna” – „Aleksander Macedoński przebywający wpław Ocean Spokojny” […]. Ale „pastuch” – „Żyd” – „Wisła” – to są wyrazy tak płaskie, żeby gdyby podpisano je pod Madonną Rafaela, upadłaby jej sława, przynajmniej u nas. Frazes, frazes, frazes. Szukamy frazesu w obrazie, poezji, w powieści, w życiu codziennym, w programie politycznym, w samej naturze. Gdyby Gierymski pod swoim obrazem napisał: „Wielkie trzęsienie ziemi, które zwaliło 200 miast”, ściany budynku nie wytrzymałyby naporu widzów […]. Ale że tylko napisał: „Żydzi modlący się nad brzegiem Wisły”, więc ma technikę, tylko brakuje mu „idei”. „Kurier Codzienny”, 1888 Po czym autor felietonu tłumaczy, że Gierymski maluje światło – ono właśnie jest „ideą” jego obrazów. I jest to idea wyższa niż ta dotycząca historii. Na pewno jest nas dwóch – psychofanów Kronik. Drugi to Krzysztof Varga: […] pisał w zasadzie o wszystkim, społecznikostwo jego masochistyczne wręcz było, czytam felieton Prusa o tramwajach w Warszawie i natychmiast zaangażowany jestem całym sercem w sprawę tramwajów stołecznych sprzed stulecia, czytam o rabanie wokół dyrektorstwa warszawskiego teatru – już sobie niezłomne zdanie własne wyrabiam, już do dzisiejszych swarów wokół dyrekcji teatrów

stołecznych przykładam. O czymkolwiek by Prus napisał – ja to od razu na naszą współczesność przekładam. Kroniki były niespotykanym projektem dziennikarskim. Bolesław Prus, równolegle ze swoją pracą nad większymi formami, pisał teksty, które dziś nazywamy Kronikami tygodniowymi, ale które zależnie od pisma nosiły czasem przymiotnik „miesięczne” lub zupełnie inny tytuł, na przykład Sprawy bieżące, Felieton warszawski czy też W miejsce kroniki. Teksty te stały się – jak celnie nazwał to profesor Jerzy Myśliński – nieoficjalną historią epoki. Dla ludzi ówczesnych czasów były „instytucją kulturalną”. Ukazywały się od 1875 roku, a przestały na kilka tygodni przed śmiercią pisarza w maju 1912 roku. Prus przez trzydzieści siedem lat napisał ich około tysiąca stu. Przebił go tylko Stefan Kisielewski, który w „Tygodniku Powszechnym” drukował felietony przez czterdzieści pięć lat. Kroniki Prusa, zebrane po wojnie przez Zygmunta Szweykowskiego, były wydawane przez siedemnaście lat i wyszły w dwudziestu tomach. (Całość jest praktycznie nie do zdobycia. Mam tylko trzy tomy i jeśli ktoś chciałby mi pozostałe siedemnaście sprzedać lub zapisać w testamencie, będę dozgonnie wdzięczny). Nazywa się je felietonami, bo to utwory niedługie, błyskotliwe i prezentujące osobisty pogląd na świat. Z tym że u Prusa w felieton wcielały się i rozprawa, i list, i dialog, i gawęda, i humoreska. Czasem wymyślał sobie rozmówców, na przykład udawał, że spotkał zagranicznych turystów w Warszawie, czasem cytował „wywiady mniemane” czy wymyślone listy. […] z całym naciskiem trzeba jeszcze raz podkreślić – pisał Szweykowski – że literackie opracowanie kronik, ta „przyprawa do zupy” – to najwybitniejszy sukces Prusa kronikarza. Już sam fakt, że umiał on, nie wyczerpując się artystycznie – obsługiwać społeczeństwo przez czterdzieści niemal lat kronikami tygodniowymi – jest pewnego rodzaju fenomenem w dziennikarstwie europejskim, fenomenem, dla którego trudno znaleźć jakieś odpowiedniki. Czterdzieści lat literackiego ujmowania zmiennej fali zjawisk codzienności, czterdzieści lat konstruowania – co tydzień z bieżących, drobnych najczęściej przejawów życia – utworów, które by miały jakieś swe oblicze artystyczne, stanowiły jakieś jednolite całostki! Ileż tu wysiłku kompozycyjnego musiał Prus włożyć: budować przecież jednakowych schematów nie można było stale, bo znudziłyby się rychło! Czasem jednak jego felieton bywał prawdziwym reportażem. Prus przytaczał sceny i dialogi, które rejestrował w trakcie spacerów po Warszawie, niekiedy dał relację z podróży, jak z tej na Wołyń, która trafiła do naszej antologii. Niestety nie mamy zbyt wielu podróżniczych relacji Prusa. Najbardziej znane i najczęściej wydawane są kroniki nałęczowskie, bo „do wód” pisarz jeździł kilka razy. Jednak niechętnie opuszczał Warszawę. Cierpiał na lęk przed przestrzenią. Jego lekarz zapisał, że od najmłodszych lat Aleksander Głowacki był „osobnikiem nerwowym, niezrównoważonym i pełnym sprzecznych uczuć”. Przyczyną tego stanu było sieroce dzieciństwo i kontuzja odniesiona podczas powstania styczniowego. Neurastenia przerodziła się w agorafobię, która pogłębiła się, kiedy grupa studentów zaatakowała go na ulicy za to, że złośliwie opisał ich w Kronikach. Kiedy po dwudziestu latach jeden z winowajców chciał go przeprosić i usiłował się z nim spotkać, pisarz odmówił. „Życie całe mi złamali” – skomentował. Gdy razem z żoną i swoim wychowankiem Emilem Trembińskim w czerwcu 1900 roku wyjechał do Wisły, tak relacjonował ostatni etap drogi: […] całą podróż z Ustronia do Wisły odbyłem z zamkniętymi oczyma, a obecną moją turystowską działalność zamykam w granicach jednego kilo​m etra, niewiele zatem mogę powiedzieć o wszystkich tutejszych pięknościach. W każdym razie jest to okolica niepospolicie ładna i łagodna, nasycona powietrzem czystym i miękkim… […] Żona jest uszczęśliwiona. Można tylko sobie wyobrazić, jak wspaniałe byłyby reportaże Prusa, gdyby droga nie budziła w nim obawy. W opowieści podróżnej z Wołynia natkną się Państwo na frapujący wątek: Żydzi. Stosunek Prusa do Żydów w Polsce był niejednoznaczny. Zależał od momentu jego życia i od momentu w dziejach. W 1877 roku pisał, że najuroczyściej protestuje przeciw nazywaniu Żydów narodem, ponieważ „oni, a raczej ich ciemne masy nie są żadną narodowością, lecz kas tą i materiałem dla tego lub owego społeczeństwa”. Musimy tę kastę, twierdził, rozłożyć, przemieszać z ogółem społeczeństwa i znarodowić. W 1889 roku zapatrywał się na sprawę inaczej: „Czujecie się narodem – owszem bądźcie nim, macie prawo. Bóg tworzy i zachowuje narody i przeciw temu nie myślimy oponować”.

Agnieszka Friedrich z Uniwersytetu Gdańskiego, która przeanalizowała wszystkie teksty Prusa, żeby przekonać się, czy był konsekwentnym obrońcą Żydów, czy ich niesprawiedliwym krytykiem, wyliczyła, że w swojej publicystyce (najczęściej w Kronikach) pisarz trzysta razy przywołał tematy czy wątki żydowskie. Średnio pisał o Żydach co półtora miesiąca. Chwalił ich za wspieranie się, solidarność, samokształcenie, dyscyplinę, wyobraźnię, jednocześnie widząc brak tych cech u Polaków. Ale przestrzegał przed oddawaniem Żydom pola. Kiedy to czytam, mam wrażenie, że uznanie dla Żydów przemieszało się u Prusa z lękiem. Co akurat było bardzo typowe dla jego epoki. I nie tylko dla jego.

Notatki wołyńskie

I

Po całej kuli ziemskiej rozsypali się bracia nasi, Polacy. Spotkać ich można w Moskwie i Berlinie, w Irkucku i Nowym Jorku, nad Renem i Amurem, nie mówiąc o takich rdzennie rosyjskich okolicach, jak: Wołyń, Podole, Ukraina i Litwa. Wszyscy oni tę posiadają wspólność wobec naszego serca i pamięci, że – prawie ich nie znamy, bardzo niewiele o nich wiemy i nader mało interesujemy się nimi. Syto im czy głodno, zimno czy gorąco, żyją i rozwijają się czy też giną bez ratunku – nas to nie obchodzi, zapewne dlatego, że i oni nie zwracają się do nas. A jednak – może i nieźle byłoby nie tylko od czasu do czasu usłyszeć coś od nich, ale – utrzymywać z nimi ciągłe zetknięcie i starać się, ażeby między nami i nimi wytworzył się duchowy prąd myśli i uczuć. My przypominalibyśmy im daleką ojczyznę, za którą każdy Polak tęskni, oni opowiadaliby nam o krajach, ludach i stosunkach, wśród których żyją; my ogrzewalibyśmy ich, oni wzbogacaliby naszą wiedzę. Znajomość obcych ludów jest źródłem bodaj czy nie największej mądrości praktycznej. Oto dlaczegom postanowił napisać kilka słów o Wołyniu, na który spojrzałem jakby przez dziurkę od klucza. Rozumie się, będzie to szkic bardzo niezupełny; w każdym razie lepszy od dzisiejszej niewiadomości, dzięki której wyobrażamy sobie, że poza placem Teatralnym i Alejami Ujazdowskimi nie ma już nic na świecie. Będę więc opowiadał o rzeczach drobnych i osobistych, które jednak może trochę światła rzucą na tamtejszych ludzi i stosunki. Jechałem na Wołyń nie jako turysta, ale – za interesem. Miałem mikroskopijną sprawę pieniężną, która ugrzęzła w bagnach poleskich więcej niż na ćwierć wieku, gdyż nie potrafiłem i nie śmiałem doprowadzać jej do końca. Dlaczego?… Pewien mój znajomy odziedziczył w Turcji dwieście tysięcy franków. Naturalnie pojechał tam co rychlej, bawił kilka lat i… umarł ze zgryzoty, nie ujrzawszy ani jednego para[1]… Inny mój znajomy (działo się to bardzo dawno) miał odebrać paręset rubli na Wołyniu, co w krajach ucywilizowanych załatwia się w ciągu kilku godzin. Otóż wpadł nieborak (z rekomendacji miejscowego ziemianina) pomiędzy rozmaitych koleżeńskich registratorów i sekretarzów, podpisał kilkanaście aktów, siedział ze trzy tygodnie, odebrał tylko połowę należnej sumy, a i tym jeszcze musiał podzielić się z sekretarzami i registratorami. W rezultacie zachorował na serce, potem na cholerę (był to rok epidemiczny) i wrócił z Wołynia chudy jak wykałaczka, przysięgając, że po miliony już by tam drugi raz nie pojechał. Samo słówko „Wołyń” doprowadzało go do wściekłości. Po tym wyjaśnieniu tkliwy czytelnik zrozumie, dlaczego nie kwapiłem się na Wołyń choćby po odzyskanie kilkuset uwięzionych rubli.

Los jednak wyrządza niespodzianki. Pewnego razu zapoznałem się z Wołyniakiem panem Władysławem Osuchowskim (do Osuchowskich mam specjalne szczęście), który bez długich wstępów powiedział: – Daj mi pan plenipotencję, a ja pańskie interesy pozałatwiam. Pan Osuchowski ukończył instytut rolniczy w Puławach, skąd mnie wypędzili[2], co stanowi jedno nasze koleżeństwo; jego małżonka pani Wiktoria Osuchowska jest autorką kilku tomików bardzo miłych nowelek, to znowu drugie koleżeństwo. Nic zatem dziwnego, iż spadłemu z nieba koledze dałem jak najszerszą plenipotencję, ciesząc się w duchu, że to nie ja, tylko on będzie się bawił z sekretarzami i registratorami, nie ja, tylko on przyzna, że na Wołyniu trudno odzyskać swoje choćby najwłaśniejsze pieniądze. Po paru latach już począłem zapominać o dostatkach wołyńskich, gdy nagle mój kochany opiekun daje mi znać, żebym przyjechał – aż do Łucka! Tam zaś, jeżeli nie wszystko, to przynajmniej część „sukcesji” zostanie odzyskana. Kupić – nie kupić… Zebrawszy tedy odwagę, siadłem na maszynę i – dalej do kraju koleżeńskich registratorów! Kto chce przekonać się, w jaki sposób polityka wpływa na krajobrazy, niech przejedzie Koleją Nadwiślańską od Lublina do Kowla. Za Lublinem aż do Buga, na prawo i na lewo, co kilka minut widać wsie, folwarki, fabryki, wielkie sterty zboża, pola starannie uprawne. Zaś od Buga – widok wsi staje się osobliwością, fabryk ani folwarków nie spostrzega się, obok pól uprawnych – wielkie przestrzenie jakby nieużytków czy bagien. Jednocześnie możesz usłyszeć urywek rozmowy. – Ona chce sprzedać grunta leżące przy samej kolei po osiemdziesiąt rubli dziesięcinę i nie znajduje kupca. Słowa te charakteryzują rdzennie rosyjski Wołyń, gdzie Polakom z Królestwa nie wolno kupować ziemi. Z lewej strony Buga w guberni lubelskiej morga gruntu kosztuje sto i dwieście rubli, czasem więcej; z prawej zaś strony, w guberni wołyńskiej, nie chcą dać i czterdziestu rubli za morgę, nawet przy kolei. Toż samo w Galicji: ziemia jest cztery razy droższa aniżeli na Wołyniu. Wystarczy przejść kilkanaście kroków, minąć tylko słupy graniczne, ażeby człowiek znalazł się jak na innej planecie! Przyczyna bardzo prosta: na Wołyniu jedną wiorstę kwadratową zamieszkuje pięćdziesiąt sześć osób, gdy w guberni lubelskiej na tej samej przestrzeni mieszka dziewięćdziesięciu sześciu ludzi, bez mała dwa razy więcej. Że zaś gdzie mniej ludzi, tam i mniej pracy, nic zatem dziwnego, że Wołyń ma jeszcze mnóstwo nieużytków i ziemię o wiele tańszą. Ale Polakom pracować tam nie wolno. Już z tej strony Buga widzieć można ludność małoruską[3]: mężczyźni w kierpcach czy sandałach, przypasanych do nogi w sposób starorzymski w kaszkietach z daszkami, w burych sukmanach do kolan. Szczególna rzecz te ulubione barwy odzieży. Chłop lubelski nosi sukmanę ciemnokasztanowatą koloru końskiego; biłgorajak odziewa się w białą parciankę, więc ma barwę owcy; inteligencja i wielu Żydów noszą się czarno niby krety; inni Żydzi, w chałatach wypłowiałych, przypominają szczury wędrowne, a Małorusin

w swojej burej świtce[4] wygląda na wilka. Wilczych jednak instynktów nie posiada, pomimo że w guberni wołyńskiej ogień co roku wyrządza strat za dwa i pół miliona rubli, stosunkowo do ludności trzy razy więcej niż w Królestwie, z których piąta część pochodzi z podpaleń. A może i więcej niż piąta, albowiem w połowie wypadków przyczyny pożaru nie są znane. Chłopi, których widziałem z okna wagonu, wydawali się mizernymi. Na uwagę, że muszą się źle karmić, odpowiedziano mi: – W północnej części guberni wołyńskiej, gdzie ziemia gorsza, lud istotnie karmi się gorzej, przeważnie kartoflami; ale w południowej części jest co innego. Tam na obiad o ósmej rano człowiek jada barszcz z fasolą, kartoflami, kapustą i kaszą; w południe – chleb i słoninę; na wieczerzę – krupnik i kluski. W każdym razie dla Małorusina podstawą pokarmu jest chleb, gdy w Królestwie chłop na kartoflach opiera swoją kuchnię. Ściemniło się, kiedy pociąg dojechał do Kowla. Na stacji krzyki, bieganina; ktoś wsiada, ktoś wysiada, wielu idzie do bufetu, ale tragarza nie dojrzałbyś przez mikroskop. Wtem słyszę głosy znajome; ktoś chwyta mnie za rękę, ktoś porywa ciężką walizkę… Otóż i znaleźli się przyjaciele: oboje państwo Osuchowscy, a nawet córka ich, panna Marta. – Przyjechaliśmy tu wszyscy, ażeby się pan nie nudził. Istotnie przyjechali o kilkanaście wiorst ze wsi. W parę minut jestem porwany, sprowadzony ze schodów, wpakowany w dorożkę. Pędzimy jak wicher i po przejechaniu dość długiej a nierównej drogi zatrzymujemy się przed Hotelem Krakowskim. Jest to dom parterowy, zwrócony do ulicy bokiem węższym; przez całą długość biegnie korytarz, po jednej i drugiej stronie numery. Państwo Osuchowscy pokazują mi mój pokój; właściciel hotelu, który jest zarazem kelnerem, przynosi wodę… Wnet dowiaduję się, że pochodzi on z Piotrkowa, że płaci rocznie siedemset rubli dzierżawy za hotel, że wiadro wody kosztuje grosz i że na ogół jest bieda. Tymczasem pani wzywa na kolację. Są wędliny z Zadybów i kurczęta z Zadybów, i masło stamtąd; tylko chleb i ogórki kowelskie, a śliwki z Łucka. Wszystko doskonałe, nie wyłączając pieczywa, które podobno wyrabia piekarz warszawski. Byłoby ciekawe dowiedzieć się, czy nie przyjechał tutaj na skutek strajków[5]? – Pan musi być zmęczony, radzimy iść spać – mówią kochani gospodarze. Przed zaśnięciem słyszę huki i łoskoty fajerwerków i bodaj czy nie muzykę w najbliższym kinematografie; ile zaś razy przebudzę się, dolatują mnie gwizdania i ryki syren na stacji kolejowej. Wstaję wcześnie, aby rozejrzeć się w nieznanej miejscowości. Nasz hotel znajduje się na nowym mieście czy przedmieściu; stare miasto leży na wyspie, za rzeką Turią. Na przedmieściu chodniki są z desek, a na niektórych ulicach w piasku można buty zostawić. Przed sobą widzę pusty, brzydki plac, a na nim pomnik w postaci czworościennej piramidy. Co oznacza ten pomnik, w mieście nikt nie wie. Jedni mówią, że jest to pamiątka po cholerze, inni, że w tym miejscu była potyczka Rosjan z Francuzami. Najnowsza zaś wersja opiewa, że jest to pamiątka na cześć męczenników prawosławnych, których…

zamordowali Polacy!… Tak się robią dzieje metodą Iłowajskich[6]. Obchodząc piramidę, na jednej ze ścian przeczytałem niezgrabny napis kredą: „Zdies’ pokoitsia polskij korol, wiecznyj jemu pokoj”. (Tu leży król polski, wieczny mu odpoczynek). I otóż w kraju, gdzie chciano by zatrzeć imię Polski, ta sama nienawiść wywołuje cień – nawet króla polskiego! Dziwne są ścieżki Pańskie. Wlokę się ku staremu miastu. Wszędzie szyldy rosyjsko-żydowskie, z wyjątkiem sklepu Towarzystwa Spożywczego, apteki Fridrichsona i jak już wspomniałem – Hotelu Krakowskiego, gdzie obok napisów urzędowych widnieją polskie. Czy Żydzi więcej aniżeli Polacy dbają o swoje szyldy?… Czy może litery hebrajskie mniej rażą wzrok aniżeli łacińskie? W chwili gdy zastanawiam się, dlaczego tu istnieje tak wiele składów aptecznych i „salonów” fryzjerskich, wymija mnie Żyd ogromny, otyły, z grubym nosem, grubymi wargami, grubymi uszyma, sapiący, nadęty. Jeżeli ten jegomość jest prawdziwym Semitą, ja będę prawdziwym Chińczykiem! Przed mostem, w otwartej bramie ogrodu kilkunastoletnia Żydóweczka sprzedaje owoce. Wziąłem parę sztuk, zapłaciłem i idę dalej. Wtem słyszę głos dziecięcy: – Pastojtie!… Proszu pana!… To Żydóweczka goni mnie, oświadcza, żem się omylił w zapłacie, i zwraca trzy kopiejki. W Kowlu mieszka dwadzieścia sześć tysięcy ludności, wśród której Małorusini tworzą czterdzieści pięć procent zaludnienia, Żydzi czterdzieści trzy procent, Polacy dziesięć procent. Jest to więc miasto małorusko-żydowskie. W ogóle w guberni wołyńskiej na półczwarta miliona ludności żyje: siedemdziesiąt procent Małorusinów, czternaście procent Żydów, niecałe dziewięć procent Polaków i cztery procent Niemców. Wielkorosjanie według źródeł urzędowych tworzą zaledwie cztery dziesiąte procentu ludności, są więc trzydzieści pięć razy mniej liczni aniżeli Żydzi, a sto trzydzieści pięć razy mniej od Małorusinów. Oto rezultat półwiekowej walki z dziesięcioma procentami Polaków. Kraj jak był, tak jest i będzie małoruskim; liczba Żydów nieco wzrosła, a liczba Wielkorosjan dosięgnęła bajecznej cyfry… piętnastu tysięcy osób! Było też o co tyle robić hałasu, tyle pisać zakazów i tyle praktykować prześladowań. Jeżeli projektowana gubernia chełmska tyleż zdobyczy przyniesie „prawdziwej” rosyjskości, to, zaiste, szkoda nie tylko pieniędzy na jej ufundowanie, ale nawet czasu na obrady. […] Wróćmy do podróży. Są ludzie-ptaki i ludzie-drzewa. Ja na przykład lubię kwitnąć na miejscu, a gdy puszczam się w dalszą drogę, choćby do Nałęczowa, już w Jabłonnie miałbym ochotę popasać. A tymczasem jeden z moich przyjaciół dziś jest w Warszawie, jutro w Lublinie, pojutrze pędzi do Petersburga, za miesiąc płynie do Nowego Jorku, wdrapuje się na wierzch trzydziestopiętrowej kamienicy, znowu za miesiąc wpada do Zakopanego, ażeby skoczyć na Zawrat… Jezus Maria, co ten człowiek dokazuje!… Otóż, kiedy po „słabości” w Warszawie powlokłem się do Nałęczowa, zastałem tam

profesora Radlińskiego, znanego historyka, który nie tylko urodził się i ożenił na Wołyniu, lecz wiele po tamtych stronach podróżował. Był w Kowlu, Włodzimierzu, Żytomierzu, Krzemieńcu, Łucku, Dubnie… Boże, gdzie on nie był! Zawrotu w głowie dostawałem na samą myśl o podobnych ekstrawagancjach. Naturalnie, wybierając się do Kowla i Łucka, musiałem takiego człowieka wypytać o drogę i stosunki wołyńskie. Szanowny profesor udzielił mi jak najdokładniejszych objaśnień. Naprzód opowiedział, jak podróżować i którędy, a następnie dał wskazówki dotyczące ludzi. – W Łucku – mówił, pisząc ołówkiem – uda się pan do tych oto osób. Do adwokata Karola Roguskiego, jest to mój szwagier… Niedaleko niego mieszka Romuald Jakubowski, również adwokat, a trochę dalej, za mostem także adwokat Ignacy Rzążewski… O, piszę to panu… Do nich pójdzie pan, opowie swoją sprawę, a już co będzie do zrobienia, oni zrobią z pewnością. Tęgie głowy i porządni ludzie… Innym nie uchybiam, ale tych znam. Uściskałem i wybłogosławiłem szanownego profesora, a nawet miałem zamiar do każdego z tych panów ułożyć inną mowę, tak piękną, ażeby zapaliła całą palestrę łucką do popierania moich trzygroszowych interesów. Lecz gdym wylądował w Kowlu, o czym wyłuszczono w pieśni pierwszej, mowy okazały się niepotrzebne, gdyż państwo Osuchowscy wzięli mnie pod wszechstronną opiekę. Wyjazd z Kowla odbył się z przeszkodami. Przyjechaliśmy na stację, potem, nie znalazłszy jednego z naszych współpodróżników, wróciliśmy do miasta, ażeby w minutę później na łeb na szyję znowu popędzić na stację, gdyż współpodróżny znalazł się, a nawet podobno wcale nie zginął. Gdy wsiedliśmy do wagonu, uwagę naszą zwrócił – niby kamień młyński oparty na dwu ławkach: po chwili dopiero najbystrzejszy z nas odgadł, że jest to pudełko, a raczej pudło… pudlisko… mieszczące w sobie kapelusz damski tego kształtu i wielkości, który już przestał być modnym w Paryżu. Dzięki miłemu towarzystwu droga do Łucka wydała mi się mniej brzydką aniżeli do Kowla. Przy tym słuchałem rozmowy toczącej się między dwoma Rosjanami. Urzędnik sądowy dowodził inspektorowi szkół, że gimnazja nic nie są warte; inspektor starał się przekonać sądownika, że sądy wcale nie zabezpieczają większej własności ziemskiej przed liberalizmem włościan, którzy mogą cudze lasy wycinać, łąki wypasać, nawet snopy z pola zabierać, jeżeli im się tak podoba. Przemknęło mi przez myśl, że jednak w Prusach albo Austrii podobne stosunki nie byłyby możliwymi, gdyż tam każdy wyrębuje tylko swoje drzewa i kosi tylko swoje siano. Co kraj, to obyczaj. Przez okno widziałem ładne lasy, nawet dębowe, rozległe łąki, kilka wsi. O jednej z nich powiedziano mi, że właściciel posiada trzysta dziesięcin ziemi (około sześciuset morgów) w stu kawałkach!… Proszę sobie wyobrazić, jak łatwe musi być przenoszenie roboty z jednego kawałka na drugi, z drugiego na trzeci, z dziewięćdziesiątego na dziewięćdziesiąty pierwszy!… a każdy w innej stronie, może o parę wiorst oddalony od reszty!

Takie pokawałkowanie i pomieszanie gruntów swoich z cudzymi, najczęściej włościańskimi, nazywa się „szachownicą” i stanowi klęskę nie tylko Wołynia, ale i Królestwa Polskiego. Ale o tym później. W drodze oświadcza mi pan Osuchowski, że nie będę rezydował w hotelu, ponieważ chce mnie wziąć „na garnuszek” mecenas Roguski, którego rodzina bawi jeszcze na wsi, a on mieszka sam jak pustelnik. Okropnie nie lubię być gościem; gdym jednak pomyślał, jak daleko znajduję się od Warszawy i Nałęczowa, ogarnęła mnie taka tęsknota do serc życzliwych i taka trwoga przed zagadkową przyszłością, że milcząc, zgodziłem się na wszystko. Ledwiem wysiadł na stacji, ujrzałem przed sobą człowieka z niezwykle mądrą twarzą, na widok którego chciałem zawołać: – Wiem!… Jesteś pan nieboszczykiem Anczycem[7], autorem Pieśni ​Tyrteusza… Ale tajemniczy nieznajomy uprzedził mnie. – Jestem Roguski – rzekł – i pozwoli pan… Nie tylko pozwoliłem, ale, cichy jak jagnię, wsiadłem do dorożki. Mój nowy opiekun miał tak łatwe obejście, iż w półtorej minuty zdawało mi się, że znam go przynajmniej od stu tysięcy lat. O czym rozmawialiśmy, nie pamiętam; przez całą bowiem drogę torturowała mnie myśl: skąd pan Roguski, szwagier profesora Radlińskiego, dowiedział się o moim przyjeździe do Łucka i na zasadzie jakich telepatycznych kombinacji odgadł, że ja będę zdrowszy i śmielszy w jego domu, aniżeli gdybym stanął w hotelu?… Skąd?… Jest to jedna z zagadek, wobec których człowiek pochyla głowę i mówi sobie: ignoramus et ignorabimus[8]. Nieskończenie długą ulicą jechaliśmy do najstarszej dzielnicy Łucka. Minęliśmy most, potem trochę pod górę między dwoma rzędami sklepów, potem skręciliśmy i nagle – ujrzałem obraz niecodzienny. Na prawo ogromny biały kościół, przy nim wielki plac; na lewo, gdzieś w głębi wysoka czerwona baszta i mury zamku, w którym niegdyś Witold przyjmował Jagiełłę, cesarza Zygmunta, wielkiego księcia moskiewskiego i króla duńskiego. A nareszcie między zamkiem i placem kościelnym gromada ładnych dworków parterowych z ogrodami. Słowem, na niewielkiej przestrzeni – dramat, sielanka i modlitwa. W jednym z tych dworków mieszka pan Roguski; tu dostałem wygodny pokój z widokiem na basztę. Jej chorobliwie czerwony kolor i szczątki okien, przypominających trupią głowę, pobudzały mnie do marzeń smutnych i dziwacznych. […]

III

Plan Łucka, jeżeli nie zawodzi mnie wyobraźnia, przypomina liść z długim i pogiętym ogonkiem. Ogonek tworzy ulica, łącząca dworzec kolejowy z miastem; zaś funkcję liścia spełnia Stare Miasto zbudowane na wzgórzu i oblane rzeką Styrem. Stare Miasto, gdzie wznosi się kościół katolicki, szkoła rządowa, poczta, szczątki zamku, więzienie i grupa dworków, posiada nie najgorszy bruk, chodniki, zdaje się, betonowe i wygląda dosyć czysto. Świeżego powietrza nie powinno by tu braknąć ze względu na obfitość ogrodów przeważnie owocowych. Ten prowincjonalny wygląd nie przeszkadza Łuckowi posiadać oświetlenia elektrycznego; choć nie wiem, czy gazowe nie byłoby korzystniejsze. Łuck nie jest drogi. Na przykład dom, posiadający ogródek, przedpokój, kuchnię, pięć sporych komnat, a wśród nich salon, gdzie zbierało się po siedemdziesiąt do stu osób, dom ten, jeżeli mnie pamięć nie myli, wypuszcza się za siedemset rubli rocznie. Biuro Towarzystwa Wzajemnego Kredytu zajmuje pierwsze piętro przy głównej ulicy, a płaci tysiąc rubli rocznie. Dalej: funt mięsa wołowego kosztuje dziesięć kopiejek, polędwicy – piętnaście kopiejek, chleba – trzy kopiejki. Kartofle sprzedaje się po pięć kopiejek garniec, funt masła dobrego w zimie za czterdzieści dwie kopiejki, w lecie można mieć i za dwadzieścia pięć kopiejek, sążeń sześcienny drzewa po dwadzieścia pięć rubli, tysiąc sztuk cegieł po dwanaście rubli. Trzeba dodać, że pieczywo jest zupełnie dobre, a kiełbasa znakomita; nie pamiętam, ażebym kiedy jadł lepszą. Ale – nie ma róży bez cierniów! Miasto, położone w pięknej okolicy, posiadające ruiny zamku, elektryczność i „taką” kiełbasę… to miasto poi się wodą ze Styru, którą każdy ostrożniejszy człowiek musi przegotowywać. Wodę rozwożą beczkami; za rubla miesięcznie można mieć kilka wiader dziennie. Na wypadek cholery Łuckowi grożą ciężkie czasy, więc zasługuje na wzmiankę czyn pana Rzążewskiego, który przy swoim domu kazał wywiercić studnię abisyńską[9]. Wprawdzie jest głęboka na trzydzieści siedem sążni, ale wydaje dobrą wodę i kosztuje zaledwie kilkaset rubli. Latem łuckowianie i nadobne towarzyszki ich życia kąpią się w Styrze, zimą w mieszkaniach, o ile kto ma ochotę; łaźnia ciepła tylko jedna upiększa miasto. Bracia nasi, jak długa i szeroka jest dawna Polska, nie przepadają za schludnością, co w smętny sposób wyróżnia ich od Rosjan, a szczególniej od Prusaków. Łuck liczy dwadzieścia dwa tysiące mieszkańców, a wśród nich Małorusinów dziesięć procent, Polaków pięć procent, Żydów osiemdziesiąt pięć procent!… Jest to więc gród w pełnym znaczeniu wyrazu – żydowski; prawie wszystkie sklepy należą do nich, cały handel znajduje się w ich rękach… Przepraszam, są też i polskie sklepy: skład apteczny pana Kabzińskiego, apteka pana Złocińskiego, Hotel Starowołyński i sklep spożywczy. Jest nawet i sklep, zdaje się, że Rusina, a jego właściciel, pan Walentij Dziegieć, przyozdobił go takim szyldem:

„Prodaża ikon, kartin i drugich swiaszczennych priedmietow”[10]. W liczbie owych – „i drugich świaszczennych predmietow” zauważyłem szpagat, beczkę węgli, kilka brenerów[11] i knotów do lamp, słoik sucharków, podwiązki i żelazko do włosów. W innym sklepie, zapowiadającym „bakalie i galanterie”, widzieć można: nici, igły, bibułę i śledzie; jeszcze w innym zauważyłem „obuwie warszawskie” wyrabiane – w Sokołowie siedleckim… Te sklepy należą już do starozakonnych. Osiemdziesiąt pięć procent Żydów w mieście, leżącym na ziemi małorus​kiej, czy to nie obraz dysharmonii i dysproporcji społecznej? Znamy ludzi, którzy mają sztuczne oczy, sztuczne zęby, sztuczne nogi. Prawda, że dorobiony organ jest na pozór lepszy od żadnego; niemniej prawdą jest, że takie sztuczne organa nie spełniają należycie swej roli i nie są bezpieczne; owszem, mogą narazić posiadacza na stratę drugiej, całej nogi albo na chroniczne zapalenie zdrowego oka. Handel jest sercem ekonomicznego życia narodów, a ponieważ Żydzi za wszelką cenę pragną handlować, a w żaden sposób nie chcą nawet złagodzić swego separatyzmu, cóż stąd wynika? Że my, społeczeństwo polskie czy rus​kie, mamy sztuczne serce, nie nasze! Innymi słowy – jesteśmy narażeni na wszelkie klęski, wszelkie nieszczęścia, połączone z posiadaniem cudzego, a tak ważnego organu. I niechże się dziwią Żydzi, że obecnie najważniejszą sprawą dla nas jest wytworzenie naszego handlu, czyli naszego serca, bez którego tym ciężej, tym trudniej nam żyć, im bardziej zagęszcza się ludność, im większych doznaje ograniczeń. Nam nie przeszkadza ani Zakon Mojżeszowy, ani Talmud, ani język hebrajski czy zepsuty niemiecki. Ale groźnym dla nas jest to, iż posiadamy cudzy system krwioobiegowy, który w dodatku tak się wzmocnił, że już zaczyna wymyślać nam i grozić. Otóż Żydzi, duszący siebie i nas w Królestwie Polskim, na ziemiach litewskich i ruskich, gdyby mogli rozlać się po całym państwie rosyjskim, tworzyliby niecałe cztery procent ogółu ludności. Wówczas przestaliby być niebezpiecznymi i może staliby się pod niejednym względem korzystnymi. Słyszałem kiedyś od Rosjan i Polaków, mieszkających w głębokiej Rosji, że na przykład wielkorosyjskie „kułaki” są bez porównania gorszymi lichwiarzami od Żydów i że tam, gdzie Żyd wejdzie, zniża się stopa procentowa od pożyczek. Żydzi też zupełnie inaczej traktują Wielkorosjan aniżeli nas i Rusinów. Pomimo zabaw kiszyniowskich[12] i im podobnych Żydzi po prostu – kochają Wielkorosjan, niby młoda oblubienica namiętnego małżonka, choć zrobił jej nieprzyjemność. Wielkorosjan, którzy są zdobywcami, panami i władcami tego kraju i jemu przyległych, Wielkorosjan, wobec których wszystko powinno się giąć, jeżeli nie padać na twarz, ani w Łucku, ani w łuckim powiecie – nie ma z wyjątkiem urzędników. Tak twierdzą źródła urzędowe. I znowu człowiek wpada w zamyślenie i nie może powstrzymać się od uwagi: jakiż to dziwny naród pomimo niewątpliwego geniuszu!… Z wielkim trudem i po wiele razy zabierali terytoria, ażeby – wśród nich nie mieszkać; z wielkim gniewem niby to wypędzają Żydów, a Żydów jest osiemdziesiąt pięć procent, w tym samym Łucku,

w którym nie ma Wielkorosjan!… Pastwią się nad Polakami, uważają ich za najstraszniejszych nieprzyjaciół, a tymczasem Polaków w Łucku jest pięć procent, a dziewięć procent w powiecie, zatem mniej aniżeli Żydów, a prawie tyleż co Niemców. Wielkorosjanie są niewątpliwie gorliwymi chrześcijanami i Słowianami, gdyż za chrześcijan i Słowian niejednokrotnie krew przelewali, a mimo to – robią wszystko, co można, ażeby chrześcijańską i słowiańską ludność polską oddać w niewolę Żydom. Żydzi zwalczają Polaków naprzód tym, że każdy z nich umie czytać, pisać i rachować, a następnie, że posiadają mnóstwo stowarzyszeń. Tymczasem Polakom ciągle zamykają się jakieś stowarzyszenia (choćby na przykład oficjalistów rolnych) i zakazano im uczyć się w rodowitym języku. W czasach „wolnościowych” z niemałym trudem założono w Łucku trzy szkółki polskie, a oto nie ma z nich dzisiaj ani śladu i nawet ochron dla czuwania nad małymi dziećmi nie wolno zakładać Polakom… Kiedy Mickiewiczowski Farys, upojony bezmiarem pustyni, woła: „Wytężyło się me oko tak daleko, tak szeroko, że więcej świata zasięga, niż jest w kole widnokręga”, albo: „Wyciągnąłem ku światu ramiona uprzejme, zda się, że go ze wschodu na zachód obejmę” – to w tych i tamtych słowach streszcza jakieś niezmierne dążenie duszy wielkorosyjskiej, o której my wcale nie mamy pojęcia. W tej duszy tkwi coś niby głód przestrzeni: jak najwięcej przestrzeni, jak najwięcej miejsca, jak najwięcej ziemi! I nawet nie po to, ażeby z niej ciągnąć zyski, lecz – aby ją posiadać, obejmować „ze wschodu na zachód”, wyciągać ręce poza wszelki istniejący horyzont. Przypomnijmy opanowanie Syberii, a choćby tylko dobrowolne przejście tych tysięcy wiorst od Uralu do Oceanu Spokojnego, od Chin do Oceanu Lodowatego. A zbudowanie kolei syberyjskiej, przeszło siedem tysięcy wiorst, wśród przerażającej pustki?… A wznoszenie mostów na rzekach, których czasem drugiego brzegu nie widać?… Przecież to są nadzwyczajne dzieła, godne piramid egipskich. I kto wie, czy gdyby te wysiłki twórczego geniuszu, trudów ręcznych i te masy kapitałów skierowano na przykład do pracy rolnej w guberniach wielkorosyjskich, czy kraje te nie opływałyby w dostatki, jak dziś w razie nieurodzaju są ojczyzną nędzy? „Daremnie – mówi Farys – palma zielona z cieniem i owocem czeka: ja się wydzieram z jej łona”. Tę Farysowską żądzę przestrzeni obok pogardy pracy i jej owoców doskonale charakteryzują dwa przykłady. Miałem przyjemność poznać w Łucku pana Skorupskiego, adwokata, który przed kilkoma laty był rejentem i bodaj czy nie sędzią śledczym aż w Aleksandrowsku. Jest to miejscowość guberni archangielskiej, leżąca nad Oceanem Lodowatym, już w granicach koła biegunowego północnego, miejscowość, kędy najdłuższa noc i najdłuższy dzień trwają po kilka tygodni, gdzie ziemia jest absolutnie pozbawiona trawy, gdzie „parkiem miejskim” nazywa się pięć brzózek, z trudem zasadzonych na zimnym i skalistym gruncie, i gdzie nareszcie cała ludność składa się z sześciu czy siedmiu urzędników i dw óc h kolonistów! … Jużci utrzymanie takiej osady coś kosztuje państwo, a jaki pożytek?… Chyba ten, że Rosja aż tu dosięgła ręką.

Prawie współcześnie zdarzył się inny wypadek. W Krzemieńcu (gubernia wołyńska) istnieje materiał opałowy: lignit[13], doskonały kamień wapienny i tak wyborny piasek, że można by z niego wyrabiać szkło dorównywające czeskim. Otóż przed laty zgłosiła się tam kompania francuska z propozycją, że będzie kopać lignit, wypalać wapno i wyrabiać szkło, wszystko na dużą miarę. Jakoż przeprowadzili Francuzi badania wstępne, wydali ze sto tysięcy franków, lecz generał-gubernator Drenteln nie zgodził się na dalsze prace z powodu bliskości granicy. Na Krzemieńcu Rosja już trzyma rękę, ziemia jest, zatem – niczego nie trzeba. Jak wygląda ostateczny rezultat tego rozmachu, który nacjonaliści nazywają „polityką skupiania ziemi”, a ja ośmielam się uważać za farysowski głód przestrzeni? Tak, że gdy w całej Europie skupia się ludność i jej praca, Wielkorosjanie – ludność swoją rozpraszają. W Belgii na przykład mieszka dwieście pięćdziesiąt osób na kilometrze kwadratowym, w Saksonii trzysta osób, zaś w Rosji europejskiej tylko dwadzieścia trzy, a w całym państwie siedem osób na kilometrze. Innymi słowy: jaką może być praca w Rosji, jaką wydajność ziemi, jeżeli na tej samej przestrzeni jest trzydzieści pięć razy mniej sił pracujących aniżeli w Belgii, a czterdzieści trzy razy mniej aniżeli w Saksonii?… Pomimo to Wielkorosja wciąż i wciąż wysyła swoich ludzi na północ i południe, wschód i zachód, nie tylko jako rolników, ale jako inżynierów i nauczycieli. Emigracja, ciągły upust najzdrowszej krwi, co my uważamy za nieszczęście narodowe, tam dokonywa się dla przyjemności, pod hasłem: Niczego![14] Toteż nawet w rzadko zaludnionej guberni wołyńskiej i pomimo naganki przeciw Polakom ludność wielkorosyjska tworzy zaledwie pół procent ogółu mieszkańców, dziesięć razy mniej aniżeli Niemcy!

IV

W ciągu kilkudniowego pobytu niewiele mogłem porobić znajomości w Łuc​ku; mimo to zastanowił mnie duży stosunkowo procent fizjognomii, które – już gdzieś znałem. Widziałem czy zdawało mi się, że widzę podobieństwa: do Władysław Anczyca, profesora Chrzanowskiego, Juliana Wieniawskiego, dziekana Brodowskiego, Gawalewicza, a nareszcie do jednej z figur przedstawionych w Unii Matejki. Owo podobieństwo nie tyle polega na rysach, ile na grze fizjognomii. Skłonny byłbym przypuszczać, że u członków tego samego narodu, pod wpływem jednakowych uczuć, muskuły twarzy kurczą się mniej więcej w podobny sposób. „Rysy” i „gra fizjognomii” to dwie rzeczy zupełnie różne. W Berlinie na przykład widywałem twarze junkrów pruskich, przypominające rysami szlachtę polską, lecz różniące się „wyrazem”. Rys y – to rasa, w yr a z – to narodowość. Cóż więc znaczy podobieństwo niektórych mieszkańców Łucka do niektórych warszawiaków?… Chyba to, że i jedni, i drudzy są niewątpliwymi Polakami. Na Wołyniu istnieje polskość nie tylko językowa, ale – że tak powiem – anatomiczna, może dokładniej: mimiczna. Uspokoiwszy się w ten sposób co do egzystencji Polaków, zobaczmy, w jaki sposób oni tu żyją, jakimi są… Rozumie się, że będzie to szkic bardzo niedokładny i pobieżny. W Łucku mieszka Polaków przeszło tysiąc dwustu, w powiecie prawie dwadzieścia cztery tysiące; jest więc ich za mało, ażeby okolice te można było nazywać polskimi, lecz jest tylu, że mogliby żyć wygodnie, doskonalić się i zdobywać szacunek u obcych. Podstawą osobistego i narodowego bytu jest – praca, praca umiejętna, twórcza, ciągle potęgująca się. Dzisiejszy Europejczyk w każdym kierunku pracuje więcej, dokładniej i mądrzej aniżeli jego przodek choćby sprzed stu lat. Otóż polska praca w Łuckiem stoi niezbyt świetnie. Handlem zajmują się Żydzi, rękodziełami też Żydzi, zaś Polacy, jeżeli odznaczają się, to chyba w produkowaniu materiałów pokarmowych (pieczywo, wędliny). Już na przykład zduństwo jest fuszerskie, tak dalece, że pan R. do nowo budowanego domu musiał sprowadzić zduna z Warszawy i – jest z roboty zadowolony. Już chciałem wyśpiewać hymn na cześć pracowników warszawskich, gdy opowiedział mi pan J., że pewnego razu, wysławszy celem naprawienia powóz do Warszawy, otrzymał koła z niewysuszonego drzewa, które wnet rozleciały się. Zrobiła to jedna z firm pierwszorzędnych. W rolnictwie także nie Polacy są najlepszymi pracownikami, ale Niemcy i Czesi. Włościanin czy drobny eksszlachcic polski gospodaruje nieco lepiej od włościanina małoruskiego, który, biedaczysko, nie ma się czym chwalić, chociaż według opinii pana B. Felińskiego Małorusin jest zdolny, pracowity i ma popęd do ulepszeń. Ważną dźwignią pracy tutejszej jest Towarzystwo Wzajemnego Kredytu, które

przemysłowcom, rękodzielnikom, handlowcom i rolnikom udziela kredytu. Towarzystwo działalność swoją zaczęło bardzo skromnie, od jednego pokoiku; dziś zajmuje okazały apartament i ma obrotu około szesnastu milionów rubli rocznie. Założycielem instytucji był świętej pamięci Kuczyński, jednym z kierowników jest pan Kabziński, królewiak, odznaczający się zdolnościami finansowymi. Na moje pytanie, czy Polacy nie dadzą się Żydom i czy kiedy nauczą się handlu – pan Kabziński odpowiedział: „Już się uczą i już się nie dają”. A oto nazwiska pozostałych członków zarządu: panowie Roguski, Jakubowski, Feliński, Zajkowski, Rzążewski, Omieciński, Czekmarew. Buchalterem jest pan Godlewski, kasjerem – autentyczny hrabia Iliński i dobrze spełnia obowiązki. Nie umiem opowiedzieć, jak mnie cieszą nazwiska Polaków, zajmujących się działalnością praktyczną, i jak pragnąłbym każde z nich wymienić. Na nieszczęście dla mnie, a na szczęście dla tamtejszego społeczeństwa jest jeszcze czterdzieści pięć osób „upołnomoczennych”[15], dla których już nie mam miejsca! W każdym razie coś zaczynają robić te „Polaki”. Niedaleko Towarzystwa Wzajemnego Kredytu mieści się klub: Dom Polski, który ma prawo, przynajmniej teoretyczne, urządzać zabawy, odczyty, koncerty, widowiska dramatyczne. Instytucja ta podobno nie odznacza się ruchliwością już z powodu utrudnień natury administracyjnej, już z winy pewnych grup inteligencji polskiej mieszkającej na wsiach. Bale nie udają się jakoby z powodu niechęci nadobnych ziemianek, wśród których krąży aforyzm, że „nie można się bawić z takimi, co pracują”. Bracie Polaku! Na miłość Boską, nie wygłaszaj tego rodzaju aforyzmów, wyprzysięgnij się ich, gdyż nawet pracowity zamiatacz ulic jest miliony razy więcej wart od próżnującego arcyksięcia. Ród zaś, który lekceważyłby pracę, ma przed sobą w drugim, a najdalej w trzecim pokoleniu te oto kresy: samobójstwo, szpital obłąkanych, kryminał. Czcij zatem i przykładaj się do niej całym sercem, całym rozumem, gdyż tylko ona daje godność jednostkom i może dźwignąć naród jak nasz ze wszystkich stron atakowany. Bolesław Prus, Kroniki, oprac. Zygmunt Szweykowski, t. 20, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970, s. 293–298, 306–318

1919 Edward Słoński (1872–1926)

Przyjrzeć się żołnierzowi

Odkąd wygasły prawa autorskie do jego twórczości, wiersze, powieści i opowiadania Słońskiego można kupić w wersji elektronicznej nawet za złotówkę. Nie mam pojęcia, czy cieszą się powodzeniem, ale na pewno miały jednego czytelnika. Edward Słoński najbardziej zaskoczył mnie swoimi pomysłami na bohaterów. W opowiadaniu Pajac (1907) bohater sklejony z papieru wisi za szybą wystawową sklepu z zabawkami. Przez rok poznał życie ulicy, a patrząc na słup ogłoszeniowy, nauczył się czytać w dwóch językach (w domyśle: rosyjskim i polskim). Wciąż nie mógł jednak pojąć, dlaczego o tej samej rzeczy ludzie piszą dwa razy. Pewnego dnia dzieci przestały do niego przychodzić, wszystkie sklepy zamknięto, a na drzwiach naklejono jakieś kartki. Ulicami defilowali żołnierze. Ale któregoś razu pajac znów zobaczył dzieci – szły w pochodzie prowadzonym przez sześcioletniego chłopca. Na ich widok z bram wybiegli uzbrojeni ludzie i… pajac stracił przytomność. Ocknął się wśród kawałków rozbitej szyby, przygnieciony ciepłym, miękkim ciężarem. Leżał na nim chłopiec, a z jego piersi na twarz pajaca spływała krew. W opowiadaniu Drewniany człowiek (też 1907) bohater w szarej pelerynie i kapeluszu nasuniętym na oczy irytuje gości baru mlecznego, do którego codziennie przychodzi na kawę. Nogi stawia ciężko, a ręce chodzą mu jak zegarowe wahadła. Twarz nigdy niczego nie wyraża. Narrator go nie znosi, ale pewnego razu spoglądają sobie w oczy i odtąd szklane spojrzenie nieznajomego zaczyna go prześladować. Przez przypadek nawiązują rozmowę, ale nieodgad​niony człowiek „zawsze ma ze sobą kamienną obojętność”. Aż do ​m omentu, gdy bierze do ręki setny numer „Robotnika”. Widzi pan, nie należę do żadnej partii… ale… niech pan mnie zechce zrozumieć… ta mała, niechlujnie zadrukowana szmata papieru – to ofiara, to poświęcenie… te litery – to krew i głód ludzi… Zapał ujawniony nagle przez człowieka w pelerynie sprawia, że rozmówcy zbliżają się do siebie. O zmroku nieznajomy wyjawia narratorowi swoją tajemnicę: […] nie jestem człowiekiem żywym, jestem tylko genialnie zrobioną imitacją człowieka, maszyną z drzewa i żelaza… Nie wiem, kto i po co mnie zrobił, wiem tylko, że zrobił dobrze. […] Niech pan mnie samego zostawi… dorożką wrócę do domu – jestem wzruszony i rozbity, a boję się, żeby rosa wieczorna nie zepsuła mojej politury. W następnych dniach spotykają się jak dawniej, ale już nie rozmawiają. Pewnego razu do lokalu wpada kilku chłopców z gazetami, wykrzykują: „Socjalistyczne pismo »Robotnik«!”. Tuż obok siedzi elegancki pan w cylindrze i z fajką w ustach. Chwyta jednego z chłopaków za ucho i kopniakiem wyrzuca go za drzwi. Wtedy z drewnianym człowiekiem zaczyna dziać się coś dziwnego: brzęczą ukryte mechanizmy, ślepe oczy buchają płomieniem, a drewniane usta kłapią głośno. Mężczyzna sunie prosto na pana w cylindrze, roztrąca siedzących, przewraca krzesła. Upada na niego całym ciężarem. Słychać tylko cienki głos napadniętego i dzwonienie pękających sprężyn. Za chwilę ujrzałem porozrzucane w nieładzie pod stołami i krzesłami kawałki mojego drewnianego przyjaciela. A nazajutrz w jednej z najpoczytniejszych gazet wyczytałem te słowa: „Zbrodnicza działalność skrajnych żywiołów. […] Dziś znowu z oburzeniem najwyższym notujemy ohydny zamach na życie ogólnie szanowanego mecenasa X”. Jak pisał o Słońskim Jarosław Iwaszkiewicz, był to „stary warszawski nacjonalistyczny socjał z PPS”. I dodawał: „Miał malutką bródkę, okulary czy pince-nez i był zawsze w dobrym humorze”. „W 1905 pachniała mu jak czerwony gwoździk niedoszła rewolucja rosyjska” – wspominał go kolega dziennikarz Czesław Jankowski. Edward Słoński, dziś literat zapomniany, w Słowniku literatury polskiej XX wieku pojawia się w zaskakująco wielu hasłach, na przykład: GR O TESKA, bo występują u niego motywy poczwar, widm, obłędu, szaleństwa, halucynacji;

LITER ATUR A D LA D ZIEC I I MŁO D ZIEŻY, bo napisał dla nich cykl powieści fantastycznych z pierwszą wojną światową w tle; MŁO D A PO LSKA, bo jego utwory poetyckie były przejawem ostatniej fazy tego okresu; R EW O LUC JA A LITER ATUR A, bo jego powieść Partia (1911) zawiera motyw upadku i klęski moralnej ucznia pochłoniętego przez wypadki rewolucyjne, którego sąd partyjny skazuje na śmierć; TO PIKA C HR ZEŚC IJAŃSKA, bo w jego wierszach pojawia się obraz Matki Boskiej; TO PIKA TR AD YC JI NAR O D O W YC H, bo w jego poezji dominuje motyw powstania i ofiary; „ŚW IAT”, „SFINKS”, bo były to pisma, w których drukował; W O JNA ŚW IATO W A A LITER ATUR A W KR AJU, bo pisał wiersze wojenne. Między wrześniem 1914 a wrześniem 1918 – przypominał po śmierci Słońskiego krakowski „Czas” – nie było w Polsce popularniejszego poety nad Edwarda Słońskiego. Każdy jego wiersz chwytano momentalnie – na pocztówki! I któż go nie czytał? Wiele stało się pieśniami wojskowymi. Najbardziej znany – Ta, co nie zginęła…, wydrukowany w 1914 roku w „Tygodniku Ilustrowanym” – obiegł całą Polskę pod zaborami. Dotarł do Polaków walczących pod niemieckim, rosyjskim i austriackim sztandarem. Najlepiej wyrażał dramat podzielonego narodu zmuszonego do bratobójczej walki: Rozdzielił nas, mój bracie, zły los i trzyma straż – w dwóch wrogich sobie szańcach patrzymy śmierci w twarz. W okopach pełnych jęku, wsłuchani w armat huk, stoimy na wprost siebie – ja – wróg twój, ty – mój wróg! […] wciąż na jawie widzę i co noc mi się śni, że Ta, co nie zginęła, wyrośnie z naszej krwi. Ojciec poety był drobnym właścicielem ziemskim w Zapasiszkach koło Dyneburga. Edward skończył gimnazjum w Wilnie, a potem szkołę dentystyczną w Warszawie. Za udział w manifestacji ku czci Kościuszki w 1894 roku trafił do więzienia i został skazany na zesłanie. Kiedy wrócił do Warszawy w 1900 roku, ponownie aresztowano go za działalność konspiracyjną i udział w demonstracjach. W Warszawie osiadł znów dopiero w 1906 roku. I to wtedy – jak pisze w szkicu o Słońskim Paweł Mielczarek – zaczęła się jego kariera bywalca kawiarnianego, którą z osobliwą zręcznością łączył z praktyką dentystyczną, działalnością konspiracyjną oraz pisarstwem. Był dentystą, ale nazywano go „dekadentystą”. Wacław Grupiński wspominał, że Słoński był „nieformalnym założycielem i beztytularnym prezesem bezstatutowego klubu” zwanego Akademią Literatury, dla którego „jako siedzibę ustanowił przechodni pokój w cukierni warszawskiej nijakiego Mücka, w narożnym domu przy ulicy Nowy Świat. […] wszyscy lgnęli do pana Edwarda. Na jego skinienie kelner Bolesław, chudy, anemiczny człeczyna, roznosił pączki, faworki, ciastka”. W czasie pierwszej wojny Edward Słoński walczył w Legionach, do 1921 roku służył w wojsku w wydziale propagandy. Jesienią 1919 roku wyjechał jako reporter na niedawny front rosyjsko-niemiecki niedaleko Baranowicz oraz do zdobytego w wojnie polsko-bolszewickiej Mińska, skąd pisał dla „Tygodnika Ilustrowanego”. W sierpniu 1919 roku Mińsk, przez kilka miesięcy stolica Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, został odbity przez wojsko polskie. 17 września utworzono tam okręg miński Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich. Słoński wybrał się w drogę do Baranowicz i Mińska kilka dni później. Miasto nie należało do Polski długo, bowiem na mocy traktatu ryskiego zostało oddane Białoruskiej SSR , a w 1922 roku weszło w skład nowo pow​s tałego ZSR R . Oto dwa fragmenty reporterskiej wyprawy poety na niedawne fronty. A przy okazji opowieść o zachwianej tożsamości polskiego żołnierza, który musiał walczyć u boku wroga. Kontynuacja słów z wiersza: „ja – wróg

twój, ty – mój wróg!”…

Polska wojna (Z wycieczki na front)

Jest pomiędzy Kosowem, małą stacyjką kolei żelaznej łączącą Brześć z Mińskiem, a Baranowiczami zielona pustynia, pełna polnego zielska i jakichś kwiatów lichych, jakby od słońca spłowiałych, pustynia rowami strzeleckimi poryta i drutami kolczastymi najeżona. Siedzą tam tu i ówdzie na mogiłach bezimiennych, jak grusze na miedzach, białe krzyże żołnierskie, nieociosane, prowizoryczne. Są tam, zamiast siedzib ludzkich, ledwie widoczne dla oka, zamaskowane nierównością gruntu, długie korytarze podziemne, krecie jakieś czarne przejścia, do których tak niedawno jeszcze pod gradem kul świszczących zaglądała tylko śmierć. Ta pustynia to rosyjsko-niemiecki front sprzed paru lat. Tu stały na wprost siebie pod osłoną ciężkich dział, najeżone karabinami maszynowymi dwie wrogie sobie chwilowo, a nam zawsze potęgi, dwa wielomilionowe kolosy, niszczące z perfidną umiejętnością z obu stron poza sobą nasz dobytek i naszą kulturę. Wolno, wolniutko sunie nasz pociąg w różowej zorzy wschodzącego słońca przez te zielska wybujałe nad miarę i dotąd kosą nietknięte. Zdezelowana, stara maszyna sapie jak człowiek zmęczony. Szary jakiś ptaszek zerwał się spod kół i poszybował w błękity. Patrzymy przez okno – ja i porucznik artylerii. Porucznik, jeszcze młody chłopak, ma śniadą twarz i czarne jak węgiel oczy. Czarnymi jak węgiel oczyma goni ptaszka po niebie. Jeszcze go widać, poruczniku, jest nad tym białym krzyżem, drży w czerwonym słońcu jak mała, czarna muszka. – Tak jest, teraz go widzę… – woła porucznik. Wolno, wolniutko posuwamy się naprzód. Nagle na wzgórku wyrasta rzadki i niski zagajnik – karłowate drzewka, oskubane, nierówne. – Tu stały nasze armaty – mówi porucznik. – Nasze? – pytam zdumiony. – Przecież tu był front niemiecko-rosyjski. – Tak jest, niemiecko-rosyjski – powtarza za mną porucznik i rumieni się jak panna. – Tu stały armaty rosyjskie. Ach tak – rosyjskie! Robi mi się smutno i nie umiem nic powiedzieć. Widzę go w rosyjskim mundurze oficerskim i z carskim bączkiem na czapce. Strasznie nie lubiłem oficerów rosyjskich. A jednak nic dziwnego, że te armaty były „nasze”, wszakżeśmy przy nich ginęli – i te rosyjskie, i tamte niemieckie. Gdy tak rozmyślam, mały ptaszek ginie mi z oczu, zatraca się w czerwonej zorzy słońca. Już go nie widać, poruczniku.

Ale porucznik jest zajęty czym innym. Rozgląda się po okolicy uważnie i zaczyna mi wykładać topografię frontu. Tu, gdzie się zaczyna ten rzadki zagajnik, stała rosyjska artyleria, tam na dole, za tym krzyżem były okopy, tam dalej – druty kolczaste. Była to pierwszorzędna pozycja. Sam car, zwiedzając front, był w tym zagajniku. Znak zapytania osiadł mi na twarzy. – Sam car! – powtórzyłem zdumiony. Ale turkot pociągu głuszy ton mojego głosu. – Tak jest, sam car był w tym zagajniku – mówi porucznik zupełnie poważnie. A tymczasem rzadki zagajnik za oknem urósł w las i sunie coraz prędzej białymi pniami brzóz przed naszymi oczyma. Lecz białe pnie zaczynają rzednąć i oddalać się od frontu, i maleć, i nagle giną gdzieś za polem, falującym płowym złotem żyta. A po chwili wyrasta przed naszymi oczyma białoruska wieś niespalona, niezrównana z ziemią. Nastroszyły się strzechy słomiane, wysunął się żuraw studzienny, pobiegły wzdłuż dróżki małej krzywe płoty, położyły się garbate mostki i kładki. – Ach, poruczniku, wieś! – wołam wzruszony do głębi. Dalekie dzieciństwo moje chodziło po takich garbatych mostkach, koło takich krzywych płotów. Więc patrzę na wieś białoruską i myślę, jak to było przed laty, a porucznik, który brał udział w tej wielkiej wojnie, tłumaczy mi: – Tu już zaczynają się pola uprawne. Odchodząc, nie zdążyliśmy tych wsi zniszczyć ani uprowadzić z nich chłopów, odchodziliśmy bowiem w nieładzie. Ach, jak mi się ten nieład w odchodzeniu podoba! „Nasze armaty” nie zdążyły tych wsi rozstrzelać, „nasze wojska” nie zdążyły ich spalić! Ale to oni nie zdążyli, a nie porucznik, więc skąd się to „my” wzięło? Ale i chłop białoruski nie zdążył przed odejściem bolszewików sprzątnąć z pola, a może nie chciał, bo jest już koniec sierpnia, a dotąd wszystko zboże stoi na polach nietknięte sierpem ani kosą… Może nie chciał, poruczniku? Wszakże jeszcze przed paru tygodniami tu byli bolszewicy. – Tak jest – mówi porucznik – przed dziesięciu dniami tu byli bolszewicy i chłop się ociągał ze sprzętem. Tu był nasz front i toczyła się wojna, ale to była nasza polska wojna, zupełnie niepodobna do tej europejskiej, którą likwidują obecnie w Paryżu[16], bo tak prowadzić wojnę tylko my potrafimy. My… Jak ładnie brzmi to „my” w jego ustach! Oczy mu się świecą i śmieją się białe zęby. Od razu zrobił się podobnym do tych żołnierzy z trzydziestego roku[17]… Widziałem ich na obrazkach i portretach. – Tak jest! – mówi z dumą. – Pan widział ten pusty pas ziemi, gdzie stali na wprost siebie Moskale i Niemcy. Jak krety wkopali się w ziemię, odrutowali i strzelali do pozycji tak samo zakopanych w ziemi i odrutowanych. Mieli dużo amunicji i dużo ludzi – i gdyby nie głód i idąca za nim rewolucja, kto wie? Może by dotąd tak na wprost siebie stali i strzelali do celu bez celu. Front nie rozstrzygał wojny, największe bohaterstwa nie mogły w tych warunkach przechylić szali zwycięstwa. Ludzie ginęli od kul zabłąkanych nad

okopem, od tyfusu i innych chorób i ginęli na próżno. Wojna rozstrzygała się gdzieś wewnątrz kraju. Oczywiście wieści z frontu, komunikaty wojenne odgrywały pewną rolę w sytuacji wewnętrznej, ale te fabrykowano w Berlinie albo w Petersburgu najzupełniej dowolnie. Czy kto sprawdzał kiedy liczbę jeńców wziętych do niewoli, czy liczył zabrane wrogom działa? A tymczasem żołnierze przekonali się, że ich bohaterstwa idą na marne, i nauczyli się siedzieć całe lata w okopach i strzelać, i strzelać bez końca. Jedziemy wolno, bardzo wolno. Prawdopodobnie mijamy jakiś prowizoryczny most, sklecony naprędce przez naszych saperów, lokomotywa gwiżdże raz po raz, hamulce zgrzytają nieprzyjemnie. Porucznik wychyla się oknem. Nie – to nie most. Saperzy naprawiają tor, więc zjeżdżamy na tymczasową bocznicę. – Tak jest! – mówi po chwili, siadając na miejscu. – Żołnierze nauczyli się siedzieć w okopach i czekać bez końca. Sam brałem czynny udział w tej kampanii. Strzelaliśmy w przestrzeń, bo amunicji mieliśmy pod dostatkiem. W jakże odmiennych warunkach toczy się wojna dzisiejsza! Ludzi za mało i amunicji za mało… Brak ludzi i brak amunicji musimy zastąpić bohaterstwem. Niech pan przeczyta Kadena Wyprawę wileńską, ten barwny opis zdobycia Lidy i Wilna. Żołnierz-poeta pisał tę książkę, żołnierska brawura wzięła muzę pod rękę i prowadzi ją napoleońskim traktem do Giedyminowego grodu. Z tej książki dowie się pan, co to jest ta nasza polska wojna, ta książka to dokument historyczny. Słucham i milczę… Wyprawę wileńską Kadena-Bandrowskiego czytałem jednym tchem, tak jak ją pan Juliusz pisał, nie zdradzam się jednak z tym przed porucznikiem – niech mówi… Taki jest ładny, gdy mówi o tej polskiej wojnie. Wyprawa wileńska… Szedłem wraz z autorem, czytając tę książkę, na Wilno, zmagałem się pod Lidą z przeważającymi siłami wroga, jechałem z panem Beliną, którego koniom zabrakło owsa, lidzkim traktem, wielką aleją płaczących brzóz i myślałem, czyby się nie dało gdziekolwiek zarekwirować trochę owsa, i na małej stacyjce położonej w lesie samotnym widziałem w czerwonych łunach gasnącego słońca Naczelnego Wodza, otoczonego plutonem młodych żołnierzy. „Wielki lew, za którym, niby gromadka bujnych szczeniąt, bieży i zagania pluton skautów…” Obraz ten dotąd stoi mi przed oczyma… Widzę ich czarne sylwety w lesie samotnym, w zorzy pachnącej ziemią świeżo odmarzłą i szumiącej gdzieś blisko wezbranymi wodami strumieni. I potem wraz z Wodzem Naczelnym wchodzę w mury Pierwoj Wilenskoj Gimnazji[18], w której i nad moim polskim dzieciństwem znęcał się drapieżny inspektor-żandarm i podstępny nauczyciel-policjant, i ksiądz bez sumienia, wykładający nam religię po rosyjsku i posyłający nas w dni galowe do soboru na „molebien”[19]. – Tak jest – mówi porucznik, jakby czytając moje myśli, ale mówi o czymś innym… o polskiej wojnie. Nie kończy jednak zaczętego zdania, bo właśnie pociąg zwalnia biegu przed stacją. Na stacji wychodzimy z wagonu.

Sierpniowe słoneczne rano śmieje się do nas z bladego nieba. Tuż przy torze kolejowym dojrzewa owies. Przydałby się panu Belinie ten owies… – myślę, spacerując po peronie. Na peronie ludno i gwarno. Ludzie stłoczyli się koło samej stacji i nad czymś radzą. Jacyś urzędnicy w czapkach rosyjskich rozmawiają z naszymi żołnierzami po rosyjsku. Dlaczego polscy żołnierze mówią po rosyjsku? Naczelnik dystansu Mińsk–Baranowicze, młody porucznik, zamieszcza na gmachu stacyjnym nowy szyld… Ta stacja odtąd będzie się nazywała: Świerżeń. – Jak to pan robi, panie poruczniku? Skąd pan wziął tę nazwę? Porucznik patrzy na mnie i uśmiecha się. Skąd? Ze starej mapy polskiej, na której są nazwy okolicznych dworów i wsi… Świerżeń… a Pogorele będzie Horodziej… ze starej mapy polskiej… – A co robią tu ci urzędnicy moskiewscy? – Moskiewscy! A niechże pana nie znam! To są patrioci polscy… Cała służba kolejowa została ta sama. Znowu uśmiechnął się wesoło pan porucznik i patrzy na szyld. – Świerżeń… Świerżeń… – mruczy pod nosem zadowolony, że wynalazł taką prawdziwie polską nazwę. Jeszcze chwilę stoimy na stacji Świerżeń. Pociąg odchodzi bez gwizdka i dzwonka, tylko ktoś gdzieś daleko koło dojrzewającego owsa krzyczy: – Jedziemy!… W wagonie mój towarzysz podróży nawiązuje przerwaną rozmowę: – Tak jest, proszę pana, osobliwą prowadzimy dziś wojnę, niesamowitą zupełnie. Żołnierz nasz nigdy nie umiał siedzieć w okopie. Podobno brygadier Piłsudski z laseczką w ręku spacerował na linii strzałów, jenerał Roja[20] na białym koniku wyjeżdżał przed okopy. Tak jest, proszę pana. I żołnierz nasz dziś nie okopał się nigdzie, nie odrutował drutem kolczastym. Front nasz kolumnami idzie naprzód, ułańskie koniki zapuszczają się daleko, hen!, pomiędzy zastępy bolszewickie i straszą ich z tyłu. Nieraz w nocy po cichu naprawiamy tor i puszczamy naładowany wojskiem pociąg w głąb kraju zajętego przez wroga. Ekspedycja może się udać, może się nie udać, najczęściej jednak jakoś się udaje. Przed paru dniami kolega mój zapuścił się we dwadzieścia koni aż pod Połock. Myślał, że Połock zdobędzie, a tymczasem wrócił z przestrzeloną ręką, ale wywiad zrobił. Dziwną, jakąś rycerską brawurę słyszę w głosie młodego porucznika. Jego kolega chciał we dwadzieścia koni zdobyć Połock. Przychodzi mi na myśl Kmicic. – Pod Uszaczem go postrzelili – komentuje porucznik. Pod Uszaczem… W Wyprawie wileńskiej jest taki żart Kadena: „Nie mogą się przecież przyzwoite bitwy odbywać pod Biniakoniami, Żyrmunami, Krupką lub innemi Kiszkami…” A jego postrzelili pod Uszaczem. Pociąg zatrzymuje się w Konotopach. Jeszcze jedna stacja dzieli nas od Mińska.

– Dość krwawą stoczyliśmy tu bitwę – mówi porucznik. Na stacji ani śladu tej niedawnej bitwy! Słoneczną ciszą leży na peronie sierpniowe południe. Pola się złocą dokoła i drzewa stoją od słońca przywiędłe. – Jedziemy! – ktoś woła na końcu peronu i pociąg rusza… Innymi oczyma patrzę teraz na porucznika, który przed paru godzinami mówił, że „nasza” artyleria stała przed dwoma laty w tym rzadkim zagajniku pod Baranowiczami, do którego przyjeżdżał „sam car”. Niedawno oficer rosyjski, teraz Polak najprawszy! I twarz ma dziwnie polską ten polski żołnierz, tylko oczy jak węgiel czarne mówią o jego pochodzeniu kresowym. Bodajby się tacy rodzili na kamieniu! A za oknem na polach w to południe sierpniowe wre praca. Białe, zgrzebne koszule, czerwone chustki na głowach. Boże, dopomóż! – myślę i szepczę wiersz Bronisławy Ostrowskiej, piękny wiersz, który mi ugrzązł w pamięci: Z oddali pól niebieskiej Pieśń żeńców ucho chwyta – Powraca niespożyta Baśń Polski czarnoleskiej… O słodkie piękno stare, Jak ciężko cię pogrzebać! Ach, to oni, to nasi żołnierze przynieśli na te białoruskie łany, pod te słomiane strzechy baśń Polski czarnoleskiej. – Stacja Mińsk! – Dworzec Aleksandrowski – mówi mi porucznik – bo jest i drugi: Wileński. Pożal się Boże… Brudny, odrapany budyneczek… Nikt nigdy chyba czegoś podobnego dworcem nie nazywał. Ale mniejsza o to. Wychodzimy na peron. Żegnam się z porucznikiem, który dziś jeszcze jedzie w stronę Bobrujska. – Szczęśliwej podróży, poruczniku! – wołam za odchodzącym. Tłum ludzi tłoczy się u wyjścia. Jeszcze dziesięć dni temu toczyła się tu wojna – dziś wojna na konikach ułańskich odjechała stąd aż pod Bobrujsk nad Berezynę – i cicho tu, tak cicho, jakby jej nigdy nie było. Po rewizji biletów i przepustek wychodzę na zabrukowany plac przed stacją. Żyd chałaciarz siedzący na odrapanym koźle niemożliwie brudnej dorożki żąda za odwiezienie do hotelu trzydziestu pięciu rubli. – Dlaczego aż tyle? – pytam. – Owies drogi, panoczku… – mówi i uśmiecha się chytrze.

Chuda jego szkapina od pięciu już lat nie widziała owsa… ale owies drogi. I za trzysta rubli dostać nie można. Więc ponieważ owies drogi, idę pieszo. Długa, bardzo długa ta ulica Zacharzewska. Niskie domki parterowe, krzywe parkany z desek, małe cerkiewki z zielonymi kopułami i znowu parkany i parkany, i niskie domki… Pod niskimi domkami, pod małymi cerkiewkami o zielonych kopułach czai się jeszcze dotąd i żołnierzom polskim trwożnie w oczy zagląda wdeptany w ziemię duch najazdu bolszewickiego, ten sam, który tu był przed wojną, tylko ubrany w inny mundur, ale tak samo nam wrogi i tej ziemi obcy. Umęczony, zagłodzony prawie na śmierć Mińsk oddycha jeszcze bolszewizmem. To, co panowało tu i rozpierało się w pałacu gubernatorskim w ciągu ostatnich dziewięciu miesięcy, uciekło teraz przed żołnierzem polskim za Bobrujsk, za Berezynę i Dniepr. Mała cząstka tego, która nie zdążyła uciec, weszła do swoich nor i patrzy na przechodniów spode łba. „Dziś wasze święto, a jutro nasze! Jeszcze my wam wasze białe ręce powalamy!” – mruczy i przemalowuje szyldy na polski język. Potwornie wygląda ten polski język na szyldach mińskich. Nie można tego przeczytać, nie można zrozumieć. Po co oni to robią? – myślę, idąc w stronę śródmieścia. Byłem tu przed laty… dawno. Jechałem wówczas na wygnanie do guberni tambowskiej. Mińsk był na drodze mojej ostatnim miastem polskim. Nie wolno mi się było tu zatrzymać, więc przebiegłem go tylko wszerz i wzdłuż i ledwie zdążyłem na pociąg następny. Paliła mi się wówczas ziemia pod nogami i mało co z oglądanego Mińska pozostało mi w pamięci. Tylko kościół i plac przed kościołem, i część tej nad miarę długiej ulicy Zacharzewskiej – i nic więcej. Ale to jedno pamiętam, że wówczas Mińsk wydał mi się bardziej polskim niż teraz, pomimo tych przemalowanych szyldów i polskich wojsk. Okupantem był wówczas Moskal, tępiący z bezrozumną zaciętością wszystko, co polskie, i być może to nadawało wówczas ziemi mińskiej pewien wyraz przynależności do Polski. Dziś Żydzi mińscy, rodzeni bracia albo bliscy kuzynowie tych, co tu przed kilku zaledwie dniami rządzili, przemalowując ostentacyjnie szyldy i szwargocząc polskim żargonem, robią z nas okupantów. I to nadaje Mińskowi charakter niepolski. W połowie ulicy Zacharzewskiej jeden z tych świeżo spolszczonych obywateli mojżeszowego wyznania zastępuje mi drogę. – Może hotel? – pyta, a widząc, że milczę, po chwili dodaje: – Nu co? – Nie trzeba – mówię i wcale nie widzę obywatela w chałacie. Ale obywatel w chałacie myśli, że się mylę – przecie każdy przyjezdny zatrzymuje się w hotelu. – Pan z Warszawy? – pyta. Potakuję głową. – Ot, my tu ledwie nie izdochli – mówi obywatel w chałacie, hotelowy totumfacki, faktor i stręczyciel, i tak jakoś dziwnie patrzy na mnie, tak patrzy, że zaczynam żałować, że

się to nie stało. Zatrzymuję się na chwilę przed księgarnią żydowską. Pan księgarz zaprasza mię łamaną polszczyzną, żebym wszedł do środka. Ma różne ciekawe druki i książki. Takich książek na pewno w Warszawie nie ma. Rozkłada na ladzie wydawnictwa bolszewickie… Patrzę – klasycy rosyjscy: Kolcow, Puszkin… Zaglądam do środka… Jak dziwnie Puszkinowi nie do twarzy ta bolszewicka pisownia! Mam wrażenie, że ktoś był analfabetą. Ten pan księgarz na pewno jest analfabetą. Ale pan księgarz chce gwałtem sprzedać mi coś na pamiątkę. – To nic, pan, że rubl napisany – mówi, widząc, że sprawdzam cenę na okładce – to całych piętnaście rublów. – Daj mi pan spokój, szkoda piętnastu rubli. Pan księgarz otwiera jedną z książek i zwraca moją uwagę na pisownię. – Pan mówi szkoda, a to wcale nie szkoda. Jak to pisane! Czy pan widzi, jak to pisane? – Mniejsza o pisownię – mówię – nie kupię tej książki. – Pan nie kupi! – dziwi się księgarz. – Niech pan zobaczy, jak to pisane. Uni wszystko tak robili jak te książki. I wojsko u nich było takie. Bywało, maniewry na Sobornym placu robią. Stoją sołdaty, a przed nimi chodzi rotny kamandir. Chodzi rotny kamandir w łapciach i krzyczy: „Stoj!” – i zaraz wszystkie sołdaty krzyczą: „Stoj!”. Czy pan słyszał kiedy, żeby wszystkie sołdaty krzyczeli? Tak i książki oni tak pisali… Czy panu zawinąć? – Dziękuję. – Nie ma za co – mówi księgarz i patrzy na mnie z politowaniem. – W Warszawie takich pan nie znajdzie – mruczy pod nosem. Wychodzę na ulicę i po chwili mam już pokój w Hotelu Europejskim na czwartym piętrze, bo pierwsze i drugie zniszczyli bolszewicy. Pokój obszerny z balkonem na plac Katedralny. Szeroka panorama miasta leży przede mną. Na wprost wyniosłych wież kościoła katedralnego przykucnął sobór prawosławny. Tuż przy nim wielki gmach malinowy, koszarowy z przełamanym szyldem na szczycie. Przełamany szyld głosi: „Dworiec truda”… Czytam i myślę, że się ten gmach ładnie nazywał… Pałac Pracy… Tylko praca coś warta. Z balkonu mego widzę dalekie przedmieścia i liliowe lasy na widnokręgu. Ta ziemia w roku 1067 nazywała się ziemią Krywiczów i Mińsk należał do księstwa połockiego. W początku XI I wieku był stolicą państwa udzielnego, w końcu zaś XI I wieku uległ Litwie. Na sejmie horodelskim utworzono województwo mińskie, a w roku 1581 stał się Mińsk grodem trybunalskim. A w trakcie tego łupił go i grabił, kto mógł i chciał. A więc kilkakrotnie palili go Tatarzy, rabowali Wołosi i Kałmucy, oblegał bezskutecznie Michał Gliński. Ale nikt go tak nie złupił gracko jak bolszewicy. Wywieźli wszystko, co było do jedzenia, i zjedli wszystko, czego nie zdążyli wywieźć.

I czerwony terror rzucili na miasto. Nierozumne i graniczące z obłędem były ich rządy. Mogłeś być rozstrzelanym za to, że wyszedłeś na miasto w porządnym krawacie, i za to, że wyszedłeś bez krawata, i za to, że ukrywasz żołnierzy polskich, i za to, że handlujesz kokainą albo sacharyną. To wszystko nazywało się walką z burżuazją. W niskich promieniach sierpniowego popołudnia leży przede mną w okolu lasów liliowych to ciche, zmęczone wojną miasto bez ruchu i bez głosu. Tylko na bulwarze przed soborem jakiś inwalida gra na bałałajce. Schodzę na dół i wlokę się do najbardziej uczęszczanej kawiarni na ulicy Zacharzewskiej. Kawiarnia mała, ale schludna. Najtańsze danie kosztuje trzydzieści pięć rubli, a kawa czarna pięć rubli. Piję kawę i rozmawiam z sąsiadem. Ma siwe oczy i zwiędłą twarz. Opowiada mi swoje i nieswoje przeżycia, mówi o tym, co było, i pyta mnie, co będzie. Ale ani on, ani ja nie wiemy, co będzie. – Przed wojną – mówi – żywioł polski tu na Kresach był tępiony radykalnie. Znosiliśmy ucisk nadmierny i czekaliśmy wojny światowej. Urzędnicza samowola, wspierana ukazami carskimi, trojką jeździła po tej oto ulicy Zacharzewskiej i tratowała przechodniów, i gnała za rogatki, hen!, do dworów polskich z popem i żandarmem na czele. Skupiliśmy się wówczas wszyscy my tak zwani inteligenci w cieniu kościoła, do którego garnęła się polska półinteligencja i chłopi katoliccy. Aliści wybuchła ta czekana wojna, która dla nas zakończyła się sowieckimi rządami. Te rządy, godząc we wszystko, co polskie, i identyfikując polskość z burżuazją, rozbiły nasz szczupły obóz, zabierając nam półinteligencję i chłopów. Polacy, źle mówiący po polsku, stali się od razu Białorusinami. Słucham i rośnie mi w oczach straszny obraz krwawych rządów obłąkanego chamstwa pod batutą kapitalistów żydowskich, którzy w ten sposób ratowali mienie swoje przed zatratą. W kawiarni pełno mundurów. Wszyscy mówią po polsku, tylko przy sąsiednim stoliku jakieś towarzystwo żydowskie rozmawia po rosyjsku. – Gowori potisze![21] – szepcze jakaś kędzierzawa głowa z haczykowatym nosem i wygoloną twarzą. A mój sąsiad, odbiegłszy od przedmiotu, mówi mi, że tu była jadłodajnia sowiecka. – Co to jest jadłodajnia sowiecka? – pytam. – Tu wydawano obiady wszystkim z wyjątkiem burżujów. Stąd oto od środkowego stolika zaczynał się ogon czekających na swoją kolej i ciągnął się nieraz aż hen, do ulicy Gubernatorskiej. Jedli tu tragarze, robotnicy, chłopcy od gazet, dorożkarze, żebracy. Obiad kosztował pięć rubli pięćdziesiąt kopiejek i składał się z talerza gorącej zupy i garści prażonego owsa. Nigdy nie jadłem prażonego owsa, jak chuda szkapina dorożkarza, który żądał ode mnie na dworcu trzydziestu pięciu rubli. Nie mam jednak czasu zastanawiać się nad tym, czy dobry jest owies prażony, bo śpieszę do redakcji „Gońca Mińskiego”.

Ze zdziwieniem dowiaduję się, że mieści się ona w tym Pałacu Pracy, w tym dużym malinowym budynku, który oglądałem ze swojego balkonu na placu Katedralnym. Tu mieściła się drukarnia sowiecka i redakcja rosyjskiej „Zwiez​dy” i polskiego „Młota” – dwóch urzędówek bolszewickich. Dziś gmach ten zajął porucznik Świdwiński i redaguje do współki ze znanym poetą, mińszczaninem Bogusławem Adamowiczem, „Goniec Miński”. Drukarnia duża, świetnie zaopatrzona. Maszyny rotacyjne, własna stacja elektryczna. Oprowadza mię porucznik Świdwiński. – Tu bolszewicy drukowali swoje „prikazy”, broszury i pisma. Jest to jeden z ich wojennych warsztatów. Ich wynalazkiem w tej wojnie jest ta nowa broń, która się propagandą zowie. Te zadrukowane świstki papieru są niczym proch w ładunku. Mam czasem wrażenie, że oparzą mi ręce lub zdemolują cały gmach. Na druki te wydawali miliony. Do Mińska przyjeżdżał z Moskwy specjalny komisarz w specjalnie na ten cel wymalowanym pociągu. Na zwyk​łe wozy osobowe rzucił jakiś zdolny artysta całą symfonię barw żywych, na martwych płaszczyznach obudził ruch i życie. Otóż z tego pociągu sowiecki komisarz przemawiał do białoruskiego chłopa wielkorosyjskim narzeczem. Białoruski chłop z pewnością tych przemów nie rozumiał, ale ten pociąg utkwił mu w pamięci i dotąd wkłada on w usta komisarza to, o czym przez całe swoje bezbarwne życie marzył, a o czym komisarz z pewnością mu nie mówił. Porucznik Świdwiński jest malarzem futurystą. Oczy mu się palą, kiedy mówi o tym malowanym pociągu. Ale porucznik Świdwiński jest przede wszystkim żołnierzem polskim i patriotą. Wyczytałem to z jego płonących oczu, kiedy późnym wieczorem dnia tego przyszedł do mnie porozmawiać o Polsce. Na tle ostatnich rozbłysków gasnącej na zachodzie łuny rysowały się przede mną wieże starodawnej katedry i w niskim mroku ginęły ciężkie banie soboru prawosławnego, kiedy zapukał do mojego pokoju. Usiedliśmy w szarym półmroku i rzuciliśmy pytanie: – Co będzie? Czy ostanie się tu Polska, czy przyjdzie kto inny? Milczały wyniosłe wieże starodawnej katedry, milczały ginące w mroku ciężkie banie prawosławnego soboru. A pod nami daleko, w okolu lasów liliowych leżała Białoruś – biała karta, na której pisać będzie Polska albo Rosja. Więc Polska czy Rosja? I wydało się nam, że tam gdzieś daleko pod lasem stoi w zgrzebnej koszuli i w szarej parcianej siermiędze, z wewnątrz i z zewnątrz do ziemi podobny obywatel białoruski, małorolny albo bezrolny chłop – stoi i czeka końca tej polskiej wojny. „Tygodnik Ilustrowany” 1919, nr 39, 42–44

1922 Maria Helena Szpyrkówna (1893–1977)

Egzaltować się światem

Była wszechstronną reporterką (oprócz tego, że była też pisarką i poetką), gwiazdą pisma „Bluszcz”. Szpyrkówna przeprowadzała wywiady: – Ileż ludzi liczebnie należy do okręgu męża pani? – interesuję się na wstępie. Pamiętajmy, że ludzie ci to Murzyni, i jak trudy wojny liczą się na lata podwójnie, tak rządy murzyńskie muszą być co najmniej poczwórnie kłopotliwe. – Sto dwadzieścia pięć tysięcy, a z tego kilkanaście tysięcy ludożerców. Jeździmy z mężem na objazd dwa razy miesięcznie i zawsze proszę, żeby zabierał mnie ze sobą. Sapristi! Osobiście nie czuję zapału do takich wycieczek. Jeżeli już być zjedzoną, to przynajmniej przez znawców. – I nigdy pani nie zjedli? – Nie, już nie! Ale zdarzają się jeszcze wypadki i wtedy mąż mój musi odbywać sądy. Kary śmierci Anglicy nie stosują. Ale wygania się wtedy wioskę z ich osiedli i pali ich chaty. Zdarzyło się, że jednego z urzędników takich jak mój mąż zabito i… – Wyobrażam sobie, znając charakter angielski, że musieli za to gorzko zapłacić. Wielu Murzynów zginęło za jednego urzędnika i to, ba!, zastępcy rządu? Moja interlokutorka z zapałem macha ręką. – Nie! Nie! Anglia jest na to za szlachetna, takich rzeczy robić nie wolno. Wtedy otacza się zbuntowany szczep i trzyma w zasadzce póty, aż się nie poddadzą, ale broni palnej używać nie wolno, chyba że w obronie własnej. Rząd bardzo, bardzo przestrzega zgody z krajowcami i tego, żeby wierzyli istotnie w sprawiedliwość państwową Anglii. Mój mąż ma nieraz z tego powodu wiele kłopotu, ale oręż, nigdy! Przypuszczam, że moja informatorka mówi w dobrej wierze, zwłaszcza że nie jestem pewna, o ile angielscy zastępcy polityczni wtajemniczają kogo bądź – nawet własne żony – we wszystkie arkana swoich pełnomocnictw. Porzucamy więc ten temat. Była to rozmowa z „kobietką, Polką, którą wojna rzuciła na międzynarodowym terenie”, ale „ostrożnie doprowadziła do pewnej przystani”, czyli małżeństwa z Anglikiem – dyplomatą w Afryce. Szpyrkówna przeprowadziła ją dla „Bluszczu” w 1928 roku. Pisała także reporterskie kryminały. Zbrodnia tak jak chrzan ma korzeń długi i gorzki, który wyciskając łzy jednym, jest dla innych tylko ostrą przyprawą powszedniości. I poprzez lata i lat dziesiątki wraca zza grobu, aby niepokoić potomnych dręczącą zagadką: czy słusznie?… A zwłaszcza jeśli bohaterką procesu jest kobieta! A zwłaszcza jeśli ta kobieta jest młoda, urocza i skoligacona! A zwłaszcza jeśli te koligacje sięgają aż do tronu! Takim kęsem, łakomym ze względu na sensacyjność, jest słynny proces „świętej trucicielki” i „brylantowej oszustki” Marii Capelle-​Lafarge. Zajmują się nim do dziś dnia francuscy badacze przedziwnych zagadek kryminologii […]. Tak zaczęła książeczkę Brylantowa oszustka. Proces Capelle-Lafarge, którą oficyna Rój wydała w serii „Wielkie Procesy” w 1926 roku. Oskarżona, znana w Paryżu dama, okradła przyjaciółkę z kolekcji brylantów, otruła arszenikiem swojego męża i rozkochała w sobie adwokata, który bronił jej w tym procesie do upadłego. Szpyrkówna napisała rzecz wręcz brawurową: z biglem, nieprzegadaną, dobrze udokumentowaną. Nie mogłem się oderwać od lektury. Relacjonowała też wydarzenia bieżące. – Matko Boska, a cóż to się porobiło…? – biada zażywna jejmość z przedmieścia, z plecionką prowiantów w ręce. – Tylko żem sobie weszła do sklepu kupić masła i jajów, że to tu lepsze, a tu jak się nie rzuci naród, jak nie poleci w Chmielną, ledwie żem wydychała. A ludu tego na ulicy, ludu!… Pochód

jaki albo co?… – A jakże pochód! Wspomniała baba dziewic wieczór. Był, ale 1 maja. – Nieś pani to masło i jajka, jak niesiesz, a zaglądaj do kosza, bo jak armata wystrzeli, to ci od razu gotową jajecznicę usmaży! – Mamusiu, mamusiu, prędko, bo to ostatni tramwaj! Od mostu już nie idą! Piłsudski podobno już na moście!… – Ty, Heniek!… Słyszałeś?… Dziadek z legunami wali na Warszawę. Będzie granda, co? – Panno Ireno! Proszę za mną, odprowadzę panią do Alej, tam luźniej. Panowie, proszę dać przejść! Proszę się cofnąć!… – A cofaj się pan sam, kiedy masz takie delikatne zdrowie! Jak takiemu żeberko uszkodzą, to zaraz by wołał pogotowia! – Wynajmij se pan karetę, kiedyś taki hrabia! – Policja! Policja! O Jezu, duszą!… W tłum wpada regularny czworobok policjantów i najeża bagnety. […] Pamiętam i długo pamiętać będę młodą kobietę, z wyglądu inteligentkę z rozwianymi włosami zlepionymi na skroni krwią, której męża trafiła jedna z pierwszych kul, gdy wchodził niemal w bramę domu przy Miodowej. Grupa osób usiłowała ją odciągnąć spod obstrzału, a ona siedziała na bruku, na skraju chodnika, z potrzaskaną głową zabitego na kolanach i błędnie patrząc przed siebie, powtarzała ochrypłym martwym głosem, wciąż tylko jedno zdanie: – Wy, Polacy!… Ach, wy, Polacy!… Ach… wy. Nie była cudzoziemką, była Polką, mąż jej był ciężko ranny podczas najścia bolszewików jako ochotnik. Mały syn jest skautem. I oto – – Wy, Polacy!... Jak policzek, jak obelga, jak wyzwisko i jak piętno hańby. Jakże niedawno przelewaliśmy krew za to, żeby móc nosić przed całym światem to imię. W maju 1926 roku Melchior Wańkowicz (patrz t. 1, s. 391) wysłał troje reporterów na ulice Warszawy. Każdy – Maria Szpyrkówna, Stanisław Strumph​-Wojtkiewicz (patrz t. 1, s. 223) i Wanda Melcer (patrz t. 1, s. 589) – na swój sposób opisał polityczne wrzenie. Oficyna Rój złożyła z tego książeczkę Warszawa w ogniu, wydaną w serii „Momenty Zwrotne”. Szpyrkówna była córką ziemianina i adwokata z Witebska. Po śmierci ojca wraz z matką i rodzeństwem wyjechała do Petersburga, gdzie ukończyła Instytut Szlachetnie Urodzonych Dziewic, po czym w Warszawie uczęszczała na pensję Cecylii Plater-Zyberkówny. Debiutowała wcześnie – w wieku szesnastu lat – artykułem Poznaj swój kraj! w miesięczniku „Prąd”. Szybko zaistniała jako poetka i powieściopisarka. W powieści Grzech (1925) piętnowała młodzież, która porzuca ziemiańskie majątki, w powieści Wielki cham (1921) opisywała emigra​c ję ziemian w obliczu rewolucji bolszewickiej. W 1925 roku w warszawskim miesięczniku „Ameryka– Polska” była zapowiadana jako nowa gwiazda literatury. Pisała dużo, głównie dzieła sentymentalnomelodramatyczne. Praktycznie co dwa lata wydawała nową powieść, jednocześnie (od 1923 roku) cały czas dużo drukując jako dziennikarka. W czasie okupacji żyła ze sprzedaży nici, w trakcie powstania warszawskiego była sekretarką Komitetu Pomocy Społecznej. Po wojnie publikowała mniej. W 1952 roku, kiedy zaczęła tracić wzrok, zamieszkała w domu literatów w Oborach, a potem w domu pomocy społecznej. Nie założyła rodziny. Główną areną jej wspaniałych popisów dziennikarstwa – profesjonalnego, atrakcyjnego, choć czasem egzaltowanego – był tygodnik „Bluszcz”. Wychodził z małymi przerwami od roku 1865 do wybuchu drugiej wojny światowej. Był najdłużej ukazującym się pismem kobiecym w Polsce. Większość jego współpracowników stanowiły kobiety, wśród nich takie sławy jak Dąbrowska (patrz t. 1, s. 643), Kuncewiczowa, Gojawiczyńska, Szelburg-Zarembina (patrz t. 1, s. 323) czy Iłłakowiczówna (patrz t. 1, s. 299). „Bluszcz” – jak podaje jego monografistka Jolanta Chwastyk-Kowalczyk – w okresie dwudziestolecia międzywojennego był wyraźnie skierowany do publiczności ziemiańskiej, inteligenckiej i mieszczańskiej. Kształtował ambicje kobiet, zachęcał je do podejmowania studiów, przyczyniał się do rozszerzenia horyzontów i dlatego tak wiele w nim sprawozdań z podróży. Praktycznie na całym świecie „Bluszcz” miał swoje korespondentki oraz korespondentów. Maria Szpyrkówna w 1920 roku wyjechała do USA i Kanady, w 1922 była jedną ze współzałożycielek konsulatu polskiego w Chicago. Napisała wtedy do „Bluszczu” swoją pierwszą relację z podróży i tak zaczęła

się jej współpraca z tym pismem. Reportaże z wypraw do Ameryki to niemal osobny rozdział w polskim piśmiennictwie reporterskim, czego przykłady znajdą Państwo we wszystkich tomach naszej antologii.

Gwiazdy i dolary

Przerzucając w holu jednego z olbrzymich hotelów w Chicago amerykańskie tygodniki, natrafiłam na słowa, które mię zastanowiły. Mianowicie jeden z aktorów noweli mówił mniej więcej tak: – Co wita u progów Ameryki wychodźcę, który przybywa? Posąg Wolności w swym triumfalnym wieńcu. To źle. To błąd, który kosztuje życie tysięcy. Po stokroć, nie wolność jest dla emigranta symbolem tej ziemi! Gdybym był rzeźbiarzem, u wejścia tej olbrzymiej rozmównicy świata – New Yorku – dźwignąłbym inny pomnik. Posąg pielgrzyma. Taką schyloną znojem życia postać o kiju i w sukmanie szarej od prochów ciężko przebytych dni. Postać, w której zarysy trzeba włożyć cały ciężar pielgrzymki, jaką przez obcą ziemię zamierzył, by z głębin tej ziemi kilofem i młotem, toporem i pługiem wykuć, wyorać, wykarczować twardy chleb sobie i swoim… Postać, która by do całej tej różnoplemiennej, różnojęzycznej i różnowierczej rzeszy, przybyłej na wspólnym pokładzie nędzy po lepszą dolę, rzekła potężną, niemą wymową spiżu: „Dojdzie, kto wytrwa”. Zaiste dolary amerykańskie pieszo nie chodzą. I Europejczyk, który się żywi jakąś różową, aczkolwiek bliżej nieokreśloną nadzieją, że w Ameryce już jakoś to się zrobi, byleby tam trafić, ulega słodkiemu złudzeniu. Zostaje po nim natomiast gorzkie doświadczenie, no i czasem – książka ku pouczeniu bliźnich o tym, jak to… nie należy jechać do Ameryki. Niemniej pisać morały jest łatwiej, niż przyjmować je do wiadomości praktycznej. Mogę to stwierdzić z własnego doświadczenia, bo nie powiem, żeby mię ktokolwiek do wyjazdu jednym słowem zachęcał. Przeciwnie. Ostatni impuls dodatni w tym kierunku miałam w wieku lat ośmiu, kiedy czytywałam zachłannie i pazernie powieści Mayne Reida i Verne’a, wierząc z całym zaufaniem temu wiekowi właściwym, że istotnie ci dżentelmeni objechali świat i że im się ta podróż bardzo właściwie nieźle udała. Można zatem widzieć dokoła siebie tyle skalpów zdejmowanych z europejskich głów, a samemu wrócić bezpiecznie z uwłosieniem tak obfitym, jak reklama na porost i jeszcze napisać tomy książek. Dlaczegóż by wobec tego nie można wyjechać do Ameryki, chociaż chodzą wieści o najprzeróżniejszych szykanach, jakie tam czekają lekkomyślnego Europejczyka, o ile przybywa do kraju dolarów ze swoimi jakimiś markami[22], dobrymi do wylepiania pudełek, ale nie do życia. Najostrzejsza szykana jest jednak lepsza od najłagodniejszego zdjęcia skalpu. O ten więc szczegół mniejsza. Tylko co by też można robić w tej Ameryce? Z tego właśnie punktu wyjazd do Ameryki jest niezmiernie pedagogiczny. Mianowicie człowiek się przekonywa o znikomości cech, którymi się przedtem pysznił. Bo i proszę. Oczywiście zamierzywszy wyjazd, zaczynamy napastować tych szczęśliwców, którzy już byli w tak zwanym Nowym Świecie. (Jest to zresztą licencja poetycka, bo świat jest cały,

jak wiadomo, obrzydliwie stary). Dotarłszy do takiego, indywiduum zaczyna wychwalać swoje atuty. Jak to to a to, i jak to potrafi rzeczy takie i jeszcze inne, a wszystkie nadzwyczajne i średniemu poziomowi zgoła niedostępne. Ale Amerykanin jest dziwnie chytry. Słucha, zmrużywszy jedno oko, podczas gdy drugim się obojętnie przygląda swoim nogom. Jest to tym łatwiej, że nogi Amerykanina znajdują się przynajmniej tyle czasu na stole lub krześle, co na poziomie innym nogom zwykłym. Ściślej, na podłodze są, kiedy idzie lub stoi, na krześle zaś lub stole – we wszystkich innych okolicznościach życia z drobnymi jedynie wyjątkami. Stąd zapewne pochodzi dziwne skądinąd zjawisko, że wyplatane krzesła należą tam do najdroższych, ile że niszczą się widocznie najprędzej. I najbardziej stylowa kawiarnia w Montrealu w Kanadzie ma skutkiem tego obok cichostępnych kobierców i niezwykle japońskich parawanów z ibisami i gejszami zupełnie bogobojne zielone wyplatane foteliki. U nas takie sprzęty mieszkają na werandzie, czują się skrępowane już nawet w poczekalni, a wprost spaliłyby się (jako że słoma jest łatwopalną) ze wstydu w tak wytwornym wnętrzu jak ów przybytek […]. Wracamy tedy do Amerykanina, pomijając wzmiankowane nogi. Amerykanin wysłuchuje przedstawianych mu atutów z uwagą, po czym otwiera zmrużone oko na istotę badaną i mówi: – All right, tak, bardzo dobrze. A czy może pani napisać na maszynie na sekundę sto milionów słów? Istota milczy zaskoczona, gdyż maszynę w ogóle uważa za narzędzie obrzydłe i upokarzające dla wyższej jaźni, na równi z gumowymi obcasami lub czymś podobnym. Zawiadamia tedy oschle, że w ogóle nie pisze na maszynie, nie może więc tym samem wypisać na sekundę stu milionów słów. Wówczas Amerykanin zmruża inne oko, zdejmuje nogi ze stołu na znak, że kwestię uważa za wyczerpaną, i mówi, że wobec tego nie ma po co jechać do Ameryki, gdyż w Ameryce potrzebne są tylko osoby piszące na sekundę sto milionów słów. Po czym trzęsie delikwenta z wyczuciem za rękę i wyraża nadzieję, że się takiego drobiazgu z pewnością nauczy. Delikwent życzy mu w duszy kilku bardzo przykrych rzeczy, po czym szuka innych źródeł. Spotyka kolejno takiego, który się dziwi, że ktoś nie robi drucianych form na kapelusze, takiego, który chce, żeby się znać na fałszowaniu perfum, i takiego, który ma natychmiast do objęcia posadę „operowania” (także słówko) jakiejś piekielnej maszyny do krajania korków czy stemplowania gwiazdek na butelkach. Delikwent zaczyna się obawiać, że pierwszą ostemplowaną butelkę rozbiłby na głowie swego chlebodawcy wraz z jej wszystkimi gwiazdkami, po czym gorzko wyrzeka na braki naszych uniwersytetów, gdzie nie można się nawet nauczyć głupiego fałszowania perfum, nie mówiąc o bardziej wyrafinowanych, jak druciane kapelusze, wymysłach. W ten sposób miota się jeszcze czas jakiś tu i tam, pozyskuje nadzieję, traci nadzieję ostatecznie i wówczas dowiaduje się nagle, że jedzie. Co robić? Życie, jak scena, lubi niespodzianki. Tak było ze mną. W chwili gdy właśnie ową nadzieję straciłam, ostatecznie dowiaduję się, że, zdaje się, jadę. Pogrążam się w niesamowitą radość, która jest tym intensywniejsza, że do ewentualnego wyjazdu zostaje zaledwie tydzień. Za trzy dni dowiaduję się, że jadę

na pewno, przez cztery następne dni jestem rozdarta na małe strzępki pomiędzy paszportami, wizami obcymi, dygnitarzami, kupowaniem kufrów i segregowaniem dobrych rad, które mi są w dużych ilościach udzielane przez życzliwych. Nie brać stąd żadnych ubrań, prócz tego, co na sobie, bo tam się ubierają inaczej. Brać ze sobą stąd wszystko z ubrania, bo tam się z pensji ubrać nie można. Nie zabierać z sobą broń Boże ręcznych paczek, tylko wszystko na bagaż, bo kłopot. Nie zdawać nic na bagaż, tylko mieć przy sobie, bo zginie, kupić pigułek, mikstury, proszków etc. na morską chorobę. Nie kupować nic, bo i tak nie pomoże. Brać futro, bo na morzu zimno. Nie brać futra, bo Angielki i Amerykanki jeżdżą tylko w swetrach. Bać się burzy, nie bać się burzy. Mieć zawsze słownik na wierzchu. Mieć na wierzchu również płaszcz gumowy, płaszcz jedwabny, wełniany, garnitur pod spód, parę wieczorowych toalet, bo na statku się stroją, kilka par obuwia, bo morska woda niszczy (–?– kąpać się, zwłaszcza w obuwiu, nie zamierzam, ale mniejsza), książki, poduszkę, pledy, szale wełniane, szale gazowe etc., etc., etc.; przyznaję, że warto by mieć na wierzchu również składany namiot, obozowe łóżko i mały aeroplan na wypadek zatonięcia, ale że pewnie nie zdążę już tych niezbędnych zresztą przedmiotów nabyć. Po czym likwiduję jakieś niezmiernie obszerne sumy w markach, uzyskuję jakieś niezmiernie nikłe wartości w walucie państw sprzymierzonych, oblekam się w strój skombinowany podług rad zbiorowych wszystkich osób dobrej woli, patrzę na Ogród Saski po raz ostatni z niekłamanym politowaniem, ważę się na automacie przy bramie, gubię paczki, znajduję paczki, spotykam się na dworcu z gronem osób, z którymi razem mam jechać do tej owej Ameryki, witam się, żegnam się, tłok, ścisk, łzy, przypomnienia, czułości, żałości, rozmaitości – jedziemy! […] Bagaże! Jest to dla podróżnika słowo tak posępne, że może zaćmić najbardziej różowe horyzonty. Jest to po prostu ciemna plama na egzotycznym niebie. Po pierwsze, bagaże lubią ginąć, i to jest jeszcze odmiana najmniej kłopotliwa. Zginęły i już. Nie ma, rozstąp się, ziemio, nie ma bagaży i koniec. Za to nie ma i kłopotów. Jest to rozwiązanie wprawdzie trochę negatywne, tak jak ustąpienie choroby dlatego, że choremu się umarło. Ale zawsze rozwiązanie. Człowiek się pomartwi troszkę i zrezygnuje: zginęły, to i zginęły. W każdym razie nie ma już z tym do czynienia, jak z wyrwanym zębem. Bolesne, ale radykalne. Dużo gorzej, jeśli wszystko się odbywa szczęśliwie i bagaż towarzyszy podróżnikowi od miejsca nadania do miejsca przeznaczenia. Łączy się z tym tyle wstrząsających i przygnębiających zjawisk, że słabe nerwy nie wytrzymują i z płaczem przysięgają wyrzec się na zawsze wszelkiej podróży. Pomija się już pakowanie, przewożenie, ważenie, nadanie itd. Najgorsze następuje na okręcie, tu przy ładowaniu ciężarów nadchodzi moment szczytowy. Żądna sensacji publiczność wiesza się w malowniczych floresach dokoła bariery pokładu i obserwuje. Na dole stoi statek, który dowozi ładunki do dużego okrętu. Na dużym okręcie natomiast w miejscu po temu przeznaczonym sterczy wysoko, wysoko w górę piekielna maszyna dziwnego nabożeństwa, a przypominająca daleką krewną zwykłego studziennego żurawia, który ma na końcu haczyk. Haczyk jest tych wymiarów, że

gdyby gdzie w kuli ziemskiej zrobić odpowiednio trwałą pętelkę do zaczepienia – uniósłby Ziemię z całym spokojem w górę i cisnął w czeluście piekielne jak piłkę. Haczyk obracający się na skomplikowanych blokach i kołach wykonywa ruch monotonny: spuszcza się na pokład własnego okrętu, zakręca sznur, w którym są uwiązane partiami paki i kufry, unosi je w powietrze i zataczając nad otchłaniami morskimi łuk w górze, w sposób, który zamraża krew w żyłach obserwatora, spuszcza je z wdziękiem na pokład tulącego się gdzieś pod kołami kolosa – okrętu Szczeniak. Podróż jest tak zawrotna, kufry tak luźno chwycone sznurami, a woda na dole tak łapczywie głęboka, że widowisko jest sensacyjne. Toteż wszystko, co żyje, wylega na brzeg pokładu i wisi, obserwując podróż haka tam i z powrotem z zapartym tchem, milknąc jak na komendę z chwilą, gdy blok z piekielnym skrzybotem winduje kufry w powietrze, i wybuchając gamą wykrzykników po szczęśliwym ich złożeniu na miejscu wskazanym. Miejscem tym jest mianowicie kolosalna dziura czworokątna w części maszynowej statku, którą po naładowaniu bagażu zasłaniają drewnianą pokrywą, służącą do werandowania lub siedzenia amatorów przez cały czas podróży. Istnieje zresztą to udogodnienie, że dla kufrów, w podróży potrzebnych, jest osobny pokój, strzeżony przez straszliwie czarne i plugawe Murzynisko, które szczerzy zęby, stworzone do obgryzania ludzkich kości, z wdziękiem starego krokodyla skazanego na wegetarianizm. Murzyni, Murzynki i Murzyniątka są w ogóle częścią tak wybitną wrażeń amerykańskich, że należeć im się będzie słusznie poczytne, jakkolwiek czarne miejsce w dalszych epopejach. W Anglii przeszliśmy szczęśliwie pierwszą krucjatę bagażową, z tym że zginęły nam na kilka osób zaledwie dwie walizki, które i tak się w końcu uparcie odnalazły. Oczywiście, że kazano nam rzeczy na dworcach i na granicach otwierać, zamykać, znaczyć literami, nalepkami, sygnałami i innymi siedmioma boleściami podróżującymi. Lepiliśmy, znaczyliśmy, czekaliśmy, zbieraliśmy się, gubiliśmy się oraz męczyliśmy się na wszelki inny sposób, spiesząc się przy tym na dworzec, ile że musieliśmy przeciąć ląd angielski i wsiąść na okręt do Ameryki dopiero w Liverpoolu. Podróż pociągiem stanowiła dystrakcję więcej przyjemną, bo chociaż statystyka się upiera, że wypadki na morzu nie dorównują ani w jednej malusieńkiej części zderzeniom pociągów, to jednak stworzenie dwunożne a lądowe pewniej się czuje na ziemi. Oczywiście wypatrujemy oczy na wagony i na widoki. Nic nadzwyczajnego – wagony jak wagony, a widoki malownicze, ale nie tak znów frapujące, aby nie warto było poniechać ich dla przekąszenia czegoś pożywnego. Mamy wszyscy, sposobem polskim, skarby kulinarne wywiezione z ojczyzny na wypadek głodu lub rozbicia okrętu u stóp bezludnej (najgorzej!) wyspy. Mają nadto niektórzy i jaką taką alkoholię. Urządzamy się tedy w przedziale jak najwygodniej, rozkładamy stolik, dostawiamy walizkę, nakrywamy serwetką richelieu, dobywamy mięsa, sardynki, babki, czekoladę, wino i robimy orgię. Drzwi dla pewności zamykamy, bo drzwi są, jak wiadomo, po to, aby przez nie mógł wchodzić konduktor w chwilach najmniej upragnionych. Otóż nie wejdzie. Ale angielski konduktor jest strasznie chytry. Słyszymy maleńki zgrzycik i pomiędzy

oknami przedziału rozsuwa się dziura, a w dziurze zjawia się konduktor. Stoi sobie na wąskim stopniu, który ciągnie się wzdłuż wagonów z drugiej strony, i łagodnie uśmiechając się, otwiera usta, żeby zażądać biletów. Nie żąda jednak nic, tylko zamyka usta, które mu się składają w słodkie „o”, a natomiast wytrzeszcza oczy i wpiera je w sardynki z taką lubością, że sardynki kręcą ogonkami i czują się przyjemnie pochlebione. Mieszamy się strasznie i w zmieszaniu mamy jedną tylko myśl przytomną, że przede wszystkim nie należy się dać przeciwnikowi opamiętać. Nalewamy do szklanki koniaku i na migi pokazujemy, że to nic, że to się pije. Kto ich tam wie tych Anglików? Może taki nawet nie zna koniaku? Ale konduktor zna, kiwa porozumiewawczo głową, mówi jakiś anglosaski dowcip, z którego się sam ogromnie cieszy, i połyka koniak jak wieloryb, mlaskając angielskim językiem. Po czym robi mu się nadzwyczaj przyjemnie i nie pytając już o bilety, znika w dziurze, która się chytrze zasuwa. Rozważamy w duchu zgodnie z teorią prawdopodobieństwa, ile jest szans na to, że wywali się ze swojej deseczki na jakim zakręcie na tor, a ile, że już się wprawił na grogu i byle szklanka wojennego koniaku nie wytrąci go z równowagi. W ogóle jednak doświadczenie to pokrzepia nas ogromnie w niepewnościach podróżnych, gdyż dowodzi, że nawet Anglikowi nic, co ludzkie, obce nie jest. Wobec tego już dużo śmielej częstujemy czekoladkami ładnego chłopczyka, który wsiada do nas wraz z papą w kratkę i strasznie się nami interesuje. Papa pozwala, ale widzi tylko gazetę i stąpa jak lokomotywa, która wyraźnie zaznacza, że z drogi nikomu zejść nie myśli. Angielski chłopczyk natomiast poczuwa się do uprzejmości za czekoladę i zawiadamia w zamian, że jedzie do ciotki na plum pudding, bo jego siostrze urodziło się małe bebi. Serdecznie się z tego cieszymy i dojeżdżamy do Liverpoolu, gdzie gubimy rzeczy, przechodzimy szereg nieporozumień technicznych i nareszcie jesteśmy w hotelu, w którym mamy znów czekać parę dni na zdobycie okrętu. Czytelnicy i czytelniczki, których los nigdy nie wypchnął poza rubieże ojczyste, czy wiecie, co uderza człowieka wchodzącego do numeru w hotelu lub zresztą i prywatnego pokoju do odnajęcia? Łóżko. Nie! Łoże, łożyszcze, konstrukcja do łóżka podobna, potwór na niskich łapach, który się rozsiadł na samym środku pokoju i wypycha wszystko inne. Jest szerokie jak Atlantyk i z tym wszystkim ma dwie małe poduszeczki u wezgłowia. Pewien nasz oszczędny widocznie z natury rodak zawsze się martwił, po co ludzie robili tak duże poduszki, kiedy głowa właściwie jest taka mała? Anglicy widocznie wykombinowali sobie to samo i zrobili poduszki wąskie a podłużne, tak jakby ktoś nasze przeciął na pół. Poza tym zaś łoże jest bajeczne, z wyjątkiem żeby się nie budzić znienacka w nocy. Wtedy bowiem człowiek nie pamięta, gdzie jest, i bardzo się boi, czując, że ze wszystkich stron jest miękko i nigdzie nie sięga brzegu. Na poprzek łóżka można się dla rozmaitości położyć również. I gdyby, broń Boże, takie łóżka wprowadzili u nas w Pińczowie czy Kielcach, żadna rodzina z rodu Izraela nie splamiłaby się wynajęciem dwu numerów, gdyż, licząc poprzecznie, jedno średnie łóżko jedną średnią rodzinę pomieścić może z komfortem. Zasadniczą różnicą hotelu zagranicznego a naszego jest tryb towarzyski. U nas człowiek w numerze mieszka. U nich – tylko sypia. Numer – to pokój snu i toalety.

Stąd to imponujące królowanie łóżka i stąd brak tak cenionych u nas kącików z kanapką, kwiatkiem lub fotelikiem. Od tego są numery apartamentowe – salonik, sypialnia i łazienka, bynajmniej nie dużo droższe od pojedynczego. Jeżeli numer pojedynczy nie ma specjalnie towarzyskich urządzeń, mają je za to na szeroką skalę salony po temu przeznaczone. Hole, czytelnie, palarnie, salony dla pań, herbaciarnie itd. Tam ludzie schodzą się, rozmawiają i spędzają czas. Siedzenie w numerze poza snem jest niepraktykowane, zaś przyjmowanie w numerze zgoła niedopuszczalne. Do tego europejskie samotnicze zwierzę przyzwyczaja się z pewną fatygą, później jednak uważa słusznie, że jest to tryb wskazany. Urządzenie wewnętrzne jest komfortowe w tym sensie, jak go rozumie brzmienie angielskie: comfortable jest równoznacznikiem wygody, nie zbytku. A więc wygodne łóżko, lampa tuż przy łóżku, lampa przy lustrze, żyrandol u góry, umywalnia zaopatrzona w wodę ciepłą i zimną, codziennie zmieniane ręczniki zwykłe i włochate, łazienka zaopatrzona we wszelkie gatunki prześcieradeł i mydło co dzień świeże i nierozpieczętowane, co, nawiasem, jest bardzo pożądane. Niektóre hotele nadto w łazienkach posiadają automaty toaletowe. W małej szafce za szkłem stoją rozmaite kremy, proszki, szczoteczki, pasty, pudry itd., które za wrzuceniem jakichś drobnych centów do maszynki wypadają na tackę i są do użytku. Jest to udogodnienie ogromnie pożądane dla ludzi podróżujących, którzy się śpieszą lub nie chcą obarczać rzeczami, gdyż hotel zaopatruje ich dosłownie we wszystko, plus wzorowa czystość łazienek, umywalni itd., gdzie wszystko jest białe, kaflowe i lśniące. W Liverpoolu nie mieliśmy czasu zbytnio się wtajemniczać w tryb hotelowy z powodu, iż pochłonęła nas sprawa zdobycia lub niezdobycia okrętu, utrudniona strajkiem, jaki wówczas trwał. Przedstawiało się tak, że albo musimy czekać jakieś niezmierne ilości czasu na odpowiedni okręt, albo jechać na straszliwym gruchocie omal nie trzecią klasą i z rozmaitymi innymi komplikacjami. Z tego powodu liverpoolskie dziwy obserwowaliśmy tylko jednym okiem. Wystarczało to jednak, aby spostrzec, że miasto jest duże, ładne i ruchliwe, ma ozdobne trawniki i ciekawe monumenty, a nadto publiczność przedstawia się dobrze, mimo że niskie obcasy deptały w sposób zdecydowany nasze pojęcia estetyczne. Wystawy sklepowe oczywiście dla oczu kobiecych przedstawiały największą atrakcję, zwłaszcza że prezentowały one tak cenione w Polsce prawdziwe „angielskie” artykuły – płaszcze, suknie, materiały i walizy. Mimo to późniejsze wrażenia amerykańskie prześcignęły angielszczyznę bezkonkurencyjnie. Olbrzymie muzeum przyrodnicze przy pobieżnym zwiedzaniu pozostawiło jedynie to skromne w swym pogłębieniu wrażenie, że jest olbrzymie i że było w Liverpoolu. Gabloty ze szkła i dziwotwory w gablotach, ot, jak w każdym innym muzeum, wyjąwszy, że gmaszysko było potężne i że gablot było niezwykle dużo. Poza tym najbardziej wybitną rzeczą był port, jak to się samo przez się w portowym mieście rozumie, ale że widok portu jest rzeczą zbyt znaną, można go bezboleśnie pominąć. Kieruję się w tym wypadku indywidualną antypatią, gdyż osobiście uważam, że kłopoty z bagażami i widoki portowe są dwoma najbardziej przygnębiającymi składnikami podróży, jeśli pominąć pluskwy.

Pluskwy jednak muszą być albo nie być, port zaś zdarza się nieuchronnie. Jest to miejsce z natury rzeczy mokre, o wodzie, po której pływają tłuste oka smarów maszynowych, o masie czarnych kadłubów okrętowych moknących melancholijnie w czarnej również wodzie, z szeregiem kominów, które na przemian dymią lub ryczą, ze stosami desek, smolnych sznurów, beczek, pali, węgla i innych obrzydliwości i z ponurymi budowlami bez okien i ścian, gdzie się odbywają tortury celne, paszportowe, bagażowe i wiele innych. Pomiędzy tym wszystkim tłucze się gromada ludzi pragnących się stamtąd ratować, a przed którymi coraz to wyrasta jakaś urzędowa figura i zawiadamia, że tędy wychodzić nie wolno. Mam głębokie przeświadczenie, że po porcie bardziej przygnębiającym miejscem są tylko miejskie rzeźnie, i nigdy nie mogę zrozumieć niezdrowych zachwytów Robinsona Crusoe nad portami i miastami portowymi, które go skusiły do podróży. Jest to po prostu, mówiąc między nami, nabieranie gościa, który nigdy tej rozkoszy nie spróbował, a więc i sprawdzić, co to za ananas, nie może. Paf! Jak rakieta spada na nas wieść, że jutro rano wyruszamy, i to najwspanialszym okrętem, jaki wymarzyć było można. Jakoś tam się zrobiło, przedstawiło, omówiło i miejsca się znalazły. Popłoch i zamieszanie! Ostatni dzień w starej Europie, no bo to zawsze jeszcze Europa. Załatwiamy na gwałt sprawunki, wysyłamy całe wyraje pocztówek do Polski, sprawiamy ogromną dywersję wśród personelu pocztowego naszą egzotyczną aparycją i pronuncjacją, mylimy się w markach, wymieniamy pieniądze, usiłujemy wytłumaczyć przestraszonej panience w cukierni, że chcemy lodów, nie lodu, który nam radzi zakupić w aptece, pakujemy walizy i kładziemy się spać po raz ostatni na bogobojne lądowe łóżka. Rano mamy się ładować na okręt do Ameryki. […] – Wygląda, jak gdyby miała być burza – robi spostrzeżenie jakiś on, spoglądając na morze. Obraca się przy tym do jakiejś onej, która stoi najbliżej, uwieczniając kodakiem senne morze, i uśmiecha się. Spojrzał na wodę i wydało mu się, że burza będzie, pragnie się podzielić tym spostrzeżeniem z kimś innym; dzieli się z tym, kto jest najbliżej. Ona z kodakiem wcale się też temu nie dziwi, tylko również uśmiecha i wyraża swoje przypuszczenia w tym względzie. Potem mówią o kodaku, potem o trzęsieniu ziemi w Afryce, potem spacerują razem, potem są dobrymi znajomymi i spędzają najmilej w świecie czas. Tyle wspólnych godzin łączy na okręcie ludzi, którzy by z sobą przestawać chcieli! Pokład i spacery, leżaki, salony i saloniki, czytelnie i muzyka, oranżerie i nieuchronne tańce po kolacji… Tylko dobrych chęci! A że Amerykanie są bardzo towarzyscy, więc na chęciach nie zbywa. I postronny widz może obserwować arcyciekawe przymierza, sojusze, koalicje i ententy, duże, średnie lub małe, jakie się tworzą, trzymają czas jakiś i rozluźniają się, niczym w konstelacjach dyplomatycznych. Nie brak oczywiście i podkładu sentymentowego – i to wówczas już jest miłość tak sezonowa, że nawet Zapolskiej by zaimponowała. W najdłuższym wypadku trwa tygodnie, w najkrótszym zaś – osiem dni. Z New Yorku do samego Gdańska.

Zbyt zaawansowanych wyników to nie sprowadza, bo bardzo młode panienki, które by bezkrytycznie podlegały czarowi flirtu na tle kosmicznym jak ocean i niebo ze wszystkimi jego gwiazdami, podróżują przeważnie z rodziną. O ile zaś nawet nie, są częściowo zabezpieczone przez zrzeszenia kobiece, dbałe o cnotę i bezpieczeństwo młodych podróżniczek. Z tego powodu mieliśmy sposobność obserwować bardzo pouczający, choć coś niecoś humorystyczny wypadek. W Gdańsku jeszcze przy naszym stole posadzono młodą osóbkę, bardzo podróżnie i angielsko wyglądającą i o wcale nie brzydkiej stylizowanej na Londyn buzi. Okazuje się – rodaczka. Mniejszość narodowa z Kielc, z Przasnysza czy zresztą z innej okolicy, znakomicie przy tym mówiąca po angielsku i prawie bez akcentu po polsku. Rozmawiamy, bo nie zna nikogo i chce jechać w polskim towarzystwie. Nie boi się jechać sama? Nie boi się, o, ani troszkę! Jedzie zresztą tylko do Londynu, a Londyn tuż. Nadto jedzie, ażeby wyjść za mąż. Czy tak? Osoba, która jedzie do Londynu, aby wyjść za mąż, zwłaszcza spod Kielc czy też Przasnysza, zawsze wzbudza pewne zainteresowanie. Grupuje się więc większa ilość osób gwoli szczegółów. Bardzo jej przyjemnie, owszem. Dlaczego jedzie sama? Bo papa jest zajęty, a mama się boi morza, o, mama się wszystkiego strasznie boi! Narzeczony? O, to bardzo szykowny człowiek, prawdziwy Anglik! Przyjechał w lecie do swego wujka do Kielc czy Przasnysza, bo jego wujek tam ma wielki interes ze zbożem, no a ona tam była u swojej cioci i poznali się. On jest bardzo dobry i nawet chce, żeby ona całą wyprawę zrobiła za jego pieniądze, on nic nie jest oszczędny, aż fe! Za to ona ma rozum. Po co wydać, kiedy można oszczędzić? Teraz ona także robi oszczędność z tą podróżą. Bo po co ona ma płacić za drogę w polskich markach, kiedy to taki duży koszt? Ona pomówiła z panem kapitanem okrętu, że jej narzeczony jest wielki kupiec i że on ją spotka w Hull, to on za nią koszta wszystkie zapłaci. Takie pieniądze – albo to małe pieniądze? Pan kapitan to grzeczny człowiek, on się nie potrzebował z nią wiele targować. On zapisał sobie adres jej rodziców i jej narzeczonego, i powiedział: „All right”. To ona ​jedzie spokojna. Dlaczego ona nie ma spokojnie jechać? A nazajutrz po przyjeździe to oni zaraz będą brali ślub, bo on już taki jest, że wszystko ma być zaraz. Ha, no! Bywają większe ryzyka. Nie dziwimy się zresztą zbytnio szykownemu narzeczonemu, którego wujek w Przasnyszu potrzebuje mieć wielki interes ze zbożem, bo panna jest także szykowna, i to cała w stylu angielskim, od sportowego kapelusika do podróżnych waliz włącznie. Nie narzuca się przy tym zgoła za dużo nikomu, ot – trzyma się bliżej grupy rodaków. Daje się fotografować w sportowych strojach naszym panom bardzo mile i załatwia niedomagania angielszczyźniane naszych pań z gotowością. Ogólne zdanie, że jest wcale „niczego”. Jednakowoż nie uchodzi naszej uwagi spostrzeżenie, że w miarę zbliżania się do Anglii nasza Angielka staje się coraz mniej spokojna. Ogarniają ją nieprzewidziane wątpliwości. Ale to nic, to tylko ot, tak sobie. Czego ma się bać? Narzeczony ją spotka w porcie i już. Depeszowała do niego, że jedzie. A czy dostała odpowiedź? Nie, odpowiedzi nie dostała. No a jeśli nie spotka? O, spotka z pewnością, on w niej jest bardzo nawet zakochany. No

a jeśli mimo to nie spotka? No to i zresztą cóż wielkiego? Można pojechać do hotelu i zaczekać. Pieniądze? No nie, pieniędzy ona nie ma, bo przecież jechała brać ślub. Ale ona zrobi tak – ona zostawi na okręcie swoje rzeczy, żeby pan kapitan był spokojny, a sama, no, ona sama nie wie, co wtedy będzie robić. Narzeczony właśnie zmienił adres. My też nie wiemy i trwamy w nieświadomości aż do chwili, gdy okręt przybija do lądu. Tu jest oczywiście ogólny popłoch i zamieszanie i nie mamy czasu na zajmowanie się losami Angieleczki. Widzimy jednakowoż to tu, to tam jej bardzo podróżny woal, powiewający w tłumie na bardzo sportowym kapelusiku, i tęskne oczy – naprawdę ładne! – nadaremnie poszukujące w tłumie szykownego narzeczonego. Narzeczonego nie ma, rozstąp się, ziemio, nie ma. Ładne oczka mają wielką chęć do płaczu i rozmawiając z zakłopotanym również kapitanem, są dużo mniej zalotne niż zazwyczaj. Nawet woal zwisa raczej żałośnie. Potem wszystko gdzieś ginie, a potem wpadamy na siebie przy walizach, gdzie nasza podróżniczka londyńska siedzi i płacze. Narzeczonego nie ma, adresu nie ma, pieniędzy nie ma – rozpacz. Poczuwamy się do pewnego obowiązku solidarności. Nawet mniejszość narodowa ze Słonimia czy Konina ma swoje przywileje sentymentowe. Składamy szybką naradę i właśnie jesteśmy w trakcie tejże, gdy Deus ex machina zjawia się, jak zawsze w krytycznej chwili, na scenie i czyni cud. Na ten raz ma postać suchej, małej i nagłej w ruchach osóbki w dziwnej mantyli sprzed dwudziestu lat, a którą kapitan triumfalnie prowadzi ku Angielce. Z całej postaci można wnosić, że jest to istota zawodu społecznego, nadto zaś dźwiga na tejże pelerynie jakieś godła kolorowo-wstążeczkowe, znamionujące nieomylnie, że należy do jakiejś angielskiej duszzbawiennej instytucji. Kapitan zresztą stwierdza triumfalnie to samo. Jest szczęśliwy, że może pomyślnie załatwić przykre nieporozumienie z miss… Ukłon w stronę zapłakanych oczek. Ma przyjemność zawiadomić ją, że zaopiekuje się nią szanowna pani Igrek z filii Y WCA (Stowarzyszenie Młodzieży Chrześcijańskiej) – ukłon w stronę peleryny. Miss zechce się udać bezpiecznie wraz z nią na ląd, gdzie stowarzyszenie da jej schronienie i poczyni wszelkie kroki telegraficzne i kablowe, na koszt własny, celem odszukania bądź narzeczonego w Londynie, bądź papy w Słonimiu, gdyby zaszła potrzeba powrotu. O, nie warto mówić. Uważa za swój miły obowiązek załatwić sprawy pasażerów w sposób zadowalający – ukłon ogólny, i kapitan bardzo spiesznie odbiega do swoich czynności, których ma tłok. Czujemy wszyscy wielką ulgę, największą zaś – Angielka, która już śpiewa i zbiera eleganckie neseserki. My tymczasem – raczej ci spośród nas, którzy angielskim władają z odpowiednią wprawą – nawiązujemy konwersację z peleryną. Dowiadujemy się, że urzęduje stale w porcie, bo to jest właśnie jej dział. Po przyjściu statku wchodzi w tłum i rozgląda się, czy kto nie potrzebuje pomocy. Ale nie zna przecież języka emigrantów. O tak, zapewne, ale ma wyrobione oko. Nie pyta o nic, tylko patrzy. Tę miłą panienkę wypatrzyła także. O, nic nadzwyczajnego; trochę wprawy społecznej. Czyż tak trudno odróżnić kogoś, kto ma w oczach łzy, niepokój lub rozpacz? Ona już tyle widziała różnych ludzkich oczu! Zna ich wymowę bardziej wyraźną niż jakikolwiek język na świecie.

Zresztą stowarzyszenie ma tłumaczki. O tak, robi to bezinteresownie, służba społeczna. Oczywiście o ile klientka może potem zapłacić, płaci. Ale przygotowane są zawsze na bezzwrotne koszta. Tyle dziewcząt przyjeżdża na obczyznę i zmuszone są iść wprost na bruk! Prawa emigracyjne mają dużo do uzupełnienia, aby mogły stanowić naprawdę ochronę jadących. Tymczasem ludzie dobrej woli dopomagają ich niedomaganiom, uzupełniając ich braki, jak się da. A może życzymy sobie mieć adres jej stowarzyszenia? Proszę bardzo, oto jest! Malutka kartka, miejsca nie zabierze, a w podróży zawsze się taka informacja przydać może. Albo gdyby nam mogła być w czymś użyteczną? Ona najchętniej! Może adres pensjonatu? Kościoła? Szpitala? Muzeum? Okręty? Pociągi? Może coś innego, czego na razie przewidzieć nie umie? Nie potrzebujemy jednak nic i pelerynka odchodzi, uprowadzając ze sobą błędną owieczkę emigracyjną. Kiwa nam długo i przyjaźnie głową i suchą, małą rączką wiewa na do widzenia. Wyglądają zabawnie razem – nasza sportowa i szykowna Angieleczka, smukła jak topólka, z żółtym neseserem w ręce, a przy niej sucha figurka, na której wyszarzana peleryna wisi jak skrzydła nietoperza nad prunelowymi[23] schodzonymi bucikami skrzętnie drepcących nóg. […] Około czwartej na okręcie ma miejsce słynne five o’clock tea, herbatka popołudniowa. Miejsce nie obowiązuje: roznoszą ją wszędzie, po salonach, pokładach, czytelniach, bilardach i leżakach. Natomiast szanujący się pasażerowie schodzą się na herbatkę do ogrodu zimowego. Jest to miejsce na najwyższym piętrze, oszklone, słoneczne od masy światła i promieni, a cieniste od masy krzewów i roślin, które nadają oszklonej sali miano ogrodu. Po tym rozrzucone są zaciszne kąciki fotelikowe i kanapkowe ze stolikami, parawanikami, lampkami i innymi rozkoszami oraz niezgłębionej objętości i miękkości biedermajery dla samotników, polujących na stanowisko odrębne a wygodne. W głębi gra orkiestra, przez oszklone ściany błękitnieje morze, fotele są wymarzone, herbata („Black or yellow?”, „Czarna czy żółta?” – stałe pytanie w Ameryce) dobra, keksy znakomite – siedzi się, je się, pije się, rozmawia się, patrzy się… Co za amalgamat ras, twarzy i narodowości! Okręt to istne cudowne panoptikum świata. À propos ras, spostrzegamy, że jadą z nami Japończycy, i to nie byle jacy, tylko grube ryby dyplomatyczne! Nie noszą bynajmniej kimona, ale widzi się ich jakoś mimo to po japońsku. Milczą, trzymają się osobno od wszystkich, są poważni i mają to do siebie, że z chwilą, kiedy się przyłapie ich na patrzeniu, robią oczy szklane, tak jakby patrzyli w przestrzeń. Interesują nas szalenie i część niewieścia naszej grupy manewruje póty, aż panowie się wreszcie jakoś zapoznają z synami Słońca i zaczynają się sobie wzajemnie kłaniać. Szczytem naszych marzeń jest sfotografować się z Japończykami. Fotografia z prawdziwymi japońskimi Japończykami. To fascynujące. Ale jak to zrobić? I czy Japończyk w ogóle wie, co to jest aparat fotograficzny? Okazuje się jednak, że wie, i nawet sam ma aparat. Ogarnia nas szał radości.

Tłumaczymy na migi, żeby się zdjąć razem. Japończycy się strasznie cieszą i biegną po resztę swoich towarzyszy, my to samo. Schodzimy się wszyscy w oranżerii i wciąż na migi namiętnie dyskutujemy pozy i miejsce. W końcu siadamy wszyscy na fotelach po europejsku i Japończyk nas zdejmuje, potem zaś kucamy na dywan po japońsku i zdejmuje nas jeden z naszych panów. Wszyscy jesteśmy strasznie zadowoleni. Japończycy nadto dają nam japońskie pocztówki z kwiatami wiśni i wulkanem Fudżi-jama oraz japońskie monety ze smokiem. Rewanżujemy się im narodowymi Marysiami przy studni i krakowskim weselem, oświadczamy sobie masę uprzejmości, zapraszamy się wzajemnie do Japonii i do Polski, i to tak wyczerpuje nasze zasoby konwersacyjne, że mamy siebie zupełnie dosyć, aż do zobaczenia się w oznaczonych krajach ojczystych. Japończycy, uwiecznieni na kartach, zatracają urok niedoścignionego egzotyzmu, toteż rzucamy się zachłannie na nieznane jeszcze typy. […] Cichą udręką pasażerów, małym a kąśliwym insektem, którego nadto niepodobna przysypać perskim proszkiem[24], było pewne rozkoszne dziecko amerykańskie, które oby już pozostało w swojej ojczyźnie, nim dorośnie. Ach, cóż to było za niezdrowe zadowolenie patrzeć, jak pastwi się nad kimś innym, i co za skryta panika, by się nie stać samemu ofiarą! Rozkoszne dzidzi miało przetrąconą na razie nogę, bo chciało koniecznie zaraz w porcie skakać z mostku, zamiast schodzić, i dokonało swego. Skutkiem tego było na czas jakiś unieszkodliwione, natomiast jednak matka kazała je wynosić codziennie na pokład, i to w różnych porach dnia na różne pokłady, tak że niepodobna było przewidzieć, gdzie się w szpony małego potwora wpadnie. Baliśmy się go wszyscy strasznie, ale przyznawaliśmy, że rola bezstronnego słuchacza była dość interesująca. Dziecko – był to chłopaczek – przede wszystkim długo i uważnie wypatrywało ofiarę, kierując się nieomylnie w stronę najsłabszych. Znalazłszy, wydawało radosny wykrzyknik, głosem młodego, lecz wrzaskliwego pawiana, i zaczynało dialog prowadzony na pozór z matką, lecz w którego ogniu nieszczęsna ofiara piekła się jak kurczę na rożnie. – Mamusiu!… – wrzeszczało chłopiątko, wybijając zdrową nogą takt po głowie Murzyna, który mu lokował obandażowaną kończynę w sposób odpowiedni. – Mamusiu, czy ta pani w liliowym to ma także perukę jak ty, czy jej rośnie na własnym? Co, mamusiu? Biedna matka gubiła w zmieszaniu kłębki od swojej roboty i cichym głosem błagała jedynaka, by mówił mniej głośno, zaś pani w lila czerwieniła się z gniewu jak ćwikła, z czym jej było niezmiernie malowniczo. Rozkoszna dziecina tymczasem upatrywała sobie nową ofiarę. – Żółty sweterek, hallo! Hallo! Żółty sweterek! Jak pani ma na imię? Kunegunda? Dziewica z żółtą twarzyczką i w swetrze widocznie pod kolor uśmiecha się tym dziwnym sposobem, co to z jednej strony jest trochę jak uśmiech, a z drugiej – trochę jak fluksja[25], i mówi najsłodszym głosem, ile że audytorium werandujących jest liczne i ciekawe. – Kunegunda? Cóż znowu, mój chłopczyku! Dlaczego tak myślisz? – Bo myśmy mieli taką służącą przedtem, jak wyjechaliśmy z domu! Była podobną do

pani i żółta jak szafranowa bułka. Czy pani lubi szafranowe bułki? Dziewica pewno w tej chwili lubi małe dzieci na surowo w musztardowym sosie, ale bardzo się śmieje i prawie aż się krztusi. Szczęściem chłopczyk zdążył wykraść z koszyka matce duży kłębek bawełny i rzucić go w wodę przez siatkę pokładu, z czego ogromnie się cieszy, bo nitkę trzyma w ręce. […] New York. A więc jesteśmy! Jeszcze nie Chicago, dokąd właściwie jedziemy, ale już Ameryka. Ten nowy, inny, młody świat. Oczywiście jeszcze daleko przed portem jesteśmy zemocjowani, jak to będzie. Szalejemy z ciekawości, aby wreszcie raz już ujrzeć na własne oczy posąg Wolności, znany tylko z opisów, zobaczyć gwiazdy na modrym niebie amerykańskiego sztandaru. Czy sama myśl takiego sztandaru mogła powstać w innym kraju niż ten, gdzie kolonista-emigrant, leżąc obok krytego płótnem wozu, przygodnego domu jego kobiety i dzieci, patrzył na te gwiazdy swojej nowej ojczyzny, dokąd przybył po dolę, i wróżył w duchu, jaką ta dola będzie? I czy wśród gwiazd drgających wysoko ponad nim jest ta, co mu będzie przewodnią w kraju, gdzie jego siekiera pierwsza zadzwoni o wielowieczny, nieustępliwy, głuchy bór? W każdym razie byliśmy grubo rozczarowani, bo okręt z całą prostotą wszedł do portu w nocy i wszelka reprezentacja narodowa nas ominęła ze szczętem. Obudziliśmy się w dokach, wśród czarnych budowli i raz już omówionych poprzednio portowych (brr!) obrzydliwości, i niezasileni żadnym wzruszeniem z tej dziedziny, musieliśmy przebywać przygnębiający istotę ludzką ceremoniał lądowniczy, który oby już się więcej nie powtarzał. Boże, Boże, Boże! Czego to ludzie dla udręki innych ludzi nie wymyślą! W Chinach istnieje podobno ogród udręczeń. Czemu by nie miał istnieć w Europie lub Ameryce okręt udręczeń? I to jeszcze po angielsku. Aż przykro. À propos ceremoniału – uderzył nas niezmiernie ciekawy i charakterystyczny dla kraju wolności szczegół lądowania. Mianowicie w pewnej chwili, kiedy już wszystkie formalności na okręcie z pasażerami załatwiono i między tłumem w porcie a tłumem na okręcie już nawet przerzucono mostek, policja obsadziła oba jego krańce i przepuściła na okręt szereg indywiduów w cywilu, około dwudziestu, którzy szybko weszli na pokład i rozsypali się bez słowa wśród pasażerów. Charakterystyczne było, że mieli coś wspólnego, jakby wewnętrzny uniform, chociaż ubrani byli każdy różnie, i że nie byli jednak urzędnikami ani czymś podobnym. Poinformowaliśmy się, kto to jest. I dowiedzieliśmy się, że są to ni mniej, ni więcej, tylko – detektywi, którzy są wpuszczani na okręt, gdzie nie wolno wejść nikomu z portu przed wylądowaniem pasażerów, a którzy mają każdy swoją funkcję i przeznaczenie. Może to bardzo rozsądnie. Niemniej… detektyw był dosłownie i literalnie tą pierwszą gołębicą wysłaną przez wolną ziemię na naszą europejską arkę. Ha! Czasy się zmieniły. Ale bądź co bądź ten szczególik policyjny oblał zimną wodą nasze egzaltacje wolnościowe. Idziemy i podejrzliwie się boczymy na każdego, kto się na nas spojrzy. A może to detektyw?

Umęczeni i udręczeni wielorako, siedzimy nareszcie już w jakiejś poczekalni, zanim ruszymy do miasta. Demokratycznie! Olbrzymia hala, ale żadnych odznaczeń dla publiczności lepszej czy gorszej. Solidne kanapy z drzewa – ale niewyściełane. Wszędzie bardzo czysto – ale posadzka z flizów[26] bez dywanu. Kolosalne łukowe okna, w które by mogła wjechać lokomotywa, od posadzki do sufitu. Pod oknami małe biureczka, papier listowy, koperty, depesze, kable. Publiczność różnoraka, ale trudno odróżnić sferę po ubraniu; wszyscy ubrani dostatnio i przeciętnie, przyzwoicie. Dobrze, ale gdzie czeka na pociąg miliarder, który jedzie? I gdzie pluje tytoniem i śmieci papierem po kiełbasie robotnik? Gdzie pachnie śledziem Żyd? Zastanawiamy się nad tym, skupieni przy jednym z biureczek, gdy staje przed nami istota żeńska w rodzaju uniformu, w białym fartuszku i w białym czepeczku, z oschłą twarzą pod tymi anielskimi skądinąd dodatkami. – Państwo zechcą usiąść na ławkach. Przy biurkach wolno tylko pisać. I dodaje, widząc, że wyglądamy zaskoczeni: – Rozmowa przeszkadza piszącym. Takie proste! Nieprawdaż? Ławki są do siedzenia, biurka do pisania, a rozmowa piszącego drażni! Wycofujemy się na ławki i rozmyślamy, czyśmy o tych złotych prawdach nie wiedzieli. Ależ… i owszem! Któż by nie wiedział? Tylko że… Sformułowanie nasunęło się, ale dużo później: że Amerykanie zasadę uznaną za dobrą wprowadzają ściśle w życie, u nas życie chodzi sobie, a zasady – sobie. Stąd wiemy, że rozmowa piszącemu obok panu pewno nie dopomagała, ale żeby zaraz dlatego przestać mówić?… I przy tym zdawało nam się, że w tym kraju wolności wolno przynajmniej usiąść przy biurku, które jest wolne, nawet jeżeli się nie pisze?… Siedzimy w medytacjach. Coś antyeuropejskiego, coś nieznanego już nas muska skrzydłem. Jedna z pań wzdycha i zapaliwszy papierosa, patrzy na smużki dymu z melancholijnym rozczarowaniem, które mówi: – Ależ ta Ameryka!… Istota w uniformie, wynikająca bezszelestnie z jakichś tajników, wyrasta nagle przed nami znowu jak memento mori i suchym palcem ukazuje jakąś tablicę na ścianie. – No smoke, nie wolno palić!… – objaśnia obojętnie. – Wśród większej ilości osób mogą się zawsze znaleźć takie, którym dym szkodzi. Spłoszona nikotynistka jest tak zaskoczona, a w istocie uniformowej jest tyle nieodwołalnej bezapelacyjności, że ciska w tejże chwili niedopałek na ziemię. Na istotę ten mały zwitek dymiący na podłodze – jest na niej niestety jedyny! – czyni wrażenie dynamitu. który zaraz wybuchnie. Depce go i odrzuca końcem bucika w kierunku jednego z koszy, który oczywiście do tego jest przeznaczony. Mierzy przy tym naszą towarzyszkę wzrokiem tak pełnym nieukrywanej pogardy pomieszanej z obrzydzeniem i ciekawością, że na ten raz buntujemy się wszystkie. – Co ta mumia sobie myśli? Dlaczego wyprawia takie miny? O tego papierosa na

podłodze? Także coś! Objaśnia nas dopiero jeden z panów, który nadchodzi na koniec zajścia. Pokazuje się, że mumia miała rację, bo – proszę bardzo! – w Ameryce kobietom palić nie wolno, jak u nas, powiedzmy, wyjść na ulicę w spodniach (czego, nawiasem, w Ameryce ma się dosyć na każdym kroku). Palą publicznie tylko kobiety… publiczne. Taką wolno zaczepić i w ogóle potraktować odpowiednio. Zapalić w restauracji, w poczekalni, w kawiarni to wydać na siebie wyrok i narazić się nieraz zupełnie poważnie. Zresztą często nie wolno palić i mężczyznom, są do tego specjalne pokoje, specjalne wagony – tak jak u nas wagon dla niepalących. No smoke! Ostrzeżenie to się widzi powszechnie. I, mój Boże!… Jak się przypomni jaki pociąg między granicą a Krakowem czy inne takie rajskie ustronie, gdzie żydowskie chałaty pachną sobie, wiktuały podróżne – sobie, a nad wszystkim się unoszą obłoki, chmury, niebiosa brudnego dymu, w którego kłębach nadaremno błaga jakiś kobiecy, rozpaczliwy głos: – Otwórzcie, państwo, okno, dziecko się dusi! Na miłość boską, otwórzcie przecież okno! Patrzymy w zamyśleniu na salę. Tak! Nie ma dywanów, ale i niedopałków ani śmieci także nie ma. Nie ma wyściełanych mebli, ale są biurka do pisania ze wszystkim, co potrzebne, i nie wolno tam rozmawiać, bo to przeszkadza piszącym. A na ścianie tablica: No smoke. Nowa, nieznana Polsce sala. Patrzymy na nią. I usiłujemy zgadnąć jej ducha. Tak! Amerykanie otworzyli okno. „Bluszcz” 1922, nr 31–35, 38–39, 41–42

1923 Antoni Ferdynand Ossendowski (1878–1945)

Z fantazją o podróży

W świecie współczesnym życie literackie stało się zbyt przeludnione i hałaśliwe. Nikt już nie panuje nad tym, co czyta. Tak Jan Parandowski diagnozował swoją epokę w Alchemii słowa. (A był dopiero rok 1951!). Ten bodaj największy polski erudyta (któremu zdarzało się także pisać reportaże, patrz t. 1, s. 247) w swoim dziele o tajemnicach literackiego rzemiosła zmierzył się też z popularnością książek Antoniego Ossendowskiego. Właśnie jego oskarżał o ów literacki hałas: Przekłady […] idą drogą fantastycznych nieporozumień, niedorzecznych kaprysów, raz rządzi nimi spryt księgarski, to znów obrotność autorów lub koniunktura. Niepodobna żadną wyższą myślą uzasadnić takich sukcesów między​narodowych jak Axel Munthe lub Ossendowski. Owe sukcesy Ossendowskiego to: 1. między rokiem 1923 a 1947, czyli za jego życia i dwa lata po śmierci, ukazało się w Polsce siedemdziesiąt siedem jego premierowych książek; 2. w swoim najlepszym okresie pisał średnio trzy, cztery książki rocznie; 3. już w 1933 roku, czyli dziesięć lat po polskim debiucie, był drugim najchętniej tłumaczonym polskim pisarzem: sto czterdzieści dwa przekłady na dziewiętnaście języków. Zdystansował go tylko Henryk Sienkiewicz: pięćset sześćdziesiąt cztery przekłady na dwadzieścia siedem języków. Życiorys Ossendowskiego jest niemożliwy do zamknięcia w kilkunastu zdaniach. Był chemikiem, podróżnikiem i pisarzem. Urodził się w Witebsku. W prasie debiutował jako dwunastolatek, po rosyjsku. Studiował nauki ścisłe w Petersburgu i na Sorbonie. Zajmował się m.in. chemią w służbie kolejnictwa, na przykład wykorzystaniem oleju sojowego jako smaru. Prowadził laboratorium w Tomsku. Rok 1905 zastał go w Mandżurii, dokąd pojechał na wyprawę badawczą. Za udział w rewolucji skazano go na dwa lata twierdzy, co opisał potem po rosyjsku w powieści W ludskoj pyli (1911). Po zwolnieniu z więzienia został dyrektorem fabryki asfaltu oraz prezesem Związku Przemysłowców Złota i Platyny. W 1918 roku brał udział w spreparowaniu dokumentów mających skompromitować przywódców bolszewickich. Uciekł z tego powodu na Syberię, skąd armia białych dowodzona przez Kołczaka (admirała, ale i badacza polarnego) na krótki czas wyparła czerwonych. Został – jak twierdził – jego doradcą. To za tę działalność wydano na Ossendowskiego wyrok śmierci. Po straceniu Kołczaka bolszewicy urządzili na zajmowanych przez niego terenach polowanie na ludzi o polsko brzmiących nazwiskach. Czterdziestoczteroletni Ossendowski postanowił uciekać przez Mongolię i Chiny, by potem przez Pacyfik dopłynąć do Europy. W drodze przez tajgę spotkał Polaka, z którym odtąd podróżował konno, kryjąc się przed pościgiem. Z tej wędrówki, już po powrocie i osiedleniu się w wolnej Polsce w 1922 roku, Antoni Ossendowski napisał jedną z najpoczytniejszych na świecie książek pierwszej połowy XX wieku. Wyszła w 1923 roku niemal równocześnie w Stanach Zjednoczonych i Polsce. Tam pod tytułem Beasts, Men and Gods, u nas – Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów. „Kraj nieznany, nawet nieimaginowany staje przed nami w autentycznej relacji” – zachwycał się recenzent „Rzeczpospolitej”. „New York Times” szybko zaczął zestawiać powstające jak grzyby po deszczu utwory Ossendowskiego z dziełami Karola Maya. Londyński „Times” – z książkami Kiplinga i Londona. Ossendowski został autorem światowych bestsellerów, ale natychmiast zarzucono mu zmyślenia, błędy i nieprawdopodobieństwo opisywanych sytuacji. Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów było nawet przedmiotem literackiego sądu: w Paryżu znęcało się nad nim w publicznej dyskusji dwudziestu dwóch sławnych literatów i naukowców. Współcześni badacze też załamują ręce i wyliczają pomyłki Ossendowskiego, utyskując na jego niezasłużoną popularność. Nie traktujmy więc tekstu wybranego do antologii jako źródła informacji. Polski pisarz bronił się twierdzeniem, że jego książka „nie jest utworem nau​kowym, lecz tylko romantyczną opowieścią o podróży”. Powiedział, że równie dobrze mogłaby mieć inne zakończenie: „Nagle się obudziłem

i spostrzegłem, żem zasnął przy biurku”. Melchior Wańkowicz zaniepokoił się, kiedy przeczytał, że Ossendowski widział przemieszczające się lądem szczupaki. Blaga w reportażu ma się – pisał – dobrze, a im temat odleglejszy, tym łatwiej blagować. Jednak „jeśli jest blaga, pytajcie zawsze siebie, czy nie ma w niej ziarenka prawdy” – radzi i wyjaśnia: To ziarnko wykryłem dopiero w Abadanie nad Zatoką Perską, gdzie goszczący mnie Anglik pokazywał w swoich zbiorach okaz małego szczupaczka, nie dłuższego nad cztery cale, tak zwany climbing pike (Anabas testudineus), który żyje w Indiach i ma zwyczaj prześlizgiwać się z jeziora do jeziora. Janusz Domaniewski, zaprzysięgły przeciwnik Ossendowskiego, pisał, że Antoni Ferdynand powinien wydać jeszcze jedną książkę: Przez kraj wydawców, banknotów i idiotów. Bernard Shaw po przeczytaniu Niewolników słońca (1927) – że polski autor wprowadził do literatury świeży powiew. Ja najbardziej lubię początek Szanchaju (1937). Już sama budowa zdań i akapitów oddaje dynamizm i nieokiełznanie chińskiej metropolii: Przeklęte, znienawidzone miasto. Jedno z tych, gdzie długo nie gasła łuna minionej wojny ludów, gdzie płonie ona dotychczas na skłębionych obłokach. Niektóre z nich szeroko rozsławiły po świecie okrutne swoje nazwy. To jednak najstraszniejsze było na pewno, bo przerażająco obce, beznadziejnie dalekie. Nazywało się Szanchaj. Anglicy wymawiają to słowo inaczej – Szanghaj. Jest w tym coś z uderzenia topora, spadającego na chudy kark chińskiego bandyty, coś z drapieżnego chrząknięcia kata przy zamachu. Nasz język nadaje tej nazwie brzmienie beztroskiej obojętności, a może – lekkiego podrażnienia: „Zejdź z drogi!”. Kto lub co ma zejść z drogi? Przedmiot, który można odrzucić kopnięciem nogi? Pies lub kot bezpański? Czy też człowiek głodny, chory, zrozpaczony? Tak, tak – wszystko razem ogarnia to straszne słowo – Szanchaj. Zdaniem Witolda S. Michałowskiego, biografa Ossendowskiego, wielomiesięczne ukrywanie się w tajdze i stepie, konna podróż przez Azję i świadomość, że każdy napotkany oddział może przynieść śmierć, musiały wpłynąć na stosunek pisarza do bolszewików. Jego na pół biograficzna, na pół fikcyjna powieść ​Lenin (wyd. polskie 1936) była paszkwilem na rewolucję i stała się światowym hitem. Od początku lat pięćdziesiątych do 1989 roku książki Ossendowskiego nie miały prawa ukazywać się w Polsce Ludowej. A zasłużył sobie na to na przykład passusami w takim stylu: Nikomu nie pokazał odjeżdżający z Rosji Lenin swego oblicza. Było ono straszne. Gdy siedział sam w wagonie i patrzał na sunące przed oknami smętne kraj​obrazy, oblicze jego stało się tragiczną maską nienawiści. Nienawidził teraz wszystko i wszystkich. Kiedy Lenin wyszedł we Włoszech, ambasada rosyjska doprowadziła do konfiskaty całego nakładu. Grabarz z cmentarza w Milanówku, gdzie pisarz został pochowany, wspominał ponoć, że po wkroczeniu Armii Czerwonej oficerowie NKW D nakazali mu wydobycie trumny z ciałem Ossendowskiego i przemocą sprowadzili jego dentystę, żeby stwierdził, czy to na pewno zwłoki autora Lenina. Podejrzewali, że sfingował swoją śmierć, żeby uniknąć odpowiedzialności.

Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów (konno przez Azję Centralną)

Trzy dni nad przepaścią

Zaopatrzeni w fałszywe dokumenty, posuwaliśmy się brzegiem Tuby. Co piętnaście, dwadzieścia kilometrów natrafialiśmy na duże, po sto, czterysta domów liczące sioła, rządzone przez miejscowe sowiety[27], kierowane rozkazami sowietu i czeki[28] z Minusińska. Wszędzie spotykaliśmy sowieckich wywiadowców i szpiegów, lecz ratowały nas dotychczas nasze dobrze sfabrykowane paszporty techników delegowanych do robót budowlanych. Ominąć tych siół niepodobna było z dwóch przyczyn. Najpierw nasze usiłowania, by ominąć siedziby ludzkie, przy ciągłych spotkaniach z chłopami w drodze, wzbudziłyby całkiem zrozumiałe podejrzenie i bylibyśmy niezawodnie bardzo prędko aresztowani przez jakiś najbliższy sowiet i odstawieni do minusińskiej czeki, która by naturalnie znalazła dla nas miejsce w Jeniseju; po wtóre – dokument mego towarzysza dawał prawo na wóz i dwa rządowe konie dla celów służbowych. Wobec tego musieliśmy odwiedzać miejscowe sowiety i zmieniać konie. Swoje konie oddaliśmy Kozakowi, który przewiózł nas przez Jenisej, a później odstawił do najbliższego sioła, gdzie dostaliśmy pierwsze rządowe pocztowe konie. Wspominając drogę po Tubie, muszę zaznaczyć, że z małymi wyjątkami wszyscy chłopi byli bardzo wrogo usposobieni do bolszewików i słysząc od nas zimne lub krytyczne uwagi o sowietach, starannie nam dopomagali; szczególnie dawało się to odczuwać w domach sektantów[29] i Kozaków. My odpłacaliśmy za gościnność leczeniem chorych i radami gospodarczymi. Spotkaliśmy kilka komunistycznych wsi, których ludność była jednak nie​syberyjskiego pochodzenia. Byli to nowi osadnicy, przysłani jeszcze za czasów imperium z Ukrainy – pijani, leniwi, tępi i mściwi chłopi, których rdzenni Sybiracy nienawidzą, nazywając ich „szpana”, co znaczy: szumowiny, brudy. Bardzo prędko nauczyliśmy się odróżniać wsie komunistyczne od niekomunistycznych. Gdy wjeżdżaliśmy do wsi, pobrzękując dzwoneczkami uprzęży końskiej, a siedzący przed domostwami starcy powoli wstawali i kryli się za wrotami, mrucząc: „Znowu jakichś diabłów »towarzyszy« przyniosło licho!” – wtedy wiedzieliśmy, że jesteśmy śród prawdziwych, uczciwych, wolnych Sybiraków. Lecz gdy w innej wsi chłopi obstępowali nas, zarzucając pytaniami: „Skąd, towarzysze? Po co, towarzysze? Czy to wypadkiem nie towarzysz komisarz?” – wtedy mieliśmy się na baczności i byliśmy bardzo oględni w słowach i w czynach. Spotykaliśmy również wsie i sioła, których ludność prawie zupełnie wymarła na tyfus plamisty. Zresztą wszędzie ta straszliwa epidemia, która dotarła aż pod grzbiet Sajanów, zdziesiątkowała ludność syberyjskich wsi wzdłuż całego systemu rzeki Jenisej. Żyzne łany

czarnoziemu leżały odłogiem, bo nie było komu pracować na roli, zresztą nie było już koni i bydła, gdyż komuniści zarekwirowali całą chudobę konserwatywnego i bogatego syberyjskiego chłopstwa, oszczędzając tylko leniwych i występnych osadników z Rosji europejskiej lub z Ukrainy. Bardzo przykre chwile przeżyliśmy w wielkim siole Karatuz. Jest to raczej miasto niż sioło. Tu przed czasami bolszewickimi istniały dwa gimnazja, a ludność dosięgała dwudziestu pięciu tysięcy mieszkańców. Karatuz – stolica jenisejskich Kozaków, miasto bogate i wesołe. Obecnie było ono nie do poznania. Chłopi z Rosji i Ukrainy, uzbrojeni i rozagitowani przez bolszewickich agentów, wycięli ludność kozaczą, rozgromili wszystkie domy, które stały teraz popalone, z wybitymi drzwiami i oknami, ze śladami kul w murach i dachach. Gdy podjechaliśmy do sowietu, aby zmienić konie, otoczyła nas gromada jakichś bardzo podejrzanych drabów. Okazało się, że trafiliśmy na posiedzenie wysokich komisarzy, przybyłych tu dla jakiejś sprawy z minusińskiej czeki. Draby zaczęli nas indagować i żądać pokazania naszych dokumentów. Nie byliśmy bynajmniej przekonani, że nasze papiery wywrą pożądane wrażenie, więc staraliśmy się uniknąć rewizji dokumentów. Mój towarzysz agronom powiedział mi później: – Co za szczęście, że u bolszewików wczorajszy nieudolny szewc piastuje urząd gubernatora, a uczeni ludzie tymczasem zamiatają ulice lub czyszczą stajnie czerwonej kawalerii! Z bolszewikami, bądź co bądź, można się dogadać, ponieważ oni nie odróżniają „dezynfekcji” od „influency” i „antracytu” od „apendicitu”. W nich można wszystko wmówić, dopóki nie wypuszczą kuli z rewolweru… Nam się rzeczywiście udało wmówić w komisarzy czeki wszystko, co dla nas było potrzebne. A więc kreśliliśmy im wspaniały obraz przyszłego rozwoju kraju, gdy my wybudujemy szosy i mosty, które dadzą możność eksportować las, wełnę, skóry z Urianchaju, rudy, naftę i złoto z Sajanów, bydło z Mongolii, drogie futra z lasów rosnących u źródeł Jeniseju… Nasza „oda” trwała około godziny, lecz triumf po niej był zupełny, gdyż czekiści, zapomniawszy już o dokumentach, sami przenosili nasze rzeczy na nowy wóz i życzyli nam powodzenia na chwałę rządu Sowietów. To było ostatnie nasze zajście w granicach Rosji. Po przebyciu doliny rzeki Amył szczęście nam sprzyjało. Spotkaliśmy na promie za Karatuzem starszego dozorcę milicji, który wiózł ze sobą kilka karabinów i magazynowych rewolwerów Mauzera dla oczekiwanej ekspedycji milicji w głąb Urianchaju dla pościgu za jakimś kozackim oficerem, „katem wolnego, rewolucyjnego ludu”, jak go nazywał nasz nowy znajomy. Nowina ta była bardzo dla nas ważna, gdyż łatwo moglibyśmy się spotkać z tym oddziałem, a nie mieliśmy pewności, czy oda o szosach i mostach po raz drugi będzie miała magiczny wpływ na tych bandytów. Ostrożnie wybadawszy dozorcę, ustaliliśmy drogę, którą miała wyruszyć ekspedycja. W ostatniej rosyjskiej wsi na pograniczu Urianchaju zatrzymaliśmy się w jednym domu z dozorcą, czekając, aż dla nas zmienią

konie. Podczas przekładania swoich rzeczy zauważyłem nagle zachwycony, wniebowzięty wzrok dozorcy, zwrócony w stronę mojego tobołka. – Co się wam tak podobało? – spytałem. – Spodnie… – wyszeptał przedstawiciel milicji sowieckiej – spodnie! W samej rzeczy otrzymałem od swoich przyjaciół zupełnie nowe spodnie z czarnego, grubego sukna, bardzo dobre do konnej jazdy. Na tę właśnie część mojej garderoby były skierowane oczy dozorcy milicyjnego. – A czyż wy nie macie zapasowych spodni? – spytałem go, planując moralny atak na zachwyconego dozorcę. – Nie! – ze smutkiem w głosie odparł. – Sowiety nie dają. Sami, powiadają, bez spodni chodzimy. A moje tymczasem zupełnie się zniszczyły. Spójrzcie no sami! Mówiąc to, odchylił połę swego kożucha i ukazał mi spodnie, które raczej przypominały sieć na grube ryby. Dziwiłem się, jakim sposobem biedaczysko mógł się w nich utrzymać. – Sprzedajcie… – z prośbą w głosie odezwał się po chwili dozorca. – Nie mogę, sam potrzebuję! – stanowczo odparłem. Namyśliwszy się trochę, dozorca zbliżył się do mnie i szepnął: – Pójdźmy na dwór, pomówimy! To niedogodne miejsce do tego… Wyszliśmy. – Słuchajcie! – zaczął dozorca. – Wy jedziecie do Urianchaju. Tam nasze sowieckie pieniądze nic niewarte, nic za nie nie potraficie kupić. A jest tam co kupić! Sobole, lisy, gronostaje, złoto również można tanio nabyć w zamian za jakąś bagatelę. Tam wszystko to można dostać za karabiny i naboje. Wy macie ze sobą tylko jeden karabin. Ja wam dam jeszcze jeden i sto naboi do niego, a wy mnie… spodnie. Co? Dobrze? – My nie potrzebujemy oręża, gdyż nas chronią nasze dokumenty! – niby nie rozumiejąc, o co chodzi, odpowiedziałem spokojnie. – Ależ nie! – żywo odezwał się dozorca. – Wy w Urianchaju zamienicie karabin na futra czy też złoto. Ja oddam wam karabin na zawsze, na wieczną własność. Rozumiecie? – A! Teraz rozumiem – rzekłem. – Ależ w takim razie tego mało za spodnie. Spodni, i do tego takich wspaniałych, wy nigdzie w Rosji nie znajdziecie. Cała Rosja chodzi obecnie bez spodni. A za karabin dadzą mi jedną skórkę sobola. Co ja będę z nią robił? Słowo po słowie dopiąłem swego. Dozorca otrzymał moje spodnie, a ja karabin ze stu nabojami i dwa mauzerowskie pistolety z osiemdziesięcioma nabojami. Od tej chwili byliśmy uzbrojeni i mogliśmy stawiać poważny opór w razie przygody. Oprócz tego szczęśliwy posiadacz nowych spodni wydał nam rządowe poświadczenie na prawo noszenia broni ze sobą. W ten sposób prawo i siła były po naszej stronie. Dozorca dopomógł nam nabyć we wsi u bogatego chłopa trzy konie, dwa pod siodło i jednego pod toboły, wynająć przewodnika, który był prawnukiem zesłańca Polaka hrabiego Przeździeckiego, kupić suchary, mięso, sól i masło. Wypocząwszy jeden dzień, ruszyliśmy w stronę źródeł Amyła, kierując się ku Sajanom, za którymi już nie mogliśmy

spotkać czerwonych, ani głupich, ani mądrych… Trzy dni zabrała nam droga od ujścia Tuby do tej ostatniej, granicznej rosyjskiej wsi. Trzy dni ciągłego uczucia bezprawia, bezpośredniego niebezpieczeństwa i bliskiej, głupiej śmierci z rąk oszalałej dziczy. Wielka siła woli, panowanie nad wrażeniami, zimna krew i upór w dopięciu obranego celu dopomogły nam szczęśliwie ominąć niebezpieczeństwa i nie stoczyć się w przepaść, na dnie której leżały już setki ludzi, którzy projektowali dokonać tego, co się nam udało. Czy naszym nieszczęśliwym poprzednikom nie starczyło wytrwałości i pomysłowości, czy, być może, nie umieli oni układać ody na cześć przyszłych mostów, szos i kopalń, czy też po prostu nie mieli z sobą… dobrych zbywających spodni? Nie można ominąć jednego bardzo ciekawego zjawiska historycznego, które rzuciło się nam w oczy podczas podróży brzegami Jeniseju, Tuby i Amyłu. Prawym brzegiem Jeniseju, a zatem brzegami Tuby i Amyłu, czając się w gęstych krzakach i leśnych zaroślach, ciągnie się nieskończenie długi szlak nieznanych mogił. Chłopi syberyjscy nazywali je „czudzkimi mogiłami”, czyli mogiłami nieznanych ludzi. Szlak ten dochodzi aż do Krasnojarska, a niektórzy badacze znaleźli te same mogiły aż na brzegach Oceanu Lodowatego. Same drogi, którymi ciągną się te mogiły, topografia miejscowości, a później poczynione przez archeologów badania dowiodły, że jakieś plemię mongolskie szło od południa ku północy lewym brzegiem Jeniseju, kryjąc się w lasach w obawie przed napadami tubylców koczowników i pozostawiając po sobie mogiły. Umierali ci przybysze z ręki Tatarów, koczujących w stepach minusińskich i czułymskich, umierali z głodu i chorób, umierali z wyczerpania, od zbyt surowego dla nich klimatu stepów. Z resztek sprzętów i ubrań znalezionych w mogiłach można było sądzić, że to nie było plemię wojownicze, lecz plemię myśliwych i hodowców bydła. Skąd wędrowało to plemię i dokąd? Na to pytanie uczeni rosyjscy odpowiedzi nie dawali, gdyż badali mogiły, położone od Minusińska do Krasnojarska, nie troszcząc się o poznanie geografii tego zjawiska. A tymczasem geografia i legendy mongolskie rzucają jaskrawe światło na pochodzenie „czudzkich mogił”. Wielki Mongoł Dżyngis-chan ruszył na czele azjatyckich hord do Europy. Droga jednej części jego konnej armii przechodziła przez Urianchaj. Czy sam Dżyngis szedł tu, czy któryś z jego wodzów – nie wiadomo, i różnie o tym mówią legendy i księgi mongolskie. Jednakże wiadomo, że mongolscy wodzowie, zwabieni celnością łuczników urianchajskich oraz niezwykłą wytrwałością tych niezrównanych jeźdźców, postanowili zaciągnąć ich w swoje szeregi. Lecz Urianchajowie odmówili posłuszeństwa, oświadczywszy, że ich kraj jest „krajem odwiecznego pokoju” i że ich wiara broni przelewu krwi „ptasiej, rybiej i ludzkiej”. Groźby i surowe kary, podczas których na rzece Dżabartaszu zginęło trzystu wybitniejszych ze starszyzny tubylczej, nie pomogły. Pod naciskiem hord dżyngischanowych Urianchajowie zaczęli porzucać ojczyznę, wyruszywszy na wygnanie dwiema drogami: Kemczykiem na południe, gdzie weszli do obecnego obwodu kobdoskiego, zatraciwszy mowę i wiarę przodków, i Amyłem i Tubą na Jenisej, i dalej na

północ. Rzece Tubie nadali swoje stare historyczne imię „Tubów”, szczepu, który pochodził od Tatarów-Ujgurów, twórców największego na świecie imperium koczującego. Z tych północnych wygnańców nikt już nigdy nie powrócił do pięknego Urianchaju, a ich kości leżą w tajemniczych „czudzkich mogiłach”, w tych śladach wielkiej tragedii dziejowej, która miała miejsce w XI I I wieku. Obecni mieszkańcy Urianchaju, Sojoci, przechowali pamięć o przodkach, którzy uchodzili przed „demonem wojny” – Dżyngisem, wierni przepisom starej wiary i moralności, kwitnącej w „kraju odwiecznego pokoju”. […]

W „kraju krajów”

Gdym przyszedł do przytomności, tajemniczy Tybet – „kraj krajów” – już otaczał nas swymi niebotycznymi szczytami, bagnistą równiną Gajdam i pełną zmiennych krajobrazów kotliną Koko-Nor. Dość szeroka droga ze śladami kół okutych żelaznymi klamrami daleko szła górami; na piąty dzień weszliśmy do kotliny, pośrodku której leżał Koko-Nor. Jeżeli Finlandię nazywają podróżnicy „krajem tysiąca jezior”, to północną część obwodu Koko-Nor należałoby nazwać „krainą miliona jezior”. Przeszliśmy na zachód od Koko-Noru pomiędzy Dułan-Kitt i jeziorem, lawirując pośród bagien, trzęsawisk, jezior i rzeczek głębokich, a grząskich. Woda tu nie zamarzała, dopiero na szczytach górskich przejść odczuwaliśmy wpływ mroźnych i silnych wiatrów północnych. Tubylców spotykaliśmy rzadko i z wielkim trudem musieliśmy odszukiwać pastuchów tybetańskich, od których nasz Kałmuk kupował barany i otrzymywał wskazówki co do dalszej drogi. Okrążywszy od wschodu jezioro Tassun, spostrzegliśmy niewielki klasztor, w którym zatrzymaliśmy się. W klasztorze oprócz nas popasała jeszcze jakaś grupa podróżnych. Byli to Tybetańczycy. Zachowywali się względem nas bardzo wyzywająco, na wszystkie pytania Kałmuka odpowiadali szyderczym milczeniem. Wszyscy byli uzbrojeni w rosyjskie lub niemieckie karabiny i przewiązani pasami z ładunkami i rewolwerami. Zauważyłem, że bardzo uważnie badali nas, oceniając widocznie nasze siły. Tegoż dnia Tybetańczycy opuścili klasztor. Rozkazałem Kałmukowi wybadać przeora klasztoru co do tych podejrzanych gości. Mnich dawał wymijające odpowiedzi, lecz gdym mu pokazał pismo hutuhty[30] z Narabanczi-Kure i duży żółty „chatyk”[31], podarowany mi przez niego, stał się więcej szczerym i rozmownym. – To byli źli ludzie – szeptał. – Strzeżcie się ich. Lecz nie chciał powiedzieć imienia ich przywódcy, tłumacząc się przepisami lamaizmu[32], zabraniającego wymieniać imię ojca, nauczyciela i naczelnika. Dużo później dowiedziałem się, że w Tybecie, jak również w Chinach, istnieje jednakowa społeczna instytucja bandytyzmu. I tu, i tam jakiś bandyta organizuje własny zbrojny oddział i staje się postrachem dla ludności danego okręgu. Wódz bandytów po pewnym czasie zjawia się w handlowych firmach, klasztorach, wsiach i osadach bogatych mieszkańców, żądając określonej płacy, i od tej chwili staje się obrońcą i opiekunem tych, którzy przystali na jego żądania. Przypuszczam, że przeor klasztoru na Tassunie w wodzu spotkanego przez nas oddziału tybetańskich bandytów, czyli „mtudzry” (po tybetańsku) i „chuchudzy” (po chińsku), miał właśnie takiego obrońcę na wypadek napadów innych znów instytucji bandyckich, mających prawa obywatelstwa we wszystkich oprócz Mongolii krajach, które wchodziły niegdyś lub wchodzą obecnie w skład starych Chin.

Niedaleko jeziora Tassun istnieje kilka stałych osad. Gdy zwiedzałem je w daremnym poszukiwaniu przewodnika, zwróciłem uwagę na niezwykłe zjawisko. Podczas mojej podróży przez Mongolię zapomniałem o istnieniu ludzi o złotych włosach. Tymczasem, o dziwo, osadnicy tassuńskich wsi przeważnie mieli blond lub rude jak mosiądz włosy. Zacząłem badania o pochodzeniu tych dziwnych typów o mongolskich twarzach i jasnych włosach, tak dziwnie nieharmonizujących z czarnobrunatną cerą, wystającymi policzkami i czarnymi skośnymi oczami, i dowiedziałem się o nadzwyczajnej historii osadników. Przodkowie ich przybyli do Tybetu w XI I I stuleciu z Wenecji i Genui, zwabieni opowiadaniami sekretarza Dżyngis-chana genueńczyka Marco Polo, który szereg lat spędził w Mongolii, Tybecie i Chinach, podróżując z cesarzem i chanem Kubilajem, władcami Azji i połowy Europy. To są jedyni w Tybecie mieszkańcy trudniący się rolnictwem i zagrodową hodowlą bydła na wzór europejski. Pamięć o swych przedsiębiorczych przodkach przechowało wiernie wiele pokoleń razem z opowieściami o ich życiu i czynach, przekazując stare weneckie zbroje, hełmy i genueńskie miecze. Nie pamiętając imion przodków i nie będąc z pewnością w stanie wymówić cudzoziemskich nazwisk, przechowali jednak przydomki: „Bystry”, „Walczący”, „Strzelec”, „Pogromca strasznego śnieżnego lamparta” (Leoparda śnieżnego – felis nivica). Pośród tych potomków mieszkańców pięknej Italii spotkałem dwie kobiety o niebieskich oczach i prześlicznie wykrojonych ustach. Te tybetańskie „signoriny” były jednak nie mniej brudne i dzikie od innych Tybetanek, których pochodzenie ginie w mroku przeszłości. Istnieje co prawda mit, że jakiś żądny wrażeń samiec-małpa dotarł przez straszliwe Himalaje do Tybetu, gdzie pojął za żonę córkę „ducha gór” i z tej pary małżonków powstał lud tybetański. Stąd kult małpy przedostał się do Chin, gdzie w architekturze i w malarstwie w wiekach XI I I , XI V i XV figuruje ona bardzo często w przeróżnych motywach. Gdy znów wyruszyliśmy w drogę, od razu spostrzegliśmy, że jesteśmy śledzeni. Jacyś pojedynczy jeźdźcy często wyłaniali się z lasów i spoza skał i obserwowali każdy nasz ruch, a wszystkie próby, aby zbliżyć się do nich i rozmówić, spełzły na niczym. Znikali jak cienie na swych małych, śmigłych konikach. Przebrnęliśmy w śniegu ciężkie do przebycia górskie przejścia Hamszan, idąc śladami jakichś wozów i jeźdźców, i już mieliśmy stanąć na popas, gdy nagle około czterdziestu jeźdźców nadjechało na białych koniach i oddało do nas kilka salw. Dwóch moich oficerów z krzykiem spadło z koni. Jeden był zabity, drugi żył jeszcze kilka minut. Nie pozwoliłem swoim ludziom strzelać i wywiesiwszy białą flagę, zawołałem na Kałmuka i pojechałem w stronę jeźdźców w celu zawarcia pokojowej umowy. Tybetańczycy dali do nas jeszcze dwa strzały, lecz po chwili strzelanina umilkła i grupa jeźdźców zaczęła zjeżdżać ku nam z jednej z gór. Po milczącym powitaniu zaczęliśmy pertraktować. Tybetańczycy oznajmili, że na Hamszanie, jako na miejscu poświęconym bogom, nie wolno palić ogniska i popasać, i radzili nam jechać dalej, gdzie będziemy bezpieczniejsi. Wybadawszy nas, skąd i dokąd jedziemy, jeden z Tybetańczyków w przykry sposób

zadziwił nas powiedzeniem, że oni znają bolszewików i mają ich za dobrych ludzi, dążących do oswobodzenia ludów Azji od jarzma białych ras. Nie chciałem prowadzić z rozbójnikiem politycznego sporu i pożegnawszy ich, odjechałem. Przez cały czas jadąc z góry do naszego oddziału, oczekiwaliśmy kulki w plecy, lecz Tybetańczycy widocznie uszanowali białą flagę. Ze smutkiem pozostawiliśmy ciała dwóch naszych przyjaciół wśród kamieni i powoli ruszyliśmy dalej. Jechaliśmy przez całą noc, usiłując wyjść z gór, przez szczyty których prowadził Hamszan. Konie nasze zatrzymywały się i kładły zmęczone, lecz zmuszaliśmy je iść dalej. Stanęliśmy dopiero, gdy słońce było wysoko. Na wszelki wypadek koni nie rozkulbaczaliśmy, daliśmy im tylko możność położyć się i wypocząć. Przed nami leżała szeroka bagnista równina. W tym miejscu bierze początek rzeka Ma-Chu, która jest niczym innym, tylko źródłem jednej z największych rzek Azji – Żółtej Rzeki, czyli Huang-He. W oddali połyskiwało wielkie jezioro Arung-Nor. Rozpaliliśmy ogień z „argyłu” (suchego nawozu), o który w Mongolii i Tybecie nietrudno, i zaczęliśmy przyrządzać herbatę, gdy naraz ze wszech stron zaczęto nas ostrzeliwać zupełnie sprawnym, biegłym ogniem. Pochowaliśmy się pomiędzy kamienie i oczekiwaliśmy dalszych wypadków. Strzelanina stawała się coraz gęstszą. Wszędzie z okolicznych wyżyn błyskały ogniki karabinowych wystrzałów, kule gwizdały we wszystkich kierunkach. Zrozumieliśmy, że trafiliśmy do zasadzki, gdyż byliśmy otoczeni i musieliśmy zginąć. Spróbowałem znowu wywiesić białą flagę, lecz gdym tylko się podniósł, gęsta strzelanina zmusiła mnie znowu do ukrycia się za skałą. Jedna kula, odbiwszy się od kamienia, wpiła mi się w lewą nogę. Jeden z moich ludzi padł trupem. Nie mieliśmy innego wyjścia, jak tylko przyjąć walkę. Rozpoczęliśmy ogień. Potyczka trwała około dwóch godzin. Oprócz mnie jeszcze trzech moich towarzyszy dostało lekkie rany. Trzymaliśmy się, dopóki mogliśmy, lecz bandyci zbliżali się, coraz celniej strzelając. Sytuacja nasza stawała się rozpaczliwa. – Dość tego! – rzekł stary pułkownik. – Siadać na koń! Musimy skierować się dokądkolwiek, gdyż tu nas wystrzelają. „Dokądkolwiek”… Było to straszliwe słowo! Naradzaliśmy się niedługo. Było jasne, że im więcej będziemy się zagłębiać do Tybetu, mając za sobą zgraję tych bandytów, tym mniej nadziei, aby ujść z życiem. Postanowiliśmy więc powracać do Mongolii. Ale w jaki sposób? Tego jeszcze nie wiedzieliśmy… Poczęliśmy się cofać. Nie przerywając ognia karabinowego, pędziliśmy, ile starczało sił naszym biednym koniom, na północ. Jeden po drugim padali moi towarzysze. Padł Tatarzyn z przestrzeloną szyją, za nim, głośno klnąc, potoczył się ze spadku góry pułkownik Ostrowski, ugodzony w brzuch dwiema kulami. Gdy podbiegliśmy do niego, już nie żył. Leżał z siwą, długą brodą, powichrzonymi włosami, spokojnie patrząc otwartymi oczami w szare niebo Tybetu, a pięść prawej ręki miał groźnie zaciśniętą. Cofając się, zostawiliśmy trzech zabitych

przyjaciół. Powodzenie pobudzało napastników. Stawali się coraz bardziej zuchwali, nie kryli się już i strzelali z odkrytych miejsc. Kulka wbiła mi sprzączkę od buta w kostkę prawej stopy. Mój najstarszy towarzysz, agronom, jęknął, złapawszy się za ramię. Dzielny Kałmuk obwiązywał sobie jakąś szmatą skrwawione czoło. Naraz około piętnastu Tybetańczyków ruszyło do ataku. Przypuściliśmy ich bardzo blisko i daliśmy salwę. Sześciu pozostało na miejscu, a dwóch, straciwszy konie, które leżały śmiertelnie ranne, uciekło co tchu w stronę skał. Reszta jeźdźców rozproszyła się w różne strony. Strzelanina nagle się urwała. Za chwilę spostrzegliśmy białą flagę, powiewającą nad skałami, gdzie byli ukryci napastnicy. Dwaj jeźdźcy wkrótce zbliżyli się do nas. Okazało się, że herszt bandytów był ciężko ranny i teraz proszono nas o pomoc lekarską, wiedząc, iż „Europejczycy zawsze wożą ze sobą lekarza”. Od razu błysnął mi promyk nadziei. Pomimo rannej nogi czym prędzej zabrałem z sobą apteczkę i wyruszyłem ku nim wraz z Kałmukiem, chociaż moi towarzysze obawiali się podstępu ze strony rozbójników. – Dajcie temu szatanowi cyjanku potasu! – wołali za mną. Lecz ja planowałem coś innego. Dopuszczono nas do rannego. Na terlicy[33] wśród kamieni leżał wódz bandytów. Byłem przekonany, że nie jest on Tybetańczykiem, lecz raczej mieszkańcem południowego Turkiestanu – mieszaniec Sarta, Turkmena i Afgańczyka. Patrzył na mnie błagającym spojrzeniem i widocznie bardzo cierpiał. Opatrzyłem go. Kula przeszyła mu pierś na wylot z lewej strony. Ranny stracił dużo krwi. Rana była stanowczo niebezpieczna. Uczyniłem sumiennie wszystko, co mogłem dla niego uczynić. Przypaliłem ranę jodyną i zasypałem jodoformem, po czym przewiązałem watą i kawałkiem bandażu. Po tej operacji dałem mu dużą dawkę aspiryny, gdyż gorączkował, otrzymawszy ranę jeszcze w południe. Nauczyłem jednego z Tybetańczyków, jak ma zmieniać bandaż, zostawiwszy mu trochę waty, jodoformu i parę pastylek aspiryny. Po tej czynności zwróciłem się za pomocą tłumacza Kałmuka do rozbójników z taką mową: – Rana niebezpieczna, lecz dałem mocne i cudowne leki waszemu wodzowi. Wiem, że będzie zdrów i wkrótce wsiądzie na konia. Lecz musicie spełnić jeden warunek… Słuchajcie! Złe duchy śmierci są przy chorym i natychmiast uśmiercą go, jeśli po przyjęciu moich leków rozlegnie się choć jeden wystrzał. Nie wolno nawet nabijać broni! Pamiętajcie o tym! Jedenaście dni i nocy nie wolno wam będzie opuścić tego miejsca i włożyć naboju do lufy. Inaczej duchy śmierci zemszczą się na wodzu… Z tymi słowami kazałem Kałmukowi wyjąć naboje z jego karabinu i sam wysypałem kule z magazynu mausera. Bandyci natychmiast uczynili to samo, ze strachem patrząc na mnie.

Gdym powrócił do swoich, uspokoiłem ich, że jesteśmy na pewien czas bezpieczni, musimy tylko dobrnąć jak najprędzej do granicy Mongolii. Tymczasem konie nasze były zupełnie wyczerpane, musieliśmy więc zostać i wypoczywać na miejscu przez całe dwie doby. Odwiedzałem rannego, który czuł się niedobrze. Opatrzyliśmy też tymczasem swoje, na szczęście lekkie rany i trochę wypoczęliśmy. Dowiedziawszy się od Tybetańczyków o najbliższej drodze karawanowej, skierowaliśmy się tam i wkrótce bardzo szczęśliwie spotkaliśmy dużą karawanę młodego mongolskiego księcia Puncyga, który odbywał pielgrzymkę z Urgi do Lhasy z pismem „Żywego Buddy”[34] do Dalajlamy. Książę bardzo dopomógł nam w uciążliwej podróży i razem z nami odbył drogę do Narabanczi-Kure, gdzie hutuhtu Dżełyb przyjął nas z serdeczną radością i rzekł mi na powitanie: – Wiedziałem, że pan powróci do nas. Wróżby odkryły mi losy pana. Wiem, że jeszcze raz będzie pan gościem naszego klasztoru… lecz w innych warunkach, w innych. W Narabanczi spędziliśmy dwa tygodnie, po czym los i wypadki rozproszyły nas po świecie. Oficerowie rosyjscy wstąpili do formujących się partyzanckich oddziałów do walki z bolszewikami, ja zaś wraz z agronomem podróżowałem w dalszym ciągu przez Mongolię, przechodząc nowe, niebezpieczne i tajemnicze dla Europejczyka przygody, dążąc wytrwale do ojczyzny. Antoni Ferdynand Ossendowski, Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów (konno przez Azję Centralną), Łomianki: Wydawnictwo LT W , 2007, s. 32–38, 85–93

1926 Wanda Mazanowska (1874–1951)

Ujawnić cud?

Tekst Wandy Mazanowskiej wyszukali Ewa Sabelanka i Kazimierz Koźniewski (patrz s. 375) do swojej antologii reportażu międzywojennego 7599 dni drugiej Rzeczypospolitej (1983). Autorka napisała ważne sprawozdanie, ale najprawdopodobniej nie przyszło jej do głowy, że ktoś kiedyś uzna je za reportaż. Zresztą kiedy się ukazało, słowo „reportaż” nie było jeszcze w Polsce tak rozpowszechnione. Rozsławić je miały dopiero lata trzydzieste. W 1926 roku nakładem Straży Mogił Polskich Bohaterów w księdze Obrona Lwowa i Kresów ukazał się spis poległych w walkach polsko-ukraińskich o Lwów (listopad 1918–czerwiec 1919). Po nim – tekst Wandy Mazanowskiej z przemówieniami, dokumentami i informacjami na temat przewiezienia ze Lwowa do Warszawy zwłok anonimowego żołnierza, mających spocząć pod kolumnadą Pałacu Saskiego. Dzięki tej relacji dowiadujemy się też, że szczątki do powstałego właśnie Grobu Nieznanego Żołnierza wybrano przez losowanie. Brano pod uwagę tylko pola bitew, na których zginęło szczególnie wielu żołnierzy, a walka tam stoczona musiała być zaszczytna dla całości walczącego wojska. Wyeliminowane zostały pobojowiska leżące na terenie wroga, czyli – w 1926 roku – Związku Radzieckiego. Gdy ze sprawozdania tego odcedziliśmy cały balast oficjalnych przemówień i dokumentów, ową celebracyjną nudę, pozostał nagi tekst – reportaż ukazujący wydarzenie i dookolne nastroje – pisał Koźniewski. Sceptycznie odnosił się jednak do faktu, że wylosowano akurat szczątki obrońcy Lwowa. Reportaż budzi wzruszenie i dzisiaj jeszcze – pisał autor antologii – choć rozum sceptyka cum grano salis każe odczytywać ów naiwny zachwyt reporterski nad mądrością niby ślepego losu, jaki w publicznym losowaniu ukrytych w urnie kartek z bezbłędną precyzją wskazał na to akurat pole bitwy, z którego ekshumacja zwłok żołnierskich była dla ówczesnego rządu najbardziej przydatna politycznie. Reporterka winna domyślić się, że jest świadkiem „cudu nad urną” – jednego z wielu takich. Powinna cud ten ujawnić, nawet gdyby go miała zaaprobować. W polityce tylko głupcy zdają się na ślepe wyroki przypadków, mądrzejsi te przypadki starannie inscenizują. Niestety, rozumienie mechanizmów polityki było ponad siły pani Mazanowskiej – potrafiła tylko przekazać klimat podniosłej uroczystości. Ale to też jest reportaż. Jego zdanie nie powinno jednak dziwić. W stanie wojennym, kiedy antologia się ukazała, Kazimierz Koźniewski – kapłan propagandy PR L-u – musiał się jakoś zdystansować od faktu, że w Grobie Nieznanego Żołnierza znalazł się obrońca polskiego Lwowa. O Wandzie z Rogali-Lewickich Mazanowskiej urodzonej właśnie we Lwowie wiemy, że w walkach o to miasto straciła dziewiętnastoletniego syna Józefa Mariana. Myślę, że nawet gdyby losowanie było z góry przesądzone i nawet gdyby o tym wiedziała, cieszyłaby się z tego wyboru. Po zakończeniu walk o Lwów Wanda Mazanowska włączyła się do pracy lwowskiego towarzystwa Straż Mogił Polskich Bohaterów, które niezwłocznie przystąpiło do budowy nekropolii i ekshumacji rozproszonych w mieście i okolicy zwłok poległych obrońców. Po drugiej wojnie światowej Mazanowska przeniosła się do Krakowa. Żyła tam jeszcze sześć lat, została pochowana na cmentarzu Rakowickim. Jej skromny, prawie zapadnięty grób odnalazła po latach dzisiejsza fundacja Straż Mogił Polskich, a w 2006 roku Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa ufundowała Mazanowskiej nową płytę nagrobną. Tekst, porównany z oryginałem, drukujemy z takimi skrótami jak w antologii Koźniewskiego.

Geneza symbolu i przewiezienie zwłok Nieznanego Żołnierza

Nieznany Żołnierz jako symbol ofiarnego męstwa i wszelkich cnót żołnierskich stał się przedmiotem kultu po wielkiej światowej wojnie najpierw we Francji. W Paryżu pod Łukiem Triumfalnym przed kilku laty złożono zwłoki poległego w wojnie światowej nieznanego z nazwiska żołnierza i zaopatrzono mogiłę napisem: „Tu leży Nieznany Żołnierz”. Mogiła ta stała się przedmiotem kultu nie tylko Francuzów, lecz i cudzoziemców, którzy zwiedzając Łuk Triumfalny, uważają za swój obowiązek złożyć hołd dla cichego poświęcenia, bezinteresownej ofiary krwi i życia dla dobra ojczyzny. W Polsce, gdzie po uspokojeniu się całej Europy trwały walki o wolność i niepodległość narodu jeszcze prawie trzy lata, gdzie granice państwa zostały najpóźniej ustalone, kult Nieznanego Żołnierza powstał formalnie i urzędowo dopiero w 1925 roku. Dnia 4 kwietnia 1925 w Warszawie, w gmachu Ministerstwa Spraw Wojskowych, w sali Rady Wojennej przy gabinecie ministra odbyła się uroczystość wylosowania pobojowiska, z którego miały być ekshumowane zwłoki Nieznanego Żołnierza i złożone w mogile pod arkadami Pałacu Saskiego. Wielka sala Rady Wojennej przybrała w tym dniu niezwykły wygląd. Dokoła stołu, na którym stała czarna urna, zasiedli najwyżsi dygnitarze cywilni i wojskowi, za nimi stali przywódcy oddziałów stacjonowanych w stolicy, w drugim rzędzie szeregowi jako deputacje. Uroczystość losowania rozpoczął minister, generał dywizji Władysław Sikorski, przemawiając, jak następuje: – Zebrani tu dziś przedstawiciele rządu, wojska i społeczeństwa mają ten wysoki zaszczyt, że będą świadkami losowania pobojowiska, które uznamy za symbol wielu naszych pobojowisk. Z całej ziemi mogił i krzyżów wybranym zostanie jedno miejsce jako krwawe znamię walk kilku pokoleń o wolność, całość i niepodległość narodu. W pokorze i czci chyląc czoło przed dostojeństwem męki narodowej z ubiegłych lat, dumni jesteśmy, że tym razem nad grobem Nieznanego Żołnierza, który poległ za Ojczyznę, rozbrzmi zwycięska fanfara polska i majestat prochów Jego czczony będzie przez rodaków jawnie i dumnie. Wiele bowiem krwi przelaliśmy na pobojowiskach Europy i całego świata. Ale najwięcej na własnej ziemi i w ostatniej wojnie zwycięskiej – przeto naszym nieznanym żołnierzem będzie jeden z tych, co polegli w okresie starcia się mocy całego narodu polskiego z mocą wroga. Proszę pana szefa sztabu generalnego, żeby wymienił te pobojowiska, które w czasie wojen z lat 1918 do 1920 były dość krwawe. Następnie przemówił szef sztabu generalnego generał dywizji Stanisław Haller: – Wybór jest trudny, armia bowiem nasza organizowała się w ogniu walk, każdy

możliwie gotowy batalion z potrzeby bojowej rzucano na front. Dlatego wszystkie granice Rzeczypospolitej znaczy nić serdeczna krwi żołnierskiej, na każdym szlaku marsowym znajdują się pojedyncze i zbiorowe mogiły. Jednak w niektórych bitwach i starciach ponieśliśmy straty bardzo poważne, a nawet masowe. Po tych słowach generał dywizji Stanisław Haller wręczył piętnaście kartek księdzu biskupowi polowemu, który je pomieszał i włożył do urny, po czym szef sztabu generalnego wezwał najmłodszego z obecnych kawalera orderu Virtuti Militari, by wystąpił celem dokonania losowania. Zameldował się ogniomistrz 14. Pułku Artylerii Polowej Józef Buczkowski, instruktor szkoły podchorążych, i wśród uroczystej ciszy wyciągnął z urny kartkę; odniósł ją do ministra spraw wojskowych generała dywizji Władysława Sikorskiego, który odczytał z niej na głos: – Pobojowisko lwowskie z roku 1918–1919, łącznie z pobojowiskiem nad Wereszycą, to jest Gródka Jagiellońskiego, na którym krwawo i ofiarnie biła się z Ukraińcami 5. Dywizja Piechoty. Długotrwałość, zaciętość walk, moment poświęcenia występuje tutaj w całej pełni. Za zgodność – szef Biura Historycznego Kukiel, generał brygady. Z kolei minister generał dywizji Sikorski zwrócił się do obecnych z prośbą o podpisanie protokołu uroczystości w dwóch egzemplarzach. Jeden z tych egzemplarzy został złożony w Muzeum Wojska, drugi wmurowano w dniu 2 listopada 1925 w grób Nieznanego Żołnierza. […] Nie mógł lepiej paść wybór pobojowiska. Ślepy los oddał hołd krwi najbardziej ofiarnej […]. Po ustaleniu przez ministra spraw wojskowych terminu ekshumacji zwłok Nieznanego Żołnierza z pobojowiska lwowskiego do Warszawy odbyło się 12 października 1925 w ognisku oficerów we Lwowie zebranie pełnego komitetu wykonawczego pod przewodnictwem generała dywizji Jana Thulliego, które na podstawie nadesłanego z Ministerstwa SW ceremoniału uchwaliło, że dnia 30 października 1925 o godzinie piętnastej odbędzie się przeniesienie zwłok Nieznanego Żołnierza z kaplicy Obrońców Lwowa do katedry, w dniu zaś 31 października o 8.30 przeniesienie zwłok na dworzec kolejowy, skąd 1 listopada o godzinie dziewiątej odjadą specjalnym pociągiem do Warszawy […]. 29 października o godzinie wpół do trzeciej po południu odbyła się ekshumacja i wybór zwłok Nieznanego Żołnierza. Już przed godziną oznaczoną, gdy grono wyższych oficerów było zebrane na cmentarzu Obrońców Lwowa, przybyła komisja, wobec której odbyła się uroczystość ekshumacji. […] Po wejściu tego grona dostojnych przedstawicieli władz duchownych, wojskowych i cywilnych kordony policji, które od rana otaczały cmentarz Obrońców Lwowa, zwarły się ściśle i nie przepuszczały nikogo. Ponadto wewnątrz cmentarza pełniła służbę żandarmeria wojskowa. Na długo przed aktem ekshumacji oczekiwał dostojnych gości zarządca cmentarza pan Maciejewski wraz z grabarzami oraz przybyły z Warszawy właściciel zakładu

pogrzebowego pan Łopacki, który w darze społeczeństwu ofiarował piękną trumnę dębową wraz z dwoma należącymi do niej trumnami wewnętrznymi: zwykłą, żołnierską sosnową i metalową. Pan Łopacki kierował robotami ekshumacji. O godzinie wpół do trzeciej na rozkaz generała Malczewskiego grabarze przystąpili do rozkopywania jednocześnie trzech mogił, rozrzuconych w różnych punktach cmentarza, orientując się według planu Towarzystwa Straży Mogił Polskich Bohaterów. Nad rozkopanymi mogiłami rozpościerają swe ramiona dębowe krzyże z napisami: „Nieznany Obrońca Lwowa”. Głucho uderzają łopaty w ugniecioną ziemię i mimo woli cofamy się myślą wstecz lat prawie siedem, gdy Lwów, spowity w mgle listopadowej, wśród szarugi i zamieci śnieżnej rozbrzmiewał trzaskiem karabinów maszynowych, wyciem granatów, hukiem pękających szrapneli, niosących śmierć i zniszczenie. Młodzież, dzieci nieletnie, kobiety i starcy łączą się, zdobywają broń, opanowują krok za krokiem ulice […]. Oto rydel grabarza uderzył w wieko trumny, które głuchym, podziemnym odezwało się echem. Na sznurach podnoszą ją w górę. Szczątki człowieka patrzą pustymi oczodołami… Garść prochu, trochę szmat ubogich, kości, piszczele i nic więcej. To samo druga i trzecia trumna… A komisja żąda dowodu, że to był żołnierz. Za to trzy dalsze trumny nieznanych były wszystkie zwłokami żołnierzy: liniowego, sierżanta i kaprala. Przepisowy mundur, metalowe guziki z orłami polskimi, czapki maciejówki pod pachą lub na kolanach, u dwóch epolety sierżanta i kaprala – stanowczo stwierdzały, że owe trzy trumny zawierają szczątki żołnierzy liniowych. Po stwierdzeniu tego przez komisję i sfotografowaniu zwłok wszystkie trzy trumny ustawiono przed starą, drewnianą kaplicą. Wtedy z głębi cmentarza, spod nowej kaplicy Obrońców Lwowa nadeszła pani Jadwiga Zarugiewiczowa, jedna z tych, które na polach Zadwórza straciły syna i jego mogiły nie odnalazły, i ta, kładąc na jednej trumnie drżącą ze wzruszenia dłoń – wybrała zwłoki, które mają być symbolem ofiarnego poświęcenia za Ojczyznę. Los padł na tego, który żadnej szarży nie miał, a tulił u boku swego starą maciejówkę z białym orłem sczerniałym od wilgoci. Zginął on na polu walki, o czym świadczyła czaszka przedziurawiona przez kule i noga od strzału złamana. Maciejówka wskazywałaby na to, że był to ochotnik, którego serce powołało na pole walki, by spełnić swój obowiązek względem Ojczyzny. Szczątki trumny wraz ze zwłokami złożono w pierwszej sosnowej, a następnie wstawiono do drugiej, wielkiej trumny dębowej, w której znajdowała się wewnętrzna powłoka metalowa. Po zalutowaniu trumny i złożeniu pieczęci wobec komisji na czele z panami: generałem Malczewskim, Jego Eminencją arcybiskupem Twardowskim, wojewodą Garapichem i prezydentem miasta Neumannem dziesięciu podoficerów wzięło trumnę na ramiona i o zmroku rozpraszanym płomieniami potężnych zniczów przed kaplicą Obrońców Lwowa pomaszerowali ku kaplicy, przed którą na katafalku ustawiwszy trumnę, rzucili jej do stóp sztandar amarantowo-biały, po bokach stanęło dwóch kolegów w pełnym rynsztunku bojowym w postawie na baczność.

Z okazji złożenia do grobu Nieznanego Żołnierza minister spraw wojskowych, generał dywizji Władysław Sikorski wydał rozkaz do armii polskiej, który był odczytany przed frontem wszystkich oddziałów: […] W chwili, gdy Bezimiennemu Bohaterowi hołd składać będzie Rzeczpospolita z prezydentem swym na czele, gdy przed trumną jego pochylą się orły chorągwiane, niech zwróci się, żołnierze, myśl wasza ku Niemu. Umiłujcie ten grób! Pamiętajcie, że dla narodu świętą jest ofiara życia żołnierskiego dla Ojczyzny! Bądźcie gotowi złożyć w potrzebie tę ofiarę Ojczyźnie!

Przeniesienie zwłok Nieznanego Żołnierza z cmentarza Obrońców Lwowa do bazyliki archikatedralnej odbyło się dnia 30 października. Dekoracja miasta wypadła wspaniale […]. Zwisające z olbrzymich masztów festony zieleni przybrane w barwy narodowe w wielu miejscach przecinały ulice Lwowa; gmachy przepięknie ustrojone w zieleń, niektóre oświetlone różnobarwnymi lampami. Tysiące nalepek ozdabiały okna gmachów. Już o godzinie drugiej w kierunku ulicy Piekarskiej ku bazylice płyną nieprzejrzane fale publiczności i młodzieży. Młodzież szkolna stanowiła szpalery. Ulicę Piekarską zajmują szkoły powszechne, po jednej stronie męskie, po drugiej żeńskie. […] Od bramy cmentarnej do placu Katedralnego stanęły nieprzejrzane zastępy młodzieży, odcinając się od publiczności zwartą linią ruchliwych biało-czerwonych chorągiewek i budząc swym wzorowym zachowaniem się ogólne uznanie. O godzinie trzeciej ksiądz infułat Zajchowski w asyście […] licznego duchowieństwa odprawił modły, po czym ośmiu podoficerów odznaczonych krzyżem Virtuti Militari wzięło trumnę na ramiona i zniosło po stopniach terasy. Po obu stronach trumny kroczyli żołnierze z płonącymi pochodniami. Przed trumną stanęły delegacje szkół, żołnierz z krzyżem i duchowieństwo, za trumną dwie matki, pani Bronisława Widtowa i Jadwiga Zarugiewiczowa, których polegli synowie spoczywają gdzieś w bezimiennych mogiłach, dwie wdowy po poległych nieznanych, Maria Bilewiczowa i Franciszka Stysiowa, dwie sieroty, Stefania Chowańcówna i Jan Radzki z Rodziny Sierocej[35], w końcu dwaj inwalidzi, Grzegorz Strzelecki i Adam Gryglewski, […] następnie generalicja, dowódcy pułków, przedstawiciele władz rządowych i miejskich i członkowie komitetu obywatelskiego. Gdy pochód stanął przed lawetą, na której złożono dostojne zwłoki, zabrzmiały dźwięki kantaty, […] kompania honorowa i szwadron kawalerii sprezentowały broń, a orkiestra 40. Pułku Piechoty odegrała hymn narodowy. Po przejściu orszaku przez bramę cmentarną przyłączyły się doń honorowe oddziały piechoty i kawalerii, przy dźwiękach orkiestry konnej ułanów jazłowieckich kondukt przeszedł przez udekorowane i oświetlone latarniami owiniętymi kirem ulice: Piekarską, plac Bernardyński, Halicki, Mariacki, ku bazylice. Bazylika zgotowała królewskie przyjęcie. Główny portal katedry przystroił się w monarszą purpurę, która z bielą gronostajów, białych opon i bogatych złoceń tworzyła wspaniały baldachim. Katafalk ogrodzony płotem karabinów i szabel ułańskich; w czterech rogach spoczywały zbroje husarskie. Na bieli i purpurze złote emblematy rycerskie. Po obu stronach katafalku straż dzierży honorową dwóch oficerów, podoficerów i szeregowców.

Trumnę z łoża działowego[36] podjęli oficerowie, orkiestra odegrała hymn narodowy, po czym trumna wstąpiła do wnętrza katedry […]. Z pomocą specjalnie urządzonej maszynerii dźwignięto ciężką trumnę na szczyt katafalku […]. Aż do ósmej wieczorem niezliczone zastępy publiczności, delegacje stowarzyszeń i organizacji społecznych składały hołd Nieznanemu Żołnierzowi. Przepiękny, rozświetlony blaskami jesiennego słońca, powstał nad Lwowem wielki, uroczysty dzień 31 października, w którym Lwów odprowadził Bezimiennego Bohatera ze swoich pobojowisk i z bazyliki na dworzec kolejowy. Już od wczesnego ranka tłumy publiczności odbywały pielgrzymkę do trumny, aż do godziny ósmej, gdy dostęp do bazyliki został zamknięty, a zaczęły się gromadzić delegacje stowarzyszeń oraz dostojnicy wojskowi i cywilni […]. Przed katafalkiem asysta zwłok: dwie matki, dwie wdowy, dwie sieroty, dwóch inwalidów. W bocznych nawach – delegacje stowarzyszeń, związków i instytucji. Delegacja Żydowskiego Klubu Mieszczańskiego […] złożyła u stóp katafalku wieniec […]. Ośmiu podoficerów zdjęło trumnę z katafalku i przez szpaler pochylonych sztandarów wojskowych oraz cywilnych przeszło ze zwłokami do łoża działowego, oczekującego przed katedrą. Z chwilą gdy trumna ukazała się przed wejściem do katedry, odezwał się z cytadeli wystrzał armatni, a na to hasło rozległ się dźwięk uroczysty dzwonów wszystkich kościołów lwowskich; zahuczały syreny parowozów kolejowych i fabryk lwowskich i całe miasto wstrzymało swe życie, zaniemiało. Na dwie minuty ustał wszelki ruch kołowy, wszelka praca, skupioną ciszą Lwów oddał hołd Nieznanemu Żołnierzowi. Po upływie uroczystego momentu milczenia pochód ruszył ku placowi Mariackiemu, gdzie ze stopni pomnika Mickiewicza pożegnali Bezimiennego Bohatera imieniem wojska komendant okręgu korpuśnego generał Malczewski, imieniem Lwowa prezydent Neumann, imieniem rządu polskiego wojewoda Garapich […]. […] Pożegnanie zwłok na dworcu odbyło się z taką samą podniosłością ducha i okazałością, jaka cechowała przebieg uroczystości lwowskich. O godzinie siódmej minut czterdzieści pięć zebrali się w salonach recepcyjnych dworca, zamienionych na kaplicę, przed trumną Nieznanego Żołnierza reprezentanci wojskowości, członkowie delegacji odwożącej zwłoki do Warszawy z komendantem pociągu generałem Mariańskim na czele, reprezentanci rządu, miasta, Komitetu Obywatelskiego, Czerwonego Krzyża, Policji Państwowej, konsulowie obcych państw i reprezentanci władz. Ustawiono już na peronie nadzwyczajny pociąg, strojny w festony z choin i róż, złożony z lokomotywy w kwietnej dekoracji oraz z przybranych emblematami państwowymi wagonów dla delegacji i eskorty, z dwóch wagonów na wieńce oraz z wagonu przeznaczonego dla zwłok i warty honorowej. Wagon ten, którym powróciły z obczyzny do kraju zwłoki Sienkiewicza, bogato przystrojony choiną i kwiatami, był wewnątrz zamieniony na wspaniałą kaplicę. Ściany obciągnięte draperią białą były udekorowane festonami z pąsowego materiału i emblematami narodowymi. U wezgłowia katafalku ubranego w kwiaty był zawieszony wizerunek Matki Boskiej. Przed pociągiem ustawiła się

kompania 26. Pułku Piechoty ze sztandarem i orkiestrą. […] Drzwi wagonu przewożącego zwłoki pozostały otwarte na zewnątrz, tak że przez całą drogę zwłoki Nieznanego Żołnierza były wystawione na widok publiczny. […] Delegacja, która odwiozła zwłoki Nieznanego Żołnierza ze Lwowa do Warszawy, składała się z pięćdziesięciu pięciu osób […]. Opuściwszy przestrzeń lwowskich dworców, pociąg w szybkim tempie zdążał ku najbliższemu postojowi w Żółkwi. Stacje, przez które przejeżdżał, przybrane w zieleń i flagi o barwach narodowych, a na peronach dziatwa szkolna i tłumy włościaństwa. Wszyscy w głębokim skupieniu oddają hołd prochom Nieznanego Żołnierza. Rzęsa Polska i Brzuchowice wystąpiły z orkiestrami. Na dworzec w Żółkwi zajechał pociąg witany odgłosem syren kolejowych przy dźwiękach orkiestry 6. Pułku Strzelców Konnych. Honory wojskowe oddał spieszony szwadron tego pułku. Obok władz rządowych ze starostą na czele zjawiły się na dworcu delegacje stowarzyszeń i dziatwa szkolna, która złożywszy wieniec, defilowała przed trumną. Następny postój w Rawie Ruskiej. Tłumy publiczności i młodzieży zaległy stację. Garnizon z orkiestrą oddaje honory, delegacje składają wieńce. Minąwszy Bełżec, pociąg wjechał w ziemię zamojską. I tu stacje przystrojone w zieleń, wszędzie tłumy ludzi. W Topolczycy i w Zawadzie zgromadzone delegacje złożyły wieńce, tysiączne rzesze młodzieży i publiczności wraz z garnizonem oczekiwały nadejścia pociągu. Duchowieństwo katolickie i prawosławne odprawiło krótkie egzekwie, po czym stos wieńców odebrał komendant pociągu. W Krasnymstawie imponująca manifestacja. Rejowiec był miejscem, gdzie olbrzymią manifestację urządziła ziemia chełmska. Wyrazem uczuć obywateli tej ziemi był wieniec srebrny z liści dębowych z pozłacanymi szarfami, który delegacja ze starostą chełmskim na czele odwiozła do Warszawy. Na małej stacji Trawniki rozrzewniający obraz: wzdłuż toru oświetlonego rzęsiście pochodniami klęczała dziatwa szkolna. Pociąg zwalnia biegu i powoli przejeżdża przez stację. I tak od stacji do stacji, wśród tłumów, w triumfalnym pochodzie szedł Nieznany, budząc swym przybyciem wspomnienia przebytych chwil. W niejednej matce na widok tego orszaku otwierała się dawna rana, w piersi budził żal po synach, którzy padli na polach walki. Zapadający mrok potęgował podniosły nastrój. Wzdłuż torów rozbłysły smolne łuczywa lub stosy drzewa. Na stacjach, które pociąg mijał i gdzie się zatrzymywał, orkiestry grały pieśni żałobne i śpiewały chóry włościańskie. Późna godzina nie położyła kresu tym manifestacjom. A gdy przed wschodem słońca pociąg zbliżał się do Warszawy, na stacjach znowu dziatwa, pochodnie, wieńce, orkiestry. Droga Nieznanego Żołnierza ze Lwowa do Warszawy to naprawdę więcej niż królewski pochód triumfalny. O szóstej rano zajechał na Dworzec Główny pociąg wiozący szczątki Bezimiennego

Bohatera. Lokomotywa przyozdobiona w barwy narodowe i emblematy żałobne z wielką tarczą z Orłem Białym na przedzie. Ksiądz generał Niewiarowski poświęcił trumnę, po czym ośmiu kawalerów krzyża Virtuti Militari wniosło ją na barkach, składając na łożu armatnim zaprzężonym w sześć koni. Trumnę przykryto szkarłatnym całunem atłasowym z wyhaftowanym godłem państwowym. Przed konduktem szła orkiestra, za nią oddziały piechoty, duchowieństwo, trumna ze zwłokami, dwie matki, dwie wdowy, dwie sieroty i dwóch inwalidów. Za nimi generał Sikorski w otoczeniu generalicji, delegacje ze sztandarami, hallerczycy, strzelcy, dowborczycy, powstańcy, harcerze, kluby sportowe, straż ogniowa. Wszystkie domy na trasie pochodu były ozdobione sztandarami o barwach narodowych. U wrót katedry Świętego Jana przyjął zwłoki Jego Eminencja ksiądz biskup polowy Gall. Trumnę ci sami oficerowie wnieśli do świątyni i zaciągnęli przy niej wartę, a równocześnie przyniesiono sztandary ze wszystkich Dowództw Okręgów Korpusu przybyłych na uroczystość. Wśród sztandarów były sztandary historyczne, przechowane w muzeum na Podwalu oraz sztandary pułków warszawskich. Po godzinie jedenastej zaczęło się żałobne nabożeństwo, odprawione przez Jego Eminencję księdza kardynała Kakowskiego w obecności dygnitarzy stolicy. Byli obecni: prezydent Rzeczypospolitej Stanisław Wojciechowski, premier Władysław Grabski, marszałkowie Sejmu i Senatu, generał Władysław Sikorski, generałowie: Józef Haller, Dreszer, Majewski, Żeligowski, Rozwadowski, Konarzewski, Osiński, Suszyński, Szpakowski, Pogorzelski, Jacyna, prezes Jabłoński, senator Braliński, attaché wojskowi Francji, Anglii, Belgii, Włoch, Stanów Zjednoczonych, Rumunii, Japonii, Finlandii, Czechosłowacji, Łotwy i Estonii. Po nabożeństwie przemówił natchniony kaznodzieja ksiądz prałat profesor Szlagowski. […] Wzruszył wszystkich słuchaczy. Zwrot do matek, których synowie polegli w bojach i spoczywają jako nieznani, wywołał łzy i łkania. Po przemówieniach duchowieństwo odśpiewało egzekwie. Pochyliły się sztandary, rozbrzmiały dzwony, pochód ruszył w stronę placu Saskiego. […] Dookoła pomnika księcia Józefa Poniatowskiego na placu Saskim stało czterech żołnierzy w historycznych mundurach wojsk polskich, z czasów Księstwa Warszawskiego. Punktualnie o godzinie pierwszej rozległ się strzał armatni, wzywający stolicę, a z nią naród cały, do jednej minuty ciszy i skupienia. Odkryły się głowy, zamarł ruch… Tylko w górze rozległ się głuchy warkot krążących samolotów i łopot chorągwi poruszanych podmuchem wiatru. Gdy zawarła się płyta nad szczątkami Nieznanego Żołnierza, pan prezydent Wojciechowski zapalił na niej jeden z pięciu zniczów, wiecznych ogni. Rozpoczęło się składanie wieńców. […] Ze Lwowa przywiozła delegacja sto dwadzieścia pięć wieńców. Wnętrze grobowca pokryło się kwieciem. Szarfy o barwach prawie wszystkich państw. Grobowiec, miejsce spoczynku Nieznanego Żołnierza, mieści się pod arkadami gmachu

Sztabu Generalnego, oddzielającymi plac Saski od Ogrodu Saskiego. Arkady te (byłego pałacu Szwarcowa) mają jedenaście przęseł[37]. Z tych trzy środkowe przeznaczono na grobowiec, pozostałe służą za przejście do powszechnego użytku. […] Gdy ośmiu żołnierzy kawalerów Virtuti Militari składało wśród szpaleru sztandarów zwłoki do mauzoleum, zbliżył się minister spraw wojskowych generał Władysław Sikorski i włożył do grobowca akt erekcyjny, a lwowscy delegaci wysypali na trumnę ziemię, przywiezioną ze Lwowa, z grobu Nieznanego Żołnierza. Akt erekcyjny złożony w grobowcu Nieznanego Żołnierza polskiego brzmi, jak następuje: Na wieczną chwałę imienia polskiego i dla bohaterstwa, które nie potrzebuje nazwiska, aby być najwyższej czci godnym. W siódmą rocznicę podjęcia walki o całość granic zmartwychwstałej Rzeczpospolitej i siódmego roku odzyskania przez naród polski niepodległości, roku pańskiego 1925, w dniu Zadusznym 2 listopada o godzinie trzynastej. Naród i Rząd Najjaśniejszej Rzeczpospolitej z jej prezydentem Stanisławem Wojciechowskim na czele, przy udziale przedstawicieli izb ustawodawczych, duchowieństwa trzech wyznań, wojska, władz państwowych i samorządowych, stowarzyszeń społecznych i licznych tłumów narodu, złożył w grobowcu, na placu Saskim w stołecznym mieście Warszawie wzniesionym, wydobyte ze wskazanego losem pobojowiska lwowskiego zwłoki żołnierza polskiego, który poległ za ojczyznę, składając w ten sposób wspólny hołd tysiącom bohaterów, którzy w ciągu stutrzydziestoletniej walki o wolność legli na polu chwały za sprawę narodu. W tymże grobowcu, będącym dziełem artysty rzeźbiarza Stanisława Ostrowskiego, spoczęło czternaście urn, zawierających ziemię z pobojowisk polskich. Chwilę złożenia zwłok Żołnierza Polskiego do grobowca uczciła cała Polska uroczystym milczeniem, trwającym jedną minutę. Wzniósłszy w stolicy, jako sercu Rzeczpospolitej Polskiej, grobowiec Żołnierza Polskiego, który poległ za ojczyznę, złożywszy doń żołnierskie szczątki – rząd Rzeczpospolitej polskiej w składzie: Władysława Grabskiego, prezesa Rady Ministrów i ministra skarbu, Władysława Raczkiewicza, ministra spraw wewnętrznych, Aleksandra Skrzyńskiego, ministra spraw zagranicznych, Władysława Sikorskiego, ministra spraw wojskowych, Antoniego Żychlińskiego, ministra sprawiedliwości, Stanisława Grabskiego, ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego, Stanisława Janickiego, ministra rolnictwa i dóbr państwowych, Czesława Klarnera, ministra przemysłu i handlu, Kazimierza Tyszki, ministra kolei, Mieczysława Rybczyńskiego, kierownika Ministerstwa Robót Publicznych, Franciszka Sokoła, ministra pracy i opieki społecznej, Józefa Radwana, kierownika Ministerstwa Robót Rolnych, przekazuje ten grobowiec i spoczywające w nim relikwie stołecznemu miastu Warszawie w osobach przedstawicieli władz samorządu miejskiego na wieczne czasy, zalecając, aby stolica, jako przedstawicielka innych miast i wsi polskich, opieką należytą i czcią otoczyła ten najpiękniejszy pomnik zwycięskiej walki o wolność i niepodległość narodu. 7599 dni Drugiej Rzeczypospolitej, wybór i oprac. Ewa Sabelanka, Kazimierz Koźniewski, Warszawa: Iskry, 1983, s. 112–121

1928 Zdzisław Kleszczyński (1889–1938)

Mieć piekielną łatwość pisania

11 lipca 1919 roku poszedł do fryzjera i kazał się ostrzyc do samej skóry. Fryzjer nie krył zdumienia. – Po co? – pyta. – Idę do wojska. – Pan dobrodziej? Długo nie mógł się uspokoić. Miał gębę rozżaloną i pokrzywdzoną. Po bezskutecznej polemice oświadczył, że mnie oszpeci, ale na mój wyraźny rozkaz, że żadnej odpowiedzialności za konsekwencje tego obrzydliwego czynu na siebie nie bierze, że mnie uprzedza, iż wbrew powszechnemu mniemaniu, wbrew utartemu przekonaniu takie ostrzyżenie fatalnie wpływa na porost włosów […]. Oczywiście uskarżał się na los, który Polskę prześladuje, bo nie dość, że nie wiadomo, co będzie z wkładami oszczędnościowymi, złożonymi przed laty w kasach pocztowych, ale nam jeszcze teraz granice najeżdżają. Potem udowadniał, że to jest podłość ze strony bolszewików i skandal […]. W dzień swoich urodzin Zdzisław Kleszczyński – późniejszy redaktor naczelny miesięcznika „Radio”, felietonista Sęk w „Kurierze Warszawskim”, autor komedii scenicznych – zaciągnął się do pułku szwoleżerów i wyruszył na wojnę. Jego zapiski o tym, jak się do niej przygotowywano, są przednie. Ochotnicy – tacy jak Kleszczyński, z dziewięcioma dioptriami w oczach – kłamią, że widzą świetnie, a okulista przyjmuje to na wiarę, „bo bolszewicy podchodzą już pod Białystok”. Były chwile bardzo osobliwe – wspominał Kleszczyński. – Zapisał mi się w pamięci pewien starozakonny obywatel, który chciał koniecznie do kawalerii. Pokraczny, niski, z zapadniętą piersią, niesamowicie owłosiony, starszawy jakiś człeczyna, może krawiec? […] I zamyśliłem się mimo woli nad dziwnym fenomenem, któremu na imię: Polska. Pomyślałem, że tysiące głupców wyłażą ze skóry, żeby fenomen ten wszystkim doszczętnie obrzydzić, zohydzić […] a przecież znajdują się jeszcze czasem tacy biedacy z nalewkowskiego getta, którzy chcą za wszelką cenę iść do polskiej kawalerii… Niewyćwiczeni ochotnicy zderzają się z nędzną rzeczywistością. Biegną kłusem do stajen, a tam piekło, z talentem opisane przez Kleszczyńskiego: Lance nam kazano brać, a nie było przy strzemionach tulejek… Trzech ludzi w plutonie w ogóle jeszcze nie miało karabinów… Dwu nie miało szabel… A znalazł się nawet taki egzemplarz, który też nie miał, jak się okazało, ani siodła, ani lancy, ani karabinu – tylko pozwolenie rodziców na wstąpienie do wojska, wydane z uwagi na to, że srogi ten szwoleżer liczył sobie dopiero szesnaście lat… Sodoma! Gomora! Po drodze na front starsi ludzie zatrzymują żołnierzy i proszą, żeby zabrali ze sobą ich wnuki. Kleszczyński w pamiętniku z wojny (Czerwony teatr, 1925) daje też portret ochotnika: adwokata, chłopa, studenta czy literata, który rzucił wszystko i wyruszył walczyć, ale nie ma za grosz żołnierskiego ducha. Martwi się jak stara panna, że nie został wymieniony w rozkazie dziennym. Oficerów słucha się ślepo, choć na pierwszym postoju wie wszystko zawsze lepiej. Ochotnik ma też ambicję, żeby nikt nie poznał w nim ochotnika. Ochotnik, zauważa Kleszczyński, jest też często imperialistą i militarystą. Tęskni do dyktatury wojskowej i widziałby na jej czele swojego podporucznika. Zdzisław Kleszczyński w 1913 roku skończył prawo na Uniwersytecie Petersburskim, a życie polskich studentów na tej uczelni opisał potem w powieści Białe noce (1925). Po odzyskaniu niepodległości przeniósł się do Warszawy. Rozgłos zdobył poematem o księciu Józefie Poniatowskim (Książę, 1913), który napisał jako dwudziestoczterolatek. Otrzymał za niego nagrodę w konkursie „Tygodnika Ilustrowanego”, oczarowawszy całe

jury, w którym zasiadali Reymont i Grzymała-Siedlecki. Jak pisze autor jego biogramu w Polskim słowniku biograficznym, Kleszczyński nigdy nie przeskoczył popularności i literackiego poziomu Księcia. Napisał jeszcze kilka powieści i dramatów, które jednak przepadły wraz z PR L-em. Przetłumaczył wiele francuskich komedii, wystawianych przed wojną w polskich teatrach. Jego poczytne, dowcipne felietony drukowane w „Kurierze” pod tytułem Sztychy rozsławiły jego literacki pseudonim Sęk. Pisał o bolączkach dnia codziennego i z chęcią poświęcał swój talent tematom błahym. Sam przyznawał, że miał „piekielną łatwość pisania”. Duża biegłość literac​ka pozwalała mu poruszać się we wszystkich gatunkach. Niestety, jak zauważa Piotr Grzegorczyk, „pogoń za dużymi zarobkami, powodowana rozrzutnością, sprawiała, że naglony zamówieniami, pisał i drukował za wiele i za pospiesznie. Prowadziło to nierzadko do szkicowości, retoryki, powierzchowności, przy braku koncentracji i głębszej refleksji”. Lapidarność i łatwość obserwacji Kleszczyński wykorzystał w dwóch książkach reporterskopodróżniczych – Benzynowej eskapadzie (1928) i Za barierą Pire​nejów (1936). Wyprawę austro-daimlerem dookoła Polski wymyślił na dziesięciolecie odzyskania niepodległości. Reportaż z tej podróży, którego fragmenty prezentujemy, jest pełen zachwytu. Nie tyle nad Polską, ile nad samym faktem, że oto jedziemy!

Benzynowa eskapada. Autem dookoła Polski

Hej, hej! Ile to lat minęło! Ile się rzeczy zmieniło! Jaka teraz Polska inna! Jak się życie ludzkie rwie naprzód! Jak nam wszystkim brak czasu!… Pamiętam, było to przed wielu, wielu laty, wyruszyliśmy w daleką podróż. Końmi. Droga nas czekała okrutna, coś piętnaście mil[38] z okładem… Poczciwy stangret Wawrzyniec klął od samego świtu. W przeddzień przekuwał konie, ale mu kowal cościś nie potrafił, zdaje się, że dyszlowego kasztana odrobinę zakuł… – A żebyś ty, psiakrew, z piekła nie wyjrzał! Bez żadnego pojęcia człowiek z ciebie! Myślisz, że co w deskę, co w koński kopyt, to jedno!… I na co też jaśnie pan takiego gnypia na ordynarii trzymo?… Jakoś się obeszło. Wawrzyniec całą noc nie spał. Koło bryki ustawicznie majstrował, osie smarował, fartuchy[39] opatrywał… Do dnia jeszcze z chłopakiem stajennym na spichrz się wyprawił po obroki i tam takiego rwetesu narobił, z pisarzem się prawie za łby biorąc, że aż pana Przepiórkowskiego, rządcego, w gaciach na podwórze wyniosło… Choler i siarczystych piorunów z pół kopy spadło, pisarza pan Przepiór​kowski od ostatnich zekpał, Wawrzyńca, zdaje się, po karku przejechał, a Pietrka, widzi się, nawet wyrżnął w pysk… O szóstej z rana zajechał Wawrzyniec przed ganek, statecznie, powolutku, nie tak jak furman dureń, popisujący się jazdą kawalerską w niewłaściwej porze, jeno z kalkulacją, że to przecież droga – świat… Kasztany parskały wesoło, gryząc wędzidła i przestępując z nogi na nogę, rade biec… A Wawrzyniec chmurzył się na koźle i patrzył wilkiem. Niby że to młodym paniczom zachciewa się dla jakiegoś polowania takie zacne konie przez dwa powiaty gnać… Dopiero kiedy się ruszyło od ganku, kiedy czwórka skręciła w Topolową, kurząc za sobą, kiedy powiał świeży, ranny wiatr, kiedy zapachniały podorywki – odwrócił się do paniczów Wawrzyniec, błysnął spod granatowej liberyjnej czapy śmiejącymi się oczyma, poruszył siwymi, sumiastymi wąsiskami i powiedział: – Będzie pogoda. Zaczem cyknął na konie po swojemu, zebrał lejce, trzasnął z bata – hej! – jak trzasnął!… i poooojechało się! Krajem. Polską. Szerokim traktem między dwoma szeregami topól białodrzewów, między ogromnymi szlakami pól… W dal…

I

W przeddzień wyjazdu zameldował mi szofer, że za maszynę tym razem absolutnie nie odpowiada. Resorów nie wzmocnili. Kierownica ma paskudny luz. Dynamo ładuje, jak samo chce. Pojedziemy bez światła. I w ogóle kompresja[40]… Od miesiąca radził i domagał się, żeby raz przecież zdjąć blok i dać nowe pierścienie… Nie mówiąc już o błahostkach! Na przykład brak bagażnika. Słyszane to rzeczy wybierać się z tyloma walizkami bez bagażnika? Gdyby się było na to poświęciło jakieś sto złotych, sam by zmajstrował przedni kufer podróżny z dykty… – Lato ucieka, panie Mariański. Nie ma na to wszystko czasu. – Żeby chociaż z tym światłem… – Będziemy jechali za dnia. – Ale resory któregoś dnia podziękują. – Od czego cybanty[41]? – A co będzie z kierownicą? – A nic. – To znaczy faktycznie jutro? – Jutro. – Słucham. Uprzytomniłem sobie z pewnym rozczuleniem nazajutrz o godzinie siódmej z rana, że jednak pomiędzy dobrym szoferem a dobrym stangretem z dawnych czasów – nie ma znów takiej wielkiej różnicy… Nasz austro-daimler świecił się jak cacko. Wszystkie koła były jak się należy na urząd[42] zmontowane. W różnych skrytkach i zakamarkach maszyny istne arsenały kluczy zapasowych, muter, gwintów, bolców. Dętki rezerwowe miłośnie zapakowane jak listy od kochanki. Lewarki, wulkanizatory i tak dalej – we wzorowym porządku. Nawet bateria zapasowych żarówek, istna biżuteria w czarnym etui – i ta się znalazła… A cóż dopiero mówić o motorze? Tak go Mariański cudownie wyregulował, że nam zaśpiewał niebawem jak Battistini[43] … Wyjechaliśmy za rogatkę z dwugodzinnym opóźnieniem, jak przystało na polskich turystów. Miało się wyruszyć punktualnie o siódmej, ale zwlekło się do wpół do dziewiątej, a przejazd przez Ochotę – istne Termopile! – zajął blisko pół godziny czasu… Lawirowaliśmy między dziećmi bawiącymi się na jezdni a tramwajami zajmującymi całą prawie szerokość ulicy… Po bokach leżało miałko tłuczone szkło, przeplatane pięciocalowymi bretnalami[44]… Sporo czasu zajął nam też dialog z panem posterunkowym, który badał tożsamość, wiek, kwalifikacje i inne atuty naszego szofera (poza tym zgodność numerów, daty świadectw itp.). Aż wzięła nas w swe objęcia kiepska podwarszawska szosa…

– Gazu! Austro-daimler nabrał tchu, Mariański przywarł do kierownicy (co to niby miała mieć taki piekielny luz!), wiatr zaczął gwizdać w uszach… Włożyliśmy okulary. Szosa, którą nasi biedni prezydenci jeżdżą do Spały, nie należy do rozkosznych. Chociaż wyrwanie się na kilka dni z jarzma urzędowych przyjęć i audiencji ma być dla pierwszego obywatela Polski wytchnieniem, postarano się o to, żeby droga „wylotu w marzenie” była dla naszych dygnitarzy (jak przystało na wyboisty kraj!) dostatecznie wyboista… Szlakiem przemierzanym często przez urzędowe cadillaki zdążaliśmy mimo wszystko dosyć szparko. Zabawny zbieg okoliczności: widać tego dnia spodziewano się też przejazdu pana prezydenta. Na wszystkich skrzyżowaniach dróg, w wiejskich opłotkach prężyli się służbiście dzielni policjanci, obleczeni w białe jak się patrzy rękawiczki… Pęd maszyny nie pozwalał im zorientować się zawczasu, kto tam jedzie. Takeśmy zbierali mimo woli nienależne nam honory aż do zakrętu, gdzie gościniec biegnie w lewo, do Spały. Dopiero tutaj skończyły się policyjne parady. I rękawiczki… Zaraz za Tomaszowem Mazowieckim, przy skręcie z prostej, niegdyś dobrze utrzymanej szosy (pamiętnej z rajdów samochodowych) zdarzył się nam tragikomiczny passus: wyleciał raptem zza szosy dróżnik i rozczapierzył palce. Szofer zahamował maszynę. – Co się stało? – Nie ma dalej drogi! – O! A cóż się jej stało? – Piec prowadzą! – Jaki znów piec? – A drogowy[45]! Bez most! – No to co? – Droga skasowana. – To nie mogliście, jak się należy, w Tomaszowie znaków postawić? – Iii… A dyć to tylko do jutra… (Poczciwy dróżnik przypuszczał widocznie, że nam wszystko jedno: czy dziś jechać, czy do jutra czekać…) Mariański zaklął nie bardzo głośno: – Ażeby was szlag trafił… Po czym oświadczył zwięźle: – Spróbujemy. Dróżnik uczepił się błotnika, myśmy wyciągnęli szyje i tak, trochę zaintrygowani, ujechaliśmy kilka stajań, po czym oczom naszym przedstawił się taki widok: kupa narodu, most, pod mostem na kępie w kucki inżynier drogowy, a na środku mostu bezradnie

pykający parą solidny traktor drogowy z przyczepnym wagonem, akurat na środkowym przęśle… Uwijali się pod zmurszałym mościkiem jacyś ludzie w portasach zawiniętych prawie do pasa, inni brodzili w wodzie, jeszcze inni zbijali pod mostem (poniewczasie) jakieś prowizoryczne asekuracje… Rzeczka Wolborka perkotała o pale, rada z takiej sensacji, udając Amazonkę, a starozakonni pasażerowie dwu zatrzymanych autobusów (socii doloris[46]) robili na głos nieco zjadliwe, choć niepozbawione słuszności uwagi: – Nie mogli tego wcześniej podstemplować, tylko teraz akurat, kiedy się ten parowiec na most wwalił? – I całki ruch pasażerski hamują! – Też porządki… – A jak ja się na pociąg spóźnię i będę stratny, to kto mi zwróci? Ostatecznie musiał się nasz wóz wracać do Tomaszowa i nadkładać dziesięć kilometrów po haniebnym piachu, forsując na dobitkę nieco wyżej jakiś zakazany bród… Mariański siedział przy kierownicy kompletnie ugotowany. Kiedyśmy się gramolili do auta, pokazał mi dramatycznym gestem błotniki. – O, ile to ziemi nagarnęło! Jechałem przez takie Sahary, że się aż woda w chłodnicy zagotowała! A wszystko przez tych niedorajdów! (Miał na myśli autorów niefortunnej „asekuracji” mostu: co myśmy o nich myśleli, przez delikatność zamilczę…) Mariańskiego aż trzęsło. – Jak pan redaktor tam nad Wolborką siedział, czekając, aż objadę, to pewnie się za boki brał? – Niby z powodu tej przeprowadzki traktora? – Tak. – Więcej mi się na płacz zbierało, panie Mariański. – Bo i prawda! Tyle publiki trzymać przez dwie godziny przez niedbalstwo. – Istotnie… […]

XIV

Gościnności! Drugie jeszcze nosisz imię: wsi podlaskiej… Bo nie dość, żeśmy się tu mieli jak pączki w maśle; nie dość, że nas karmiono smakołykami; nie dość, że nam gospodarz wciąż ustępował pierwszeństwa strzału, a potem pozwalał troczyć swoje kury[47], mówiąc, że to nasze, jeszcze oto teraz, na odjezdnym pakują nam do auta, do neseseru podróżnego wszystko, czym miejscowa zasobna spiżarnia słynie: wędliny i gomółki, nalewki i starki… Mało brakowało, a byliby nas jeszcze obdarzyli konfiturami! – Panie Mariański! – woła z ganku dziedzic. – Niech no pan prędko otworzy futerał i schowa redaktorowi ten stempel do flinty. Nie będziecie przecież pucowali luf patykiem! (Rzecz w tym, że mój stempel zakończył niedawno tragiczny swój żywot, więc ten Anioł…) – Co ty wyprawiasz, Zygmuncie?! – Nie gadaj! – No a co będzie z twoją strzelbą? Bez stempla? – W przyszłym tygodniu jadę do Warszawy, to sobie kupię… Teraz następują uściski i ostatnie pożegnania. – Szczęśliwej drogi! A niech wam kicha nie nawali! – Dziękujemy! Na pewno w bramie złapiemy gwóźdź! – Jak zabijesz wilka, to mi zatelegrafuj! – Dobra! – Tylko nie zapomnij dołączyć rejentalnego poświadczenia, że to był naprawdę wilk, a nie pies… – Potwór. – I pozdrówcie od nas Kresy! – Rozkaz! – Do widzenia! – Do widzenia! Bóg zapłać za gościnność! Ruszamy. Ostre światła samochodu okrążają wolno klomb. Bociany mieszkające w pobliżu dworu na wierzchołku starej topoli budzą się w gnieździe… Mijamy szczęśliwie bramę. Wyjeżdżamy na gościniec. Psy szczekają… Spory mamy szmat drogi do puszczy, około stu pięćdziesięciu kilometrów. Ale że właśnie północ, a szosy za Bugiem ponoć dobre, spodziewamy się zajechać w cztery godziny, żeby stanąć w Białowieży o świcie, kiedy bywa najpiękniej… Przedziwny urok mają te nocne automobilowe wyprawy, kiedy maszyna mknie niegłośno pustą, milczącą drogą. Wszystko jest zupełnie inne niż za dnia. Kontury drzew, słupy przydrożne, rozstajne drogowskazy, uśpione domy…

Nawierzchnia szosy ucieka pod koła samochodu jak nieskończony, płynny postaw[48] płótna… Każde wgłębienie gościńca, każdy kamyk, każdy przedmiot na szosie odznacza się ostro i wyraźnie: znacznie wyraźniej niż we dnie… Wszystko zaś, co leży poza snopem oślepiającego światła sunącego nisko, przemyślnie, badawczo – ma kształty mgliste, powleczone miękkim mrokiem, nieskończenie dziwne… Znam automobilistów, którzy przepadają za wściekłym tempem, nie widząc nic poza tym w maszynie. Tacy „demoni pędu” gonią nieraz nocami po gościńcach, wczepieni kurczowo w kierownice, na wpół tylko przytomni, na wszystko poza drogą i rytmem silnika nieczuli. Nie wiem, czy taka jazda, bardzo ryzykowna (niechby im przy osiemdziesięciu kilometrach na zegarze raptem światło zgasło!), stanowi istotnie szczyt rozkoszy sportowej…? W każdym razie nie turystycznej! My jedziemy sobie równiutko, niespiesznie; delektujemy się bajecznym aromatem wrześniowej nocy, ciepłej i cichej; bawimy się niewinnie z głupimi zającami, które tak pociesznie pomykają przed światłami samochodu, umykając na oślep prosto przed kołami, zamiast uskoczyć w bok… Hm… Gdyby to już było po 1 października, może byśmy się dali skusić krwiożerczej chętce i dali gazu? Ale we wrześniu?[49] Fe, kto to widział! Więc zwalniamy jeszcze bardziej, a kocina[50] nieborak wyrywa się w ostatniej chwili z fascynującego światła – i kryje się w kartoflach, heroicznym susem… Noc rozgwieżdżona… Pola śpią spokojnie, wykąpane w rosie… Lekki obrót kierownicy… Wiraż… I znowu droga równa, prosta jak strzelił… Łagodny wiatr muska nasze skronie… Motor warczy… Przed Prużanami spotykaliśmy jeszcze od czasu do czasu ludzi. Ale minąwszy miasteczko, jedziemy już zupełnym pustkowiem. Do Białowieży niedaleko: około czterdziestu pięciu kilometrów; granica puszczy leży jednak znacznie bliżej… Ani chłopa, ani furmanki. Przed paroma laty, pomnę, zdarzały się w tych stronach częste napady bandyckie. Krążyły patrole. Przejezdni musieli się legitymować władzom. Teraz jest znacznie spokojniej, więc droga, którą zdążamy do puszczy, nie rozbrzmiewa ani tętentem kopyt, ani okrzykami: „Stój!”. Mimo wszystko z respektu dla wspomnień nie tak dawnych wydobywamy ze skrytek auta dwa rewolwery: hiszpański browning i małego mauzera. Lokujemy arsenał ten pod ręką, to znaczy w kieszeniach płaszczów podróżnych… „Sicher ist sicher, powiedział Mannlicher”[51]… Niestety… Żadnej okazji do wykazania fenomenalnej tężyzny. Żadnego Zielińskiego[52]! Żadnego okrzyku z ochrypłej gardzieli (koniecznie ochrypłej!):

– Pieniądze albo życie! Spokój. Czasem łopot skrzydeł wronich… Albo cień bezszelestnej sowy… Więcej nic. Tylko od strony wschodniej w ciemnej jeszcze nocy jakby szarość… Pierwsza godzina świtania…

XV

Puszcza! Słońce właśnie ukazało się na horyzoncie złote i obudziło ziemię. W czarnych gąszczach świerków dzieją się dziwa. Ożywa czarowna zieleń. Niezmierne, nieprzeniknione szlaki Białowieży wyłaniają się z porannych oparów… Przepych światła i blasku zalewa zaciszne polany… Jak strofy najpiękniejszej bajki ścielą się tajemne dukty uchodzące w dal… Migoce rzęsista rosa… Bór, zrazu surowy jak strzelisty gotyk, cały z drzew szpilkowych, świerków i sosen, rozpływa się w gajach liściastych pachnących olchą… Dalej, niejako na straży, dęby wspaniałe, wybiegłe… A dalej jeszcze, wedle białej wstęgi gościńca graby w szeregach, istne wojsko, krzepkie a potężne w mchów szmaragdowych koletach[53]… Hen z głębi puszczy idzie na spotkanie nasze dostojny, spokojny szum: głęboki oddech milionów drzew… Zaczem coś nagle w wierzchołkach drga. Najpierw nieśmiało, potem odważniej, silniej! Budzi się żarliwy, powietrzny szept polatujący na lekkich skrzydłach wiatru… Dęby i graby, klony i buki, i brzozy białe, czegoś spłoszone, zaczynają odmawiać swój poranny, odwieczny pacierz… Niskim, najcichszym chórem odpowiadają świerki, modrzewie i sosny… Rozumiemy, że puszcza się modli… I my się modlimy, sunąc wolno, jak tylko można najwolniej, cicho, jak tylko można najciszej… Nie masz słów w tym pacierzu i nie masz pokory: jest tylko sam zachwyt! Ten sam zachwyt, który ściska ludzkie gardło, kiedy się stoi nad ogromnym, bezkresnym morzem i wita dzień lekko stąpający po grzbietach lazurowych fal… Ten sam zachwyt, który wyciska z naszych oczu łzy wzruszenia, gdzieś na krawędzi Tatr tonących w słońcu… Ten sam, który nas oniemia przed rozwianym pióropuszem Wezuwiusza, lecącym w dal, ku błękitnej Capri… Albo kiedy indziej, w obliczu Alp różowych… Albo w obliczu oceanu… Kiedy człowiek jest oko w oko – z Bogiem. Jedziemy coraz dalej. Ogarnia nas dziwna tęsknota… Wiemy, że przebrzmiały dawno echa wspaniałych królewskich łowów: a jednak zdaje się nam, że lada chwila ujrzymy na najbliższym zakręcie gościńca jakowyś świetny

rycerski orszak! Wiemy, że wytrzebiono tutaj żubry: a jednak czekamy, że rozsuną się nagle z trzaskiem przydrożne gąszcza i stanie w groźnej powadze byk pojedynek[54], dawny władca tej kniei! Wiemy też, że ucywilizowano tę puszczę… Że trą w niej dzień i noc tartaki, pracujące dla takiej czy innej Century[55], dla tych czy innych kupców… Że nie masz w boru ogromnym zagadkowych zbiegów… A jednak spodziewamy się czegoś. Oczekujemy czegoś… Czy kogoś? Jeśli nie królewskiego łowcy, jeśli nie bajecznego zwierza, to bodaj imci Bałachowicza, niesamowitego atamana, na źrebcu ludojadzie… Bardzo wolno zbliżamy się do serca puszczy. Toteż uczynił się już duży dzień, gdyśmy wjechali między szyny kolejek, dymy tartaków, między zabudowania i parkany nazbyt niestety realne. A potem zaczęła się zwykła krzątanina, jak to w drodze. Najsampierw koło maszyny, bo porządny kawalerzysta najpierw myśli o koniu: automobilista też. Później koło najwłaśniejszych szanownych żołądków, do cna zgłodniałych. Wreszcie, po nakarmieniu austro-daimlera i całej załogi, otrąbiliśmy wsiadanego… – Na Grodno! Wspominałem już w bolesnym rozdziale o ischiasie, że mnie leczono na Podlasiu rozmaitą terapią. Było wtedy, jak wiecie, w robocie żelazko do prasowania, aspiryna, pantopon[56], martell[57] etc. Przez kilka dni nic nie skutkowało… Otóż teraz, dobijając do Grodna, okrutnie zmęczony, ale wesół rozumiem, na czym polegał błąd, przekreślający ówczesne dobrodziejstwo martella: leczyłem się na smutno, a leczyć się trzeba na wesoło! I w ogóle trzeba wszystko robić na wesoło. Inaczej człowiek kapcanieje albo, mówiąc gwarą sports​manów, puchnie… Wyjechaliśmy przecież z R. o północy, jechaliśmy do Białowieży bez noclegu, w puszczy chodziło się sporo, potem ruszyliśmy do Grodna, bez odpoczynku, robiąc ładny parcours[58] około stu siedemdziesięciu kilometrów… I nic! Dzięki temu, że wyjechaliśmy z Białowieży w znakomitych humorach, wśród nieustannych „hi, hi, hi” i „ha, ha, ha” naszych pań, docieramy do celu dzisiejszej podróży w znakomitej kondycji. To prawda, że mamy zupełnie sztywne kolana, że nam od długiego siedzenia ścierpły kończyny… Ale barometr wesołości…! Zjeżdżamy stromo na dół ku mostowi, za którym malowniczo położone Grodno mruga setkami świateł. Jest już wieczór. Ochłodziło się znacznie. Od Niemna ciągnie porządny ziąb… Chociaż nam jednak zimno, nie posiadamy się z uciechy. – Zobaczycie, że dostaniemy ten sam jadłospis!

– Nie! To by było zbyt piękne! – Zobaczycie! Przejechaliśmy przez most, windujemy się stromo, trzecim biegiem pod górkę, potem podskakujemy na sławnych grodzieńskich brukach, aż lądujemy nareszcie przed hotelem upamiętnionym sławnym menu. Bo trzeba państwu wiedzieć, że wypadł nam tutaj nocleg przed paroma laty i żeśmy mieli wiele, wiele uciechy z powodu karty potraw. Stało tam en toutes lettres[59] w kolejnym rzeczy porządku: Barszcz z jaj Antrekot z jędyka Dewolaj Ryzeto z kury Bitki Patie File z pólardy soc. itd.

Jeżeli pewne osobliwości tego jadłospisu (przytoczonego wiernie!) można jeszcze czasem spotkać w podrzędniejszych warszawskich garkuchniach, w żaden sposób nie znajdziecie w Warszawie bitek, „patie”, a tym bardziej owego zagadkowego i na wskroś lewicowego „file z pólardy soc.”. Wobec tego, że wtedy toczył się w Grodnie słynny proces polityczny[60], przypuszczaliśmy, że natrafiliśmy znienacka na ślady szeroko rozgałęzionego spisku… „Soc.”! Hm… Co by to mogło znaczyć? Niestety! Wszystko mija! Kultura szybko kroczy naprzód… Dała radę czerwonoskórym, poradziła sobie w przeciągu tych dwóch lat i z grodzieńskimi hotelarzami. Kelnerzy przemawiają do nas wzorową polszczyzną. Żadnych: – Przekąska w życzeniu? Ani: – Jaśnie pan z plita[61] lubi, czy tak? Zszarzał też jadłospis zredagowany przez jakiegoś autentycznego polonistę… Duchy służebne są zupełnie zeuropeizowane… – Owszem, proszę pana! – Tak jest, proszę pana! – W tej chwileczce, proszę pana! – Właśnie się robi, proszę pana! Ba! Sekret ten niebawem się wyjaśnia: wszystko warszawiacy! Usypiam w takim dziwnym nieco łóżku, które odrobinkę skrzypi, odrobinkę trzeszczy, odrobinkę uwiera – i odrobinkę buja… Z początku śni mi się ściana mojego pokoju, wymalowana (nie wiadomo na czyj

benefis?) w niesamowite nenufary… Potem jednak Morfeusz zaczyna nawiewać na mnie sny wybitnie automobilowe… Zdaje mi się więc, że jestem nie w Grodnie, tylko w Pendine[62] w Walii nad brzegiem morza… Siedzę na wściekłym jakimś bolidzie (silnik Liberty, dwunastocylindrowy, 400 K M! ! ! ) i nazywam się nie Kleszczyński, tylko John Parry-Thomas… Mam pobić własny mój rekord z dnia 27 kwietnia tego roku i „wyciągnąć” koniecznie szybkość ponad dwieście siedemdziesiąt siedem kilometrów na godzinę… Tymczasem zjawia się ni z tego, ni z owego pan Dzięciołowski, szef drukarni, i mówi: – Takiej szybkości, proszę pana, nasze maszynki nie poradzą! Zapuszczam mimo to mój piekielny motor i robi się straszliwy huk, od którego aż fale głuchną… Mam właśnie ruszać… A tu naraz Mariański jak spod ziemi. – Na drugim zakręcie siedzi ostryga, proszę pana redaktora… Radzę uważać, bo może zarzucić… – Wynoś się pan! – Ewentualnie może bym ja pojechał? – Obejdzie się! Już jadę… i budzę się! Kołdra na podłodze. Jasno… I prawdziwy Mariański za drzwiami. – Już bardzo późno! (Zdaje się, że ten sen o bolidzie to były… pluskwy!) […]

XXIV

– SO S! SO S! SO S! Takie rozpaczliwe wołania o pomoc rozsyłała nasza radiostacja, podczas gdy samochód dygotał z niepokoju, stojąc przed nowogródzkim hotelem Pod Wesołą Pluskwą. Śnieżyca szalała… Tymczasem ja, wciśnięty w sam róg kabiny telefonicznej w miejscowym urzędzie pocztowo-telegraficznym, chrypłem od krzyku, usiłując zagłuszyć wściekłość żywiołów i wycie wichru śnieżnego buszującego nad Nowogródkiem… – Allo! Allo! Allo! Kto przy aparacie? Allo! Kto przy aparacie? Mołodeczno? Allo! Proszę mnie połączyć z majątkiem X. Tak jest! X! Tak jest! Nie, rozmawia się!! Nie przerywać!!! Allo! X.? Allo! Kto jest przy aparacie? Co? Allo! Cymperman? Jaki Cymperman? Zbożowy? Kupiec zbożowy? Cymperman z Mołodeczna? Nic podobnego! To ja! Zdzisław! Allo! Zdzisław Kleszczyński! Tak! Tak! Allo! Tak! Z Nowogródka! Nie z Dawidgródka, tylko z Nowogródka! Rozmawia się, do kroćset! Nie przerywać! Z kim byłem połączony? Z X.! Tak! X.? To ja! To ty? Tak, kochanie, to ja! Całuję! Owszem, szczęśliwie! Wpław i w bród! Śnieżyca, ale jedziemy dalej! Prosto do Warszawy! Gdybyśmy zginęli, odmów pacierz! Za mnie i za Mariańskiego! Niech wasze kresowe drogi diabli porwą! Co? Tak! Allo! Do widzenia. Allo! Rozmowa skończona… No i pojechaliśmy. W zamieć, w śnieżne piekło, w przejmujący ziąb… Chociaż buda była podniesiona i wszystkie boki założone, chociaż mieliśmy na sobie ogromne futra i chowali głowy w podniesione kołnierze, cięło nas z przodu i z boku, i z tyłu… Jadowity, lodowaty wiatr wdzierał się przez wszystkie szpary i szczeliny allwetteru[63]. Śnieg zalepiał szkła okularów. Ustawicznie zawiewało szybę… Wesoła jazda! Takeśmy jakoś dowlekli się do uroczego Zdzięcioła. W Zdzięciole trzeba było stanąć, bo skutkiem braku fartucha[64], postradanego podczas heroicznych zapasów na grobli pod Kruplami, zalewało nam nieustannie motor i świece, a maszyna szła raz o trzech, kiedy indziej znów o dwóch cylindrach… Zaczęły się poszukiwania izolacji – wiecie, takiej izolacji, jakiej używają elektrotechnicy do instalacji domowych – a kiedyśmy zdobyli wreszcie tę przeklętą taśmę izolacyjną, zaczęła się papranina przy świecach. Mają bo szoferzy swoje sposoby i sposobiki. Gdy im wskutek zbyt wielkiego błota albo nieszczelnego zakrycia motoru świece felerują, wnet owijają je tą izolacją i jadą sobie, pogwizdując, dalej! Tylko że tego dnia mieliśmy na szosie nieopisane błoto; więc trick z ową taśmą nie wystarczył. Trzeba było jeszcze myśleć o jakim takim zabezpieczeniu kabli, dynamo itp.

W tym celu poszedł Mariański na miejscowe „corso”, zrobił oko do jakiejś zażywnej jejmości, wmówił w nią, zdaje się, że bez niej żyć nie może i że musi od niej bodaj starą kieckę wziąć na pamiątkę… Przytaszczył coś okropnego, zatłuszczonego, coś, co mogło przed laty udawać nawet velour-chiffon, ale teraz przypominało zakrzepły sos barani. I zaczął owijać tym łachmanem cały blok, wesoło pogwizdując… Zaczem daliśmy raz po razie dwa przenikliwe sygnały, jeden dla ostrzeżenia citoyenów[65], drugi dla ostrzeżenia wałęsających się po rynku czworo​nogów, i opuściliśmy Zdzięcioł bardzo uroczyście, jadąc na Dereczyn. Jest tam taka „hać”[66] po drodze, dylowane świństwo, z którego jak ze starej klawiatury ząb czasu i ręce ludzkie wyłuskały dwie trzecie dylów… Po tej okropnej, grzechotliwej, grząskiej, podrzucającej grobli zaczęliśmy się teraz wlec, rozkoszując się nagłą zmianą aury: śnieżyca ustała, zaczęła się na pociechę ulewa… Jechaliśmy w głuchym milczeniu, przeklinając los, automobilizm, Polskę, jesień, Kresy – i pojadając, w chwilach najsroższej depresji, udka kurczęce zabrane z Nowogródka… Wszystko się kiedyś musi skończyć, więc i ta grobla od siedmiu boleści też się skończyła! Wydostaliśmy się na śliską, ale możliwą szosę, po której umęczona, wytrzęsiona maszyna pomknęła szparko. A po pół godzinie znośnej jazdy, wciąż pod strumieniami deszczu wpadliśmy wielce efektownym „szpurtem”[67] do miasteczka Dereczyna, słynącego z największej chyba na świecie ilości gapiów. Ledwo bowiem przystanęliśmy na pryncypalnej ulicy, żeby dolać wody do chłodnicy i umocować na nowo słynną suknię ździęciolskiej piękności, obsiadły nas gęstą chmurą żydy i katoliki. Sześciu wlazło na stopnie, szesnastu pod podniesioną maskę, sześćdziesięciu zaglądało pod budę… Mariański klął, deszcz padał za kołnierze, spracowany motor parował jak barania skóra, ja popijałem herbatę z termosu, wściekły jak tygrys, ale milczący… A zacni dereczyńscy mieszczanie, tudzież miła dziatwa w wieku szkolnym i pozaszkolnym wisieli na naszej maszynie jak rój much na plastrze miodu. Wreszcie mnie to do reszty zirytowało. – W każdej chwili może nastąpić wybuch – odezwałem się do szofera bardzo ponuro. – Niech pan uprzedzi osoby postronne, że w razie czego nie biorę na siebie odpowiedzialności! Że jednocześnie dyskretnie pocisnąłem elektryczny klakson i że spod maski wydobyło się niesamowite chrząknięcie – ogarnęła gapiów dereczyńskich panika. Najpierw jeden, potem drugi, potem naraz pięciu zaczęli się cofać, aby dalej od niebezpiecznej maszyny. A my, uwolnieni od natrętów, zaciągnęliśmy duchem żagle – chciałem powiedzieć: płótna boczne – i daliśmy gazu! Tyle nas widzieli.

Ile rozkoszy mieści w sobie zwykła, normalnie utrzymana szosa, oceni ten tylko, kto przez dwa blisko tygodnie tłukł się po najniegodziwszych w Europie drogach… Ledwo dostaliśmy się na gościniec prowadzący do Wołkowyska, poprawiły się humory. Wzięliśmy teraz ostre tempo, żeby nadrobić moc zmarnowanego czasu, i zaczęliśmy szorować, aż miło. O zmierzchu stanęliśmy w Wołkowysku, ukrytym za siecią torów kolejowych. Tu jednak humory znowu opadły, barometr turystycznej werwy poleciał raptownie w lewo, bo okazało się, że dynamo nie ładuje, a akumulator jest doszczętnie wyczerpany… Poważnej reparacji o tak późnej porze nie można było przeprowadzić. O ładowaniu akumulatora też nie było mowy. Pozostawały zatem dwie alternatywy: albo zatrzymać się na nocleg w wołkowyskim eldorado, albo wziąć na kieł i pchać się dalej, bodaj do Białegostoku, aby bliżej Warszawy! Oczywiście po ciemku… No i pojechaliśmy po ciemku. Co to jest jazda samochodem po omacku, w dodatku po zupełnie nieznanej szosie, wie tylko ten, kto bodaj raz wpadł, jak myśmy wpadli… Szyba podniesiona. Kierowca wypatruje oczy, pełzniemy wolniutko, ale co chwila hamujemy, bo w ciemnościach majaczy ni to, ni owo… Most, nie most? Koń, nie koń? Słup, nie słup? Wjeżdżamy w las, ciemno, choć oko wykol… Więc wleczemy się w tempie dziesięciu kilometrów na godzinę; wyjeżdżamy z lasu na pole, trochę widniej – gazu! Ale po minucie rozwaga bierze górę. Jak to? Zrobiliśmy w tym sezonie blisko dwadzieścia tysięcy kilometrów bez najmniejszego wypadku i teraz nagle roztrzaskamy maszynę o jakiś słup czy furmankę tylko dlatego, że nam się sprzykrzyła ta mitręga? Nie! To by naprawdę nie miało sensu! Znowu dziesięć kilometrów na godzinę… I znowu coś człowieka kusi. Nie możemy przecież jechać do tego Białegostoku bez końca! Prędzej!

XXV

Drodzy Czytelnicy! Oto już w oddali majaczą wieże Warszawy. Oto się już kończy nasza benzynowa eskapada! Za chwilę znikną ostatnie słupy telegraficzne, miniemy radzymiński szlaban kolejowy i wjedziemy na Pragę. Za chwilę weźmie nas w swe szpetne, ale mocne ramiona poczciwy, wiekuisty most Kierbedzia – wylądujemy: ja w moim domu, samochód w garażu! Do widzenia! Do widzenia! Podróżowaliśmy z Wami po Mazowszu i po Małopolsce, po Podhalu i po Podlasiu, po bliższych i dalszych Kresach. Da Bóg doczekać, odbędziemy w przyszłym roku nowy wojaż benzynowy, w Poznańskie, na Kaszuby albo na dół, do malowniczych Zaleszczyk… Odnowimy dawne rajdowe wspomnienia… Tymczasem – udajemy się na zimowe leże. Ludzie i maszyna. Jeżeli udało się nam oddać bodaj jeden uśmiech naszej rozległej Ojczyzny; jeżeli czytając te pobieżne podróżne notatki, zainteresowaliście się bodaj jednym opisem – chwała niech będzie mózgom ludzkim, które zaklęły tyle siły i pędu w odrobinie stali, niklu, żelaza i miedzi, tyle lotności w odrobinie benzyny, tyle elastyczności w odrobinie kauczuku, że dzięki nim nowoczesny podróżnik łatwo zwiedza rodzinny kraj od miedzy do miedzy, od krańca do krańca! Chwała niech będzie inżynierowi Nemo – to znaczy stu tysiącom inżynierów, nieznanych nam nawet z nazwisk, stu tysiącom genialnych konstruktorów nieznanej narodowości, którzy byli autorami tych pozornie prostych i łatwych, w rzeczy samej skomplikowanych i trudnych wynalazków, z których powstał automobil – mój i Wasz przyjaciel! Zdzisław Kleszczyński, Benzynowa eskapada. Autem dookoła Polski, Warszawa: Z P Grupa, 2008, s. 5–9, 49–55, 83–87

1932 O. P. – Anonimowy reporter „Tajnego Detektywa” (1931–1935)

Dbać o głowę złoczyńcy?

Tym razem nie reporter jest bohaterem wstępu, ale cały tygodnik, bo trudno dziś ustalić, kto relacjonował głośny poznański proces z 1932 roku. Dziennikarze „Ilustrowanego Tygodnika Kryminalno-Sądowego Tajny Detektyw” najczęściej podpisywali się inicjałami. Żywot tego dodatku do „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” był krótki, choć jego popularność wielka. Po tym jak dwoje morderców zeznało w sądzie, że inspirowali się historiami publikowanymi w piśmie, koncern wydawniczy IKC postanowił go zamknąć. W porównaniu z „Tajnym” dzisiejsze polskie tabloidy wchodzą w życie prywatne ludzi niemal salonowo. „Tajny Detektyw” epatował zbrodnią w sposób skrajny. Szczegółowo opisywał na przykład rozkład ciał. Makabryczność zbrodni podkreślał detalami: […] uderzenie było tak silne, że ofiara, zacisnąwszy usta, wyłamała sobie dwa zęby. Znajdują się one wraz z kawałkami odłupanej czaszki w dowodach rzeczowych, zapełniających obficie stół. Często podawał nieistotne dla sprawy, ale pikantne szczegóły na temat oskarżonych. Na przykład w wybranym do antologii opisie procesu „erotomana Piekuckiego” pojawia się informacja, że jedna z ofiar przemocy „została doprowadzona ze szpitala, gdzie przebywa na oddziale wenerologicznym”. Oskarżonych „Tajny Detektyw” opisywał zawsze tendencyjnie. Mordercę ze wsi: „Jest to mały i szczupły blondyn o twarzy wybitnie tępej”; morderczynię prześladowcy seksualnego: „[…] niezaradna i nadpobudliwa kobieta skazana na swoich przygodnych opiekunów […]. Doświadczenie naukowe i życiowe stwierdza bowiem, że wybór seksualny typów prymitywnych, do których zaliczyć trzeba oskarżoną, pada zazwyczaj na ludzi brutalnych”. Nie oszczędzał też żyjących. […] świadczące przeciwko Piekuckiemu dwie poszkodowane dziewczynki występowały w relacjach z procesu jako trzynastoletnia Izabela Fr. (Chwaliszewo 27/28) i czternastoletnia Maria Szl. (Szamarzewskiego 8). Występujący w procesie sądowym nieletni powinni być pod szczególną ochroną, dlatego sąd zakazał podawania ich nazwisk, co „Tajny Detektyw” „zrekompensował” swoim czytelnikom, podając dokładne adresy obu dziewczynek. W efekcie takich praktyk koncern IKC sam często stawał się stroną procesu, pozywany za naruszenie dóbr osobistych i zniesławienie. Zdarzało się, że koncern musiał finansować bohaterom swoich tekstów zakup nowego mieszkania, tak bardzo byli oni prześladowani w swoich środowiskach po ujawnieniu ich personaliów – pisze w szkicu o reportażu sądowym Aleksandra Matykiewicz. Na szubienicy, Co uczyniłeś z bratem swoim?, Pocałunek zbrodniarki, Kościotrup w piwnicy, Krwawa zemsta Księżnej Woronieckiej, Tajemnica studni Steinerów – głosiły tytuły relacji z aktualnych spraw. Forma tych reportaży była prosta: opis sali sądowej, stron procesu, jego przebiegu i wykonanie wyroku. […] teksty – pisze Matykiewicz – zaczynały się zazwyczaj od opisów tłumnie zgromadzonej w sądzie publiczności, co miało przekonywać, że sprawa jest istotnie warta zainteresowania, i przypominać, że jawna praca wymiaru sprawiedliwości to jedna z zasad konstytucyjnych, a tylko dzięki „Tajnemu Detektywowi” ta jawność procesu jest możliwa na skalę naprawdę masową. Redakcja pisma przez cztery lata urządzała na swoich łamach festiwal hipokryzji. Utrzymywała, że szczegółowe opisy zbrodni mają działać wychowawczo i odstraszająco. Prasa w ten sposób – tłumaczono dalej – uzbraja do walki z przestępcami całą publiczność i sprowadza na głowę złoczyńcy nie tylko urzędników policyjnych, lecz najszersze warstwy publiczności. Drukując swoje materiały, „Tajny Detektyw” umożliwiał ponoć całemu społeczeństwu „dostęp w charakterze widza na rozprawy sądowe”, a także „korzystanie z siły wychowawczej wymiaru sprawiedliwości”. „Tajny” – jako przykład „prasy niemoralnej, z którą trzeba walczyć” – szczególnie interesował księdza

Stefana Wyszyńskiego, który w latach 1924–1946 był redaktorem trzech pism katolickich. Pisał on dużo o braku etyki dziennikarskiej w mediach lat trzydziestych. Zwracał na przykład uwagę na to, że na końcu każdego numeru „Tajnego Detektywa” znajdowały się zabawy i rebusy, które wymagały od czytelnika wcielenia się w rolę bandyty lub wyobrażenia sobie różnego rodzaju zbrodni. W jednym z konkursów należało znaleźć wyjście z hotelu obstawionego przez policję. Nagrodą była książka sensacyjna. „Czyż to nie jest nauka bandyckiej strategii?” – pytał Wyszyński. Uważał, że skoro prasę w typie „Tajnego Detektywa” czyta dwieście tysięcy osób, to jest tak, „jakbyśmy żyli w społeczeństwie bandytów”. Zawartość pisma była krytykowana i przez prawicę, i przez lewicę. Ta druga twierdziła, że pismo psuje robotników. Znalazłem informację, że Związek Nauczycielstwa Polskiego przeprowadził ankietę wśród uczniów Poznania: okazało się, że po „Tajnego” sięgali najczęściej słabo uczący się chłopcy w wieku dziesięciu, dwunastu lat, pochodzący z rodzin robotniczych. Jako przyczyny swojej fascynacji pismem podawali szczegółowe opisy zbrodni, samobójstw i kradzieży. „W tej gazecie najciekawsze jest, jak jeden pan zabił dwie dziewczynki”. Wielbicielem i badaczem pisma jest pisarz Jacek Dehnel, który prowadzi nawet bloga na jego temat. Uważa, że dodatek realizował równocześnie propaństwowy, sanacyjny projekt: pod płaszczykiem wiadomości o niegodziwościach przemycał umoralniające historie i propagandowe tezy. Rzekoma przemoc, porno​grafia „Tajnego Detektywa” i zepsucie sączące się ze szpalt wydają się dziś dość niewinne, a przesłanie – nawet konserwatywne. To właśnie Jacek Dehnel podpowiedział, by do naszej antologii wybrać relację z procesu „erotomana Piekuckiego”. Osiemdziesiąt lat temu konserwatywnym Poznaniem zatrząsł ogromny skandal: nie tylko wykryto szajkę pedofilów i stręczących im dziewczynki rajfurek, ale w dodatku między winnymi znalazły się szanowane figury: restaurator, kupiec, kierownik fabryki mebli i, przede wszystkim, podpułkownik rezerwy Feliks Piekucki. Okładka „Tajnego Detektywa” była – co dziś może nie jest tak oczywiste – niebywale śmiała. Pamiętajmy, że lata trzydzieste są okresem prawdziwego kultu wojskowości, a pokazanie wojennego bohatera w pełnym umundurowaniu jako dobierającego się do dziewczynki „erotomana” (słowa „pedofilia” wówczas chyba nie stosowano) groziło nie tylko interwencją cenzury i konfiskatą całego numeru (nawiasem mówiąc: jeden z posiadanych przeze mnie egzemplarzy nosi na okładce napis: „Zupełnie nowy numer po konfiskacie”), ale i – czy może: przede wszystkim – zdemolowaniem redakcji i pobiciem dziennikarzy przez „słusznie wzburzonych patriotów”, czyli bojówki. Zwłaszcza że Feliks Piekucki miał w Poznaniu spore wpływy. […] Związany mocno z endecją i Kościołem katolickim, Piekucki był twórcą widowiska Męki Pańskiej w trakcie Kongresu Eucharystycznego w Poznaniu (w 1930 roku), a przede wszystkim komendantem Legionu Wielkopolskiego, czyli lokalnej gałęzi Legionu Rzeczypospolitej Polskiej, antypiłsudczykowskiej, prawicowej organizacji kombatanckiej […]. W życiu prywatnym za to wiodło mu się niespecjalnie: w roku 1925 ucierpiał srodze w poważnym wypadku (na drodze pod Obrzyc​kiem poniosły konie ciągnące powóz, którym jechał z kuzynem i rządcą majątku; rządca wyskoczył, łamiąc kręgi i ginąc na miejscu, kuzyn został ciężko pokaleczony, a sam Piekucki złamał obie nogi) oraz, co osobliwie typowe dla katolickich moralistów, rozwiódł się z żoną. Dopiero z czasem wyszło na jaw, jak się pocieszał.

Hipokryci

Jeśli kto kiedykolwiek choć raz był w stolicy Wielkopolski – a zaryzykujemy twierdzenie, że cała niemal Polska musiała ją oglądać z racji Powszechnej Wystawy Krajowej[68] – temu niewątpliwie gród Przemysława musiał zaimponować pod każdym względem. Jeśli po ostatnim spisie ludności Poznań jest na trzecim miejscu, to naprawdę ma Polska się czym chlubić i miała co zagranicy pokazywać podczas pamiętnej „Pewuki”. Bo miasto zakrojone jest istotnie na miarę europejską. Długie, szerokie, czyste ulice, uregulowany ruch komunikacyjny, imponujące gmachy, nęcące oko wystawy, tętniące życiem kawiarnie i lokale rozrywkowe, piękne ogrody i parki, przebijający na każdym kroku dobrobyt życia – mimo ciężkich czasów – oto dzisiejszy Poznań! W ostatnich kilku latach gród Przemysława zrobił kolosalne wprost postępy, rozbudowując się wszerz i wzdłuż. Z inicjatywą czynników miejskich szła w parze inicjatywa prywatna, powstawały jak grzyby po deszczu całe osiedla willowe, potężne bloki mieszkalne magistrackie, jednym słowem: Poznań zmierzał szybkimi krokami do miana: e ur ope j s ki e go mi a s ta. To była jedna strona medalu. Ta, o której się wspomina z zadowoleniem, mówiąc o stolicy Wielkopolski.

Zaułki przestępczości

Ale jest niestety i odwrotna strona. Z rozrostem miasta zaczęły się mnożyć i zaułki przestępczości. Ten do niedawna jeszcze spokojny Poznań, w którym reporterzy miejscowych pism codziennych stale narzekali, że się „nic nie dzieje”, dzisiaj ma nadmiar sensacji: Dembecki, Hałas, Lewandowska[69], fałszerze pieniędzy z „mistrzem” Tłustowskim na czele, dwudziestoosobowa „jaczejka”[70] komunistyczna, defraudanci w jednym z najpoważniejszych banków poznańskich – oto wokandy minionych dni i najbliższej przyszłości Poznania, nie licząc drobnych przestępstw, które są chlebem codziennym każdego miasta i każdego sądu. Z tym się trzeba pogodzić i temu się nie należy dziwić. To są, że się tak wyrazimy, „sprawy” już ustalone, budzące mniej lub więcej zainteresowania w tych czy owych sferach. Ale w ostatnich dniach zaszła rzecz stokroć gorsza. Jeśli afera szantażowa Lewandowskiej była grą na wielką skalę, jeśli była sensacją dla prasy poznańskiej, to afera, o której poniżej pisać będziemy, przerosła wszystko o głowę, co dotychczas Poznań miał. Społeczeństwo naszej dzielnicy zostało wprost uderzone obuchem w głowę. Afera, która ujawnioną została przed dwoma tygodniami, jest tak potworną sensacją, że aż pióro wzdraga się pisać ze względu na jej „bohaterów”. Pisać jednak trzeba, musi się, bo milczeć w takich sprawach nie wolno. Jak grom z jasnego nieba uderzyła w spokojny Poznań wiadomość w poniedziałek 21 ubiegłego miesiąca o aresztowaniu dwóch znanych obywateli pod zarzutem dopuszczenia się przez nich czynów niemoralnych z nieletnimi dziewczętami, niemal dziećmi. Lotem błyskawicy rozniosła się ta wiadomość po mieście, docierając wszędzie i wszędzie budząc niesłychane poruszenie. Nie dawano wprost wiary, aby ci „szanowni” obywatele, poważni ojcowie rodzin, ludzie inteligentni mogli się byli dopuścić tego rodzaju hańbiących czynów, za które zamknęły się za nimi bramy więzienia karnośledczego przy ulicy Młyńskiej. A jednak fakt pozostał faktem.

Faryzeusze

Aresztowani zostali z polecenia sędziego śledczego pana Furowicza dwaj panowie: 1) Feliks Piekucki, podpułkownik rezerwy, były komendant miasta, komendant Legionu Wielkopolskiego, organizacji, jak wiadomo, pozostającej pod wpływami Narodowej Demokracji, aranżer religijnej imprezy widowiskowej podczas Kongresu Eucharystycznego, znany w szerokich kołach Poznania jako działacz społeczny, 2) Feliks Hirschberg, właściciel pierwszorzędnej restauracji Hungaria przy placu Wolności, były sędzia pokoju[71], działacz na terenie Czerwonego Krzyża. Czy nie mogło zawrzeć jak w ulu na taką wiadomość? Przecież za kratkami więziennymi znaleźli się ludzie żonaci (Piekucki co prawda był od szeregu lat rozwiedziony z żoną). Ojcowie dorosłych córek i synów, którzy zawsze mieli na ustach wzniosłe hasła, którzy niejednokrotnie oburzali się na podupadłą moralność – a sami dopuszczali się ohydy wstrętnej, czynów niemoralnych z dziewczętami od dwunastu do czternastu lat. Naturalnie nie skończyło się na tych dwóch tylko aresztowaniach. W ciągu najbliższych kilku dni osadzeni zostali w więzieniu kupiec Władysław Andrzejewski i kupiec Alfons Pawlicki. Ci czterej to byli główni członkowie klubu zwyrodnialców, którzy uwodzili nieletnie dziewczęta, urządzając wyuzdane orgie bądź w mieszkaniach Piekuckiego i Andrzejewskiego, bądź też w podnajętych pokojach. Naturalnie ktoś im musiał być w tym pomocny. Nikt inny jak zdeprawowane megiery, które wiodły niecny handel ciała nieletnimi dziewczynkami. Również one w liczbie czterech znalazły się w więzieniu. Były to: Maria Hermanowa, lat 54, jej córka Małgorzata Genzlerowa, lat 24, marszantka[72] Helena Stróżykówna, lat 35 oraz Maria Mehringowa, wdowa, lat 62. Aresztowane Stróżykówna, Genzlerowa i Mehringowa zostały poddane w więzieniu policyjnym badaniu lekarskiemu, po którem odstawiono je do szpitala miejskiego na oddział chorób wenerycznych.

Galeria fotografii

Przeprowadzone rewizje w mieszkaniach aresztowanych wydały sensacyjne rezultaty. W mieszkaniu na przykład u Andrzejewskiego znaleziono sto pięćdziesiąt fotografii, które aż nadto przejrzyście mówiły o winie aresztowanych. Wielkie zaprzeczenia trafiałyby w próżnię. Fotografia, ta – wierna odbitka rzeczywistości, mówiła wszystko. Tak więc kłębek rozpusty został wprawną ręką policji i sędziego śledczego Furowicza uchwycony w ciągu niespełna tygodnia. Śledztwo nie jest jednakże jeszcze zakończone. Toczy się w dalszym ciągu z niezmordowaną energią, a spodziewać się należy, że przyniesie dalsze sensacyjne odkrycia. Aresztowani Piekucki i Hirschberg nie żałowali starań przez swych adwokatów, aby mogli być wypuszczeni przed świętami za grubymi kaucjami. Sąd odrzucił jednak ich wnioski i niewątpliwie posiedzą w czterech ścianach więziennych aż do czasu, gdy śledztwo zostanie ukończone. Jedno jest ustalone, że niecny ten proceder uprawiali aresztowani zwyrodnialcy (i pozostający jeszcze na wolności) od kilku lat. Finansistą był wedle wszelkiego prawdopodobieństwa restaurator Hirschberg, jako najzasobniejszy w mamonę, „szefem sztabu” jednakże całego klubu ohydnych zwyrodnialców był sam pan Piekucki. Nic dziwnego, że zdemaskowanie tego „świętoszka” wywołało w pewnych sferach Poznania wielką konsternację. Obóz, do którego Piekucki był przynależny, teraz się go na gwałt wypiera. […]

Wiarołomna żona

Osobą, która głównie przyczyniła się do ujawnienia tej ohydnej a głośnej już na całą Polskę afery erotycznej, był niejaki Franciszek Genzler. Jest to sobie skromny człowieczek, lat 30, pochodzący z porządnej rodziny mieszczańskiej, pracujący jako murarz w urzędzie telegraficznym głównej poczty w Poznaniu. Genzler miał żonę dwudziestoczteroletnią Małgorzatę, z domu Herman, z którą miał dwoje dzieci, córkę i chłopca. Genzler był przykładnym mężem, zarabiał nieźle, a cały swój zarobek co tydzień oddawał żonie, zatrzymując ledwie dwa do trzech złotych na osobiste drobne wydatki. Pożycie małżeństwa w ciągu pierwszych lat nie wykazywało ża dnyc h skaz. Zmieniło się dopiero w ostatnich latach. Genzler zauważył, że już od dłuższego czasu żona jego za dużo przebywa poza domem. Dochodziły go o tym słuchy od sąsiadów, zwracała też niejednokrotnie uwagę na to matka jego, mieszkająca w tym samym domu na parterze (ul. Chwaliszewo, lat 49). Na indagacje męża Genzlerowa odpowiadała, że ma jeden nałóg: kawiarnie, bez których żyć po prostu nie może! Inne kobiety lubią kino, papierosy, wódkę itd. – a ona tylko kawiarnie i nic więcej. O wierności zapewniała go najuroczyściej, mówiąc, że z żadnym mężczyzną nigdy ją nie spotka. Istotnie nie spotkał, gdyż jak się później okazało, tak świetnie umiała się maskować. Genzler zauważył również, że każdy niemal jego krok był śledzony przez niejaką trzynastoletnią Marię Szlage, która była – jak się wykazało – prawą ręką Genzlerowej. Przez małą Szlage Genzlerowa upewniała się każdorazowo, czy mąż rzeczywiście udaje się do pracy. Gdy już miała tę pewność, że przypadkowo nie wróci z powrotem, szybko przebierała się i szła uprawiać niedozwolony proceder stręczenia do nierządu, sama również jako kobieta niebrzydka biorąc udział w wyuzdanych orgiach. Zostało później stwierdzone, że orgie te odbywały się w biały dzień, bo gdy mąż Genzlerowej wracał po ciężkiej pracy do domu, w domu zastawał przygotowany obiad i zawsze swoją żonę czule go witającą. Ten proceder podwójnego życia uprawiała Genzlerowa od dłuższego czasu. Ale do czasu dzban wodę nosi. Z podejrzeń przeszedł Genzler do śledzenia swej żony. I wkrótce odkrył rzecz straszliwą. Przekonał się, że żona jego nie tylko haniebnie go zdradza i oszukuje, ale również że każde jej słowo było kłamstwem, każdy czyn – podłością, którą wyrządzała krzywdę nie tylko jemu i nazwisku, ale stokroć jeszcze większą dwojgu niewinnym własnym dzieciom. Genzler posiadł wreszcie niezbite dowody, że żona jego uprawia nierząd. Gdy mu pewnego razu doniesiono, że w czasie jego nieobecności przyszła do Genzlerowej niejaka Mehringowa i upomniała ją o zapłacenie dziesięciu złotych „za pokój”, domyślił się, co to znaczy. W cztery oczy zażądał od żony wyjawienia prawdy. Ale występna Małgorzata wyparła się wszystkiego, posuwając swoją czelność do tego stopnia, że zaproponowała mężowi konfrontację do oczu z Mehringową. Miało to nastąpić nazajutrz. Ale nie nastąpiło, gdyż w międzyczasie Genzlerowa uciekła z domu, bojąc się już w oczy spojrzeć

rozszalałemu z gniewu i bólu mężowi.

Zemsta oszukiwanego męża

O swoich strasznych podejrzeniach co do żony zwierzył się Genzler policji, nakazując zarazem aresztowanie jej, co też nastąpiło w ciągu kilku najbliższych dni. Wzięta w krzyżowy ogień pytań „wyśpiewała” Genzlerowa wszystko, więcej w każdym razie, niż się policja spodziewała. Zeznania jej właśnie ujawniły całą ohydną aferę zwyrodnialców. Nakryto od razu całe gniazdo starych lowelasów i zwyrodniałych erotomanów oraz ich wyuzdane „pomocnice”, które dostarczały nieletni towar. Główną aranżerką okazała się czterdziestopięcioletnia Maria Hermanowa, matka Genzlerowej, w której rękach koncentrowała się cała akcja. Ona wydawała wszelkie dyspozycje swoim podwładnym, nie pomijając rodzonej córki, ona ułatwiała miłosne schadzki, zarzucała sieci na nieletnie ofiary na ulicach i skwerach Poznania, następnie doprowadzała je podtatusiałym wyuzdańcom. Naturalnie wszystko to przynosiło jej niezłe boczne dochody, bo „starsi panowie” nie żałowali pieniędzy. Pierwsze nazwiska, jakie padły z ust Genzlerowej na policyjnych przesłuchaniach, to były: Hermanowej i Piekuckiego. Ta też godna siebie para znalazła się pierwsza w apartamentach więziennych przy ulicy Młyńskiej. Dalsze śledztwo potoczyło się już normalnym torem. Następna transza aresztowań objęła trzy dalsze nazwiska męskie: Hirschberg – Andrzejewski – Pawlicki i jeszcze dwa kobiece: marszantki Stróżykównej i wdowy Mehringowej. Całe to zacne towarzystwo rozpamiętuje dziś ohydę swoich postępków. A ohyda była potworna. To, co się działo jednak za kulisami tej potwornej afery, nie nadaje się istotnie do publikacji. Te dwie dziewczynki, które dotychczas złożyły zeznania jako świadkowie: trzynastoletnia dziewczynka nieślubnych rodziców Maria S. i również trzynastoletnia Izabela T., powiedziały rzeczy przerażające wprost o moralności tych panów „szanowanych” powszechnie. Śledztwo nie zostało jeszcze ukończone, trwa w dalszym ciągu i niewątp​liwie ujawni jeszcze nowe nazwiska hipokrytów i ich ofiar. Starania aresztowanych o zwolnienie ich za kaucją z więzienia spełzły na niczym. […] Rozprawa rozpoczęła się we środę, w tej samej sali sądu okręgowego, która jest widownią wszystkich wielkich rozpraw. Przed godziną dziewiątą kuluary sądu przepełnione. Przepełnione jednak nie żądną wrażeń publicznością, gdyż tę „filtrowała” już przy wejściu do gmachu dość licznie skonsygnowana policja i służba sądowa – lecz świadkami i oskarżonymi. Pokaźna ich cyfra wyniosła aż trzydzieści jeden osób. Pierwsza zajęła swe ławy prasa, wypełniając je do ostatniego miejsca. Gdy godzina dziewiąta wybiła, zaczęła się napełniać ława obrońców – miejsca oskarżonych świeciły jeszcze pustkami. „Ósemka” bohaterów obecnej rozprawy wolała do ostatniej chwili przebywać w zbitej masie świadków, aniżeli dostać się na sali w ogień badawczych spojrzeń przedstawicieli prasy, a przede wszystkim obiektywów fotograficznych. Na tym ostatnim

punkcie zwłaszcza najwrażliwszym obecnie okazał się Piekucki, oświadczając nawet głośno, że „wychodzi z panowania na widok aparatu fotograficznego”. Charakterystyczne, że przed kilkoma jeszcze miesiącami tak chętnie sam fotografował, o czym świadczą na stole „dowody rzeczowe”. Kilka minut po dziewiątej wchodzi na salę trybunał. W środku zasiada wiceprezes sądu okręgowego pan Marian Kornicki, jako wotanci[73] panowie sędziowie Tomkiewicz i Opuszański. Fotel oskarżyciela publicznego zajmuje znany z ostatnich głośnych procesów podprokurator Mieczysław Hrabyk. Z chwilą wejścia sądu na salę zaczynają szybko i chyłkiem przemykać się oskarżeni. Prowadzi Piekucki i siada pierwszy, obok niego Andrzejewski, następnie Hirschberg, Pawlicki, Genzlerowa, Hermanowa, Mehringowa (zjawia się dopiero później, doprowadzona ze szpitala, gdzie przebywa na oddziale wenerologicznym) i jako ostatnia Stróżykówna.

Dwie ofiary zwyrodnialców

Wśród dwudziestu trzech powołanych świadków, z wybitną przewagą kobiet, wyróżniają się dwie dziewczynki: trzynastoletnia Izabela Fr. (Chwaliszewo 27/28) i czternastoletnia Maria Szl. (Szamarzewskiego 8) – główni świadkowie aktu oskarżenia i główne zarazem ofiary zwyrodnialców siedzących opodal na ławie oskarżonych. Obydwie mimo woli ściągają na siebie oczy wszystkich obecnych na sali. Od ich zeznań zależeć będą losy oskarżonych w największej mierze. Innowacją w tej sali jest zbiorowa przysięga świadków, odbierana przez pana przewodniczącego. Rota przysięgi powtarzana chóralnie, rozmaicie modulowanymi głosami niewiast i mężczyzn, robi swego rodzaju wrażenie. Po tym akcie przychodzi kolej na ściąganie generaliów. Są one wcale interesujące: 1. Feliks Piekucki, lat 49, podpułkownik rezerwy, były wyższy urzędnik Ubezpieczalni Ogniowej w Poznaniu, rozwiedziony, niekarany. 2. Władysław Andrzejewski, lat 48, kupiec, rozwiedziony, niekarany. 3. Feliks Hirschberg, lat 61, właściciel winiarni, żonaty, dwoje dzieci, niekarany. 4. Alfons Pawlicki, lat 53, kierownik fabryki mebli, rozwiedziony, karany przez sąd w Berlinie dwuletnim więzieniem za paserstwo oraz jednym rokiem za oszustwo. Kary te zostały po rewolucji niemieckiej[74] umorzone. 5. Małgorzata Genzlerowa, lat 25, nie żyje z mężem, matka dwojga dzieci, z których jedno jest przy ojcu, drugie przy niej. 6. Maria Hermanowa, lat 51, zamężna, ma troje dzieci, matka oskarżonej Genzlerowej. 7. Maria Mehringowa, lat 62, zamężna, ma dwoje dzieci. Helena Stróżykówna, lat 25, marszantka. Z powyższej galerii osób dwoje tylko jest pewnych siebie i zachowuje się zupełnie nieskrępowanie: to Piekucki i Genzlerowa. Hirschberg jest wyraźnie przygnębiony, Andrzejewski, znany ogólnie z wesołego usposobienia, jest zupełnie speszony. Pawlicki jakby wystraszony, Hermanowa płacze, gdy mówi o swych dzieciach, a zwłaszcza Genzlerowej, z którą zasiada na jednej obecnie ławie, tęga Mehringowa siedzi z pochyloną głową, wreszcie Stróżykówna robi wrażenie mocno zażenowanej, że się znalazła na tej twardej ławie.

Wykluczenie jawności

Po odebraniu personalii podnosi się ze swego miejsca podprokurator Hrabyk i wnosi o wykluczenie jawności, ze względu na możliwości obrazy moralności publicznej, z pozostawieniem na sali przedstawicieli władz bezpieczeństwa i prasy. W imieniu ławy obrońców wstaje mecenas Galiński. Zgadza się na pozostawienie na sali przedstawicieli władz bezpieczeństwa, protestuje natomiast przeciw obecności przedstawicieli prasy, a to na wyraźne żądanie Piekuckiego, który przed nią największy czuje respekt! Sąd udaje się na naradę, z której wraca po dziesięciu niespełna minutach i ogłasza uchwałę: Jawność zostaje wykluczona, na sali pozostać mogą jedynie obok wspomnianych powyżej przedstawicieli władz bezpieczeństwa sędziowie, adwokaci i aplikanci. Godzina dziesiąta rozpoczyna już rozprawę przy drzwiach zamkniętych, co oznajmia też wywieszona na zewnątrz tabliczka. Dwie godziny trwa przesłuchanie świadków, po czym następuje przerwa. O godz. 16.30 została rozprawa wznowiona i toczyła się do późnego wieczora. Przesłuchano większość świadków, w tym obydwa „filary” oskarżenia: Izabelę Fr. i Marię Szl. Ich zeznania trwały, siłą faktu, najdłużej. W chwili, gdy zamykamy nasz numer, rozprawa trwa. […] Sprawa Piekuckiego i towarzyszy stała się tak głośną w całym kraju, że nazwisko „Piekucki” stanowić będzie odtąd pewnego rodzaju synonim zwyrodniałych afer, w których aktorami są „starsi panowie” o zboczonych instynktach, a nieletnie dziewczęta ofiarami ich złych poczynań. Afera poznańska zakończona została w ubiegłą sobotę wyrokiem zasądzającym, który całe społeczeństwo wielkopolskie przyjęło z uczuciem wielkiej ulgi. Bezwstydne orgie erotomanów napiętnowane zostały surowym wyrokiem pierwszej instancji. Zwyrodnialcy, a zarazem główni „bohaterzy” tej afery: Piekucki, Andrzejewski, Genzlerowa zostali raz na zawsze unieszkodliwieni. Społeczeństwo tutejsze odetchnęło po tym wyroku, który tak bardzo był potrzebny do oczyszczenia atmosfery, zatrutej od chwili ujawnienia sprawy Piekuckiego. Piekucki był faktycznym wodzem całej tej afery – to zostało stwierdzone ponad wszelką wątpliwość. Cechował go wprost niezwykły tupet od pierwszej do ostatniej chwili całej afery. Scharakteryzuje to najlepiej jego własne oświadczenie, które zamieścił na łamach jednego z pism miejscowych bezpośrednio po zwolnieniu go z więzienia śledczego w kwietniu bieżącego roku. Było ono dosłownie treści następującej: W związku z artykułami części prasy poznańskiej i pozamiejscowej o rzekomej aferze niemoralnych czynów z nieletnimi oraz w związku z atakami na moją osobę niniejszym wyjaśniam, że aresztowany byłem niewinnie, będąc ofiarą ohydnego szantażu. Żadnych karygodnych czynów z nieletnimi nie miałem, z aresztu śledczego zaś zwolniony zostałem na podstawie uchwały Sądu Okręgowego w dn. 12 bm. Zaznaczam, że tę część prasy, która wykorzystując niemożność dania przeze mnie odnośnych oświadczeń, szkalowała moją osobę, pisząc oszczercze artykuły – nie tylko w związku z wyżej wymienioną sprawą, ale również obrzucając błotem moją działalność społeczną – pociągam do odpowiedzialności sądowej.

Z poważaniem (–) Feliks Piekucki, Podpułk. rez. W.P., Komendant Główny Związku Tow. Uczestników Powstania Wielkp. 1918–19 r.

To podpisał własnoręcznie Piekucki! Sobotni wyrok powiedział jednak co innego i dlatego właśnie przyniósł taką ulgę w społeczeństwie!

Wyrok

Późnym wieczorem w piątek zakończył się drugi dzień rozprawy. Przewodniczący, przerywając rozprawę, zapowiedział termin publikacyjny wyroku na godzinę jedenastą następnego dnia. Wyrok, a przede wszystkim jego motywacja ściągnęłyby tłumy niewątpliwie, żądne niezdrowej sensacji, gdyby nie poczynione środki ostrożności. Wydane w ograniczonej ilości karty wstępu zapobiegły przepełnieniu sali. Za to tłumy czekały cierpliwie przed sądem na pierwszą wiadomość o wyroku, który zresztą wypadł po ich myśli, bo był zasądzający. Tymczasem na sali minuta za minutą płynęły w niecierpliwym oczekiwaniu na wejście sądu. Rozmowy toczą się naturalnie dokoła wyroku. Ile dostaną? – to pytanie jest na ustach wszystkich obecnych. Punktualnie o 11.45 wkracza na salę trybunał. Wśród głębokiej ciszy przewodniczący pan wiceprezes Kornicki odczytuje sentencję wyroku: Po przeprowadzeniu szczegółowego postępowania dowodowego przy drzwiach zamkniętych sąd uznał oskarżonych Feliksa Piekuckiego, Władysława Andrzejewskiego, Feliksa Hirschberga i Alfonsa Pawlickiego winnymi zbrodni z § 176 ust. 3 k.k. uprawiania czynów nierządnych z nieletnimi dziewczynkami, zaś oskarżone Małgorzatę Genzlerową, Marię Hermanową i Marię Mehringową uznaje sąd za winne stręczenia do nierządu i poplecznictwo. Za zbrodnie te sąd skazał oskarżonych Piekuckiego i Andrzejewskiego na karę po półtora roku więzienia, pozbawienie praw obywatelskich na lat pięć oraz ponoszenie kosztów sądowych. Oskarżonych Hirschberga i Pawlickiego na karę więzienia po sześć miesięcy z warunkowym zawieszeniem kary na lat pięć. Oskarżoną Genzlerową na trzy lata więzienia i utratę praw obywatelskich przez lat pięć, oskarżoną Hermanową na jeden rok więzienia, oskarżoną Mehringową na cztery miesiące. Oskarżoną Stróżykówną sąd uniewinnił dla braku dowodów.

Okoliczności łagodzące, które sąd wziął pod uwagę, wyrokując Piekuc​kiego i Andrzejewskiego, to ich dotychczasowa niekaralność, ponadto co do Piekuckiego sąd brał pod uwagę pewne jego zasługi społeczne (Piekucki był – jak wiadomo – działaczem należącym do Stronnictwa Narodowego). Wyrok wywarł ogromne wrażenie na oskarżonych. Zwłaszcza Piekucki i Andrzejewski pewni byli swej „niewinności” i oczekiwali wyroku uniewinniającego. Jeszcze dnia poprzedniego Piekucki zapewniał swoich znajomych, że „sprawa jego dobrze stoi”! Sprawiedliwy wyrok sądu był więc dla niego niemiłą niespodzianką. Tymczasem przed sądem zgromadziły się niezliczone tłumy publiczności, które na własne oczy chciały widzieć „bohaterów” co dopiero ukończonej rozprawy. Tłumy rosły z każdą chwilą, tak że musiała aż interweniować policja sakramentalnym „Proszę się rozejść”. Ani Piekucki, ani Andrzejewski nie mieli odwagi opuścić gmachu sądu wejściem frontowym, woleli wybrać osłonę policji i chyłkiem tylnym wejściem przez podwórze więzienia śledczo-karnego wymknąć się na boczną ulicę, by tam szybko wsiąść w oczekującą na nich dorożkę samochodową. Bali się „owacji” ulicy, która czasem bywa niemiłą. W ostatniej chwili dowiadujemy się, że wszyscy zasądzeni wnieśli apelację. Wiadomość ta, zwłaszcza w odniesieniu do Hirschberga i Pawlickiego, którzy otrzymali

bardzo łagodny wymiar kary z zawieszeniem do tego na lat pięć – ma naprawdę posmak sensacji. „Tajny Detektyw” 1932, nr 33 i 34

1932 Helena Boguszewska (1883–1978)

Odejść od biurka

Wiem, że nie ma to związku z tematem, ale tak smacznego detaliku dotyczącego trzech kobiet, które uwielbiały pisać reportaże (Boguszewskiej, Melcer i Nałkowskiej – wszystkie w antologii) nie mogę tu nie odnotować. 2 stycznia 1929 roku Zofia Nałkowska zapisała w dzienniku: Po południu przyszła Hela […] i mówiłyśmy o Sztekkerze, pięknym atlecie, za którego wyszła Wanda z Melcerów. Czy dobrze jest mieć takiego męża, czym jest to świetne zwierzę ludzkie. Teodor Sztekker, przedwojenny sportowiec celebryta, często zaprzątał umysły wyżej wymienionych pań. Helena Boguszewska, najbliższa przyjaciółka Nałkowskiej, w pewnym momencie nawet swojego rodzaju jej literacka siostra, bardzo często występowała na kartach jej dziennika. Latem 1933 roku Nałkowska zanotowała, że na nowo zacieśnia relacje z Helą i jej „tak młodą sprawą”. Tą młodą sprawą był związek pięćdziesięcio​letniej Boguszewskiej z młodszym od niej o dwadzieścia pięć lat początkującym literatem Jerzym Kornackim, dla którego rozstała się z senatorem Stefanem Boguszewskim, znanym z płomiennych przemówień o faszyzacji Polski. Boguszewska stworzyła z Kornackim małżeński i literacki duet – pisali razem nowele i powieści. „Młodą sprawą” było także powstanie 18 czerwca 1933 roku Zespołu Literackiego „Przedmieście” – pierwszej w Polsce grupy literackiej, która reportaż traktowała na równi z literacką fikcją i podniosła jego znaczenie społeczne. Przewodniczącą grupy została Boguszewska. Cele Przedmieścia ogłosił Kornacki w piśmie „Epoka”, gdzie był sekretarzem redakcji: Odchodzimy od biurka, zakładamy warsztat pracy na ulicy – kontemplację artystyczną w czterech ścianach pokoju zamieniamy na podróż pełną rzeczywistych zdarzeń. Nudzi nas wiekuista fikcja – reflektor naszej uwagi, naszej obserwacji, naszego talentu kierujemy na dziko-dziewiczy świat przedmieścia […]. Obok deklaracji programowej tygodnik „Epoka” zamieścił pierwszy – nie​jako inaugurujący twórczość grupy – reportaż Heleny Boguszewskiej Śpiący targ (później w pierwszym tomie dzieł Przedmieścia przemianowany na Furmanką na targ). Bohaterką jest „pani Urbańska”, która straciwszy stałą pracę, prowadzi budkę z wodą i warzywami obok przystanku na warszawskiej Pradze. Siedzi właśnie z reporterką na krawężniku przy zbiegu Grochowskiej i Krypskiej i czeka na „swojego” furmana, pana Kowalskiego, który zawiezie ją na Grójecką, na targ hurtowy, gdzie Urbańska kupi marchewkę po siedem groszy za pęczek, „a tu będzie sprzedawała za piętnaście, jak kto da…”. Helena Boguszewska wnikliwie obserwuje targ, czyli „świat, dla którego rano to jest pół do czwartej, a pół do piątej to jest już »później«”. Ponieważ furmanka się spóźniła, pani Urbańska „nurkuje za owocem”, ale nie może już dostać tego, co chciała. Pani Urbańska „towar” złożyła na furmankę i sama wsiada do tramwaju tylko z dwoma pęczkami pachnącego majeranku. Musi się spieszyć, bo furmanka niewiele później nadjedzie od tramwaju, a ona ma jeszcze coś załatwić w domu. Przy tym tak się złożyło, że ten cały Kowalski ze swoim wozem ma przeprowadzkę z Grochowskiej na Żelazną. Więc i ona się z nim „zabierze” przed południem na ten wóz z gratami, wysiądzie w halach, kupi czereśni „łubianek ze dwie”, bo tu nie dostała „owocu”, a jak on będzie wracał z Żelaznej, to zabierze ją na powrót z koszem… – A dlaczego nie pojedzie pani tramwajem? Tak się tłuc furmanką po mieście całą noc i cały dzień?… Zmęczona pani Urbańska ociera pot z czoła, ale śmieje się białymi zębami. Jest miła i młoda. – A w tramwaju dwadzieścia pięć groszy za kosz płacić? Ten i inne reportaże, a także naturalistyczne opowiadania i nowele znalazły się w tomie Przedmieście. Halina Krahelska wyjaśniała w przedmowie, że nazwa grupy ma znaczenie symboliczne:

Przywołuje na myśl nie tylko dzielnice przedmiejskie, lecz także wszystko to, co żyje w Polsce na przedmieściach kultury, a więc: mniejszości narodowe, proletariat wiejski i miejski pracujący jeszcze i już bezrobotny, wszelką nędzę społeczną, wszelką krzywdę i ucisk, wszelkie masowe cierpienie „za niepopełnienie win”… W dziedzinie twórczości artystycznej słowo „przedmieście” zawiera w sobie równie doniosłe znaczenie – czyż nie wyraża tego samego, co słowo „awangarda”?… Dziś powiedzielibyśmy, że grupa starała się obserwować i opisywać wykluczenie społeczne. Prawdopodobnie z chęcią przyjęłaby do swojego grona współczesnych reporterów takich jak Lidia Ostałowska (patrz t. 2, s. 731) czy ​Paweł Piotr Reszka. Krahelska zapowiadała także nową formę: Dzieło swe buduje zespół na nowych założeniach metodologicznych, obcych dotąd w świecie literatury pięknej: wyrzeka się fantazjowania na tematy życia. […] Utwór literacki, oparty na obserwacji, pogłębia się w naszym przekonaniu i rozszerza do poziomu badania s połec z nego. Potem pojawiają się w przedmowie Krahelskiej zarzuty wobec literatury pięknej: bladość i bezpłciowość artystyczna, która jest niewspółmierna do bogactw zdarzeń życiowych. Od twórców literatury mieszczańskiej odróżnia autorów Przedmieścia zaangażowanie emocjonalne i myślowe, które ich zdaniem dają gwarancję podejścia do spraw proletariatu od właściwej strony. Reporterskie wyniki tych badań społecznych zaczynały się na przy​kład tak: Czterdzieści groszy kosztuje podła czarna kawa w zadymionej knajpie albo pół paczki kiepskich papierosów, albo zupa w kuchni dla inteligencji. Czterdzieści groszy dziennie zarabia Anna Koza przy kopaniu kartofli. Oczywiście, nie jest to dużo, można by nawet zaryzykować twierdzenie, że to bardzo mało, szczególnie jeżeli weźmiemy pod uwagę, że dwanaście godzin trudnej pozycji (piersi na kolanach, zad na piętach) rozprowadza po wszystkich kościach dotkliwy ból, i jeżeli zastanowimy się, że słońce na otwartej przestrzeni dotkliwie piecze… Powszechnie jednak wiadomo, że kopanie kartofli to lekka, babska praca. Bolesław Piach-Zandberg, Czterdzieści groszy Przeczytajcie sobie kiedyś ustawę o opiece społecznej. To bardzo piękna ustawa. Znajdziecie ją w Dzienniku Ustaw z roku 1923, nr 92, pozycja 726. Jeżeli poezja jest oderwaniem się od rzeczywistości, pięknym marzeniem, huśtaniem się w sferze wyobraźni – to ustawa ta jest poezją. A potem przyjedźcie do miasteczka Wszędowa, które liczy, powiedzmy, dwadzieścia pięć tysięcy mieszkańców i leży w każdym województwie i w każdym powiecie Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Polskiej, i popatrzcie, posłuchajcie, jak ja tam urzęduję. Ja – referent opieki społecznej. Leży na moim biurku książeczka zawierająca ową piękną ustawę oraz wydane do niej równie piękne rozporządzenia wykonawcze. A oprócz tego leży jeszcze budżet miasta Wszędowa, w którym w dziale IX znajdziecie następujące pozycje: leczenie chorych ubogich – 2000 zł, zapomogi doraźne – 4000 zł, utrzymanie sierot, podrzutków i starców – 2600 zł. Józef Czyściecki, Ja, oni i budżet Grupie pisarzy – do której poza Boguszewską i Kornackim należeli m.in. Zofia Nałkowska, Alfred Degal, Gustaw Morcinek, Adolf Rudnicki czy Bruno Schulz, a także naturszczycy z ambicjami literackimi – cele społeczne przyświecały jednak w większym stopniu niż literackie. Wpłynęły na to problemy lat trzydziestych: kryzys gospodarczy, nierówności materialne i narastające zagrożenie faszyzmem wewnątrz i na zewnątrz kraju. Nałkowska dość szybko zraziła się do grupy („obstaję przy psychologii i introspekcji, wypieranej wciąż przez reportaż”). Szczęśliwie, jak pisze Hanna Kirchner, Boguszewska i kilkoro innych autorów nie mieściło się w gorsecie literatury „proletariackiej”, nawet jeśli usiłowali się weń wcisnąć. Dzięki minipowieści Ci ludzie (1933) Boguszewska stała się najwybitniejszą, jak twierdzą krytycy, reprezentantką literatury środowiskowej czerpiącej z estetyki reportażu. Opisała zmagania z życiem swoich biednych sąsiadów i samobójstwo kobiety, która nie była w stanie utrzymać bezrobotnego męża i dwojga bezrobotnych dorosłych dzieci. Boguszewska ukończyła studia przyrodnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim, potem przeniosła się do Warszawy. Pisała podręczniki przyrodnicze dla szkół podstawowych, publikowała w czasopismach „Dom,

Świat i Szkoła”, „Bluszcz”, a w latach 1927–1934 związana była z „Kobietą Współczesną” – postępowym pismem, którego redakcja powołała Zarząd Główny Polskiego Stowarzyszenia Kobiet z Wyższym Wykształceniem. Wiele ze swoich dzieł Boguszewska napisała wspólnie z Jerzym Kornackim. W 1944 roku oboje znaleźli się w Krajowej Radzie Narodowej, a potem w Polskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego, co wydaje się konsekwencją ich lewicowych poglądów. Świat po niewidomemu to jej relacja z ochronki dla niewidomych dzieci. Jak twierdzi Krystyna Jakowska, autorka Słownika pisarzy polskich, to jeden z nielicznych reportaży międzywojennych, który zawiera treści egzystencjalne. Do tego jest mistrzowską próbą oddania świata niewidzących zmysłem słuchu.

Świat po niewidomemu

Lampa siostry Anuncjaty

Noc – dla wszystkich jednakowa, czarna i ciężka od snu – wypełnia sypialnię aż po szyby tak ciemne, jakby nigdy już nie miały zniebieszczeć od żadnego poranka. Nic jej do tego, że już dzwonią na jutrznię i przez ciemne długie podwórze idzie z latarką siostra Anuncjata. Śpią na żelaznych łóżkach wszystkie dziewczynki i wszystkie lalki. Wszystkie rzeczy, pieczołowicie poukładane na krzesełkach w niezłomnym porządku, przemyślnie zgromadzone w zasięgu rąk, śpią zmęczone, że sprzeciwiały się cierpliwym palcom jak dzień długi: nietrafiające na siebie zatrzaski, splątane tasiemki i sznurowadła, pończochy, co rade zsuwają się pod krzesło i każą szukać rękom po zimnej podłodze. Wszystko śpi objęte miękką ciemnością. Aż oto zatrzeszczały schody pod lekkimi krokami siostry Anuncjaty i przez uchylone drzwi łagodny głos wymówił te same co zawsze, znajome poranne wyrazy. Nawet niegłośno je wymówił, a jednak wszystko w ciemnej sypialni zmieniło się od razu. Bez żadnego przejścia z samego dna snu i nocy powstał nowy dzień ze wszystkimi sprawami i od razu zerwał się na równe nogi, cierpliwie uśmiechnięty i gotowy na wszystkie trudy, na wszystko, co się w nim zdarzyć może, aż do samego końca. Zaskrzypiały wszystkie łóżka, przemówiły rozbudzone głosy, zaruszała się, zakołysała ciemność, ożyły w sięgających po omacku rękach wszystkie martwe rzeczy należące do obrzędu dnia – dnia, który ma kolor nocy. Miękko zaszemrały, zaszeleściły rozkładane, wciągane ubrania. Leciuteńko trzeszczały czesane włosy. Zastukały obcasy, zadudniły schody od zbiegających pędem nóg. Szczękały miednice, lała się woda, ślisko tarły namydlone ręce i szorstko tarły ręczniki. A wśród tego wszystkiego wesołe głosy opowiadały o snach, o lalkach, o lekcjach, o Ani z Zielonego Wzgórza, o szczeniakach Almy, które są jeszcze ślepe i dlatego ciągle piszczą, o tym, co było wczoraj na śpiewach, i o tym, jaka dziś będzie pogoda. Głos Adeli w stronie pieca troskał się, że na pończosze jest mała dziurka. – Nie zauważyłam wczoraj, dopiero teraz spostrzegłam i boję się, czy oczko nie puści dalej. – Pokaż – powiedziała któraś – pokaż, ja zobaczę. A potem uspokajała Adelę, że nie, że nie puści, że przez dziś można jeszcze przenosić. – Tylko już jutro ich nie kładź, poproś siostry o inne – dodała. A Adela już nic nie odpowiedziała i nie wiadomo było, czy się jeszcze trochę martwi, czy się już pocieszyła. Któraś inna musiała sobie tasiemkę przyszyć i blaszane pudełko nie chciało się otworzyć: pokrywka wginała się, pukając śmiesznie, w końcu odskoczyła, coś się wysypało, coś zbierano ze śmiechem, coś potoczyło się pod łóżko.

W innej stronie zaklekotało o żelazny kant łóżka. To chyba lalczyne sztywne nogi? Leciutko coś zaskrzypiało. Lalczyne zginane stawy. Poprzez ciemność, śmiechy i szepty czuło się, że Marysia ubiera swoją lalkę, że na podniesione w górę ręce wciąga rękawy sukienki, tej, o której mówiła wczoraj, że jest za ciasna. Radziła jej Mania, żeby nie zdejmować, bo jak raz zdejmie, to potem nie będzie mogła włożyć. Ale ona jednak zdjęła tę sukienkę i schowała ją pod poduszkę. A teraz mówi do Sabiny, że przecież ta czerwona sukienka jest niemożliwie krótka. – No popatrz sama, nawet do kolan nie sięga. Czy to może tak być? Popatrzyła duża Sabina, namyśliła się i powiedziała, że tak być nie może. Sukienkę trzeba nadsztukować. A czym? Czymże jak nie czarnym welwetem, który jest w walizce z gałganami pod łóżkiem Kazi. Spory kawałek, akurat, akurat wystarczy. Ale czy to będzie dobrze – z czarnym? Tak, czerwone z czarnym to bardzo dobrze. Więc zaszurała po podłodze walizka, wyciągana spod Kazinego łóżka najbliżej drzwi. Wieko stuknęło o nogę krzesła. Potem nie było nic, a potem skrzypiały zginane stawy Marysinej lalki. Były gorliwe szepty, włączył się w to głos Kazi, ktoś się przepychał między łóżkami, ktoś szukał w trzeszczącym koszyku, szczęknęły nożyczki, syczał krajany welwet. W innym miejscu czarności czytano głośno. To Adela. O jakiejś podróży, o kapitanie, o busoli. Ciągle się powtarzało słowo: ładunek. O sucharach i o Murzynie, który się nazywał Dżibson. – „Gibson” – mówiła Adela w ciemnościach – „Gibson”. I potem powiedziała do którejś innym już głosem: – Czy ty wiesz, że oni tam nie mówią „San Francisko”, tylko „Frisko”. – „Frisko”, „Frisko” – powtarzały obie i trochę się śmiały. Nieuchwytną smugą przepłynęła powoli przez czarność sprawa dalekich krajów, których się nigdy nie zobaczy. A Walercia czytała sobie tymczasem głośno wiersze o wzgórzach, dolinach i o szumiącym wietrze, który przynosił z ojczyzny… – Co przynosił z ojczyzny? – spytał nagle głos Kazi spod pieca. – Nie wiem, tu się całkiem zatarło, zobacz ty. Miękko klekotały o siebie tekturowe karty. – „Przynosił z ojczyzny…” – To chłopcy dużo czytali. Oni zawsze muszą tak wszystko zatrzeć. Blisko mego łóżka, z prawej strony było leciuteńkie stukanie. Miarowe. Z przerwami. Ledwie dosłyszalne. – Co to tak puka? – Ach, to ja, przepisuję sobie słówka francuskie… Myślałam, że pani śpi. Dlaczego pani nie śpi? Dziewczynki, dziewczynki, pani nie śpi! Więc wszystkie głosy zaczęły mówić do mnie i pytać, czy poznaję po ciemku, kto mówi. A ja myliłam się, nie każdą mogłam rozpoznać. Śmiałyśmy się z tego wszystkie i śmiałyśmy

się z grubej Sabiny, że o mało nie przewróciła krzesła, przeciskając się do mnie między łóżkami, i zgadywałyśmy, która może być godzina: szósta? szósta piętnaście? wpół do siódmej? – Pani ma przy sobie zegarek na stoliku? – Mam, ale nie widzę… – W lecie o szóstej już jest jasno, już by można widzieć wszystko, prawda, proszę pani? – Prawda, Sabinko… – Ale że też pani nie śpi i pani tak leży po ciemku… Przyniesiemy pani lampę! Adela, chodźmy na dół do siostry Anuncjaty, ona ma taką małą ​lampkę… […]

Tajemnica

Żeby w dziesiątym roku życia mieć za sobą aż pięć operacji – to się na pewno nie każdemu przydarzyło. Nie tylko nie każdemu, ale po prostu mało komu. Więc nie jest wcale dziwne, że mały Karol jest jednak trochę z tego jakby dumny i lubi o tym mówić. – Do dwóch to mnie usypiali, a trzy robili tak – opowiada. – Bolało? – E, nie, nie bardzo. – A kiedy była ta ostatnia, po której dostałeś okulary i zacząłeś widzieć? Karol się namyśla. – To będzie już niedługo osiem miesięcy. – No, to chyba się już przyzwyczaiłeś? Wstydliwy, bezradny uśmiech i milczenie. Karol lubi mówić o operacjach, ale nie o widzeniu. Nie to, żeby nie był wdzięczny Panu Bogu za swoje duże, granatowe, widzące oczy o fryzowanych rzęsach. I siostrom, że tak się o niego starały. Owszem. Ale ostatecznie – jak się zgubi okulary, to też nie ma biedy. Zgubić naumyślnie to grzech i ktoś mógłby pomyśleć, że Karol się nie dosyć cieszy. A pod okularami można zamknąć oczy. I Karol jednym tchem recytuje: – Oglądać ten piękny świat to wielkie szczęście. Jak tylko już mogłem chodzić i dostałem okulary, to poszedłem z siostrą Klarą do kościoła i modliłem się tak: „Dzięki Ci, Panie Boże, za to, że mogę już oglądać ten świat…”. Patrzę na Karola. Jest drobny i blady. Idzie koło mnie, trzymając mnie za rękę, uśmiecha się niewypowiedzianie łagodnie i wcale nie ogląda świata. Przeciwnie. Pod szklaną soczewką wypukłych okularów długie, fryzowane rzęsy leżą na policzkach jak cienie. Tak. Zapominając, że „widzieć to jest wielkie szczęście”, Karol swoim zwyczajem znowu zamyka oczy – a nie ma siostry Klary, która by mu przypominała: – Otwórz, kochanie, oczy, patrz, przyzwyczajaj się… Idziemy szeroką, piaszczystą drogą. Po obu stronach młode, cienkie drzewa przywiązane do grubych pali. Dalej rozległe pola, las – wszystko nasycone niebieską pogodą, poprzecinaną czarnymi ukosami lotu jaskółek. Karol z zamk​niętymi oczami nasłuchuje świergotów w powietrzu i dalekiego tarcia kół o piasek. Pod lasem jedzie wóz. Zaczynam znowu: – Słuchaj, Karolu. Kiedy już dostałeś okulary i mogłeś widzieć, to jaka była ta pierwsza rzecz, którą zobaczyłeś? – Okno. – No a potem? – Ściany, sufit, podłoga, stół obity blachą – wymienia z przymusem, bez zapału. – No a ludzie? Czy tacy byli, jak sobie wyobrażałeś? Zadrgały długie rzęsy. Łagodny uśmiech znikł. Karol milczy niechętnie, robi się daleki

i nieodgadniony. Wygląda, jakby ściśle domkniętymi oczami patrzał w tajemnicę niewidzenia, on, który już przecież mógł oglądać „ten piękny świat”. I w końcu odrzekł z uprzejmym rozmysłem, że doktor miał fartuch koloru białego, a siostra brązowy habit. – O te kolory to mi się jeszcze najwięcej rozchodzi – wyjaśnił i całkiem już posępnie dodał: – Ale tamte różne… ale tamto co inne… to już daleko wygodniej „po brajlu”. I jakby skończywszy z całą tą dziwną sprawą, zaczął głosem zupełnie innym, szczęśliwym i poważnym, dziecinnie rozjaśniony: – Chce pani, to opowiem „o dużo wojnach”? I już nie troszcząc się o to, czy chciałam, czy nie chciałam, zaczął mówić, mówić, mówić. Teraz dopiero był w domu, tu się dopiero obracał swobodnie, w tych Maciejowickich Gromach, Raszynach, Olszynkach, Racławicach. Skrzydła prawe i lewe, zasadzki, czworoboki, szwoleżerowie, piechota, kawaleria… Spóźnione pomoce, strategiczne błędy, niedostateczne rezerwy, brak solidarności, braterskie waśnie i chlubne rany… Oto, co było mu bliskie i jasne. – Gwardia – mówił z lubością. Upajał się samym dźwiękiem słowa „gwardia”. Jak ryba w wodzie poruszał się w tym całym świecie książek, wojen, strategii, przesuwał niewidzialne wojska, wprowadzał coraz to nowych wodzów, sypał nazwiskami – świata Bożego niewidzący, odgrodzony od niego uparcie spuszczonymi powiekami o frędzli podkręconych rzęs… W pewnej chwili rzekł: – Piękna to książka i smutna zarazem. I zaraz przystąpił do nowej. Ani się spostrzegłam, kiedy tkwiliśmy po uszy w wojnach napoleońskich. – Karolu, Karolu, jak ty możesz to wszystko tak spamiętać? – Wystarczy, żeby mi kto raz przeczytał – odpowiedział skromnie i zaczął mi opisywać pole bitwy pod Waterloo. Dokoła nas połyskiwały w słońcu młode pola i po wysokim niebie wciąż śmigały jaskółki. Skończyła się wysadzana drzewami szeroka, piaszczysta droga. Grunt był wyboisty, rozbity ciężkimi furami, które woziły tędy kamienie na nową szosę do lasu z tamtej strony białego domu. Wysadzono ją potrójnymi rzędami drzewek, malutkich i pachnących świerczków i młodych brzózek, które sterczały bezradnie jak rózgi i wyglądały niepoważnie. Wykładano ją kamieniami, ubijano żwirem i piaskiem. To miała być nowa, śliczna droga do lasu, miło było myśleć o tym, jak to wszystko będzie kiedyś wyglądało, kiedy się drzewka przyjmą. Dużo ludzi robiło przy tym, wesoło było, gwarno. Karol potykał się o wyboje i kamienie, cały pochłonięty rozpamiętywaniem jakiejś bitwy, rozmieszczający wojska, pobłażliwy dla wodzów, surowy dla zaniedbań i przeoczeń. W końcu poczuwszy pod małymi stopami brzeg wykopanego pod drzewko płytkiego dołka, nie przestając mówić, schylił się i namacał ręką obwód i jego krawędzie. Dotknął palcami cienkich rózeg młodej, dopiero co zasadzonej brzózki, rozważył odległości. – To trzeba będzie chyba jakoś przestąpić. A czy dalej już jest równo, proszę pani? –

spytał już innym głosem i wziął mnie mocniej pod rękę, uśmiechając się przy tym bezbronnie, słodko i ufnie tym swoim uśmiechem ociemniałego. Mógł po prostu otworzyć oczy. Ale widocznie nie przyszło mu to do głowy.

Świat po niewidomemu

Od rana mówi się: dzisiaj są śpiewy. Dziś po kolacji idziemy na śpiewy. I już przed siódmą wszyscy schodzą się do wielkiej sali na piętrze: dziewczynki, starsi chłopcy, starsze dziewczęta. Poznają się z sobą wszystkie głosy. Głos dużej Mani z głosem Janka, tego, co w teatrze grał rolę górala z ciupagą. Głos Kowalskiego Czesława ze stolarni, który w całym podwórku wszędzie sam trafia, z głosem smutnej Broni, która pracuje w introligatorni i nigdy się nie śmieje. Ustawiają się wszyscy półkolem w rogu koło fisharmonii, na prawo od drzwi sypialni młodszych chłopców, i każdy wie o każdym, gdzie kto jest i gdzie kto stoi. Wszystkie głosy się poznają i razem zaczynają śpiewać. O siódmej. I od razu zmienia się świat, jakby go każda pieśń brała w ręce i oddawała następnej, żeby się w każdej na nowo stawał, coraz to inny: szumiący lasami i potokami, żałosny skargami sieroty wędrującej nocą przez las, to znowu rześko pobrzękujący chłopskim weselem od krakowskiej strony – i nagle przyciszony słodką kołysanką. A każdy jest jedyny i najważniejszy, póki trwa. Tak to się świat zmienia w pieśniach, ale porządek na nim jest widocznie zawsze taki sam, że starsi wieczorem śpiewają, a młodsi muszą iść spać, i droga dla tych młodszych zawsze jednakowo prowadzi: ukośnie przez wielką salę od drzwi korytarza do drzwi sypialni, najpierw kilka kroków prosto przed siebie, potem w prawo i znowu prosto. Gładka, zimna klamka pod palcami. Nacisnąć. Już. Daleka i długa jest ta droga, bo nikomu niepilno iść spać. A już w te dni, kiedy śpiewają, wydłuża się tak jak od Krakowa do Warszawy albo jak wędrowanie sieroty przez las czy nocne chodzenie Baja po suficie. Taka to jest ta droga. Dla wszystkich, tylko nie dla Szymańskiego z trzeciego oddziału. Władek Szymański przedtem widział i uczył się w szkole dla widzących. Od niedawna dopiero nie widzi i jest tu. Idzie przez salę do sypialni sam i wcale nie słucha tego, co śpiewają o lasach, górach i dolinach. I o zapomnianych skrzypkach. Nie. Nie to jest ważne. Ważne jest, żeby przejść całą salę na pamięć, „bez rąk”, jak widzący, jak dawniej. Tak sobie postanowił. – Rękami nie, rękami nie. – I z całej siły przyciska do boków stulone małe palce, które same się wyciągają obronnie w niewiadome… Stąpa twardo i sztywno, cały zastygły w skupieniu, w wysiłku bez granic, z tymi swoimi za wielkimi, szeroko rozwartymi oczami, które jeszcze umieją patrzeć, a już nie widzą. Już się odrywa mała ręka od boku, już teraz jej wolno, bo tu powinna być klamka, już tu… Nie ma ani klamki, ani nawet malowanej drewnianości drzwi. Jest nieprzyjazne, chropawe zimno tynku ściany. Więc znowu nie trafił i nigdy już nigdzie nie trafi… Wszystko się chwieje i zapada i nigdy już nic nie będzie, Boże, Boże… W tej chwili odłączył się od chóru ktoś duży i dobry, skierował za małe ramiona

pewnymi rękami, zwrócił tylko odrobineczkę w lewo – i już się klamka znalazła, już była pod palcami, znajoma, gładka, zimna. Wesoły głos mówił rzeczy zastanawiające i ważne, takie ważne, że aż zapomniały wypłynąć na policzki łzy z za wielkich rozwartych oczu i tak już pozostały, i zaraz wyschły… Bo oto głos opowiadał szeptem, jak dobrze Władek daje sobie radę, że wszędzie sam trafia jakby nigdy nic, aż się wszyscy dziwią. Że Władek jest dzielnym chłopcem, że niedługo będzie najlepiej czytał z całej klasy – i czy nie zechciałby się jutro przejechać na prawdziwym koniu? Czyby chciał? Och, naturalnie… A czyby nie można na tym dużym, siwym? Czy tak? Doskonale się składa, bo ten siwy będzie jutro tylko do południa zwoził drzewo, a potem będzie wolny… Więc pojechałoby się razem… I Władek z głową pełną jutra wesoły wchodzi do sypialni. A tymczasem skończyła się pieśń o szumiących ruczajach i Dunajach. Zaczęła się nowa. Przez salę przechodzi znowu Henio, który w dzień widzi trochę, a o zmierzchu nic – i robi się zupełnie bezradny, i sam nie może kroku stąpić. Prowadzi go troskliwie Zygmunt z pierwszego oddziału. Zygmunt nie widzi ani w dzień, ani w nocy, nie widział nigdy i zawsze sobie daje radę. – Ja ci mówię, ty albo się przyzwyczaj, albo już się połóż spać, ja poproszę siostrę Anielę o domino i jeszcze sobie trochę pogramy w łóżku, chcesz? Albo lepiej pochodź sobie jeszcze trochę, to się lepiej przyzwyczaisz. – I Zygmunt przekłada sobie Heniową rękę spod prawego ramienia pod lewe, żeby mieć prawą wolną do szukania klamki. Chór śpiewa teraz miękko, matowo i niegłośno; jest wszędzie jak powietrze i bierze się znikąd jak sen. Usnąwszy raz cicho z wieczora, Marzyłem same słodkie sny, Na błonia zeszła wiosny pora… – O wiośnie śpiewają – wesoło szepcze Zygmunt, kierując Heńka ku drzwiom. – Do wiosny przyzwyczaisz się: w dzień będziesz po widzącemu czy tam zwyczajnie „po brajlu”, już jak sobie zechcesz. A wieczory na wiosnę są krótkie. Będziemy razem robić ogródek. Wiesz co? Chciałbym mieć tę grządkę w rogu koło grządki Kozłowskiego. Muszę poprosić siostry. Posadzę same słoneczniki. Ze słonecznika, jak się wyje wszystkie ziarnka, to się robi zupełnie szczotka. Można się czesać. Wiesz? – Wiem, widziałem taką szczotkę. Jeszcze w domu. A ziarnka masz na nasienie? – Mam. W szafce w korytarzu. Chodź, pójdziemy, zdążymy jeszcze przed pacierzem. Nie bój się, ja cię poprowadzę. A jak nie chcesz chodzić, to sobie posiedzisz na łóżku, a ja ci przyniosę całe pudełko. Obejrzysz sobie. Tamta pieśń o wiośnie była już skończona. Teraz śpiewano już o czymś innym. O kwiatach. Poplątały się słowa. Śmiano się. Zaczynano znowu od początku: „Stokrotki, fiołki”… – Nie – mówił niski głos – nie, nie tak. „Stokrotki, bratki, róże, bzy – i fiołki także są”.

I wszyscy powtarzali, żeby się nauczyć: „Stokrotki, bratki, róże, bzy – i fiołki także są”. Maniuś Kowalczyk szedł właśnie przez salę pod rękę z Albinem Nowackim. Nie śpiesząc się, spokojnie, rozważnie. – Widzisz – mówił pogodnie – widzisz, ciągle śpiewają o fiołkach. A wiesz, jakie to fiołki są? Ja ci powiem: takie małe, pokurczone, u nich nie ma tak, żeby płatki rozłożyć. Po jednym uskubnąć też nie można. Wszystko razem. Ale pachną! Ja to znam dobrze fiołki, bo na imieniny matki chrzestnej to cały stół był ubrany fiołkami. Przy każdym talerzu stał bukiet, tak pachniały, że nie wiem. Albin Nowacki milczy przygnieciony. O matce chrzestnej w ogóle nic nie wie, a o fiołkach tylko taką rzecz: kiedy był chory na odrę i leżał w łóżku, to na szafce w bardzo małej szklaneczce moknął jeden jedyny fiołek. Pokurczony był, to prawda, ale pachniał. Nie chciał stać prosto, tylko się przekrzywiał. Albin sięgnął po nową flaszkę z apteki, bo się spodziewał, że może recepta będzie przyciśnięta gumką. I przewrócił szklaneczkę. Nie pamięta, co się z tym fiołkiem stało, ale potem już go nie było. Ale żeby cały stół był ubrany? A Maniuś dalej swoje. – Na moje chrzciny też były fiołki. Dużo. Cały koszyk. – A skąd wiesz? – Jak to skąd wiem? Pamiętam. Nie. Tego Nowackiemu było już za wiele. Nowacki był zawsze gotów podziwiać Maniusia, ale tego już było za wiele. Chciał coś odpowiedzieć, ale nic mu nie przychodziło na myśl. Wyciągnął rękę, szukając zimnej klamki, ale trafił na frędzle kosmatego szala panny Broni. Sznelkowy[75] szal – przypomniał sobie, że tak kiedyś ktoś mówił – sznelkowy szal. Poznała go i pogładziła ręką po głowie, nie przerywając śpiewu. Utkwił nos w łaskoczących miękkich frędzlach i tak trwał, powtarzając sobie niepojęty wyraz: sznelkowy, sznelkowy… Z góry słyszał wyraźnie i z osobna głos panny Broni wydzielony bliskością: „…i fiołki także są”… Ale Maniuś pociągnął go i popchnął łagodnie w otwarte już drzwi sypialni. Teraz szedł powoli przez salę mizerny, mały Karol, po swoich pięciu operacjach nareszcie już widzący przez ogromne okulary. Zaczęto właśnie kołysanki, w sali zrobiło się ciszej i senniej, słychać było, że w sypialni trochę hałasują chłopcy, a siostra ich uspokaja. Śpiewano właśnie o piesku kudłatym i kotkach dwóch. Więc Karol przystanął i długo szukał w wypchanych swoich kieszeniach. Wydobył w końcu małego porcelanowego kotka z obtłuczonym uchem. Zawsze go miał przy sobie, a w nocy kładł pod poduszkę. Z sypialni nic już nie było słychać, a od cichego śpiewania świat zmatowiał i zrobił się dziwny, jakby cały był z miękkości i ze snów. Śliczne rzeczy widzę we śnie rano przed świtaniem. Nie budź, nianiu, mnie tak wcześnie, nie śpiesz ze śniadaniem. Zastanowił się mały Karol widzący przez ogromne okulary. Obracał w palcach swego

kotka. W zamyśleniu zaczął wyjmować z kieszeni: długi sznurek zwinięty na patyk, kawałek gumy, dwa gładkie kamyczki, szyszkę, łyżeczkę z ułamanym trzonkiem, dwa kasztany. Trzymał to wszystko w rękach, starannie przymykając pod okularami swoje widzące oczy o podkręconych rzęsach. Śliczne rzeczy widzę we śnie najranniejszą zorzą. Wszystko znika, kiedy tylko oczy się otworzą. Westchnął Karol i powoli zaczął składać tamte rzeczy w głębokich swoich kieszeniach. Z nagłym postanowieniem, żeby już było na pewno, zdjął wielkie swoje okulary, z szacunkiem je złożył i schował do tej lepszej kieszeni, w której był sznurek, guma i kasztany. Potem po dawnemu wyciągnął przed siebie ręce i z błogim uśmiechem, jak inni, szedł dalej „po niewidomemu”. Helena Boguszewska, Jerzy Kornacki, Pisma wybrane, t. 1, Warszawa: Czytelnik, 1956, s. 15–18, 22–30

1934 Stefania Zahorska (1890 lub 1899–1961)

Dać koncert obserwacji

Uderza niezwykła rola homoseksualizmu w tych burzliwych dziejach lat ostatnich. Na czele kraju stanęła pierwotna grupa wojowników, odległa od norm społecznych. Pojęcie degeneracji tu nic nie mówi. Więcej mówi – sadyzm. Sadyzm podniesiony do rzędu zasady życia, ideału męskości, ideału człowieka wojownika. Kto wie, jak to było ongi w zakonie krzyżackim, tej zamkniętej męskiej grupie, która gardziła kobietami i wojowała. „Grupa męska” powtarza się i w korporacjach studenckich, zamkniętych stowarzyszeniach, które jak żadne inne na świecie miały ściśle określone cele: pić i bić. (Kobieta nie należy do rytuału korporacyjnego jak pojedynek i piwo). Tak pisała w swoich reporterskich esejach z Niemiec w 1934 roku. Relacjonowała „noc długich noży”, kiedy hitlerowcy w ramach walk wewnętrznych zaatakowali dowództwo SA pod komendą Ernsta Röhma. Zginęło wtedy siedemdziesiąt siedem osób, choć obecne dane mówią nawet o tysiącu. W opis wydarzeń, które – jak podkreśla – relacjonuje dla „Wiadomości Literackich” na podstawie faktów nigdy niezdementowanych i tak, aby nie ujawnić swoich informatorów ani nie narazić ich na kłopoty, Zahorska wplata i historię Röhma, i SA, ale przede wszystkim własne refleksje. Ma wątpliwości, czy Röhm szczerze deklarował: „Posłuszny najwyższemu przywódcy aż po śmierć”. Nie ma, czy młodzi kadeci SA zabijani w nocy przez hitlerowców szczerze krzyczeli: „Heil Hitler!”. […] wychowani w nieugiętych kastowo-oficerskich przesądach, uczynili swym bożkiem człowieka niskiego stanu, nawet nie oficera, po prostu rzemieślnika. W tym bezkrytycznym uwielbieniu, które otacza Führera jeszcze i teraz, szczególnie w sferach młodzieży, jest jakaś rozpaczliwa potrzeba samounicestwienia, poddania się wyższej, dominującej sile, utrzymania tej siły na piedestale wbrew logice, wbrew faktom, wbrew życiu – quia absurdum est. Najwyższe całopalenie, rozkosz poddania się i służenia […]. Pisze się, że ruchliwość umysłowa i fizyczna Zahorskiej były zdumiewające. Że to jedna z największych intelektualistek polskich XX wieku. Myślicielka klasy europejskiej. Już w 1934 roku do wyjaśnienia popularności faszyzmu używała dorobku psychoanalizy. Później stosowała osiągnięcia semantyki w analizie filmów i języka propagandy. Publikowała powieści, opowiadania, dramaty, nie ukończyła planowanego dzieła o symbolice form w malarstwie. A fakt, że w 1939 roku musiała uciekać z Polski, sprawił, że ogniwo między dwudziesto​leciem a współczesnością, jakim była jej myśl, jest dziś szerzej nieznane. Anna Nasiłowska, która przygotowała do wydania tom esejów i reportaży Zahorskiej, uważa, że pisarka lekceważyła sztywne podziały dyscyplin i gatunków. Łączyła socjologię, reportaż, krytykę sztuki, krytykę literacką, teorie doktryn politycznych, analizę ustrojów totalitarnych, filmoznawstwo, psychoanalizę i teorię języka. A wszystkie te pola łączyło przekonanie o odpowiedzialności intelektualisty za kształt XX wieku. Pisarz Tadeusz Nowakowski obdarzył ją bardzo seksistowskim komplementem. Pisał, że miała łagodne niebieskie oczy, rude włosy, czar, urok, dźwięczny głos i wdzięk kobiecości przy „męskiej formacji intelektualnej”. Kazimierz Wierzyński poświęcił jej wiersz Obraz, a jej przyjaciel Stanisław Ignacy Witkiewicz uwiecznił ją w Szewcach jako „intelektualną lafiryndę”, która w Wolnej Wszechnicy Robotniczej wygłasza wykłady na temat teorii niemieckiego psychiatry Kretschmera. W artykule O artystycznej i literackiej pseudokulturze w 1926 roku Witkiewicz napisał jednak: Jedyną osobą, która u nas o malarstwie istotnie pisze, jest Stefania Zahorska, której analizy obrazów powinny być dla laików i krytyków przedrukowywane we wszystkich pismach polskich. „Była krytykiem sztuki, któremu nikt chyba w dwudziestoleciu między​wojennym, a i potem nie dorównał” – twierdził malarz Marian Bohusz-Szyszko. Witkacy zachwalał ją, mimo że Zahorska krytykowała jego teorię Czystej Formy. „Notoryczna oszustka biograficzna” – nazywa ją Piotr Lisiewicz (autor barw​nego szkicu o Zahorskiej

w „Nowym Państwie”). Dlaczego? Bo ciągle zmieniała datę urodzenia. Stykając się z urzędnikami francuskimi, Zahorska rozporządzała swoimi latami z taką swobodą, że w końcu ktoś położył temu kres, mówiąc: „Wiemy, że się droga pani urodziła, ale proszę się zdecydować kiedy” – pisze Maja ​Elżbieta Cybulska. Według niej Zahorska odjęła sobie sześć lat. Z kolei Anna Pilch, autorka książki Symbolika form i kolorów. O krytyce artystycznej Stefanii Zahorskiej zauważa, że w źródłach można znaleźć jej pięć różnych dat urodzenia. Powody wyjaśniła sama zainteresowana w ankiecie londyńskich „Wiadomości” z 1949 roku. Jako uczennica piątej klasy krakowskiego gimnazjum znalazła się – z powodu choroby ojca – u ciotki w Berlinie. Nie chcą mię przyjąć do gimnazjum. Fałszuję swą datę urodzenia (i teraz to robię, ale w odwrotnym kierunku) i zapisuję się do Akademii Humboldta. Czyli raz sobie dodała lat, raz odjęła. Zdaniem Pilch jej prawdziwa data urodzin to 25 kwietnia 1899 roku, zdaniem Cybulskiej – 1890. Zahorska urodziła się w Krakowie w żydowskiej rodzinie Leserów. Ojciec był przedsiębiorcą budowlanym. Jeszcze przed rozpoczęciem studiów wyszła za mąż za socjologa Bohdana Zahorskiego. Na Uniwersytecie Jagiellońskim studiowała najpierw medycynę i przyrodoznawstwo, ale w 1921 roku skończyła historię sztuki i archeologię. Naukę kontynuowała w Berlinie, Budapeszcie i Paryżu. Po powrocie do Warszawy zajmowała się głównie krytyką sztuki i krytyką filmową w „Przeglądzie Warszawskim”, „Wieku XX” i – najdłużej – w „Wiadomościach Literackich”. W emigracyjnej redakcji „Wiadomości” w Londynie pracowała aż do śmierci. Zdaje się, że była nieprzejednana w kwestii współpracy emigracji z krajem. Mierzili ją Antoni Słonimski, który wrócił do Polski, i Czesław Miłosz, który został dyplomatą PR L-owskiego rządu. W antologii prezentujemy jej przenikliwy reportaż z Moskwy. Listy z Nowego Wschodu nie ukazały się jednak przed wojną w formie książkowej, drukowały je tylko „Wiadomości Literackie”. Anna Nasiłowska przypuszcza, że ponieważ w tym samym czasie wyszły w Polsce książki z podróży do Rosji Słonimskiego (patrz t. 1, s. 409), Janty-Połczyńskiego (patrz t. 1, s. 605) i Wańkowicza (patrz t. 1, s. 391), na publikację Zahorskiej nie było już miejsca. Chyba że przyczyną była podświadomość (tak ceniona przez Zahorską – wyznawczynię psychoanalizy). Może mężczyźni podświadomie nie dopuścili do tego, by teksty kobiety przewyższającej ich intelektualnie zaistniały na rynku wydawniczym? Kiedy wyszły pierwsze dwa tomy naszej antologii, młoda kobieta na spotkaniu autorskim zwróciła mi uwagę, że to niedopatrzenie – w 100/XX nie ma Zahorskiej z Rosji Radzieckiej. „A przecież – mówiła – tamci panowie byli w Rosji krócej niż ona, ją zaprosił Instytut Filmowy w Moskwie aż na trzy miesiące, a do tego analizy i zmysł obserwacji mieli o wiele gorszy”. Rzeczywiście: imponujące, ile można powiedzieć o kraju, obserwując pasażerów tramwaju. Reportaż, który zamieszczamy w antologii, to Zahorskiej najlepszy koncert – koncert obserwacji.

Jadę tramwajem w Moskwie

Życie moje w Moskwie rozpoczęło się od chwili, kiedy stanęłam na przystanku tramwajowym, oczekując przybycia tramwaju numer 45. Było to na ulicy Baumańskiej, odległej od centrum miasta. Wraz ze mną czekało kilkadziesiąt osób. Na tym to przystanku, na rogu Aptiekarskiego piereułka, nauczyłam się wyczekiwać spokojnie długie kwadranse, obserwując obdarte ściany wielkiego żółtego budynku i wyrwy w bruku, w których zgromadziło się jesienne błoto. Ludzie obok stali cierpliwie bez najmniejszych oznak zdenerwowania. Czekanie należało do czynności niezbędnych i poniekąd już nieświadomych. Przejeżdżały oliwkowe samochody, rzadko osobowe, często ciężarowe, ciągnęły wozy konne, naładowane, na wierzchu siedzieli woźnice w papachach, brudni, przesiąkli wilgocią i zapachem butwiejących postronków. Wozy tramwajowe numer 37, 42, 35 i inne, o potrójnych wagonach, przejeżdżały głośne, niechętne, i ruszały, wlokąc za sobą łańcuch ludzi uczepionych jedną nogą lub jedną ręką. Mężczyźni dostawali się do środka, kobiety wisiały na zewnątrz. Współżycie z tłumem wdzierającym się do wnętrza rozpoczęłam o godzinie czwartej po południu. Była to pora niewdzięczna. W tym czasie rozpoczynał się napływ mas z fabryki i biur i odsłaniało się nieoczekiwane oblicze tej ery stojącej na ostrym zakręcie przeszłości i przyszłości. Przez pierwszy tydzień odpychano mnie nieuchronnie od stopni tramwajowych, lawina proletariacka przepływała nade mną jak nad zgubionym szpargałem papieru. Tramwaj ruszał w momencie najbardziej nieoczekiwanym i dramatycznym. Potem torowałam sobie drogę mocnymi kułakami. Jeszcze później, już w wnętrzu wozu kopnęłam z całej siły stojącego obok mnie towarzysza. Zawstydzona, obejrzałam się. Towarzysz stał na jednej kopniętej nodze (na drugą nie było już miejsca) i nie zwrócił najmniejszej uwagi na mój gest. Był zaczytany. Na kartach książki były wzory geometryczne. Tramwaj wiózł mnie przez ulice Moskwy. Tu na przedmieściach domy były bezwstydnie odarte z tynku, stały w łachmanach, brudne i rozdziawione. Uderzały barbarzyńskimi proporcjami bram i okien, nieforemnością gzymsów, nasadzonymi czapami ostrych frontonów, spuchłymi na mrozie kolumnami, zdegenerowanymi wypryskami ozdób. Były dzikie, prymitywne, pijane samo​gonką, jak ludzie z noclegowych domów Gorkiego[76]. Domy zachowały psycho​logię z czasów caratu. Lepsze już były drewniaki. Parterowe, o krzywych żebrach i rzezanych obramieniach, błyskały jednym sprytnym okiem ruchomego „oberluftu”. Czuło się, że ludzie żyją w nich za zalepionymi oknami, za liśćmi pelargonii i fuksji, pod wiszącą lampą, za stołami o grubo ciosanych nogach, w wąskich przejściach między łóżkami, szafami, piecami i zatłuszczonymi papierkami od wczorajszej kolacji. Zza płotów wychylały się gałęzie drzew, a dołem płynęły ścieki. Czuło się szpary w ścianach, w futrynach okien i drzwi, od których zimą ręce robią się czerwone i zgrabiałe, zamarza

wylana koło wodociągów woda, życie nie przylega do skóry, ze schodów trzeba schodzić ostrożnie, podczas gdy u sąsiadki płacze Wania, a na piętrze chrapie Stiepan Wasiljewicz, który rano wraca z nocnej zmiany. – Podajcie dalej, towarzyszko. Piętnaście kopiejek wędruje przez trzydzieści rąk do wciśniętej w róg tramwaju obojętnej kobiety w szarej chustce na głowie, z której wykonywane funkcje czynią konduktorkę tramwajową. Mikroskopijny szpargałek papieru podawany milcząco wraca do kogoś bardzo odległego, oddzielonego zastępami ludzi, może kobiety z dzieckiem, która ma prawo wsiadania przednim wejściem. Tu na przedmieściach chodniki są krzywe, choć już asfaltowane. Ale ulica rebeliancka i kontrrewolucyjna napina mięśnie asfaltu, pęka jak niedopasowana koszula, wyłażą rodzime wądoły, kamienie danego porządku rzeczy, nieujarzmione ścieki, żelazne pale, do których przywiązywano zapewne prowadzone na targ konie lub krowy. Jest gołoledź, asfalt jest śliski, ludzie, chodząc, rozstawiają nogi szeroko, konie ślizgają się i padają, tym pomagają woźnice krzykiem i batem – ludzie, którzy upadli, muszą radzić sobie sami, nikt się za nimi nie obejrzy. Tłum płynie przez ulice jednolicie szary, jednolicie spieszący. Z okien tramwaju widać tylko jego zbiorową dynamikę, jego „socjalistyczną solidarność”, która projektuje się jako zgęszczony prąd pospiesznego ruchu. Ten tłum wydaje się z daleka jakby obcy sobie wewnętrznie, jakby obijał się kantami łokci, rozhuśtanych ramion, koszykami, pakami. Taki jest jego pierwszy aspekt. Trzeba, aby tramwaj przystanął. Wtedy dopiero można podchwycić jakiś uśmiech, który rzuca ktoś nieznanemu przechodniowi. Wtedy z jednolitej masy wyłaniają się dwaj ludzie, którzy przystają na chwilę, podają sobie dłonie i wymieniając krótkie zdania, kończą: – …więc liczę na was, towarzyszu. – Dobrze. Wewnątrz tramwaju krótkie fale zduszonego ruchu pchają cię w niewiadomym kierunku, skręcają się jak twardy, ciasny malstrom[77], zdzierają poły zapiętego płaszcza, nieraz ginie ci ramię pozostawione w miejscu niedawnego postoju – nie możesz go przyciągnąć ku sobie z powrotem – na próżno chcesz krzyczeć, że to twoja bezsporna własność; któż będzie reagował na takie argumenty? Dzikie popychanie w kierunku wyjścia rzuca cię nosem w plecy najbliższego towarzysza. Wtedy można obserwować skład molekularny ustroju. Zamiast ludzi i twarzy widzisz prążki jakiegoś kabatu, skośne, zatarte i starte, fakturą wskazują na okres sprzed lat dwudziestu, nić zszarzała i obolała pęka i zwisa zmęczonymi strzępkami, barwa ma patynę historii – może to ten właśnie kabat leżał długo w błocie syberyjskiej tajgi, kiedy następowali czescy legionariusze[78]? Ta komsomołka obok w czerwonym berecie – berety są zawsze czerwone, ludzie potrzebują symbolu; dziś jeszcze nadają swym dzieciom imiona: Rewolucja, Oktiabrina, Komuna, i ci sami ludzie i te same dzieci noszą czerwone berety – ta komsomołka, okrągła i twarda jak jabłko, nie pamięta historii i ma płaszcz w wielką kratę. Inne kobiety w szarych chustkach na głowach przerabiały swoje okrycia, wycinały fałdy z dawnych

szerokich spódnic. Historia wtarta szarymi plamami w ciemne sukno ma zapach zleżałych szmat i zgęstniałego potu. Ale ten towarzysz nosi czysty kołnierzyk. A ta kobieta czyta. (Wszyscy czytają, nigdy i nigdzie nie widziałam tylu wzorów trygonometrycznych w tramwaju). Za chwilę spadnę na nią zapewne całym ciężarem mego ugniecionego ciała – teraz widać wyraźnie: wzory benzolowe, chemia organiczna. W obramieniu szarej szydełkowej chustki widać twarz typową, szeroką, o rysach trochę grubych, oczy jasne, spokojne i wzrok jakby stwardniały. Tego stwardniałego błysku w oczach nabywały te kobiety może niekoniecznie w walkach nad Wołgą i wówczas, kiedy szły, sczerniałe i wychudzone, przeciwko Denikinowi. Nabyły go prawdopodobnie znacznie później, kiedy okazało się, że zrobić rewolucję jest łatwiej, aniżeli uruchomić fabrykę, zorganizować pracę, pokonać głód. Te kobiety mają w oczach zatroskanie matek. Odpowiedzialność matek. Każda z nich jest odpowiedzialna za sto sześćdziesiąt milionów. W każdej z nich rozrosło się serce, stosownie do potrzeb olbrzymiego organizmu, którym są całe Sowiety. Niektóre twarze pod zmiętymi czapkami, pod szarymi chustkami, pod papachami z carskich czasów, niektóre gesty ramion wciśniętych w wytarte przedrewolucyjne kubraki mają nową godność, nowy honor, nową reprezentatywność. Słowa są równie znoszone jak ubrania. Ktoś nachyla głowę i mówi: – Musicie to zrozumieć, towarzyszu… Ton jest poważny, sugestywny. Ze startych słów wybłyskuje nowy obszar świadomości, obejmujący przepływ życia na dwudziestu milionach kilo​metrów kwadratowych, borykający się z prawami rozwoju stu sześćdziesięciu milionów ludzi. „Musicie to zrozumieć” – niekiedy powiedziane jest tonem miękkim, uczuciowym. Tak mówi do dzieci ktoś, kto już zrozumiał, kto miłośnie spełnia funkcję pedagogiczną. Dwaj towarzysze prowadzą rozmowę półszeptem i krzyżują spojrzenia spokojne i poważne. Te spojrzenia oznaczałyby w Paryżu, że spadł kurs złotej renty[79] lub wybuchła nieoczekiwana panika na nowojorskiej giełdzie. W Berlinie takie spojrzenia wymieniają ludzie, których babka była z domu Levy. W Warszawie na Marszałkowskiej tym szeptem mówią o tym, że ona jego rzuci. Ci towarzysze w moskiewskim tramwaju mówią – o kaloszach. Jakaś kwestia wysoce skomplikowana dotyczy nierównomiernego rozmieszczenia lakieru – błyski na czarnej gumie były zmatowiałe, brygada nie osiągnęła przepisanej ilościowo normy. Taki wstyd sprawia, że matowieje szarawa barwa oczu i ściszony głos przechodzi do półszeptu. Szept tak intensywny może oznaczać rzecz jeszcze ważniejszą: obecność gdzieś blisko politycznego szkodnika, niewyśledzonego, a już wyczuwalnego jak zapach iperytu wroga, bardziej strasznego aniżeli choroba w domu, bardziej deprymującego aniżeli ucieczka żony z młodym kochankiem. […] Kiedy na ostrym i z pasją wziętym zakręcie ulicy pasażerowie tramwaju pochylili się jak snopy i legli na sobie – towarzysz w wielkiej baraniej papasze rzekł z uśmiechem: – Ot, nie przymierzając, tak samo rzucało nas, kiedyśmy wjechali z Białomorskiego Kanału na Ocean Lodowaty. Na wiosnę pod biegunem są wielkie burze… Potem opowiadał o zawiejach nad Murmańskiem i o tym, jak kopano lodowatą tajgę

dniami i nocami tam, gdzie dzisiaj płyną okręty. Ktoś w tramwaju opowiadał o wichurach piaszczystego pyłu wiejących nad Magnitogorskiem. Piasek wżera się w maszyny. – Ale – oświadczył głośno i dumnie wszystkim towarzyszom w tramwaju – miasto rośnie i ma już trzysta tysięcy mieszkańców. […] W tramwaju dowiedziałam się, że na stepach Buriat-Mongolii było przedstawienie teatralne przyjezdnej trupy, widzowie siedzieli na koniach, jechali do teatru dwa dni. Kiedy w Moskwie pada śnieg, w tramwaju zawiewa nieraz gorącym wiatrem z Turkiestanu, kiedy niespodzianie podnosi się termometr i śnieg taje na moskiewskim asfalcie, słyszę, że w Kuznieckostroju wielkie piece pokryły się warstwą lodu, pod którą pękają stalowe płyty, i jest pięćdziesiąt stopni zimna. Nieraz zawrotna skala ścieśnia się do wymiarów swojskich, tak bardzo znanych, że aż groźnych. Na przystanku tramwajowym koło wielkiego domu zbudowanego przez Corbusiera – dom stoi na betonowych palach, jest nowy, wspaniały i mało komu się podoba – na tym przystanku wsiada „grażdanka”[80]. Jest pulchna, różowa, ma różową chustkę na głowie, w torbie puszki z rybnymi konserwami, wielką dynię rodem z Turkiestanu, paczki w szarym papierze. Aż po Jełochowską Płoszczadź, pół godziny, mówi, mówi do mnie, do sąsiadki z lewej, powiada, że „u niej jest mąż”, który właśnie został inżynierem, był robotnikiem w tej samej fabryce, ale on, udarnik[81], skończył politechnikę, „u niej” jest również dwoje dzieci, jej dzieci zawsze czyściutko ubrane, ona lubi, jak dzieci są ładnie ubrane, mąż przecież dobrze zarabia, wyjmuje paczkę, pokazuje czerwony aksamit, ona nie może zrozumieć takich kobiet, które… W tym nowym sklepie na ulicy Gorkiego 7, widzieliście, towarzyszko? Tam są najlepsze wędliny, choć to daleko, tam najlepiej kupować. Że drogo, to nie szkodzi, nas przecież stać, ona nawet wolałaby, by dzieci nie jadły obiadu w szkole, no ale skoro wszystkie dzieci dostają w szkole… – A u was za granicą – pyta jakaś młoda towarzyszka – jak noszą berety? Czy zsunięte na ucho, czy bardziej na czoło? On i ona. – Nikituszka, przyjdziesz? Ty niedobry. A to ja ci powiem: ty tylko za Lizą. A ona teraz z Aleksiejem Władymirowiczem chodzi. On został dyrektorem i ma maszynę. Ona nie taka jak ja. Dla mnie tylko miłość znaczy. A dla niej maszyna – dyrektor. – Jak się będę uczył, też zostanę dyrektorem. Ale to jeszcze daleko. – Daleko, ale będziesz. Nikituszka patrzy butnie. Na pewno zostanie dyrektorem. – Dziś wieczór idziemy na tańce. Ja wdzieję różową bluzkę, a ty?… – Kupiliśmy kanapę, śliczna. Pluszowa. Pośrodku wyszywana róża. Prześliczna. – …A mnie się to nie podoba, żeby kierownicy dostawali lepsze jedzenie w stołówce. – Nie podoba ci się? Urawniłowki ci się zachciewa? To jest kontrrewolucyjne myślenie. – Nie chodzi o urawniłowkę, ale o to, że w jedzeniu powinna być równość. – Nie powinna i nie może być. Jak będzie wszystkiego dość, to i ty dostaniesz „słodkie”.

A teraz ci dostają, co więcej pracują. – A ja też chcę mieć na obiad „słodkie”… Rozmowy prowadzone są w tramwaju głosem ściszonym, niekiedy ktoś się uśmiecha, niekiedy ktoś się roześmieje. Spory, które od czasu do czasu wybuchają między konduktorką a publicznością, są ostre, ograniczone do stron zainteresowanych, poza tym traktowane obojętnie – dowcipne. Niekiedy, uwieszona u rzemiennej pętli, kiwając się na jednej nodze, marzyłam o paryskich konduktorach, o burzach, które przeciągają przez wnętrza tramwajowe między dwoma przystankami na Faubourg Saint-Antoine lub Avenue d’Orléan, a kończą się pointą i onomatopeicznym przytykiem. W Moskwie udało mi się raz jeden tylko schwytać dowcip świeży i samorodny. Było to w czterdziestce piątce – w trzecim kwadransie jazdy na jednej nodze, kiedy przełamana wpół i bliska omdlenia szukałam oczyma towarzysza, który ma zamiar wysiąść na jednym z najbliższych przystanków. Aż oto ten właśnie, który siedział przede mną, zaczął niespokojnie wyglądać przez okno. W strachu, by ktoś nie wcisnął się przede mną na jego miejsce, już zgięłam się wpół, już przygotowałam siedzenie, kiedy mój przyszły dobroczyńca usiadł na dobre. Stojący obok mnie jegomość wypalił: – Cóż wy, towarzyszu, prowokacją się zajmujecie? Nigdy nie spotkałam w tramwaju „cytatowiczów”. Być może tramwaj nie nadaje się do odpowiedzi opartych o stronę i werset. Raz tylko widziałam w tramwaju „entuzjastnika”, zawodowego entuzjastę, z tych, których często spotyka się w towarzystwie inteligentów, dziś komunistów, wczoraj „bez​wyznaniowych”. Otwierał usta szeroko, podnosił wysoko głowę i oczy skierowywał w przestrzeń, ponad głowy słuchaczy. Mówił: – …sklepy moskiewskie są już dziś równie bogate i równie piękne jak sklepy Londynu czy Paryża… Te sklepy moskiewskie przesuwały się pod oknami tramwaju. Prodmag, Uniwiermag, Stołowaja, Żete z mydełkami i flakonami wody kolońskiej, „Kaukaskie wino”, „Wody” – wszędzie budki z wodami do picia – rozkosz tania i kolorowa, sklepy jeszcze bezpostaciowe i milczące, zakryte szarymi płachtami szyb, bez form, barw i słów, jakby wszyscy kupujący byli ślepi i głusi, i natrętni, jakby nie było jeszcze czasu na reklamową chwalbę. Niekiedy tylko Żete wabi naiwnie czerwonymi papierkami i zielonymi wstążeczkami, niekiedy Uniwiermag pokazuje guziki, swetry i krawaty („Już mam, już mam!”), niekiedy któryś z nowszych Prodmagów pyszni się piramidą konserw, której wczoraj jeszcze nie było, a dziś już urosła do metrowej wysokości. Prawda, że jedziemy przez dzielnice odległe od centrum. – Poczekajcie, towarzyszko, zobaczycie, jakie wspaniałe sklepy są w środku miasta! I zobaczycie, co będzie za miesiąc, za rok! Tego nie mówi zawodowy entuzjastnik, to mówi ktoś, dla kogo teraźniejszość – jak dla wszystkich tutaj – nie ma stałej, nieruchomej konsystencji, dla kogo dynamika rozwojowa jest najkonkretniejszą postawą życia. Jutro pojadę na most Kuźniecki i na ulicę Gorkiego, tam przed wielkimi szybami wielkiego Uniwiermagu stoi cierpliwy ogonek ludzi, by

spojrzeć, jak błyszczy wzorzysty krepdeszyn na wypiętym biuście porcelanowej damy, z której rewolucja nie zdążyła jeszcze zdjąć gorsetu nałożonego w roku 1910. Sklepy moskiewskie, skromniejsze aniżeli jakiekolwiek w zachodniej Europie, miały jednak swą wymowę. Były jakby ruchome, były w trakcie ciągłej przemiany, nocami narastała w nich nowa zawartość i nowa forma, były jakby termometrem miasta, w którym stale podnosiła się rtęć. Przejeżdżając tymi samymi ulicami dzień po dniu, odkrywałam nowe cuda – jakieś przyszłościowe, niezmiernie eleganckie formy sklepów, dziś jeszcze wręcz rażące swą nielicującą z otoczeniem formą, wdzierały się znienacka w szare ulice i panoszyły się na niej, wołając: „To my tworzymy przyszłość!”. Na miejscu szarego, głuchego parkanu zjawiała się pewnego ranka piekarnia biała, pokazowo higieniczna, z panienkami w białych fartuszkach, jakieś zamazane okno rozbłysło nagle czystą, wielką szybą, za którą w cudnym przepychu leżały pyzate jabłka, pękate melony i słodkie aż do czarności winogrona. Miasto zdawało się nigdy nie spać. Noce służyły jego przemianom. Pokrywało się lśniącą skórą asfaltu w miejscach wieczorami jeszcze spękanych, zarastało alejami wielkich drzew, które dobrotliwie pozwalały wyciągać się z korzeniami z miejsc, na których wzrosły. Nie było teraźniejszości takiej, jaką my znamy, nieruchomej i zaskorupiałej, za którą gdzieś niewidocznie tylko narastają zmiany. Tu wszystko działo się na oczach, dialektyka rozwojowa miała swe odpowiedniki – były nią nowe szyny tramwajowe, nowe sklepy, nowe ulice, nowy proceder kupowania, mieszkania, życia – wszystko było w ciągłym ruchu i ludzie nie przywiązywali najmniejszej wagi do tych form, które dziś jeszcze istniały. „Nasze tramwaje są brzydkie? – zobaczycie, co będzie za miesiąc, za rok!” Perspektywa miesiąca, roku, który zmieni obraz świata i życia, pojawiała się w każdej rozmowie i w każdej kwestii. Linie tramwajowe kursujące między dworcami są specjalnie niebezpieczne. Niebaczny obcokrajowiec wpycha się do tych tramwajów, nie przeczuwając, że za chwilę staną się one terenem najdzikszych walk. Dopiero po dobrym czasie zaczyna rozumieć, że lepiej trzy razy się przesiadać (czekając za każdym razem po kilkanaście minut), aniżeli wsiąść do linii bezpośredniej, kursującej na przykład między Dworcem Kazańskim a Białoruskim. Te międzydworcowe linie mają swój specjalny charakter. Podlegają inwazji. Inwazja wygląda jak tłum ludzi o twarzach bardziej czerwonych, bardziej szerokich, bardziej porosłych, o oczach szerzej otwartych i bardziej błyszczących, ludzi niekiedy bardziej jeszcze obdartych, obciążonych naładowanymi worami i kobiałkami. Są to przybysze ze wsi. W Moskwie przewala się dziennie około trzystu tysięcy kołchoźników i kołchoźnic, przyjezdnych z dalszych i bliższych okolic, takich, którzy otrzymali putiowki (bezpłatne podróże) w nagrodę za wysokowartościową pracę, albo takich, którzy przyjechali na dłuższe lub krótsze kursy i studia, albo takich, którzy chcą kupować, jak najwięcej kupować, wszystko kupować. Wieś rosyjska stała nieruchoma przez setki, jeśli nie tysiące lat. Teraz ruszyła. Niepowstrzymana niczym nawałnica. Ciągły przypływ i odpływ, fala zalewająca wszystkie miasta, wszystkie fabryki, wszystkie szkoły, wszystkie tramwaje, wszystkie muzea, wszystkie sklepy, wszystkie widowiska. Obywatele pierwszej kategorii,

największej zachłanności: kołchoźnicy. W tramwaju wyglądają na hordę, która bodzie tobołami. Niekiedy zalatuje od nich baranim łojem, niekiedy także wódką. Obcokrajowiec ma wobec nich jeden tylko paniczny odruch: ucieczkę. Uciekając, myśli, po co Meyerhold cyzeluje przedstawienie Damy kameliowej jak drogocenny szmaragd. Po co wczoraj grał Prokofiew? Po co w galerii zachodniego malarstwa wiszą różowe, jedwabiste Renoiry? Nie twierdzę, że spotkanie moje z Jegorem Timofiejewiczem Żarowem było typowe. Należało niewątpliwie raczej do kategorii wyjątków. Ale wyjątki posiadają przywilej rozsadzania nieświadomych założeń, przekręca się kontakt i zapala się światło, którego przedtem nie było. Koło Dworca Kazańskiego – to było właśnie w czterdziestce piątce – wysiedli kołchoźnicy. Stałam na tylnej platformie. Na tę to tylną platformę już w momencie ruszania tramwaju (a tramwaje w Moskwie nie czekają na publiczność) zaczęli niezdarnie gramolić się dwaj chłopi. Jeden odziany w kożuch, wielki, brodaty, drugi w palcie, mały, bladawy. Obydwaj byli pijani. Mały taszczył wielki, napchany wór, do którego postronkami przywiązane były walonki. Był zakręt, tramwaj pędził, wór był ciężki, równowaga w stanie nietrzeźwym jest trudna do utrzymania, wór, walonki, mały chłop, wielka czapa i zapach paru litrów wódki – wszystko znalazło się na mnie. Przyjechałam była tylko co z Paryża i Londynu – lecz wola poznania kultury proletariackiej była mocna i działała nawet na odruchy samoobrony. – Izwiniajusʹ [82] – powiedział blady chłopek, patrząc na mnie wzrokiem mętnym i anielskim. W Moskwie na ogół nikt za nic nie przeprasza, kopnięty czy uderzony nie oczekuje odszkodowania moralnego i czyni drugiemu to samo – może to serdeczne „obwinienie się”, poparte łzawym uśmiechem, natchnęło mnie nagłą sympatią do posiadacza wora i walonek. Ustawiliśmy bagaż i właściciela. – Skąd jesteście? – Z riazańskiej guberni, z kołchozu „Czerwona Gwiazda”. – A dawno w Moskwie? – Dawno… Może pięć dni albo siedem dni. Pamięć widocznie była zamglona. Zamglona, a raczej pokryta szarą warstwą brudu była również twarz kołchoźnika, niemyta zapewne od pięciu albo siedmiu dni. – A podoba wam się w Moskwie? – Nie – oświadczył krótko. Potem machnął ręką. – Co mi się tu właściwie ma podobać? Spojrzał na mnie z wyrzutem, jakby mi brał za złe pytanie. – Ulice? Nie interesują mnie. Domy? Ja nie interesuję się garnkami, tylko tym, co jest w nich. W Moskwie wszyscy są dumni z tego, że tyle ludzi chodzi po ulicach. No – milion. No – dwa miliony. No – trzy miliony. Co z tego? Dużo wśród nich „umnych”[83], mało – rozumnych. Byłem w teatrze. Pokazywali jakąś historyczną sztukę. Car Piotr czy coś takiego. Już sto razy o tym czytałem. Co mnie to może obchodzić.

– Więc cóż was ostatecznie obchodzi, towarzyszu? Tym razem uśmiechnął się do mnie przyjaźnie. – Obchodzi mnie – życie. Życie ludzi. Ot, z tej bramy wychodzą w tej chwili zamiatacze ulic w białych fartuchach, idą w szeregu, tam zostawili swoje miotły i łopaty, teraz idą może na obiad i każdy z nich myśli… Ot, mnie właśnie interesuje, co każdy z nich myśli. A tego mi w żadnym teatrze w Moskwie nie pokazano. Już ja wolę moją riazańską gubernię. – A cóż wy robicie, towarzyszu, w kołchozie „Czerwona Gwiazda”? – Ja… W tej właśnie chwili zachwiał się, ale w przeciwnym ode mnie kierunku, nie dosłyszałam słowa, może zresztą nie uchwyciłam tylko sensu. – Jaki wasz zawód? – No mówię przecież: poeta. – Co takiego? – Nie rozumiecie, co to znaczy „poeta”? No tak jak Jesienin. No – poeta. Przeczytajcie sobie kołchoźną gazetę naszej guberni. Tam są moje wiersze. – A jak się nazywacie? – Jegor Timofiejewicz Żarow. Przy Dworcu Riazańskim wysiadł wraz z towarzyszem. Musiałam pomagać przy spychaniu worka ze stopni tramwaju. Chciał mi jeszcze podać dłoń na pożegnanie, ale jakoś nie mógł utrafić, więc machaliśmy sobie tylko wzajem długo rękami. Jegor Timofiejewicz Żarow nie ma oczywiście nic wspólnego ze znanym poetą Żarowem. Potem, kiedy poznałam nieco bliżej życie kołchozów, wrażenie, które wywarł na mnie Jegor Timofiejewicz, nieco się przyćmiło. W kołchozach jest wielu poetów. Niemal równie wielu jak po fabrykach. Prowadzą traktory, myją chlewy i krowy, czytają Jesienina i Majakowskiego i piszą poezje. I oczywiście pilnie baczą, by były drukowane. Spotkanie z Jegorem Timofiejewiczem Żarowem pozwoli mi odkryć nieświadome założenie czy też raczej nieświadome skojarzenie stojące u podstaw mego myślenia i mych sądów. My w zachodniej Europie mamy ustalony sposób kojarzenia zewnętrznych objawów z wewnętrzną treścią. Mamy konwencjonalny i na ogół trafny na nasze warunki sposób wnioskowania. Ale w Sowietach powiedział mi pewien obcokrajowy inżynier, że choćby nie chciał, musi być bardzo uprzejmy dla swoich robotników, gdyż wielu wśród nich odznaczonych jest najwyższymi orderami i zajmuje wysokie stanowiska partyjne. Sowiecka rzeczywistość ma odrębny rytm i stwarza relacje dla nas nieoczekiwane. Forma inaczej się wiąże z treścią. W Moskwie budowano metro. Co chwila pękały jakieś bruki. Pod powierzchnią wrzało. Wypatroszona ulica wyrzucała na wierzch krany, betoniarki, wyciągi, świdry, komsomołki w szarawarach przesypywały piasek, rosły góry cementu, ciężarowe samochody tarasowały drogę. Błoto pryskało, roiło się od ludzi, setek i tysięcy ludzi, przechodnie przemykali się prawie pod kołami, Moskwa cała była rozorana, rozkopana w paroksyzmie

ruchu, burzenia i budowania. Jeśli nie było to metro, to był to jakiś nowy, wielki dom. Jeśli nic nie budowano, to burzono. Burzono „kitajski mur”[84], średniowieczne opasanie środka miasta, burzono cerkwie, całe kompleksy domów, które stały na zawadzie planowi nowych bulwarów. W miejscach wczoraj jeszcze cichych i nietkniętych wyrastały nagle parkany, zwały cegieł, kupy gruzu, zaskoczone tramwaje musiały się cofać w poprzeczne ulice, pasażerów odrzucało o parę kilometrów w bok lub w tył – nikt się o to nie troszczył. Raz zdarzyło się, że tramwaje kołowały godzinę w zamkniętym kole, od którego wszystkie wyjścia okazały się zatarasowane. W tramwaju wybuchały burze. – Dokąd my jedziemy? Towarzyszko konduktorko, dlaczego tramwaj nie idzie swoją drogą? Towarzyszko konduktorko, dlaczego nie zapowiadacie zmiany? Towarzyszu, przepuśćcie. Do czorta z wami – jak was przepuścić? Wszyscy wysiadamy. Nie jechać dalej! Stać! Tramwaj pędził dalej w niewiadomym kierunku. Ludzie wyskakiwali, spychali się ze schodków, klęli. Konduktorka stoi w rogu obojętna i zapatrzona w siebie. – Niczego nie znaju[85]. Osiemnastoletnia dziewczyna, która prowadzi tramwaj, odpowiada butnie: – Widzicie, że droga zatarasowana, stać nie można. Wszystko jedno, dokąd się jedzie. Kto się niecierpliwił, wyskakiwał na byle jakim rogu byle jakiej ulicy. Ale przedtem jeszcze stwierdzał: – Ot, będzie metro… Pasażerowie moskiewskich tramwajów stali godzinę lub dwie w wyziewach zmoczonych ubrań, stłoczeni jak szproty, przemarzli jak foki, udzielając sobie informacji: – Widzieliście, towarzyszu, na Kitajskim Przejeździe? – Bulwar. A wczoraj jeszcze był mur. – Takiego bulwaru nie ma w żadnym mieście na świecie. – A widzieliście nowe hotele na placu Teatralnym? Po pracy tłumy jechały na plac Teatralny i na ulicę Mochowaja. Tam naprzeciwko pięknego empirowego gmachu Teatru Wielkiego, na parkanie osłaniającym przyszłą stację metra, ustawiony był model podziemnej kolei. Dwa wagoniki z tektury czy blachy przesuwały się jak dziecinna zabawka na szynach w przekroju gipsowego tunelu, w rzęsistym oświetleniu. Nad tym ustawione były modele przyszłych stacji, tak jak będą kiedyś wyglądały: gigantycznie, nieprawdopodobnie wielki Pałac Sowietów, Biblioteka Lenina i inne. Głośniki grały. Tłumy zjeżdżały ze wszystkich stron miasta i stały zafascynowane. W tramwaju kto mógł, cisnął się do okna. Ktoś chwycił mnie za ramię. – Patrzcie, towarzyszko, rusza się… Ruszały się nie tylko wagoniki, ale i model schodów, i to było przedziwne… Obok na ulicy Mochowaja w tramwajach całe tłumy, które zjeżdżały, by obejrzeć nowo wybudowane wielkie hotele. W świetle reflektorów zdzierano właśnie rusztowania. Na

jednym z gmachów odsłaniała się na szczycie przewiewna, południowa, renesansowa loggia. Nieco dalej, na gmachu amerykańskiej ambasady, widniały wielkie korynckie kolumny i architrawy[86]. Ludzie zastygali w podziwie i w mrozie, który chwycił nagle. W tramwajach, które biegły potem na krańce miasta, powtarzano: – Widzieliście? Kto złapał „inostranca”[87], pytał z podwójnym zapałem: – Widzieliście? Widzieliście? Tego dnia po raz pierwszy do przygodnej rozmowy wmieszała się konduktorka. Jakiś towarzysz o mongolskim wyglądzie chciał u mnie – inostranki – sprawdzić wartość doznanych wrażeń, wypytywał o metro w wielkich miastach Zachodu, o ulice i gmachy. Wnętrze tramwaju było już nieco luźniejsze, konduktorka mniej zgnieciona i spłaszczona w kącie. Ale w odpowiedziach moich było widocznie coś niejasnego, niedopowiedzianego. Konduktorka zawyrokowała: – Cóż wy, towarzyszu, nie wiecie, że na Zachodzie mają ładniejsze i bogatsze rzeczy… Burżuazja miała czas… Ale to, co u nas, to nasze i dla nas. Dla potwierdzenia pociągnęła mocno za sznurek od dzwonka i tramwaj ruszył z miejsca, mimo że ktoś gwałtownie manifestował swą chęć uczestniczenia w jeździe. Psychologia moskiewskich konduktorek przedstawiała mi się w pierwszej chwili jako dość ciekawy przekrój dawnego mistycyzmu i obecnego materializmu. Materializm wypowiadał się w funkcji wręczania biletów i pociągania za sznurek od dzwonka, mistycyzm manifestował się w zupełnej obojętności na otaczającą rzeczywistość. Dzwonek dzwonił i tramwaj ruszał niezależnie od tego, czy pasażerowie wsiedli, czy nie. Przy wsiadaniu pchano się zatem gorączkowo nawet w godzinach, kiedy we wnętrzu tramwaju było stosunkowo pusto. Ktoś sprostował potem moje mylne, idealistyczne tłumaczenie tego stanu rzeczy. Nie chodzi o mistycyzm konduktorski. Chodzi raczej o wyścig pracy. Ongiś tramwaje kursowały z wielkimi opóźnieniami. Ogłoszono zatem premie za punktualność. Dziś już wszystkie przyjeżdżają do stacji końcowych w oznaczonych godzinach i minutach. Statystyki notują ten stan rzeczy skrupulatnie, innych statystyk się nie prowadzi. Poza tym wszelka reforma pracy i urabianie psychologii funkcjonariuszy jest bardzo utrudnione. Komisje kontrolujące organizują kursy przeszkoleniowe, udzielają srogich nagan i nakładają pieniężne kary. Ale nawet wydaleni pracownicy stają najczęściej znowu do tej samej pracy. Jest katastrofalny brak sił roboczych. Pod wieczór, koło ósmej napięcie ruchu maleje. Ludzie są w domach, teatrach, kinach, klubach. W tramwaju można siedzieć. Przekrój życia trochę się zmienia. Niektóre komsomołki mają wtedy usta równie czerwone jak berety. Wsiada jakiś pan w porządnym palcie. Jakaś pani w futrze i manikiurze. W rogu, na ławce przeznaczonej dla dzieci – teraz dzieci nie ma – siedzi starsza dama i zagaduje po francusku: – Vous êtes une étrangère?[88] To się natychmiast poznaje po ubraniu… Jakżeż jestem szczęśliwa, że mogę z kimś mówić, kto przyjechał z zagranicy. Mój mąż jest inżynierem. Jeszcze przed wojną przyjechaliśmy…

Nachyla się ku mnie. – Ciężko, strasznie ciężko… Ce ne sont pas les conditions pour les gens bien…[89] Wychowałam się w szlacheckim domu. A tu – to dzicz! Dzicz… Może mnie pani odwiedzi? W zniszczonej torebce, gdzie były sznurki i ogarek świecy, szukała długo i na próżno ołówka, by mi zanotować adres. Kiedy wysiadała, poślizgnęła się na niemożliwie śliskim asfalcie, ale się jakoś sama wygramoliła, nikt zresztą na nią nie zwrócił uwagi. Niekiedy tramwaj zaludnia się nagle rozbawioną młodzieżą. Idą na tańce, do teatru, do kina, dyskutują, mają pretensje do autorów, plotkują i są dumni. Albo wyróżniono brygadę, albo wyróżniono udarnika. Mówią głośno, śmieją się i nie widzą nikogo dokoła siebie. Wieczorami w tramwajach zdarzają się pijani. Mężczyźni ustępują im niekiedy miejsca i budzą na przystankach, pytając pieczołowicie: – Czy to nie tu trzeba wam wysiąść, towarzyszu? Kobiety są nieubłagane. Wokół beztrosko drzemiącego na ławce pijaka tworzy się pierścień zajadłej kobiecej niechęci, buntują konduktorkę, że nie wolno wpuszczać pijanych, że trzeba go wyrzucić, a jeśli ktoś się wstawi za uśmiechniętym słodko i nieprzytomnie, rzucają jedną tylko odpowiedź: – Niech nie pije. Mają zaciśnięte zęby, kanciaste gesty pokrzywdzonych i żądnych sprawiedliwości, jakieś złe wspomnienia wyostrzają głosy, konduktorka zatrzymuje tramwaj i pijak złazi niechętnie. Gdzieś potem upadnie na ulicy i leży długo. Nikt mu nie przeszkadza. Ludzie omijają go bez oznak zainteresowania. Milicjantów na ulicach jest bardzo mało, stoją tylko przed obcokrajowymi ambasadami i na skrzyżowaniach najludniejszych arterii, gdzie wykonują swe sakralne, kwadratowe ruchy. Na wielkich, ciemnawych obszarach Mosk​wy noc jest cicha, na ulicy można spać, prędzej jeszcze zamarznąć, złodziei jest mało, bo zajęcie jest niepopłatne, prostytutek nie ma, tramwaje przestają kursować koło pierwszej w nocy i ludzie śpią spokojnie, bo nie ma ani bezdomnych, ani bezrobotnych, ani głodnych. Stefania Zahorska, Listy z Nowego Wschodu, w: tejże, Wybór pism. Reportaże, publicystyka, eseje, Warszawa: Instytut Badań Literackich PA N , 2010, s. 79–92

1934 Bernard Singer (1893–1966)

Słyszeć krzyki i nie słyszeć

Pisał: „W życiu moim słyszałem różne krzyki”. Jego podwórze budziło się krzykiem i nie cichło do późnej nocy. Ulice na Muranowie krzyczały od rana do wieczora. Przy straganach stały całe rodziny, najczęściej rodzice i dwoje dzieci – wszyscy krzyczeli. Często o dziesiątej, a nawet jedenastej wieczorem słychać było krzyk błagalny: sprzedawca pieczywa nie sprzedał wszystkich obwarzanków. Nad wszystkimi – wspominał – unosił się głos jednego z przekupniów, który nie miał straganu i rozstawiał na ziemi kilka skrzynek z ptactwem. Siłą pięści zdobył sobie stanowisko arbitra rynku, budził strach nawet u kupujących. Biada kobiecie, która po obejrzeniu jego drobiu odchodziła, nie kupując. Słownik Noaha, tak bodaj nazywał się ów przekupień, nabierał wtedy całej krasy. Zaczynał od wyśmiewania kapelusza, bucików, stroju, by przejść następnie do soczystych przekleństw. Bernard Singer pisał o świecie tak zajmująco, że kiedy stał się jednym z najbardziej znanych dziennikarzy dwudziestolecia międzywojennego, wielu czytelników kupowało wydawany po polsku żydowski dziennik „Nasz Przegląd” właśnie dla niego. Tołstoj pisał o szczęśliwym, bezpowrotnym okresie dzieciństwa. Dla Mickiewicza dzieciństwo było sielskie, anielskie. Sięgając wstecz do tego okresu, o ile pamięć mnie nie zawodzi, myślę, że nie miałem ani poczucia szczęścia, ani anielskości. Mając trzy lata, najwyżej cztery, odczuwałem już smutek spowodowany przykrymi spostrzeżeniami. Do dziś tkwią one w mojej pamięci i zawsze budzą uczucie smutku i lęku. Jak sięgam pamięcią, mieszkaliśmy na Nalewkach 37, w dużym domu o trzech podwórzach. Tak zaczyna się rozdział o dzieciństwie Singera w jego wspomnieniowej książce Moje Nalewki (1959). Urodził się w rodzinie kupca, studiował polonistykę i historię w Wolnej Wszechnicy Polskiej. Wspomnienia z Nalewek napisał już na emigracji – na życie w Londynie zdecydowali się z żoną w 1945 roku. Singer zaczął tam współpracę z pismami polonijnymi, a po angielsku pisał do „The Economist” i „The Observer”. Swoim obrazem Nalewek odsłonił świat Żydów północnego Śródmieścia, nieznany większości warszawiaków. Niechętnie zapuszczali się – jak czytamy we wstępie do jego wspomnień – „w wąskie, duszne, zatłoczone uliczki, unikali ciągnących się jedno za drugim niezliczonych brudnych podwórek, nie mieli dostępu do ciemnych mieszkań, oznaczonych mezuzą”. Wróćmy do krzyków w uszach Singera. „Słyszałem w roku dwudziestym krzyk całych ulic w Wilnie, aby odstraszyć żołnierzy od rabunku” – pisał o drodze przez Wilno, jadąc jako korespondent dziennika „Hajnt” do Rygi, gdzie był świadkiem podpisania traktatu kończącego wojnę polsko-bolszewicką. „Słyszałem bitych w więzieniu” – pisze w Moich Nalewkach. Do łagru w Workucie został zesłany, kiedy na początku września 1939 roku razem z innymi dziennikarzami wyjechał pociągiem na Wschód. W Rydze NKW D aresztowało go za rzekome sympatie trockistowskie. Przed wojną współpracował z wieloma żydowskimi pismami literackimi, kobiecymi i popołudniówkami. Największą popularność przyniosło mu jednak kilka​s et felietonów i reportaży do najpoczytniejszego żydowskiego dziennika „Nasz Przegląd”. Od 1926 do 1939 roku pod pseudonimem Regnis drukował tam swoje kroniki sejmowe w formie felietonów. Jeden z tych tekstów nosi tytuł Smutne opowiadanie. Taki tytuł mógłby mieć co drugi jego felieton z parlamentu – zauważa Paweł Hostowiec (pseudonim Jerzego Stempowskiego) we wstępie do książkowego zbioru tych tekstów (Od Witosa do Sławka, 1962). Singer wciąż oburzał się na słabość sejmu i bezwolne podporządkowanie Piłsudskiemu. Jego felietony są właściwie zapisem kompleksu niższości polskiego parlamentu po przewrocie majowym. Stojący na ruinach sejmu kronikarz – zauważa Hostowiec – opisuje widoczne z jego punktu

obserwacyjnego obniżanie się poziomu obyczajów politycznych, upadek prasy, dezorientację opinii i wynikłe stąd próby naśladowania wzorów hitlerowskich. Zbioru jego tekstów sejmowych nie udało się jednak – choć Singer bardzo tego pragnął – wydać w Polsce Ludowej. Ukazały się we Francji nakładem paryskiej „Kultury”. Prawdopodobnie podporządkowanie sejmu dyktatowi PZPR -u byłoby odebrane jako podobne do sytuacji parlamentu II Rzeczypospo​litej. Analogie byłyby zbyt czytelne. Dla „Naszego Przeglądu” w 1933 i 1934 roku Bernard Singer odbył dwie reporterskie podróże do hitlerowskich Niemiec, w wyniku których powstały dwa cykle reportaży. Sześć razy podróżował po sowieckiej Rosji. Podczas gdy w swoich tekstach parlamentarnych nie poświęcał Żydom specjalnej uwagi i traktował ich na równi z innymi uczestnikami życia politycznego, w reportażach z Niemiec i Rosji los Żydów bardzo go interesował. Można odnieść wrażenie, że patrzył on na ZSR S przez lekko „zaróżowione” okulary – pisze we wstępie do zbioru reportaży Singera Maciej Wójcicki. – Dostrzegając wiele jego mankamentów, takich jak problemy aprowizacyjne, bałagan organizacyjny, wszechobecna prowizorka […], opisywał je dość łagodnie, zważywszy na ostrość tonu reportaży niemieckich. […] Wrażenie takie może się nasilać, zwłaszcza gdy czyta się jego opisy sytuacji Żydów w ZSR S. Bierze on za dobrą monetę zapewnienia o równouprawnieniu języka jidysz, choć zauważa represje wobec syjonistów i kultury hebrajskiej. ​Zauważa kampanię antyreligijną, próżno szukać jednak w jego tekstach przejmujących opisów krzywdy Żydów ortodoksyjnych […]. Latem 1934 roku Singer dojechał do Birobidżanu – miasta w regionie u zbiegu rzek Biry i Bidżanu, który w 1929 roku władze przeznaczyły dla Żydów pod osadnictwo i kolonizację, od 1934 roku oficjalnie nazwanego Żydowskim Obwodem Autonomicznym. Projekt się nie powiódł, Birobidżan nie stał się drugą Palestyną. Kontynentalny klimat z amplitudą temperatury sięgającą osiemdziesięciu stopni Celsjusza, podmokły teren, na którym nie dało się budować dróg, i brak wody pitnej sprawiły, że większość osadników Birobidżan opuściła. Zdaniem Macieja Wójcickiego w tekście z Birobidżanu, który publikujemy, Singer okazał się najbardziej naiwny i najbardziej dla systemu sowieckiego wyrozumiały. Autor zauważa problemy osadników, nie dostrzega jednak najwyraźniej strukturalnego charakteru tych problemów. Z jego tekstu przeziera niemal zawsze nadzieja, że nawet jeśli jest źle, to za jakiś czas będzie lepiej. Poza tym rzeczywiście źle już było. Tak mówią Regnisowi jego rozmówcy. ​On – notuje. Z powyższego nie wynika jednak, że reportaże sowieckie Bernarda Singera nie mają walorów poznawczych. […] Docenić wysiłek wysłannika „Naszego Przeglądu” tym łatwiej, jeśli porównać jego artykuły z tym, co pisali o ZSR S autorzy z Europy Zachodniej. W przeciwieństwie do nich Singer widział problemy zwykłych ludzi, nawet jeśli nie zawsze odpowiednio oświetlone; oni natomiast zadowalali się obrazem wykreowanym przez sowieckich propagandystów. Słowem, reporter o lewicowym sercu pewne krzyki słyszał lepiej, inne gorzej.

Wrażenia i wieści z Birobidżanu

Daleki Wschód

Droga z Moskwy do Birobidżanu idzie wielkim szlakiem kolei syberyjskiej. Podróż pociągiem pospiesznym trwa latem osiem dób, zimą dziewięć, dziesięć, czasem jedenaście. Podróż pociągiem pocztowym trwa dziesięć dób, a zimą bywa, że pociąg utkwi w zaspach śnieżnych i czeka bardzo długo na oczyszczenie drogi. Poza tym krążą jeszcze na linii pociągi towarowo-pasażerskie; niektóre z nich noszą nazwę „maksymki”, czyli pociągi właściwe dla bohaterów Maksyma Gorkiego. Lud nazwał te pociągi jeszcze pojezd lubwi i smierti[90], można bowiem po drodze zawrzeć małżeństwo, urodzić dziecko, umrzeć itp. Jednakże maksymka cieszy się szczególnym powodzeniem. Łatwiej zdobyć tam miejsce niż w krążącym codziennie pociągu kurierskim i pocztowym. Uzyskanie miejsca w pociągu pospiesznym lub pocztowym należy do czynów bohaterskich. Plackarty[91] są „opancerzone” (zabezpieczone) w pierwszym rzędzie dla członków WCI K -u[92], dla wyższych urzędników delegowanych przez instytucje na Daleki Wschód, kolejno dla innych poważnych pracowników. Zresztą rzadko kto w Sowietach jedzie prywatnie koleją: każdy zostaje delegowany (komandirowannyj) przez instytucję. Zdobycie biletu na stacji miejskiej w Moskwie nie należy również do rzeczy najłatwiejszych i nieraz spotyka się odpowiedź, że bilety otrzymać można na dworcu, to znaczy dwie godziny przed odejściem pociągu. Wobec tego jednak, że perspektywa otrzymania biletu jest niepewna, a przygotowanie do podróży trwającej więcej niż tydzień wymaga dużego nakładu pracy, walka o zdobycie miejsca przybiera dość ostry charakter. Kierownik stacji miejskiej musi wytrzymać szturm dziesiątków pasażerów. Linia syberyjska jest w tej chwili najruchliwsza ze wszystkich linii kolejowych. Ze wszystkich stron kraju władze i partia wysyłają urzędników, delegatów, kierowników oddziałów politycznych do spraw rolnych przy stacjach maszynowo-traktorowych lub na połów ryb. Skończył się okres wyłącznej zsyłki na Daleki Wschód. Teren ten musi być zasiedlony. Należy zbudować ogromną ilość fabryk, wzmocnić miasta i ugruntować bazę przemysłowo-rolniczą na Dalekim Wschodzie. Jadą pociągiem pośpiesznym lub pocztowym: fachowcy lotnicy, kapitanowie statków, kierownicy prac przy poszukiwaniu złota, oficerowie, tak zwany wysszyj komandnyj sostaw[93], pracownicy pogranicznego GP U [94]. Wysiadają w MichajłowskojeSiemionowskoje, Ołowjannej, Czycie, Karimskiej lub jadą dalej wzdłuż Amuru, schodzą w Nikolsk-Ussuryjsku, wędrują na Kamczatkę lub Sachalin. Niektórzy ukończyli akademie chemiczne i jadą na podstawie kontraktu na dwa lata. Jedzie dużo inżynierów, budowniczych, specjalistów od rozbudowy miast. Odbywa się gorączkowa praca wzmocnienia i zaludnienia terytoriów graniczących z Mandżurią

i Koreą, a właściwie z Japonią. Trwa to już od roku 1931, lecz przybiera coraz poważniejszą formę w ciągu ostatnich dwóch lat. Władze sowieckie starają się stworzyć ośrodki przemysłowe i rolnicze, tak zwany tył dla armii, która na pograniczu została ześrodkowana w ciągu lat ostatnich z powodu wyzywającego stanowiska Japonii. Czyni się to jeszcze z tego powodu, że warunki transportowe nie zostały jeszcze należycie uregulowane, a przerzucanie z Moskwy, a nawet z Syberii Zachodniej produktów, ludzi itp. napotykałoby poważne przeszkody. Niezależnie od tego trwa gorączkowa praca przy budowie drugiej linii kolei syberyjskiej. Na całej drodze widać pracę tysięcy ludzi przy budowie mostów, torowaniu dróg, wysadzaniu skał itd. Nad brzegami rzek lub na pograniczu dwóch lasów, a czasem tuż koło tajgi widzi się setki namiotów. Jadą pociągi wiozące to zakontraktowanych robotników, to raskułaczennych chłopów (wyzutych z ziemi bogatych chłopów), to przestępców politycznych lub kryminalnych. Przerzucono tysiące przestępców, którzy niedawno pracowali przy Kanale Białomorskim. Stoją na drogach bohaterowie „suchej” lub „mokrej” roboty. Opowiadają krótko, że wprawdzie skrócono im karę więzienia, ale pozostało jeszcze po kilka lat. Tu, na Uralu, na Zabajkalu i z dala od osiedli ludzkich, trudno uciec. Pracują, czekając, aż skończy się termin lub przyjdzie nagroda po zakończeniu budowy drugiej linii kolejowej, mniej więcej w końcu listopada roku 1935. Już od Irkucka panuje na liniach kolejowych całkowity reżim wojskowy. Naczelnicy stacji, urzędnicy kolejowi podlegają kierownictwu władz wojskowych. Gdy pociąg, przedzierając się przez Bajkał, przez najpiękniejszą drogę wśród gór i jezior, dociera do Czyty, otoczonej również górami i lasami, wkracza się już właściwie w strefę sąsiedztwa z Mandżurią. Tu, niedaleko stacji Karimskaja, znajduje się słynna stacja pograniczna Otpor, tu w roku 1929 wydano bitwę wojskom mandżurskim. Słychać opowiadania o owych czasach, ktoś śpiewa Nas pobitʹ, pobitʹ chotieli[95]. A dalej pagórki, rzeczki i jeziora, pagórki, zwane sopkami. Za pagórkami gęstwiny leśne, lasy nie do przebycia. W ciągu tygodnia ogląda się dziewicze lasy, wolne tereny i często w ciągu wielu, wielu godzin nie widać ani jednego człowieka. Im bliżej Dalekiego Wschodu, tym częściej poszczególni pasażerowie opuszczają pociąg na stacjach. Tu w Karimskiej, w Czycie, Jerofiej-Pawłowiczu, Boczkarowie itp. pracować będą jako radiotelegrafiści, ślusarze, mechanicy przydzieleni do wojska lub do nowo powstałych albo rozbudowanych miast. Kto jedzie z rodziną, wozi z sobą dla urozmaicenia czasu na Dalekim Wschodzie patefon. Z trudem udaje się zdobyć skarb ten w Moskwie. Wielkiego wysiłku wymaga uzyskanie płyt, dużej protekcji potrzeba dla zakupu ostatnich rumb i fokstrotów. A ileż zachodu należy zużyć, by zawieźć ze sobą płytę Eti czornyje głaza mienia plenili[96]. Toteż ze wszystkich przedziałów pociągu słychać skrzypienie patefonów. Jeszcze w pierwsze dni publiczność zagląda do wagonu restauracyjnego jedynie w porze obiadowej, jeszcze kupuje się produkty żywnościowe na stacjach kolejowych u tak zwanych kołchoźników, ale im dalej, tym mniej kołchoźników, tym trudniej o jaja, o masło

na stacji. Niektóre stacje są zupełnie wyczyszczone. Można dostać jedynie czekoladę, o obiedzie nie ma mowy. Cytryna należy do rzadkości. Wagon restauracyjny jest przedmiotem natarczywych ataków ludzi znajdujących się na stacji: chcą kupić papierosy, herbatniki, cukierki, ale kierownik bufetu sprzeciwia się często, mimo iż proponują ceny potrójne. Musi on przez cały czas zaopatrywać swoich pasażerów. Bazy, z których korzysta, są coraz rzadsze, należy przy sprzedaży obiadów sięgać nieraz do konserw i wśród dań obiadowych wydawać solony ozór lub dość często soloną rybę kita. Pasażerowie po drodze mówią o wysokich cenach na Dalekim Wschodzie, ale opowiadają jednocześnie o nadzwyczajnych płacach, o horrendalnych zarobkach. Opowiadania brzmią jak przygody, drgają echem Robinsona Crusoe, przypominają opisy z okresu poszukiwania złota w Kalifornii. Tu wre gorączkowa praca połączona z żądzą przygód. Ręce ludzkie cieszą się tu szczególnym szacunkiem. Na stacjach kolejowych specjalni naganiacze wyłapują ludzi, by dostarczyć ich instytucjom, proponują wysokie ceny, obiecują nawet mieszkania, choć te obietnice należą przeważnie do sfery bajek. Na terenie dwóch i pół miliona kwadratowych kilometrów mieszka ogółem milion sześćset tysięcy mieszkańców. Należy zdobyć najbogatszą połać w ZSRS . Złoto, zwierzyna, lasy dziewicze, żelazo, grafit, marmur i inne bezcenne skarby czekają ludzi. Człowiek jest tu potrzebny, ale pamiętać należy, że w tym kraju dziewiczym należy się wyrzec elementarnych wygód i tylko z rzadka dotrzeć można do „stolic”, do drogich miast w rodzaju Chabarowska i Władywostoku. Cedry i dęby służyć mogą jako budulec, dokoła rzeki i jeziora, i obfitość ryb. Ale naturę należy ujarzmić, cedry wyrąbać, lasy wykarczować, ziemię wilgotną wysuszyć, zbudować stateczki i statki dla połowu ryb, zbudować drogi poprzez grzęzawiska, błota i bagna. Gdy praca zostanie dokonana, Daleki Wschód będzie najbogatszą częścią ZSRS . Ale do pracy tej potrzebny jest człowiek. Praca ta musi być dokonana, osiedla muszą być stworzone, musi być zorganizowana siła przeciwstawna, gdyż inaczej wkroczy wróg… Toteż rząd sowiecki zwolnił od różnych podatków mieszkańców wsi Dalekiego Wschodu, zwolniono ich od przymusowych dostaw na rzecz państwa. Od dłuższego czasu idzie coraz poważniejsza fala wędrowców z guberni centralnych na Daleki Wschód. Obok przesiedleńców zjawiają się również raskułaczennyje i prócz pracy dla stworzenia tak zwanej bazy żywnościowej toczy się walka o uzyskanie dla tej ziemi sił fachowych i inteligentnych. Główna uwaga rządu skierowana została na Daleki Wschód. Przedmiotem troski są wszystkie osiedla, a perłą tych ziem jest Birobidżan. […]

Stolica Birobidżan

Godzina dziewiąta rano według czasu miejscowego, dwunasta w nocy w Warszawie. Pociąg wjechał na terytorium województwa birobidżańskiego. Na stacjach napisy w języku żydowskim i rosyjskim. Barakan, Łondoko, Bira itp. We wschodniej Syberii w końcu maja było jeszcze zimno. Tu temperatura ciepła, pada deszcz. Konduktor wagonu Białorusin z Mińska wygląda przez okno i mówi z zazdrością: – A jednak dla Żydów znaleziono lepsze terytorium, niż mają nasi Białorusini. Lasy? Jest na co patrzeć, piękne (krasota). Spójrz pan na te dęby i na te cedry, i na tę piękną rzeczkę. Będziecie mieli dobrą republikę. Stacyjki przyszłej republiki wyglądają jednak nie bardzo ponętnie, nawet gorzej niż podrzędne przystanki na linii Warszawa–Otwock. Pociąg jedzie już trzy godziny na terytorium państwa birobidżańskiego. Wreszcie pociąg stanął. Naczelnik pociągu, jakby na moją cześć, schodząc na stację, krzyczy: – Stacja Birobidżan, dawniej Tichońkaja, stolica Birobidżańskiej obłasti, pociąg stoi jedną minutę. Widok stacji nie bardzo zachęcający. Coś gorszego nawet od przystanków kolejowych. Buda sklecona z desek, a przed budą obywatel w ukraińskiej koszuli, szarych spodniach, w butach przepędza publiczność. Nie wolno stać przed stacją. Nie ma czasu pytać się dlaczego. Na stację przybyli dwaj przedstawiciele Birobidżanu: kierownik Komzetu[97] Brił oraz redaktor miejscowego rosyjskiego pisma. Tor małej stacji jest zawalony. Drogę do stolicy przebyć musimy, przeskakując przez wagony. Na linii kolejowej widzimy składy z rupieciami żelaza i częściami narzędzi, coś w rodzaju cmentarzy samochodowych. Dochodzimy do pierwszego punktu, tak zwanego baraku dla przesiedleńców. Stąd po kilku​nastu krokach widzieć można całe miasteczko. Perspektywa nieszczególna. Sznur drewnianych domków skleconych w pośpiechu. Przestrzeń między jednym a drugim zawalona śmieciami, względnie resztkami budulca. W budowie miasteczka nie widać żadnego planu. Dokoła stolicy ogromna ilość budulca, a mimo to nie pomyślano o zrobieniu tu podłóg z desek, kładek, by można było jako tako przebrnąć z jednej ulicy na drugą. O zabrukowaniu ulicy nie ma mowy. Dwupiętrowe, jednopiętrowe domki sterczą samotnie wśród pola i przejście z jednego domku do drugiego w deszczową pogodę wymaga zdolności nurka. A mimo to ta niepozorna mieścina czyni wrażenie stolicy z powodu rozmaitości napisów na każdym drewnianym domku. Na jednej budzie napis „Gorsowiet”[98] wraz z napisem w języku żydowskim, napisy: centrala kooperatyw, tam milicja itp. Budowano wszystko widocznie w pośpiechu, by móc jak najprędzej umieścić przesiedleńców, robotników do fabryk, urzędników itp. Budowa odbywa się w dalszym ciągu. Przestrzeń mieszkaniowa przeznaczona dla każdego lokatora jest dziwnie mała, choć przy obfitości drzewa można byłoby zbudować domy większe i obszerniejsze, ale tartaki

mają ograniczoną ilość robotników i dostarczenie drzewa napotyka trudności. Gdy zagląda się do domków mieszkańców Birobidżanu, ma się wrażenie, że lokatorzy przywieźli ze sobą z małych miasteczek wszystkie najgorsze narowy, że brud nie został wypleniony. Nagie ściany nie zostały ozdobione ani jednym jakimś obrazkiem. Domy nie zostały od siebie odgrodzone żadnymi przedziałami. Niektóre domki wyglądają jak prymitywne chatki. Nie mogą również ujść za wzór główne urzędy Birobidżanu. Domy jedno​piętrowe lub dwupiętrowe, gdzie na pierwszym lub drugim piętrze w małych ciupkach mieszczą się urzędy o bardzo szumnych nazwach. Wyglądają prymitywnie. Stolica Birobidżan zbudowana została widocznie w okresie, kiedy nie przewidywano, ile łask i aktów prawodawczych spadnie na przyszłe województwo. U boku władz centralnych, gdzie znajdują się przyszłe komisariaty różnych działów, a więc zdrowia, oświaty, zapomniano o najważniejszych rzeczach związanych z kulturą i higieną. Warunki higieniczne są tak fatalne, że tylko szczęśliwemu zbiegowi przypadków można przypisać, iż nie wybuchła tam zaraza mimo strasznego stanu ustępów. Kilka razy ogłoszono już kampanię walki o czystość ustępów, ale tak zwany kultpochod[99] nie odniósł żadnego skutku. Sposób zbudowania klozetów odbiega nawet od typu małomiasteczkowych ustępów; ześrodkowało się tam niedbalstwo architektów tandeciarzy, którzy widocznie uważali, że względy higieniczne wobec wielkich zadań odbudowy kraju nie mają żadnego znaczenia. Ogłaszano w Birobidżanie kilkakrotnie kultpochody. Zaglądano do brudnych domów, ukarano właścicieli, ale wszystko bez skutku. Brud spotęgowany jeszcze obiektywnymi przyczynami, a mianowicie ciasnotą mieszkań, nie chce ustąpić. Troski zaś o rzeczy najważniejsze odsuwają na plan dalszy sprawę porządku i ładu w tym mieście, gdzie zlikwidowano już dawno analfabetyzm, gdzie na cztery i pół tysiąca mieszkańców istnieje seminarium nauczycielskie, teatr państwowy, średni zakład naukowy, wzorowa biblioteka, czytelnia, szpital, centralny punkt lekarski itp. Na placu między jedną instytucją a drugą stoją najnowocześniejsze maszyny rolnicze (kombajny, traktory), na placach słychać transmisje przez głośniki. Na głównej ulicy wznosi się dom z szumną nazwą Dom Komunikacji (poczta i telegraf), a wszystkie urządzenia, poczynając od studni i kończąc na zewnętrznym wyglądzie tych domów, są zaprzeczeniem kultury na Zachodzie. Nie zapomniano o kulturalnych potrzebach małego miasteczka i w Mosk​wie, na koszt rządu, kształcono specjalną trupę teatralną, która otrzymała gmach największy w mieście. Zbudowano specjalny dom dla seminarium nauczycielskiego, a jednocześnie razi z każdego kąta w mieście, gdzie wychodzi pismo (co drugi dzień), ta dziwna obojętność wobec zagadnień zdrowotnych i prymitywnej estetyki, ten tak zwany lewyj ukłon (lewe odchylenie) w budownictwie, niedbałość wobec zjawisk obyczajowych (kulturnobytowaja strona). Czasem tylko widzi się ogródek koło domku. To urzędnicy lub robotnicy, zgodnie zresztą

z nakazem na całym Dalekim Wschodzie, urządzają warzywne ogródki przy mieszkaniu. Ale rzadko widzieć można jakiś kwiatek w ogródku. Na środku miasta żołnierze Armii Czerwonej robią nasypy i budują trwałą drogę: tam z dala widać most przerzucony przez rzekę Birę, a za nim pagórki. Przy pobieżnym oglądaniu miasta zwracam uwagę kierownika na fatalne warunki higieniczne i estetyczne, ale kierownik Komzetu, znany mi zresztą jeszcze z podróży na Krym, odpowiada skromnie: – Istotnie, wielkie zaniedbanie. Budowano bez planu, ale w tej chwili mamy ważniejsze kłopoty. Zresztą to wszystko, co pan tu widzi, to tylko prowizoryczne miasteczko. Tu będzie jedynie tak zwana dzielnica kolejarzy, a miasto w roku 1935 zostanie zbudowane z drugiej strony rzeki. Będą tam domy murowane i niebezplanowo budowane. Najwybitniejsi architekci biorą udział w ułożeniu planu, zastosujemy najnowocześniejsze metody oraz urządzenia. A ten budujący się murowany gmach, tak zwany pałac sowietów, będzie też jedynie dla użytku powiatu. Gmach sowietów województwa będzie się mieścił również z drugiej strony rzeki. Przy oglądaniu miasta pozostaje przeto przenieść się oczyma duszy w kraj przyszłości, malować sobie na tle pięknej rzeki Biry perspektywy przyszłego socjalistycznego miasta, stolicy republiki żydowskiej Birobidżanu. Trzeba w tej chwili przymknąć oczy na szarą rzeczywistość fatalnych warunków mieszkaniowych i spojrzeć w twarz ludziom, a trzeba przyznać, że wówczas nastrój staje się jednak pogodniejszy i wiara w przyszłość Birobidżanu nabiera kształtów realniejszych.

W fabrykach i kombinatach

Organizatorzy powiatu birobidżańskiego mieli widocznie pociąg do słów szumnych i ładnie brzmiących, skoro połączenie dwóch fabryk, składających się każda z kilkudziesięciu robotników, umieli nazwać „kombinatem”. Tak czy owak, warsztaty te zmechanizowane należą do największych przedsiębiorstw Birobidżanu. Robotnicy korzystają z materiału dostarczonego przez tartak Detal i wyrabiają krzesła, stoły, biurka, biureczka itp. Pamiętać należy o tym, że wszystko, co wyrabiają stolarze w tych warsztatach, zostaje rozchwytane przez kooperatywy Dalekiego Wschodu, i gdyby przedsiębiorstwo zostało nawet upięciokrotnione, nie zdołano by zaspokoić potrzeb okolicy. Krzesła, stoliki i biurka są na ogół prymitywne. Nie ma czasu ani potrzeby myśleć o wytworniejszym wyrobie. Na rynek rzuca się towar dla szerszych mas (szyrpotrieb). Lokal fabryczny nie należy do bardzo udanych, coś w rodzaju szopy. Było ciepło, więc część robotników pracowała na wolnym powietrzu. Prawie wszyscy wyrażają zadowolenie z istniejącego stanu rzeczy. Praca jest oczywiście akordowa, ale udaje się przy pewnych kwalifikacjach dociągnąć do trzystu rubli miesięcznie. Robotnicy o mniejszych kwalifikacjach, wreszcie siły pomocnicze zarabiają od dziewięćdziesięciu do stu pięćdziesięciu rubli miesięcznie. Pamiętać należy, że każdy robotnik pracujący w fabryce został już zaopatrzony w mieszkanie, że żona, względnie dzieci pracują również, że mają obok mieszkania ogródek i gdyby nie trudności aprowizacyjne stan materialny robotnika można byłoby uważać za zadowalający. Przy warsztatach pracują przeważnie stolarze z prowincji, to znaczy z Ukrainy i Białorusi. Niechętnie mówią o swojej przeszłości, w każdym razie wolą nie mówić o tym, gdy spaceruję w towarzystwie jakiegoś przewodnika. Przeszłość bowiem tych stolarzy była nieraz burzliwa i obfitowała we wszystkie perypetie życia drobnomieszczaństwa na prowincji. Imali się wszystkich możliwych zarobków w miasteczkach, byli stolarzami najmitami, mieli już warsztaciki własne, zostali wyzuci jako właściciele (raskułaczennyje), objechali już całe Sowiety w poszukiwaniu szczęśliwych zarobków. Próbowali szczęścia na różne sposoby i są zmęczeni barwnością przygód i życia, kiedy nieraz trzeba było zahaczyć o rewolucyjne prawo i o GP U . Wiedzą na pewno, że nie będą nigdy bezrobotnymi. Wiedzą również, że dzieci kształcić się będą bez żadnych przeszkód w szkole, że uda się nawet po ukończeniu średniego zakładu uczyć je w Chabarowsku lub Władywostoku w wyższych zakładach naukowych. Wiedzą nawet więcej, że może się udać wysłanie syna lub córki do wyższego zakładu naukowego w Charkowie lub w Kijowie (jeden i drugi zakład z językiem żydowskim wykładowym). A o cóż chodzi tym ludziom, którzy przybyli tutaj z Winnicy, Fastowa, Odessy, okolic Kijowa, Żytomierza i Berdyczowa, miast i miasteczek, gdzie rok 1932 był tak ponury, a i początek 1933 nie wyglądał o wiele lepiej[100]. Czy zostaną w Biro​-

bidżanie? Publicznie oświadczają, że na pewno. Są już zmęczeni próbowaniem szczęścia na obszarze ogromnej ojczyzny. Czy zostaną? W tej chwili zostaną na pewno. Aprowizacja Birobidżanu jest stanowczo lepsza niż zaopatrzenie Chabarowska i Władywostoku. Zaglądam do stołówki. Tu odżywiają się robotnicy. Rzadko jakiś robotnik jada obiady w domu. Już od kilku dni nie dawano ryby ani mięsa. Zupa na pierwsze danie, zupa na drugie. Pierwsze danie – mleko z kaszą, drugie danie – kluski z kartofelkami. Okrasy mało, ale winę ponosi tutejszy kierownik stołówki. Obiad kosztuje od siedemdziesięciu pięciu do stu dwudziestu pięciu kopiejek. Gdyby odnosił się z większą troską do robotników, mógłby z rana kupić na rynku większą ilość ryb, gdyby wyjechał w okolice, mógłby zdobyć nawet trochę mięsiwa albo warzyw. Ale kierownik jest nieco zbiurokratyzowany. Cierpią zaś robotnicy. Jakiś robotnik z Polski jest pełen zachwytu. – Cóż to pana obchodzi – zwraca się do mnie – że dwie zupy. A u was mają więcej? Byłem kilka lat bezrobotny, jakkolwiek uchodziłem za dobrego stolarza. Dyrektor fabryki otrzymuje pięćset rubli miesięcznie. Robotnicy odżywiają się w specjalnej stołówce dla technicznego personelu I TR (inżenierno-​-tiechniczeskije rabotniki). Pamiętać bowiem trzeba, że na terenie Birobidżanu przeprowadzono z całą skrupulatnością skasowanie urawniłowki. Na XV I I Zjeździe Partii wyjaśniono dowodnie, że socjalizm nie oznacza jeszcze całkowitej równości. Zacytowano zresztą Marksa, Engelsa i Lenina. Konsekwencją tych wyjaśnień jest zróżnicowanie robotników, rozmaitość mieszkań, odżywiania się itd. W stołówce kombinatu stolarskiego istnieje specjalny stół dla udarników[101], których należy odżywiać lepiej i nawet taniej. Techniczny personel odżywia się w specjalnej stołówce. Kierownicze grupy technicznego personelu mają oddzielną stołówkę. Zastępy kierow​ników w urzędach posiadają również oddzielną stołówkę, lepszą od kierowników technicznych. Śmietanka, tzn. kierownicy Ozetu, Komzetu, Gorsowietu, Rajispołkomu[102], Armii Czerwonej, odżywiają się w najlepszej stołówce, gdzie raczej wypada wszystko taniej i częściej otrzymać można rybę, mięso. Gatunek kompotu jest tu lepszy, łatwiej dostać można piwo, względnie kwas. „Przytwierdzeni” do tej stołówki (prikriepłonnyje[103]) otrzymują te produkty do domu. Robotnicy kombinatu stolarskiego są jednak zadowoleni z istniejącego stanu rzeczy. Przyjęli już dawno do wiadomości, że w Sowietach nie ma urawniłowki, i tłumaczą sobie, że przecież każdy ma możność wzniesienia się w górę. Każdy robotnik jest naglony do uzupełnienia swojej wiedzy, a więc do przeistoczenia się w majstra, majster ma możność zostania technikiem, technik – inżynierem itp. Gdy rozmawiam z kierownikami, z ludźmi pracującymi w biurze, gdy omawiam niedbałe odżywianie, mam wrażenie, że jestem na wyspie, gdzie hołdują zasadzie idealistycznego pojmowania dziejów. Było gorzej, mówię, i jest lepiej, nie było wcale zupy i jest zupa, nie było wcale mięsa, a teraz bywa i mięso, nie było ryby, a jest już ryba. W kooperatywie

można było otrzymać jedynie kaszę, a i to w ograniczonej ilości, a teraz jest trochę więcej. A kto ma pieniądze, ten może kupić w sklepie, gdzie wydają bez ograniczenia, ale po cenach droższych, według kalkulacji tak zwanej handlowej (kommierczeskij magazin[104]). Rybę zawsze można dostać na bazarze. Siedem rubli półtora kilo do dwóch. Jeden z robotników nieco zdenerwowany odpowiada mi ostro: – Panie zagraniczny, co to pana obchodzi, a jak nie mamy, to pan nam doda? Doda nam władza sowiecka, a pan napłacze przed burżujami w Warszawie, że nam jest źle. A zresztą czy żarcie decyduje? Byłem zdruzgotany wywodami na terenie Birobidżanu. Starsi robotnicy odpowiadali jednak inaczej, dodając rezygnacyjnie, że lepiej już być nie może. Byli to na ogół ludzie zmęczeni, którzy doszli do ostatniej stacji i postanowili tu odpocząć. „Kres wędrówki” wydaje im się nie najgorszy, a perspektywy dostarczenia szczęścia przyszłemu pokoleniu, a więc dzieciom, łagodzą gorycz dnia powszedniego i te drobne niedociągnięcia, które widzi jedynie „zagraniczny malkontent z Warszawy”. Bernard Singer, W krajach Hitlera i Stalina. Reportaże, Warszawa: Biblioteka „Midrasza”, 2007, s. 257–261, 280–288

1935 Arkady Fiedler (1894–1985)

Gdy nie ma Google’a, napisać list

Zrobił na mnie wrażenie trzema rzeczami. Oczywiście ma w życiu inne imponujące osiągnięcia: trzydzieści wielkich podróży, trzydzieści dwie książki, które o nich powstały, dwadzieścia trzy języki, na które te książki przetłumaczono, dziesięć milionów sprzedanych egzemplarzy i wyprawa do Afryki w osiemdziesiątym siódmym roku życia. Niemniej młody przedsiębiorca, nazywany przez bliskich Artkiem, który w Poznaniu przejął po swoim ojcu zakład chemigraficzny i małą drukarnię, zaimponował mi czymś innym. Rzecz pierwsza. Pod wpływem lektury, która nim wstrząsnęła, a była to książka Antoniego Ossendowskiego Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów (patrz s. 75), zapragnął ruszyć do Kanady. Chciał spłynąć małą łódką po rzece Fraser. W związku z tym, że były lata dwudzieste, a Google miał powstać dopiero za mniej więcej lat osiemdziesiąt, wpadł na świetny pomysł, jak zdobyć informacje o rzece, warunkach życia i miejscowych cenach. Znalazł na mapie stację kolejową Canadian National Railways i napisał do jej kierownika. Otrzymał odpowiedź z praktycznymi radami, łącznie z taką, aby do łodzi nie przymocowywał motorka, bo może on płoszyć niedźwiedzie, i żeby wziął ze sobą co najmniej tysiąc dolarów. List ten Fiedler – przyszły podróżnik – wiele razy z radością odczytywał przyjaciołom na głos. Rzecz druga. Gdy rozczarowała go książka J. W. Powella o Wielkim Kanionie, zaczął rozmyślać, jak sam by ją napisał. Poświęcał sporo czasu na układanie zdań i opisów, choć nigdy w kanionie nie był i niczego poważnego jeszcze nie stworzył. To znana motywacja reporterów: nie podoba mi się, co na dany temat napisali inni, opowiem więc tę historię po swojemu. Rzecz trzecia. Swojej pierwszej wielkiej podróży do Brazylii w listopadzie 1928 roku postanowił nadać jakiś cel. Może przytyki żony i przyjaciół („Jesteś Fiedlerem, a nie żadnym Potockim”, „Powinieneś pilnować swojego fachu, a nie trwonić majątek w świecie”) sprawiły, że nie chciał jechać tam wyłącznie jako turysta. A ponieważ przyjaźnił się z zoologiem z Muzeum Przyrodniczego w Poznaniu, postanowił, że przywiezie muzeum, uniwersytetowi i ogrodowi zoologicznemu okazy brazylijskiej flory i fauny. (W rezultacie razem ze swoim pomocnikiem przywieźli z Brazylii tysiąc sto pięćdziesiąt okazów ptaków, sto ssaków, czterdzieści sześć gadów i płazów, cztery tysiące motyli, dwa tysiące chrząszczy, do tego trzydzieści żywych ptaków i ssaków dla zoo oraz dwadzieścia storczyków dla poznańskiej palmiarni). To najlepsza sytuacja dla reportera: mieć zadanie, które sprawi, że nie będzie wchodził w relacje z ludźmi tylko jako podróżnik. Podobnie postąpił Tiziano Terzani, gdy chory na raka wyruszył na poszukiwanie lekarstwa; z tej podróży powstała potem książka Nic nie zdarza się przypadkiem. (Oczywiście są i inne podejścia do fenomenu podróży – wartość podróżowania dla samego podróżowania doceniała na przykład Ewa Szumańska, patrz s. 625). Owa pierwsza daleka wyprawa Arkadego Fiedlera trwała dziesięć miesięcy i zaowocowała dwiema książkami: Bichos, moi brazylijscy przyjaciele (1931) – o tropieniu i obserwacji zwierząt, i Wśród Indian Koroadów (1932). Obie wydrukował sobie starannie sam, we własnej drukarni, ale żadna nie zdobyła popularności. Mało kto jeszcze wierzył, że zwykły przedsiębiorca może być pisarzem. Czterdzieści lat później Melchior Wańkowicz odnotował, że wśród pięciu tysięcy polskich przekładów na języki obce w latach 1950–1970 Fiedler bije na głowę Iwaszkiewicza i Gombrowicza. Instytut Książki i Czytelnictwa podał w 1962 roku (cytuję za Wańkowiczem), że od zakończenia wojny najpoczytniejszym polskim pisarzem za granicą był właśnie Fiedler. Biorąc pod uwagę zapis cenzorski na Antoniego Ossendowskiego, który także podbił rynki zagraniczne, można zaryzykować twierdzenie, że najpopularniejszymi polskimi reporterami, nim pojawił się Kapuściński, byli właśnie Ossendowski i Fiedler. Jego najgłośniejszą książką jest jednak oczywiście Dywizjon 303 i gdyby nie to, że jest bardzo znana, trafiłaby do naszej antologii. Została pominięta w tym wyborze tak jak Cesarz, Medaliony czy Zdążyć przed Panem Bogiem. Druga wojna światowa zastała Fiedlera na Tahiti. Wyjechał z wyspy i w lutym 1940 roku przez Francję dotarł do Anglii, gdzie spotkał polskich lotników. Fiedler – porucznik Wojska Polskiego – we wrześniu 1940 roku sam zgłosił się w Londynie do generała Sikorskiego, głównodowodzącego Polskich Sił Zbrojnych w Wielkiej Brytanii, z prośbą, aby ten wydał mu rozkaz pisania. […] zdziwiłem się, że żaden z licznych na wyspie literatów polskich nie wpadł dotychczas na pomysł

ujęcia piórem rewelacyjnych wyczynów polskich lotników z Dywizjonu 303, o których tyle hymnów pochwalnych ​właśnie pisano w prasie angielskiej. Generał Sikorski z serdeczną ochotą dał mi rozkaz napisania szerszej relacji […] i skierował mnie na lotnisko w Northolt pod Londynem, gdzie Dywizjon 303 stacjonował. Zaprzyjaźniłem się łatwo z większością dywizjonu […] i zabrałem się do pracy, którą postanowiłem ująć jako szersze sprawozdanie z pola walki. Sprawozdanie, a nie utwór tak zwanej literatury pięknej – bo takie właśnie było kategoryczne zapotrzebowanie w tej wyjątkowej chwili. Warto zaznaczyć, że Fiedler pisał bezpośrednio na podstawie relacji lotników. Wańkowicz uważał, że w polskiej literaturze mamy wiele pierwszorzędnych reportaży tego typu i wymieniał właśnie Dywizjon 303 czy książkę Kazimierza Dziewanowskiego Mój kolega czarownik (1967) – opowieści polskich lekarzy z Afryki. Sam dodam inne mistrzowskie teksty powstałe z cudzych wypowiedzi: Reymonta Z ziemi chełmskiej (patrz t. 1, s. 103) czy Krall Ludzie może i nie są źli… (patrz t. 2, s. 306) oraz może już nie tak dobre, ale wciąż poruszające teksty Kazimierza Wierzyńskiego, który spisał relacje żołnierzy z września 1939 roku (patrz t. 1, s. 545). „Jeśli wyrobi się w sobie nadczułość odbierania wrażeń, to równocześnie wzrasta zdolność ich przekazywania” – definiował reporterską zdolność słuchania Wańkowicz. Fiedler spisywał opowieści żołnierzy na gorąco, zaraz po tym, jak wracali z akcji. Fachowcy wytykali mu nieznajomość specjalistycznego języka, ale późniejszy sukces czytelniczy Dywizjonu wziął się właśnie z tego, że książkę napisał człowiek z zewnątrz, niezaznajomiony z żargonem i tajnikami lotnictwa. Londyńskie dowództwo także początkowo odmawiało jej wydania ze względu na brak kompetencji autora, aż wreszcie generał Sikorski zdecydował, że fachowość nie jest w niej najistotniejsza. Książka wyszła w 1942 roku po polsku i po angielsku. W okupowanej Polsce ukazały się cztery wydania podziemne. Wydawczyni polskiej literatury faktu Krystyna Goldbergowa wspominała, że w 1941 roku powielaczowe wydanie Dywizjonu jej mama trzymała w koszu z brudną bielizną, na wypadek wizyty gestapo. Arkady Fiedler w 1948 roku wrócił do kraju, choć wiedział, że nie będzie miał już prawa ponownie wyjechać. Jego wnuk Arkady P. Fiedler, który tak jak dziadek na swoją pierwszą wyprawę wyjechał w wieku trzydziestu trzech lat, porzuciwszy pracę w londyńskiej korporacji, opowiadał: Władze nie chciały mu wydać paszportu, ponieważ Dywizjon 303 do 1956 roku znajdował się na indeksie książek zakazanych w Polsce. To był najtrudniejszy okres w jego życiu. Ale próbował sobie z tym jakoś radzić, zaczął pisać książki dla dzieci – w tym czasie powstały Mały Bizon i Wyspa Robinsona. Po odwilży w 1956 roku dostał paszport i w 1957 roku wyjechał do Indochin. Wolał pracować w drodze niż w domu czy pracowni. Tak było też przed wojną, gdy na przykład na Tahiti pisał książkę o Madagaskarze. (Wnuk częściowo mija się z prawdą: na wyjazd przed 1956 rokiem władze zgodziły się raz. Arkady Fiedler odwiedził wtedy Związek Radziecki). Do antologii włączamy największy przedwojenny hit Fiedlera – Ryby śpiewają w Ukajali. Po tym reportażu nazwano go „mistrzem literatury podróżniczej” (choć oczywiście znów wyznaczył sobie nieturystyczny cel: przywieźć muzeum zoologicznemu, tym razem w Warszawie, okazy fauny i flory znad górnej Ukajali w Peru). Książkę, którą określano jako „prawdziwą perłę”, Polska Akademia Literatury nagrodziła w 1936 roku Srebrnym Wawrzynem Akademickim (złoty otrzymali m.in. Parandowski i Iwaszkiewicz).

Ryby śpiewają w Ukajali

Indianie pogardzający białymi ludźmi i małpami

Niektóre narody europejskie, i nie tylko europejskie, były dumne z tego, że podbijały świat swą wyższą kulturą, silniejszym charakterem i sprawniejszą organizacją. Że tworzyły mądre systemy filozofii i dalekonośne armaty. Co prawda grzeczny pokłon oddawały filozofii hinduskich braminów i starej kulturze chińskiej, ale na pokłonie się kończyło. Indie uznano za bezcenną „perłę” korony brytyjskiej. Chińczykom wypowiadano wojny opiumowe, a inne ludy usiłowano cywilizować błogosławieństwem karabinów maszynowych. Zupełnie inaczej przedstawiała się sprawa, gdy biały człowiek przybywał nad Ukajali, gdzie mieszkał szczep Indian Czamów. Ci poczciwi pożeracze ryb ukajalskich do dnia dzisiejszego mieli o inteligencji białego człowieka jak najgorsze pojęcie. W ich mniemaniu rasa biała była upośledzona, a biały człowiek to niedołęga. – Czemu uważasz, że jestem głupszy niż ty? – pytał półnagiego Czamę urażony w swej dumie biały człowiek. – Powodów jest tak wiele jak ryb w rzece. Na przykład nie umiesz porządnie wiosłować – odpowiadał Indianin. – To prawda, że nie umiem wiosłować tak jak ty, ale za to my umiemy budować parowce! – odcinał się biały. Czama śmiał się pogardliwie: – Powiedz, jak często przyjeżdżają tu parowce? – Mniej więcej raz na miesiąc. – Widzisz, a wiosłować musisz trzy razy na dzień. Więc powiedz, co tu ważniejsze? W istocie, w puszczy ważniejsze było wiosło. Jeszcze dotkliwszy cios spotykał białego człowieka, gdy chodziło o kobiety Czamki. Biały człowiek, łatwo zdobywający kobiety na całym świecie, u Czamek ponosił upokarzającą klęskę. Wydawało to się dziwne, bo u kobiet ze szczepu Kampów, sąsiadujących z Czamami, miał niezłe szanse. – Dlaczego nie chcesz mi dać swej córki na kompanierę[105]? – pytał biały człowiek Czamę. Ojciec indiańskiej rodziny niechętnie wyjawiał swe myśli. – Nie chcę cię obrazić! – bronił się. – Powiedz śmiało, nie obrażę się! – zapewniał biały. – Dobrze, kumie, więc powiem. My wiemy, że gdy nasza dziewczyna odda się białemu, to z krwi białego zrodzi się głupie i do niczego dziecko. Krew białego człowieka jest nieczysta. Ale jest jeszcze inny powód. Nie chcą was nasze kobiety, bo biali ludzie wydają

z siebie bardzo przykrą woń. Wybacz, kumie, ale wy paskudnie śmierdzicie zgniłym mięsem… I Indianin zawijał się szczelnie w swoją kuźmę, rodzaj samodziałowego worka bawełnianego narzucanego na ciało, jako że komary ukajalskie cięły niemiłosiernie. Kuźmę utkała mu przed dwudziestu laty jego matka i od tego czasu Czama nosił tę odzież bezustannie, nigdy jej nie piorąc. Bo po co? Kuźma była kiedyś biała, dziś jest brudna i szara. Za pięć lat, gdy jeszcze bardziej się przepoci, nie wypiorą jej, lecz wsadzą do wywaru z kory mahoniowej i pofarbują na ciemnobrązowy kolor. Taką kuźmę Indianin będzie mógł nosić do końca życia bez prania. Jak widać, kwestia czystości i zapachu to bardzo względna rzecz. […]

Kolibry

Dolores była córką Eutinia Arechaga, zbieracza kauczuku, mego sąsiada o kilo​metr. Dolores miała dwanaście lat, jasnobrązową cerę, wilgotne usta i śmiałe oczy, a pod jej kaftanikiem zaczynały dojrzewać kształty kobiece. Był to typowy produkt tych stron, zrodzony na pograniczu puszczy i cywilizacji, gdzie tworzyły się przepastne wiry pojęć, równie zawrotne, jak owe na rzece. Jakkolwiek Dolores była córką Metysa i czystej krwi Indianki Kampa, to jednak uczęszczała przez trzy lata do szkoły i nauczyła się czytać i pisać po hiszpańsku. Dziewczyna należała jeszcze do puszczy, która nie wypuściła jej ze swych objęć, lecz świat cywilizacji już zaszczepił w niej ogromną ciekawość i rozliczne tęsknoty. Przeciętny Indianin tych okolic, Indianin analfabeta, nie był ciekawy zawiłych dróg białego człowieka, a oczy miał smutne i tępe. Dolores miała oczy śmiałe i promienne. Pewnego dnia rano Dolores przybiegła do mnie i zawołała: – Señor, niech usted[106] przyjdzie do nas. Koło naszej chaty zbiegło się wiele ptaszków. Wziąłem strzelbę i poszedłem za Dolores. Arechago wyciął dokoła swej chaty kawałek lasu. Rosły tam teraz pod bokiem drzew bujne krzaki, które właśnie pokryły się żółtymi kwiatami. Do tych żółtych kwiatów przylatywały bajeczne ptaki, kolibry. Trrr, słychać było energiczny warkot, niby odległego samolotu, i znienacka, zaledwie o dwa kroki przed nami, zatrzymał się w powietrzu jak wryty ptak nie ptak, właściwie szmaragd, który nagle zmienił się w błyszczący rubin, a potem w lśniące złoto. W następnej chwili znikł nam z oczu. Coś w błyskotliwym locie mignęło, burknęło i już koliber sterczał o trzydzieści kroków dalej przed innym żółtym kwiatem i zanurzał w kielichu długi, ostry dziobek. Trrrrr, przelatywał w tej chwili tuż blisko nas drugi koliber, a potem trzeci i czwarty. Unosiły się nad bliskimi kwiatami i znikały. Trzy inne przecinały głośno powietrze, potem naraz widzieliśmy wkoło siebie kilkunastu maleńkich lotników. Patrząc na taką ich obfitość, uświadomiłem sobie, że oto przed naszymi oczami odsłaniało się podniecające zjawisko przyrody: żywiołowy przylot kolibrów do żółtych kwiatów na krzewach. Kolibry! Jeżeli bujna przyroda południowoamerykańska stworzyła liczne cuda piękności, to kolibry bezsprzecznie zaliczyć należało do jej najszczytniejszych arcydzieł. Mimo że najmniejsze na świecie, umiały ściągnąć na siebie ludzką uwagę bardziej niż jakiekolwiek inne ptaki. Chociaż drogi nam Kornel Makuszyński w jednej ze swych humoresek pisał szpetnie o pewnej niewieście, że mózgu nie miała więcej niż koliberek, to jednak, w innym zestawieniu, ptak ten stał się w oczach ludzi uosobieniem całego czaru, jaki istnieje w przyrodzie południowoamerykańskiej, o tyle bogatszej od przyrody innych części świata. Wszyscy podróżnicy w Ameryce Południowej prawie bez wyjątku uważali za obowiązek wpadać w zachwyt i sławić „skrzydlate klejnoty”. Biorę na przykład pierwszą pod ręką książkę o Brazylii, brytyjskiego malarza Keitha Hendersona, zatytułowaną Gaje

palmowe i kolibry (Palm Groves and Humming Birds, London 1924), i czytam między jednym uniesieniem a drugim, co następuje: „Kocham cię, o tyciuteńki kolibrze, za twoją odwagę i za twoje przejmujące piękno. Uroczy czarodzieju, chylę czoło przed tobą, którego kiedyś za boga miano!”. Henderson był co prawda artystą wrażliwym na piękno, lecz podobny zachwyt udzielał się także i skończonym snobom. I w istocie, ptaszki te zasługiwały na wyjątkowe wyróżnienie. Niektóre gatunki miały ciałka trochę większe niż nasze szerszenie. Uderzała nie tylko ich olśniewająca szata, pełna metalicznych połysków; zdumiewał – to chyba najwłaściwszy wyraz: zdumiewał – ich wdzięk i zawrotna szybkość, nieziemski polot i zadziwiająca zwinność, czupurność, zuchwalstwo. Drobne ciałka miały nieproporcjonalnie silne mięśnie. Ptaki te zjawiały się przy nas niespodzianie jak istoty z bajki i przystawały w powietrzu nad kwiatem, przy czym skrzydełkami uderzały tak szybko, że miast skrzydeł widziało się tylko mgiełkę. Nie siadając, wybierały z kielicha małe chrząszczyki i miód i tak zdobywały sobie pokarm. Do życia tych szmaragdów i rubinów, zamienionych w ptaki, potrzebne były kwiaty, tak samo jak kwiaty potrzebne były motylom. Dwa wojownicze samczyki staczały zaciętą walkę. Piszcząc i zataczając w powietrzu dokoła siebie błyskawiczne kręgi, wzbiły się wysoko w górę. Potem, niewiele snadź wyrządziwszy sobie krzywdy, rozleciały się w przeciwne strony, a jeden z nich furknął lotem strzały w naszym kierunku i siadł w pobliżu na suchej gałązce krzaku. Brutalny huk z mej strzelby rozdarł powietrze. Koliber spadł jak kamień na ziemię. Doskoczyłem. Szukaliśmy zdobyczy w gęstej trawie, szukaliśmy długo i daremnie. – Tu spadł! – wołała Dolores rozżalonym głosem. Spadł, to prawda, ale przepadł w zielsku jak kamfora. Nie znaleźliśmy go. Tak zaczęło się moje polowanie na najmniejszą zwierzynę. Serce się krajało, że trzeba było do niej strzelać, lecz wymagał tego obowiązek: miałem przecież przywieźć zbiory tutejszej fauny do muzeum w Polsce. Obowiązek przykry, wręcz odrażający, ale – jak mi się wtedy wydawało – nieunikniony. Częste strzały rozlegały się wśród krzaków; często padały kolibry. Dolores, rozkoszna dziewczyna, porwana żyłką myśliwską, była nieodstępną towarzyszką. Uwijała się jak sarna wśród gąszczy, zbierała zastrzelone ptaki i promieniała radością. Pałającym wzrokiem ogarniała kolibry, moją strzelbę i czasem mnie. Dolores stała się bardzo użyteczna. Gdy co dzień rano, w godzinę po wschodzie słońca zjawiałem się z Czikiniem na polu Arechaga, Dolores już czekała i witała nas wesołym uśmiechem. Dziwna to zwierzyna: kolibry nie znały strachu przed człowiekiem i przylatywały czasem tak blisko, że nie można było strzelać. W pierwszy dzień zabiłem w dwie godziny dziewięć ptaszków, w tym niestety kilka zupełnie rozszarpanych śrutem, choć był on drobny jak maczek. Do wszystkich innych zwierząt w przyrodzie trzeba czujnie podchodzić i zbliżać się na strzał; polując na kolibry, trzeba było oddalać się na strzał. W trzecim dniu polowania byliśmy świadkami przejmującego zdarzenia. Wielki jastrząb zataczał nad polaną koła i szukając ofiary, coraz bardziej zniżał lot. Kolibry spostrzegły

niebezpieczeństwo i wszystkie nagle się schowały. Z wyjątkiem jednego. Nieustraszony malec podjął walkę z olbrzymem i z wojowniczym piskiem rzucił się na niego. Rozegrała się w powietrzu niebywała scena: zacięta walka dwóch przeciwników o tak nierównych siłach, że – zdawałoby się – potrzeba było jednego machnięcia wielkim jastrzębim skrzydłem, by karzełka zabić. A jednak w końcu zwyciężył koliber. Jego błyskawiczny lot, nieprawdopodobna zwinność i ciągłe napaści w kierunku oczu wielkiego wroga wytrąciły ostatecznie drapieżnika z równowagi. Znękany jastrząb dał za wygraną i ulotnił się, a na miejscu pozostał koliberek. Dolores nie posiadała się z radości i klaskała głośno w dłonie na cześć walecznego junaka. Zwycięski ptaszek nie oddalił się, lecz zleciał ku ziemi i siadł w pobliżu na gałęzi. Był to nowy gatunek, z wysokim czubem na głowie. Nie miałem go jeszcze w zbiorach, po raz pierwszy go widziałem. Wydawał mi się wyjątkowo cennym okazem, jednak wahałem się. Bezwiednie przyłożyłem rękojeść strzelby do ramienia, ale nie strzelałem. Byłem w rozterce z sumieniem. Nieustraszony rycerzyk przejmował podziwem: nie miałem odwagi go zabić. – Strzelaj! – usłyszałem obok porywczy szept. – Strzelaj, bo ucieknie! Dolores cała aż kipiała ze zniecierpliwienia. Rzeczywiście w tej chwili koliber zerwał się z gałęzi i odleciał. Niedaleko. Kilkanaście kroków dalej przystanął, zawiśnięty nad kwiatem. – Strzelaj! – zawołała dziewczyna. Czy już byłem tylko nieczułym przyrodnikiem, niczym więcej? Czy widziałem tylko rzadki okaz, który za chwilę ucieknie, przypuszczalnie na zawsze? Padł strzał. Pomimo odległości ptaszek trafiony. Przyniosła go Dolores. Błyszczące jej oczy pochłaniały śmierć ptaka z wielkim zaciekawieniem. Były to oczy myśliwych od pokoleń. – Lubisz zabijać! – stwierdziłem z wyrzutem. – Lubię. Tak samo jak pan. – O nie, Dolores! Ja nie lubię zabijać! – To czemu pan strzela do nich? – Muszę zbierać materiały do muzeum. – Zbiera pan, bo lubi zabijać; gdyby nie chciał zabijać, nie zbierałby. Jasne! Rozumowanie niepozbawione logiki. Gdy mimo to zaprzeczyłem jej słowom, Dolores rzuciła ku mnie drwiące spojrzenie, wielce zabawne w jej dziecięcej twarzyczce. – Czy usted wstydzi się i nie chce się przyznać? Señorita Dolores, jak na swój wiek, była dość rezolutna. Tego widocznie nauczyła się w szkole. Starałem się zachwiać nieco jej pewność siebie, a swoją wzmocnić. – Czy wiesz, Dolores, jak nazywa się ptaszek, którego przed chwilą musieliśmy zabić? – Koliber. – Ale jak Indianie go nazwali?

Dolores wybuchnęła rozbawionym śmiechem: – Nie miałabym wiedzieć? Oczywiście, że wiem… – „Żywe promienie słońca” – powiedziałem. – Oo! Dolores była zaskoczona. Tego nie wiedziała. Była zachwycona. Nazwa podobała jej się bardzo. Ale wnet odezwała się w niej dziewczęca przekora. – Promienie słońca? Żywe promienie? To dziwna nazwa. Promieni nie można zabić, a my zabijamy kolibry, więc co? Indianie źle to nazwali. – Dlaczegóż by promieni nie można zabić? – Bo jakże? No po prostu, promienie nie żyją! – upierała się Dolores. – A te właśnie żyją! Ale czekaj, Dolores! Czy wiesz na pewno, że prawdziwe promienie, te słoneczne, nie mają związku z życiem? Nadleciało kilka kolibrów i całą uwagę skierowaliśmy ku polowaniu. Nie można było rozmawiać. Dziewczyna spoważniała. Dopiero gdy w godzinę później zbieraliśmy się do powrotu, Dolores odezwała się: – Señor, byłam niemądra. Oczywiście, że promienie można zabić. Wiele innych rzeczy kona. Gdy słońce zachodzi, kona dzień. Gdy dziecko umrze matce, zamiera jej serce. Jestem głupia! – Nie jesteś głupia, Dolores! – zaprzeczyłem z żartobliwym wyrazem twarzy, której starałem się nadać wielką powagę. – Skonał ci jedynie na buzi uśmiech przekory… Pewnego razu przy krzakach zjawił się niezwykły okaz. Strzeliłem do niego raz, drugi i trzeci, a on nic, dalej spokojnie unosił się nad żółtym kwiatem. Nareszcie po czwartym strzale padł na ziemię i teraz dopiero zobaczyliśmy, że to wcale nie koliber, lecz motyl z rodziny dziennych zawisaków. Jego lot i sposób żerowania przy kwiatach był łudząco podobny do lotu kolibrów. Później dowiedziałem się jego entomologicznej nazwy: Macroglossa Titan. Któregoś dnia pracowałem w domu do późnej nocy i następnego rana spałem dłużej niż zazwyczaj. Zbudziło mnie łagodne muśnięcie w policzek. Otwierając oczy, zdziwiony poznałem Dolores. – Czego tu chcesz? – Wstań i chodź. Dziś pełno ptaków przy kwiatach. – A czy wiesz, ty nicponiu – spytałem z udanym oburzeniem – że tu moja chata? Oczy Dolores umiały ślicznie uśmiechać się z przekorą. Odpowiedziała: – A czy wiesz, że ja jestem twoją pilną pracownicą? Przez kilka dni z rzędu przylot kolibrów był tak obfity, że co dzień widzieliśmy ich sto kilkadziesiąt i w ciągu dwóch godzin zdobywaliśmy dziesięć, dwanaście okazów. Był to wystarczający plon, ażeby potem przez resztę dnia spokojnie móc ściągać i preparować skórki. Lecz po tygodniu napływ osłabł; z każdym następnym dniem coraz mniej przylatywało kolibrów. I wtedy stała się rzecz niezmiernie typowa dla przyrody

południowoamerykańskiej, tak bogatej w przeróżne objawy mimikry. Miejsce ustępujących kolibrów zajęli ich naśladowcy i – co najciekawsze – naśladowcy z rodu motyli. Sąsiedni las roił się od pewnego gatunku papilionidów, motyli czarnych z białymi i czerwonymi plamami, przystrojonych dwoma ogonami, dłuższymi niż u naszego pazia królowej. Owe leśne motyle wylatywały teraz na polanę, czego dotychczas nie czyniły, i gęsto odwiedzały żółte kwiaty na krzewach. Nieomylny instynkt musiał im podszepnąć, że polana, która onegdaj była jeszcze niepodzielną domeną kolibrów, dziś była najbezpieczniejszym dla życia ustroniem, gdyż wojownicze ptaki wypędziły wszystkich wrogów. I nie dość tego: motyle najwyraźniej naśladowały ruchy kolibrów. W lesie te same papilionidy szybowały powolnym, równym lotem, statecznie trzepocząc skrzydłami; teraz, zbliżając się do krzaków, drgały szybko i nerwowo skrzydłami, zupełnie jak to czyniły kolibry. Motyle nie mają inteligencji indywidualnej, mają tylko instynkt. A instynkt potrzebuje przecież tysięcy lat, by zrodzić nowy logiczny wniosek. Więc jakiż inteligentny duch, rządzący prawami tej dziwnej puszczy, wywabił motyle na polanę? Gdzież było tajemnicze źródło, które motylim głuptaskom podsuwało na poczekaniu tak przebiegły a trafny sposób samoobrony? W końcu kolibrów pokazywało się tak mało, że nie warto było na nie polować i pewnego dnia pozostałem w domu. Zjawiła się urażona Dolores: – Dlaczego dziś nie przyszedłeś? – Bo nie ma już kolibrów. – Kolibrów nie ma, ale jest za naszą chatą cała masa innych ptaków. Dolores miała wiele wdzięku i trudno było jej się oprzeć, gdy prosiła miękkim głosem: – Przyjdź jutro do nas na polowanie… […]

Woda, woda, woda

Obok ogromnej, pełnej okrucieństwa i zachłanności puszczy był w dorzeczu Amazonki żywioł jeszcze zachłanniejszy i okrutniejszy, świat jeszcze bardziej nieobliczalny: to woda. Najpotężniejsze rzeki i rozlewiska na ziemi toczyły tu swe nurty, największe ryby słodkowodne żyły w głębinach, woda unosiła się w rozgrzanym powietrzu gęstą parą. Dzięki wodzie powstały te rozległe, wspaniałe puszcze. Rzeka Ukajali była jednym z wielu dopływów Amazonki. Mieszkając w Cumarii, żyłem niedaleko miejsca, skąd Ukajali czerpała swój początek, i tu, prawie u podnóża Andów, młoda ta rzeka była już szeroka na blisko kilometr. Chciałem raz zmierzyć głębokość wody w pobliżu mej chaty i wziąłem ośmiometrowy sznur z ciężarkiem. Cóż, kiedy już w odległości pięciu metrów od brzegu nie mogłem dosięgnąć gruntu. Było tam głębiej niż osiem metrów. W mieście Iquitos toczyło się tak wiele wody w Amazonce, że ongiś, za czasów lepszej koniunktury, dopływały tu z Atlantyku statki oceaniczne. W czasie mego pobytu w Iquitos podziwiałem manewry peruwiańskiej floty wojennej, które odbywały się z taką swobodą, jak gdyby to było w rozległej zatoce morskiej. W Tabatinga, na pograniczu peruwiańsko-brazylijskim, stosunkowo niedaleko jeszcze Kordylierów, Amazonka miała już dwa razy więcej wody niż nasza największa rzeka europejska Wołga. Natomiast przy ujściu ta rzeczna lawina wtłaczała do oceanu wody dwunastu Wołg. Pewnego dnia w marcu przeżywaliśmy piekło nad Ukajali. W nocy srożyła się gwałtowna burza tropikalna, która postępowała z biegiem wody i nie pozwalała nam zmrużyć oka. Rano nie poznaliśmy rzeki. Wzrosła przez noc o cztery metry, czyli przybrała mniej więcej o tyle wody, ile miał Ren przy swym ujściu. To już nie była woda, lecz upłynnione szaleństwo. Pieniło się, bryzgało pianą, ścierało zawrotnymi prądami, otwierało nagle przepastne leje i potworne wiry. Liczne pale i pnie leśnych olbrzymów, pojawiające się zawsze podczas przyboru wód, płynęły z góry i uderzając z hukiem o siebie, potęgowały grozę. Tych pni w rzece było tak wiele, że często sczepione gałęziami ze sobą tworzyły wyspy. Wtedy z drzewnej plątaniny, wyglądającej jak mara z dantejskiego piekła, sterczały ku górze rozdarte konary niby okaleczone ramiona leśnych tytanów. To właściwie spory kawał lasu sunął po rzece, nieobliczalne bogactwo toczyło się bez przerwy dniem i nocą. I znowu człowiek z osłupieniem patrzył na niepojętą hojność tutejszej przyrody: na brzegach rzeki, wciąż oblepionych nieprzerwaną gęstwą zieleni, nie było golizn, nie było widać żadnego ubytku drzew. Przez trzy dni wszelka łączność z drugim brzegiem Ukajali była zerwana. Ludzie, których nagły przybór wody zastał na nie swoim brzegu, nie mogli wracać do domu. Dopiero na czwarty dzień rzeka przyszła powoli do równowagi.

Larsen, brat obecnego komendanta statku Sinchi Roca, po pijanemu stracił w ukajalskim wirze swój okazały parowiec i własne życie. Powyżej Cumarii wysunięta w rzekę skała tworzy półwysep i powoduje wir, osławiony Posso de Chicoza. Na wiosnę 1932 roku rzeka tak szybko przybierała, że patrząc w górę biegu, widziało się wyraźnie rosnące fale i różnicę poziomu wody. Wstawiony Larsen zlekceważył niebezpieczeństwo i chciał przepłynąć przez wir. Rzeka nie pozwoliła. Rzuciła parowiec o skałę, zgniotła go jak pudełko zapałek i wchłonęła. Wiele osób zginęło. Woda amazońska rzucała na ludzi zabobonny postrach. Żyli na niej od pokoleń, lecz mimo to była dla nich nieobliczalną, tajemniczą i złowrogą potęgą. Na rzekach Huallaga i Alto Marañón istniały liczne miejsca „zaczarowane”, gdzie przepływającym flisakom nie wolno było pisnąć słowa. Skoro by który z nich przemówił lub, co gorsza, krzyknął, rzekomo otworzyłby się nagle na rzece wir, grożący rozbiciem tratwy. Ciemni Indianie i Metysi przypisywali to duchom i czarom, światlejsi zaś wyrażali zdanie, że owe niebezpieczne miejsca podlegały jakimś niedocieczonym przez ludzi, dziwnym prawom przyrody. Gdy mój przyjaciel Tadeusz Wiktor szukał złota w jednym z niedużych wąwozów górskich Ekwadoru i wystrzelił z karabinu, o mało co przy tym nie utonął. Na huk wystrzału skłębiły się nagle w dolinie czarne chmury i wśród gwałtownych błyskawic spadła tak rzęsista ulewa, że potok w wąwozie migiem wezbrał o kilka metrów. W Cumarii rozlegały się od czasu do czasu zagadkowe, głuche grzmoty. Sądziłem z początku, że to pioruny biły gdzieś niedaleko. Kiedyś potężny huk wstrząsnął naszą chatą i wówczas wytłumaczono mi, że to barranco – walka rzeki z puszczą. W czasie powodzi nurty podmywały nadbrzeżne drzewa, a gdy woda opadała, drzewa traciły oparcie i z wielkim łomotem waliły do rzeki. Biada wtedy wioślarzom na łodziach! Wiszące nad głowami drzewa tworzyły dla nich nieustanną groźbę. Ludzie panicznie bali się barranco. W tych ogromnych wodach przewalało się bajeczne wprost bogactwo fauny. W samej Amazonce, pomijając jej dopływy, odkryto dotychczas przeszło jedną trzecią wszystkich gatunków ryb słodkowodnych, jakie w ogóle istniały na kuli ziemskiej – a podobno sześć razy więcej, aniżeli było ich w całej Europie od Przylądka Północnego do Gibraltaru. Ryby Amazonki to olbrzymi, fantastyczny świat, zadziwiający wielkością niektórych gatunków, pstrokatym często ubarwieniem, upiornym kształtem, a przede wszystkim był to świat niebywałej drapieżności. Niezmierna ilość ryb przywodziła mętne wyobrażenie raju, kipiącego bujnym życiem, ale był to przeklęty raj pożerających się wzajemnie stworzeń. Ryby Amazonki stanowiły główne pożywienie człowieka, lecz zarazem przejmowały go utajonym strachem. W miejscowości Orellana nad Ukajali poznałem kilkunastoletniego młodzieńca, którego przed trzema laty pokąsały straszliwe ryby. Był to wtedy zuchwały chłopak, nieznający lęku nawet przed wodą. W rzekach Amazonii nie kąpie się żaden rozsądny człowiek, jeżeli chce żyć. Chłopak kąpał się w Ukajali i w pewnej chwili zaczął krzyczeć. Na szczęście byli w pobliżu ludzie z łódką, którzy w ciągu kilkunastu sekund tonącego wyciągnęli z wody.

Jednakże już w tym krótkim czasie napastujące ryby zdołały nieszczęsnemu powyrywać w wielu miejscach kawałki ciała. Były to piranie, postrach tych wód, ryby krępe, z boków spłaszczone, nie większe niż nasze leszcze, ale żarłoczniejsze od rekinów. Ryby te napadały wielkimi stadami i mogły podobno objeść człowieka w ciągu niewielu minut do szkieletu. W wodach południowoamerykańskich wiele zwierząt ginęło pożartych przez piranie. Te małe stosunkowo ryby miały w silnych szczękach tak ostre zęby i były przy tym tak dzikie, że nawet wydobyte z wody starały się kąsać i mogły odgryźć palec. Pokąsany chłopak przez kilka miesięcy walczył ze śmiercią. Potem rany się zagoiły. Ale od tego czasu był dotknięty na umyśle i często płakał. Czym niedźwiedź grizzly dla Ameryki Północnej, tym była pirania dla Południowej: tradycyjną, niemal oficjalną bohaterką wielu sensacyjnych historii. Każdy ambitniejszy podróżnik po Ameryce Południowej odczuwał niezwalczony pociąg do skrzyżowania swego pióra z tą bestią i do opisania jej: albo we własnej, mrożącej krew przygodzie, albo – na odwrót – drwiąc sobie z jej grozy, rzekomo wyolbrzymiałej w ludzkiej fantazji. Ten drugi sposób obrał angielski literat Peter Fleming w swej dowcipnie i żywo napisanej książce Przygoda brazylijska, przetłumaczonej przed drugą wojną światową także na język polski. Co do mnie, to nie udało mi się nawiązać osobistego kontaktu z krwiożerczymi rybkami i – na szczęście czy nieszczęście – ominęła mnie niebezpieczna pokusa. Amazonka i Ukajali miały żółtą, mętną wodę, tak mętną, że nic w niej nie było widać, i wszystko, co się działo w głębi, zasłaniała nieprzenikniona tajemnica. Widziało się tylko na powierzchni olbrzymie delfiny i ryby piraruku[107], wyłaniające swe cielska z wody. Natomiast gdy człowiek spychał łódź do rzeki, mógł łatwo nastąpić przy płytkim brzegu na wielką raję, wbijającą mu jadowity kolec w nogę. Czasem pod wieczór słychać było w wodzie niesamowite dźwięki, jak gdyby bijących dzwonów. To niektóre ryby, postacią zbliżone do sumów, wąsate i o walcowatych ciałach, śpiewały w Ukajali. Usłyszałem je po raz pierwszy w pobliżu naszej chaty pod wieczór, gdy słońce zachodziło wyjątkowo barwnie po burzliwym dniu. W powietrzu i na rzece panowała zupełna cisza, a tu nagle rozległ się spod wody cichy, lecz wyraźny dźwięk dzwonu, potem dwóch dzwonów, potem już w kilkunastu miejscach. Dźwięki miały kilka tonacji, wyższych i niższych, jak gdyby powstawały od dzwonów różnych rozmiarów, dzwonków, a nawet dziecięcych brząkadełek. Niektóre zdawały się przychodzić z daleka, inne z bliska; jeden słychać było wprost spod czółna, przymocowanego u brzegu. – Co to? – spytałem obecnych Pedra i Valentina, nie dowierzając własnym uszom. – Czy to ryby? – Si, señor, ryby – odpowiedział Pedro. – Czy znacie je? – Znamy. Nazywają się corviny. – To nie wiadomo – żywo zaprzeczył Valentin. Pedro nie ukrywał drwiącego uśmieszku, wywołanego wątpliwościami towarzysza.

– On – wskazał kciukiem w stronę Valentina – on jest mędrszy niż inni ludzie. Mądrość czerpie od swej prababci. Od niej wie, skąd te głosy… Valentin gwałtownie się żachnął, jednak Pedro, spoglądając na niego z pobłażliwą ironią, zwrócił się do mnie: – Czy usted widział, jaki odważny nasz Valentin? Jak cofnął się od brzegu, gdy usłyszał te głosy? – I co z tego? – spytałem rozweselony. – Prababcia wbiła mu w mądrą głowę, że to głosy duchów. A dla Valentina wszystko święte, co od prababci… Chłopak zamierzał się odgryźć w swej obronie, ale przerwałem ich spór i kazałem im zamilknąć. Chciałem lepiej przysłuchać się dźwiękom spod wody. Śpiew – jeśli można to tak nazwać – był tak osobliwy i harmonijny, przy tym zjawisko tak niezwykłe, że mimo woli wywoływało nastrój sennej halucynacji, jakiej często doznaje się na sali koncertowej. Zapomniałem o komarach, o zachodzie słońca. Wsłuchiwałem się urzeczony i znowu uprzytomniłem sobie, ile odrębności było w tej puszczy – ale komary, coraz wścieklej kłujące, przywołały mnie do rzeczywistości i kazały mi czym prędzej zmykać do chaty. Ichtiologia zna owe śpiewające ryby, należące do rodzaju Umbrina. Różne ich gatunki żyją zarówno w morzach, jak rzekach i odznaczają się tym, że mają bardziej złożony pęcherz niż inne ryby, składający się z kilku komór. Powietrze, przechodzące z jednej komory do drugiej, wywołuje wibrację ścianek pęcherza i tak powstają dźwięki. Przez dziewięć do dziesięciu miesięcy w roku padały deszcze w całej Amazonii i napełniały rzeki, przybierające wówczas do piętnastu metrów. Amazonka dwa razy w roku rosła i dwa razy opadała. To jak gdyby niezmierna pierś nadymała się i wzbierała długim oddechem. Około maja, podczas najwyższego stanu rzeki, powodzie zmieniały się w potop i kraj stawał się widownią koszmarnego zjawiska: woda zalewała olbrzymie połacie puszczy amazońskiej na dziesiątki kilometrów w głąb lądu. Były to osławione igapó, piekło na ziemi. Dokąd nie dosięgały rozlewiska rzek, tam deszcze stwarzały bagna i jeziora i zatapiały pnie lasu nieraz do kilku metrów wysokości. Człowiek wtedy nie opuszczał swej chaty, którą przezornie zbudował na wysokich palach. Niejeden mieszkaniec nad rzeką na stałe budował sobie tratwę. Na wodach Amazonii człowiek bezpieczniej czuł się w szałasie na tratwie niż w chatach na stałym lądzie. We wrześniu wszystko się zmieniało. Na krótko ustawały deszcze, woda opadała, wychylały się z rzeki białe plaże, przylatywało zewsząd gwarne ptactwo i nad wodami unosiła się w promieniach słońca radość. Pożywienia było w bród. Podczas tarła ryby ciągnęły taką ławą, że ich szum słychać było z daleka i nie potrzeba było się wysilać: miejscami zgarniało się je koszykami. Z rzeki wychodziły na plaże olbrzymie żółwie i składały jaja. Żółwie jaja stanowiły wielki przysmak i mieszkańcy nadbrzeżni całymi rodzinami wyruszali na ich połów.

Sielanka nad Amazonką – jeśli sielanką w ogóle nazwać można życie w tej puszczy – trwała przez dwa, trzy miesiące, aż do listopada. Wtedy znowu nadciągały ulewy. Woda znów wzbierała i wraz z chmurami powracały ludzkie troski i kłopoty. A w sercu człowieka wzmagał się niepokój, dojmujący niepokój wioślarza, świadomego, że płynie na kruchym kanu na powierzchni kapryśnej, wrogiej tajemnicy.

Niewolnictwo nad Ukajali

Gdy jechałem parowczykiem Sinchi Roca z Iquitos w górę rzeki Ukajali do Cumarii, wsiadła w Contamanii na statek pewna anemiczna niewiasta, Peruwianka, z jeszcze bledszym synem o głupkowatej minie i z młodym Indianinkiem. Czerwony chłopczyk miał ładną, pucołowatą twarzyczkę, czarne ślepki, wypukły brzuszek i był ich służącym. Blademu synowi czyścił buty, chorowitej pani wynosił nocnik. Zaprzyjaźniłem się z sympatycznym malcem. Uśmiechaliśmy się do siebie, nic zresztą nie mówiąc. Zauważyła to niewiasta i pewnego dnia zagadnęła mnie: – Ładny chłopiec, prawda? Jest zdrowy i dość pilny. – Pilny? Czy chodzi do szkoły? – spytałem z głupia frant. Ona nieco się zmieszała. – Nie, skądże? Pilny w pracy. Czy podoba się panu? – Bardzo. Ile ma lat? – Dziesięć. Jest to Kampa i jeśli usted sobie życzy, mogę go niedrogo sprzedać. Wiedziałem coś niecoś o zwyczajach nad Ukajali, więc oferta nie spadła na mnie jak ów przysłowiowy piorun z jasnego nieba. Przeciwnie, dość rzeczowo zapytałem: – Za ile? – Za sto soli. Stanowiło to wartość jednego męskiego ubrania; cena niezbyt wygórowana za tak ładnego chłopczyka. Chodziło tylko o to, jakie prawa nabyłbym do chłopca. – Jakie prawa? Wszystkie! – oświadczyła niewiasta. – Będzie on pana własnością jak każda pańska rzecz, jak ubranie, jak strzelba albo zegarek. Istnieje tylko jedno ograniczenie – dodała z filuterną miną. – Nie wolno go bez istotnej przyczyny zabić, gdyż tego zabrania prawo. – A prawo nie zabrania mieć niewolnika? – Prawo nie zabrania „adoptować syna”. Gdy niewiasta tak mnie zachęcała do kupna chłopczyka, on stał niedaleko i – jak zwykle – uśmiechał się do mnie rozumnymi, czarnymi oczyma, nie przeczuwając, że ważyły się jego losy. Tej nocy nie miałem spokojnego snu. Komarów nie było na statku, za to tłukła mi się po głowie rozmowa z niewiastą. Sprawa poruszyła mnie i wymagała ludzkiego załatwienia. Lecz jakiego? Kupić chłopca i mieć go na własność? Absurd. W wątpliwej roli posiadacza „ludzkiego towaru” byłbym jak ta baba, która nie mając kłopotu, kupiła sobie koguta. Ażeby jakoś rozwikłać rozterkę, zacząłem sobie wyobrażać, jak w moim położeniu postąpiłby przeciętny kulturalny Europejczyk, dajmy na to mieszkaniec Pragi czy Oksfordu. Nie było wątpliwości: wykupiłby chłopca i zwróciłby mu wolność. Może by zrobić to samo? Następnego dnia po śniadaniu zwierzyłem się kapitanowi Larsenowi z mego zamiaru,

prosząc go o radę. Larsen wybałuszył na mnie ślepia, w których malowało się niemal oszołomienie, i patrząc na mnie jak na kogoś bez piątej klepki, rzekł: – Rozumiem, chce pan kupić chłopca. Rozumiem, czuje pan litość dla niego, zgoda… Ale potem, co chce pan potem zrobić? Dać mu wolność? Jak pan to sobie wyobraża, hę? – Na najbliższym przystanku powierzyć chłopca miejscowym władzom. – Powierzyć władzom?! – parsknął kapitan, zanosząc się szyderczym rechotem. – Albo powierzyć jakiemuś uczciwemu obywatelowi! – poprawiłem. – Uczciwemu obywatelowi? – powtórzył Larsen i dalej ryczał ze śmiechu. Dopiero od niektórych pasażerów statku dowiedziałem się istoty rzeczy.Gdybym powierzył chłopczyka komukolwiek nad rzeką, obojętnie komu, powiernik uznałby go od razu za swą własność. Po moim odjeździe zaprzągłby niewolnika do pracy lub sprzedał go na którymś ze statków idących do Iquitos. Nie było wyjścia. Brzegi Ukajali, nasycone wrogością do małego Kampy, zewsząd wyciągały po niego drapieżne łapy. Nawet pasażerowie na statku wpadli w podniecenie. Doszli do przekonania, że jestem sentymentalnym filantropem (czytaj: półgłówkiem), który widocznie za wiele miał pieniędzy i którego należało oskubać. Więc zaczęli kombinować, jak wycyganić dla siebie małego chłopca. Podchodzili do mnie różnie: z pochlebstwem, spryciarstwem, bujdą, słodyczą albo z rozbrajającą szczerością, jak to czynił chwalebny don Juan Pinto, kawaler o powłóczystym spojrzeniu i o sercu oddanym donnie Rosie de Borda. Wielbiciel ów poprosił mnie z uprzejmą łagodnością, ażebym kupił mu chłopczyka, bo chciałby go podarować wybranej swego serca. – Przecież ona ma już troje dzieci! – wyraziłem swój podziw. – Właśnie! – westchnął zadumany Juan. – Dlatego potrzeba jej czwartego, sługi… Ostatecznie, zgrzytnąwszy zębami, musiałem poniechać wszelkich zamiarów i rozwiać zarówno marzenia mych współpasażerów, jak i me własne. Pomimo najlepszych chęci nie udało mi się uwolnić małego niewolnika. Arkady Fiedler, Ryby śpiewają w Ukajali, Warszawa: Iskry, 1984, s. 134–135, 139–144, 152–160

1936 Jerzy Rogowicz (1904–1963)

Nie pytać, jak się pan czuje

Jest – moim zdaniem – autorem jednego z najważniejszych przedwojennych polskich reportaży. Jerzy Rogowicz, dziennikarz „Kuriera Warszawskiego”, prawdopodobnie jako pierwszy w polskiej prasie napisał o obozach koncentracyjnych w Niemczech. Pojechał do obozu w Dachau, którego nazwa – jak pisze – „stała się na świecie jak gdyby symbolem całej nędzy ludzkiego upokorzenia”. Była to „dziennikarska ponęta”, ale dla niego – jak sam się określa – człowieka wolnego i dziennikarza, był to przede wszystkim obowiązek. Redaktor naczelny „Kuriera” wspominał, że Rogowicz jechał tam z wielkim oporem wewnętrznym. Sam autor podkreśla jednak, że jechać musiał. Obóz w Dachau powstał w 1933 roku i był jednym z pierwszych obozów na terenie III Rzeszy. Początkowo przygotowany dla celów resocjalizacji osób „społecznie nieprzystosowanych”, szybko stał się miejscem eksterminacji przeciwników hitleryzmu i wzorem dla innych obozów koncentracyjnych. Reportaże z Dachau ukazały się w „Kurierze” w siedmiu odcinkach. Zapis rozmów z więźniami, osadzonymi najczęściej bez wyroków, to pokaz ciekawej metody reporterskiej. Rogowicz postanowił nie pytać więźniów, co myślą o swoim pobycie w obozie ani jak się tu czują, ponieważ rozmowy te odbywały się w towarzystwie strażników lub komendanta. Odpowiadając, musieliby więc kłamać, a gdyby zdecydowali się powiedzieć prawdę, pogorszyliby swój los. Pytał więc rzeczowo: jak długo tu są, za co zostali osadzeni, gdzie pracowali. Otrzymujemy dzięki temu przejmujący obraz obozowej rzeczywistości, jednak główną siłą tego materiału są przemilczenia. Przemilczenia, których reporter był jak najbardziej świadomy. Komendant, zwracając się do więźniów, używa słowa „pan”. Jedzenie w obozie okazuje się niezłe. Dachau jawi się reportażyście jako obóz, gdzie izoluje się i „wychowuje” poprzez pracę; owszem, jest nieludzki – tak jak nieludzkie jest przetrzymywanie ludzi bez wyroku. Problemem bodaj najsilniej zajmującym autora, doktora praw, jest to właśnie: czy więźniowie osadzeni są z wyrokiem, czy bez niego. Owszem, Rogowicz ujawnia swój ironiczny, potępiający stosunek wobec twórców i funkcjonariuszy obozu, bywa zatrwożony, jak przystało na człowieka wrażliwego, jednak trudno w jego narracji dostrzec skrajne przerażenie, do jakiego przyzwyczaiły nas późniejsze, wojenne i powojenne relacje. Brak demaskatorskiej pasji w reportażu Rogowicza, jak również udokumentowanej reakcji na ten tekst, wynikać może z faktu obowiązywania między Polską a Niemcami deklaracji o niestosowaniu przemocy, o której notabene autor reportażu rozmawia z więzionym w Dachau socjaldemokratycznym politykiem Heinrichem Jasperem. Deklarację tę, zawartą 26 stycznia 1934 roku, uzupełniono umową o „rozbrojeniu moralnym”, która miała wzajemnie hamować propagandę antyniemiecką i antypolską w prasie, radiu, kinie i teatrach. Wpływ na kształtowanie wizerunku naszego sąsiada miała także opcja polityczna poszczególnych czasopism oraz związanych z nimi dziennikarzy – tłumaczy Arkadiusz Morawiec, historyk literatury i krytyk literacki, autor książki Literatura w lagrze, lager w literaturze. „Kurier Warszawski” znany był ze swoich korespondentów. Publikował m.in. relacje z wojny hiszpańskiej pisane przez Romana Fajansa (patrz s. 261). Niemcy były zaś krajem tak ważnym, że choć redakcja miała w Berlinie stałą korespondentkę Marię Męcińską, wysyłała na tematy „ekstra” także Jerzego Rogowicza. Ten absolwent wydziału prawa Uniwersytetu Warszawskiego, już pracując w „Kurierze”, obronił doktorat (temat dysertacji: Istota głowy państwa we współczesnym prawie konstytucyjnym). Na co dzień był sprawozdawcą sejmowym. Dla przyjemności pisał także recenzje z przedstawień operowych. Urodził się w Warszawie, nie został powołany do wojska ze względu na słaby stan zdrowia. Przystąpił do Młodzieży Wszechpolskiej, ale po jakimś czasie odszedł z organizacji. Jako student działał w Towarzystwie Bratniej Pomocy Studentów Uniwersytetu Warszawskiego, występując razem ze stowarzyszeniami lewicowymi przeciw polskiej prawicy. Ponoć miał duże zdolności krasomówcze i znany był z sarkazmu. Zdaniem badaczy reportaż Rogowicza z Dachau był także jednym z pierwszych materiałów w polskiej prasie, który pokazał jak na dłoni los czekający w najbliższym czasie Żydów. Już wtedy byli w obozie odrębną kategorią więźniów, odseparowani, by „nie dopuszczać do zarażenia […] zgniłymi pierwiastkami”. Był to

początek eksterminacyjnej polityki rządu niemieckiego. Jak pisze w swoim szkicu o tym reportażu Zbigniew Anculewicz: Rogowicz chyba mimo woli opisał początek czegoś, czego sam jeszcze nie mógł zrozumieć i pojąć, co później przerodziło się w ludobójstwo i Holocaust. Cykl reportaży Rogowicza z Dachau nie jest szerzej znany. Nawet w jego oficjalnej biografii w Polskim słowniku biograficznym, który skrupulatnie referuje życiorysy wybitnych Polaków, praca ta nie została wspomniana. Dowiadujemy się za to o powojennych losach reportera. W czasie wojny Rogowicz działał w Radzie Głównej Opiekuńczej, po wojnie zaś znalazł się w Londynie, gdzie nie podjął już jednak pracy dziennikarskiej. Napisał kilka rozpraw z dziedziny prawa, ale ich nie opublikował. Proponowano mu wykłady na jednym z katolickich uniwersytetów w USA, ale odmówił. Jak podaje słownik, na życie zarabiał jako skromny brytyjski urzędnik i do śmierci żył w trudnych warunkach materialnych. Nie pozostawił po sobie spisanych wspomnień.

W obozie koncentracyjnym

Obowiązek dziennikarski

Nie chcę ukrywać, że starałem się o wpuszczenie do obozu koncentracyjnego w Dachau pod Monachium z jakimś wyraźnym oporem wewnętrznym. Sława, jaką ten obóz zyskał sobie w Europie, mimo że stwarzała wielką ponętę dziennikarską poznania go, nie była dla mnie osobiście zgoła atrakcyjna. Nazwa owego skromnego bawarskiego miasteczka, swego czasu znanego jako miejsce wycieczkowe średniozamożnych monachijczyków, stała się na świecie jak gdyby symbolem całej nędzy ludzkiego upokorzenia. Patrzeć na to nieszczęście ludzkie jako człowiek wolny, nie mogąc nic pomóc człowiekowi znajdującemu się w najgorszej życiowej opresji, było czymś, przeciwko czemu musi się wszystko w duszy buntować. A wiedziałem, że w obozie koncentracyjnym czeka mnie właściwie rzecz nawet gorsza: nie tylko pa tr ze ni e na niedolę tych bezbronnych ludzi, ale i pr zygl ą da ni e s i ę jej – jak gdyby zapuszczanie zimnej sondy w ich gorącą ranę. Nigdy bodaj nie czułem tak dotkliwie ciężaru tego, co się nazywa dziennikarskim obowiązkiem. A przecież głos jego nie mógł ulegać wątpliwości. Uważałem, że dostać się do Dachau, jeśli tylko była po temu możliwość – trzeba było koniecznie. Na prawo od szosy wiodącej z Monachium na północ, tuż przed przecinającym ją plantem[108] kolejowym, za którym rozciąga się już samo miasteczko, skręcamy w boczną drogę, idącą jak gdyby na ukos z powrotem. Ta boczna droga znaczy się z daleka już długim szeregiem białych domków krytych dachówką, jak gdyby rosłych grzybów na białych korzeniach z czerwonymi główkami. Widzieliśmy je już przedtem z szosy. Wiedziałem z mych poprzednich wypadów do Dachau, że to jest właśnie obóz. Wyglądał jak mała, wdziękiem naiwności nęcąca podmiejska kolonia, zaspokajająca tęsknotę do własnego domu i ogródka skromnych miejskich urzędników. Któż by pomyślał, że to właśnie tu? Przelotny przedtem obrazek podróżny jest już w tej chwili rzeczywistością. Jedziemy wzdłuż szeregu białych domków, otulonych od dołu zielonym liściem krzewów kwiatowych zaglądających barwnymi główkami w małe okna. Jest cicho i słonecznie. Słychać tylko zlewające się w jednostajność wybuchy naszego silnika i przerywające jego cichy stalowy szum beczenie kozy. Wrażenie tej sielanki jest jednak tylko pośrednio wytworem obozu. To dopiero mieszkania personelu. Dowództwa, urzędników i straży. Samo miejsce internowania znajduje się znacznie dalej. Gdy byłem tu niedawno, nie mając jeszcze pozwolenia na wejście do obozu, spotkałem w tym mniej więcej miejscu jakąś ręcznie poruszaną platformę. Popychało ją czterech ludzi w jasnych drelichowych, jednakich ubraniach. Głowy bez nakrycia lub nakryte miękką płócienną czapeczką bez daszka. Gołe nogi w trepkach, twarze spalone słońcem

i zmęczeniem. Z przodu i z tyłu po jednym członku SS z karabinem. Byli to pierwsi, jakich widziałem. Znaczyło, że pracowali także poza obrębem obozu. Dziś przed przekroczeniem bramy obozu nie widziałem już z nich nikogo. Dojeżdżamy do rozwidlenia drogi. Wówczas w samym jego kącie był szeroko rozkopany teren. Na nim kilkunastu ludzi nagich do pasa przenosiło łopatą, a potem taczką ziemię z jej głębi na wyrosły już wysoko pagórek nasypu: jak gdyby wywracali jakąś wielką głębinę gruntu dnem do góry. W oddali rysowała się sylwetka ludzka z karabinem.

Gdzie wejście?

Zapytałem wówczas, acz bez praktycznego celu, jednego z nich: – Gdzie jest wejście do obozu? Spojrzał na mnie z niechęcią, która kryła ironię. Zdawało mi się, że mówił „wszędzie”. Ale nie odpowiedział nic. Szybko podsunął się strażnik. – Aresztowanym nie wolno rozmawiać z obcymi – wyjaśnił. Po czym pokazał drogę. Dziś jest to już zbędne. Oto w tym samym miejscu stoi widoczny z dala drogowskaz. Nie sądźcie, że zwykły słup z deską, na której napisano, co odnajdziemy w jej kierunku. Solidność kamiennej konstrukcji drogowskazu robi wrażenie raczej – pomnika. Zbliżam się. Nawet człowiek nieznający niemieckiego od razu zrozumie, dokąd wskazywana droga prowadzi. Zwykłą deskę zastąpiono wykutą w kamieniu barwną podłużną płaskorzeźbą. Na niej „pokazano” to, do czego droga prowadzi. Jakiś osobliwy pochód ludzi o zbrodniczych rysach i swawolnych postaciach, jak gdyby przyginanych do ziemi przez surowo karzącą dłoń czarno umundurowanych figur z karabinami. Nader popularne w swej obrazkowej metodzie zawołanie: „Lasciate ogni speranza”[109]. Dziś rozumiem to, co widziałem niedawno. Więźniowie sami budowali ów pomnik. Ci, których spotkałem wtedy z wózkiem, jechali snadź po kamień, ci, których widziałem tutaj, kopali ziemię pod fundamenty. To była jedyna misja, do jakiej powołano ich poza obozem. Przed tym z obozu nigdy nie wychodzili i nie wychodzą teraz. Jedziemy znowu wzdłuż budynków. Ale już innych. Miast białych i jasno​kamiennych oddzielnych domków ciągnie się długi, nieprzerwany niemal blok ciemnoszarych niskich, jednakich zabudowań. Jedziemy tak ze trzy ćwierci kilometra. Zabudowania mają się ku końcowi. Ale i to nie były jeszcze mieszkania internowanych ani nawet budynki okalające te mieszkania. Miejsce internowania nie jest otoczone żadnymi innymi zabudowaniami, stanowiąc jak gdyby ostro, wprost w pole wysunięty cypel obozu. Ten system izolacji internowanych na krańcu obozu w przeciwieństwie do systemu fortecznego wydaje się dość osobliwy. Wszak ewentualna ucieczka jest tu niewątpliwie znacznie łatwiejsza. Więc? Nieco później miałem sobie wytłumaczyć to rozplanowanie obozu. Główna brama znajduje się właśnie niemal na granicy dwóch części obozu: tej, w której mieszczą się biura, mieszka personel i koszaruje straż, i tej, która jest właściwym obozem. Obszar tych dwóch części jest odwrotnie proporcjonalny do ich ważności; pierwsza, administracyjna – jest sporem miasteczkiem, druga, karna – małą wioseczką. Obszar ich zaś jest znowu odwrotnie proporcjonalny do zaludnienia; w pierwszej żyje około trzystu ludzi, w drugiej – dwa tysiące. Gdy z drogi naszej skręciliśmy nieco w lewo, otworzył się przed nami na trzy metry wysoki gruby mur, spięty w środku potężnym żelazem wielkiej dwuskrzydłowej bramy.

Przed nią czarno-biało-czerwono malowana budka i wartownik z SS . Wysiadam i kieruję się do furtki w murze. Szyldwach woła przez otwór w furcie wartę wewnętrzną, zjawia się podoficer. Tłumaczę mu, kim jestem i na jakiej zasadzie tu się zgłaszam. Prosi o poczekanie. Porozumiewa się z dyżurnym oficerem. Ten z dowództwem. Tą samą drogą za chwilę ma odnieść decyzję wartownikowi. Gość taki jak ja nie jest tu rzeczą zwykłą.

Granica przekroczona

Po kilku minutach furta się otwiera. Podoficer odbiera ode mnie przepustkę wystawioną przez prezydium bawarskiej policji politycznej w Monachium. Uprzejmym gestem zaprasza do środka. Niewielką zwracając nań uwagę, w zamyśleniu kładę stopę na małą, w ziemię wpuszczoną ramę furty; granica między światem a obozem. Przekraczam ją. Ogarnia mnie niemal zażenowanie, że tak swobodnie mogę się z tą granicą obejść. Czuję uprzywilejowanie cudzoziemca. Gdybym był Niemcem – nie mógłbym tu wejść. Albo – nie mógłbym stąd wyjść. Szczękliwy trzask zamykanej za mną furty przywołuje mnie do rzeczywistości. Przede mną otwiera się szeroka ulica, jak gdyby wielkiego folwarku lub, co optycznie na jedno wychodzi – jakiejś fabryki na wsi. Po obu stronach niskie, ponad wysokość jednak zwykłego parteru wyniesione, jasnopopielate, kryte niskim czarnym dachem zabudowania. W budynkach małe okna u góry. Droga równie szara jak jej ramy. Ciągnie się może z pół kilometra. Gdzieś na połowie widzę jej prostopadłe przecięcie z inną. Podoficer, który mnie prowadzi, jest uprzejmy i małomówny. Szybko orientuję się, że poinformowanie mnie nawet o kamieniu, jakim wybrukowana jest droga, przekraczałoby jego kompetencje. Później dowiedziałem się, że zabudowania na lewo mieściły kuchnie dla internowanych, a na prawo magazyny i częściowo wartownię SS . Dochodzimy do skrzyżowania ulic. Zabudowania z prawej na kilka metrów przed skrzyżowaniem urwały się. Przedłużenie ich daje już ostrą prawdę obozu. Szeroki zasiek z drutu kolczastego, poczynający się na wysokości tamtych zabudowań, splątany gęściej ku dołowi. Tuż za kolczastą siecią dwumetrowej szerokości rów, na dnie jego płynie woda. Linia drutu i wody skręca w momencie skrzyżowania się dróg na prawo. Biegnie wzdłuż drogi prowadzącej w tym kierunku. Wzrok mój biegnie za nią. W połowie mniej więcej przecina ją brama. Drzewo i drut. Brama jest więc przezroczysta. Tak, to już jest właśnie to. Szara, ciasna, a jak gdyby do ziemi przyciśnięta wioseczka. Zwrócona do nas bokiem długich, równolegle ustawionych domków. Wyciągają się one w głąb, dzieląc przestrzeń na małe ulice. A na nich kłębowisko szarych, jednakowych z daleka istot. Tak są jednakie, że zdają się nie być ludzkie. […]

Za co? Od jak dawna?

Gdyśmy przechodzili przez bramę, będącą jak gdyby zamknięciem tego drucianego pasa, którym ściśnięto wioseczkę więźniów w obozie koncentracyjnym w Dachau pod Monachium, rzuciłem na ów pas z bliska okiem; był nabijany jak gdyby dużymi białymi gwoźdźmi, które porcelanowymi główkami tkwiły w niskich szarobetonowych słupach, na których drut był rozpięty. – Czy drut jest naelektryzowany? – zapytałem. – Tak. Czterysta pięćdziesiąt woltów. Szliśmy chwilę w milczeniu. – A więźniowie o tym wiedzą? – Owszem. Każdy po dostawieniu do obozu jest pouczany w krótkim wykładzie o wszystkich następstwach ewentualnej ucieczki. Na lewo rosło kilka drzew, które w głębi przechodziły w lasek, obejmujący wioskę jak gdyby ramieniem od lewej strony. Minęliśmy drzewa, zbliżając się do baraków. Najważniejszą dla mnie w tej chwili rzeczą było móc z więźniami rozmawiać. Pamiętałem, że gdy będąc swego czasu przy budowie drogowskazu przed obozem, zapytałem więźnia o drogę, nic mi nie odpowiedział, a strażnik objaśnił, że więźniom rozmawiać nie wolno. W samym obozie będzie zapewne to samo. Trzeba jednak było tak kwestię postawić wobec komendanta, jak gdyby rozmowa była czymś, co się samo przez się rozumie. Zdecydowałem się jednak dać temu wyraz po prostu przez fakt dokonany: rozpoczęcia z więźniem rozmowy. Uważałem, że lepiej narazić się na zakaz niż na odmowę. Stajemy przed jednym z małych domków, które wyciągają się w obie strony w długi rząd. Formują go swymi bocznymi ścianami, które są ślepe. Wejście i okna są po stronie długości, gdy my stoimy od strony szerokości. Dokoła nas pełno ludzi, a zdaje się, jak gdyby nie było nikogo. Ludzie bez stroju są – na niewielką nawet odległość – ludźmi bez twarzy. Ale z bardzo bliska… Rozmowa z nimi, której sam pragnąłem, nastręczała jednak wielką trudność. Jak ją ująć? Nie chciałem stawiać tych ludzi w sytuacji, w której musieliby kłamać, mówiąc o własnym losie, bądź mieliby pokusę powiedzenia prawdy, która by ten los mogła jeszcze pogorszyć. Należało więc wyłączyć wszelką okazję do oceniania przez więźniów ich własnej sytuacji. Kwestie w rodzaju: jak mu tu jest?, jak go żywią? itp. postanowiłem wyłączyć nie tylko z własnych pytań, ale w ogóle z rozmowy, do której mogły być wprowadzone przez towarzyszących mi przedstawicieli władzy bądź samych więźniów. Trzeba było dążyć do wytworzenia sobie obrazu w oparciu o dane jedynie obiektywne, niestwarzające możliwości dowolnej interpretacji. Jak długo? Za co? Kim jest z zawodu? Wchodzimy w najbliższą ulicę, wytkniętą przez dwa równoległe baraki. Wszystkie ulice mają tę samą szerokość, tak jak jednakie są baraki. Szary tynk kryje drzewo lub mur;

a budynek kryty jest blachą lub papą. Okna niewielkie, jak w wiejskiej chacie. Drzwi jednoskrzydłowe, jasno malowane lub pozostawione jeszcze w surowej barwie drzewa, z którego je snadź niedawno zrobiono. Przed domem stoją proste ławy, czasem parę krzeseł i długi stół. Ot, jakaś gospoda zajezdna na skromnym emigranckim szlaku. – Jak dawno pan tu jest? – Dwadzieścia trzy miesiące i osiem dni – odpowiedziano mi z matematyczną precyzją. Komendant zrobił krok naprzód, lecz nie odezwał się ani słowem. Przed nami za stołem stał wyprężony na baczność mężczyzna lat pięćdziesięciu kilku o cichym wejrzeniu, które zdawało się mówić, iż chciałby, aby go w ogóle nie było nigdzie. – Był pan skazany? – Nie. – Dlaczego pan tu jest? – Ja właściwie nie wiem. – Uśmiechnął się smutnie. – Po prostu zabrano mnie. – Ale za co? Więzień zawahał się. Komendant podszedł nieco bliżej i spojrzał nań badawczo. – W nakazie aresztowania pewno nie podano powodu – podsunąłem. – Nie podano. Ja sam dobrze nie wiem… – Nie wie pan? Doprawdy? – zdziwił się ironicznie komendant. – Krępuje się powiedzieć. Może pan mi to powie – zwróciłem się do komendanta. – Utrudniał działalność rządu. – W jaki sposób? – Destrukcyjną krytyką. – Cóż pan robił? – Zdawało mi się, że rząd postępuje nieopatrznie, że to nas może zrujnować, mówiłem to… – Na jakimś zgromadzeniu czy…? – Nie – wpadł mi w słowo – w restauracji do przyjaciół. – Widzę, że okazali się oni przyjaciółmi nie tylko pańskimi. Uśmiechnął się znowu smutnie i machnął ręką. – Kim pan jest z zawodu? – Urzędnikiem prywatnym. – Czy pan zwracał się do komendy obozu z prośbą o zwolnienie? Spojrzał na komendanta. – Może pan mówić – usłyszał. – Prosiłem o dwie rzeczy: żeby mi powiedziano, na jakiej zasadzie mnie tu trzymają, i żeby pozwolono mojej rodzinie przysyłać mi pieniądze. – I cóż? – Pieniądze pozwolono mi przysyłać i dostaję stale. Ale druga prośba nie została uwzględniona.

– Widzi pan – wtrącił komendant – to, co praktycznie ma dla więźnia znaczenie, to my chętnie dopuszczamy; ale cóż za sens miałaby jakaś dyskusja o zasadności uwięzienia go tutaj? Zatrzymanie tu kogokolwiek podyktowane jest tylko koniecznością państwową i nie ma o czym dyskutować. – A jak on się według panów sprawuje? Komendant zastanowił się. – Pan się nazywa? Padło nazwisko. Młody oficer towarzyszący nam podsunął się służbiście i kilka słów szepnął komendantowi. – Nieźle. Jest spokojny. – Czy pan prosił o zwolnienie? – zagadnął po chwili komendant. – Nie, panie komendancie. – Niech pan poprosi – zwróciłem się do więźnia – może są jakie szanse. Przecież panu nie uchybia prosić o zwolnienie. Przez twarz więźnia przeszedł jakiś jasny promień. – Może by tak wstać na chwilę – mruknął gniewnie młody oficer, gdyśmy przeszedłszy wzdłuż stojącego na baczność za stołem szeregu drelichowych postaci, mijali jakiegoś więźnia grzebiącego patykiem pod ławką, na której spokojnie siedział, zdając się nie widzieć nic dookoła. Na dźwięk tego przyciszonego skarcenia podniósł się, zdjął czapkę i stanął w pozycji na baczność. Zatrzymałem się. Podszedłem właśnie do niego. – Za co pan tu siedzi? Patrzyły na mnie oczy twarde, surowe, niemal karcące. – Za pracę polityczną. – Jaką? – Byłem członkiem i działaczem K P D . Inicjały te oznaczały niemiecką partię komunistyczną. – Dawno pan tu jest? – Dwadzieścia miesięcy i trzy dni. – Był pan skazany? – Nie. – Ile razy pan tu chorował? – Ani razu. Zdziwiłem się. Wyglądał bardzo nędznie. – Pan mieszka w tym baraku? – Nie, o trzy baraki dalej. Przyszedłem tu do mego dawnego towarzysza. – Towarzysza? Skąd? – Z partii – odrzekł bez wahania. – Gdzież on jest? – Pisze list do rodziny, a ja tu siadłem i czekam.

– Widzi pan – podchwycił komendant – oni mogą zupełnie swobodnie między sobą się komunikować. Weszliśmy do baraku. Nie zdążyłem się jeszcze rozejrzeć, gdy uderzył mi w uszy gardłowy głos wyrzucający z krtani w eksplozji krzyku całe nasilenie służbistości. Oczy moje poszły za tym głosem; w kącie, wysunięty nieco ku środkowi prężył się więzień wyrzucający z siebie meldunek wojskowy o stanie osobowym baraku. Dokoła w różnych miejscach, tak jak nasze niespodziewane wejście ich zaskoczyło i przykuło do ziemi, stało jeszcze kilku innych więźniów. Dlaczego ten właśnie składa raport? Może to nie więzień, lecz dozorca? Okazuje się, że jednak więzień, tak zwany kierownik baraku, czuwający nad porządkiem i za barak odpowiedzialny. – Czy więźniowie ich wybierają? – O, nie – uśmiechnął się uprzejmie komendant – w nowej Rzeszy nikt nie może być wybierany. – Myślałem, że może właśnie dla kontrastu z resztą ludności im zostawiacie, panowie, za karę demokrację… – Nie – odrzekł komendant. A po chwili dodał: – Nie chcemy być tak surowi.

„Wychowywanie” przez obóz

[…] Rozejrzałem się po izbie. Wypełniała ona połowę budynku. Żadnych ścian wewnętrznych nie było, toteż wewnątrz wydawał się barak jeszcze dłuższy niż od zewnątrz. Na środku długim szeregiem w dwa rzędy stały prycze do spania. Oba rzędy w dwie kondygnacje, tak że środkiem baraku biegło od podłogi aż do sufitu jak gdyby jedno szerokie rusztowanie. Prycze niezbyt szerokie, ale o dość miękkich siennikach, zasłanych jednako niebieskimi kocami ujętymi w czystą podpinkę. Posłanie zamykała biało powleczona poduszka. Przeszedłem się wzdłuż szeregu posłań. Między każdymi dwoma posłaniami stała szafka złożona z dwóch oddzielnie zamykanych części. U obu końców tej jak gdyby wewnętrznej budowli, składającej się z łóżek przedzielonych szafami, znajdował się stół, na którym leżał papier do pisania, gazety, stał kałamarz, obok leżało pióro. Nad stołem wisiała lampa. W ten sposób wszystko, co normalnie rozstawiamy swobodnie po pokoju, biorąc za podstawę ściany, tu było właśnie skupione na środku. Było to niewątpliwie celowe. Stosunkowo bowiem zwiększa pomieszczenie, a z drugiej strony – ułatwia kontrole. Ten sam układ widziałem potem we wszystkich barakach, których urządzenie było w ogóle bliźniaczo do tego podobne. Jedynym odróżnieniem poszczególnych sal była dekoracja ścian bocznych. Ściany bowiem w barakach przy tym systemie urządzenia były z reguły puste. Ścianę podłużną urozmaicały okna, dość gęsto rozmieszczone i skutkiem tego, mimo małego rozmiaru, dające dużo światła; ściany poprzeczne, będące jak gdyby szczytowymi, byłyby odpychająco nagie, gdyby właśnie nie ich dekoracja. Dekoracja tej izby przygniatała po prostu ją całą; przyciągała oko z każdego niemal jej kąta; był to właściwie w szablonie baraku jedyny przejaw indywidualności ludzkiej; więźniowie malowali ją sami. Indywidualności… Ale czy tych, którzy dekorację tę robili? Na ścianie wymalowany był na cały jej rozmiar mocną olejną farbą wielki portret Adolfa Hitlera. Ten, kto to malował, nie był pozbawiony pewnej zdolności. Dokoła głównej postaci rozmieszczono szereg figur mających symbolizować niemiec​ki świat pracy. W dziele tym wspomagali głównego twórcę liczni współpracownicy. Patrzyłem na obraz, potem na stojących dokoła więźniów, wreszcie na towarzyszących mi przedstawicieli władzy. – To była własna inicjatywa więźniów? – Tak; może się pan łatwo przekonać, porównywając dekorację tego budynku z innymi; są tam często zupełnie inne motywy. Więźniowie malują to, co chcą. – Należy stąd wnosić, iż ludzie, którzy zrobili to, co tu widzimy, są już zwolennikami nowego reżimu. – Na ogół tak… – Więc dlaczego tu pozostają?

– Chodzi o to, by ich wychowanie zostało zakończone. Niewątpliwie będziemy ich po trochu zwalniać. Prosiłem o wskazanie kogoś z tych, którzy obraz malowali. – Dlaczego panowie wybraliście Hitlera za temat swej pracy? Czy pan się uważa za narodowego socjalistę? – O, nie. Ale „Führer” jest czymś specjalnym. – Chwilę się zastanowił. – Nie jest to jedynie przywódca partii; jest to wielki Niemiec. – Za co pan tu siedzi? – Za należenie do partii komunistycznej. – Długo pan w niej pracował? – Około dziesięciu lat. Wyszliśmy na powietrze. Idziemy przez ulicę tego żałosnego osiedla. Wszędzie pełno więźniów; aż jasno od tego nieodmiennego drelichu. Zatrzymywałem się niemal co chwila. Z rozmów z więźniami konstruowałem sobie obraz ich dnia; to, co słyszałem od nich, potwierdziło następnie kierownictwo obozu. Wstaje się o 5.30. 5.45–6.30 śniadanie, 6.45 wymarsz do pracy. Praca jest w polu lub w lesie na terenie szerszego obozu (poza odrutowaniem). Trwa do godz. 11.00. 11.15– 12.00 obiad. 12.00–1.15 wolny czas. 1.15 wymarsz do pracy. Praca poobiednia trwa do 5.30. Potem kolacja. 7.30 – pierwszy gwizdek, znak, by się rozbierać. 8.00 – drugi gwizdek, znak, by zgasić światło. Kto po drugim gwizdku wyjdzie z baraku, będzie ukarany; jeśli wyjdzie więcej niż jeden i nie zatrzymają się – strzał w powietrze, potem „w łeb”. – Reżim, jak pan widzi, surowy, ale jest to konieczność, by tych ludzi naprawdę wychować tak, żeby nie byli politycznie dla narodu szkodliwi – objaśniono mnie. Większość tych, z którymi rozmawiałem, siedziała tu za pracę polityczną. Pracy tej nie należy rozumieć jednak zbyt szeroko. Nieraz było to po prostu dawne należenie do którejś z „marksistycznych” partii, ograniczone potem do pewnych sympatii czy koneksji raczej osobistych niż politycznych. Przygniatająca większość tych ludzi nie widziała nigdy wyroku sądowego. Siedzieli tu na ogół więcej niż po kilkanaście miesięcy. Nowych więźniów tej kategorii przywożono już niewielu; wszyscy, jacy byli, byli raczej z dość wczesnych transz. Asystujący mi z wielką uprzejmością w obozie wysoki urzędnik centrali partyjnej w Monachium tłumaczy to faktem, że marksizm wymiera. – Czy jednak wobec tego są oni jeszcze niebezpieczni? – Niebezpieczni jeszcze mogą być. Oczywiście politycznie nic nie zdziałają, ale mogą siać zamęt. A z drugiej strony, czyż można wypuszczać stąd człowieka, który jeszcze nie zmienił swego stosunku wobec reżimu będącego ostoją całego narodu, człowieka, który jeszcze nie został przez nas należycie wychowany politycznie? Czy byłoby to sprawiedliwe? I nawet dla nich samych – korzystne? Przecież w nowej Rzeszy, która, jak

pan na pewno sam stwierdził, przeniknęła całe życie niemieckie, sytuacja tych ludzi na wolności byłaby pożałowania godna. Na każdym kroku dawano by im odczuć ich obcość, może by nawet nie chciano ich tolerować jako tych, którzy przeszkadzają narodowi w jego dziele odrodzenia. A tu są bezpieczni. My sami odpowiadamy za ich życie i zdrowie. – Wobec kogo? – Wobec narodu.

Wszerz i wzdłuż obozu

Zbliżamy się do krańca szeregu podłużnych domków; otwiera się przede mną nieoczekiwany pejzażyk. Sosnowo-liściasty lasek, rozesłany u jego stóp kawał trawnika, przechodzącego po trochu w żółty piasek, obramiający czworokątny basen wypełniony wodą. Jestem nieco zdziwiony. – Jest to wyłącznie do użytku więźniów. Mają tu, jak pan widzi, wszystko, czego potrzeba człowiekowi, oprócz wolności… – Oprócz wolności… Zbliżyliśmy się do basenu. Kilkunastu ludzi kąpało się, kilkudziesięciu wygrzewało się na piasku. Wszyscy wyglądali jak Mulaci. Zdrowe ich ciała robiły wrażenie takie, jak gdyby tu spędzali czas rzeczywiście tylko w celu wychowawczym. Uwagę moją zwrócił jakiś gorliwie koło krzewów przydrożnych krzątający się staruszek. Wyraziłem zdziwienie, że są tu więźniowie w tak poważnym wieku. Byłem trochę zażenowany, gdy zawołano go z dość daleka do nas, a on przybiegł jak wytresowane zwierzątko. – Za co pan tu siedzi? Wymienił mi numer jakiegoś artykułu Kodeksu karnego. Aha, zainteresowałem się, ten więc siedzi na mocy wyroku sądowego. – Niech pan powie, co to jest. Staruszek zawahał się. – Obraza obyczajności – rzekł cicho. – Obyczajności? Pan? Opowiedział swe przestępstwo ze szczegółowością, która musiała budzić niesmak. Okazało się, że był ekshibicjonistą. Na basenie byli na ogół polityczni. Podszedłem do jednego z nich. Siedział dwa i pół lata. Był do rozwiązania partii socjaldemokratycznej kierownikiem zespołu partyjnego w fabryce. – Wygląda pan bardzo zdrowo. – No tak, dużo ruchu na powietrzu. Ja jestem przyzwyczajony do ciężkiej pracy fizycznej; takim jak ja ona może dobrze robić. I jestem zadowolony, że muszę pracować. – Dlaczego? Spojrzał przed siebie, gdzieś daleko, jak gdyby chciał przeniknąć jakąś zamgloną, odległą drogę. – Bo człowiek może zapomnieć… Przeszliśmy się wzdłuż basenu. Zapytałem, czy jest tu ktoś skazany sądownie. Komendant zwrócił pytający wzrok na swego adiutanta; ten zastanowił się chwilę. Rzucił nazwisko w stronę grupy więźniów. Jeden z nich podbiegł. – Pan był skazany przez sąd?

– Tak. – Za co? – Za agitację antypaństwową. – Na zamknięcie w obozie? – Nie, na więzienie. – Ale nie był pan w więzieniu? – Owszem, byłem. Odsiedziałem tam całe dwa lata, na jakie byłem skazany. Zwróciłem się do mych gospodarzy. – Więc on właściwie tu nie siedzi z mocy wyroku. – No tak, tu jest dla zabezpieczenia. Jest to przecież człowiek skutkiem swego skazania sądowego podejrzany. Dlatego go trzymamy. – Ale karę już odbył… – Tak, tam odbył karę, a tu jest dla poprawy, dla należytego wychowania… – Dawno pan tu jest? W oczach miał jakąś nawet tutaj wyjątkową beznadziejność. – Dwa lata. – Ma pan rodzinę? Jakże ona sobie radzi podczas tak długiej rozłąki? – Jestem rozwiedziony – powiedział półgłosem. – Był pan rozwiedziony, gdy pana uwięziono? – Nie, byłem wówczas żonaty; przyjechał kiedyś notariusz i oświadczył mi, że żona moja domaga się rozwodu. Żąda mojej zgody. – I dał pan? – Nie mogłem jej krępować. Cóż ja… – Sądzę, że pana niedługo wypuszczą – powiedziałem, by jakoś skierować jego myśli w jaśniejszą stronę. – Ten człowiek jest tak przybity, że chyba nic już panom nie zaszkodzi na wolności – mówiłem do komendanta i jego otoczenia, gdyśmy poszli dalej. – Czy prosił o zwolnienie? – Zdaje się, że nie. My jednak z urzędu rozważamy sprawę dalszego pozostawania w obozie każdego więźnia co trzy miesiące. Rozstrzyga na podstawie naszych raportów bawarska policja polityczna w Monachium. – Ona też decyduje o zamknięciu tutaj? – Tak. O zamknięciu i o wypuszczeniu zatem rozstrzyga policja polityczna, zarząd zaś obozu należy do SS , będącej swego rodzaju gwardią partyjną. Pytam o ilość więźniów i podział ich na grupy. Obecnie jest ich około dwóch tysięcy; dokładnie – mówi komendant – na dzień dzisiejszy, zdaje się, dwóch tysięcy trzech. Liczba ta zwiększyła się w stosunku do roku zeszłego, kiedy było około tysiąca ośmiuset. Z tych dwóch tysięcy jest około trzystu uwięzionych za wstręt do pracy, dwustu kilkudziesięciu żebraków i włóczęgów, czterdziestu dziewięciu przestępców kryminalnych, pięćdziesięciu siedmiu homoseksualistów, reszta – polityczni.

Żydzi w obozie

W odrębną kategorię wyłączeni są więźniowie Żydzi, których jest pięć​dziesięciu czterech. Są oni wyłączeni też w osobny oddział zajmujący jedną izbę. Gdyśmy tam weszli, było ich kilku. Banalny już krzyk raportu. Krótkie „Spocznij” ze strony komendy i kilka dialogów. Jacyś dwaj młodzi ludzie siedzą za próbę dostania się bez paszportu do Polski. Jestem nieco zdziwiony. Taki exodus byłby przecież z punktu widzenia reżimu pożądany. Żydów zatrzymuje się w Niemczech siłą? Zwraca moją uwagę jakiś więzień w binoklach, o surowo patrzących, inteligentnych oczach i skroni przyprószonej przedwczesną chyba siwizną. – Dawno pan tu jest? – Dwadzieścia trzy miesiące. – Kim pan jest z zawodu? – Byłem prokurentem firmy przemysłowej. – Pan jest obywatelem niemieckim? – Tak i byłem żołnierzem. – Gdzie pan służył? – Trzy i pół lat byłem na froncie zachodnim. Zwróciłem się ze zdziwieniem do komendanta: – Słyszałem, że Żydzi, którzy walczyli za Niemcy, są uznani za pełnoprawnych… – A co pan był politycznie? – rzucił komendant do więźnia. – Należałem do stronnictwa socjaldemokratycznego. – Aha – odwrócił się komendant do mnie – widzi pan. Więźniowie, którzy tu przebywali, mieli z reguły coś takiego „na sumieniu”. Poinformowano mnie, że ich skupienie razem nie jest oparte na wspólnej przyczynie zamknięcia tutaj, jak to jest z innymi więźniami, lecz tylko na ich pochodzeniu. W ten sposób zasada podziału na kategorie w tym wypadku została złamana. – Nie możemy dopuszczać do zarażenia naszych rodaków zgniłymi pierwiastkami. I w obozie musi być od nich izolacja – tłumaczą mi oficerowie SS .

Recydywiści

Przechodząc ulicą, widzę więźniów mających na piersiach dwa żółte koła. Odcina się to od normalnego ceglastego pasa z przodu i z tyłu, jaki mieli wszyscy, których widziałem dotychczas. Żółci to przestępcy kryminalni. Siedzą tu z reguły wskutek wielokrotnego skazania przez sądy po odsiedzeniu kary więzienia. Jest to więc jak gdyby w części zakład dla niepoprawnych. Obóz ma ich nauczyć innego życia. W znacznej części są to przestępcy, którzy skazani byli za zniewolenie nieletnich. Tych trzyma się ze względu na ich niebezpieczeństwo dla otoczenia. A jakże jest z recydywą w stosunku do samego obozu? Jest stu pięćdziesięciu trzech takich, którzy są tu już co najmniej po raz drugi (niektórzy po raz trzeci). Jednego z nich widziałem w gabinecie dentystycznym, który prowadził jako lekarz dentysta z zawodu. Na krześle siedział jakiś inny więzień. – Za co pana zamknięto po raz drugi? – Za to, że mówiłem, jak jest w obozie. Przedstawiłem sytuację, oczywiście w sposób złośliwy – dodał szybko. – Gdzie pan to mówił? – Znajomym. – Widzi pan – rzekł jeden z oficerów – zawiedliśmy się; byliśmy za liberalni, wypuszczając go przedwcześnie. – Czy powrotni więźniowie mieszkają razem z innymi? – Nie, oddzielnie i nie komunikują się z nimi, są to ludzie, którzy specjalnie zawiedli nasze zaufanie, wymagają szczególnej uwagi i czujności. – A czy dużo jest wypadków ucieczki? – Nie ma zupełnie. – To znaczy, że nikomu się nie udało… Ale czy dużo jest prób? – Nie. Nie ma wcale; człowiek, który by usiłował stąd uciec – roześmiał się oficer – musiałby być wariatem. Zwyczajnym wariatem.

W szpitalu

Wędrówka nasza miała się ku końcowi. Prosiłem o pokazanie mi szpitala. Jeden z baraków przeznaczony był na ten cel. Weszliśmy. Wionęła woń jodoformu i spirytusu. Przez barak, szerszy nieco niż inne, biegł korytarz; po obu stronach były pokoje dla zakaźnych, z zakaźnych był tylko jeden chory, na różę; na końcu wspólna izba dla reszty chorych. Weszliśmy do tej izby. Leżało w niej czterech więźniów. Najpoważniejszą dolegliwość miał jakiś biedak chory na oczy. – Kiedy pan zachorował? – Podczas wojny. Dostałem na froncie zapalenia oczu. Trapi mnie ono prawie chronicznie. – Za co pan tu siedzi? – Za wyśmiewanie reżimu – odrzekł cicho. – Cóż pan mówił? Chory zawahał się. – Niech pan mówi, przecież my i tak wiemy – mruknął komendant z jakąś dziwną u niego rezygnacją. – Mówiłem o Führerze… – Co? – Że nie jest artystą malarzem… – To jest obraza? – Że jest malarzem, ale nie artystą… Naokoło zapanowała przejmująca cisza. Czuło się, że każdy z obecnych – i więźniowie, i oficerowie, i sanitariusze woleliby nie być nawet obecni przy tej rozmowie. – Czyż to może być obraza – powtórzyłem. – W ustach tego nieszczęśliwca? W izbie panowało ciężkie milczenie.

„Korytarz” polski w obozie

Dokoła nas stanęli towarzyszący nam oficerowie SS i urzędnicy. Były premier Jasper[110] siadł na ławce bokiem w moją stronę, tak iż siedział jak gdyby naprzeciwko mnie. Widać było, że jest nieco skrępowany swą pozycją siedzącą, jaką wobec władzy obozowej zajmował pewno po raz pierwszy od chwili, gdy się tu – przed trzema laty – dostał. – Wie pan, co się dzieje na świecie, w polityce? – Tak, dostaję gazety. – Ocenzurowane w obozie? – Nie. – Czy i zagraniczne? – Nie, tylko wychodzące w Rzeszy. – Pan wie, panie doktorze, o porozumieniu polsko-niemieckim? Zbyt interesujące było dla mnie, jak na ten fakt reaguje wybitny Niemiec, wybitny właśnie politycznie, a zupełnie izolowany od bieżącej polityki i niezależny od jej kombinatoryki, abym mógł nie sprowadzić rozmowy z bezpośrednio najbardziej narzucającego się przez teren tematu obozu na to dla mnie politycznie najbliższe zagadnienie. – Tak, wiem o tym porozumieniu; wiadomość o nim przyjąłem z dużym zdziwieniem. Wydawało się rzeczą prawie niemożliwą. Nikt o tym w każdym razie przedtem nie myślał, chyba jacyś marzyciele. – A jaki jest pana stosunek do samej sprawy? Jasper zastanowił się chwilę. – Skoro Führer tę rzecz zdecydował, idziemy za nim, uważając to za pożyteczne. Ta nieco może uderzająca głęboką lojalnością forma oświadczenia pokrywała jednak w treści raczej rezerwę. Brałem wszakże rzecz tak, jak była powiedziana. – Dla pana jako socjalisty ta decyzja Führera była zapewne szczególnie sympatyczna, gdyż byli panowie zawsze zasadniczo zwolennikami porozumienia narodów… – No tak, ale nie zawsze zasady dawały się przeprowadzić… – Wierzy pan, panie doktorze, w trwałość tego porozumienia? – To zależy od dobrej woli. – Czyjej? – No, myślę, że przede wszystkim panów. Jasper nieco się wyprostował; temat polityczny przywrócił mu jak gdyby poczucie politycznego władztwa. W głosie jego można było dosłuchać się jakiegoś echa oficjalnej deklaratywności. – Na czymże ma polegać nasza dobra wola, skoro niczego nie pragniemy i nie pragnęliśmy od Niemiec?

– Na tym, byście szli Niemcom na rękę, rozumiejąc, że dobry stosunek z Rzeszą jest rzeczą nader cenną dla Polski. – Niemcy po wielokroć występowały dawniej z pretensjami w stosunku do naszych ziem. Pretensje te są nie tylko nie do przyjęcia, ale w ogóle nie do dyskusji; żaden Polak nie będzie ich nawet rozważał. Warunek rzeczywistego porozumienia polsko-niemieckiego to całkowite wyrzeczenie się wszelkich pretensji terytorialnych. Czy pan sądzi, panie doktorze, że takie wyrzeczenie się w Niemczech będzie respektowane? Przywódca socjalistów niemieckich nie kazał mi czekać na odpowiedź zbyt długo; można się było domyślić, że to najdonioślejsze dla stosunku polsko-niemieckiego zagadnienie rozważył już gruntownie: – Ja sądzę, że uda się osiągnąć jednak jakiś kompromis… Że Polska zrozumie wielkie interesy niemieckie w korytarzu polskim, których Niemcy nie mogą się wyrzekać, tak jak z drugiej strony Niemcy zapewnią Polsce w tej czy innej formie, trudno o szczegółach mówić, swobodny dostęp do Bałtyku… Chodzi przecież o sprawy gospodarcze… – dorzucił, jakby chcąc rozproszyć jakąś chmurę, którą widocznie dostrzegł teraz między nami. Zaległo milczenie. Nie odpowiedziałem już na to nic. Nagle piersią mego rozmówcy wstrząsnął kaszel. Przysłonił usta dłonią; białka nabiegły nieco krwią. – Może pan doktór słaby? Może należałoby się położyć? – Och, nie, to przejdzie. – Jasper, jeśli jesteście chorzy, to zaraz zgłoście się do lekarza – rzekł komendant. Były premier wstał i podziękował, oświadczając, że to drobnostka. – Nie chorował pan tutaj? – podjąłem ten nowy temat. – Na ogół fizycznie czuję się nieźle. Gorzej jest z psychiką… – No tak, to siedzenie w zamknięciu musi być bardzo ciężkie; zwłaszcza dla pana, człowieka walki – powiedziałem doń, zwracając się jednak raczej do komendanta niż do niego. Były premier patrzył w ziemię; jego głębokie oczy zupełnie zgasły. Podniósł je po chwili na komendanta w jakimś pytaniu, na które nikt nigdy nie odpowie. – No, nie jest tu wam przecież najgorzej, Jasper – rzucił ten zagajająco. – Ależ oczywiście, jest mi… – szybko podjął nagabnięty, ale przerwałem mu w pół zdania: – Wiem, wiem, nie trzeba mnie objaśniać, przecież sam widzę. Po to wszak – dodałem w uśmiechu, który miał łagodzić nieco ostrość przeciętej deklaracji – tutaj przybyłem. Ale – ciągnąłem po chwili – nie będą panowie twierdzili, że ktoś, kto tu siedzi trzy lata, a przedtem osiem lat rządził tysiącami ludzi, może nie czuć się przybity. – No pewno – rzekł komendant. – Wcale nie chcemy tego ukrywać. Ale lepiej mu tu niż w więzieniu. – Nie chodzi o to – rzekł Jasper po chwili – kim byłem przedtem. Zdążyłem o tym

zapomnieć. Ale najgorsze dla człowieka jest to, że zupełnie nie wie, jak długo to jeszcze potrwa; może się to skończy za tydzień, a może za nowe trzy lata. W więzieniu wiem doskonale, że mam jeszcze tyle i tyle przed sobą; dni tam obliczane to dni, które zbliżają do wolności. A tu to tylko rachunek tego, co się dotychczas odcierpiało… – No, to właśnie jest główna przewaga obozu nad więzieniem – zawołał komendant. – Tam musicie siedzieć, dopóki nie odsiedzicie, a tu możecie być zwolnieni w każdej chwili, choćby jutro… – To właśnie najbardziej denerwujące; ta niepewność… – To nie jest niepewność; zależycie od siebie samych, jeśli będziecie się dobrze sprawować, będziecie natychmiast zwolnieni. To jest wielka wyższość obozu – dowodził komendant, zwracając się w moją stronę – że tu się u nas nie formalizuje, obozem nie rządzi biurokracja, rządzi partia, dzięki temu możemy indywidualizować, możemy to wszystko prowadzić z pewną elastycznością. Bo przecież tu u nas nie chodzi o karę, lecz o wychowanie. Patrzyłem na siedzącego blisko na ławce pochylonego człowieka, który miał za sobą przeszło trzydzieści lat pracy politycznej; pracy obcej mi, a bodajże wrogiej; i ogarnęła mnie jakaś najchłodniej obiektywna beznadziejność, gdym idąc mechanicznie z biegiem słyszanych słów, pomyślał, czy jego tu też wychowują… Rozmowa trwała dłużej, niż mogłem przypuszczać. Przedstawiciele władz nie krępowali mnie. Bałem się jednak, że dla głównego jej uczestnika mogła być trochę już męcząca. Może ją odczuwał jak drapanie rany. Wstałem. – Dziękuję panu uprzejmie, panie doktorze, za pogawędkę. I niech mi pan ją wybaczy. Ale pan pewno rozumie, że musiałem z panem mówić. – Ach, było mi miło widzieć pana; widzieć kogoś obcego… Uścisnąłem mu rękę. Ruszyliśmy w stronę odrutowanej bramy. Jasper stał jeszcze dłuższą chwilę, patrząc w naszą stronę. Gdy obejrzawszy się, spostrzeg​łem go, ukłoniłem się raz jeszcze z oddali; kiwnął przyjaźnie głową, a potem pochylił się jeszcze głębiej niż przedtem i ruszył w stronę baraku. Szliśmy dłuższy czas w milczeniu. Gdyśmy już wyszli poza obręb odrutowania, pod budynkiem dowództwa obozu towarzyszący nam urzędnik centrali partyjnej z Monachium odezwał się uprzedzająco: – Zdaje się, że pan nie był zadowolony z tego, co on mówił o stosunku do Polski?… – Trudno, żebym był zadowolony, gdy ktoś mówi o oddaniu innemu państwu części ziemi polskiej, ale nie mogę mieć do niego pretensji, że tak myśli; nie można przecież nikogo zmuszać do miłości dla nas. My zresztą w taką miłość pod przymusem nie wierzymy… – Chcę właśnie uspokoić pańskie obawy; to jest pogląd zupełnie odosobniony, tak mogą myśleć tylko ludzie oderwani od życia, ludzie izolowani tutaj; tak nie myślą już dziś ludzie w Niemczech. Ludzie stanowiący już nowe Niemcy, idący za Führerem myślą inaczej. Ale sam pan widzi, jak myśleli socjaliści. Jaki był ich stosunek do Polski. – Tak – powiedziałem po chwili. – Ale z drugiej strony, jeśli człowiek w tak krańcowej opresji jak on tutaj zachowuje tego rodzaju stosunek do najdonioślejszego zagadnienia

w porozumieniu polsko-niemieckim, to czyż nie można w tym widzieć po prostu objawu głębokiej, naturalnej jak gdyby siły takich właśnie poglądów w Niemczech? Rozmówca mój zaprzeczył energicznie.

Jak ich żywią?

Zjawienie się moje w obozie koncentracyjnym było oczywiście dla mieszkańców jego rzeczą niezbyt zwyczajną; dla mnie zaś w stworzeniu sobie obrazu życia obozowego najważniejsze było uchwycenie go właśnie w najbardziej zwyczajnej codzienności. Przecięcie tendencji wynikających z tych dwóch nastawień dawało mi skutek, jakiego pragnąłem; ułatwiało tworzenie pewnego wrażenia syntetycznego, którego zgodność z rzeczywistością gwarantowało oparcie go na suchej ankietowości. Tak było z ludźmi. Ale ludzie to jeszcze w obozie nie wszystko. Widzieliśmy człowieka wplecionego w żelazną sieć terminów, które więziły cały jego dzień; miarkowaliśmy, jak się w długim nieraz łańcuchu tych dni czuł; i słyszeliśmy, co go w owe terminy wtrąciło. Przez badanie ludzi tam, gdzie swój żywot obozowy pędzili, zyskiwałem obraz terenu, na jaki byli skazani. Pragnąłem poznać jednak i to, co leżąc poza doświadczeniem tego przekroju życia więźniów, jaki mogłem zrobić wśród nich, oddziaływa przecież stale na ich egzystencję. W szczególności chciałem zbadać kwestię pożywienia. Zagadnienie okazało się szersze, niżby można przypuszczać. Na życzenie moje odpowiedziano gotowością jak najszerszego wprowadzenia w organizację zaprowiantowania więźniów. – Przede wszystkim placówka w samym areszcie. (Tak nazywają tam ową część odrutowaną, która obejmuje baraki, stanowiąc właściwe miejsce izolacji). – Cóż to za placówka? – Kantyna – odpowiedziano mi z pewną dumą. Jeden z domków wśród baraków przeznaczony był na ową instytucję. Nieodznaczająca się niczym na zewnątrz, na kilka kroków jednak nęciła już ciep​łym zapachem chleba i gorzką wonią palonej kawy. Gdy wszedłem, poczułem się jak w niewielkim sklepie spożywczym na małej prowincji niemieckiej, łączącym ze sprzedażą pewne urządzenia umożliwiające konsumpcję na miejscu. Było może tylko jeszcze czyściej niż w przeciętnym niemieckim sklepiku. Ale też w żadnym sklepiku nie rozdzierał mi uszu w chwili wejścia krzyk gwałtownego meldunku. Trzy jakieś postaci w białych fartuchach i dwaj „klienci” stanęli jak wryci, a jedna z białych figur wywrzaskiwała to właśnie, że jest ich trzy, a wszystkie oczywiście meldują się posłusznie. – Czy wszystko, co tu jest, jest dla więźniów? – Oczywiście. Przede wszystkim dla nich. Izba podzielona jest na dwie części jasnym, drewnianym kontuarem, za którym widać wielką maszynę do kawy, dużą baterię butelek z mlekiem, szerokie stoły, na których maszyny do krajania chleba, niewielką kuchnię z wielkim imbrykiem, pod ścianami wysokie, pod sufit pnące się półki z kolonialnym towarem. – Może pan mi da jedną ze stojących tam butelek – poprosiłem. Biały fartuch schylił się po butelkę, a w chwilę potem napełniał mi szklankę. Świeże

mleko pieniło się lekko. Było doskonałe. – Panowie się nie napiją? – zapytałem mych towarzyszy. – O nie, my wolimy piwo… – A tu piwa nie ma? – Nie, alkoholu żadnego. Wypiłem do końca mą półlitrową butelkę. – Co płacę? – Dziesięć fenigów. Kierownik kantyny podsunął mi cennik. Inne ceny na tym samym mniej więcej niskim poziomie. Filiżanka na przykład białej kawy z cukrem – pięć fenigów. Komendant prosi, bym i tego spróbował. Kawa nie jest gorsza niż w przeciętnej knajpie monachijskiej. Biorę do tego za dziesięć fenigów wielki kawał keksu, który znów nie jest gorszy niż w przeciętnej cukierni warszawskiej. Pytam o papierosy. Są wszystkie średnie i tańsze gatunki. – No dobrze, kupić tu można prawie wszystko, co ma normalny sklep ​spożywczy, ale jak jest z płaceniem przez więźniów? Czyż mają na to pieniądze? – Każdy z nich może je mieć, o ile mu przyślą z domu. – A ile można przysyłać? – Bez ograniczeń. Otrzymują zaś po piętnaście marek. – Na jak długo? – Jednorazowo, ale mogą otrzymywać nawet kilka razy dziennie. – Dlaczego więc tylko po piętnaście marek? – Chodzi nam o to, by nigdy nie miał przy sobie więcej niż piętnaście marek. Kierujemy się tu – rzekł komendant po chwili – tym, by nie było jakiejś pokusy, jeśli chodzi o innych więźniów… Zwróciłem się do jednego z usługujących: – Pan jest funkcjonariuszem obozu… – Nie – padła odpowiedź – jestem więźniem. Zdziwiłem się. – Służba jest tu złożona z samych więźniów – wyjaśnił komendant. – Chodzi o to, żeby więźniowie mieli do niej zaufanie… Żeby nie mieli obaw co do jakości towarów… Mówił to już poza kantyną. Była akurat pora obiadu. Prosiłem, by mi wolno było spróbować tego jedzenia, które nie było swego rodzaju luksusem jak w kantynie, lecz chlebem codziennym więźnia. Owego chleba dostawał więzień co dzień pięćset gramów przy śniadaniu. Przy obiedzie wielu miało jeszcze więcej niż połowę tej racji. Starannie przynosili ów chleb do stołu pod pachą, strzegąc go jak skarbu. Jedyna ich tam własność… Na obiad była zupa (taka jak inne tutejsze); kartofle, było ich dużo, na jakimś bliżej nieznanym mi tłuszczu; potem mięso: coś w rodzaju kotletów z kiełbasy. Zupa nie była zła, kartofle gorsze, trochę słodkie, mięso – na pierwszy raz zupełnie niezłe. Gdybym to miał jeść co drugi dzień, może byłoby gorzej… Ale co prawda nie powinienem smaku tych

potraw mierzyć swoim polskim podniebieniem. Oglądałem potem kuchnię. Czysta wzorowo, robiła rozmiarem wrażenie niemal hali fabrycznej. Gotowano tam na trzy tysiące ludzi. – Jakże jest z rozkładem pożywienia? Pokazano mi jadłospis na tydzień. Jedzenie trzy razy dziennie. Śniadanie: owe pięćset gramów chleba i „herbata”. Tak nazywa się tu napój naparzany z liści jeżyny. Ale to się tu pija i na wolności. Obiad mniej więcej jak ten, którego próbowałem. Kolacja: taż „herbata”, chleb, kiełbasa lub ser. Mięso jest albo na obiad, albo na kolację; tak, aby było co dzień. Gospodarka obozu jest wielką machiną. Poinformowano mnie, że tendencją dowództwa jest zaspokajanie maksimum potrzeb przez sam obóz. Taniej kosztuje i ułatwia misję wychowania. Stąd warsztaty różnego rodzaju, stąd i produkcja żywności we własnym zarządzie. Wszędzie pracują pod kierunkiem fachowców z SS fachowcy więźniowie. Ci są żywnościowo nieco uprzywilejowani. Dostają prócz trzech normalnych jeszcze dwa posiłki: drugie śniadanie i podwieczorek. Składa się jedno i drugie z stu dwudziestu pięciu gramów chleba, herbaty i kiełbasy. Pracujący więc warsztatowo dostaje dziennie siedemset pięćdziesiąt gramów chleba, cztery razy „herbatę” i dwa razy mięso (zwykle wędlinę). – Ale przecież inni też pracują. – Tak, ale niefachowo. I praca jest lżejsza, na powietrzu.

Przyszłość obozu

[…] Gospodarstwo obozowe stale się rozszerza. Dziś już obóz na przykład całkowicie przerabia sam mąkę potrzebną do jego użytku. Pokazywano mi z zadowoleniem ten wielki warsztat piekarski, z jakiego wychodzi chleb dla obozu. Obszerne jak balia, półkuliste dzieże z białego metalu, obracane mechanicznie dookoła zanurzonych w nich wielkich aluminiowych łap, zakończonych trzema długimi palcami, które w również mechanicznie wywoływanym ruchu, krzyżującym się z ruchem dzieży – mieszą ciasto. Długie suwaki, zakończone formą bochenka, wpychają ciasto do pieców. Obszerne rusztowania ciągnące się od podłogi do sufitu wypełniają się potem schnącymi bochenkami. Chleb ten, jak gdyby nasz sitkowy (osiemdziesiąt pięć procent mąki żytniej i piętnaście procent otrąb), daje też w smaku cały efekt owej precyzji, z jaką jest robiony. Towarzysz mój mieszkający w Monachium prosi o jeden bochenek. Na wolności takiego chleba nie można łatwo dostać. Ale w obozie nie można dostać innego; gdyby nie to… byłby niezwykle smaczny. Nasz towarzysz z Monachium jest chlebem zachwycony. Powstaje dziwaczny paradoks: chleb można dostać w obozie lepszy niż na wolności; temu zjawisku winienem krótkie objaśnienie, które nie pochodzi od władz obozowych. Otóż całość dystrybucji artykułów żywnościowych leży dziś w Niemczech w ręku władzy. W tej władzy na pierwszym miejscu postawione jest wojsko. Rozdziela ona żywność wedle pewnej tabeli hierarchii. Więc najpierw właśnie wojsko, potem szpitale, instytucje dobroczynne, organizacje partyjne, organizacje innego typu, ludność. Obóz jest w zarządzie gwardii partyjnej. A w obozie ten sam chleb jest dla więźniów, co i dla czuwających nad nimi członków SS . Stąd pewnego rodzaju „przywilej” uwięzionych wobec ludzi wolnych. Osobliwa jest czasem rzeczywistość krajów obozowych. Na granicy między krajem a obozem wyrasta na bramie szerokie obudowanie. Widziałem tę bramę dwa razy w ciągu kilku miesięcy. Z budki szyldwacha rozrosła się owa placówka graniczna do rozmiarów całego odwachu. Wyrósł niemal z podziemi. A wieża z kulomiotami, czuwająca nad cichą wioską więźniów, też z drewnianej altany przehartowała się w beton. A nawet drewniany drogowskaz, który był na drodze wiodącej do obozu pierwszym znakiem jego życia (życia?) – skamieniał w pomnik. Więc obóz się utrwala. Może nieprędko stanie się częścią historii, choć jest już historyczny. Może długo jeszcze będzie rzeczywistością. A słowa te – jedynym pisanym owej rzeczywistości śladem. Zbliżamy się do szeroko omurowanej, rozłożystej ostatniej bramy. Dziękuję swoim Wergiliuszom za oprowadzanie. Za ich uprzejmość i za naukę, jaką mogę wywieźć; przypuszczam, że nie wiedzą nawet, czym ona jest. Żegnamy się. Rozlega się na kilka młodych głosów „Heil Hitler!”. Niezbyt zgodnie z mymi przewidywaniami, ale zgodnie ze zwyczajem odpowiadam „ Wiedersehn!”[111].

Siadłem do auta. Motor szybko wziął się do swej gorącej roboty; maszyna ruszyła; niosła mnie na miękkich poduszkach przez zalaną wieczornym słońcem drogę. Dokoła był szeroki świat. Kontrastem swym chwycił mnie w siebie tak mocno, żem zatracił zupełnie rozumienie poprzedniej rzeczywistości. Zdawało mi się, żem się obudził z najdziwniejszego snu. Że tego wszystkiego nie było. Że ta mała wioska pełna jednakowych ludzi, która tam gdzieś za mną została, to tylko twór wyobraźni. Że to jakaś niemożliwość. „Kurier Warszawski”, 17.09.1936, 18.09.1936, 20.09.1936, 22.09.1936, 9.11.1936, 15.11.1936, 22.11.1936

1937 Józef Kisielewski (1905–1966)

Nie możesz wiedzieć „mniej więcej”

Podczas okupacji każdy, u kogo znaleziono egzemplarz książki Kisielewskiego Ziemia gromadzi prochy, był narażony na wywózkę do obozu koncentracyjnego. Ta gruba książka wydana była bardzo efektownie – zawierała sporo zdjęć, rysunków, kolaży i map. Może dlatego już na frontyspisie dużymi literami wyliczono tych, którzy „nad ozdobieniem pracowali”. Wszyscy oni trafili na listę ściganych przez gestapo. Znaleźli się na niej także naukowcy, którym autor we wstępie dziękował za konsultacje. „I ja też doświadczyłem tego losu” – napisał w 1990 roku profesor Gerard Labuda, historyk, rektor Uniwersytetu imienia Adama Mickiewicza i wiceprezes Polskiej Akademii Nauk, który jako student w 1938 roku pomagał reporterowi w zbieraniu materiałów. Kiedy pierwszy raz wziąłem dzieło Kisielewskiego do ręki, otworzyło mi się na rysunku, który od razu wprowadza czytelnika w temat. Nad linią bałtyckiego wybrzeża dwie silne dłonie unoszą dwa półmiecze, półkosy. Obok nich ręcznie wykaligrafowane: Morskie granice Rzeczpospolitej: Za Krzywoustego (XII w.) – 400 km. Za Zygmunta Augusta (XVI w.) – 1100 km. A dziś – 72 km. Reporter Kisielewski przejechał przez Niemcy na trasie Frankfurt (Słubice) – Hamburg – Szczecin – Gdańsk. Podróż odbył samochodem z żoną i pasierbicą. Planował napisać książkę o Niemczech roku 1938. Gospodarze przyjmowali rodzinę Kisielewskich gościnnie, jednak co jakiś czas zdarzały się nietakty, działały stereotypy, padały aluzje. Problem zrodził się dopiero z ilości tych drobnych ukłuć – pisze autor. – Pewnego dnia stało się jasne, że wjeżdżając w granice Niemiec, wkracza się w sam środek sprawy, nad której wydęciem pracują tam setki mózgów, płuc i rąk, a która jest zwrócona przeciw Słowiańszczyźnie. Jestem jeszcze i dziś pewien, że nikt ze spotykanych w Niemczech ludzi nie miał intencji uczynienia mi przykrości osobiście, a przecież urażano tam Polaka na każdym kroku. Przypomniano niższość rasową, drugorzędność historyczną, nieprzerwaną zależność od ducha i kultury niemieckiej. Stwierdzano, że wszystko, czego się Polska dopracowała w historii – zawdzięcza pomocy niemieckiej. Od pewnej chwili – przy zbliżaniu się do morza – poczęto zarzucać bandytyzm i łupiestwo. „Nie wolno już dziś tego ukrywać – powiedział mi pewien wykształcony Niemiec – że w jednym z okresów historii nieokrzesane bandy słowiańskie napadły na dobrze zagospodarowane i cywilizowane plemiona Germanów siedzące nad Łabą i Odrą i że je wyniszczyły do szczętu, cywilizację tych stron cofając o kilka stuleci”. Kisielewski na własnej skórze poczuł Drang nach Osten. I tak pierwotny plan książki rozleciał się w strzępy. Dzięki temu Ziemia gromadzi prochy to jeden z najciekawszych, najważniejszych i najbardziej kompetentnie przygotowanych projektów w historii polskiego dziennikarstwa. Podróż po Niemczech to tylko jedna warstwa tej książki (i tę pokazujemy, ponieważ w niej posługuje się autor czystym reportażem). Reporterska narracja odgrywa w niej jednak rolę – jak nazwał to profesor Labuda – przerywnika lub barwnie nakreślonego tła. Druga warstwa to eseje historyczne, w których autor wykorzystuje dziesiątki polskich i niemieckich publikacji z dziedziny archeologii, antropologii, lingwistyki i geografii. Wszystko po to, by udowodnić, że ziemie użytkowane przez Niemców były najpierw ziemiami słowiańskimi, a potem polskimi. Niestety, jak tłumaczy autor, już od wczesnej epoki brązu uderzały w nas co i raz od Zachodu ludy koczownicze ze Skandynawii i tym samym szlakiem szedł potem przez całe wieki napór niemiecki. Na Ziemiach tych – pisze w jednym z wyróżnionych graficznie wniosków – siedzimy z górą… cztery tysiące lat. Wyrośliśmy z kultury rolniczej, która przede wszystkim tworzy cywilizację, a nie z włóczęgi.

Dzięki uporowi i warsztatowi Kisielewskiego reportaż z podróży przeradza się najpierw w opowieść o plemionach słowiańskich, a potem w rozprawę o wielowiekowych stosunkach polsko-niemieckich. O swojej determinacji sam reporter opowiada tak: W trakcie pisania tej książki stawano za moimi plecami i pytano ze zniecierpliwieniem: – Po cóż ci to? – Co? – No ta prehistoria. Pomyśl, kto ci tak przeładowaną książkę przeczyta. A poza tym to olbrzymi materiał. Czy ty zdołasz to opanować? – Spróbuję. A co do książki, że będzie mniej strawna, trudno, przeczyta ją mniej ludzi albo będą opuszczali trudniejsze rozdziały. Musicie zrozumieć, że temat tej książki wciąga i zagarnia. Ja nie mogę wiedzieć „mniej więcej”, ja muszę wiedzieć na pewno. Opowiadałem, cośmy słyszeli w Hamburgu, co mówił później pan Sasse. Czułem od razu, że w tych wywodach jest wiele rzeczy mylnych i naciągniętych, ale jak to wykazać? Przeciwstawić się prostym „nieprawda”? Być może znaczenie w wybitnym przygotowaniu merytorycznym Kisielewskiego miał też jego dom rodzinny. Był synem adwokata i nauczycielki, a w obu tych zawodach używa się rzeczowych argumentów. Kisielewski nie zakończył pracy nad książką po jej wydrukowaniu. Pisał nowe teksty i zamieszczał je w poznańskim piśmie „Tęcza”, którego redakcję przejął siedem lat wcześniej, w 1931 roku, po opuszczeniu jej przez ​Emila Zegadłowicza. Przekształcił pismo w czołowy periodyk katolicko-literacki Wielko​polski. Oprócz tego publikował w narodowo-nacjonalistycznym „Prosto z mostu”. Dzięki jego książce i późniejszym tekstom po raz pierwszy – jak uważał profesor Gerard Labuda – pojawiła się w polskiej literaturze i publicystyce tak wyraźna idea odzyskania „polskiego Zachodu”. Słowiańskie przedpole ​Kisielewski znalazł aż pod rogatkami Hamburga. Wszystko to szalenie rozsierdziło Niemców. Apoplektyczne fantazje polskie, Polityczna histeria w Polsce – o czym fantazjują pozbawieni rozumu pisarczykowie, Rekordowy atak polskiej manii wielkości, Warszawa coraz bardziej idiocieje – to tytuły tylko niektórych artykułów powstałych w reakcji na materiały Kisielewskiego. Jeden z niemieckich publicystów obdarzył go tytułem „Lugenritter” – rycerz kłamstwa. W pierwszych dniach września 1939 roku Józef Kisielewski opuścił Poznań. Przedostał się do Rumunii, potem do Londynu, gdzie zaczął pracę w rządzie emigracyjnym, potem – w sekcji polskiej radia BBC . Po wojnie pozostał na emigracji. W 1949 roku objął kierownictwo Katolickiego Ośrodka Wydawniczego „Veritas”. Redagował kilka emigracyjnych pism, ale wszystkie upadały z braku funduszy. Druga wojna światowa przyniosła książce Ziemia gromadzi prochy jeszcze większą popularność. Jej skrócona wersja wyszła w podziemnym polskim wydawnictwie w 1943 roku i była jedną z najważniejszych lektur na tajnych kompletach. Na emigracji w samym tylko 1941 roku ukazała się trzy razy w trzech miastach: Londynie, Edynburgu i Glasgow. Kiedy Józef Kisielewski zmarł w Bandon w Irlandii, jego śmierć nie została upamiętniona w kraju żadnym wspomnieniem. Mimo że Ziemia gromadzi prochy zawiera hasło, które potem często rozbrzmiewało w PR Lowskiej propagandzie na temat Ziem Zachodnich: „Na ziemiach tych byliśmy, jesteśmy, będziemy”.

Ziemia gromadzi prochy

W czasie podróży zdarzają się chwile, z którymi nie wiadomo, co począć. Pada deszcz. Wieczór wlecze się długo. Współczesny film niemiecki nie ciągnie, a teatry jeszcze nie rozpoczęły sezonu jesiennego. Trzeba w jakiś sposób zabić nudę hotelowego wieczoru. Wtenczas rodzą się pomysły. Krystyna proponuje Rożkowi, żeby zainicjować statystykę: Które słowa słyszy się najczęściej w dzisiejszych Niemczech? Przy pomocy ołówka i kresek w notesie zebrał się po jakimś czasie bogaty plon. Zebrawszy go, podsumowujemy rubryki słów najczęściej używanych i zaczynają się zawody. Pierwsze miejsce uzyskało zawołanie „Heil Hitler”. Ten zwrot powtarza się w Niemczech najczęściej. Wypełnia znaczną część ludzkich rozmów. Zjawia się wszędzie, w każdej okoliczności życia codziennego, dla cudzoziemca najbardziej nieoczekiwanej. W szczecińskiej restauracji, w miejscu, którego pożyteczna nazwa pozostaje w uczciwej książce niewyrażalna, młody SA -mann stanął na progu, wyprężył się i wyrzekł obowiązujące pozdrowienie. Ciągłe używanie wpłynęło na wytarcie się kantów tych dwóch słów. Oszlifowały się, wygładziły na swych krańcach i zbiły w jedno wyrażenie, które w ustach dziewięćdziesięciu procent ludzi brzmi po prostu „Heihitla”. Ale zaraz na drugim miejscu stoi inne słowo – słowo wielkie i wspaniałe: „urdeutsch”[112]. Niekiedy przybiera ono odmienną postać: „urgermanisch”, ale to tylko w wypadkach wyjątkowych. „Urdeutsch” jest kształtem obowiązującym. Słyszy się to słowo sto, dwieście razy dziennie w różnych związkach znaczeniowych. Wszelkie dobro, każdą dzielność pakuje się w to słowo jak w głęboki wór, który ma być wianem dla wielkiego narodu niemieckiego, w chwili gdy naród ten odradza się oto teraz i zmierza ku wielkości. W Kassel, podążając na północ, mamy na wyjezdnym rozmowę z hotelarzem panem Pritze. Bardzo miły i jowialny człowiek. Jako właściciel hotelu prenumeruje wiele gazet, które czyta w chwilach wolnych od pilnowania służby i gości. Jest oczytany. Wie o przyjaźni polsko-niemieckiej[113]. Więc rozmowa przepływa delikatnie. Ale od samego początku dysputy odczuwam, że gnębi go jakaś troska, ciążą mu jakieś niewypowiedziane słowa. Sprawa musi wreszcie wybuchnąć. Poruszyliśmy już wszystkie zagadnienia wielkiej i małej polityki, Rosję i generała Franco, czas przejść do tematów bliższych. – Widziałem na zameldowaniu – mówi powoli pan Pritze – że pan mieszka w Poznaniu, w Provinz Posen. – Owszem.

– Z tym właśnie będzie największy kłopot. – Niby czemu? – Z tymi ziemiami, któreście zabrali Niemcom. – Zabrali…? Pan Pritze jest dobrym hotelarzem i ostrożnym obywatelem Trzeciej Rzeszy, więc natychmiast przerywa: – To zresztą tylko kwestia nazwy i porozumienia. Nie chcemy waszej krzywdy, to się da uzgodnić, dostaniecie co innego. Tu pan Pritze nachylił się ku mnie i zaczął wyliczać ziemie, które możemy dostać w zamian za Poznań, Pomorze i Śląsk. Nie jestem ciekaw. – Niech pan poczeka, panie Pritze – mówię wściekle, bo to już nie pierwsza tego rodzaju rozmowa. – Pogadajmy spokojnie. Jak to pan rozumie „ziemie zabrane Niemcom”? – Westpreussen, Posen, Ostoberschlesien[114]. – Ale dlaczego „zabrane”? – Bo do czasów Wersalu były one niemieckie. Korzystając z dobrej dla siebie koniunktury, wyście je nam wzięli. – Pan Pritze waha się pomiędzy słowem „abgetrennt” a słowem „abgerissen”[115]. Decyduje się na to pierwsze. – No tak – odpowiadam ze znużeniem – ale przedtem to wyście je nie tylko wzięli, ale po prostu zrabowali. Więc odebraliśmy tylko swoje. Wasz Fryderyk razem z Katarzyną rozebrali kraj, który należał do kogo innego. Pan Pritze nie czuje się pewnie na płaszczyźnie dysertacji historycznych. Poza tym jest miotany sprzecznymi uczuciami. Między przyjaźnią a nienawiścią, między postawą hotelarza, który ma za chwilę zainkasować rachunek, a postawą Niemca, który doskonale wie, co mówić. Myśli przez chwilę nad wyjściem z sytuacji. Po oczach i ucieszonym obliczu widzę, że je znalazł. – A był pan na wystawie? – pyta chytrze. – Na jakiej znowu wystawie? – Blut und Rasse[116]. Właśnie odbywa się w Kassel. – Ale cóż to ma za związek z nami? Pan Pritze jest już zupełnie opanowany i pewny siebie. Uśmiecha się tajemniczo, uchyla od odpowiedzi wprost. Powtarza tylko znacząco: – No, niech pan idzie. Wzruszam ramionami. Ale zapłaciwszy rachunek i załadowawszy żywy i nieruchomy inwentarz do auta, zatrzymuję wóz zaraz na następnej ulicy. Nie trafić na wystawę nie można. Po całym mieście porozwieszane są transparenty z krwawym napisem Blut und Rasse. Gdyby ktoś jednak przeoczył przypadkiem te trzydzieści pisanych wrzasków, jeszcze by na pewno trafił po omacku do tej kamienicy, która opływa cała chorągwiami w kolorze czerwonym z czarnym znakiem swastyki. Miasto Kassel położone jest nad rzeką Fuldą. Rzeka ta nazywała się po słowiańsku

Wełtawa. Byłaby to wskazówka, że dotąd sięgali Słowianie we wczesnym średniowieczu. Dziś oczywiście nie ma po tym ani śladu, ani wspomnienia. Jest natomiast co innego, wiele różnych atrakcji do zwiedzania, które przygotowano dla turysty. Cały poprzedni dzień poświęciliśmy na przeżywanie tych różnorodnych wzruszeń: oglądanie zakładu imienia księdza Kneippa[117], wzgórza z posągiem Herkulesa oraz zamku, w którym przebywał jako więzień Napoleon I I I . A na zakończenie tych wszystkich turystycznych wrażeń – teraz wystawa Blut und Rasse. Ulegamy przeznaczeniu. Kiedyś i tak trzeba było to obejrzeć. Po drodze w kilku już miastach kokietowały nas reklamy takich wystaw. Takich i innych. Bo wystawy są dziś w Niemczech jednym z potężnych narzędzi wewnętrznej propagandy. A trzeba przyznać, że technikę wystawową postawiono bardzo wysoko. Każda wystawa urządzana jest sposobem elementarzowym – jasno, logicznie, zwięźle i przekonująco. Najgłupszy człowiek musi zrozumieć myśl przewodnią. Świetnie zestawiony materiał zasypuje zwiedzającego swą obfitością, przekonuje przejrzystością, a zarazem nie zostawia miejsca na najdrobniejszy sceptycyzm. Na opornych czatuje sto zręcznych środków i pułapek. Przede wszystkim nastrój. Żadna wystawa nie może się obyć bez wytwórni nastrojów. Te wytwórnie wyglądają w ten sposób: zazwyczaj poświęca się na nie największe sale wystawy. Pierwszy warunek – zasłonić okna. Może tu panować tylko sztuczne światło. A i tego jest skąpo. Skryte zostaje za draperiami albo w niszach. Stamtąd rozsiewa tajemnicze strugi promieni w rozmaitych barwach. Wnętrze jest obszerne i prawie puste. Strop wysoko. Wchodzący człowiek odczuwa tu swoją małość, znikomość i nędzę. Staje w obliczu tajemnicy. W pośrodku podium. I tu właściwy efekt: stylizowana swastyka zakrwawiona czerwoną posoką światła. Albo wielki miecz skrzyżowany z równie wielkim stylizowanym kłosem zboża. Albo ręce związane uściskiem. Widziałem także plastyczną mapę Niemiec z zaznaczonymi granicami, które krwawią. Rzucone zręcznie światło sprawia wrażenie, że ziemia płacze kroplami krwi. A nad tym wszystkim krótkie napisy jak okrzyki: „Dein Volk ist alles – du nichts”, „Blut, Rasse und Boden”, „Treue, Blut und Boden”, „Ein Volk, ein Wille, eine Jugend”, „Nichts für uns, alles für unser Volk”[118]. Sceptycyzm zostaje rozkruszony, wykpiony, starty na pył. Panuje nastrój odświętny, podniosły, mistyczny, chciałoby się powiedzieć – pełen histerii, gdyby i ciebie nie zagarniał na chwilę ten świetny preparat nastroju. Takie dwa, trzy, pięć, dziesięć – w zależności od charakteru i wielkości wystawy – przystanki nastroju znajdują się na każdej tego typu imprezie. Przeplatają one sale z preparatami realistycznymi, co tym silniejsze w kontrastach sprawia wrażenie. Przy władzach partii funkcjonują osobni specjaliści od wystaw. Zostali przeszkoleni i działają według pedantycznie ułożonych wskazówek. Istnieje ściśle opracowany plan urządzania wystaw. Co miesiąc musi być w każdej miejscowości wystawa na jeden z tematów, który ma być popularyzowany. Inne wystawy, wymagające wielkich nakładów pieniężnych i rzadkich eksponatów, mają wyznaczony system krążenia po większych miastach kraju. Podczas mego pobytu w Niemczech aktualne były tematy: Żyd, komunizm, czystość rasy,

higiena, wynalazki (chemiczne), wojsko i obrona przeciwlotnicza. Ale najpopularniejsze były wystawy rasowe. Przynajmniej w pięciu miastach, przez które przejeżdżaliśmy, odbywały się, ściągając tłumy zwiedzających. Frekwencja na wystawach, jak zresztą na wszystkich imprezach urządzanych przez władze, olbrzymia. Ludzie przelewają się przez sale; niektórzy zwiedzają eksponaty w wyznaczonym porządku, po kilka razy z rzędu. Obserwuje się ścisłe podporządkowywanie się mas ludzkich inicjatywie organów sprawujących rządy, wszystkie uroczystości, wszystkie obrony przeciwlotnicze, święta morza i pokazy propagandowe ściągają mieszkańców całego miasta. Hotelarz miał rację, wyszedłem zdruzgotany. To nic, że przedstawiono tu z przeraźliwą wyrazistością wspaniałość i potęgę rasy germańskiej, to nic, że podniesiono mistykę krwi niemieckiej do rzędu spraw sakralnych. Mnie jako Słowianina uczestniczącego w tym wystawowym renesansie germańskiej wspaniałości przytłoczył dział map i wykresów, których nie braknie na żadnej wystawie, a nie brakło również i przede wszystkim na tej. Wielka karta Europy. Na niej linia rozsiedlenia ras: rasa germańska, której misterium przeżywaliśmy przed chwilą w „Stimmungsraum”[119], rozpościera się na wschód od Wisły. My, Słowianie, zaznaczeni zostaliśmy nieśmiałym napisem na wschodzie Europy – za Bugiem. Już rozumiem, co miał na myśli pan Pritze, gdy mnie wysyłał na wystawę Blut und Rasse. Rozmowa z nim trwałaby w ten sposób: – Więc pan twierdzi, że Fryderyk zrabował w rozbiorach wasze ziemie? – Tak twierdzę. – Ależ człowieku, przypatrz się tym wykresom. On tylko odebrał ziemie, które kiedyś dawniej do Niemiec należały. W historii czas liczy się nie na dziesiątki lat i nie na setki, znaczą coś dopiero tysiąclecia. Na ziemiach, o które taki wrzask podnosicie, Polacy siedzieli niecałe tysiąclecie. Od wieku X … – Przepraszam… – …no więc w najgorszym razie od wieku I X . Ale aż do tego stulecia siedziały na tych ziemiach plemiona germańskie. Niech pan pomyśli, ile tysiącleci, jaki kawał czasu! Więc kto ma prawo? A jeśli się doda jeszcze, że nawet po zbójeckich najazdach słowiańskich i zdobyciu przez Słowian naszych ziem zostało na nich rycerstwo germańskie i ono zorganizowało wszystkie wasze państwa… Taka byłaby rozmowa dalsza, gdyby pan Pritze, hotelarz w Kassel, był nam towarzyszył na wystawę Blut und Rasse. Nie ma jednak czego żałować. Zastąpili go niebawem inni. Podobnych rozmów toczyło się później dziesiątki. Jedna z nich sprowadziła na nas okropną awanturę natury fryzjerskiej. Było to już blisko morza, w jakiejś miejscowości kuracyjnej, których w Niemczech jest bez liku. Zatrzymaliśmy się dwa dni dla odpoczynku. Panie oczywiście musiały iść do fryzjera. U fryzjera ten sam schemat: – Skąd? – Z Polski.

– Ziemie zabrane. – Nie, nieprawda, odzyskane… Od słowa do słowa przyszło do ostrej wymiany zdań pomiędzy Fräulein Lotte a paniami, które przyjechały z Polski. Najostrzejsze akcenty padały w trakcie karbowania włosów gorącymi szczypcami. Żelazko, powiewające nad unieruchomioną głową, urastało do groźnej przestrogi. Nie tylko zresztą w teorii. W praktyce okazało się, że włosy są spalone w sposób haniebny. Gdym po przyjeździe do kraju opowiadał o śmiesznych uroszczeniach niemieckich, które spór przenosiły w tak odległe czasy, dostępne tylko dla prehistoryka – ziomkowie moi wzruszali ramionami. „A niech sobie gadają. Mało to gadali przed wojną?” Otóż teraz jest trochę inaczej. Przeglądałem gazety niemieckie, byłem na niemieckich zebraniach, czytałem niemieckie podręczniki szkolne – wszędzie ta prehistoria. Każdy Niemiec codziennie słyszy o tych sprawach: o odwiecznych, przeddziejowych prawach rasy germańskiej do ziemi polskiej. Utworzono z tej idei potężny motor, którego transmisje wyzwalają i poruszają olbrzymią energię w ludziach. Aluzje prehistoryczne nie są pr zypa dkow e, nie są bajdurzeniem wspominanym przez niedowarzone głowy albo przez zwariowanych i fanatycznych uczonych. Zostały one ujęte w s ys te m pol i tyc zny. O tym trzeba pamiętać. Dwie rzeczy, dwie sytuacje podobne do siebie nie muszą być takie same. Nie należy ulegać łatwości analogii: co innego było przed wojną, co innego jest dzisiaj. Teraz jest gorzej, ostrzej, bezwzględniej. Im bliżej morza, tym te sprawy bardziej się zaogniają. Przed Hamburgiem spotkałem pewnego rozmownego Niemca, który się zarekomendował nazwiskiem von Holler. Wyglądał bardzo przyzwoicie, sprawiał wrażenie człowieka inteligentnego, przeszedł pewnie uniwersytet. Nie mogłem się jednak dowiedzieć, jaki jest jego zawód. Poznałem go w taki sposób: W hotelu nie było garażu. Ale w pobliżu znajdowały się aż dwa przedsiębiorstwa samochodowe. Gdy podprowadziłem wóz do najbliższego, podszedł z chodnika niski, dobrze odżywiony mężczyzna i głosem cichym, ale wymownym ostrzegł: – Niech pan tam nie jedzie. Przedsiębiorstwo niepewne. Spojrzałem na jegomościa. Starał się nadać swej wesołej, jowialnej twarzy wyraz poważny. W klapie ubrania zatknięta była nowiutka, błyszcząca oznaka przynależności do partii. – Do Hermanna – rzekł, wskazując głową – Zweite Tankstelle, links[120]. Na „tankszteli” Artura Hermanna był znak swastyki i napis: „Wer den Juden kennt, kennt den Teufel”[121]. Wieczorem, gdy zostałem sam w restauracji, Holler przysiadł się do stolika. – Można? – Można, proszę. Usiadł, zamówił kieliszek wina. Wskazałem na leżące przede mną gazety. – We wszystkich jest to samo.

Przez uprzejmą twarz Hollera przeszło zachmurzenie. Szybko jednak zniknęło. – W tym nasza siła. – Siła? – Tak. Że wszyscy myślą jednakowo. – Naprawdę wszyscy? Niemiec zawahał się przez chwilę. Wiedział oczywiście, co odpowiedzieć, ale przez tę chwilę badał, czy mu wypada mówić o pewnych sprawach z cudzo​ziemcem. – Wszyscy, na których nam zależy – rzekł poważnie. – Za wielkie są czasy na to, aby dawać swobodę wygadania się malkontentom i pieniaczom. U nas dokonuje się rzeczy zbyt ważnych. Nie ma czasu na drobiazgi. – Ale to musi prowadzić do jednostronności, do pomyłek. – Nie. Do żadnych pomyłek. Cele są jasne i zrozumiałe. Trzeba tylko do nich iść. Niech pan pomyśli: taki stosunek z Polską. Czy przy innym systemie prasowym byłby do pomyślenia w ciągu sześciu miesięcy podobny zwrot opinii? Teraz wszyscy myślą tak samo i są przyjaźnie usposobieni dla Polski. – Chodzi tylko o to, co myślą. Holler znowu zawahał się chwilę. – Hitler powiedział: „Pokój” – będzie pokój; powiedział: „Przyjaźń” – będzie przyjaźń. Wszystko inne to drobiazgi. – Właśnie, drobiazgi… W von Hollera wstąpiła energia. Zawołał kelnera i kazał przynieść z biblioteki atlas. Wyszukał kartę Polski. Spojrzałem mu przez ramię i pokazałem czerwono zakreśloną linię wokół byłego zaboru pruskiego. Zniecierpliwił się. – Niech pan na to nie zwraca uwagi, to są przesądy uczuciowe. Te kreski to dla podtrzymania wewnętrznej prężności. Niech pan lepiej patrzy uważnie na mapę. Korytarz. Narzekacie, gdy my to nazywamy korytarzem. Ale cóż to jest, na Boga, jeśli nie sprawa humorystyczna?! Niech pan weźmie na rozum, jakżeż można żądać od takiego narodu jak niemiecki, aby był w dwóch kawałkach, aby za przejazd do Prus Wschodnich płacił drogimi dewizami, aby godził się na stan, który trwa w Gdańsku? – Ba, tylko kto tu może mówić o krzywdzie? – Zaraz, powoli… – Holler jest naprawdę pełen dobrej woli. Puszcza mimo uszu wszystkie aluzje, o które powinien się obrazić. Postępuje, jak dobrotliwy nauczyciel wobec tępego i opornego ucznia. – Zaraz. Niech pan zrozumie, nam jest potrzebna ziemia! Nawet gdybyśmy jej nie pragnęli, instynkt sam pchałby do niej, instynkt, który broni człowieka przed zaduszeniem. Niemcy są najgęściej zaludnionym krajem w Europie… – Przepraszam. Polska… – Zaraz – irytuje się Holler. – My chcemy żyć, wy chcecie żyć. Zgodą można wszystko załatwić. Pociągnął palcem po mapie.

– Nam jest potrzebne Pomorze, wy weźmiecie Kłajpedę. Za Gdynię się wam zapłaci. No i zostaje cały wschód. Czy pan jest naprawdę przekonany, że Rosja się utrzyma? Że nie rozleci się lada chwila? A jeśli się nie rozleci, wystarczy tylko trochę dopomóc. – Słowem, zamiana? – Tak. My trochę dalej na wschód, wy trochę dalej na wschód. Zgodnie zresztą z prawem historii. – Naturalnie, jeszcze i to… Pan Holler stał się uroczysty. Nie zwraca na mnie uwagi. Nie zauważa ironicznych docinków i spojrzeń. – Bo najważniejsze jest w tym wszystkim – mówi – że to, co się w Polsce uważa za tereny słowiańskie, nic ze Słowiańszczyzną nie ma wspólnego. To są ziemie niemieckie. Praniemieckie. Urdeutsch! Nawet Prusy Wschodnie, na których teren dopiero później przyszły ludy bałtyckie. – I tak u was wszyscy myślą? – Tak u nas myślą wszyscy. Ta trasa z Kassel nad morze obfitowała w interesujące spotkania. W Hamburgu natknąłem się na jednego z dziennikarzy polskich, który wyjechał z kraju przede mną i siedział już w Niemczech od trzech miesięcy. – Nie zrozumie się zupełnie tego, co dziś w Niemczech narasta, o ile nie weźmie się pod uwagę faktu, że na r odow y s oc j a l i zm c hc e r ozpoc zą ć now ą e pokę. W sensie jak najbardziej dosłownym. Istnieje zamiar radykalnej reformy świata, która ma się zacząć od Niemiec. Było kilka słupów granicznych w dziejach: dynastie egipskie, Mojżesz, Grecja, Rzym, narodzenie Chrystusa. Nowym słupem granicznym dziejów ma być Hitler. W takiej skali planują! Jeśli więc ktoś ocenia zamiary hitleryzmu jako jeszcze jedną próbę zmian w obrębie stulecia, musi popełnić omyłkę. Zresztą wystarczy się głębiej zastanowić: zwalczają chrześcijaństwo, które trwało dwa tysiące lat, nawiązują do mitologii germańskiej, wypowiedzieli ze znacznymi stratami dla siebie walkę Żydom, którzy ciążyli na życiu państw Europy od całych stuleci. W ogóle w pociągnięciach hitleryzmu chętnie upatrują ludzie wyłącznie taktykę. Ale gorzko się myli ten, kto ma nadzieję na odwrót w walce religijnej. Dopóki utrzyma się dzisiejszy reżim, religia, przede wszystkim religia katolicka, będzie zwalczana, krępowana, skazywana na zagładę. Chrystus jest przeszkodą dla początku nowej epoki, ponieważ sam zaczął epokę. Oczywiście nie należy przypisywać zbyt wielkiej wagi powrotowi do bóstw pogańskich. W to sekciarstwo starogermańskie pakuje się wiele pieniędzy, starań i wysiłku, pan Rosenberg[122] zaczynia je drożdżami swojej mętnej umysłowości, ale nikt przecież w to nie wierzy, żeby Niemiec XX wieku modlił się do Wotana. Chodzi tylko o nawrócenie do tego punktu, w którym na ziemiach niemieckich nie było ani chrześcijaństwa, ani cywilizacji, ani racjonalizmu, ani Żydów: rozpoczynamy epokę, musimy mieć wolne, „niezapaskudzone” obszary! Z początkiem nowej epoki łączy się również pamięć o ziemi. Zgłasza się do niej bardzo szerokie pretensje. Aby je mocno wkorzenić w umysłowość zbiorową, rozwija się

specjalną propagandę, a propaganda wydaje różne owoce. Niekiedy karykaturalne i pokraczne, jak to autentyczne zdarzenie: Dwóch Niemców z głębi Rzeszy wybrało się na wiosnę zeszłego roku w odwiedziny do krewnych w Wielkopolsce. Nie byli tu od lat dwudziestu. Jadą drogą na Krzyż, przejeżdżają przez Bydgoszcz, zawadzają o Toruń i dążą w stronę Poznania. Gada się o tym i o owym. Porównuje. Z wysokości narodowosocjalistycznych ideałów czyni się różne cierpkie uwagi. Ale jest i smętek. Jeden z Niemców, oglądając przez okno wagonu napis stacji „Mogilno”, powiada z melancholią: – Aus Thorn haben sie Toruń gemacht, aus Bromberg Bydgoszcz, nur den schönen urdeutschen Namen Mogilno haben sie gelassen[123]. Propaganda prehistoryczna w Niemczech może być dumna ze swoich wychowanków.

Co dzień

Gdy się dojeżdża do Szczecina, po przebyciu bardzo pięknie pofalowanego krajobrazu zastępuje drogę rozkopane, rozgrzebane oraz pachnące cementem i wapnem nowe przedmieście. Nie jest to widok specjalnie szczeciński. Budują się całe Niemcy, powszechnie i gorączkowo. Nie było miasta na całej drodze, w którym by nie budowano. Ten pęd budowlany idzie w dwóch kierunkach: ku monumentowi i ku przeciętności. Hitlerowskie Niemcy stawiają obecnie albo olbrzymie, gigantyczne budowle, w które Trzecia Rzesza kształtem stałym chce zakląć i upamiętnić swój rozmach przeobrażeń, albo małe budowle wynikające z aktualnej potrzeby. Ze wszystkich sztuk pięknych w Niemczech współczesnych rozwija się naprawdę wartościowo tylko architektura. Poczucie przeżywania zdarzeń o przełomowej wielkości zbiegło się tak jakoś szczęśliwie ze zmianami w zbiorowym odczuwaniu piękna. Gust niemiecki był dotychczas bardzo zły i służył za odstraszający przykład; obecnie wyraźnie się poprawia. Przynajmniej w architekturze. I w tym wszystkim, gdzie celowość oraz użyteczność jest rozstrzygającym elementem piękna – we wszystkich niemal wytworach przemysłowych, które jeśli nie są nawet piękne, mają przecież swój niewątpliwy styl i wdzięk. Może działa tu prawda o największej swobodzie, jaką w pracy swej cieszy się architekt; wszakże cenzura i kontrola treści niewielkie ma tu uprawnienia. Więc powstają olbrzymie gmachy reprezentacyjne, sale zebrań, stadiony, pałace sportowe i hale fabryczne. Wszystkie budowle, jakie widzieliśmy, są estetyczne i sprawiają wrażenie dodatnie. Cechuje te zwaliska brył i wielkich płaszczyzn prostota. I nie zawsze nawet posiadają piętno surowości, którym odznacza się wiele współczesnych budowli. Architektura niemiecka zdołała już przekroczyć ów niebezpieczny punkt, jaki tkwił w trzymaniu się obcych, eksperymentalnych wzorów, wzięła z nich to, co było wartościowego, i przekształca je teraz samodzielnie. Rezultaty są na ogół pomyślne, czasem piękne; mimo wszystko grawitują jeszcze często ku wynaturzeniu właściwego stylu. Odzywa się w nich rykoszetem tak długo pielęgnowany zły smak estetyczny i dopomina się o odebrane mu prawa. Zły smak odzywa się w owej inklinacji bez miary i opamiętania do gigantyczności architektonicznej. W niczym nie można tracić miary. W rzeczach, które dały dobre i wspaniałe rezultaty – również. Rozmiar w architekturze musi przecież być czymś uzasadniony. Gdy płynie z myśli, która posiada cechy wielkości, rezultat jest dobry. Ale gdy jest wynikiem licytacji na gigantyczność? Wtenczas jest źle. A właśnie w Niemczech można obecnie zauważyć takie ambicje, przypominające cechy umysłowości amerykańskiej: najdłuższe autostrady, największe mosty, najpojemniejsze zbiorniki, najobszerniejsze sale. W Norymberdze zbudowano kino, które jest największą salą tego rodzaju na świecie. Niemcy pysznią się przed cudzoziemcem takim rekordem i odebraniem Ameryce pierwszeństwa; są przekonani, że ta rekordomania jest dalszym

ciągiem owych wielkich rzeczy, które się w ich kraju obecnie dzieją. A to tymczasem już zupełnie coś innego: produkt wyraźnego zmaterializowania gustów, które tak bardzo i silnie zbliżać poczynają niemiecki styl życia codziennego do życia i ideałów amerykańskich. Ale obok gigantycznego krzewi się w najlepsze budownictwo małe. Powiedzmy, robotnicze, bo z myślą o robotnikach tworzone. Gdy się dojeżdża do któregokolwiek miasta niemieckiego, wybiegają naprzeciw całe dzielnice małych, jednopiętrowych domków, na których świeżość barw i tynku wskazuje, że nie przekraczają lat pięciu istnienia. Wszystko powstało po rewolucji, po dojściu do władzy narodowego socjalizmu i jest świadectwem tej prawdy, że twierdzenia o ludowym charakterze ruchu hitlerowskiego mają sporo podstaw słuszności. O człowieka pracy, o drobnego pracownika dba się tu istotnie. Raczej odbiera się więcej posiadającym, raczej idzie się ku zrównaniu dochodów, aniżeli miałoby się nie dbać o maluczkich. Jeśli mimo to, mimo tych wysiłków istnieją jeszcze spore ogniska niezadowolenia, istnieje jeszcze bezrobocie albo stan, który jest bardzo do bezrobocia zbliżony – wskazuje to, że u kierowników dzisiejszych Niemiec w pewnej chwili przeważyły nad dbałością o realizowanie wykreślonego programu chęci zgoła inne, pełne namiętności i ryzyka. Taka dzielnica mieszkań robotniczych buduje się w Szczecinie. Na miarę kolosalną. Setki i tysiące jednopiętrowych domków ustawionych w równych, pedantycznych rzędach, jak szeregi wojskowe. Trzy, cztery, pięć tysięcy budynków posiada ten sam kształt, rozplanowanie, taki sam ogródek, płot, furtkę, takie same barwy okiennic i wystawek!… Nie, w tym ostatnim szczególe są nareszcie różnice. Ale różnice drobne, skąpe. Zmiany w farbie są tylko dwie: ciemno- i jasnozielona, ciemnobrązowa i jasnobrązowa. Odcienie stosuje się na przemian: jeden dom taki, drugi taki. Przekładaniec, kratka. Ale poza tym wszystko jednakowe. Każdy dom składa się z dwóch mieszkań dwu- lub trzypokojowych. Otrzymać takie mieszkanie można łatwo i po stosunkowo niewielkiej cenie. Dojazd do przedmieść robotniczych usprawniony został znakomicie, tak że robotnik, otrzymując mieszkanie, kawałek ogródka i łatwą komunikację z miejscem swej pracy, ma wszystkie powody do zadowolenia. A jeśli mimo wszystko nie jest przecież zadowolony, niezadowolenie płynie na pewno nie z faktu jednostajności tego robotniczego przedmieścia. Ale na turyście, który patrzy ku szeregom jednakowych domów z daleka, widok taki sprawia wrażenie przygnębiające. Rodzi się myśl, że twórca tej robotniczej dzielnicy musiał kształcić się w atmosferze koszar. Tym przedmieściem wjeżdża się do miasta, które ma już inny charakter. Szczecin jest miastem ładnym. Przymiotnik „ładny” znajduje się tu na właściwym miejscu. Podobnie zresztą jak w odniesieniu do większości miast niemieckich, które poza partiami starych dzielnic są do siebie w typie i charakterze nużąco podobne. Przymiotnik „ładny” mieści w sobie: obraz schludności, porządku i ładu, doskonale uporządkowane ulice, sprawnych policjantów na krzyżownicach, dobrze ustawione znaki drogowe; obejmuje jasne oświetlenie, porządne wystawy sklepowe i wygodne tramwaje oraz zapobiegliwie wystrzyżoną zieleń trawników, na których posadzono barwne kwiaty,

i jakiś kawałek promenady, gdzie w umówionych godzinach przewija się tłum spacerującej socjety, słowem, wszystko to, co nie jest dowolnością, improwizacją, przypadkiem, ale właśnie dobrze urządzonym, schludnie zaopatrzonym miastem. Taki właśnie jest Szczecin. Aż podziw bierze, skąd miasto, które wyjątkowo wiele przeżyło w historii, które było i bogatym emporium[124] słowiańskim, i stolicą polskiego Pomorza Zachodniego, i siedzibą książąt pomorskich, i ośrodkiem długiego panowania Szwedów na tych brzegach, i wreszcie ważnym miastem wschodnich Niemiec, a zawsze wielkim, szczególnie bogato przez naturę wyposażonym portem – tak niewiele zachowało pamiątek historycznych i jest właśnie przeciętnym miastem niemieckim, które można wziąć jako przykład i wzór. Zatrzymujemy się w Szczecinie i pierwszy dzień poświęcamy niemal zupełnie na wypoczynek. Droga, którą jedziemy, nie jest łatwa. Za nami wielkie tereny historyczne, wspomnienia państw słowiańskich na Bałtyku, przed nami dalsze etapy tego różańca wspomnień. Konieczne jest wytchnienie, odpoczynek i obniżenie poziomu wrażeń. Nie sposób wypić tego ekstraktu wielkiej poezji wspomnień i smutnej prawdy rzeczywistości jednym tchem. Więc poświęcamy jeden dzień na obejrzenie miasta, pokosztowanie przeciętnego życia niemieckiego. Jest w tym nawet pewien smak, że dzisiejszą najprzeciętniejszą rzeczywistość niemieckiego życia będziemy próbować w ramach, które tylko z pozoru są tak ultrawspółczesne: pod przeciętnym, banalnym, porządnym i ładnym Szczecinem tuż obok i niegłęboko pod ziemią drzemie historia. Jest to bowiem kraj jaskrawych kontrastów. Styl życia miasta niemieckiego był zawsze bardzo drobnomieszczański bez względu na to, czy chodziło o Berlin, czy o miasteczko dziesięciotysięczne. Ten styl, ta barwa pozostała do dziś dnia, wzbogaciła się tylko o nowy motyw. O motyw równania w dół. Mieszczaństwo, pomimo swoich wąskich ideałów, zawsze przecież miało inklinacje do wyższego typu życia, do znajomości sztuki, do dobrej muzyki, kupowało książki i obwieszało swoje mieszkania możliwie dobrymi obrazami. I zapatrzone było w wyższe warstwy społeczne, na których trochę się wzorowało. Dziś proporcje zostały odwrócone. Ideały kulturalne i cywilizacyjne stawia i utrzymuje czynnik zupełnie nowy, który nagle doszedł do głosu i stał się rozstrzygający: człowiek drobny, bez żadnej legitymacji społecznej, samozwaniec i nuworysz, jeden z wielu, jeden ze zbiorowości, która opiera się przede wszystkim na bezimiennej masie. Więc dwie warstwy: dotychczasowe drobnomieszczaństwo i element uszlachconego proletariatu. A nad tym polatuje jak siła dobrotliwa i opiekuńcza, ale i wnosząca porządek – władza partyjna, nowa arystokracja. Uszlachcony proletariat wkracza w życie miasta bogato wyposażony przez czujne i zapobiegliwe władze w wiele drobnych i praktycznych rekwizytów. I mieszczaństwo dbało o komfort życia, o wygodę i udogodnienia, ale wszystko to, czego w tym zakresie dokonało, jest niczym w porównaniu z tym, co kierownicy dzisiejszych Niemiec czynią dla

zdobycia najszerszych i najdrobniejszych warstw ludzkich: technika zaprzęgnięta została do pracy nad materialnym ułatwieniem życia codziennego w sposób imponujący. Pierwszą rzeczą, która rzuca się w oczy po przyjeździe do niemieckiego miasta, są różnorodne przedsiębiorstwa samochodowe: owe barwne i obszerne Tankstellen, owe warsztaty napraw, garaże i hale targowe na samochody. A drugą – automaty. Od samego początku podróży Krystyna udaje, że jej sprawy techniki nic nie obchodzą, ale wiem, że gdzie tylko może, zbiera wiadomości o przeznaczeniu automatów. I ich zawartości. Gdzie tylko może, wydobywa od matki pieniądze. – Daj mi pięćdziesiąt fenigów. – Po co ci? Nachyla się i zwierza po cichu wielką tajemnicę: – Pomyśl, oni w automatach sprzedają wieczne pióra! Sprzedają wszystko. Rozpowszechnienie automatów w Niemczech wyszło niewątpliwie z chęci usprawnienia handlu. Właściciele sklepów tytoniowych, zamykając o godzinie siódmej żaluzje, stawiają we wnęce drzwi automat, który przez całą noc sprzedaje przechodniom papierosy, cygara i zapałki. Poczta również oszczędza sił swoich pracowników. Po cóż klient ma zawracać głowę urzędnikowi i trwonić jego czas sprawą dwóch znaczków, skoro taką sprawę można załatwić w automacie. W ślad za tymi początkami, powstałymi tylko z myśli o wyręce pracy człowieka, poszedł dalszy rozwój, który już i inne motywy posiadał. Motywy reklamowe. Wzdłuż ulic niemieckich pysznią się liczne, jaskrawo pomalowane automaty, które składają się z miniaturowych okien wystawowych i mechanizmu sprężynowego. Za grubym szkłem leżą porozkładane różne przedmioty: owoce, jarzyny, cukierki, czekolady, torebki, zapalniczki, czapki, notesy, buciki nawet. Klient, który kto wie, czy kupiłby notes w sklepie, zafrapowany jego pięknym wyglądem w automacie, odżałuje półmarkówkę i nadusi korbę mechanizmu. Kupowanie w automacie posiada niewątpliwie moment jakiegoś ryzyka, jakiejś atrakcji i gry. Posiadać musi szczególnie u Niemców, którzy czują wyraźną inklinację do wynalazczości i upodobanie do tricków technicznych. Bo jakże inaczej zrozumieć powodzenie w miastach automatów restauracyjnych, w których jedzenie jest jeszcze gorsze aniżeli w restauracjach normalnych, jeśli to w ogóle możliwe. Nasze panie jedzą stare i suche przekąski z automatu, popijając czerwonym, bezalkoholowym winem, które w smaku i kolorze podobne jest do soku buraczanego zaprawionego sacharyną. Krystyna gotowa jest raz jeszcze wypić to paskudztwo, byle móc wrzucić do automatu dziesięcio​fenigówkę, umywszy wpierw szklankę na maszynce, która za pociśnięciem wyrzuca drobne strugi wodne. W codzienne życie niemieckie wkroczyła bardzo głęboko technika. Widać ją na każdym kroku. Nie tylko w wielkich, narzucających się oczom urządzeniach, nie tylko w ruchu ulicznym, który zmienił swoje oblicze i wyraz w setkach przejeżdżających aut, nie tylko przez kolorowe sygnały świetlne, ale przede wszystkim w rzeczach drobnych, a także w psychice miejskiego mieszkańca.

Ów techniczny postęp odcisnął się bardzo wyraźnie na towarach sprzedawanych w sklepach. Nie ma bodaj dziedziny handlowej, w której by rok każdy nie przynosił kilku, kilkunastu czy kilkudziesięciu nowych „wynalazków”. Po prostu pomysłów, które sprzedawany przedmiot czynią łatwiejszym w użyciu, bardziej dogodnym, daleko poręczniejszym. Przypuszczam, że właśnie w tej dbałości o szczegóły, o celowość wytworu przemysłowego, w tej ustawicznej drobnej wynalazczości tkwi na rynkach zagranicznych atrakcyjna siła towaru niemieckiego, który w wielu wypadkach jest mniej wytrwały i gorszy w gatunku od innych fabrykatów. Inwazja techniki musi posiadać swoje konsekwencje w układaniu się stosunków ludzkich, w wyrazie zewnętrznym życia. Jakoż ma. Wyraża się przede wszystkim w organizacji. Technika zaraża swoim przykładem i swoimi motywami działalność człowieka, która staje się bardziej celowa, ekonomiczna, bardziej przedsiębiorcza i pełna inicjatywy. Wystarczy przyjrzeć się sposobom reklamowym, jakie stosuje przemysł i handel niemiecki, wystarczy wglądnąć w organizację metod handlowych, aby zrozumieć, na czym istota zmian polega. Nie znam z własnych spostrzeżeń życia amerykańskiego, ale sądzę, że Niemcy znajdują się na najlepszej drodze do zamerykanizowania swego życia codziennego, wprowadzenia weń udogodnień technicznych w takim stopniu, który przekracza już zwykłą swą granicę i anektuje sporą część dziedzin duchowych człowieka. Przypadek podsuwa niejednokrotnie najlepsze przykłady pisarskie. W jakiejś książeczce, kupionej na Rugii, wyczytaliśmy, że w czasach, kiedy Rana[125] była jeszcze niezależna i pogańska, ściągali ku jej grodom liczni handlarze. W książce znajdował się dokładniejszy opis takich wędrownych przedsiębiorstw. Kupiec niósł w worach rozmaite towary, a gdy przyszedł do wsi czy grodu, rozkładał przywiezione cuda i organizował coś na kształt wystawy. Tak było dawniej. W lasach poprzedzających przedmieścia Szczecina spotkaliśmy tego rodzaju przedsiębiorstwo, ale w najbardziej nowoczesnym wydaniu. Na drodze stał olbrzymi samochód ciężarowy, podobny z kształtu do wozu meblarskiego. Tylko że w tym wypadku za naciśnięciem odpowiedniej przekładni obydwie boczne ściany usuwały się, a oczom zgromadzonych odsłaniała się pięknie uporządkowana wystawa, rozdzielona na różne działy handlowe: sprzęt kuchenny, konfekcja, radia, gramofony i proszki do tuczenia świń. Zasada ta sama, ale ileż zmian i jaki postęp! Po wyspie Rugii i drogach Pomorza Przyodrzańskiego snuli się dawnymi czasy ułomni, kalecy, różnego rodzaju łazęgi i obieżyświaty, którzy odsłaniając swoje prawdziwe i udane rany, wyciągali ręce po jałmużnę z apelem do litościwych serc ludzkich. Na dzisiejszej Rugii, w dzisiejszych miastach Pomorza Zachodniego jest również ten gatunek ludzi, proszalników i kulawców, ale został on ujęty w karby, można by powiedzieć, w zorganizowany system wojskowy. Wszyscy, którzy chodzą po prośbie, wszyscy zarabiający na życie muzyką, śpiewem, improwizowanymi przedstawieniami, mają wyznaczony na wykonywanie swego zawodu tylko jeden dzień w tygodniu. W taki dzień podwórza wszystkich kamienic miasta rozbrzmiewają śpiewem i muzyką. Na rodzaj wykonywanej tym trybem muzyki panuje również moda. W pewnym małym miasteczku

pomorskim modne są trąby; każdy muzyk podwórzowy zarabia na życie graniem na trąbie. Jeśli wjedziesz w to miasto dniem wyznaczonym na granie, wydaje ci się, że każdy dom, każde podwórze, każdy mur nastrojony jest na żałosny ton zawodzenia trąby. Jak dawniej, jak z tradycji wynika, gospodynie niemieckie chodzą z torebkami na targ i po zakupy do sklepów. Już się ten zwyczaj odwracał, już zanikał, a panie coraz bardziej spozierały ku urokom życia ułatwionego, gdy odpowiednie nakazy zawróciły je z powrotem ku tematom kuchennym i gospodarskim. Na pociechę dano im ładniejsze w kształcie torebki targowe, które wyglądają dziś jak ozdobne nesesery podróżne. Dano im ponadto bardzo wiele: wrażenie niespotykanego bogactwa, przepychu i nadmiaru w tych rzeczach, które dla dobrej gospodyni powinny być miłe. To znaczy w sprzęcie kuchennym. Doskonale urządzane wystawy sprzętów elektrycznych i gazowych wykazują taką pomysłowość, taką precyzyjność w szczegółach, takie bogactwo w formach, że bez wielkiego trudu może sobie Niemka zorganizować dom, w którym trzy czwarte tak zwanej czarnej roboty wykonuje za nią mechaniczny robot. W sklepach z przyrządami kuchennymi znowuż inne znakomitości: jakieś niezwykłej natury garnki, maszyny, łyżki, naczynia, w których można gotować pod ciśnieniem i pod zgęszczoną parą. Żona tłumaczy mi w fachowych skrótach przeznaczenie różnorodnych przedmiotów, nie ma jednak czasu na obszerniejsze komentarze, albowiem niezwykłość rzeczy pochłania całą uwagę. Stoję tedy, laik i profan, na środku wspaniałego sklepu i tylko po zachwyconych okrzykach mogę ocenić miarę postępu, jaki uczyniły Niemcy współczesne na odcinku kuchennym. W sklepach spożywczych znów bogactwo i nadmiar pięknych opakowań i najbardziej wyszukanych nazw. Sądząc po tych nazwach i tych opakowaniach, można by przypuszczać, że kryją się pod nimi najbardziej pomysłowe przysmaki. Można by tak sądzić, gdyby nie posiadał człowiek poza sobą doświadczeń obiadowych kilku poprzednich tygodni. One naprowadzają go na myśl, że to piękne opakowania nadają walor tej zawartości, która się wewnątrz mieści. Że są to przeważnie wszystko namiastki i środki zastępcze, bardzo mozolnie wyszukane i wyeksperymentowane w laboratoriach Urzędu Wyżywienia: sztuczne białko, sztuczny tłuszcz, spreparowana mąka, suszone jarzyny oraz wiele rozmaitych konserw. Obserwujemy ruch targowy i sposób dokonywania zakupów. Torebka wypełnia się. Niemieckie gospodynie śpieszą do domu. Mają twarze zadowolone i niezdradzające zniechęcenia. Chodzi tylko o to, jaki wyraz przybiorą te twarze, gdy się znajdą same w otoczeniu czterech ścian wspaniałej, wyłożonej kaflami kuchni, w której każdy szczegół został opracowany przez inżynierów i techników z myślą o wygodzie, ale przede wszystkim i o sprawie tu najważniejszej: smacznym i pożywnym gotowaniu. Gdy się pomyśli o maśle zakupionym na kartki, o mięsie wydzielonym w określonych racjach, o białku z ryb, o kiełbasie z krabów i o proszku, z którego fabrykuje się po dodaniu wody sos – co wtenczas przychodzą za myśli? A w dodatku dwa szczegóły mogą jeszcze pogłębić depresję: w każdej kuchni niemieckiej wisi na poczesnym miejscu z nakazu władz

portret świni jako zwierzęcia najbardziej pożytecznego i najbardziej pożądanego. Ten portret ma przypominać niemieckim kobietom konieczność oszczędzania, podobnie zresztą jak estetyczne w kształcie aluminiowe wiadro stojące w kącie, do którego należy zbierać wszystkie odpadki. Przyjeżdżają po nie wielkie, czerwone ciężarowe samochody, własność oddziałów gospodarczych partii. W te wielkie samochodowe cysterny zbiera się najskrupulatniej wszystkie odpadki i karmi nimi świnie, które oddział gospodarczy hoduje w specjalnie założonych partyjnych chlewniach. Pomysł ten (zadaniem jego jest wyrównanie wielkiego niedoboru w zakresie tłuszczów) został wprowadzony w roku zeszłym i daje podobno wcale niezłe rezultaty. Ale o zupełnym wyprodukowaniu potrzebnych tłuszczów w obrębie Rzeszy mowy być nie może mimo nowo założonych chlewni. Po obiedzie w wielkiej restauracji Franziskaner Bräu kobieca część załogi idzie wypoczywać, ja natomiast rozpoczynam włóczęgę po mieście. Miasta niemieckie posiadają swoje zupełnie odrębne oblicze. Wpływają na to, poza rozplanowaniem architektonicznym, przeważnie drobnostki. O jednych była już na tym miejscu mowa, o innych trzeba dopiero powiedzieć. Należą do nich sklepy z urnami, które są dla turysty z Polski zupełną nowością. W sklepach z rekwizytami pogrzebowymi – przedsiębiorstwa te mieszczą się na najludniejszych ulicach – zamiast trumien zalegają wystawy marmurowe urny. Mieszkaniec miasta, mając chwilę czasu, może przystanąć sobie przy oknie i wybierać pod kolor i kształt urnę, w której pragnąłby, aby go po śmierci i spaleniu w krematorium pochowano. Zdaje mi się, że propaganda palenia zwłok musi być dziś dość znacznie i intensywnie w Niemczech prowadzona, ponieważ witryny z urnami widać w każdym, małym nawet mieście, a ogłoszenia na oknach wystawowych donoszą, że przedsiębiorstwo jest rodzajem związku, który podejmuje się na dogodnych warunkach członka swego po śmierci zamienić w popiół. Brak silniejszej opinii katolickiej, zwłaszcza na północy i wschodzie Niemiec, nie utrudnia tej propagandy. Skoro mowa o trumnach i śmierci, musi się wspomnieć lekarza. Lekarzy w Niemczech jest bardzo wielu. W co drugim domu jest tabliczka, ale nie na każdej tabliczce jest czerwony znaczek ze swastyką i napis: „Deutscher Arzt”[126]. A napis ten ma wagę bardzo wielką. Oznacza on, że do takiego lekarza można pójść bez obawy spotkania się z Semitą w kitlu lekarskim. „Niemcy chodzą tylko do lekarzy aryjskich”. Lekarzy żydowskich, których przed przewrotem było przecież bardzo wielu, niemal połowa całej liczby, popierają sami Żydzi. Tak jest w zasadzie. Opowiadano mi jednak o faktach wyłamywania się z tej reguły, jeśli chodzi o wybitnych specjalistów. Wówczas, w obliczu ciężkiego niedomagania i utraty zdrowia, z wszelkimi ostrożnościami, chyłkiem i po kryjomu idzie się do lekarza Żyda. Sprawa wygląda tak mniej więcej jak z żydowskim handlem. Zasadniczo nie ma go już w Niemczech, każdy rok prowadzi do stopniowej likwidacji. Ale jest wielu jeszcze

niedobitków żydowskich, którzy uparcie trwają, spodziewając się przeżyć reżim hitlerowski. Istnieje w Niemczech wielka żydowska firma konfekcyjna, rozporządzająca w całym kraju kilkuset filiami. Obroty milionowe, towar doskonały, ceny niskie. Właścicielka tej firmy, mimo szykan i utrudnień, postanowiła przetrwać. Do dziś dnia dopłaciła do uporu kilka​naście milionów, ale nie rezygnuje. Podwyższa tylko jakość towaru. Uzyskuje to, że tylnymi wejściami wciskają się do sklepów jej klientki aryjskie, które nie mogą oprzeć się konfekcyjnym pokusom Żydówki. Spotyka się bardzo często rozkopane ulice. Tak jak u nas. Tylko że w Niemczech w ciągu dwóch, trzech dni rozkopanie znika. Roboty idą w błyskawicznym tempie. Dopomagają do tego liczne techniczne udogodnienia, wśród których gaudium[127] uliczne zbiera automatyczny ubijacz bruku. Ludzie przyglądają się, jak ciężki żelazny stępor, tylko kierowany ręką robotnika, sam podskakuje i opada na bruk. Wychodzi spod niego równiutko ubita jezdnia gotowa do użytku. Włóczęga po mieście daje sporą wiedzę o środowisku, ale równocześnie bardzo szybko męczy. Wycofuję się z tłoku ulicznego, który się zebrał przy podziwianiu nowego sposobu ubijania jezdni, i oglądam się za kawiarnią, gdzie by można zażyć trochę wypoczynku. Wielkich, przestronnych lokali kawiarnianych jest stosunkowo niewiele, natomiast popularne są małe cukiernie przy sklepach ze słodyczami. O godzinie piątej po południu te liczne sale zebrań są domeną Niemek, które przychodzą na kawę i na plotki. Towarzystwo jest niemal wyłącznie kobiece, a temat rozmów dotyczy spraw domowych i kuchennych. Tu i ówdzie błyska szybki w ruchach drut do szydełkowania. Mężczyźni trwonią czas w piwiarniach. Jest tych przybytków wiele i różnego pokroju. Każdy z nich posiada swoją publiczność. Do jednych zachodzą ludzie zajmujący stanowiska oficjalne w przemyśle, w innych bywa sama partia. Ale są i takie, w których, nieśmiało co prawda, przeciąga powiew nastrojów liberalnych i niezależnych. Wielkie, głębokie kanapy, dyskretne nisze sprzyjają cichym pogwarkom. Snują się tu wypędzone z życia sądy i opinie, których głośno wypowiadać nie wolno. Tu obrabia się i nicuje każdego gauleitera[128] i wszystkich ważniejszych ludzi partii. Tylko tu wyjawiana bywa o nich cała prawda. W takim tylko lokalu dowiesz się, że dzisiejszy gauleiter był w młodości pastuchem i nie ukończył żadnej szkoły; jeszcze trzy lata temu jadł rybę nożem, a dziś ma niepodzielną władzę nad wszystkimi dygnitarzami rejencji. Można tu usłyszeć liczne zakazane anegdoty: Wizyta Mussoliniego w Niemczech. Na dworzec berliński zajeżdża pociąg. Wysiada Il Duce. Do gościa podbiega drobnym truchcikiem „Führer”. Podnosi dłoń i woła: – Heil imperatore! Mussolini sadzi sążnistymi krokami. Na chwilę przystaje, macha ręką i odpowiada ostro: – Salve imitatore! Trzej panowie zanurzeni w głębokich fotelach chichocą zjadliwie. Jeden nagle poważnieje.

– Bo to jest prawdziwy wstyd, że wszystko kradną z Włoch. Nawet ukłon hitlerowski jest podpatrzony w Rzymie. Ktoś inny zmienia przedmiot rozmowy: – A czy wiesz, Franz, jak naprawdę nazywa się Hitler?… Nachylają się wszyscy nad stołem i szepczą coś, co nie musi być dla omawianej osoby bardzo pochlebne. Wysnuwa się obszerna rozmowa o „wodzu”. Najbardziej irytuje, a czasem śmieszy to, że Adolf Hitler jest zaprzeczeniem typu aryjskiego. On? Prawodawca religii „ziemi i krwi”, on, wskrzesiciel mitu dawnych Germanów, jest najwyraźniejszym mieszańcem rasowym. Jest po kobiecemu przeczulony, po kobiecemu rządzący się intuicją, do tego stopnia kobiecy typ, że zaczął ostatnio chorować na nerwy i musi się na gwałt leczyć. „Der brave Kerl, Adolf Hitler”[129]… Takie i inne rzeczy sobie opowiadają po zacisznych piwiarniach niemiec​kich. I tylko w nich, a nie gdzie indziej, w formie bardzo ostrożnych kpin mówi się o nowych zarządzeniach władz partyjnych. Na przykład o tym ostatnim, które powiada, że jeżeli którykolwiek urzędnik na terenie całej rejencji nie ożeni się do dwudziestego piątego roku życia, zostanie zwolniony z posady. Zwolniony zostanie również w tym wypadku, gdy wstąpiwszy w związki małżeńskie, w określonym terminie, w przeciągu półtora roku nie będzie miał dzieci. – Dobrze jeszcze – mówi jakiś tłusty, zażywny jegomość – że nie ma sankcji i przepisu co do płci dziecka. Ale żart żartem, a sprawami populacji zajmują się tu bardzo serio i nie są to wcale sprawy, z którymi opłacałoby się żartować. Małżeństwo bezdzietne jest w powszechnym nieposzanowaniu. Stosuje się wobec niego wiele ciężkich sankcji społecznych, jak na przykład odmowę posiadania służącej. Kobieta, która nie jest matką, może sama wszystko w domu załatwić. Tajemnica tego rozporządzenia tkwi w tym, że pomimo rozpowszechnionego bezrobocia siły służebnej nie ma w Niemczech do zbytku. I na odwrót, wielka liczba dzieci upoważnia do rozmaitych udogodnień, przywilejów, subsydiów. Zupełnie niefikcyjnych. Znana jest forma zasiłku – poza tak zwaną Winterhilfe – Kinderbeihilfe[130]. Rodzina obdarzona licznym potomstwem posiada różne przywileje mieszkaniowe, spożywcze, uposażeniowe, komunikacyjne. Gdy rodzina składająca się z dwojga rodziców i czworga dzieci jedzie koleją, płaci łącznie tylko za półtora biletu. Ale za to podrastające dziecko szybko jest wciągane w orbitę prac społecznych. Nie mówiąc o zajęciach w obrębie organizacji młodzieżowych, dokąd wzywa się już dziś dzieci w wieku przedszkolnym, istnieje wiele innych usług, które dziecko musi wykonać. Wystarczy przeczytać kronikę którejkolwiek gazety niemieckiej, aby się dowiedzieć, że w dniu tym a tym dziesięć, dwadzieścia tysięcy młodzieży szkolnej stanie na śmietniskach i podwórzach danego okręgu w poszukiwaniu i zbieraniu kości, odpadków żelaznych, kwiatu lipowego, pakuł maszynowych, z których wyciska się zużyty smar i przerabia na nowy.

A gdy siedzisz w publicznym lokalu, przewija się obok ciebie wielu młodych, siedmio-, ośmioletnich chłopców, którzy kwestują na różne społeczne cele. To szkoła rozdała między uczniów listy zbiórki i ogłosiła konkurs, kto najwięcej zbierze. Więc malcy chodzą po lokalach publicznych i z natręctwem, różnymi sposobami starają się wydobyć jak najwięcej datków. Że zaś chodzą ubrani w brunatne mundury, każdy gość kawiarniany czy restauracyjny daje skwapliwie. Daje dwa, trzy, pięć razy przez wieczór, tak długo, póki mu się to nie znudzi i nie skłoni do wyjścia. Gdy jednak podejdą do niego, nie odmawia nigdy. Tym się tłumaczą między innymi wspaniałe wyniki zbiórek pieniężnych w Niemczech. Po wielkim placu szczecińskim jedzie na kamiennym koniu Fryderyk Wilhelm. Jedzie dumnie, buńczucznie, ale nieco dziwacznie. Przyjezdny człowiek staje i gapi się. Czy jednak nie jest uprawnionym do gapienia, gdy koń wielkiego człowieka jedzie, cwałując naprzód obu przednimi nogami, następnie dwoma tylnymi? Niebezpiecznie takie postumenty stawiać w miejscach, które zwiedzają Polacy, ta nacja na koniach trochę się zna. Po jednej stronie placu stoi jeden turysta wytrzeszczający oczy na końskie dziwo, po drugiej – drugi w takiej samej kontemplacji. Zrazu przypatrują się rycerzowi, później wracają jeszcze raz do konia, ale że pomnik jest wierutnym kiczem rzeźbiarskim, zwracają wzrok w innych kierunkach. W końcu na siebie. Nowy napad zdumienia. Tym razem z innego powodu. Okazuje się, że Polacy zasmakowali we włóczędze. Opowiadano mi, że dwóch przyjaciół, którzy nie mieli czasu na spotkanie się w kraju i na przebycie drogi z Krakowa do Lwowa, spotkali się niedawno na rynku w Konstantynopolu, o który zawadzili obaj w wycieczce turystycznej. Obecne spotkanie nie jest tak egzotyczne, niemniej jednak – dość osobliwe. W mało odwiedzanym przez turystów mieście Pomorza Zachodniego spotykam dobrego znajomego, z którym od lat trzech obiecujemy sobie spotkanie w Warszawie. Janusz Stępowski, poeta, literat, marynista i znakomity gadacz radiowy, jest w Szczecinie i oto ruszamy z dwóch przeciwległych krańców placu z wyciągniętymi dłońmi. Policjant niemiecki nie zna jednak sentymentów. „Halt, tędy przechodzić nie wolno”. Janusz wybierał się właśnie do kina, pyta, czy z nim nie pójdziemy. Oczywiście, idziemy. Po drodze do hotelu obszerny wykład o tym, jak się Niemcy bawią. Stępowski jest człowiekiem pomimo swej płochości pedantycznym; skoro postanowił zbadać współczesne życie niemieckie, bada je dokładnie i systematycznie. Życie rozrywkowe w Niemczech jest szeroko rozbudowane. Charakterystyczną jego cechą, u nas niemal zupełnie nieznaną, są teatrzyki zbliżone do angielskich music-hallów, w których obywatel razem ze swą, choćby najliczniejszą, rodziną może przyjemnie spędzić czas. Przedstawienia odbywają się od wczesnego popołudnia do późnego wieczora. Widownia zastawiona jest małymi stołami, przy których pije się piwo i spożywa przyniesione z domu „sznytki”, na scenie zaś pokazuje dyrekcja różne atrakcje magiczne i gimnastyczne, wywołujące chętny aplauz. Przyszłość tych popularnych rozrywek stoi dziś

jednak pod wielkim znakiem zapytania. W trosce o oszczędzanie spożycia i ukrócenie rozrzutności wydano ostatnio w Niemczech dwa zarządzenia, które uderzają boleśnie właśnie w teatrzyki: prestidigitatorom zakazano używać do popisów wszelkich produktów spożywczych, jak jarzyn, żywych gołębi, spirytusu, wina itp. To jedno zarządzenie, zresztą mniejszego znaczenia, drugie jest poważniejsze: zakazano podawać w lokalach tego typu piwo! Można sobie wyobrazić, co to będą za konsekwencje. Kin jest wiele, bardzo gorliwie odwiedzanych. Większość z nich należy do wielkich przedsiębiorstw filmowych, przede wszystkim do berlińskiej „Ufy”[131]. Są zazwyczaj obszerne i dobrze urządzone. Ale w zakresie organizacji posiadają jedną niedogodność, której przezwyciężeniem mogą się pochwalić kina polskie: nie mają miejsc numerowanych! Skutkiem tego po otwarciu drzwi do sali zebrana w korytarzu publiczność zdobywa szturmem wnętrze i co lepsze miejsca systemem najezdniczym, to znaczy pragermańskim: silna pięść i podstawienie nogi gra w tych zabiegach pewną rolę. Wyświetla się trochę filmów amerykańskich i większość filmów niemiec​kich. A niemieckie filmy współczesne są złe. Określmy to wyraźnie. Każde przedstawienie składa się z dwóch części. W części pierwszej idzie zawsze jakiś film propagandowy i film naukowy. Te krótkie filmy są zrobione znakomicie. Trzeba powiedzieć, że w tym zakresie, zwłaszcza w zakresie filmu propagandowego, kinematografia niemiecka znajduje się na niedościgłych wyżynach. Ale film główny, zazwyczaj komedia czy sentymentalny dramat miłosny, stoi na poziomie lat dziesiątych bieżącego stulecia. Z tej niskiej wartości filmu niemieckiego zdają sobie doskonale sprawę sfery kierownicze, czego wyrazem są oficjalne wynurzenia i przestrogi. Producenci zasłaniają się tłumaczeniem: film niemiecki jest zły, ponieważ kazano mu naginać treść do założeń ideowych. Takie błędne koło. Podobnie jak u nas, choć trzeba bezstronnie powiedzieć, że przeciętny film polski jest już lepszy od przeciętnego filmu niemieckiego. Cóż jednak za paradoksy stwarza rzeczywistość: film niemiecki zły jest dlatego, że wyrzucił Żydów, film polski dlatego, że jeszcze Żydów nie wyrzucił. Wiele sobie zapowiadają obecne sfery filmowe po aliansach. Nawiązano współpracę z filmem włoskim, francuskim i polskim. Na ekrany niemieckie wchodzą filmy wynikłe z tych improwizowanych aliansów na próbę. Czy przyniesie to polepszenie filmu niemieckiego? Po obejrzeniu pierwszych prób należy mocno wątpić. Ten dzień oddany został na zupełne próżniactwo. Ogłasza się jaskrawymi plakatami i neonem, zawieszonym na ciemnym granacie nieba, kabaret wielki, największy, najznakomitszy kabaret szczeciński. Postanowienie zapada: idziemy do kabaretu. Krystyna jest mocno przejęta. Z niedowierzaniem spoziera na matkę, skąd ta tolerancja? Czy to dojrzałość pomaturalna skłania do takich koncesji? Czy co innego? W każdym razie jest pełna oczekiwania i spodziewa się niesłychanych emocji. Był to tylko nieco ozdobniejszy, nieco na wyższym poziomie utrzymany, ale mimo wszystko niewybredny w guście teatrzyk z przedmieścia. Trochę piosenki, tańców, akrobatycznych popisów i gwóźdź wieczoru: psy grające na fortepianie. Było poza tym

kilka politycznych dowcipów. Po raz pierwszy od lat czterech cenzura pozwoliła na satyrę o brzmieniu aktualnym. Ale jakże łagodnym! Humorysta opowiadał o polowaniu. Wielki łowczy Rzeszy pan Goering jeździ na polowania. Jeździ do puszty węgierskiej, jeździ do Białowieży. Strzela do zajęcy, czasem zastawia sidła. Wówczas łapie nie zające, ale łowi dyplomatów. Koniec dowcipu. Sala pokłada się od śmiechu. Przy największym stoliku siedzą członkowie SS i SA w mundurach. Biją brawo i zachęcają do następnych kawałów. Bardzo pięknie udał się ten humorysta. Więc następny kawał daje opis pokoju. Człowiek, który posiada pokój, musi mieć również różne do niego przynależności. Musi mieć korytarz. A przecież czasem odmawia mu się tego naturalnego prawa. Sala trzęsie się od oklasków, a autor i recytator w jednej osobie kłania się nisko, kłania się tylko w stronę mundurów. Wiele się pisało i mówiło o zarządzeniach, które w Niemczech zmierzały do podniesienia moralności życia miejskiego. Zarządzeń tych było wiele i dały podobno duże rezultaty. Ale rezultaty powierzchowne. I tymczasowe. Dziś, gdy upłynęło kilka lat od wydania zarządzeń, powoli poczynają wracać zwyczaje dawniejsze, choć trzeba przyznać, że pozory są jeszcze pilnie obserwowane. Pisma jednak humorystyczne poczynają już publikować ryciny pornograficzne na dawną modłę, a w periodykach wychowawczych podnoszą się głosy przestrogi na temat obniżenia poziomu moralnego młodzieży obojga płci, która stykając się ze sobą w organizacjach partyjnych, na ćwiczeniach i zaprawach, nie zawsze umie nałożyć sobie potrzebną powściągliwość. Po powrocie późnym wieczorem do hotelu zastajemy w pokojach wielkie szare teczki, w których złożono najświeższe numery kilkunastu poczytniejszych czasopism niemieckich. Na wierzchu teczek napis „Lesezirkel Nr 37”. Instytucja tak zwanych Lesezirkel[132], zapoczątkowana niedawno w Niemczech, przyjęła się powszechnie i rozrasta na olbrzymią skalę. Wydawnictwa upatrywały zrazu w tej imprezie niebezpieczeństwo i konkurencję, rychło jednak przyszły do wniosku, że Lesezirkel nie tylko nie jest niebezpieczny, ale jeszcze o kilka, kilkanaście tysięcy zwiększa nakłady pism. Pomysł polega na zbiorowym abonamencie. Pomysłowa jednostka zakłada małe przedsiębiorstwo, wynajmuje skromny lokal i ogłasza, że przyjmuje abonament na najświeższe czasopisma. Za dwie marki miesięcznie można sobie zamówić według gustu i upodobania kilkanaście pism. Pisma te otrzymuje się właśnie w takich szarych teczkach w oznaczony dzień, po czym trzeba je oddać, ponieważ następnego dnia ma prawo do nich już ktoś inny. W ten sposób można bardzo tanim kosztem mieć wgląd w całe czasopiśmiennictwo kraju. Przed zaśnięciem przesuwają się jeszcze raz wrażenia całego dnia. Cóż za zbieg okoliczności, że codzienne życie niemieckie dane nam było w sposób tak dokładny oglądać właśnie w Szczecinie, w Szczecinie, który tak silnie łączy się ze wspomnieniami innego typu. Wielkimi wspomnieniami historycznymi. W Szczecinie są one niemal niewidoczne, choć wystarczy wyjść poza miasto kilka kilometrów, aby się znaleźć w samym centrum pamiątek. Ale tak właśnie szła germanizacja: zaczynała się od miasta. Małe miasto i wieś

były słowiańskie, większe miasta germanizowały się szybko. Tak było dawniej, tak jest teraz. Choć jest niezupełnie. Kto przeszedł się bodaj przez kilka ulic Szczecina i przyglądał szyldom, zauważył, że co trzeci szyld prezentuje nazwisko polskie. I rzecz ciekawa, zawsze niemal w formie poprawnej, niewykoślawionej. A więc nie Krajewsky, ale Krajewski. Gdy nam po drodze spotkani Polacy mówili: – Zobaczycie, całe Pomorze niemieckie jest podmyte żywiołem polskim… …nie wierzyliśmy, ponieważ informacja pochodziła od swoich, a więc może ludzi stronniczych. Ale w Szczecinie spotkaliśmy Niemca, który to potwierdził. Stary emerytowany nauczyciel nadreński. Na starość przyjechał do syna mieszkającego w Szczecinie; powiedział nam tak: – Żywioł niemiecki nie jest tu czysty i silny. Gdyby jakiś inny naród okupował to miasto, w przeciągu dziesięciu lat mógłby zupełnie zmienić jego oblicze. Tak jak Polacy zmienili Graudenz i Dirschau[133]. Zupełnie… Józef Kisielewski, Ziemia gromadzi prochy, Warszawa: Instytut Wydawniczy PA X , 1990, s. 35–45, 173–189

1937 Roman Fajans (1903–1976)

Pokazać dyktatorowi książkę

To zaskakujące odkrycie! Wydarzeniem, które w ciągu dwóch lat obrodziło w Polsce największą liczbą książek reporterskich, była wojna domowa w Hiszpanii (1936–1939). Zanim zaczęli o niej pisać Orwell, Koestler, Dos Passos czy Hemingway, to korespondenci wojenni z całego świata relacjonowali przebieg walk między rządem republikańskim, popierającymi go liberałami, komunistami, socjalistami, anarchistami i rządem ZSR R , Francji oraz Brazylii a prawicową opozycją z nacjonalistami, monarchistami, konserwatystami, faszystami i generałem Francisco Franco na czele, których wspierały Niemcy i Włochy. Wśród tych reporterów było kilkunastu Polaków. Największe polskie dzienniki i tygodniki (ustaliła to badaczka Monika Bednarczuk) poprzez dobór wiadomości agencyjnych i własne komentarze starały się stworzyć obraz przychylniejszy temu z walczących obozów, któremu sprzyjały – z bogatego serwisu Polskiej Agencji Telegraficznej wybierano więc wiadomości korzystne, a niepomyślne ignorowano lub prezentowano jako wrogą propagandę. Czytelnicy dość szybko otrzymali książki ośmiu polskich reporterów relacjonujących tamten konflikt: Romana Fajansa, Hiszpania 1936. Z wrażeń korespondenta wojennego (1937); Jędrzeja Giertycha, Hiszpania bohaterska (1937); Stefana Ostena Ołpińskiego, Z krwawej Hiszpanii (1937); Włodzimierza Popławskiego, Sowiety w Hiszpanii (1938); Ksawerego Pruszyńskiego, W czerwonej ​Hiszpanii (1937); Jerzego Przywieczerskiego, Hiszpania w ogniu. Reportaż (1936); Adama Sikorskiego, Łuna nad Hiszpanią (1938); Antoniego Zdanowskiego, ​Hiszpania: kraj – ludzie – wojna domowa. Wrażenia osobiste (1937). Jeśli któryś z nich trafił na tereny zajęte przez żołnierzy jednej ze stron, miał małe szanse znaleźć się po drugiej. Tendencyjność niektórych tekstów przekraczała wszelkie granice. Polscy reporterzy nie tylko informowali, ale ​przede wszystkim kształtowali postawy czytelników wobec tej głośnej i ważnej dla Europy wojny. Zakres manipulacji stosowanej przez autorów można porównać chyba tylko z tą, z którą mieliśmy później do czynienia w reportażu socrealistycznym. Monika Bednarczuk wyłapała w tych reportażach wiele sformułowań, które miały zasygnalizować wspólnotę polskiego periodyku, jego reportera i czytelnika z walczącą stroną: Ołpiński pisał: Każdy uczciwy człowiek musi stanąć po stronie generała Franco. To obowiązek każdego katolika. Giertych: W Hiszpanii i o naszą przyszłość toczy się walka, od zwycięstwa strony narodowej zależą i nasze losy. Sikorski: Społeczeństwo polskie rozumie niebezpieczeństwo, jakie z tego tytułu płynie dla nas, dlatego […] odżegnuje się od jakiejkolwiek łączności z pachołkami komunistycznymi. Roman Fajans przytacza słowa Miguela de Unamuno na temat swastyki hitlerowskiej: „Niedługo będziemy się jej kłaniać jak bożkowi pogańskiemu”. Lecz zdanie to należało do nielicznych, zwracających uwagę na „czarne” niebezpieczeństwo grożące Hiszpanii i Europie. W owym czasie dawał się zauważyć entuzjazm polskiej prawicy dla przeobrażeń we Włoszech i Niemczech, zwłaszcza z uwagi na narodowy charakter faszyzmu i jego wrogość wobec bolszewizmu. Jeden z międzywojennych publicystów najlepiej określił dwie zasadnicze postawy reporterów, zestawiając relacje Ksawerego Pruszyńskiego (patrz t. 1, s. 472) z doniesieniami sympatyzującego z generałem Franco Jędrzeja Giertycha: ten pierwszy chciał poznać to, czego nie wie, a ten drugi ujrzeć to, co z góry wie, że zobaczy. Dziennikarzy polskiej prasy było na hiszpańskiej wojnie tak wielu, a materiałów z informacją „relacja własna z Hiszpanii” tak dużo, że pisma satyryczne i kabarety stroiły sobie z korespondentów żarty. Carramba, 1 września Szedłem w bój w pierwszym szeregu […]. Walczyłem jak Lew… mało – jak sam Lew Trocki. […] Czerwony komendant naszego miasta jest nadzwyczaj konsekwentny. Robota „pali” mu się w rękach.

Wczoraj rozkazał rozstrzelać niejakiego Romero, podejrzanego o sprzyjanie powstańcom. Zastrzelili naprzód kupca Romero, okazało się, że to zagorzały anarchista. Potem zastrzelili Romero – socjalistę. Wreszcie przyprowadzają trzeciego Romero. – Dobrze, teraz tego zastrzel – mówi spokojnie komendant – może nareszcie trafimy na właściwego. Przedwczoraj wybuchło nieporozumienie. Komendant patrolu otrzymał rozkaz strzelania do niebieskich koszul i wystrzelał cały oddział czerwonych. – Panie komendancie – tłumaczył – jestem daltonista… Nie mogę pisać, gdyż do kałamarza wpadają mi ustawicznie zbłąkane kule. W tej chwili dom, w jakim przebywam, rozpadł się w gruzy. Z mieszkańców ani jedna osoba nie pozostała przy życiu. Okropna jest ta wojna domowa. Nasze małe miasteczko liczyło przed wybuchem wojny 3000 mieszkańców – teraz jest pewnie mniej, gdyż 5000 już rozstrzelano, a wielu czeka w lochach na wyroki […]. Tygodniki satyryczne zamieszczały nawet wymyślone anegdoty z redakcji: W jednym z pism ukazała się krótka wiadomość: „Madryt padł”. – To za mało serdecznie – mówi jeden z kierowników pisma. Nazajutrz ukazał się tytuł: „Madryt padł w objęcia generała Franco”. O Romanie Fajansie wiadomo niewiele poza tym, że był reporterem, tłumaczem, a przez pewien czas korespondentem Polskiego Radia w Egipcie i w Genewie przy Lidze Narodów. W czasie drugiej wojny światowej pracował przy 2. Korpusie i 1. Dywizji Pancernej. Niestety nie udało mi się ustalić, co robił po 1945 roku. Jest autorem reportaży Wskrzeszone dzieło Cezarów. Z podróży po Libii (1935), Na frontach Abisynii (1936), Włochy 1944 (1944), W Chinach znowu wojna… (1939), Z II Korpusem Polskim we Włoszech (1945). Do Hiszpanii wyjechał jako wysłannik „Kuriera Warszawskiego”. Redakcja wysłała tam też Jerzego Przywieczerskiego. Obaj – jako przedstawiciele tytułu konserwatywno-liberalnego – wjechali na tereny zajęte przez zwolenników generała Franco. Mimo że dla Fajansa siły antyfrankistowskie to „bestie w ludzkiej skórze”, „czerwone zbiry” i „narośl marksistowska”, stara się zachować dystans do obu stron. Ów dystans, a także próba przeprowadzenia analizy sytuacji w rozmowie z wielkim intelektualistą i pisarzem Miguelem de Unamuno – podczas gdy inni autorzy zadowalali się opisem walk i zniszczeń – były powodem zakwalifikowania właśnie jego tekstu do trzeciego tomu antologii. Roman Fajans ma jeszcze jeden atut, który wyróżnia go spośród wielu korespondentów wojennych tamtych czasów. Otóż to polski reporter, który w latach trzydziestych przeprowadził rozmowy z wielkimi tego świata. Jego książka Sylwetki i rozmowy (1939) to zbiór wywiadów, a czasem nawet reportaży czy też portretów konwersacyjnych (określenie Trumana Capote’a), których bohaterami są m.in. Mussolini, Salazar, Zamora, Beneš, Henlein, Czang Kaj-szek czy generał Araki. W pałacu weneckim panuje półmrok – pisze Fajans w reportażu o Mussolinim – niewiele światła wlewa się do komnat przez kolorowe szybki okien. […] Pasy świetlne drgają na ścianach obitych materią i uwydatniają coraz to nowe szczegóły. W ich blasku tańczą pyłki ze starodawnych przedmiotów. W pałacu jest też bardzo cicho. Wszyscy mówią półgłosem lub szeptem. Bezszelestnie snuje się wyfraczona, wygalonowana służba. Jem u nie wolno przeszkadzać. Chwilę między wejściem do gabinetu Benito Mussoliniego a pierwszym pytaniem zadanym przez wodza Roman Fajans opisuje bardzo sugestywnie: Wchodzę do olbrzymiej białej sali, w której nie ma nic, oprócz biurka w głębi i dwóch foteli. Przy biurku siedzi Mussolini i mówi przez telefon. Ta odległość, pustka – i on – w głębi sprawiają ogromne wrażenie. Zdaje się człowiekowi, że niepodobna dojść do tego biurka, że jest daleko, a to tym bardziej, że trzeba całą drogę przebyć pod jego wzrokiem. W każdym razie efekt jest niezawodny. Tę dekorację wykonał doskonały znawca ludzi. Widząc, że Mussolini telefonuje, zatrzymuję się w pół drogi. Ruchem ręki prosi mnie bliżej. Zanim przebyłem tę bezkresną drogę od drzwi do biurka, skończył rozmowę, podniósł się i czekał na mnie. […] Głowa (widzę go po raz pierwszy bez czapki) z dość wydatną łysiną, skronie – obficie przyprószone

siwizną i wspaniałe, dumne, wypukłe czoło, niewielkie, lecz wiecznie gorejące władcze oczy, charakterystyczna, trochę brutalna, wydatnie naprzód wysunięta dolna szczęka. Ale przede wszystkim te oczy czarne, płomienne – to ciskające piorunami gniewu, to znów zapatrzone w nieskończoną dal, uciekające pod na wpół spuszczonymi powiekami. Mussolini wciąż stoi sam i nie prosi, żebym usiadł. Nie podaje ręki ani na powitanie, ani na pożegnanie. Jest jakiś obcy i daleki. Chwilami nawet suchy i nieprzyjemny. Początek rozmowy, ten początek najważniejszy i rozstrzygający w takich okolicznościach – jest nieprzyjemny i niezachęcający. – Cóż ma mi pan do powiedzenia? – pyta Mussolini po francusku, skandując, rąbiąc niemal każde słowo. – Skąd pan przyjechał i od jak dawna jest pan w Rzymie? Fajansowi udaje się zmiękczyć dyktatora. Pokazuje mu swoją świeżo wydaną książkę Wskrzeszone dzieło Cezarów o tym, jak Włosi skutecznie kolonizują Libię (przedmowę napisał włoski marszałek Italo Balbo). Mussolini uznaje, że trzeba ją koniecznie wydać po włosku. Po powrocie reportera do Warszawy Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska” wydrukował dodatkowo dwadzieścia pięć numerowanych egzemplarzy z wklejoną reprodukcją zdjęcia i autografu Benito Mussoliniego, który Fajans otrzymał podczas audiencji. (Udało mi się kupić jeden za sto dziewięć złotych). Mimo szacunku, a nawet wyczuwalnej czasem sympatii Fajansa do Franco czy Mussoliniego, Hiszpania 1936 razem z jego książką o Chinach zostały w 1942 roku wciągnięte przez hitlerowskie władze na listę książek zakazanych w Generalnym Gubernatorstwie. Reporter stał się jednym z tysiąca pięciuset polskich pisarzy uznanych za „groźnych dla niemieckiego kraju i kultury”. Oto więc fragmenty książki, za której czytanie groziła kara więzienia.

Hiszpania 1936. Z wrażeń korespondenta wojennego

Pogranicze dwóch światów

[…] Formalności graniczne załatwiane są szybko, sprawnie i uprzejmie, rewizja bagaży nie jest zanadto uciążliwa. Tylko jeden nieprzyjemny szczegół. Na widok mego polskiego paszportu zagranicznego urzędnik policyjny zapytuje, czy mam jakieś polecenie od delegatury junty[134] w Lizbonie. Pokazuję mu wizę junty; nie wystarcza mu ona. Znowu pyta o polecenie. Na szczęście polecenie takie – do Salamanki – miałem, i to sprawę załatwiło, pozostał jednak nieprzyjemny posmak. Przy żadnym innym paszporcie nie robiono tych kwestii. Hiszpanie i Portugalczycy tak są nieufni w stosunku do wszystkiego, co pochodzi ze wschodu Europy, że zatracają poczucie miary. Dla wielu z nich Polska niewiele różni się od Rosji sowieckiej. W biurze policyjnym, w którym oddawano nam paszporty, widzę na ścianie kilkadziesiąt fotografii – ot, typowych zdjęć policyjnych. To fotografie niektórych osobników, dla których wstęp na terytorium Hiszpanii powstańczej jest wzbroniony. Między nimi – rzecz ciekawa – na honorowym miejscu wiszą podobizny Trockiego i Beli Kuna[135]. Zagaduję o nie urzędnika. Uśmiecha się w odpowiedzi. O tak, wiszą tu na wszelki wypadek. Kto wie? Bela Kun był niedawno w Hiszpanii. Pociąg mknie szybko przez terytorium Bercozy. Krajobraz, dotychczas bardzo górzysty i raczej dziki, wygładza się i nabiera coraz więcej cech urodzajnej, uprawnej równiny. Okolica – na wygląd – zamożna i wcale dobrze zagospodarowana. Budynki – solidne, duże stada bydła, szczególnie wiele owiec. Wojny tymczasem ani śladu. Spokojny, żyjący swym zwykłym, codziennym życiem kraj. Tylko stacje wyglądają jakoś niezwyczajnie. Wszędzie tłumy młodzieży w mundurach i dużo, bardzo dużo wojska, zresztą porządnie ubranego i wyekwipowanego. Zaczynam orientować się trochę w tych mundurach i odznakach. Ci żołnierze z karabinami, którzy zajęli pół naszego przedziału, ubrani w mundury zielonkawe i ceratowe pierogi z podwiniętą przednią częścią ronda – to gwardia cywilna w polowej tenue[136]. Wszędzie zadeklarowała się ona pierwsza po stronie generała Franco i była gdzieniegdzie przedmiotem okrutnych sankcji ze strony czerwonych, toteż dziś jest oczkiem w głowie najwyższych czynników powstańczych. Ceratowe pierogi gwardzistów cywilnych widziałem już dawniej i dlatego powitałem je jak starych znajomych. Ale już człowiek o niezmiernie marsowej minie, siedzący razem ze mną w przedziale kolejowym, dał mi przedsmak tej orgii barw, jaka towarzyszyć mi miała następnie podczas całego pobytu w Hiszpanii. Wyobraźcie sobie jegomościa o czarnym, krótko przystrzyżonym wąsie, chmurnych oczach i groźnej minie, ubranego w półwojskową kurtkę koloru khaki, a na tej kurtce… ach, na tej kurtce, czego też tam nie było! A więc

przede wszystkim nad lewą piersią – wielki kwadrat z żółtego, mocno przybrudzonego jedwabiu i przypięta do niego dość pokaźna, płaska metalowa lokomotywa. Zupełnie jakby jakiś dzieciak przypiął sobie zabawkę do ubranka. To była odznaka… wojsk kolejowych. Kilka centymetrów pod nią barwiła się podłużna odznaka złożona z chorągiewek: hiszpańskiej, hitlerowskiej, włoskiej i portugalskiej. Obok krwawiły się czerwone strzały Falangi[137] na ciemnym kwadracie z sukna. Kompletu dopełniał jakiś medal oraz odznaka o hiszpańskich barwach narodowych, wpięta do butonierki. […] W parę dni później widziałem coś trochę odmiennego, lecz z tej samej dziedziny. Tym razem na półwojskowej kurtce barwił się seledynowy płat jedwabiu z przypiętym do niego wielkim metalowym samochodem. To wojska samochodowe. Innych „maszyn” na kurtkach nie widziałem. W ogóle zamiłowanie Hiszpanów do barwności, akcentujące się tak silnie już przed wojną domową i ogólnie znane, przekształciło się ostatnio w manię, w niezdrowy szał. Rzeczą jedyną w swoim rodzaju jest na przykład okno wystawowe jakiegokolwiek sklepu jubilerskiego lub galanteryjnego w Salamance, Burgos, Ávili czy Sewilli. Okno takie bywa z reguły zawalone całymi kolekcjami żetonów, medali, chorągiewek metalowych, odznak organizacyjnych, emblematów, znaków rozpoznawczych różnych rodzajów broni. Powstał ostatnio w Hiszpanii cały przemysł wyspecjalizowany w tym zakresie i niemogący nastarczyć zapotrzebowaniu. Jedziemy dalej. Mundury, wciąż mundury. A więc ci młodzieńcy w niebieskich koszulach z wyhaftowanymi na piersiach pękami czerwonych strzał – to falangiści, czyli faszyści lub raczej narodowi socjaliści hiszpańscy z Falange Española. Ich organizacja jest dziś bardzo silna i bardzo wpływowa. Te młode dziewczęta, stojące tłumnie na stacji Ciudad Rodrigo i ozdobione wielkimi emblematami na lewych kieszeniach bluzek – to członkinie Acción Popular GilRoblesa[138]. Noszą czarny, stylizowany krzyż i litery „A P ” po jego obu stronach na białoczerwonym polu. Te opaski znowu i czerwone berety – to karliści[139]. Ale oprócz członków organizacji każdy prawie ma tu coś w rodzaju munduru i jakiejś odznaki, choćby tylko rozetkę o narodowych kolorach hiszpańskich. Na jednej ze stacji wsiada do naszego przedziału ksiądz. Wspaniała, typowo hiszpańska głowa o płomiennych oczach i krogulczym, drapieżnym nosie. Ksiądz jest bardzo rozmowny, toteż wkrótce gawędzimy w najlepsze jakąś łacińsko-włosko-hiszpańską mieszaniną, przy czym – o dziwo – rozumiemy się wcale nieźle. Pretekst do rozpoczęcia rozmowy dał widok spalonego doszczętnie kościoła, wyciągającego ku niebu, jakby z niemym krzykiem rozpaczy, dwa żałosne kikuty swych zniszczonych wież. – Tak wygląda połowa kościołów w Hiszpanii – rzekł do mnie ksiądz. A potem zaczął opowiadać. Mówił spokojnie, obiektywnie, aż nad podziw spokojnie jak na Hiszpana. Ale może dlatego właśnie wszystko, co mówił, robiło tak wstrząsające wrażenie. Opowiadał swe przeżycia z ostatnich miesięcy, jakie poprzedziły zamordowanie Calva Sotela[140]

i rewolucję narodową. Motłoch szalał w najlepsze. W jego rodzinnym miasteczku zamordowano bestialsko pięć osób. Jego samego kilkakrotnie pod grozą rewolwerów wyciągano nocą z łóżka i kazano otwierać kościół. Nie otworzył. Nad nim Bóg czuwał, ale ilu innych zginęło… – Boże, zmiłuj się nad mą ojczyzną – westchnął ciężko. Na horyzoncie widać już było wyraźnie potężną kopułę i strzeliste wieże jakiegoś wielkiego kościoła. Zbliżaliśmy się do Salamanki. […]

U Miguela de Unamuno

Nie potrzebuję chyba przedstawiać Miguela de Unamuno. Autor słynnej Tragiczności w życiu i Istoty Hiszpanii był nie tylko chlubą swego narodu, ale jednym z największych i najgłębszych myślicieli i pisarzy świata ostatniej doby. Prawie każde jego dzieło było na zachodzie Europy rewelacją, przy czym – rzecz ciekawa – Unamuno był we Francji i Anglii daleko więcej czytany niż w samej Hiszpanii. Jego popularność we Francji była tak wielka, że gdy w roku 1924 wygnany został przez monarchię hiszpańską na wyspę Fuerte​ventura (jedna z Wysp Kanaryjskich), pewien wielki dziennik francuski urządził specjalną ekspedycję, która Unamuna po prostu porwała z wyspy i przywiozła do Francji. Wielokrotny rektor słynnego uniwersytetu w Salamance (założonego w XI I wieku) Miguel de Unamuno był coraz to pozbawiany tego urzędu ze względów politycznych. Trzeba przyznać bowiem szczerze, że był on wiecznym ésprit de contradiction, stałym opozycjonistą przeciw każdemu, kto jest u władzy. W lecie roku 1936 złożył go z urzędu czerwony rząd madrycki, Unamuno bowiem zaraz na początku rewolucji narodowej opowiedział się bez zastrzeżeń po jej stronie, oddając swą osobę całkowicie do dyspozycji generała Franco. Nie krył on się z tym, że nie zgadza się w wielu punktach z juntą w Burgos, ale, jak oświadczył w swoim czasie, „toczy się tu walka cywilizacji przeciw barbarzyństwu”, a jego miejsce będzie zawsze „po stronie cywilizacji”. Destytucja[141] Unamuna, zarządzona przez rząd madrycki, pozostała aktem czysto platonicznym, gdyż Salamanka niemal od pierwszej chwili ruchu zbrojnego znalazła się w obozie narodowym, zaś junta w Burgos w odpowiedzi na krok Madrytu mianowała Unamuna dożywotnim rektorem uniwersytetu w Salamance. Jak jednak zobaczymy wkrótce, „dożywotni” jest to w Hiszpanii – tak jednej, jak i drugiej – pojęcie bardzo względne. Nie upłynęło nawet kilka tygodni, a już Unamuno poróżnił się z Falangą. Nic w tym dziwnego; ideologia faszystowska na pewno nie mogła odpowiadać największemu indywidualiście, jakiego znał świat współczesny. Niebawem doszło do incydentu znacznie poważniejszego. Jenerał Millán-Astray w przemówieniu wygłoszonym w uniwersytecie salamanckim nazwał Katalończyków i Baskijczyków „zdrajcami hiszpańskiej sprawy narodowej”. Unamuno, który jest Baskijczykiem, przerwał generałowi i odparł, że jedni, jak i drudzy są równie dobrymi patriotami jak Hiszpanie. Wynikł tumult, studenci chcieli rzucić się na swego rektora, którego poglądy nigdy im zanadto nie odpowiadały, i uszkodzili jego wspaniały posąg, zdobiący aulę uniwersytecką. Przyszło do ostrego zatargu między Unamunem a generałem Astray, zatargu zakończonego złożeniem z urzędu „dożywotniego” rektora, tym razem przez juntę narodową. Ponieważ ponadto Unamuno uparł się przy swoim, poproszono go o pozostanie przez pewien czas, „aż umysły się nie uspokoją”, w areszcie domowym. Przyjeżdżając do Salamanki, nie wiedziałem absolutnie nic o całym tym ostatnim akcie epopei de Unamuna. Jakby nigdy nic oświadczyłem zaraz pierwszego dnia w kwaterze

głównej, że chciałbym z nim rozmawiać, na co otrzymałem uprzejmą odpowiedź, iż trzeba zwrócić się z tym do… uniwersytetu. Gdym przybył do sekretariatu i oznajmił chęć widzenia się z rektorem de Unamuno, spojrzano na mnie z niejakim zdziwieniem i odpowiedziano, że pan Unamuno do uniwersytetu nie przychodzi, mogę jednak zastać go w jego mieszkaniu prywatnym. Udałem się zatem do tego mieszkania naprzeciw cudnego pałacu Monterrey. Zauważyłem wprawdzie policjanta przechadzającego się przed domem, ale – ostatecznie – w Hiszpanii widzi się obecnie takie mnóstwo umundurowanych przedstawicieli władzy, że jeden więcej lub mniej nie robi wrażenia. Wprowadzono mnie do obszernego, zimnego gabinetu, gdzie czekać miałem na Unamuna. Od razu zwróciła moją uwagę wielka biblioteka zajmująca prawie całą ścianę. Była to, jak się później okazać miało, tylko „podręczna” biblioteka; właściwy księgozbiór mieścił się w specjalnej komnacie i obejmował tysiące tomów. Umeblowania pokoju, w którym oczekiwałem, dopełniało biurko i dwa olbrzymie, stare, piękne fotele, ustawione jeden naprzeciw drugiego z obu stron biurka. Wchodzi Unamuno. Jest średniego wzrostu, siwy, ma na sobie ciepły kubrak. Spod siwych, nastroszonych brwi patrzą surowo i dość nieprzyjemnie ostre, zimne oczy. Siwa broda jest trochę potargana i wraz z nastroszonymi brwiami tworzy doskonałą całość. Unamuno wie już, że jestem Polakiem. Wspomina o pani Zofii CasanovaLutosławskiej[142], którą zna i bardzo ceni. Pyta następnie, czy znam dobrze hiszpański. Odpowiadam, że zaledwie trochę rozumiem (mówimy po francusku). – To źle – stwierdza Unamuno. – Tutaj nie powinno się przyjeżdżać bez dostatecznej znajomości hiszpańskiego, gdyż rozumie się wtedy opacznie szereg rzeczy. Gdy się nie zna dobrze języka, no i w ogóle Hiszpanii, takie określenia jak „katolicyzm”, „prawica”, „lewica” brzmią inaczej, niż brzmieć powinny. Te określenia znaczą bowiem zupełnie co innego w Hiszpanii, a co innego poza jej granicami. Niemcy, Francję, Anglię można doskonale poznać bez gruntownej znajomości odnośnych języków, ale Hiszpanii nie. Hiszpania, panie, to nie jest Europa, to jest coś całkiem odrębnego, samodzielnego, niepodobnego do innych krajów. – Widzi pan – ciągnął po chwili dalej – ja sam jestem Hiszpanem, a właściwie Baskijczykiem, no i okazało się, że nawet ja nie znam dokładnie moich rodaków. Przyznam się, że nie spodziewałem się podobnej mordowni jak obecna. Jestem przerażony, ogłuszony tym, co się teraz dzieje w Hiszpanii. Przerażony i zaskoczony. Nie mogę myśleć o niczym innym. Takie morze krwi i zbrodni! Taki bezmiar okrucieństwa! Jakież tajemne moce drzemały w duszy tego narodu? Jaka trucizna płynęła w jego żyłach? Stawianie sobie koncepcji: „walka chrystianizmu lub nacjonalizmu z bolszewizmem” jest, może mi pan wierzyć, zbytnim upraszczaniem zagadnienia, a przy tym stawianiem sprawy na niewłaściwej płaszczyźnie. Ten proces sięga daleko głębiej. To jest obłęd, zbiorowy obłęd, psychoza, przy czym nie brak jej z obu stron. Czy wiadomo panu, że nigdzie w Europie nie ma tylu dziedzicznych obciążeń co w Hiszpanii? I oto są rezultaty. Hiszpanie to chory naród. Jak katolicyzm hiszpański nigdy nie był i nie jest podobny do

katolicyzmu w innych krajach, tak i ateizm jest różny. Nasz ateizm to negacja nie tylko Boga, ale wszystkiego, chęć absolutnego burzenia, anarchizm duchowy. Przecież w Hiszpanii istnieje potężne stronnictwo anarchistyczne. I ci ludzie wierzą święcie w to, co robią. Czymże wytłumaczy sobie pan inaczej to masowe palenie kościołów, mordowanie księży, rozstrzeliwanie bez sądu? Bolszewizm? Ateizm? Nie, to coś znacznie głębszego – to głos chorej krwi. Zaczęto przed pięcioma laty rewolucję, która właściwie wcale nie była rewolucją. Robiono najniepotrzebniejsze wybryki przeciw Kościołowi i tradycji. Pyta pan po co? Aby koniecznie uzyskać aureolę zwycięzców. Do tego jest przecież koniecznie potrzebna walka, bo bez walki nie można być zwycięzcą. Tymczasem, ponieważ zwyciężeni zupełnie nie reagowali, trudno było o tę aureolę. Gdybyż utworzono wtedy konserwatywną republikę, która potrafiłaby uszanować indywidualność jednostki i swobodę ducha… Ale gdzie tam! Zaczęto eksperymentować. Zaczęto bawić się w republikę federacyjną, w projekty reform, które nie były wcale możliwe do przeprowadzenia. Bawili się jak dzieci nową, nieznaną zabawką. Zachciało im się szkoły świeckiej, bezreligijnej, „neutralnej”. Jakże szkoła może być neutralna? Jak nauczyciel może być „neutralny”? Spróbujcie powiedzieć matce lub mamce karmiącej dziecko, że jej mleko ma być „neutralne”, to znaczy niezależne od jej stanu zdrowia, usposobienia, temperamentu. Czy to będzie wykonalne? Oczywiście nie. Tak samo i nauczyciel musi przesycić udzielaną przez siebie wiedzę swymi pasjami, swą miłością lub nienawiścią, swą wiarą. On nie może być „neutralny”. Będzie albo religijny, albo areligijny. Byłem całą duszą z generałem Franco. Bestialstwa tamtych, brak poszanowania z ich strony dla elementarnej swobody ducha ludzkiego, niszczenie przez nich dóbr kultury – napełniły mnie najgłębszą odrazą. Początkowo Franco stanął, i słusznie, na tym stanowisku, że przyszły ustrój Hiszpanii nie powinien być teraz przedmiotem dyskusji, że będzie czas na to później. Ale potem inne wpływy zaczęły torować sobie drogę w juncie i Franco dał się im ponieść. Tutaj także niedługo nie będzie można powiedzieć niezależnego słowa, trzeba będzie oddychać w takt Falangi i jej sprzymierzeńców zewnętrznych. A Falanga, panie, to największe chyba niebezpieczeństwo dla Hiszpanii. Obłąkańcy, fanatycy, ślepo naśladujący obcą, ciasną ideę. Zapierają się własnej ojczyzny, własnych idei. Swastyka hitlerowska – mówił – urasta do godności herbu Hiszpanii. Niedługo będziemy się jej kłaniali jak bożkowi pogańskiemu. Narodowy hymn niemiecki stał się drugim hymnem mojej ojczyzny, a Giovinezza[143] – trzecim. My nie potrzebujemy trzech hymnów. Hiszpania nie powinna być ani bolszewicka, ani hitlerowska, ani faszystowska, lecz tylko i jedynie hiszpańska. No i oto odebrano mi znowu mój rektorat. Odebrali, gdyż krytykowałem zbytnie uleganie wpływom zewnętrznym i gwałcenie indywidualności. Ale ja twierdzę nadal, że zdobycie nie jest jeszcze równoznaczne z pozyskaniem, a posiadanie z zachowaniem. Duch ludzki jest bowiem niezwyciężony. Patrzę w przyszłość z wielką troską. Nie widzę żadnego wyjścia, i to nie tylko dla

Hiszpanii. Prawie cała Europa oszalała. Młode pokolenie, to, które idzie, jest przerażające. „Uznasz to, co ja uznaję, albo cię zastrzelę” – oto jego doktryna. Same skrajności, z nożami w zębach. Ale ja nie uznam – może trochę dlatego – tu uśmiecha się – że jestem Baskijczykiem, a Baskijczycy to twardzi ludzie. Naprzód wyrzucił mnie król, potem Primo de Rivera[144], później czerwoni, teraz – biali. A ja nadal będę mówił to, co uważam za słuszne. Unamuno pokazuje mi przekłady swych dzieł: francuskie, angielskie, włoskie, niemieckie, portugalskie, czeskie, rumuńskie, węgierskie, japońskie, łotewskie, szwedzkie. Jest też i tom nowel Mgła po polsku. Zaczynamy mówić o Polsce. – Nie wiem prawie nic o tym kraju – skarży się Unamuno. – Nie robicie żadnej propagandy. Dostaję publikacje i książki we wszystkich prawie językach, ale nic po polsku. A wasz naród interesuje mnie. Byliście takim samym bojownikiem o niezależność ducha jak ja. Natychmiast po powrocie do Lizbony posłałem wielkiemu Hiszpanowi paczkę książek o Polsce. Czy je otrzymał – nie wiem. Byłem u Unamuna wieczorem. Nazajutrz oczekiwałem wizyty żandarmerii i nakazu opuszczenia Hiszpanii narodowej, o ile nie gorszych jeszcze sankcji. W obecnych warunkach tamtejszych wizyta u osoby, która naraziła się władzom nacjonalistycznym i zamknięta została w areszcie domowym, była jednak czynem dość ryzykownym. Ale – szczęśliwie – nic się jakoś nie stało. Świadczyłoby to jednak o pewnym liberalizmie władz narodowych. Wątpię, czy po tamtej stronie frontu coś podobnego byłoby możliwe. Gdym siedział wtedy przed nim w jego wielkim, nieogrzanym gabinecie i wsłuchiwał się w napięciu w jego słowa, nie przeczuwałem doprawdy, że śmierć krąży już tak blisko jego srebrnej, dumnie wzniesionej głowy i że wieść o jego śmierci przybędzie do Warszawy akurat na dzień mego powrotu z wyprawy dziennikarskiej do Hiszpanii. Unamuno walczył dosłownie przez całe życie; zmarł zmęczony tą nieustanną walką. Walczył z monarchią, z dyktaturą, z komunizmem, z faszyzmem. Bronił zębami swobody ducha ludzkiego, wolnego rozwoju ludzkiej myśli i prawa człowieka do swej własnej, nieskrępowanej indywidualności. Nienawistna mu była wszelka dyktatura, narzucająca pęta człowiekowi, nie mógł nigdy pogodzić się z brutalnością i przemocą wszelkich ustrojów „totalnych”, zmieniających człowieka w bezduszne, nieczułe kółko wielkiej maszyny. A ponieważ świat dzisiejszy, w znacznej swej części, hołduje wręcz odwrotnym teoriom, przeto nie zaznał Unamuno wytchnienia w swej walce. Wypędzany z Hiszpanii, prześladowany naprzód przez zdeprawowane sługi bezsilnego monarchy, po tym – przez tajną policję Primo de Rivery, wreszcie – ostatnio – przez czerwonych władców i ich białych przeciwników, naraził się niemal wszystkim współrodakom, których błędy i winy znał aż nadto dokładnie. Nazywano go Don Kiszotem XX wieku, starym warchołem i obłąkanym geniuszem. Jest trochę prawdy w tym wszystkim, ale któż z nich, prawdziwie wielkich, był inny? Czy nie

mieszczą się te wszystkie określenia w natchnionej koncepcji Słowackiego o „Duchu Wiecznym Rewolucjoniście”? Czy świat byłby tym, czym dziś jest, gdyby nie istnieli tacy ludzie jak Unamuno? Ludzie zakochani na śmierć w swej idei absolutnej wolności, nieustraszeni, bezkompromisowi. Bo Unamuno był doprawdy nieustraszony. Cenzura, policja nie potrafiły nigdy zmusić go do milczenia. Wolał wygnanie, więzienie, prześladowania niż ucieczkę z pola walki. A ucieczką nazywał zawsze chowanie prawdy pod korcem. Jeszcze na parę tygodni przed śmiercią, podczas naszej rozmowy w Salamance, jednej z ostatnich, jakie przeprowadził z ludźmi ze świata zewnętrznego, dał próbkę swej odwagi. Powiedział mi wiele rzeczy, za które groziła mu na pewno w dzisiejszych stosunkach hiszpańskich poważna odpowiedzialność. Pytałem go kilkakrotnie, czy mam to wszystko ogłosić. Był już wtedy w areszcie domowym i obawiałem się, że tego rodzaju publikacja może spowodować dla niego najzgubniejsze skutki. Przedstawiałem mu moje obawy. – Ogłosi pan wszystko albo nic – oto była jego odpowiedź. – Prawda jest tylko jedna – dodał ciszej po chwili. Pełen odrazy do czerwonych, rozczarowany do obozu narodowego, samotny, niezrozumiany, przeżywał Miguel de Unamuno swą wielką tragedię. W końcu ogarnął go bezgraniczny pesymizm i zniechęcenie. Jego przewidywania na przyszłość były tak beznadziejne, że aż dreszcz grozy przechodził, gdy go się słyszało. Zwątpił w przyszłość Europy, przepowiadał jej najcięższe godziny. Nie było mu dane doczekać końca tragedii, która tak głęboko zasmucała jego serce. Zapewne przeżycia ostatnich miesięcy w niemałym stopniu przyczynić się musiały do przyśpieszenia jego zgonu. W każdym razie ostatnie enuncjacje, jakich udzielił prasie zagranicznej, a między innymi autorowi niniejszej książki, dają wspaniałe świadectwo patriotyzmowi, odwadze i zdrowemu sądowi, z jakimi traktował najbardziej palące zagadnienia swej ukochanej Hiszpanii. Ale jego ostatnie słowa świadczą jeszcze o czymś innym: o bezmiernej tragedii, jaką przeżył, zanim śmierć nie zamknęła jego umęczonych oczu. […]

Sewilla pod znakiem swastyki

Sewilla jest jedynym z wielkich miast hiszpańskich, które znalazło się pod władzą narodowców. Pozostałe trzy: Madryt, Barcelona i Walencja są do dziś dnia w rękach czerwonych. Wśród tych czterech wielkich miast Sewilla jest dopiero czwartym z rzędu co do wielkości. Tamte trzy liczą łącznie około trzech milionów ludności. „Stolice” Hiszpanii narodowej, Salamanka i Burgos, są małymi mieścinami trzydziesto-, czterdziestotysięcznymi, zajęta przez narodowców Saragossa liczy około stu tysięcy mieszkańców, a element prawdziwie wielkomiejski reprezentuje z tej strony frontu jedynie dwustupięćdziesięciotysięczna Sewilla. Reasumując, można stwierdzić, że trzy czwarte hiszpańskiej substancji wielkomiejskiej jest jeszcze we władaniu czerwonych. A substancja wielkomiejska to znaczy nie tylko miliony mieszkańców, ale także – wielki przemysł i handel, finanse i urzędy, przedsiębiorczość i energia. Ten stan rzeczy i wynikający zeń stosunek sił może wyjaśnić wiele zagadek wojny domowej. W Sewilli nie znać wojny. Po gorączkowych, niewygodnych, pełnych napięcia nerwowego tygodniach spędzonych w Hiszpanii północnej pobyt w Sewilli koi, łagodzi, uspokaja. Nie ma tu walki o dach nad głową, gdyż pokoi w hotelach jest pod dostatkiem. Jedzenie – bez porównania lepsze niż w Burgos czy Ávili. Teatry, kinematografy, dancingi otwierają gościnnie swe podwoje. Sklepy są godne wielkich stolic europejskich i pełno w nich towaru. Gdyby nie powszechna i jeszcze bogatsza niż na północy dekoracja miasta w kolory i emblematy patriotyczne, gdyby nie mnóstwo wojskowych na ulicach, gdyby nie wreszcie sporadyczne ataki bombowe czerwonych samolotów i codzienna kanonada, dochodząca z położonego wewnątrz miasta pola ćwiczeń, nikt nie przypuściłby, że tu jest wojna i że biją się nie tak bardzo daleko od miasta (front Kordoby). Ciekawa rzecz – w Sewilli nie widzi się prawie wcale portretów generała Franco. W reszcie Hiszpanii niepodobna wprost wyobrazić sobie okna wystawowego bez wizerunku wodza. Pełno tej charakterystycznej głowy na ścianach domów, wewnątrz mieszkań. Tutaj, w Andaluzji, zastąpił Franca ktoś inny. Sewilla i Andaluzja mają swojego bohatera narodowego, którego czczą i wielbią. Jest nim generał Queipo de Llano, dowódca 2. Armii Południowej, pan i władca nieograniczony południa Hiszpanii, ten sam, którego głos rozchodzi się co wieczór po falach radiowych i przenika do każdego hiszpańskiego domu, gdzie ludzie czekają niecierpliwie na jego charla radiada[145]. Sewilla, a wraz z nią i cała Andaluzja są obwieszone wizerunkami generała Queipo de Llano, jego nazwiskiem nazwane są ulice i place, on jest tu wodzem. Aczkolwiek Sewilla nie leży w bezpośrednim promieniu działań wojennych, aczkolwiek mniej oddycha się tu wojną, to jednak można tu wiele zobaczyć i nauczyć się wielu rzeczy. Pod niektórymi względami, a zwłaszcza pod kątem widzenia politycznym, pobyt na południu Hiszpanii może dać więcej niż najsumienniejsze studia na północy. Tutaj pewne charakterystyczne zjawiska występują na jaw daleko jaskrawiej i traktowane są o wiele

mniej dyskretnie niż tam. Należy do nich przede wszystkim kwestia interwencji niemieckiej. Widziałem Niemców w Salamance, w Burgos, w Ávili. Zdawałem już sprawę z rozmów, jakie prowadziłem z lotnikami niemieckimi w Casino Abulense w Ávili. Po przyjeździe do Sewilli okazało się jednak, że nie miałem wyobrażenia o rozmiarach interwencji niemieckiej w sprawy hiszpańskie. Pod tym względem dopiero Andaluzja miała mi otworzyć oczy. Sewilla, Kadyks, Huelva, oto punkty, przez które pomoc niemiecka sączy się do Hiszpanii. Na północy Hiszpanii widywało się wprawdzie sporo Niemców, ale zawsze były to jednostki. W jednym miejscu było ich kilkudziesięciu, w innym – stu, w jeszcze innym – kilkunastu. Odcinali się od masy hiszpańskiej, gdyż Niemiec odcina się zawsze i wszędzie od każdego tłumu, ale liczebnie tonęli w niej. W Sewilli było już inaczej. Miasto było pełne Niemców. Widziało się ich setki na ulicach, całe kolumny maszerowały przez miasto, śpiewając Horst-Wessel-Lied. Wszystkie kawiarnie, hotele, restauracje rozbrzmiewały mową niemiecką. W dorożkach i taksówkach, na wojskowych samochodach ciężarowych, na motocyklach, wszędzie widziało się charakterystyczne postacie o wojskowym zacięciu, w sportowych ubraniach i naciśniętych na czoło czapkach, z czerwono-żółtymi opaskami na rękawach, postacie podobne kubek w kubek do tych z Ávili, Salamanki czy Burgos. Po raz pierwszy w Sewilli ujrzałem ich zaraz po przyjeździe, w Grand Hotel de Paris. Siedziało ich kilkunastu w wielkim hallu hotelowym i czytało niemieckie gazety. Nie zwróciłem na nich większej uwagi. Wieczorem w sali restauracyjnej stanowili więcej niż połowę gości. Później zasiedli przy aparacie radiowym i słuchali niemieckich komunikatów, niemieckiego hymnu i Horst-Wessel-Lied, nadawanych bezustannie przez sewilską stację radiową. W kinematografie, do którego poszedłem następnie, słyszałem na prawo i na lewo język niemiecki. Na sali pełno było czerwono-żółtych opasek. Już to dało mi do myślenia. Dopiero jednak nazajutrz, gdy ujrzałem roje ich na ulicach miasta, zdałem sobie sprawę z rozmachu ich akcji. Podawano mi najrozmaitsze ich cyfry. Jedni twierdzili, że jest ich w Sewilli dwadzieścia tysięcy, inni – że czterdzieści. Zresztą, to nie gra roli. Ważne jest to, że są ich tys i ą c e. Co robią, czym się zajmują, po co przybyli? To są rzeczy trudne do stwierdzenia. Dziennikarz zagraniczny musi mieć się obecnie w Hiszpanii ogromnie na baczności, jeśli nie chce pozostać tam znacznie dłużej, niż zamierzał, i to w warunkach bardzo… mało komfortowych i pozostawiających stosunkowo niewiele swobody. Nie trzeba za wiele pytać. Niektóre rzeczy są jednak zupełnie oczywiste. Całe lotnictwo, oddziały zmotoryzowane, obsługa samochodów specjalnych, warsztaty, służba łączności obsadzone są przez Niemców. A teraz najważniejsze pytanie. Czy są to oddziały wojskowe, czy też poszczególni ochotnicy? Odpowiedź jest znowu niełatwa. Każdy prawie młody Niemiec ma wygląd i postawę zawodowego żołnierza. Przez pierwsze dni mego pobytu Sewilla pozostawała zresztą w każdej dziedzinie pod znakiem swastyki. Przybyli właśnie do miasta nowi posłowie Niemiec i Włoch,

akredytowani przy rządzie generała Franco. Wylądowali na południu i w drodze ku Salamance zatrzymali się w Sewilli. Poseł włoski pozostał tylko jeden dzień i poleciał samolotem dalej, ale poseł niemiecki zatrzymał się znacznie dłużej. Sewilla fetowała go tak, jak tylko południe Hiszpanii fetować kogoś potrafi. Miasto szalało. Pod istną gęstwą chorągwi hiszpańskich i hitlerowskich, zwieszających się z każdego okna, płynęły ulicami dzień i noc nieprzeliczone, rozentuzjazmowane tłumy. Setki głośników radiowych powtarzały po raz tysięczny chyba hymny hiszpański, niemiecki i włoski, po czym kończyły marszami wojskowymi. Piękne señority (żadne miasto na świecie nie ma takich kobiet) w czarnych szalach, zwieszających się z wysokich grzebieni, poprzypinały sobie kolory narodowe, swastyki i topory faszystowskie. Wieczorami wspaniała Plaza Nueva płonęła iluminacją zupełnie nieprawdopodobną. O, nasze biedne, smutne warszawskie iluminacje! Trzeba było widzieć w Sewilli tę orgię świateł, te tysiące lampek poumieszczanych na pniach i w wachlarzach palm, na specjalnych drutach przeciągniętych przez cały plac, trzeba było widzieć domy, usiane brylantami ogni, płomienne kolumny, gwiazdy, girlandy, fajerwerki. Na jednym z domów Plaza Nueva płonęła wielka swastyka z różnobarw​nych żarówek. Miałem wrażenie, że jest to symbol, hasło tych paru dni spędzonych w stolicy Andaluzji. Roman Fajans, Hiszpania 1936. Z wrażeń korespondenta wojennego, Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze Rój, 1937, s. 15–19, 33–44, 163–168

1939 Stanisław Nogaj (1897–1971)

Zdobyć papier do pisania

Reporter, który jeszcze 2 września 1939 roku nie wierzył w wybuch wojny. Założył się nawet z kolegą, że to nieprawda. Wszystko dlatego, że mieszkał na Śląs​ku, a redakcja, w której pracował, mieściła się w Katowicach. Nic też dziwnego – pisał – że na łamach gazet, które w dniach 1 i 2 września 1939 roku wydaliśmy w Katowicach, ani słowem nie wspomnieliśmy o wojnie. Obawialiśmy się po prostu represji ze strony władz polskich, które za sianie paniki i defetyzmu groziły zesłaniem do Berezy. W sobotę 2 września z polecenia redakcji zwróciłem się do władz wojewódzkich, by ostatecznie wyjaśnić sytuację: jest wojna czy jej nie ma, wolno nam pisać o wojnie czy nie, zaczęła się wojna z Niemcami czy nie? I o dziwo – w gmachu Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach nie zastałem już nikogo. Wszyscy urzędnicy po prostu zwiali. Tegoż dnia o trzeciej po południu ukazały się ostatnie numery naszych gazet, w których w dalszym ciągu ani słowa nie pisaliśmy o wojnie, nieznacznie tylko napominając o pewnych „nieporozumieniach”. Rewelację „wojna” przygotowaliśmy na niedzielę, cała obsada redakcji pracowała intensywnie, by numery „Polonii”, „Siedmiu Groszy” i „Kuriera Wieczornego” przedstawiały się okazale. Ale reporterzy wracali z miasta z informacjami, że Niemcy zajmują już Chorzów i Świętochłowice, a policja polska uciekła. Cóż robić? Wypadało także wiać i nam. Postanowiliśmy redakcję przenieść do Warszawy i tam wydawać nadal śląskie gazety. Do stolicy dojechali, ale okazało się, że żadnych gazet wydawać się nie da. Nie chciało ich też przyjąć wojsko. Zdecydowani robić cokolwiek dla ojczyzny, zgłaszali się do różnych urzędów, ale nikt ich nie potrzebował. Z własnej inicjatywy gasili w Warszawie pożary, przenosili rannych i grzebali zmarłych. Po kapitulacji stolicy próbowali wrócić na Śląsk, ale dojechali tylko do Sosnowca. Tam kilkuosobową grupą w zaprzyjaźnionym domu drukowali instrukcje, jak prowadzić prace sabotażowe, gazetkę „Polska Odrodzona” i ulotki dla żołnierzy niemieckich, „starając się siać ferment i zamieszanie”. W konspiracji Stanisław Nogaj pracował do 9 marca 1940 roku. Tego dnia aresztowało go gestapo. Poszukiwano go od pierwszych dni wojny. Major zwrócił się do obecnych i wskazał na mnie palcem: – Tak, to on! Posypały się na mnie razy. Nie szczędził mi ich opasły komendant obozu, waląc bykowcem po głowie i całym ciele. Potem pytano mnie, czy to ja napisałem książkę pt. Bosogarda. Potwierdziłem i dostałem nowe lanie. Krew pociekła z ran po głowie. – Jak nazywa się ta druga książka, przeciwko Niemcom? – pytał dalej złowrogo siedzący za stolikiem gestapowiec. – Za drutami i kratami Trzeciej Rzeszy – wykrztusiłem. Znów bicie i kopanie. Rzucono mnie na ziemię, deptano po mnie. Komendant kopnął mnie kilka razy w głowę. Za drutami i kratami Trzeciej Rzeszy ukazało się po raz pierwszy w Katowicach w 1937 roku, a dwa lata później pod zmienionym tytułem Za kratami i drutami Trzeciej Rzeszy opublikowano wydanie rozszerzone, które osiągnęło nakład pięćdziesięciu tysięcy egzemplarzy. Wyszło jako dodatek do wspomnianej popołudniówki „Siedem Groszy”, która tak jak dziennik „Polonia” wydawana była przez Wojciecha Korfantego i chrześcijańską demokrację. Zapomniana dziś książka Nogaja jest rzeczowym, pozbawionym ambicji literackich zapisem losów więźniów obozu w Lichtenburgu przeznaczonego dla powstańców śląskich, niemieckich komunistów

i homoseksualistów, obozu w Jauer (Jaworze), gdzie przetrzymywano kobiety, oraz obozu w Buchenwaldzie, w którym umieszczano Żydów. Reporter zebrał szczegółowe świadectwa, rozmawiał z wieloma Ślązakami i Niemcami ze Śląska, którzy z tych obozów powrócili. Używał prawdziwych nazwisk i adresów swoich rozmówców. Po pierwszym wydaniu książki do redakcji pism, w których pracował, zaczęli zgłaszać się inni byli więźniowie, aby zdać mu swoje relacje. Jak zauważa Arkadiusz Morawiec w artykule Polska literatura lagrowa, w powszechnym mniemaniu literatura ta, czy – szerzej ujmując – polskie piśmiennictwo lagrowe, wyłania się dopiero w 1945 roku. Historycy korygują niekiedy to przekonanie, dodając, że pierwsze teksty na temat niemieckich obozów koncentracyjnych powstały już w czasie wojny. Korekta ta jest jednak niewystarczająca. Pierwsze polskie publikacje o obozach ukazały się jeszcze przed 1 września 1939 roku. Historycy literatury przeoczyli tę „prehistorię” rodzimej literatury obozowej. Nie jest ona obfita, ma tylko kilka przykładów, jednak – co znamienne – jest to literatura reporterska. Książki Nogaja, reportaże Rogowicza (patrz s. 203), a także wspomnienia osadzonego w Buchenwaldzie dziennikarza Wojciecha Wójcika, które drukował w sierpniu 1939 roku „Głos Lubelski”, są polskim zapisem funkcjonowania reżimu hitlerowskiego w jego pierwszym stadium. Stanisław Nogaj pochodził z Poznania. Był synem praczki i dorożkarza. Obaj jego dziadkowie brali udział w powstaniu styczniowym. Stanisław, najstarszy z sześciorga rodzeństwa, pierwszą stałą pracę – gońca w sklepie z cygarami – rozpoczął w wieku jedenastu lat. Razem z tysiącami dzieci Wielkopolski strajkował też przeciw germanizacji. Nieposłuszeństwo w wieczorowej szkole handlowej przypłacił chłostą. Gdy w niemieckiej gazecie, którą uczniowie mieli czytać na głos, zauważył zdanie „Er war betrunken wie ein Pole am Samstag”, „Był pijany jak Polak w sobotę”, odłożył ją i oświadczył, że żaden Polak nie weźmie jej do ręki. W wieku dwudziestu jeden lat przystąpił do tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego. Wziął udział w powstaniu wielkopolskim i w powstaniach śląskich. Kiedy przeniósł się na Śląsk, sprowadził z Poznania dwie siostry i brata i namówił ich do prowadzenia w Bielsku oddziału „Siedmiu Groszy”. A ci – ponieważ ulice w Bielsku opanował język niemiecki – zaczęli rozwijać tam polskie harcerstwo i polskie kluby sportowe. Edmund Żurek, autor tekstu Saga rodu Nogajów, z którego zaczerpnąłem część informacji, odtworzył w 1976 roku życiorys Stanisława. Jego losy między dwudziestym czwartym a czterdziestym drugim rokiem życia (1921–1939) to przeplatające się okresy dorywczej pracy i braku zajęcia: bezrobotny, prokurent handlowy w hurtowni, referent, redaktor, dozorca, bezrobotny, korektor, bezrobotny, reporter, kolporter, bezrobotny, propagandysta, bezrobotny, reporter. Zawsze wracał do dziennikarstwa. Ten przymus pisania bardzo przydał mu się w obozie koncentracyjnym w Gusen, dokąd trafił z Dachau, gdzie na kilka tygodni umieszczono go bezpośrednio po aresztowaniu. Dachau – jak wynika ze wspomnień więźniów – w porównaniu z Gusen przypominało sanatorium. W obozie Nogaj prowadził „pamiętnik dziennikarza”. Zorganizował polską komórkę oporu. Po wojnie niemiecki prokurator powiedział mu ponoć: „Myślałem, że wiem wszystko o Gusen, dopóki nie poznałem pana”. Od chwili aresztowania – wspominał Nogaj – myślałem głównie o tym, aby zdobyć papier i coś do pisania. Chciałem moje przeżycia dokładnie notować. Zeszyt udało mu się zdobyć dopiero w Gusen, ukradł go obozowemu pisarzowi, który zatrudnił go ze względu na umiejętność pisania na maszynie i znajomość niemieckiego. Gdy sam został pisarzem obozowym, ukrywał notatnik w sienniku. Potem, kiedy kapo kazał mu znaleziony zeszyt podrzeć i wrzucić do latryny, pisał na luźnych kartkach, które chował pod parapetem. Ale i ta kryjówka zawiodła. […] esesmani przeprowadzali rewizje i spostrzegłem, że takie kryjówki jak parapety były im znane. […] Szukając skrytki, zauważyłem, że tuż przy kominie w podłodze znajduje się szpara, przez którą można wrzucić list. Baraki były budowane na palach, pod podłogą znajdowała się pusta przestrzeń wysokości około jednego metra. By tam szukać, trzeba by było zrywać podłogę. Długie deski sięgały aż do progu drugiej izby. Zdawałem sobie sprawę, że dopiero po oswobodzeniu obozu będę mógł wydobyć z niej moje zapiski. Kartki zapakowałem do kopert i wrzuciłem do skrytki. […] Notatki moje ukryte pod podłogą bloku zacząłem wydobywać już w 1944 roku. Z bratem Bernardem oderwaliśmy długie deski i wydobyliśmy zabrudzone koperty. Łęski dostarczył mi zeszytów. Zapisałem ich sześćdziesiąt dwa. Zachowały się tylko cztery.

Pamiętnik dziennikarza wyszedł tylko raz, nakładem Komitetu Byłych Więźniów Obozu Koncentracyjnego Gusen. Przedwojenna książka Nogaja o niemieckich obozach nie istnieje nawet w antykwarycznym obiegu. Pojawia się najwyżej na aukcjach internetowych, osiąga wysokie ceny. Dziś (3.07.2015), gdy piszę ten wstęp do jego reportażu, hasła „Stanisław Nogaj” nie ma nawet w polskiej Wikipedii. Istnieje w brytyjskiej. I ma trzy linijki.

Za kratami i drutami Trzeciej Rzeszy. Reportaże

Obóz koncentracyjny w Lichtenburgu

Józef Holeczek, kawaler, obecnie liczący trzydzieści pięć lat, z zawodu urzędnik prywatny, mieszkał w Bytomiu wraz z matką, którą utrzymywał. W latach 1920–1923 pracował w Polsce jako urzędnik w wydziale powiatowym w Wągrowcu, a później jako urzędnik prywatny w Gnieźnie. Następnie powrócił do Bytomia, gdzie uzyskał lepsze warunki płacy i gdzie mógł lepiej opiekować się swoją starą matką. Nastąpił jednak kryzys, który boleśnie odczuł również Holeczek, bo w roku 1930 został zredukowany i mimo starań nigdzie nie mógł uzyskać pracy. Codziennie śledził ogłoszenia wolnych posad w gazetach, wysłał setki podań, ale to wszystko na próżno. Było mu obojętnie, gdzie otrzyma posadę, a chodziło mu tylko o pracę i jaki taki zarobek. Pisał wobec tego podania, również i do pism zagranicznych. Przede wszystkim starał się o zatrudnienie w Polsce, gdzie mimo mniejszych zarobków życie jest tańsze i znośniejsze. Holeczek nie należał do żadnej organizacji. Nikt go nie mógł nakłonić, by wstąpił do jakiegoś związku zawodowego, stowarzyszenia kulturalnego lub społecznego ani też do klubu sportowego czy tym podobnego. Lubił spokojny i nikomu nienarzucający się tryb życia. Z wiosną 1934 roku dowiedział się, że komisja plebiscytowa[146] w Zagłębiu Saary poszukuje odpowiednich urzędników. Po czteroletnich bezowocnych poszukiwaniach pracy Holeczek łudził się nadzieją, że może tym razem starania jego odniosą jakiś skutek, i wysłał odpowiednie podanie.

Kontrola policji pruskiej

Wniosek Holeczka zaadresowany do Komisji Międzynarodowej w Zagłębiu Saary doręczony został pruskiej policji politycznej, która widocznie kontrolowała wszystkie listy swoich obywateli wysyłane poza granice Trzeciej Rzeszy. W kilka dni po wysłaniu oferty Józef Holeczek otrzymał wezwanie stawienia się w urzędzie policyjnym (Polizeiamt) w Bytomiu. Wezwanie bardziej zaciekawiło Holeczka, niż zaniepokoiło, bo prowadził przecież spokojny tryb życia i nie przypuszczał nawet, by mógł wejść w kolizję z prawem, względnie z przepisami pruskimi. Punktualnie dotrzymał więc terminu i zgłosił się we wskazanym biurze policyjnym, witając urzędujących tam urzędników grzecznym „Guten Morgen” (Dzień dobry). Jeden z urzędników, okazując wzburzenie i wymownie spoglądając na przybyłego, odpowiedział na to groźnie: „Heil Hitler”, po czym zwrócił się z zapytaniem, co Holeczka sprowadza do biura policyjnego. Ten w odpowiedzi okazał wezwanie, na co wskazano mu jednego z urzędników, który sprawę tę ma załatwić. Skierowano go do asystenta policyjnego Kretschmera. Kretschmer wskazał Holeczkowi krzesło obok swego biurka, po czym wywiązała się między nimi mniej więcej następująca rozmowa:

Interesujący dialog

Kretschmer: – Co pan robi? Holeczek: – Nic… K.: – Pracuje pan? H.: – Nie… K.: – No więc co pan przez cały dzień robi? H.: – Przez dzień chodzę przeważnie na spacery. K.: – Bywa pan w lokalach publicznych? H.: – Nie, na to nie mam pieniędzy. K.: – Wiadomo nam jednak, że pan uczęszcza do lokali publicznych i tam wygłasza polityczne przemówienia. H.: – Czasami w niedzielę idę do kawiarni na koncert… ale jestem przeważnie sam, bo mam bardzo mało znajomych. K.: – No tak, ale gdy pan siedzi ze znajomymi, prowadzi pan rozmowy polityczne… H.: – Nie przypominam sobie, bym z kimkolwiek rozmawiał na tematy polityczne. K.: – W każdym razie wygłaszał pan swoje poglądy polityczne w kawiarni tak głośno, że był pan słyszany przez gości przy innych stołach. H.: – To jest nieprawda. K. (po krótkiej pauzie): – Jakie jest stanowisko pana wobec narodowego socjalizmu? H.: – Lojalne… K.: – Co znaczy lojalne? Niech pan to bliżej określi… H.: – Nie należałem i nie należę do żadnej partii. Jestem katolikiem i w życiu kieruję się zasadami chrześcijańskimi. K.: – Więc pan nie jest narodowym socjalistą? H.: – Nie. K.: (po chwili): – Ostrzegam pana: Nie wolno panu publicznie w lokalach rozmawiać na temat pańskich zapatrywań. Może pan iść do domu…! Po tej dość ciekawej rozmowie Holeczek udał się do domu, zastanawiając się nad dziwnymi porządkami, jakie w Trzeciej Rzeszy zaprowadzono. Postanowił też być bardzo ostrożnym i nie mówić z nikim na temat tych rządów, bo nie należy do przyjemności być badanym przez policję. Przez kilka następnych tygodni Holeczek miał spokój. Spostrzegł jednak, że jest często inwigilowany oraz że wszystkie listy, jakie otrzymywał, są na poczcie niemieckiej otwierane i przez kogoś kontrolowane.

Aresztowanie

Holeczek nie ustawał w staraniach o uzyskanie pracy w Zagłębiu Saary. Dnia 7 sierpnia 1934 roku wysłał on ponowną ofertę do komisji międzynarodowej w Saarbrücken. List ten dla pewności wysłał z Łagiewnik po polskiej stronie, obawiając się, że władze pruskie list taki zatrzymają. Następnego dnia rano o godzinie siódmej, gdy jeszcze leżał w łóżku, został aresztowany. Do mieszkania jego matki przybyło dwóch urzędników policji śledczej. Jednym z nich był ów Kretschmer. Urzędnicy ci przeprowadzili szczegółową rewizję, przeglądając zwłaszcza wszelkie listy i pisma. W rezultacie zabrali razem z Holeczkiem jego korespondencję z Komisją Międzynarodową w Zagłębiu Saary. Aresztowanemu oświadczono, że zostanie on następnego dnia wywieziony do Opola, gdzie więzieni byli przestępcy polityczni. Transport Holeczka z Bytomia do Opola odbył się w znanym powszechnie pociągu więziennym. Holeczka, który nigdy nie miał nic wspólnego z policją i sądami, skuto w kajdany razem z jakimś zbrodniarzem, karanym kilkuletnim więzieniem. Po przybyciu Holeczka do Opola odwieziono go do więzienia, gdzie zamknięto go w celi pojedynczej. […] Więziono go w osobnej celi i stosowano wobec niego ścisły regulamin więzienny. To nie przeszkadzało, że w czasie godzinnej przechadzki na świeżym powietrzu Holeczek spotkał wielu znajomych z Bytomia, przeważnie Polaków, z którymi się porozumiał. Będąc przekonanym, że jest obywatelem polskim, Holeczek zwrócił się z więzienia w Opolu do Generalnego Konsulatu Rzeczpospolitej w Opolu z prośbą, by w jego sprawie interweniowano. Równocześnie wysłał odpowiednie pismo do Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Berlinie, protestując przeciwko aresztowaniu. Skutek tych pism był ten, że po dwóch tygodniach rozpoczęto badać sprawę przynależności państwowej Holeczka. Po czterotygodniowym pobycie w więzieniu w Opolu, dnia 8 września 1934 zawiadomiono Holeczka, że zostanie zwolniony. Holeczek był niezmiernie uradowany. Około godziny piętnastej wezwano go do oddania przedmiotów więziennych i wkrótce otrzymał papiery zwolnienia z więzienia. Ale… Holeczek zwolniony z więzienia w Opolu doznał przykrego rozczarowania. Cierpiał w więzieniu niewinnie i był przekonany, że teraz władze hitlerowskie po przeprowadzeniu śledztwa nabrały wreszcie przekonania o jego niewinności i że uczynią mu zadość za wyrządzoną mu krzywdę. W myślach przebaczył już tym, którzy go niesłusznie oskarżali i bezpodstawnie więzili. Po cierpieniach w więzieniu rad był, że wydostał się na wolność. Tymczasem spotkał go gorzki zawód. Już przed więzieniem czekał na Holeczka policjant pruski, który przystąpił zaraz do niego i wezwał go, by udał się z nim na odwach policyjny. Policjant dalszych informacji nie udzielał i nie zwracał nawet uwagi na protesty

aresztowanego. Na komisariacie policyjnym w Opolu zakomunikowano Holeczkowi, że jest chwilowo przytrzymany i o dalszym jego losie zadecydują wyższe władze. Pocieszano go, że los jego rozstrzygnie się za kilka dni. Aresztowanemu w jego niedoli pozostała tylko nadzieja, że na uprawnioną wolność poczekać musi jeszcze kilka dni. […] Pod koniec września 1934 roku Holeczek, przebywający w więzieniu policyjnym w Opolu już blisko cztery tygodnie, został zawiadomiony, że zostanie przesiedlony. Aresztowany spodziewał się, że zawiozą go do Bytomia i tam zostanie wreszcie zwolniony. Współczujący z nim urzędnicy policyjni poinformowali go jednak, że zostanie wysłany w kierunku Wrocławia. Bliższych szczegółów jednak nie znali. Przypuszczali, że we Wrocławiu Holeczek stanie przed sądem albo że stamtąd wydalony zostanie poza granice Rzeszy, bo ogólnie mniemano, że Holeczek jest obywatelem polskim. Przed opuszczeniem więzienia policyjnego w Opolu Holeczek został przyzwoicie ostrzyżony i ogolony. Razem z nim opuścił więzienie niejaki Kosmala, którego więziono dlatego, że porzucił żonę i dzieci i o nie się nie starał. Kosmala przebywał w więzieniu kilka miesięcy. Groziło mu zesłanie do obozu pracy. Był oskarżony o tak zwany wstręt do pracy (Arbeitsscheu).

Droga z Opola do Lichtenburgu

Holeczka i Kosmalę przewieziono samochodem policyjnym na dworzec, gdzie ulokowano ich w więziennym wagonie, wspólnie w jednej celi. […] Holeczek dowiedział się wówczas, że wiozą go do obozu koncentracyjnego w Lichtenburgu. Wiadomość ta go przeraziła. Wiedział, że z obozu koncentracyjnego tak szybko nie zwalniają. Karano go, a nie wiedział za co. Uświadomił sobie tylko, że o losach jego zadecydował ów asystent policyjny w Bytomiu – Kretschmer. Tylko ten człowiek uznał go za szkodnika dlatego, że Holeczek starał się o posadę w Zagłębiu Saary. […]

Przyjęcie w obozie

Więźniowie od razu odczuli zmianę swoich dozorców. O ile urzędnicy policyjni i więzienni wobec więźniów zachowywali się surowo, jednak po ludzku, to członkowie SS traktowali ich jak dzikie zwierzęta. Rozpoczęło się popychanie i bicie. Każdy z członków SS uważał za wskazane szturchnąć lub kopnąć więźnia, obdarzając go przy tym jakimś wyzwiskiem. Więźniów przybyłych na stację Torgan po opuszczeniu wagonów wezwano do zajęcia miejsc w dużym autobusie. Holeczek popychany i bity wraz z innymi zajął miejsce naprzeciwko niejakiego Słoty z Bytomia, który zupełnie złamany, nie miał ochoty do jakichkolwiek zwierzeń. Powtarzał tylko, że go niewinnie zamykają w aresztach i więzieniach i absolutnie nie wie, dlaczego skazali go na obóz koncentracyjny. Jazda autobusem trwała przeszło godzinę. Więźniowie dojechali wreszcie na miejsce przeznaczenia. Obóz koncentracyjny w Lichtenburgu mieści się w starym zamku. Zamek ten jeszcze za czasów Napoleona I przerobiony został na więzienie karne i do czasów rządów hitlerowskich był więzieniem. Z chwilą gdy transport więźniów wjechał na jasno oświetlony dziedziniec obozu, otoczony został kilkudziesięcioma członkami SS . Więźniowie musieli się ustawić w dwóch szeregach, po czym przybył na miejsce komendant obozu w towarzystwie komisarza gestapo. Ów komisarz gestapo wygłosił ohydne przemówienie, które zawierało same groźby. Niemal po każdym zdaniu mówił o rozstrzelaniu. Zwracając się do każdego z więźniów z osobna per „ty”, wypytywał o personalia, a szczególnie za co kto przysłany został do obozu koncentracyjnego. Pierwszy z nowo przybyłych zapytany, za co go przysłano, odpowiedział, że nie wie. Na taką odpowiedź komisarz gestapo wpadł we wściekłość i grożąc, że każe więźnia tak długo bić, aż sobie przypomni, pouczał go równocześnie, że jest gorszym przestępcą od złodzieja i bandyty, bo nie podzielając poglądów hitlerowskich, zagraża państwu i narodowi. Dalej komisarz ów twierdził, że Führer (Hitler) jest za dobry, bo powinien był wszystkich kazać zastrzelić, a nie robić im łaski i żywić w obozach koncentracyjnych.

„Trumny będą potrzebne”

Zastraszeni groźbami i wyzwiskami więźniowie przy dalszej indagacji powtarzali, że są niebezpieczniejsi od wściekłych psów i że przesłani do obozu, korzystają z łaski Führera Adolfa Hitlera. Holeczek zapytany, dlaczego zesłany został do obozu, odpowiedział wykrętnie, że jest obywatelem polskim, i ośmielił się dodać, że jako obcokrajowcowi przysługują mu prawa międzynarodowe. Komisarz gestapo cokolwiek skonfundowany nie zmienił jednak krzykliwego tonu i odpowiedział, że w obozie koncentracyjnym nie robi się żadnych wyjątków dla obcokrajowców. Słota w odpowiedzi na pytanie komisarza, dlaczego przyjechał do obozu, ku ogólnemu zdziwieniu obecnych odważnie odpowiedział, że nie wie. Nowo przybyli więźniowie przypuszczali, że komisarz wścieknie się ze złości i Słotę nie tylko wyrwie, ale go nadto pobije. Nic takiego jednak się nie stało. Komisarz zaglądnął do papierów, po czym szepnął kilka słów do komendanta obozu i otaczających go członków SA . Słotę wywołano z szeregów i odprowadzono do innego budynku, tak że Holeczek nie widział go więcej. Po przeglądzie więźniów przez komisarza gestapo przed front wystąpił komendant obozu, który podobnie jak poprzednik wyzwiskami i groźbami „pouczał” aresztowanych o regulaminie obowiązującym w obozie. Pod koniec zapytał, czy wśród więźniów znajdują się stolarze. Z szeregu wystąpiło dwóch. Do nich zwrócił się z zapytaniem: „Könnt ihr Särge machen?” (Potraficie robić trumny?). Na potakującą odpowiedź zaznaczył tak, że wszyscy słyszeli: „Das ist gut, Särge werden hier gebraucht” (To dobrze, tutaj właśnie trumny będą potrzebne). Była to aluzja do więźniów z ostrzeżeniem, co ich czeka. Po przemówieniach komisarza gestapo i komendanta obozu odprowadzono więźniów do jednego z gmachów. Członkowie SS eskortujący nowo przybyłych więźniów kazali im biegać i przy tym „pomagali” im kolbami karabinów.

Pierwsza noc w obozie

Gmach, do którego wpędzono więźniów, należał do jednego ze skrzydeł starego zamku. Na parterze mieściły się biura i pokoje dla członków SS . Na pierwszym piętrze była olbrzymia sala, przeznaczona dla więźniów jako miejsce przebywania w biały dzień. Ponad salą, na poddaszu gmachu zamkowego, było miejsce na nocleg. Więźniowie złożyli swoje rzeczy w sali na pierwszym piętrze, po czym udali się na spoczynek na poddasze, gdzie każdy miał swoje legowisko, zbite z drzewa w formie pryczy. Na każdej takiej pryczy był siennik wypchany słomą, worek mniejszy służący jako poduszka i koc do przykrycia. W „sypialni” na poddaszu znajdowało się dwieście łóżek. Wolnych było około czterdziestu. Nowo przybyli więźniowie pospiesznie musieli je sobie sami wyszukać i czym prędzej ułożyć się do snu. Po kilku następnych minutach światło zgaszono i więźniowie pozostali sami. Drzwi do sali zostały zamknięte na klucz, a przed wejściem do sypialni na dużych korytarzach pilnowali porządku strażnicy SS . Zaledwie zgaszono światło, rozpoczęły się na sali szepty. Starzy więź​niowie wypytywali nowo przybyłych, skąd przybywają, co słychać na świecie itp. Holeczek znalazł się również między dwoma „starymi” bywalcami obozu. Jeden z nich chrapnął i nie wiedział nawet, że łóżko obok niego zostało zajęte. Drugi zaś szeptem zapytał: – Przyjeżdżasz z Berlina? – Nie – brzmiała odpowiedź Holeczka. – A skąd? – dopytywał nieznajomy. – Z Bytomia, z Górnego Śląska. Na tym stary więzień uważał rozmowę za skończoną. Był za bardzo przemęczony i senny. Holeczek chciał się dowiedzieć, jakie stosunki panują w obozie, kto się w nim znajduje itd. Na wszystkie jego pytania jednak stary więzień odpowiedział: – Zobaczysz jeszcze. […]

Jak wyglądał obóz?

W czasie gdy do obozu dostał się Holeczek (1934–1935), w obozie znajdowało się około ośmiuset więźniów. Starsi więźniowie opowiadali mu, że w roku 1933 w obozie było już około dwóch tysięcy osób. Później liczba więźniów zmalała i obecnie waha się między siedemset do osiemset. Do pilnowania tych więźniów wyznaczono trzystu członków SS , którzy również mieszkają na terenie obozu. Osobom cywilnym wstęp do obozu jest wzbroniony. Dostawcy towarów zajeżdżają przed jedyną bramę wejściową i tam oddają swoje furmanki dozorcom z SS , którzy przyjmują na siebie role furmanów i wjeżdżają na teren obozu do miejsca przeznaczenia. Rano o godzinie 4.45 jest pobudka, na wzór wojskowy odtrąbiona sygnałem. Więźniowie natychmiast wstają, bo po chwili drzwi sypialni się otwierają i wkraczają do niej ośmiu do dziesięciu uzbrojonych członków SS , którzy pilnują porządku. Po posłaniu łóżek następuje przegląd więźniów, specjalnie członkowie SS obserwowali nowo przybyłych, którzy odróżniali się od starych więźniów tym, że nosili spodnie cywilne, zaś starzy więźniowie byli ubrani w mundury obozowe. Potem pędzi się biegiem więźniów przez korytarze do łaźni. Piętnaście minut po pobudce więźniowie znajdowali się już w wielkiej sali więziennej, przeznaczonej na pobyt w czasie dnia, przy czym każdy z więźniów miał tutaj swoje wyznaczone miejsce, skąd nie wolno mu było się oddalać. Więźniowie w obozie koncentracyjnym w Lichtenburgu podzieleni byli na dwie drużyny, każda po dwustu do trzystu więźniów, zaś drużyny miały też swój specyficzny charakter. W okresie, gdy Holeczek przebywał w Lichtenburgu, pierwszą drużynę (tak zwany Korporalschaft) tworzyli tak zwani Sicherheitsverwahrer (przechowani dla bezpieczeństwa). Ci więźniowie rekrutowali się z byłych przestępców kryminalnych, którzy za swoje przestępstwa odcierpieli kary w więzieniach, a których po zwolnieniu z więzień odesłano do obozu, motywując to tym, że ci zwolnieni z więzień przestępcy muszą być od społeczeństwa izolowani, bo zagrażają jego bezpieczeństwu. Przetrzymywanie ich w obozach motywuje się również ich własnym bezpieczeństwem. Ci więźniowie zajmowali w obozie w Lichtenburgu gmach boczny, właściwe więzienie, gdzie zamknięci byli w osobnych celach. Różnili się oni również od innych więźniów w ubiorze. Nosili stare mundury policji niemieckiej, oczywiście pozbawione wszelkich zewnętrznych naszywek i odznak. Holeczek znajdował się w drugiej drużynie, która składała się z właściwych więźniów politycznych. Łagodnie określano ją jako drużynę Meckerer (niezadowolonych z rządów hitlerowskich). Trzecia drużyna składała się początkowo również z więźniów politycznych, urzędowo zwanych Schutzhäftlinge. Później drużyna ta została zlikwidowana i na jej miejsce

przybyła drużyna… homoseksualistów. […]

Dzień w obozie

Po pobudce więźniowie ubierali się tylko w spodnie i spieszyli na korytarze, gdzie ustawione były ławki, na których stały miski z wodą. Mycie odbywało się na komendę. Po umyciu więźniowie udawali się na niższe piętro, do sali, gdzie uzupełniali swoją garderobę. Zaznaczyć wypada, że więźniom chodzić normalnym krokiem nie wolno. Wszystkie czynności wykonywać muszą biegiem. Na śniadanie więźniowie otrzymują pół litra kawy, którą przynosi się na salę w wielkich blaszanych naczyniach, i kawałek chleba z marmoladą. Na sali znajdują się długie stoły, przy których każdy z więźniów ma wyznaczone swoje miejsce i nie wolno mu go zmieniać. Dla nowicjuszy obowiązuje zakaz palenia. Starzy więźniowie zwrócili się do nowo przybyłych z prośbą, by zakaz ten ściśle przestrzegali, bo za przewinienie jednego cierpieć musi cały ogół. Po śniadaniu więźniowie mają prawo prowadzenia cichych rozmów między sobą. […] Z sali nie wolno było nikomu wychodzić. Na korytarzu znajdował się odwach SS składający się z kilkunastu członków. Raz po raz któryś z członków SS wchodził na salę. Wówczas więzień, który go pierwszy spostrzegł, krzyknąć musiał na głos „baczność” i wszyscy więźniowie stawali na baczność, dopóki przybyły nie wydał rozkazu „Weitermachen” (Róbcie dalej). Takie wizyty strażników SS były bardzo częste. Drzwi na salę były bowiem zawsze otwarte. O godzinie 6.45 przybywał na salę dowódca kompanii i zarządzał zbiórkę. Więźniowie ustawiali się w dwuszeregu. Nowo przybyli więźniowie, których łatwo rozpoznać można było po ubraniach cywilnych, zostali w bieżącym dniu wyeliminowani i pozostawieni na sali. Starzy odkomenderowani zostali do różnych zajęć i na tak zwane ćwiczenia sportowe.

Strzyżenie i fotografia

Nowych więźniów ostrzyżono, następnie każdy został sfotografowany, wciągnięty do list rejestracyjnych oraz otrzymał bieliznę, ubranie i rzeczy przeznaczone dla więźniów obozowych. O godzinie 11.30 powrócili więźniowie z pracy na obiad. Pierwszy obiad, jaki Holeczek otrzymał w obozie, nie smakował mu i mając jeszcze zapasy, jakie zakupił sobie przez policjantów w drodze, tymi się posilił. Obiad obozowy składał się z porcji szpinaku słabo otłuszczonego oraz kartofli. Każdy więzień najeść mógł się do woli. Komu jedna porcja nie wystarczała, prosił o drugą i otrzymywał. Za to naczynia, w których przynoszono jedzenie, nie były dobrze czyszczone. W tych samych naczyniach przynoszono rano kawę, a w niej dość często znajdowały się resztki obiadu z dnia poprzedniego. Po obiedzie więźniowie odpoczywali przy stole. Znużeni pracą i ćwiczeniami, kładli głowy na stoły i tak trwali w półśnie aż do godziny trzynastej, do czasu wezwania na zbiórkę i wymarsz na roboty. Po wyekspediowaniu z sali starych więźniów dowódca kompanii zabrał się do nowo przybyłych, przeprowadzając z nimi musztrę. O godzinie 17.30 powrócono na salę, gdzie zebrani byli już starsi więźniowie. Kolacja składała się z zupy grysikowej i kawałka chleba. Wolne godziny po kolacji spędzano na grze w szachy, grze w karty, czytaniu, pisaniu, cichych rozmowach itd. Więźniowie korzystać mogli z biblioteki, a poza tym ci, którzy mogli sobie na to pozwolić, sprowadzali gazety.

Koniec dnia

O godzinie dwudziestej dowódca kompanii gwizdkiem zarządzał zbiórkę, po czym oczekiwano przybycia na salę dowódcy raportu (Rapportführer), któremu dowódca kompanii składał raport, w czasie którego więźniowie musieli stać na baczność. Po raporcie więźniowie przygotowywali się na spoczynek. Na sali, gdzie w dzień przebywali, usunięte zostały stoły i krzesła, zaś sala została wymieciona i uporządkowana. Każdy z więźniów, rozbierając się do spodni, układał rzeczy na wyznaczonym miejscu. W piętnaście minut później dowódca kompanii wydawał rozkaz „Schlafen gehen” (Iść spać), po czym cała kompania więźniów pod kontrolą członków SS wybiegała na korytarz, skąd prowadziły wąskie schody na wyższe piętro do sypialni. Tutaj rozebrano się do reszty (w kalesonach nie wolno było spać) i w pięć minut później pogaszono światła. Więźniowie spali. […]

„Uprawianie sportu”

Po wymaszerowaniu różnych grup do swoich zajęć reszta starych więźniów odkomenderowana została do różnych zajęć przez dowódcę kompanii. Jedni zamiatali podwórze, inni mieli czyścić sale, schody itp. Dla każdego z nich jakaś robota się znalazła. Na miejscu pozostali jedynie nowicjusze. Dowódca kompanii, uśmiechając się dwuznacznie, powiedział do nich: – Was tu zapoznamy teraz ze sportem. Dwuznacznie uśmiechali się również wyznaczeni do dozorowania nowicjuszy członkowie SS . Więźniowie domyślali się, że czekają ich cierpienia i katusze. Odprowadzano ich na plac ćwiczeń, gdzie początkowo ćwiczono z nimi musztrę. Oczywiście wśród ustawicznych wyzwisk i szturchańców. Wystraszeni więźniowie starali się zadowolić swoich siepaczy, ale ci zawsze coś wymyślili, by mieć okazję do wyklinania i do bicia. Po musztrze odbyły się… wolne ćwiczenia gimnastyczne. Ćwiczenia te prowadzone były w takim tempie, że wielu starszych więźniów nie nadążyło, wobec czego zostali wyeliminowani i oddzielnie ćwiczeni. Po wstępnych zwykłych ćwiczeniach gimnastycznych rozpoczęło się prawdziwe dręczenie więźniów. Dowódca obozu wymyślił następujący „niewinny” sport: podskakiwanie w przysiadzie. Na rozkaz swoich siepaczy więźniowie przestrzeń stu metrów przebyć musieli w pozycji siedzącej w podskokach. Już po przebyciu dziesięciu metrów niektórzy ze słabszych więźniów się wywracali. Biciem popędzano ich dalej. Gdy któryś z więźniów zemdlał, cucono go kolbą karabinu lub bagnetem, a nie było więźnia, który by przestrzeń stu metrów przebył w takich podskokach, nie doznawszy zawrotu. Po tych oryginalnych ćwiczeniach więźniowie, słaniając się na nogach, zawlekli się do sali. Byli tak wyczerpani, że nawet jeść im się nie chciało. Starzy więźniowie, którzy z nimi współczuli, dodawali im otuchy i zapewniali ich, że dawniej, to jest w początkach powstania obozu, „ćwiczenia” były prowadzone jeszcze „intensywniej”, tak że niejeden z więźniów na placu musztry wyzionął ducha. Holeczek był również mocno wyczerpany. Kładąc się do łóżka, prosił kolegę, by mu pomógł się położyć. […]

Przed obliczem komendanta

Czterech zbiegów z obozu schwyconych zostało przez oddział Arbeitsdienstu (drużyny robotnicze). Zbiegowie ukryli się niedaleko obozu w dole piaskowym i tam przebywali przez trzy dni i trzy noce, czekając na sposobną chwilę, by wyruszyć w dalszą drogę. Spodziewali się oni, że ich prześladowcy zaprzestaną w końcu pościgu. Tymczasem tak w dzień, jak w nocy poszukiwania zbiegów nie ustawały. Czwartego dnia jeden ze zbiegów postanowił wyjść z kryjówki i w okolicy poszukać czegoś do jedzenia. Głód bowiem dawał się wszystkim mocno we znaki. Napotkawszy robotników, więzień przypuszczał, że ci, współczując jego niedoli, dopomogą mu, jak i jego kolegom do dalszej ucieczki. Pomylił się jednak. Napotkani robotnicy należeli do Arbeitsdienstu i natychmiast zaalarmowali dalszych kolegów, którzy niefortunnego zbiega ujęli. Wkrótce zjawili się również żołnierze i dowódcy SS , którzy wzięli więźnia w swoje obroty, tak że ten, chcąc nie chcąc, zdradził kryjówkę swoich kolegów. Około dziesiątej przed południem przywieziono zbiegów na podwórze obozowe. Twarzy ich nie można było poznać, bo byli tak strasznie pobici, a z ust i nosa ciekła im krew. Siedząc w aucie, ręce mieli założone na karku. Na podwórzu oczekiwał zbiegów komendant obozu […]. Gdy więźniowie zeszli z samochodu i stanęli przed obliczem komendanta, ten powitał ich stekiem najordynarniejszych wyzwisk, przy czym pięścią bił ich po twarzy, a gdy go ręka zabolała, usiłował wyjąć pistolet, grożąc, że ich na miejscu zastrzeli. Tej barbarzyńskiej scenie przyglądali się więźniowie z okien sal, gdzie przebywali, słysząc każde słowo komendanta i drżąc o los schwytanych. – Mogę was zapewnić, że żywymi z obozu już nie wyjdziecie – były groźne słowa komendanta. – Jeżeli nie otrzymam rozkazu, by was jak psów zastrzelić, to postaram się już o to, że w tym obozie zdechniecie – zakończył swoje groźby. Następnie więźniów odprowadzono do ciemnych sal aresztanckich i nałożono kajdany na ręce i nogi tak, że nie mogli ruszyć się z miejsca.

„Samobójstwo” i katowanie więźniów

Jeden z więźniów, a mianowicie ten, który pierwszy wpadł w ręce Arbeitsdienstu, nie doczekał się dnia następnego. Podobno powiesił się, dręczony wyrzutami sumienia, że zdradził kryjówkę swoich kolegów. Samobójstwo to wydaje się bardzo dziwne, bo więzień był zakuty w kajdany i jak już zaznaczyliśmy, nie mógł się ruszyć z miejsca. Śmierć jego zauważyć miano dopiero w południe następnego dnia, gdy miał stanąć do raportu karnego i otrzymać zasłużoną karę. Do apelu południowego stanąć musieli wszyscy więźniowie, których było około ośmiuset. Tym razem wzmocnione zostały straże SS uzbrojone w karabiny. Wszystkie wejścia były obsadzone przez posterunki uzbrojone po dwa karabiny maszynowe. Gdy wszyscy więźniowie byli zebrani, komendant obozu rozkazał sprowadzić pozostałych przy życiu trzech zbiegów. Równocześnie na środku podwórza postawiono długi stół wojskowy, a dozorca aresztu zjawił się z wiązką grubych kijów trzcinowych. Przyprowadzeni więźniowie zostali ustawieni na środku czworoboku obok stołu, przy którym stał komendant obozu i kilku oprawców. Do wszystkich zebranych komendant obozu wygłosił przemowę, w której przestrzegał więźniów przed jakąkolwiek próbą ucieczki i… ażeby przekonać wszystkich, że nie żartuje, oświadczył, że za chwilę urządza małe przedstawienie. Zaznaczył on, że jest to tylko mała lekcja, a więźniów czeka dużo gorsza kara. Będą powoli „zdychali” dla przestrogi innym. Rozpoczęła się egzekucja. Jednemu z więźniów rozkazano położyć się przez stół. Ten usłuchał wezwania, po czym jeden z żołnierzy SS wszedł pod stół i silnym powrozem związał skrępowane poprzednio ręce z nogami. Więzień nie mógł się już ruszać. Inny żołnierz SS zdjął następnie spodnie skazańca, a dwóch dalszych, przeznaczonych na oprawców, zabrało się do katowania. Byli to jedni z najsilniejszych w batalionie i wytężali też swoje siły przy każdym uderzeniu. Bili wolno, na zmianę, jeden po drugim. Gdy po pierwszych uderzeniach więzień zaczął jęczeć, doszedł do niego jeszcze czwarty żołnierz SS i dłonią zamknął mu usta. Egzekucja wywarła na przyglądających się ośmiuset więźniach okropne wrażenie. Niejednemu wystąpił zimny pot na czoło i ciarki przeszły po plecach. Wielu odwracało głowy, by tylko na to wszystko nie patrzeć. Wkrótce w szeregach więźniów niektórzy poczęli się wywracać na ziemię. Tracili przytomność. Dwóch zaś wpadło w szał i wymachując rękami, poczęło głośno krzyczeć. Jeden z nich doskoczył do żołnierzy SS i zaczął wołać: „Hunde! Hunde!” (psy, psy). Wszystkie te wypadki nie powstrzymały jednak wymiaru hitlerowskiej sprawiedliwości. Omdlałych i oszalałych usunięto z podwórza. Katowanie odbywało się w dalszym porządku. Pęknięte kije trzcinowe zastępowano świeżymi. Również oprawcy zostali

zmienieni, bo się zmęczyli. Pierwszy z więźniów skazany został przez komendanta na sto pięćdziesiąt uderzeń (Stockhiebe). Kara została ściśle wymierzona. Po wymiarze kary więzień został ze stołu zniesiony i następny poddany został tej samej egzekucji.

Zwierzę w ludzkim ciele

Komendant obozu w czasie tej egzekucji palił spokojnie papierosy i dwuznacznie się uśmiechał. Do przeprowadzenia egzekucji na trzech skazańcach spotrzebowano dwadzieścia pięć kijów trzcinowych! Pozostały z nich tylko drzazgi. Skatowanych zawleczono do cel aresztanckich, gdzie nałożono im z powrotem kajdany na rękach i nogach, by nie mogli się ruszyć. Ręce i nogi związane były razem na plecach, co wywołało oburzenie nawet wśród żołnierzy SS , którzy swoje uwagi głośno wypowiadali przed więźniami, nie szczędząc wyzwisk pod adresem komendanta obozu i jego oprawców. Dla czwartego zbiega, który rzekomo popełnił samobójstwo, stolarze drugiej kompanii zrobili trumnę i został on pochowany na cmentarzu obozowym. Katowanie trzech więźniów na podwórzu obozu trwało blisko dwie godziny. Gdy wreszcie egzekucja się skończyła i więźniów zawleczono do cel aresztanckich, kompanie więźniów mogły odmaszerować do swoich sal. Tych, którym w czasie egzekucji nerwy nie dopisały i którzy pomdleli albo dostali napadu szału, było około trzydziestu. Zaniesiono ich w czasie egzekucji do pobliskiego garażu, gdzie powoli przychodzili do siebie. Wyczerpanie nerwowe opanowało jednak jeszcze większą ilość więźniów. Okazało się to dopiero wówczas, gdy więźniowie powrócili do sal. W drugiej kompanii było około pięćdziesięciu ludzi, którzy po przybyciu na salę kładli się na ziemię jakby po niezwykle ciężkich ćwiczeniach. Niektórzy z nich płakali spazmatycznie i nie mogli się uspokoić. Sala zamieniła się w istną izbę chorych. Żołnierze SS współczuli z więźniami i pozostawiali ich w spokoju. Nikt obiadu nie jadł, bo nikt nie mógł przełknąć podanej strawy. Żołnierze SS mający jeszcze ludzkie uczucia skarżyli się na ten sam los. Jedynie dowódcy i ich najbliżsi nie przejmowali się cierpieniami więźniów, a nawet widok ich łez przygnębienia sprawiał im radość, co ujawniali śmiechem, drwinami i dalszymi groźbami katowania. […]

Kompania homoseksualistów

Opróżnione przez więźniów Sicherheitsverwahrer więzienie z celami na pojedyncze osoby poddane zostało wewnętrznej renowacji. Roboty te wykonywali więźniowie drugiej i trzeciej kompanii pod dozorem pewnej firmy prywatnej. Prace te trwały blisko miesiąc. Pewnego dnia komendant obozu, zwiedzając sale więzienne w towarzystwie swojego sztabu, podzielił się ze swoimi najbliższymi wiadomością, że niedługo przybędą do obozu homoseksualiści. I rzeczywiście na kilka dni przed świętami Bożego Narodzenia na podwórze obozu w Lichtenburgu zajechały trzy eleganckie, duże autobusy z Berlina. Więźniowie poznali je, bo nosiły numery berlińskie I A . Z autobusów tych, które były przepełnione, wysiadło około sześćdziesięciu cywilów i dwudziestu dozorców z oddziałów SS . Nowo przybyli ubrani byli przeważnie elegancko, we fraki i smokingi, jakby powracali z balu albo zabawy. Niektórzy mieli bardzo kosztowne futra. Starzy więźniowie, którzy z okien sali przyglądali się nowo przybyłym, spostrzegli ku ich wielkiemu zdziwieniu, że z autobusu wysiadły też trzy elegancko ubrane i wyjątkowo piękne „panie”, które specjalnie były przedmiotem drwin komendanta obozu i zebranych na podwórzu żołnierzy SS . Więźniowie domyślili się, że owe trzy piękne panie są to przebrani mężczyźni, którzy w berlińskich lokalach uprawiali swój niecny proceder. Był to pierwszy transport więźniów homoseksualistów pochodzących z kawiarni National w Berlinie. Przywieziono ich do obozu wprost z kawiarni, która właśnie miała opinię, że przebywają w niej tylko homoseksualiści. Wśród aresztowanych byli i ludzie niewinni. Aresztowano bowiem wszystkich, których napotkano. Był tam właściciel lokalu, kelnerzy, kucharz i jego pomocnik, stróż i goście, którzy przypadkowo z ciekawości zaglądnęli do tego lokalu, i wreszcie jego stali bywalcy – ludzie chorzy, zboczeńcy. […] Już następnego dnia zostali oni ubrani w mundury więzienne i wyruszyli na ćwiczenia. Komendant obozu i jego oprawcy specjalnie się teraz uwzięli na nowo przybyłych, przeprowadzając z nimi ćwiczenia musztry i „sportu”. W czasie tych ćwiczeń więźniowie wyczerpani z sił padali jak muchy. Silniejsi wlekli następnie swoich współtowarzyszy do przydzielonych im cel. Więźniowie homoseksualiści, wśród których byli niektórzy dawniejsi wysocy dostojnicy hitlerowscy, odkomenderowani zostali do wykonywania najbrudniejszych i najwstrętniejszych robót (oczyszczanie ustępów, wywożenie nieczystości i śmieci itp.). Roboty te wykonywać musieli przeważnie gołymi rękami. Wśród nich znajdował się również jeden z hrabiów von Donnersmarck z Górnego Śląska.

Katusze

Starzy więźniowie, którzy początkowo odnosili się do nowo przybyłych ze wstrętem, widząc, jak się komendant obozu nad nimi pastwi, współczuli z nimi. Komendant obozu bowiem wymyślił dla nowo przybyłych nowy sposób katuszy. Na rozkaz musieli się oni czołgać na placu ćwiczeń, wyłącznie opierając się na łokciach. Zaznaczyć tu wypada, że ćwiczenia te odbywały się zimą na śniegu. Przy takich ćwiczeniach śnieg tajał, a mundury więźniów przemoczone bywały do suchej nitki. W krótkich odstępach nadchodziły świeże transporty więźniów homoseksualistów, tak że w końcu pierwsza kompania w obozie w Lichtenburgu liczyła przeszło czterystu ludzi. Wielu z nich nie wytrzymało męczarni i zginęło w obozie. Zazwyczaj jednak pilnowano, by kandydaci na cmentarz zostali z obozu zwolnieni i umierali w domu. Od chwili przybycia homoseksualistów do obozu codziennie podczas południowego apelu odbywały się egzekucje wymiaru kary chłosty. Niemal każdy z nowo przybyłych pod jakimkolwiek pozorem musiał kłaść się na stół, gdzie ściągano mu spodnie i wymierzano odpowiednią porcję batów. W styczniu 1935 roku przywieziono do obozu jakiegoś bogatego Żyda. Opowiadał on innym więźniom, że dostał się do obozu tylko dlatego, że jego luksusowe auto komuś się spodobało. Aresztowano go na ulicy w Berlinie, gdy właśnie wsiadał do samochodu. Szofera jego oddalono, a miejsce szofera zajął jeden z żołnierzy SS . Własnym autem zawieziono go do obozu w Lichtenburgu. Co się dalej stało z jego luksusową limuzyną, tego nie wie. Samochód ten zaginął.

Hermann Lüdemann

Od marca 1933 roku przebywał w obozie Hermann Lüdemann, były pruski minister finansów i były prezydent rejencji śląskiej[147] w Wrocławiu. Zamknięto go w obozie, bo należał do przywódców socjalnej demokracji w Niemczech. Człowiek ten przeszedł ciężkie chwile i widział dużo gorszych scen niż te, jakie rozgrywały się w obozie pod koniec 1934 i początkiem 1935 roku. Cierpienia go jednak nie złamały, mimo że był katowany i otrzymywał kary chłosty itp. jak inni więźniowie. Z czasem dowódcy i żołnierze SS przestali się nad nim znęcać i odkomenderowany on został do wykonywania prac biurowych. Lüdemann miał dla każdego nowo przybyłego więźnia miły uśmiech, czym dodawał mu odwagi do wytrzymania cierpień. Zawsze pierwszy zwracał się do więźniów, mówiąc do nich per „ty”, a gdy ktoś onieśmielony odpowiadał mu per „pan”, wypraszał to sobie, tłumacząc, że wszyscy więźniowie są sobie równi i przez mówienie per „pan” narażają siebie i jego na kary. Dowiedziawszy się, że Holeczek jest Polakiem i pochodzi z Górnego Śląska, Lüdemann opowiadał mu o dawniejszych lepszych czasach. Wspomniał, że zna dobrze Górny Śląsk i za młodych lat mieszkał w okolicy Tarnowskich Gór. Wspomniał również pierwszego wojewodę śląskiego świętej pamięci Rymera[148], z którym żyć miał bardzo przyjaźnie. Lüdemann był bardzo uczynny. Swoim postępowaniem budził on w niejednym dowódcy i szeregowcu SS uczucia ludzkie i miał na nich później wpływ uspakajający, tak że pozwalał sobie na interwencje w sprawie przewinienia któregoś ze współtowarzyszy niedoli.

Aleksander Nelisoff

Przy stole w sali, po prawej stronie Holeczka zajmował miejsce Aleksander Nelisoff, Rosjanin. Według własnego opowiadania pochodził on ze starej rosyjskiej rodziny książęcej. Rosyjski ambasador w Paryżu z lat przedwojennych i wojennych miał być jego wujem. On sam podawał się za byłego oficera carskiej armii. Jego rodzice mieli zostać zamordowani przez bolszewików. Był podobno żonaty z jedną z najbogatszych Rosjanek, która wniosła mu posagu sześćdziesiąt milionów rubli przedwojennych. W wojnie domowej z bolszewikami przechodzić miał różne przygody, po czym jako białogwardzista dostał się do niewoli i skazany na karę śmierci, cudem się uratował. Z żoną rozwiódł się. Po porażce białogwardzistów Nelisoff włóczył się po Turcji, Arabii, państwach bałkańskich, był w Egipcie i Austrii, aż wreszcie osiadł w Berlinie. Przyznał się wobec Holeczka, że pełnił funkcje szpiegowskie dla ministerstwa Reichswehry i z polecenia pruskich władz wojskowych wyjeżdżał często za granicę. Władał płynnie językiem francuskim i angielskim. Gdy nastały rządy hitlerowskie, Nelisoff zorganizował w Berlinie rosyjski oddział hitlerowski i był jego komendantem, podporządkowując się właściwej okręgowej władzy hitlerowskiej. Nelisoff chwalił się, że był osobistym przyjacielem zmarłego niekoronowanego króla Arabii pułkownika Lawrence’a[149]. Do obozu w Lichtenburgu dostał się w październiku 1933 roku. Podobno stał się niewygodny.

Denuncjant

Więźniowie, marząc często o wolności, rozmawiają też między sobą na ten temat, snując plany ewentualnej ucieczki. Pewnego dnia Holeczek mówił o tym z Nelisoffem, który oświadczył mu, że gdyby był młodszy, dawno już uciekłby z obozu. Nagabywany, w jaki sposób by to uczynił, odpowiedział, że plan jego jest bardzo prosty, bo wsiadłby na jeden motocykl i pełnym pędem wyjechałby z obozu poprzez straże. Nelisoff był w specjalnych łaskach u komendanta, który przydzielił mu pracę w garażu przy czyszczeniu motocykli i samochodów. Pracował on również nad wynalazkami, a mianowicie konstruował jakąś torpedę powietrzną. Prace te jednak musiał przerwać, bo nie dostarczono mu odpowiednich materiałów. O możliwości ucieczki opowiadał Holeczek pewnemu komuniście. Ten dawniejszy działacz komunistyczny wskutek cierpień w obozie spodlił się do tego stopnia, że chcąc zaskarbić sobie względy siepaczy, zadenuncjował Nelisoffa przed władzami obozu. Nelisoffa natychmiast usunięto z garażu i odkomenderowano do wykonywania najgorszych robót. Do najstarszych bywalców obozu należał Fritz Köster. Jego jedynym przestępstwem było, że został wybrany wiceprezydentem Niemieckiego Stowarzyszenia Pokoju[150] (Deutsche Friedensgesellschaft). Również od samego istnienia obozu przebywał w nim Walter Stöcker, były poseł komunistyczny, jeden z najlepszych mówców Reichstagu. Był on bardzo lubiany wśród współtowarzyszy niedoli. Bardzo inteligentny, potrafił humorem i satyrą innych rozweselać. Przez pierwsze dwa lata w obozie przechodził on katusze i cierpienia jak każdy inny. Później miał spokój. Został zawiadowcą małej biblioteki obozowej. Stöcker był przekonany, że dopóki reżim hitlerowski panować będzie w Niemczech, żaden z wybitniejszych działaczy komunistycznych nie odzyska wolności. Wszyscy oni muszą się pogodzić z faktem, że w obozach koncentracyjnych umrą. To samo wypowiadał pod adresem tych, którzy szerzyli idee pokoju. Towarzyszem niedoli w obozie w Lichtenburgu był dawniejszy przeciwnik Stöckera, były poseł demokratyczny i były szef prasowy Rzeszy doktor Mierendorff[151].

Los uczciwych adwokatów

W obozie w Lichtenburgu przebywali również dwaj adwokaci, a mianowicie doktor Hans Litten z Wrocławia i niejaki doktor Bremer z Hamburga. Doktor Hans Litten, syn zmarłego profesora wrocławskiego, nie należał do żadnego stronnictwa politycznego. Jako młody adwokat nie zdawał sobie nawet sprawy, jak może narazić się hitlerowcom. Po 30 stycznia 1933 roku, gdy we Wrocławiu aresztowano wszystkich działaczy komunistycznych, podjął on się obrony niektórych z nich. Bronił uczciwie oskarżonych w głośnych wówczas procesach. Na podstawie zeznań hitlerowców, którzy zeznawali fałszywie, jakoby oskarżeni zostali ukarani, Litten zdemaskował obłudne świadectwa hitlerowskich krzywoprzysięzców. Potrafił zebrać odpowiednie dowody i sędziowie wrocławscy, nie chcąc poderwać autorytetu sądów, zmuszeni byli uwolnić oskarżonych komunistów, którym zarzucano różne fikcyjne zbrodnie. Hitlerowska „sprawiedliwość” potrafiła jednak postawić na swoim. Komunistów osadzono w obozach koncentracyjnych. Los ten spotkał również ich obrońcę doktora Hansa Littena. Hitlerowcy specjalnie znęcali się nad Littenem i Bremerem, których tak zbili, że ci utracili słuch, a chodzić mogą tylko o kulach. Połamano im ręce i nogi w kilku miejscach. Litten i Bremer są kalekami i dlatego nigdy już nie zostaną zwolnieni z obozu, by nie dawali świadectwa bestialskim zbrodniom hitlerowskich oprawców. Ofiar podobnych do doktorów Hansa Littena i Bremera w obozie w Lichtenburgu było więcej. Niektórzy z nich stracili w obozie oczy, inni mieli połamane żebra, nogi i ręce. Inni znowu poruszać się mogli tylko przy pomocy współtowarzyszy niedoli. Pod koniec 1934 roku przywieziono do obozu niejakiego Ottona Wolfa z Berlina. Był to stuprocentowy inwalida wojenny. Na wojnie utracił lewe oko i prawą nogę. Prawa ręka zwisała bezwładnie. Była sparaliżowana. Chodzić mógł tylko przy pomocy kul. Do obozu koncentracyjnego zesłano go dlatego, że ktoś zadenuncjował go, iż jest komunistą. W mieszkaniu jego przeprowadzono rewizję i znaleziono jedną książkę socjalistyczną. Pociągnęło to za sobą aresztowanie jego i jego małżonki. Holeczek, który z Wolfem często rozmawiał, nie mógł się nadziwić, że Niemcy w obawie o spokój w kraju aresztują i osadzają w obozie człowieka zupełnie nieszkodliwego, stuprocentowego inwalidę, niemającego nic wspólnego z polityką, o bardzo naiwnych i ograniczonych poglądach na świat i ludzi. Wolf dowiedział się od swoich siepaczy, że żona jego popełniła w więzieniu samobójstwo. Nigdy jednak nie mógł dowiedzieć się, gdzie została pochowana.

Koledzy Horsta Wessela

Wśród więźniów w obozie było kilku, którzy podawali się za dobrych znajomych jednego z największych bohaterów hitlerowskich Horsta Wessela[152], który skomponował hymn, uznany jako hymn państwowy I I I Rzeszy. Ci dobrzy znajomi określali narodowego bohatera niemieckiego jako człowieka zupełnie zdegenerowanego, sutenera, którego utrzymywały kobiety z półświatka. Matka Horsta Wessela wydaliła go z domu z powodu niepoprawnego trybu życia. Horst Wessel żył wśród najgorszych szumowin miasta Berlina. W czasie bójki grupy hitlerowskiej z grupą komunistów Wessel został ciężko ranny. Lekarza sprowadzono dopiero po dziewięciu godzinach, który mógł tylko stwierdzić, że Horst Wessel musi umrzeć z powodu wielkiego upływu krwi. Nic go już nie uratowało. Niemieckie sądy Republiki Weimarskiej zasądziły kilku uczestników krwawej bójki na kary więzienia. Gdy hitlerowcy doszli do steru, wznowili proces i wszystkich komunistów biorących udział w tej bójce skazali na karę śmierci. Wyrok ten też wykonano. […]

Na wozie i pod wozem

Dalsze losy Holeczka w obozie w Lichtenburgu kształtowały się różnie, zależnie od przypadku. Dzięki staraniom jego współtowarzysza niedoli byłego ministra pruskiego Lüdemanna Holeczek dostał się do biura, gdzie razem z Lüdemannem i doktorem Mierendorffem pracowali nad spisaniem historii zamku i więzienia, i obozu koncentracyjnego Lichtenburg. W tym to okresie wszyscy trzej więźniowie nie mogli się skarżyć na złe traktowanie. Byli wprawdzie pozbawieni wolności, jednak nie odczuwali tego tak jak ich współtowarzysze. Holeczek utracił jednak swoje dobre stanowisko jako „historyk” w następujący sposób. Pewnego dnia przystąpił do niego jeden z żołnierzy SS i prosił go, by mu napisał wniosek o przyjęcie go do zakładów Junkersa w Dessau. Żołnierz SS mówił Holeczkowi, że służba w obozie mu się nie podoba. Nie może patrzeć, jak się katuje ludzi, i dlatego stara się o zajęcie w zakładach Junkersa, gdzie potrzebują zaufanych dozorców. Holeczek chętnie prośbę uwzględnił, przy czym przypomniał sobie, że w zakładach Junkersa pracuje jeden z jego dobrych znajomych, inżynier i kierownik jednego z oddziałów. Holeczek wspomniał o tym żołnierzowi SS , który go równocześnie poprosił o napisanie polecającego listu do owego inżyniera, co Holeczek również uczynił. Po kilku dniach Holeczek został wezwany przed oblicze komendanta obozu, który mocno wzburzony, począł go wypytywać o szczegóły napisania przez niego wniosku i groził mu surowym ukaraniem za konszachty z żołnierzami SS . Ów żołnierz SS , który w międzyczasie został zwolniony i jako cywil przebywał w domu swoich rodziców gdzieś pod Dreznem, został aresztowany i sprowadzony do obozu, i osadzony w ciemnicy. Holeczkowi powiedziano, że żołnierz ów złamał przysięgę i ciężko za to odpokutuje. Holeczkowi też grożono, że nie minie go zasłużona kara. Natychmiast został zwolniony ze swojego stanowiska „historyka” i przeniesiony do kompanii karnej, która powstała w marcu 1935 roku i zajmowała budynek więzienny o celach pojedynczych. Kompania karna wykonywała najgorsze i najtrudniejsze prace. Na tym jednak kara Holeczka na szczęście dla niego się skończyła. Był on bowiem przygotowany na pięćdziesiąt cięgów i czternaście dni aresztu w ciemnicy o chlebie i wodzie.

Gwiazdka w obozie

Bywały chwile w obozie, że więźniowie wierzyli, że ich dni niewoli są policzone i wkrótce odzyskają wolność. Nadzieja ta „chwytała” ich w momencie, gdy spostrzegli, że nagle ich siepacze zmieniają wobec nich swe postępowanie. Ci, którzy najdłużej przebywali w obozie, rozczarowali się kilkakrotnie. Mieli być wszyscy zwolnieni z okazji urodzin Hitlera (20 kwietnia), innym razem miała nastąpić dla nich amnestia po rewolcie Röhma[153] (30 czerwca 1933 roku). Przed świętami Bożego Narodzenia w roku 1934 dozorcy więźniów w Lichtenburgu również robili więźniom nadzieję, że już w styczniu 1935 roku zniesione mają być obozy koncentracyjne i wszyscy więźniowie uzyskają wolność. Na tydzień przed Gwiazdką zakomunikowano więźniom, że mogą pisać do domu po paczki gwiazdkowe. Więźniów zaprzestano szykanować ćwiczeniami musztry i „sportu” oraz nie napędzano ich do ciężkich robót. Cały obóz żył przygotowaniami do uroczystości świątecznych. Za zezwoleniem komendanta obozu jeden z więźniów, który siedział w obozie tylko dlatego, że był kapelmistrzem socjalistycznej orkiestry, zorganizował koło śpiewaków i ćwiczył z nimi piosenki według układu doktora Mierendorffa. Jedna z nich kończyła się sarkastycznym refrenem: „O wie herrlich, o wie süss ist im Lichtenburger Paradies” (O, jak wspaniale, jak przyjemnie jest w raju lichtenburskim). Sama uroczystość wigilijna obchodzona była wesoło, ale był to prawdziwy humor wisielczy. Komendant obozu przemawiał do zebranych więźniów poważnie, obiecując wszystkim wolność. Gwiazdka upewniła niejednego więźnia w nadziejach odzyskania wolności. Starsi, ci, którzy od początku przebywali w obozie, jednak się nie łudzili. Mieli rację. Hitlerowcy nie zwolnią z obozu kalek i poniżonych w godności ludzkiej, bo ci mogliby kiedyś świadczyć o niemieckiej kulturze XX wieku. […] Więźniowie nie znają swoich oskarżycieli, nie znają urzędników, którzy wydają opinię o ich „zbrodniczej działalności”, nie znają oskarżenia i zarzutów im stawianych, nie mają też jakiejkolwiek drogi, by się bronić lub tłumaczyć. Większość przebywających w obozach nie może nawet domyśleć się, za co ich ukarano. Snują domysły, że ten czy ów wróg albo nawet „przyjaciel” oczernił ich przed władzami dla zemsty albo dla zysku. Początkowo każdy więzień łudzi się nadzieją, że nadarzy mu się sposobność wykazania niewinności – ale na próżno.

Wizyta Himmlera

Taka złudna nadzieja wstąpiła w serca wszystkich więźniów w obozie w Lichtenburgu na wiadomość, że szef wszechwładnej gestapo będzie wizytował obóz. Zapowiedź wizyty Himmlera wywołała niezwykły ruch. Gruntownie wszystko czyszczono i porządkowano. Więźniów traktowano łagodniej i nie męczono ich ciężkimi robotami ani ćwiczeniami. Pouczano ich również, jak mają zachowywać się w obecności dostojnika reżimu hitlerowskiego. Himmler przybył do obozu w pierwszych dniach lutego 1935 roku. Do obozu zajechało kilka eleganckich samochodów, z których wysiadł Himmler ze swoją świtą. Całe to towarzystwo udało się przede wszystkim do kasyna, gdzie odbyło się uroczyste przyjęcie. Pobyt w kasynie trwał przeszło dwie godziny, po czym Himmler w otoczeniu całej swojej świty rozpoczął zwiedzanie obozu. Więźniowie zebrani w swoich kompaniach w dwuszeregu oczekiwali Himmlera na salach. Niemal wszyscy prosili swoich dowódców kompanijnych, by dopomogli im w przedstawieniu Himmlerowi ich sprawy. Kierownik gestapo, widocznie uprzedzony o życzeniach więźniów, zaraz na początku swojej wizytacji wygłosił do nich przemówienie, w którym upewnił wszystkich w złudnych nadziejach, zapewniając, że wkrótce wszyscy zostaną zwolnieni, o ile tylko obiecają, że się poprawią, to jest nie będą zajmowali się polityką i będą wykonywali to, co reżim hitlerowski nakazuje. Na zapytanie Himmlera, czy więźniowie chcą się poprawić, wszyscy chóralnie odpowiedzieli, że tak. Tak samo chóralnie odpowiedzieli, że nie będą zajmowali się polityką i zawsze będą wykonywali to, co reżim hitlerowski żąda. Następnie Himmler ze swoją świtą przechodził przed frontem więźniów i przystając przed niejednym, wypytywał, za co kto siedzi i jak długo. Również pytał, czy który z więźniów nie ma skarg na stosunki panujące w obozie i czy więźniowie traktowani są przez swoich dozorców ściśle według regulaminu. Nikt z więźniów się nie skarżył, bo w każdym zabłysnęła iskierka nadziei, że skończą się dni męczarni. Wiedzieli dobrze, że jakakolwiek skarga pociągnęłaby za sobą przykre konsekwencje i musiałaby pogrzebać nadzieje uzyskania wolności. Himmler swoim dwóm adiutantom polecał spisywać nazwiska interpelantów i zapewniał, że gdy powróci do Berlina, każe zbadać akta i sprawy więźniów pomyślnie załatwi. Niektórych z więźniów Himmler znał osobiście i udawał wielkie zdziwienie, że ich spotyka w obozie. Tym również obiecał, że postara się o ich uwolnienie. Jedyny wyjątek zrobił, gdy doszedł do byłego doradcy prawnego prezydenta policji w Berlinie Grupenführera SA Ernsta (który, jak wiadomo, został rozstrzelany podczas rewolty Röhma). Himmler znał tego porucznika osobiście i stanąwszy przed nim, powiedział tak, że wszyscy słyszeli: „Ja, Sie kommen nicht so leicht raus” (No, pan tak łatwo stąd nie wyjdzie). Pobyt Himmlera wśród więźniów trwał kilka godzin. Wieczorem odjechał ze swoim

sztabem, jak mówił, z powrotem do Berlina. Po jego wyjeździe więźniowie liczyli dnie, jakie jeszcze spędzić będą musieli wśród murów obozu. Byli przekonani, że Himmler obietnicę spełni. Najpewniej czuli się ci, których nazwiska i wyjaśnienia zapisali adiutanci Himmlera. Mijały jednak tygodnie i miesiące, a w obozie tok życia płynął tak jak dawniej. Nic się nie zmieniło.

Związek Polaków w Niemczech

Holeczek nie ustawał w wysiłkach o odzyskanie wolności. Często pisał do brata swego, by ten interweniował w konsulacie polskim w Opolu, ażeby władze polskie sprawą jego się zainteresowały i dopominały się o jego zwolnienie. Po blisko dziewięciomiesięcznych staraniach dowiedział się, że nie jest obywatelem polskim, tylko niemieckim. Nie ustając jednak w staraniach o odzyskanie wolności, polecił bratu, by ten zwrócił się do Związku Polaków w Niemczech, który też sprawą Holeczka się zajął i po miesięcznym staraniu dopomógł mu do odzyskania wolności. Holeczek ma do zawdzięczenia swoją wolność również tej okoliczności, że w tym czasie komendantem obozu został niezwykle ludzki oficer Reichswehry. Ów nowy komendant, który przybył do obozu w maju 1935 roku, nie pozwolił więźniów karać chłostą i nie pozwolił również na stosowanie męczarni przez tak zwany sport i ćwiczenia gimnastyczne. Podanych do raportu karnego więźniów wysłuchiwał, kazał im się bronić przed zarzutami i po większej części nie wymierzał im kary, a upominał tych, którzy więźniów oskarżali, by w swoich oskarżeniach byli więcej prawdomówni. Komendant starał się również o zwolnienie więźniów, wydając im jak najlepszą opinię przed władzami gestapo. Niestety rządy tego komendanta trwały w obozie lichtenburskim bardzo krótko. Przeniesiono go, bo był za ludzki. Holeczek odzyskał wolność w pierwszy dzień Zielonych Świąt 1935 roku. Radosną nowinę otrzymał w czasie poobiednim, gdy zmywał naczynia […]. Razem z nim uwolnionych zostało ośmiu robotników z Berlina. Przed uwolnieniem więźniowie przywołani zostali do komendanta obozu, który zakomunikował im radosną nowinę urzędowo i podkreślił, że zwalnia ich natychmiast po otrzymaniu poczty z Berlina. Po oddaniu rzeczy więziennych i przebraniu się w rzeczy cywilne zwolnieni odprowadzeni zostali do urzędującego w obozie komisarza gestapo, który wygłaszając poczucie, jak więźniowie zachowywać mają się na wolności, każdemu z nich przedłożył do podpisu dwa rewersy. Przez podpisanie pierwszego więzień zobowiązał się do milczenia o wszystkim, co widział i słyszał w obozie. W drugim zwolniony z więzienia zobowiązywał się do niezajmowania się polityką i do wykonywania wszystkich życzeń władz hitlerowskich. Potem wręczono każdemu więźniowi przepustkę i pozwolono im na opuszczenie terenu obozu.

Na wolności

Gdy więźniowie znaleźli się za bramą obozu, odetchnęli pełną piersią i pierwsze swoje kroki skierowali do niedalekiej oberży, gdzie skosztowali… piwa. Na dworcu Holeczek rozstał się ze swoimi współtowarzyszami niedoli i sam pojechał na Górny Śląsk do matki i młodszego brata. Stosownie do polecenia na drugi dzień zgłosił się w urzędzie policyjnym w Bytomiu, gdzie mu zakomunikowano, że znajduje się pod nadzorem policyjnym i codziennie rano o godzinie dziewiątej musi się meldować. Równocześnie asystent policji Nowak, drwiąc z pobytu Holeczka w obozie, groził mu, że o ile będzie się zajmował polityką, znów się tam dostanie. Gdy Holeczek twierdził, że nigdy polityką się nie zajmował, Nowak odpowiedział, że „policja o tym wie lepiej”. Holeczek ściśle zastosował się do żądań władz policyjnych i regularnie zgłaszał się w urzędzie policyjnym, grzecznie pozdrawiając urzędników „Guten Morgen”, na co odpowiadano mu szorstko „Heil Hitler”. Po pewnym czasie policjant Sedlaczek zwrócił Holeczkowi uwagę, by zastosował się do życzeń hitlerowskich i mówił zawsze „Heil Hitler”. Holeczek wobec tego zaprzestał w ogóle pozdrawiać policjantów, co ci znów uważali za „działalność antypaństwową”. Jeszcze raz asystent policyjny Kretschmer (ten sam, który spowodował zesłanie Holeczka do obozu) próbował mu wytłumaczyć, że obóz koncentracyjny w Lichtenburgu go wcale nie poprawił i będzie go musiał tam posłać z powrotem.

Ucieczka do Polski

Holeczek, wiedząc doskonale, że hitlerowcy nie żartują, postanowił zbiec do Polski. 4 października 1936 roku jak zwykle zgłosił się w urzędzie policyjnym w Bytomiu, potem wsiadł do pociągu w kierunku Opola, dojechał do granicy czeskiej i przez zieloną granicę dostał się do Czechosłowacji, skąd znów również przez zieloną granicę przeszedł do Polski i obecnie mieszka w Katowicach. Stanisław Nogaj, Za kratami i drutami Trzeciej Rzeszy. Reportaże, t. 2, Katowice, 1939, s. 51–54, 57–65, 67–68, 72–87

1939 Jan Dąbrowski (1904–1964)

Rozszerzać geografię

Jest mi bliski, bo oprócz tego, że pracował jako reporter, był autorem dwóch antologii polskiego reportażu. W dodatku obu świetnych i w swoim czasie ​poczytnych. W 1962 roku wyszły przyjęte entuzjastycznie Polskie drogi. Wybór reportaży z lat międzywojennych, a w roku 1964 – Niepiękne dzielnice. Reportaże o międzywojennej Warszawie, które ukazały się kilka tygodni po śmierci autora. Tę warszawską antologię Państwowy Instytut Wydawniczy wzbogacił w ostatniej chwili wspomnieniem o jej zmarłym redaktorze. Są takie wybory i antologie – pisał w nim Zbigniew Mitzner (patrz t. 1, s. 491) – przy których tworzeniu ich redaktorzy pozostają niejako obojętni. I są takie, z którymi redaktor bywa niezwykle mocno związany uczuciowo. Wówczas wyszukując, dobierając i składając cudze teksty, nimi niejako, tymi cudzymi słowami, pisze swoją książkę […]. I taką osobistą antologią Dąbrowskiego były Niepiękne dzielnice – skarbnica zapomnianych reportaży o stolicy. Mieście, w którym na jednym hektarze w okolicach ulicy Zamenhofa tłoczyło się tysiąc pięciuset mieszkańców. W którym sześćdziesiąt tysięcy kobiet chodziło co dzień kuchennymi schodami dla służby. W którym żyło trzydzieści jeden tysięcy bezdomnych. Czyli – zdaniem Dąbrowskiego i Józefa Koskowskiego, jego współpracownika przy tworzeniu antologii – książka o Warszawie takiej, jaka była naprawdę. Bo w przeważającej części artykułów i utworów o przedwojennej Warszawie przewijały się wciąż te same miejsca: kawiarnie, teatry, kabarety, ulice i hotele pierwszej klasy. ​Marszałkowska i Nowy Świat. Warszawa „górnych dziesięciu tysięcy” – a gdzie reszta z ponad miliona mieszkańców? Dlatego reportaże wyszukane przez ​Dąbrowskiego miały „rozszerzać geografię wspomnień” (jak określił to sam ​autor antologii). Także te reportaże, które sam napisał. Jego Słońce świeci z Niepięknych dzielnic przeflancowałem do naszego zbioru. Dąbrowski jest autorem książki, z której chętnie bym pożyczył każdy tekst. Jego Na zachód od Zanzibaru (1937) to reportaże soczyste szczegółami. Ale jest ich ​z awsze tyle, ile trzeba; nie topi się w nich sens tematu. Do tego każda opowieść Dąbrowskiego umocowana jest na solidnym kręgosłupie, czyli dobrze podsłuchanych i zapisanych dialogach. Tu też zajmuje się „poszerzaniem geografii”. Prysznic marzeń jest reportażem z kina: za widownią, pod ścianą, stoją ci, którzy przyszli nie tylko na film. „Więc niejeden pocałunek na ekranie bywa skopiowany z wzorową dokładnością”, a później „w rodzinnej suterynie czy na kawalerskim łóżku dziwnie łączy się ta w koronkach z ekranu z tą żywą i ciepłą”. Noc w „Meblaku” to reportaż z mieszkania, do którego zwabił reportera szyld w bramie oferujący „pokoje umeblowane”, które przez dwanaście godzin nocy i poranka ma się prawo uważać za swoje. Choć – jak się przekonał – w nocy „w razie frekwencji ściany rozszerzają się, a powietrze zgęszcza”. Tytułowy Na zachód od Zanzibaru to opowieść o życiu wokół dołu zwanego Zanzibarem, do którego wrzuca się graty i śmieci. Dół jest wielki, można by w nim zmieścić kilka baraków dla biednych rodzin. Dzieci bawią się tam „w ziemianki”. A w ziemianki to taka zabawa, że jeden chłopiec i dziewczynka włażą do dziury, co pod parkanem w piasku jest wygrzebana, i niby eksmitowani są. A jeden na górce jest [jako] kierownik, co pod płotem stoi i nie puszcza, jak chcą tam – niby do baraków – przyjść. Tylko muszą mu papierki nosić, niby podania, i dziewczyna płacze, i niby na dzieci pokazuje, aż się na nią zagapi, a wtedy chłopak na górę się wdrapuje. I już oboje są barakowcy. Bardzo wesoła zabawa, tylko że w tych norach jest ciemno i starsze chłopaki, jak wejdą z dziewczyną, to wcale nie chcą do baraków się dostać, tylko robią, co już każdy wie… Zbigniew Mitzner w swoim wspomnieniu o Dąbrowskim nazywa jego teksty „ni to reportażami, ni nowelami”, które zdobywały poczytność, bo autor ​pisał „z łezką i siłą”. Słowo „nowele” brzmi dla mnie trochę niepokojąco. Czy aby reporter nie zmyślał swoich historii? Zwłaszcza że Mitzner mówi wprost: „Pisze reportaże […] z życia miejskiej nędzy, nieraz nie opuszczając redakcji, na swoim kawałku biurka”. (Rzecz się dzieje w PPS-owskim

„Tygodniu Robotnika”, który m.in. dzięki Dąbrowskiemu jako redaktorowi osiągnął nakład stu tysięcy egzemplarzy, ale mimo to redakcja jest mała i każdy z dziennikarzy ma tylko kawałek biurka, nie całe). Uśmiechaliśmy się nieraz – wspomina Mitzner – gdy siadał przy owym skrawku biurka i nie wychodząc z redakcji, pisał swój reportaż z fabryki ​Lilpopa, z Żyrardowa czy bieda-szybu. Podziwialiśmy jego tupet i fantazję. I tu, przy fantazji, zapala się czerwona lampka. Może teksty Dąbrowskiego są po prostu prozą realistyczną – jak upieraliby się ci, dla których fakt jest święty? Mitzner, kolega redakcyjny, sam także reporter i autor innej antologii, uznaje jednak te teksty za reportaże i broni podejścia Dąbrowskiego. Przyzwala na „fakty” zmyślone, ale prawdopodobne, jeśli są efektem doświadczeń reportera. Reporter może czasem coś zmyślić – pisała w 1998 roku Małgorzata Szejnert – ale tylko to, co mogło się zdarzyć. Kiedy zmyśla rzeczy nieprawdopodobne, przestaje być reporterem. Egon Erwin Kisch, który w tym samym czasie co Mitzner opisywał świat i też „miał serce po lewej stronie”, uważał, że reporter ma prawo do „logicznej fantazji”. Może domyślić się lub zmyślić, jeśli chce swoim dziełem wpłynąć na uczucia i myśli czytelnika. Niestety, zawsze zachodzi obawa, że w ten sposób talent szybko stanie się sługą ideologii i trudno będzie stwierdzić, czy reportaż opowiada o realnym świecie, czy też jest narzędziem propagandowej manipulacji. Ale to nie był tupet ani fantazja – tłumaczy Mitzner. – Rychło zauważyliśmy i nauczyliśmy się cenić to pisanie Dąbrowskiego. To były reportaże bardziej prawdziwe, niż gdyby ktoś z nas starał się spenetrować wybrany obiekt czy grupę ludzką, przychodząc z zewnątrz i starając się zdobyć właściwą porcję faktów w kilka godzin. On tę wiedzę zdobył już poprzednio, i to nie w kilka godzin, ale w kilka lat. […] Ta fantazja brała się nie z całkowitego zmyślenia, ale z oparcia o własne ogromne życiowe doświadczenie. Czyli „prawda tkwi w oku piszącego” – jak stwierdziła Zofia Król w sporze o zawartość prawdy w fikcji i odwrotnie. Skąd to zaufanie do wizji świata według Jana Dąbrowskiego? Z jego życiorysu. Urodził się w Rokitnie, w wielkim stupięćdziesięciohektarowym majątku swojego ojca, ale po zniszczeniu zabudowań w czasie pierwszej wojny światowej rodzina przeniosła się do Warszawy. Skończył Korpus Kadetów. Był robotnikiem w warszawskiej fabryce Gerlacha. Studiował budowę maszyn w szkole Wawelberga i Rotwanda. Pracował w fabryce zbrojeniowej w Liège w Belgii, potem w Zakładach Amunicyjnych „Pocisk” w Warszawie. Od 1926 roku był bezrobotny, ale dorabiał jako autor tekstów na estrady rewiowe i kabaretowe. Mitzner pisze o nim jako o zlumpowanym inteligencie polskim lat dwudziestych, który w pewnej chwili odnajduje swoją drogę pisarską i polityczną. Do redakcji „Nowego Pisma” (przekształconego później we wspomniany „Tydzień Robotnika”) teksty Dąbrowskiego przyniosła jego żona. Potem pojawił się sam autor – „zaniedbany trochę” i gadatliwy, „wyglądający raczej na stałego mieszkańca warszawskiego cyrku niż na człowieka bardzo cywilizowanego”.

Słońce świeci

Ciemny korytarz był dnia tego jeszcze ciemniejszy. Czerwona wypłowiała zasłona poza szybą nad drzwiami Wiciaków jeszcze brudniejsza niż co dzień. Stąpalska gotowała kapustę, o czym wiedział od rana cały dom, a najlepiej już właśnie cały korytarz, i kapusta ta musiała być najoczywiściej trzykroć podlejszego gatunku (chodziły słuchy, że stara, skąpiradło setne, dla męża zgniłe jarzyny i nieświeże mięso kupuje, a groszaki po kątach ciuła). Od rana prała Czyżykowa i wraz z kłębami pary poprzez niedomknięte drzwi wylatywał głuchy, gderliwy stukot tapicerskich młotków. U „tej” okno było widocznie jeszcze zamknięte – spała chyba, nad ranem do domu wróciwszy, i to podobno „podchromolona”. Wreszcie w ostatnich drzwiach wystawiono niziutki stołeczek, na którym Bajla Ryfka umieściła głuchą stuletnią matkę, zamykając się wewnątrz nad jakąś tajemniczą robotą. Stara kołysała się na taboreciku z regularnością wahadła, od ściany ku przeciwległej ścianie korytarza. Dokoła śmierdziała straszliwie kapusta Stąpalskiej, zagłuszając brudne mydliny od Czyżyków i stary, nieodłączny cuch z drugiego końca, gdzie wygniła podłoga walczyła z amoniakiem ustępu o władzę uderzenia nieopatrznego, a nieobeznanego z tym wszystkim przybysza jakby maczugą w nos celem doszczętnego oszołomienia. Pokazała się dziewczynka od gazeciarki z rogu, niosąca Czyżykowi regularnie na pół godziny wypożyczanego „czerwoniaka”[154]. Po chwili ucichł jeden młotek i wraz z parą mydlin w korytarz grzechotały rytmicznie i mozolnie wydukiwane sylaby. Stąpalska nad swoją kapustą mruknęła: „Inteligent, ścierwo” – i uchyliła ździebko szerzej drzwi, bo w izdebce było od pary duszno i mglisto. Na rozpaloną blachę pociekło z bulgotem z pół szklanki kapuśniaku Stąpalskiej. Oderwała się od szpary w drzwiach i pobiegła z „Jezusickiem” na wykrzywionych ustach ku kominowi. Czyżykowa wyjrzała, odetchnęła, otarła przedramieniem pot z czoła, trzasnęła w izbę słowem „flądra-łachudra”, wymówionym o pół tonu zbyt głośno, niż na domowe potrzeby tapicera było konieczne. Stary Czyżyk przerwał opis ostatniego wyczynu „farmazonów”[155] w „czerwoniaku” i powiedział: „Ciszej, psiakrew!”. Młody zaś zawiesił w powietrzu obity gałganami drewniany młotek i otworzył usta, ale nie powiedział nic. W korytarzu grzechotała bezgłośnie nienawiść. Rywka Bajla wróciła do pokoju i tajemniczej pracy. U „tej” nareszcie rozległo się donośne kichnięcie. Wiciakowa prała dzieciaka, jak to zwykle miała w obyczaju, nie pasem czy czymś takim po tyłku, ale warząchwią lub kopyścią, gdzie popadło, łeb, nie łeb. Wiciak ukazał się właśnie na klatce schodowej, przystanął, sapnął, posłuchał, pociągnął nosem, skrzywił się i poszedł dalej. Był najoczywiściej „obiad”. Z oficyny przez szyby leciała chrapliwa melodia

krakowskiego hejnału, dudlona przez głośnik legendarnego radia „z lampami” magazynierowej. Przycichło też zaraz wycie obijanej latorośli Wiciaków. W mieszkaniach – można by było przysiąc – ludzie mełli przekleństwa na siebie, czepiali trzypiętrowe, nieślubności pełne rodowody do sąsiadek, do szefów, do klientów, do gospodarza. Nie dostała się tylko żadna ciężka obelga włóczącej się po korytarzu w oparach mydlin i nieświeżej kapusty – nędzy. I znowu skrzypiały schody, bo szedł Stąpalski. Z publicznej roboty szedł – trzeci dzień, jak go na nowo wzięli – to zawsze z kwadrans na drogę zmitrężył. Ode drzwi z miejsca zaczął urągać na kapustę, która nieodmiennie zastępowała obiad, a miała zwyczaj nigdy nie być nawet porządnie rozgotowana, kiedy na robocie jęczała pod młotkiem sygnałowa szyna. Wiciakowa wyskoczyła, otworzywszy drzwi ostrym kopnięciem, na korytarz z dymiącym saganem – kartofle do zlewu odlać. Natknęła się już koło samego wodociągu na „tą”, odwróciła się więc zaraz, poprawiła chwyt na parzącym uchu sagana i wydarła się w tył, za siebie: – Antoś, Antoś! Ady drzwi zamknij. Dziecki w domu. A tu nijakiego spokoju nie ma. Zgorszenie, obraza boska i tyle!… Wyjrzała czujna nieodmiennie koło drzwi Stąpalska. Młody Czyżyk wystawił głowę na korytarz, obzerknął dookoła, trafił oczyma na rudą głowę Rywki Bajli, mruknął na temat parszywców i Hitlera wobec świata zasług, splunął i cofnął się, nie zamykając drzwi. Stara, głucha matka pracowitej Rywki Bajli zeszła z posterunku przy drzwiach i pokuśtykała w stronę ustępu. Czyżyk odłożył gazetę i nagle niespodziewanie uderzył kilka razy w ramę tapczanu, który robił, żelaznym młotkiem bez ładu i składu, bez potrzeby i sensu. A potem, nie puszczając młotka z garści, wyminął żonę i wyszedł na korytarz. Kto komu pierwszy powiedział słowo – nie wiadomo. Dość, że w minutę pełno było gwaru na korytarzu. Chyłkiem, pod drwiącymi i złośliwymi uśmiechami wszystkich przemknęła „ta” w stronę swych drzwi, pozdrowiona „szanowaniem panny Anci” przez młodego Czyżyka. Potem ktoś wspomniał o rozpuście młodzieży. Czyżykowa oderwała się od balii i wyrzuciła, że młody wszystko może, bo ze wszystkiego ma czas wyrosnąć. Nie to co poniektórzy starzy… Stąpalska nabożnie westchnęła i podniósłszy oczy do góry, bąknęła, że „wszyscy mężczyźni są łajdaki, za których nie warto ani tej marnej obierki, paniusieczko”. Wiciakowa miała dość wystawania z odlanymi kartoflami, pobiegła więc do izby i wróciła z jakimś nieprawdopodobnym gałganem, który, nasłuchując, płukała w strumieniu wody. Słowa poczęły latać coraz niebezpieczniejsze. Aluzje coraz przejrzystsze. W powietrzu pachniało – jeśli nie prochem, bo taki zapach mają duszne opary korytarza – to przynajmniej karbolem i jodoformem karetki pogotowia. I w takim momencie nagle… nie stało się właściwie nic. Ot, gdzieś po prostu trzasnęła wyświechtana kiecka chmur, jaką od miesięcy okrywało błękitną nagość niebo. Rozleciały się białe waciate obłoczki, jakby je sam pan władza białą pałką przepędzał za niedozwolony handel na placu. Wyjrzał spod chmur kawałek nieba, jasny, wypłowiały jak

pierzyna Rywki Bajli wietrzona co piątek na poręczy schodów – ale kawałek wolnego nieba. A w ślad za tym kawałkiem strzelił w ziemię, na której parszywiały, bulgotały, ropiały woniami stęchłej kapusty i nienawiści tysiące domów o tysiącach takich właśnie, takich samiuteńkich korytarzy, strzelił jak Wiciaków Stasiek z procy do wróbla – promień słoneczny. Zaczerwieniła się jaskrawym, pełnym życia rumieńcem na przestrzał słońcem draśnięta czerwona zasłona nade drzwiami Wiciaków. Stąpalskich drzwi, szeroko wywarte, łysnęły na oplutą, wydeptaną podłogę korytarza trójkątem słonecznego poświecia. Na podwórzu zaryczał ktoś z przejęciem, jakiego na pewno nie potrafiliby wykrzesać ze siebie towarzysze Kolumba: „Ziemia! Ziemia! Ziemia do sadzenia! Ziemia!…”. Po korytarzu powiało wiosną, powiało słońcem, błękitem. Wszystko to zresztą materializowało się owym może na pół metra długim trójkątem jaśniejszej podłogi przed Stąpalskich drzwiami. Przeciągnął się stary Czyżyk, obejrzał za siebie, drzwi uchylił szerzej. Młotek na wpół pokryty tapczan rzucił. – Wiosna – skonstatował. – Ba, i przecie czas. W tydzień i święta mamy. Wiciakowa trzepnęła gałganem. – Stasiek, Stasiek! A wyskoczże na podwórze. Słońca se łyknij. – Sama by czego lepszego łykła – mruknął Stąpalski, ale w tonie tej uwagi było więcej pobłażliwości i pojednania, niż można było oczekiwać po słowach. Czyżykowa wparła zmęczone, obnażone het po ramię, wyprane na glanc ręce w boki i westchnęła: – Ot, żeby tak czasu mieć, nad Wisłę by się poszło albo gdzie… Od schodów powiał wiatr przez zbitą szybę, znowu Staśka Wiciaka sprawa, jeszcze z zeszłej jesieni, i wraz z nim spełzła, ku podłodze się przyczajając, woń kapusty Stąpalskiej. Mydliny Czyżykowej też; widać, ostygłszy trochę, zesłabły w zapachu. Bardziej tylko zacuchło zgnilizną podłogi wedle kranu. Ale ta woń była jakaś bardziej naturalna, bardziej do wilgotnej ziemi, w której fermentuje świeży nawóz i plączą się białe pędraki, podobna. Nie pachniała wściekłością i nienawiścią. Nienawiść także, widać, spełzła po schodach razem z kapuścianym cuchem. – Bo też i wiosna naprawdę… Rywka Bajla sięgnęła ręką po stołek matczyny. Skinęła jej głową Czyżykowa. – A sąsiadeczka kiedy na spacer? – zapytała. – Męża sobie poszukać! Ot, co… Stąpalscy odeszli niezdecydowanie w stronę drzwi. U „tej” szczęknęło otwierane okno. Rzucił się też do okna młody Czyżyk. Zgrzytało jak najęte, ale otworzyło się lekko. Na wietrze powiały długie buńczuki[156] poodrywanej zimowej waty. – Wiosna. To i sezon zaraz będzie – odpowiedziała Czyżykowej Rywka Bajla, mrużąc oczy. – Wiosna. Robota już będzie, a będzie – westchnął Stąpalski i zabrał się ku izbie. Od Czyżyków poleciało stukanie młodego młotkiem o tapczanową ramę. „Ta” puściła w ruch gramofon z jękliwą rosyjską płytą Pożalej ty mienia… Darł się zakatarzony,

syczący alt. Czyżykowa westchnęła i wraziła ręce w balię. Korytarzem szedł raźno Wiciak, już w czapce i jesionce, do roboty z powrotem. Czapkę tylko miał jakoś na bakier i pogwizdywał Międzynarodówkę. Nie dochodząc do schodów, sfałszował i urwał zawstydzony. Ale, widać, pocieszył się tym, co zobaczył na dworze poprzez zropiałe, poprzeplatane na sino i liliowo, ponabijane i łatane szyby schodowego okna, bo zbiegł w dół po dwa stopnie, jak chłopak, a podeszwy jego butów stukały na skrzypiących deskach rytm radosny. Po podwórzu powoli, pomaleńku, nieśmiało a zdobywczo lazł w stronę śmietnikowego kąta jasny słoneczny promień i malował na żywsze kolory szarzyznę obsychającego bruku. Pogotowie mogło stać spokojnie w garażu. Dyżurny przodownik nie zanotuje: „Udział w bójce i zakłócenie spokoju”. Nie będą się sypać imiona ojców i panieńskie nazwiska matek. Chociaż ciężko, chociaż klienci są „cholery”, kierownicy i szefowie, a także cała brygada majstrów „dranie”, chociaż kapusta cuchnie, a od zlewu podłoga gnije i zgniła jest także dola – tym razem korytarz zacichł. Jest wiosna. Słońce świeci. Niepiękne dzielnice. Reportaże o międzywojennej Warszawie, wybór i oprac. Jan Dąbrowski, Józef Koskowski, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1964, s. 172–178

1946 Zofia Petersowa (1899 lub 1902–1955)

Wiedzieć, że się przeżyje

Przy wyborze tekstów do poprzednich tomów antologii najczęściej rezygnowaliśmy z pamiętników, wspomnień i dzienników. Wydana w 1946 roku książka Wrzesień Warszawy 1939 Zofii Petersowej może być uznana za książkę wspomnieniową, zrobimy jednak dla niej wyjątek. Otóż autorka uważała, że pisze reportaż, zaznaczając to nawet w podtytule. Żywy, pełen dialogów i obrazowych scen tekst o dwudziestu siedmiu dniach obrony Warszawy był dotąd pomijany w antologiach polskich pamiętników i reportaży wojennych. Nie ma Petersowej w Polskim Wrześniu. Antologii pamięci 1939–1945, nie ma jej w Antologii polskiego reportażu wojennego 1939–1945. Nie znajdziemy też cytatów z jej tekstu na portalach internetowych, zajmujących się okupowaną Warszawą. Jej książka nigdy nie miała drugiego wydania. Ważne dla Zofii Petersowej, która od pierwszych dni wojny sama siebie pasowała na reporterkę, było wszystko to, co interesuje sprawozdawcę. Opisuje wygląd kobiety, z którą zaszyła się przed bombardowaniem w prowizorycznej kryjówce („Na palcie miała futro, na głowie futrzaną czapeczkę, nogi owinęła w koc i siedziała jak posąg dostojności”), czy innej, spotkanej na ulicy zaraz po niemieckim nalocie („Do mego wozu podbiegła jakaś pani w różowej sukience zalanej krwią z poszarpanego ramienia. Trzymała w ręku szlafrok i łyżkę wazową”). Przy niektórych fragmentach nie można oprzeć się wrażeniu, że Petersowa jest scenarzystką filmu, który będzie kręcony w przyszłości: „Chodniki połyskiwały jak srebro od całkowicie pokrywającego je szronu szkła”; „Żołnierze biegli bez czapek i broni, jeden z nich miał na sobie damskie karakułowe futro, w ręku srebrnego lisa, którego ogon zamiatał ziemię”. We wstępie do książki autorka podkreśla, że nie ma w jej dziele zmyślenia ani fantazji. Najprawdopodobniej uważała – i miała rację – że jeśli odtwarza prawdziwe sceny i prawdziwe dialogi, nie pisze wspomnień, tylko tworzy reportaż. Reportaż-pamiętnik, który podany tu jest bez żadnych zmian i pozostawiony w formie, jaką przybrał w 1939 roku, nie ma pretensji do miana „pracy historycznej” – pisze Petersowa. – Po prostu dzięki instynktowi, sugestii czy intuicji w iedz iałam nawet w chwilach najtrudniejszych, że okres ten przeżyję, a pragnąc go na przyszłość utrwalić, zapisywałam wszystko „na gorąco” i ani na chwilę nie rozstawałam się z tymi szafirowymi paskami papieru od zwijanej waty, z torebkami od lekarstw itp. Z notatek tych spisałam później niniejszy reportaż jako dokument owych dni […]. Współgra to ze słowami Hanny Krall, że w sytuacji ostatecznej – jeśli tylko jest taka możliwość – należy wziąć kartkę i ołówek i pisać. Zofia Petersowa, córka architekta Norberta Majdego i Eweliny z domu Rosental, studiowała psychologię i nauki ekonomiczne na Wyższych Kursach Społeczno-Handlowych. Ukończyła też roczny kurs w Instytucie Higieny Psychicznej, uzyskując uprawnienia pielęgniarki społecznej. Prowadziła potrójne życie zawodowe: jako tłumaczka, dziennikarka i pracownica penitencjarna. Tłumaczyła literaturę niemiecką i rosyjską, przełożyła m.in. Zweiga, Kischa, Bunina i Stanisławskiego, a do największych jej osiągnięć należy powojenny przekład Wojny i pokoju. Od lat trzydziestych publikowała nowele i artykuły o tematyce społecznej w „Kurierze Porannym”, „Kobiecie w Świecie i w Domu” oraz redagowanym i wydawanym przez siebie w 1936 roku „Tygodniku Kobiety”. Od dwudziestego roku życia pracowała z więźniami. Jako kuratorka prowadziła Dom Dziecka w Radości (dla dzieci więźniów) oraz dom poprawczy dla dziewcząt na Okęciu; była też inspektorem objazdowym wszystkich oddziałów Towarzystwa Opieki nad Więźniami „Patronat”, a przez jedenaście lat, do roku 1939, kuratorką więzienia mokotowskiego w Warszawie. Jeśli kogoś interesują jej przeżycia i spostrzeżenia z czasów okupacji, podpowiadam, że zawarła je w nigdy niewznawianym zbiorze opowiadań Odwet. Opowieści okupacyjne (1947). Są skromne w formie i pozbawione sentymentalizmu. Petersowa pisze o dwojgu kluczących ulicami żydowskich maluchach, których gestapowcy na oczach przechodniów wrzucają do studzienki ściekowej. O polskiej pokojowej w niemieckim hotelu, zmuszonej do ślubu z żołnierzem SS. Wreszcie o Marii, której droga do domu zawsze zajmuje zbyt długo, bo unika tramwajów. Wyjście na ulicę naraża ją na aresztowanie. Śledzona przez nieznanych mężczyzn,

z rozpaczy wchodzi do obcych mieszkań. Zrywa z dawnymi znajomymi, obawiając się, że jakaś niezręczność z ich strony narazi ją na śmierć. Opuszcza swoje mieszkanie (mąż od dwóch lat jest w więzieniu), wynajmuje pokoje w odległych dzielnicach i nie wie, jak żyć. „Zatraciła urodę, przyćmiła dawną wytworność, zszarzała” – opisuje ją Petersowa i najprawdopodobniej ma na myśli samą siebie, ponieważ jej los przez większość okupacji był taki jak los jej bohaterki. Ukrywała się, bo ze względu na matkę Żydówkę groziła jej śmierć. Mąż Fryderyk Peters zmarł w czasie wojny w stalagu w Görlitz. Po wojnie pracowała w wydawnictwie Czytelnik i Polskim Radiu Łódź jako kierownik artystyczny. Petersowa jawi się jako osoba konkretna, zdecydowana i trzeźwo myśląca: Nigdy nie lubiłam nieuświadomionych stanów lękowych – pisze o czasie, kiedy kryła się przed bombardowaniem – toteż pamiętam, że i wówczas, skurczona na krześle, starałam się rozplątać swe uczucia i zdać sobie z nich sprawę. I gdy tylko wysłuchałam w sobie ową pewność, że żyć będziemy, wstąpiła we mnie energia, której doszukiwałam się ostatnio już tylko marnych resztek […]. Chyba także z tej energii powstała świetna relacja z września 1939 roku.

Wrzesień Warszawy 1939. Reportaż

I

Sierpień obfitował w polityczne rozmowy, dociekania i rozważania. Zgadzano się na jedno: jeżeli Niemcy uderzą na Polskę, „połamią sobie na niej zęby”. Wiedziano o odgrażaniu się chłopstwa, powtarzano wyrażenia żołnierzy, przypominano sobie setki depesz do naczelnego wodza z okazji „dni sierpniowych”, obchodzonych tego roku wyjątkowo uroczyście ze względu na dwudziestopięciolecie legionowego czynu[157]. W salonach i na ulicy, w kawiarniach i w sklepikach, wszędzie panował nastrój trochę buńczuczny, trochę niedowierzający, a na ogół niesłychanie pewny siebie. Przegląd wojsk z okazji sierpniowych uroczystości upewniał o doskonałym ich przygotowaniu, naczelny wódz przemawiał mocno i dobitnie, kraj opływał w dostatek – ufano, że wojna – o ile w ogóle doszłoby do niej! – byłaby wygrana. A przy tym poczucie mocarstwowości kraju! Pewność możnych i silnych przyjaciół! Olbrzymia pożyczka na rozbudowę armii powietrznej! Spokojnie spędzane przez dostojników państwowych lato nad polskim morzem! Nie, o wojnie chyba nie mogło być mowy! Mimo to gazety co dzień podawały jakby mimochodem przepisy gospodarskie na potrawy wojenne, na zaopatrzenie spiżarń rodzinnych i społecznych, na uszczelnianie pomieszczeń przeciwgazowych. Czerwony Krzyż organizował kursy za kursami: skrócone, przedłużone, specjalne i dokształcające z dziedziny sanitarno-ratowniczej, higienicznej i przeciwgazowej, a Komisariat Rządu[158] współzawodniczył z nim, urządzając inne, kształcące sztab opiekunek domowych, personel opiekuńczy dla zakładów społecznych itp. Nie ustępowały też z placu… domy mody, demonstrując w szeregu pokazów „piękne a praktyczne sukienki z kapiszonami[159] lub bez nich”, naoliwione stroje dla ratowniczek przeciwgazowych, białe ubiory pielęgniarek i sióstr oraz „zręczne a praktyczne bryczesy i spodnie-spódniczki” dla pań, które poświęciłyby się wyjazdom na front, bądź w roli działaczek Białego[160] czy Czerwonego Krzyża, bądź jako współdziałające z wojskiem. Bo zaczęły się też przygotowania inne: oto Dom Żołnierza na Pradze zapoczątkował akcję wśród artystów scenicznych i prelegentów, aby stworzyć kolumny artystyczne, których zadaniem miało być niesienie żywego słowa na front, jak najdalej na front, żołnierzowi na pozycjach, aby go pokrzepić, umocnić i podnieść na duchu, gdyby tego potrzebował. Ale właściwie kto tego potrzebował? Polska kipiała umiejętnie podsycaną radością życia, gotowością do walki, przeświadczeniem o swej potędze, mocy i sile. Przygotowywano się, to prawda, ale były to raczej gesty manifestacyjne, pewnego rodzaju samoprzekonywanie siebie i jakby okazywanie sobie i innym, że Polska jest przygotowana na wszystkie ewentualności, nie obawia się niczego, ma czas i środki do zapobiegania wszelkim możliwościom, a przy tym rządzi się w swym zakresie z pełnym zrozumieniem

zadań i z całą umiejętnością. Wobec ogólnego nastroju radosnej gotowości postanowiłam również zabezpieczyć się na wypadek wojny – w którą jakoś uwierzyć nie mogłam – i rozszerzyć posiadany zasób wiadomości z dziedziny lekarskiej. Zapisałam się więc na kurs czerwonokrzyski i nie bacząc na tropikalne upały, przesłuchałam go w całości, bardzo zainteresowana wykładami o gazach bojowych. Młody lekarz, zdolny pedagog, zamiłowany najwidoczniej w swym zawodzie, unosił się zapałem i po prostu wbijał w głowy (często bardzo zakute i wręcz do poziomu wykładów nieprzygotowane) zasady higieny, ratownictwa i pielęgniarstwa. Rozwodził się zwłaszcza szeroko nad higieną osobistą ratownika, podkreślał konieczność sterylizatora, powtarzał zasady nakładania opatrunków i niezmordowanie poprawiał nieudolnie nakładane bandaże, gdy słuchaczki praktycznie zabrały się do dzieła, wypróbowując na sobie nawzajem swych zdolności. Naszpikowane przestrogami, uwagami, notatkami i wiadomościami, nauczone nawet nazw poszczególnych instrumentów medycznych, obznajomione z tysiącznymi lekarstwami, przekonane o swej mądrości i umiejętności „w razie czego”, zdałyśmy wreszcie egzaminy i z pięknie wypisanymi dyplomami spoczęłyśmy na laurach, pożegnane przemową organizatorki kursu, pani prezesowej jednej z wielkich instytucji. Dni były piękne, upalne. Warszawa powoli zaludniała się powracającymi z letnisk i uzdrowisk. Pracowało się z trudem, niechętnie, oczekując swej kolei wyjazdu na odpoczynek. Prace, których ani rusz opuścić nie było wolno, odrabiało się jak katorgę. Chodziłam więc do więzienia, spełniając swe obowiązki kuratora społecznego z ramienia Patronatu (Towarzystwa Opieki nad Więźniami), lecz czułam, że urlop należy mi się nieodwołalnie. Zresztą warunki pracy były trudne, bo naczelnik więzienia był człowiekiem nowym. Przybył dopiero pół roku temu i z trudem wżywał się w nieznajome otoczenie, a ponieważ poprzedni zajmował jego stanowisko przez lat przeszło dwadzieścia i znał sprawy więziennictwa do gruntu, nowy miał z jednej strony trudne warunki osobiste, z drugiej – nie ułatwiał, lecz komplikował życie otoczeniu. Coraz innych oficerów ze straży więziennej powoływano do wojska, więźniowie byli podenerwowani, zirytowani i niepewni. Przez cały okres dziennej pracy musiałam odpowiadać na pytania, „czy wojna jednak będzie”, „czy amnestię ogłoszą” itd. Więzienie szykowało się jakby do nowych manewrów przeciwlotniczych: sprowadzono lampy naftowe, opatrzono okna i zabezpieczono je w czarne zasłony. Niektórzy oficerowie dostali patenty z ukończenia specjalnych kursów Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, straż pożarna była już na miejscu, sanitariat – w porządku, maski przeciwgazowe – w komplecie. Mąż mój został powołany na zastępcę komendanta domu, powrócił z urlopu w ostatnich dniach sierpnia i energicznie wziął się do pracy. Odbył się szereg posiedzeń z bardzo licznym udziałem lokatorów; podzielono między siebie funkcje. Trochę igrając, trochę żartując, trochę przekomarzając się, zorganizowano obronę przeciwgazową i lotniczą domu. Całymi dniami słyszano teraz tylko o piasku na strychach, o hakach przeciwpożarowych, o czarnej kawie i annogenie[161] w schronie, o dyżurach, kluczach,

gongach, dzwonach itp. Meldowano się komendantowi i odmeldowywano. Wszystko szło bardzo składnie. Zamurowano okienka w piwnicy, gdzie zrobiono coś w rodzaju schronu (bez dopływu powietrza, co prawda, ale zawsze… schron!), kupiono trzy wiadra do wody na strych, kazano jedne drzwi zamknąć na głucho, a inne całkowicie otworzyć, opatrzyć okienka na poddaszach i uszczelnić te i tamte drzwi oraz te i tamte przejścia. Kit i pokost, węże papierowe i gumę w paskach oraz filc kupowano w całym mieście hurtem. Wszystkie szyby w mieście pokryły się krzyżami papierowych opasek. Zakupiono do naszego domu apteczkę Czerwonego Krzyża i sprowadzono z kilku mieszkań do punktu opatrunkowego krzesła, stół, filiżanki oraz miednicę. Doprawdy czuliśmy się uzbrojeni po zęby. W czwartek 31 sierpnia ogłoszono mobilizację. Wiedziano ogólnie o utarczkach na granicach, wiedziano o zatargach dyplomatycznych, wiedziano o układach z Anglią i o koncentrowaniu wojsk w punktach przewidzianych przez naczelne dowództwo – aż oto wojna podeszła do nas całkiem blisko, weszła do naszych domów. Szereg krewnych i znajomych zostało natychmiast wcielonych do formacji, brat mój, inżynier, od kilku tygodni był już w pułku, co dzień inna kobieta stawała się rezerwistką – teraz spodziewano się już czegoś zdecydowanego. Ale myślano raczej o czymś „silnym, zwartym, gotowym”: o wojnie – nie, strachy na Lachy, Hitler nie odważyłby się przecież nigdy!… Wstał upalny ranek 1 września. Robiłam właśnie śniadanie dla męża i syna, gdy nagle zabrzmiała syrena tuż w więzieniu mokotowskim. Zrazu nie zwróciłam na nią większej uwagi, lecz wreszcie zastanowiło mnie jej przeciągłe wycie bez przerwy. – Słyszycie? – zawołałam w stronę łazienki, skąd dochodził plusk wody. – Co to jest? Zupełnie jakby alarm lotniczy! Ale skąd, u Boga! Z jasnego nieba? Syn mój wybiegł z łazienki z ręcznikiem w ręku i nastawił ucha. – To jest alarm, mateńko! – krzyknął nagle. – Z całą pewnością! – I skoczył do radia. Z drewnianej skrzynki dobiegło to samo przeciągłe wycie syren, a jednocześnie usłyszeliśmy głos spikera, głos znajomy a dziwnie podniecony: – Alarm lotniczy dla miasta Warszawy! Dla miasta War-sza-wy! […] Dnia 6 wieczorem przyjechał do nas z pułku mój brat. Blady był i wyczerpany. Zamknąwszy się z nami w pokoju, oświadczył wręcz, że jest niedobrze. Niemcy walczą w przeważającej sile, a przy tym posługują się niesłychaną ilością broni pancernej i są tak zmotoryzowani, że nie sposób im sprostać, chociaż bijemy się bohatersko. Niemiecki ogień zaporowy z wielkich dział uniemożliwia posuwanie się piechoty, która idzie prosto na niezliczone oddziały broni motorowej, a z góry niszczona jest i wybijana przez lotnictwo nieprzyjacielskie. Widać już, że bez pomocy nie sprostamy… Twarz mówiącego drgała. Oświadczył, że musi przygotować się do wyjścia z miasta wraz z dowództwem. Zabraliśmy się do pakowania jego rzeczy. Wszystkie światła były w mieszkaniu zapalone, na krzesłach i stołach leżały porozrzucane ubrania, książki i papiery. Syn mój, którego w dzień przychwycono na ulicy i zmuszono do rozbierania jakichś żelaznych ogrodzeń na Pelcowiźnie[162], gdzie następnie

kopano okopy, i mąż mój wyczerpany doszczętnie, gdyż w tym samym celu zagarnięto go również w innym punkcie miasta, położyli się, aby wypocząć, gdyż nie było ich w domu od południa. Teraz zaś dochodziła już dziesiąta. Miałam dyżur bezpieczeństwa w bramie, dokąd zeszłam pełna najcięższych myśli. Przed wyjściem pożegnałam się z bratem, który odjechał z dwiema teczkami w ręku. Miałam kamień w piersiach z żalu: pożegnaliśmy się z nim tak, jakbyśmy się już nigdy zobaczyć nie mieli. Bo czyż było wiadomo?… Przyrzekliśmy tylko sobie, że gdyby się coś nam stało, on pokieruje naszym jedynakiem, gdyby zaś przytrafiło się coś złego jemu, my weźmiemy pod opiekę jego żonę i dwoje małych dzieci, mieszkających w Łodzi. Nadrabialiśmy minami, ale nawet Stefan, mój silny, mocny brat, ten chłodny racjonalista matematyk, załamał się na chwilę. Ustaliliśmy trzy adresy pozawarszawskie, gdzie należało mieć punkty zborne, i w tym nastroju usiadłam na ławce w bramie, słuchając oddalonych huków eksplozji oraz trajkotu naszych karabinów maszynowych, grających gdzieś w pobliżu. Nagle – było już po dwunastej – do bramy ostro zapukano. – Kto idzie? Do kogo? Przez szybkę dojrzałam postaci dwóch żołnierzy. Otworzyłam. – Wszyscy mężczyźni natychmiast na zbiórkę! Plac Unii Lubelskiej. Proszę zaraz zawiadomić! Odeszli do następnego domu, ja zaś, wywoławszy dwie zastępczynie, ogłosiłam rozkaz wołaniem na podwórku i pobiegłam do mieszkania. Mąż mój spał. Zza przymkniętych drzwi dochodził głęboki oddech naszego jedynaka. W gabinecie gadało przyciszone radio; odkręciłam je i z głośnika rozległ się głos pułkownika Umiastowskiego: – …dopóki jeszcze słyszycie nasze audycje, dopóki do was mówimy… jesteśmy jeszcze na miejscach… gdy umilkniemy, będzie to znak, że nieprzyjaciel zajął radiostację i wszedł do miasta… Wbiegłam do sypialni. – Piotr, wstań, jest bardzo źle. Radio nadało wiadomość, że Niemcy są w obrębie Warszawy!… W tejże chwili w gabinecie rozległy się słowa: – …wzywam zatem wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni, aby natychmiast opuścili miasto… Do drzwi frontowych zapukano. Schodzili się sąsiedzi z kilku pięter na naradę: co robić? Z balkonu bowiem wywołałam raz jeszcze wszystkich do okien i zakomunikowałam po raz drugi otrzymany rozkaz. Wkrótce mieszkanie przepełniło się ludźmi. A z głośnika znów płynęło wezwanie: – …aby poza Warszawą wstąpić do oddziałów ochotniczych… Obudziłam syna. Zaspany zerwał się i zaczął narzucać na siebie ubranie. Zgromadzeni postanowili tymczasem, że wyjdą z Warszawy, że na razie pójdą na dworzec, aby spróbować szczęścia, jakkolwiek wiedzieliśmy od kilku dni o masowych wyjazdach, a gdyby pociągu nie było, ruszyć pieszo w kierunku Brześcia nad Bugiem.

– Mateńko, chodź z nami, proszę, mateńko! – błagał mnie syn. – Będziemy przynajmniej razem! Bóg wie, co nas czeka, ale się nie rozłączymy. Przecież jesteś siostrą Czerwonego Krzyża, zapiszesz się do pomocy w wojsku i nie stracimy się z oczu! Miałam fizyczne wrażenie, że serce zacisnęła mi czyjaś mocna garść. Jakżeż mogę iść z moimi, gdy mam starą matkę na wpół niewidomą i głuchą? Chłopiec mój patrzał mi błagalnie w oczy. – Syneczku, przecież wiesz: babcia… – Więc zabierzmy babcię ze sobą! Co będzie, to będzie. Ale, mateńko, zostańmy razem! W mieszkaniu może być Helcia, ona wszystkiego dopilnuje. Zostawimy jej pieniędzy na przeżycie, a może za parę tygodni odmienią się warunki! Ale już okrzepłam i rozstrzygnęłam. – Nie, dziecko, siedemdziesięciopięcioletniej staruszki nie można narażać na niewiadomą podróż, a wiesz, że ludzie jadą na stopniach towarowych wagonów. Muszę zostać. Zresztą czuję, że jeżeli nie przypilnuję domu, nie będziecie mieli do czego wrócić. To nasze gniazdo, synku. Wrócisz do mnie. Tylko pilnuj ojca. Wiesz, że jest dużo mniej zaradny od ciebie. Bądź zdrów, moje kochanie. Czułam, że muszę jeszcze coś powiedzieć, ale mogłam tylko dodać: – A pamiętaj, moje dziecko jedyne, gdybyśmy nie mieli się już zobaczyć, że kochałam cię, jak umiałam, wychowywałam, jak potrafiłam, i proszę cię na ostatek, abyś szedł przez życie z podniesionym czołem. Jeżeli pozostaniesz uczciwy, przyjdzie ci to łatwo… Jeszcze jeden pocałunek męża, jeszcze jeden uścisk syna i wyszli śpiesznie bez walizek, bez pledów, jedynie z małymi teczkami w ręku. Zabrali ze sobą trochę pieniędzy, wszelkie swe dowody oraz dokumenty, papiery, polisy, książeczki oszczędnościowe itd. Obydwaj wsunęli też do portfeli moje fotografie… Przez jakiś czas myślałam, że serce, bolące dotkliwie i namacalnie, chyba mi pęknie. Ale musiałam opanować się wobec alarmu lotniczego. Zbiegłam na dół, a gdy po półgodzinie mogłam wrócić na górę, spojrzałam na zegar. Dochodziła druga. W tej chwili odezwał się telefon, który zresztą dzwonił co kilka chwil: znajomi i krewni dowiadywali się o nas, będących już w pierwszej linii bojowej, chcąc zasięgnąć jakichś wieści, poradzić się lub pożegnać. Tym razem dzwonił mój brat. Krótko zawiadomił mnie, że prawdopodobnie będziemy ewakuowani z naszego domu, wobec czego radzi przygotować walizy: jedną z żywnością, drugą z ubraniami, dokumentami itd. W ogłuszającym huku pękających w pobliżu bomb, w hałasie krzyczącego głośnika, potykając się o przewrócone w pośpiechu ucieczki stoły i krzesła, zaczęłam zbierać potrzebne rzeczy, uspokajając wystraszoną matkę. Wyrzuciłam na podłogę wszystko z szuflad i szaf, przejrzałam pobieżnie papiery, pamiątki i dowody, spaliłam niektóre listy osobiste, aby nie dostały się w ręce niepotrzebnych ciekawskich, powrzucałam resztę z powrotem, zapakowałam dwie walizy i usiadłam przy radiu, skąd słychać było właśnie: – …rząd opuścił stolicę… […]

Noce stały się teraz zmorą. Stłoczeni z kilku pięter w mieszkaniu na pierwszym spaliśmy lub siedzieli skurczeni w długim wewnętrznym korytarzu, który stanowił jakie takie zabezpieczenie ze względu na wyjątkowo grube mury. Kilkanaście osób, wśród nich stare i chore, dwa psy plączące się pod nogami, drobne dzieci rozespane i grymaszące, młodzi ludzie, chodzący w ciasnej przestrzeni jak lwy po klatce. Pełno pledów, jaśków i tek, w których według zarządzeń władz każdy miał swe papiery, dokumenty, kosztowności itp. Wysoko u sufitu lampa drgała, przygasała, rozpalała się na nowo. Rozmawiano przyciszonymi głosami. Odważniejsi wymykali się do pokojów frontowych, gdzie nic już nie było pozasłaniane na czarno, bo okna dawno świeciły pustką po wypadłych szybach. Patrzano od drzwi na niebo czerwone, coraz czerwieńsze, przechodzące miejscami w odcień fioletowy… – Pali się! – Gdzie, jaki obiekt, czy daleko…? Kto to mógł wiedzieć! Ranne dzienniki podawały wszystko dość pobieżnie. „Pożar wybuchł…” „Nieprzyjaciel bombarduje nadal bezbronne otwarte miasto…” „Wróg nie przebiera w środkach…” Tak, dowiadywaliśmy się trochę z gazet, ale o wiele więcej od ulicy, od tych, którzy przepływali miasto to w tę, to w tamtą stronę, uciekając od pożarów, ratując się spod gruzów, szukając jakiegoś schronu „pewniejszego”… Żyło się w terkocie karabinów, w łomocie dział, zapachu leków, w niepewności. Któraś noc – daty nie pamiętam – rozpoczęła się około jedenastej wezwaniem radia: – Halo, halo! Wróg oblatuje dzielnicę wokoło Dworca Głównego! Pali się czworobok domów między Złotą, Chmielną, Sosnową! Brak ludzi! Kto zdrów i silny, na pomoc! Brak rąk!… Halo, halo! Na ulicy Srebrnej dom w płomieniach! W oknach młode kobiety! Wyjść nie mogą! Kto może, na ratunek! Kobiety się palą! Halo! Halo!!! I tak już do rana: – Halo! Pożar na Srebrnej opanowany. Pali się blok na Okopowej! Halo! Halo!! Trzy bomby padły na Wilczej! Pożar opanowany! Brak straży! Ochotnicy, zgłaszajcie się do pomocy! Halooo!! Słychać było dalekie huki w rozmaitych częściach miasta: na Powiślu, w stronie Dworca, trochę bliżej, jakby na Marszałkowskiej czy Zielnej, i jeszcze dalej, i znów blisko… A nasza artyleria?! Gdzież ona?! Dlaczego tak mało odpowiada?! I gdzież ta Anglia?! Ranki wstawały różowe i świeże, polskojesienne, przezroczysto uśmiechnięte, przeklinane: – Och, żeby deszcz! Żeby chociaż raz chmury! Żeby chociaż jeden dzień mglisty! Dni zachodziły w czerwieni słońca i pożarów, ustępując miejsca wieczorom, zaciągającym niebo szafirowym, złociście podziurkowanym atłasem, z którego sypały się podłużne krótkie płomyki i szaro połyskliwe spiczaste żelazo. A pomiędzy wschodem i zachodem dłużył się krótki dzień, pełen sensacji, zdarzeń, plotek, opowieści, dzień pełen

pracy na wulkanie, strzępków myśli i wrażeń, błysków przerażenia i niezrozumienia, krótkich, zwierzęcych radości z unikniętego niebezpieczeństwa, bezmyślnego zadowolenia, że „to nie tu”, bieganiny, otępienia, drobiazgów zaciemniających doniosłość zdarzeń oraz wielkich chwil, odrzucających momentalnie bagatele, które przed momentem wydawały się tak bezgranicznie ważne. Huśtawka niepewności, zrozpaczonej determinacji, ostatnich postanowień i niepojmowania, że to wszystko prawda. Lęk o bliskich, zagubionych gdzieś w wielkim nieszczęsnym mieście, lęk o najbliższych, będących tuż pod opieką, lęk o tamtych, którzy wyszli na niepewne, lęk, że się czegoś nie zdąży, że właściwie trzeba by było, że może jednak… Splątany kłębek ciążący w piersiach, na których w węzełku trochę pieniędzy, dowód osobisty, kilka nieodzownych dokumentów, fotografie i kartka do tych, którzy by ciało znaleźli. I jeszcze jedno: głęboko, najgłębiej, tajemna, niezrozumiała, nierozpatrywana, bezsensowna pewność, że nic mi się nie stanie. Instynkt samozachowawczy, intuicja czy absolutna determinacja? Nie wiem i do dziś tego nie pojmuję. Czy się bałam? Nie, nie bałam się absolutnie. Miałam za to momenty straszliwego przerażenia i dopiero wtedy zrozumiałam, czym jest wyrażenie „krew ścina się w żyłach”. Były chwile, gdy zgrzana i spocona z nadmiaru wysiłku i pracy, oszołomiona krzykami i hukiem, zaskoczona potwornością danego wypadku, ziębłam w przeciągu sekundy tak bardzo, że nie czułam ani rąk, ani nóg. Jak w grudniu. Nawet plecy mokre z wysiłku podnoszenia ciężkich noszy miałam lodowate i skóra na głowie ścinała mi się zimnem. A po chwili mijało to bez śladu. Zresztą nie wiem, czy miałam czas na długie zastanawianie się nad sobą. Wszystko działo się jakoś niesamowicie szybko, jak film za prędko kręcony, było treścią godzin niepodobnych do siebie, a przecież jednostajnych w swej trwałości. Na punkt… do domu po matkę… korytarz na pierwszym piętrze… nalot… rany… krzyki i jęki… pośpiech konieczny i dławiący… zapach lizolu… szepty tłumu w sali opatrunkowej… szybkie, a niekiedy sprzeczne rozkazy… białe prześcieradła przykrywające zmarłych… wkrótce już tylko ich własne ubrania… huki i warkot… stopniowo napływająca cisza… stłumione jęki… spokój… spokój… wieści najstraszliwsze, wydające się najbardziej fantastycznymi… gorączkowe przygotowanie naprędce jedzenia… radio… radio… radio… i znów nalot… znów ściśnięte gardło strachem o matkę… znów półciemny korytarz pełen przyciszonych struchlałych głosów… znów wezwanie na dół… punkt pełen rannych… dzień… noc, dzień… noc. Czy się to nigdy nie skończy? Wśród wielu czerwono-czarnych nocy, gdy na materacu w korytarzu u sąsiadów z pierwszego piętra tuliłam przerażoną matkę, wsłuchałam się w siebie i przeżyłam dziwny moment, moment tak wyrazisty a zwiewny, że zaskoczona zerwałam się natychmiast, aby go zapisać: w bezwładzie uczuć nagle zrodziło się coś podobnego do lęku, że jedna z walczących we mnie stron mogłaby wziąć górę: zwątpienie. A wówczas… co?! Nie, instynktem czułam, że powinnam bezwolnie płynąć z potokiem zdarzeń, aby mnie nurt ich nie zatopił. Nie, teraz nie pora na myśl „kto winien” i „czy należy”, i „co potem?”. „Pote m” na razie nie ma, istnieje tylko dziś, chwila, którą należało przeżyć tak czy

inaczej, gorzej, lepiej, mocniej, słabiej, patrzeć, słuchać, brać w siebie i – najważniejsze! – zapamiętać, zapamiętać wszystko jak najdokładniej, jak najprościej, aby właśnie wtedy, gdy będzie już owo „potem”, oddać to innym, żeby także za pa mi ę ta l i. Dla innych celów, dla innych przyczyn, dla innych chwil. Pisałam błyskawicznie na kartce wyrwanej z kalendarza. Mam przed sobą kilka z niej zdań: „Niechże ci, co przyjdą po nas, zobaczą na przykładzie wszystkich nas, którzy tu w tym piekle trwamy, do czego doprowadzono Polskę nieładem, przekupstwem, protekcją, ignorancją, zarozumialstwem, pychą i elitarnością…”, „gdybym zginęła – trudno, widocznie tak mi kazało przeznaczenie, ale szkoda tych, którzy mieli tyle energii, tyle dobrej woli, tyle bezgranicznego uwielbienia dla kraju i wolności i wiary w lud, w prosty lud, ten lud bez mędrkowania i bez obliczeń, ten lud, co to „jest potęga i basta”, „gdybyśmy nie szli na pasku żerującej grupy, nigdy by do tego nie doszło”, „jakim sposobem trutnie wbrew prawu natury zabijają pszczoły i żywią się produktami ich pracy?”, „czy byliśmy tak słabi, czy tak głupi, czy tak niedojrzali, czy tak podli, iż wierzyliśmy, że grupa egoistów…”, „czyż mieliśmy w Polsce myśli od święta i te zwykłe, poniedziałkowe?”, „czyż wolno tak zmarnować wiarę w Prawdę, jeżeli nic się za to omamionym nie przygotowało?”. Jeżeli przytaczam tu kilka urywków, które wówczas z myśli moich zanotowałam, to dlatego że pewna jestem, iż mnóstwo innych też tak czuło – nie byłam odosobniona, ale… czyż można było wypowiedzieć chociażby słowo przeciwko rządom? Och, bo jakżeż byliśmy oszukiwani! Radio przestało być czymś dalekim; prelekcje, odezwy i przemówienia nie były już pokreślone, przerabiane, oczyszczane z tych czy z tamtych powiedzeń, „krystalizowane”, „radiofonizowane” itp., czuć w nich było żywego, tętniącego człowieka, który mówił wprost, byle jak w formie, ciężarnie w treść, bezpośrednio z głowy do mózgów, z serca do serc. Nie zamykało się aparatów wcale. Co kilka godzin wysłuchiwało się przemówień prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego, Wacława Lipińskiego, kierownika Biura Historycznego Ministerstwa Spraw Wojskowych, i innych. Jakżeż głęboko, zwyczajnie, po ludzku wzruszała chrypka prezydenta miasta, który – niby znajomych przez telefon – przepraszał słuchaczów, że musi mówić niewyraźnie, ale kupcy pozamykali sklepy, do aptek także nie można się dostać, więc nie może kupić sobie jakiegoś lekarstwa, a zdarł już głos od ciągłego mówienia. Jakżeż bliscy byliśmy sobie wszyscy, i on, i my, zwykli mieszkańcy miasta, gdy dziękował przez radio za tyle przesłanych mu natychmiast po tych słowach środków przeciw chrypce! Takie głupstwo, takie nic, a jakże nas zbliżało! Z radia płynęły słowa mocne, wymawiane źle, „nieradiofonicznie”, połykane ze zdenerwowania: „Kto chce za Warszawę walczyć i za Warszawę zginąć, niech się stawi na placu Teatralnym… Odchodzę od mikrofonu i jadę na Ratusz… Mam nadzieję, że potrzebnych trzystu ochotników już tam wkrótce zastanę…”. A po kilku godzinach drgające wzruszeniem słowa: „…a gdy przybyłem na plac Teatralny… mogła to być najwyżej godzina po wezwaniu, bo jeszcze wstąpiłem gdzie indziej… nie trzystu ludzi, ale nieprzejrzane chmary ochotników wypełniały plac… Dziękuję Warszawie za jej miłość dla własnego miasta… Nie damy się!…”. I nieco

później: „Panie Prezydencie! Gdziekolwiek jesteś w tej chwili i słyszysz te słowa: melduję posłusznie, że rozkaz twój wypełnimy do końca! Warszawa broni się i bronić się będzie!”. Tak, broniliśmy się zacięcie. Choćby sto innych pogłosek, choćby tysiąc złych języków, choćby milion głupich mędrkowań chciało kiedykolwiek osłabić prawdę historyczną i pomniejszyć zasługi tych, którzy Wa r s za w y ni e opuś c i l i – stolica broniła się gorąco, zapamiętale, z wiarą w przyszłość, z oburzeniem, lecz nie z rozpaczą, że jest sama! Tu było Westerplatte w środku kraju! Tu ginęli ludzie na posterunkach! Na obchodach rejonów Służby Obywatelskiej, w ogonkach podczas czekania na chleb dla najbliższych, na ulicach, w drodze do pracy, przy opatrywaniu i przenoszeniu rannych, przy gaszeniu pożarów, przy zasypywaniu trupów na skwerach i w rowach przeciwgazowych, w samochodach pędzących tu czy tam na ratunek, na mostach z meldunkami do władz, pod walącymi się arkadami wiaduktów, pod spadającymi dachami domów, w zamkniętych lub zawalonych piwnicach i schronach, w bramach, w mieszkaniach, w szpitalach na łóżkach i przed szpitalami na noszach, w podziemiach teatrów, wszędzie, wszędzie, wszędzie… A mimo to życie szło. Mimo to mieszkańcy osaczonego miasta jakoś żyli, coś jedli, gdzieś się gnieździli, przebiegając z miejsca na miejsce, nosząc ze sobą w zawiniątkach i tekach cały swój dobytek, nie wiedząc, gdzie dziś na noc głowy złożą i czy w ogóle do nocy doczekają. Nie było psychozy strachu. Przy aparatach radiowych powystawianych na ulicę gromadziły się tłumy, by usłyszeć prezydenta miasta, by pokrzepić się słowami Lipińskiego. Mówili przecież obydwaj tak rozumnie, tak prosto! W zasłuchanej gromadzie co chwila ktoś wyrywał się głośno: „Prawda! Święta prawda!”, „Ja bym to samo powiedział!”. Przejmująca była chwila, gdy Starzyński zwracał się do Anglii. Nie prosił, nie upokarzał się: pyta ł, pyta ł tylko, gdzież ta pomoc! – Warszawa – mówił – wierzy i czeka! Bo rzeczywiście, potrzebny jej był dowód inny, nie słowny, że ma przyjaciół. […]

VI

Gdy Warszawa poddała się i nastały dni całkowitego rozprężenia, dni grabieży, samosądów, masowych przeprowadzek, odnajdywania rodzin, powrotu do dawnych miejsc zamieszkania i przezornego zaopatrywania się w żywność przez tych, którzy poprzednią wojnę pamiętali, przyszedł czas bezprawia i doszło do głosu prawo przemocy oraz siły. Wojsko samo rozdawało ludności wszystko, czego oddać okupantowi nie nakazano. Otworzono ocalałe od pożaru składy. Chmary ludzi, tratując się i tłocząc, jęły wynosić połcie słoniny, wory kasz i grochu, skrzynie sucharów, bele sukna, naręcza odzieży, wiązki butów, worki cukru i wszelakiego dobra. Podczas właśnie tych dni najwięcej też ograbiono prywatnych a opuszczonych mieszkań oraz sklepów, a odważniejsi i mniej czuli na nakazy etyki przypuścili szturm do wszystkich dostępnych okien, gdzie szyby nie wyleciały, aby zabezpieczyć własne mieszkania przed chłodami jesiennymi lub wręcz… zarobić na pasku[163]. Widziało się mężczyzn i kobiety wycinających szyby w niewykończonych domach i taszczących swą zdobycz zupełnie otwarcie do siebie. Widziano innych z koszami od bielizny naładowanymi towarami ze sklepów spożywczych i innych niosących w tkliwym objęciu butelki z napojami alkoholowymi. Na wszystkich ulicach można było spotkać rozmaite typy proponujące kryształy w srebrze, brązy i najdroższe porcelanowe bibeloty; do mieszkań pukali przygodni handlarze, proponując futra, dywany lub alabastrowe lampy. Wszyscy tłumaczyli, że są to ich własne rzeczy ocalone z pożarów lub zawalonych domów, lecz nikt w to nie wierzył i na ogół przedmiotów tych nie kupowano, ale ni stąd, ni zowąd właścicielka na przykład magla zaczynała sprzedawać wytworne trykotaże, węglarz – puszki szynek, sklepik spożywczy – szyby, a skromny szewc w suterenie – kupony wełny na ubranie… Widziałam zresztą na własne oczy, jak tłum rzucił się na składy Poczty Głównej, gdzie przechowywano cukier. Któregoś dnia gruchnęła wieść, że stoją tam całe porzucone worki. Wiadomość przyniosła jedna z pań. Miała w oczach pytanie i niepewność, ale prezesowa rozstrzygnęła wszelkie skrupuły: – Cukier rozgrabią hurtownicy i sklepikarze, a my będziemy później płacili o sto procent więcej. I zobaczycie, że Niemcy wprowadzą kartki, a wtedy w ogóle nic się już nad szczupłą normę nie dostanie. Zocha – zwróciła się do mnie – bierzemy poszewki i idziemy! – Ty masz klucze od szaf. – Zdejmij na razie poszewki z poduszek, aby prędzej. Rzeczywiście pośpiech był bardzo wskazany, bo tłum stał zwartą masą aż na placu Napoleona. Stara poczta jeszcze się żarzyła. Trzeba było na wewnętrzne podwórze dostać się po nasypie gruzów udeptanych już nogami ciżby i przejść pod łukiem bramowego sklepienia, jeszcze czerwonego i sypiącego iskrami od lada wstrząsu. Ludzie pędzili przez podwórze

zewnętrzne, pchali się i przeganiali, ale przez fatalne miejsce w bramie przechodzili ostrożnie, gęsiego, napominając się i uprzedzając o każdym usunięciu się gruzów. Dopiero poza ową bramą rozpoczynał się nowy wyścig, o ile wyścigiem nazwać można przepychanie się przez tłumy… Wewnętrzny dziedziniec, dokąd wjazd był zazwyczaj od strony ulicy Wareckiej, dawał dostęp do tyłów gmachu, którego front był od placu Napoleona. Otaczała go rampa wysokości kilku stóp, dziś czarna od ludzi. Kto mógł, pchał się do wnętrza składu i wydostawał z łupem w postaci białego woreczka trzymanego wysoko nad głową. – Postaraj się tam dostać! – zawołała ku mnie z dala prezesowa. – A ja zobaczę, co się da zrobić tutaj. Ogarnęła mnie gorączka zdobycia. Jak inni zaczęłam wdzierać się na rampę, ale gdy już na niej stanęłam, tłum mnie zepchnął. Chwała Bogu, że spadłam na ręce stojących na dole, a ludzie pełni złej radości z mego niepowodzenia natychmiast zamknęli się za mną, odgradzając od upragnionych składów. Ale nie zależało mi już na tym cukrze. Prawdę mówiąc, nie zależało mi w ogóle na niczym: byłam przez owe trzy dni tak wyczerpana nerwowo i psychicznie, że właściwie podniecił mnie tylko wyścig do celu. Trwało to kwadrans czy dwadzieścia minut, skończyło się fiaskiem i chłodno patrzałam już teraz z boku na ludzi nieprzytomnych z chęci zdobycia, ogarniętych po prostu gorączką walki, rozwrzeszczanych, tratujących się i rozszalałych. W pewnej chwili usłyszałam głos prezesowej wołającej mnie z daleka. Zobaczyłam jej rękę w czarnej rękawiczce, machającą ku mnie z nakazem powrotu. Wydostałam się więc z ciżby. – Widzisz, ty nic nie masz, a ja bez pchania się i tłoczenia zdobyłam cały worek. – Gdzie? Nie może być! – Chodź, tylko ostrożnie, nie zwracaj na siebie ogólnej uwagi! Przeprowadziła mnie przez jakąś pozostałość sionki na tył oficyny, gdzie w izdebce stało paru pocztowców. – No, jakżeż będzie? – Ano, jeżeli pani da sto pięćdziesiąt złotych, to zaraz może być. – Ale jakżeż pan sto kilo doniesie mi do domu? – Ma pani może worek? – Mam poszewkę. – Niech pani daje. Odsypie się połowę i weźmie pani jakiegoś chłopca, żeby zaniósł, a ja pójdę z panią i wezmę drugą połowę. Zapłaci mi pani na miejscu. – Doskonale. W parę minut później dzieło było dokonane i pocztowiec wyszedł, a po chwili wrócił z chudym wysokim chłopcem. – Ten Żydek zaniesie. Połowę on i połowę ja. – Więc ty, Zocha, idź z nim, a ja pójdę naprzód! I prezesowa szybko odeszła, nie chcąc widocznie pokazywać się w takim towarzystwie. Zawołałam za nią, że nie chcę iść sama z dwojgiem ludzi, bo jakżeż ich przypilnuję, gdy

któryś będzie chciał uciec, ale już mnie nie słyszała. Ruszyłam więc za moimi dwoma tragarzami, trzymając w obu rękach tyły worków, które wzięli na plecy. Przeszliśmy już przez rozżarzoną bramę i wydostaliśmy się na podwórze od ulicy, gdy tłum, przez który trzeba było przepchać się, dostrzegł, że obydwaj ludzie niosą towar. – O, patrzcie, byle człowiek nie może okruszki dostać, a tu workami wynoszą! W mgnieniu oka znaleźliśmy się we wrogiej, groźnej ciżbie. – Dawać, psiakrew, każdemu! Sami chcecie kałdun sobie napchać! – Dalej go, odebrać mu worek! Pocztowiec mimo nieprzyjaznej postawy tłumu przedostał się przez niego i znikł mi z oczu, ale mój biedny Żydek został osaczony. – Na pasek parch niesie! Schowa i każe potem biednemu ludowi płacić! Na próżno krzyczałam i tłumaczyłam, że towar jest mój, że za niego zapłaciłam – sypały się na mnie drwiny i śmiechy. – Ale! W sklepie kupiła! Widzicie ją!… – Co się tam patyczkować! Zabrać Żydowi i sprawiedliwie podzielić! Kużden jeden swoje prawo ma! W mgnieniu oka kilkadziesiąt rąk wyciągnęło się po worek. – Chłopcze, rzuć ten cukier! Ludzie, co robicie! Ludzie, przecież to człowiek! – krzyczałam jak nieprzytomna. Ale już było za późno. Tłum obalił chłopca, który albo chciał towar uratować, albo może nie ostał się po prostu naporowi. Zakotłowało się na ziemi, skąd wyrwał się przeraźliwy skowyt i charczenie. Usiłowałam oderwać rozszalały tłum od łupu, aby uratować chłopaka, ale bezsilnie czepiałam się tylko nachylonych pleców. Strach o nieszczęsnego człowieka jeżył mi włosy na głowie i wiem, że straszliwie krzyczałam: – Zwierzęta! Puśćcie! Zadepczecie go! Ale bokiem spod nóg rabujących płynęła już struga krwi, a charczenie wśród skłębionej gromady ucichło… Zrobiło mi się czarno przed oczami. Czując, że za chwilę zemdleję i że wszystko słyszę już jak przez watę, resztką przytomności odeszłam na bok i usiadłam na ziemi, opierając się plecami o jakieś sztachety czy deski. Rozpięłam fartuch i bluzkę – zrobiło mi się trochę lepiej, ale nie mogłam wstać, bo nogi miałam jak z gliny, a ręce bezsilne. Rzęsisty pot skropił mi całą twarz. Walczyłam z omdleniem przez dłuższą chwilę, aż zbliżyła się do mnie jakaś dziewczyna w chustce. – Czy pani niedobrze? Skinęłam głową. – Niech pani położy się głową jak najniżej. Daleko pani mieszka? – Nie, na Mazowieckiej. – To ja odprowadzę. Ja panią dawno znam. Pani tu kiedyś mieszkała na Boduena. Kręciło mi się jeszcze w głowie, ale już mogłam spojrzeć jej w twarz. I ja ją również poznałam: to była znana w tej dzielnicy prostytutka, zaczepiająca przechodniów natarczywym sprzedawaniem po nocy gazet lub kwiatów albo wprost żebrząca. Wszyscy

wracający późno do domu znali jej skamlący, przepity głos: – Panie hrabio, dziesiątkę! Panie hrabio! Nic jeszcze nie jadłam… Pomogła mi podnieść się i patrząc na miejsce tragedii, pokiwała głową. – Ot, ludzie, psia ich mać! Człowieka zdeptali za głupi cukier! […]

VIII

Wszyscy zajmowali się teraz szklarstwem. W całym mieście zabrakło diamentów, jakkolwiek w przeciągu kilku dni znalazło się trochę szyb sprzedawanych po bajońskich cenach. Zarząd miasta ogłosił, że otwiera specjalne kursy dla chcących nauczyć się szklarstwa, ale zanim pierwsze specjalne zastępy ukończyły go, szyb zabrakło. Warszawa poddała się w środę rano 27 września, po czym nastąpił koszmarny okres bezprawia, zamętu i rozprzężenia. Zrazu o pertraktacjach zawieszenia broni chodziły głuche słuchy, którym nie bardzo dowierzano, ale gdy około ósmej kanonada raptownie ucichła i ani jeden samolot nie rzucił już bomby, zaczęto zdawać sobie sprawę, że to nie plotki. Wrażenie było mimo grozy minionych dni piorunujące. Sądzę, że inni uczuwali to samo, co i ja. Ubiegłe trzy doby były tak przerażające w swym natężeniu grozy, że gdy niebezpieczeństwo minęło, już się nie pamiętało o przeszłym nastroju. Podobnie bywa po porodzie, gdy natychmiast z minięciem bólów już ich pamięć znika… Ale matka patrzy zazwyczaj radośnie w przyszłość, a my?… Punkt opatrunkowy został dnia poprzedniego rozbity, gdyż bomba wybuchła w drugim podwórzu i częściowo uszkodziła tylne pokoje, z których gruzy zasypały dwa frontowe zajęte na punkt. Nie mieliśmy już wielu chorych, bo gdzieś się to wszystko podziało: zabrano rannych żołnierzy pod opiekę wojskową, a osoby cywilne schroniły się do innych domów, bo nasza kamienica była wybitnie narażona i wróg jak gdyby specjalnie ją sobie upodobał. Podczas owego wybuchu, którego ofiarą padł nasz punkt opatrunkowy, Kijewski był akurat w pokoju. Ciężkie dębowe drzwi upadły na niego i przecięły mu fatalnie głowę oraz czoło. Na krzyk ludzi zbiegłam z mieszkania pani doktór, gdzie siedziałam z matką, i zastałam biedaka zemdlonego i zalanego krwią. Z panną Haneczką, która mi od wielu dni asystowała przy pracy, odwróciłyśmy go, aby dotrzeć do rany, po czym zgoliłam dookoła włosy i widząc, że rana jest cięta, mocno krwawi, nie jest zanieczyszczona, natomiast rozwarta aż do kości, zaryzykowałam: zatamowałam upływ krwi, zdezynfekowałam wszystko annogenem i po prostu zeszyłam brzegi rozcięcia na okrętkę, po czym nałożyłam opatrunek. Błogosławiłam doktora Dolkarta, który przyniósł nam w swoim czasie trochę katgutu[164] i igieł operacyjnych! Czoło było w gorszym stanie, bo prócz całkowitego zdarcia naskórka i skóry kość była stłuczona: powyjmowałam więc pęsetką odpryski, zdezynfekowałam i zabandażowałam głowę biedaka. Nawiasem mówiąc, wypadek, który w normalnych warunkach wymagałby kilku tygodni leczenia w szpitalu i operacji z wszelkimi akcesoriami, nie pociągnął żadnych następstw dla chorego: z rany nie wydostawała się ani kropelka ropy, temperatura po dwóch dniach była normalna i właśnie od tej chwili mój opiekun zaczął nazywać mnie „matką”. Nie odstępował prawie wcale

i kłócił się z każdym, kto się do mnie „zanadto” zbliżał. Przecież o mało nie pobił owego Kowalskiego, który mnie podczas pożaru ostatniego dnia przeprowadzał z matką do innego mieszkania! Ludzie zaczęli rozjeżdżać się do domów poza Warszawą. Podziały się gdzieś rozmaite osoby, które stale z nami przebywały. Niektórzy obawiali się podróży do swych miast, gdyż do Pruszkowa trzeba było dojść lub dojechać końmi, a zresztą: – Czyż wiadomo, co zastaniemy! Kijewski również postanowił wrócić do Łodzi. Chodził teraz w dostatnim palcie z karakułowym kołnierzem i w kącie zakładu fryzjerskiego miał jakieś spore zawiniątko. – Czymże się pan dostanie do domu? Przecież pieniędzy na konie pan nie ma, a na pociąg także trzeba mieć pozwolenie. – Czym? A rowerem. – Skądże pan wytrzaśnie rower? – Ojej, mało to tego po ulicach stoi! Rzeczywiście w parę godzin później sprowadził sobie rower, który obejrzał z innymi podobnymi do niego łazikami i zaopiniował, że jest do niczego. – No, to znaczy, trzeba rozejrzeć się za innym. W godzinę później miał inny, który według zdania rzeczoznawców z bramy był dobry, i mój opiekun przyszedł się pożegnać. Zrobił to nader uroczyście. Głowę miał zabandażowaną i ledwo mógł mówić, ale wypowiedział coś w rodzaju mowy na temat dozgonnej wdzięczności, wiecznej pamięci i stałej gotowości do wszelakich usług. – Panie Kijewski – zaryzykowałam – wie pan przecież, jak bardzo jestem niespokojna o rodzinę. Na moje wezwanie przez radio nikt się nie zgłosił. Może są w Łodzi? Może nie wiedzą, co się dzieje tu z nami? Może brat przedostał się do siebie? Jeżeliby pan chciał naprawdę wyświadczyć mi przysługę, niechże pan do nich pójdzie, powie, że żyjemy, że w mieszkaniu można mieszkać, że mego męża z synem nie ma, a gdyby im tam cokolwiek groziło albo gdyby bratowa była sama, niech natychmiast do mnie przyjeżdża! Niech tam sama nie pozostaje! Ale, panie Kijewski, pojechała tam z Czerwonego Krzyża siostra, która odwiozła chorych oficerów, dała mi słowo, że sprawę załatwi, a przecież wróciła i tłumaczyła się, że nie mogła… Ów pan dyrektor, pamięta pan, ze schronu? Pojechał własnymi końmi, a tylu ludzi w ciągu tych dwóch dni stamtąd powróciło, że mógł mi dać wiadomość, bo tak się ze mną umówił, i znowu nic… – Znaczy, pani mi nie wierzy, że pójdę? – Nie chodzi o to, czy wierzę, ale może woli pan, żebym jeszcze przez innych uciekinierów starała się o skomunikowanie z bratową? – A ja powiem pani tylko jedno: pies będzie ze mnie, jak ja pani, mojej matce, mojej dobrodziejce, tego nie zrobię! W oczy bym sobie napluł! Rzeczywiście, tylko on jedyny, łazik, osobnik więcej niż podejrzany, człowiek poważnie ranny, obandażowany i skazany na długą a ciężką drogę, on jedyny skomunikował mnie z rodziną.

Przez następne dni mieszkałam już u siebie, doprowadziwszy mieszkanie do ładu. […] Wybiegałam na miasto, żeby zasięgnąć języka, a na każdym rogu słyszało się coś innego: – Niemcy zajmują miasto strefami… – A tak, ale najpierw usuwają wszędzie miny! – I szukają… Boją się podejścia… – Stoją na końcu Puławskiej… – Nie, podobno przesunęli się już do Dworca Głównego. – Sam widziałem oddziały w pełnym rynsztunku w Alejach Ujazdowskich… Niemcy w Warszawie! Ni e mc y w Wa r s za w i e ! Koniec oporu. Podobno jeszcze nasze wojsko broni się pod Kockiem, ale czyż to może mieć jakieś znaczenie! Ni e mc y w Wa r s za w i e !… Słowa, które trudno pojąć, choć się je słyszy, choć się je wymawia. I wizja poprzedniej okupacji… Nędza… Kartki na żywność… Rozbrojone wojsko… Na s ze w oj s ko… Szłam pełna rozgoryczenia w poczuciu bezsiły, w poczuciu, że byliśmy chyba zabawką w czyichś rękach. Na rogu ulicy stał tłum. Przyklejano na murze ogłoszenie: O B W IE S Z C Z E NIE W imieniu Głównodowodzącego Wojsk…

Opracowane z notatek od listopada 1939 do lutego 1940 roku. Zofia Petersowa, Wrzesień Warszawy 1939. Reportaż, Warszawa: Wydawnictwo Eugeniusza Kuthana, 1946, s. 7–12, 28–32, 48–55, 146–151, 164–168

1946 Jerzy Pytlakowski (1916–1988)

Przyjść ze swoją własnością

Znam jego dwoje dzieci – należą do czołówki polskiego dziennikarstwa – Krystynę Pytlakowską, autorkę wywiadów w „Vivie!”, i Piotra Pytlakowskiego, reportera „Polityki” (patrz s. 841). Przyznaję jednak, że o ich ojcu wcześniej nie słyszałem. Kiedy w latach osiemdziesiątych zamilkł jako pisarz, ja przedzierałem się dopiero przez lektury szkolne. Minęliśmy się. Nie był autorem mojego pokolenia. Pewnego razu Piotr opowiedział mi anegdotę: kiedy po śmierci ojca remontował mieszkanie, znalazł w szafie pięćdziesiąt egzemplarzy jego najsławniejszej książki Martwe klawisze. Jeden chciał dać w prezencie kierownikowi ekipy remontowej. Spytał, czy coś czasem czyta, i podsunął mu książkę. Majster spojrzał na tytuł i mówi: „Ja też tych skurczysynów nienawidzę!”. Kupiłem więc antykwaryczny egzemplarz książki, która rzecz jasna nie opowiada o pracownikach zakładu karnego, znalazłem jej recenzje i jestem pod wrażeniem. Martwe klawisze były w 1963 roku zauważonym postmodernistycznym eksperymentem. Los człowieka jest w tej powieści traktowany jak choroba, a życie to tylko zmiana kolejnych szpitali. Umierający reżyser filmowy snuje swój monolog. ​Otwieramy powieść na pierwszej stronie i czytamy: Zatrzasnął drzwi mieszkania, dwa razy przekręcił klucz, nacisnął klamkę, by sprawdzić, czy dobrze zamknięte, zbiegł po schodach, minął furtkę, także ją zamknął, i znalazł się na wąskiej uliczce między ogródkami, gdzie drzemały w majowym słońcu trójkątne ciemnozielone świerki, jakich nie było w pobliżu jego domu. Jechałeś z Matką dorożką konną w przedwcześnie zimowy wrześniowy poranek, drżąc z chłodu. Matce również musiało być zimno, gdyż jej nos lekko poczerwieniał, jak wówczas, kiedy śpiewała rzewne piosenki albo grała powolne kujawiaki na fortepianie w domu Ojca. Następny akapit: Wiele razy wykorzystywałem motyw spokojnego, melancholijnego parku, ponad którym na wzniesieniu zwykle osadzałem budynek, gdzie toczyła się akcja filmu. Bohater-narrator raz mówi jako „ja”, raz jako „on”, by po chwili przeskoczyć na „ty”. Punkt widzenia zmienia się, ale to nie efektowne wolty, bo z biegiem lektury zaczynamy rozumieć ten zabieg. „Ja” zastanawia się nad własną twórczością, „ty” przytacza wydarzenia z dzieciństwa, a zwłaszcza próby uwolnienia się od bigoteryjnego światopoglądu Matki (pisanej wielką literą), „on” opowiada o tu i teraz, czyli o pobycie w szpitalu. Taką „potrójną schizofrenię” narracyjną zastosowała też Susan Sontag w powieści Zestaw do śmierci, która jednak ukazała się dopiero cztery lata po powieści Pytlakowskiego. Nie chcę powiedzieć, że Sontag ją znała (choć jego książki zostały przełożone na dwadzieścia języków), ale że polski pisarz miał ambicje i umiejętności na światowym poziomie. Także dzięki tym poszukiwaniom formalnym – jak napisał Zbigniew Bieńkowski – „Pytlakowski dotarł do sedna problematyki filozoficznej współczesnej literatury”. Krytyk miał też na myśli inne jego książki: Rozprawa się zaczyna (1957), Upalne nocne godziny, czyli Champs Élysées de Varsovie (1966) czy Zeznanie (1972). Pytlakowski zadebiutował zaraz po wojnie książkowym reportażem ​Powstanie mokotowskie. Potem napisał tom opowiadań wojennych Wielki cień (1946). Tekst Dwadzieścia cztery godziny śmierci, który do niego włączył, zdobył w 1945 roku główną nagrodę w konkursie na opowiadanie wojenne zorganizowanym przez krakowski oddział Związku Literatów Polskich. W 1948 roku – jeszcze przed oficjalnym wprowadzeniem socrealizmu w sztuce – Pytlakowski wydał na pół faktograficzną, na pół fikcyjną powieść Fundamenty. Zawarł w niej „​historię czynów załogi Państwowej Fabryki Wagonów we Wrocławiu”. Historię prawdziwą, choć część zdarzeń – jak napisał we wstępie – „została dokomponowana przez autora w celu ożywienia akcji”. Historycy literatury podkreślają, że Pytlakowski był pierwszym autorem, który sam z siebie, nieprzymuszony, stworzył literacki „produkcyjniak”. Przymuszanie pisarzy zaczęło ​dopiero się jakiś czas później. Przed wojną drukował w komunizujących lwowskich „Sygnałach”, w wieku dwudziestu lat wstąpił do PPS-u, a podczas wojny był członkiem podziemnej Robotniczej Partii Polskich Socjalistów. Rok przesiedział na

Pawiaku. Jako żołnierz Armii Krajowej (kompania Granat) walczył w powstaniu warszawskim. Po upadku powstania został wywieziony na roboty do Niemiec. Wrócił w maju 1945 roku i rozpoczął pracę w Polskim Radiu. Przez pewien czas kierował działem reportażu rozgłośni warszawskiej, potem był związany z redakcją audycji literackich. Lata 1949–1950 spędził w Paryżu jako korespondent Polskiego Radia i redaktor naczelny tygodnika „Polska i Świat”. Po powrocie do kraju zajmował się w radiu publicystyką kulturalną. W 1969 roku otrzymał nagrodę Złotego Mikrofonu, przyznawaną za wysoki poziom pracy. Wróćmy do jego debiutu książkowego, który jest reportażem. Może paść zarzut, że w naszej antologii pojawia się tekst Pytlakowskiego, a nie pojawia się Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego. Obaj przeżyli powstanie – Pytlakowski uczestniczył w nim jako żołnierz, Białoszewski jako cywil. Obaj napisali książki mające zrelacjonować tamten czas. Różnica polega jednak na tym, że Białoszewski opisuje wyłącznie swoje przeżycia, bardzo osobistym, „giętkim” językiem przedstawia sceny, które widział i w których brał udział, co skłania – zgodnie z tytułem – do uznania jego książki za pamiętnik. Jerzy Pytlakowski próbuje zaś obraz powstania na Mokotowie zobiektywizować: podaje informacje o ruchach wojsk, zniszczonych budynkach, zachowaniu Niemców. Stara się zdobyć dane liczbowe. Pisze w trzeciej osobie; nigdy: „Staliśmy po jedzenie”, tylko: „Żołnierze i cywile stali po jedzenie”. Językiem suchej relacji – wyjaśniała w 1958 roku Ewa Limowska – unikając komentarza, w myśl zasady, że rzeczywistość jest zbyt wymowna, autor odtwarza atmosferę i wypadki pierwszego dnia walki na Mokotowie (Dzień wybuchu), radość z sukcesów, nieomal od pierwszych chwil zmąconą świadomością bezsiły (Na terenach niczyich). Poznajemy gorycz klęsk, niepotrzebne bohaterstwo (Okropny dzień). Momenty nadziei (Samoloty nasze i ich, Praga wolna) i zakończenie tej walki bez perspektyw (Prawdziwa wojna). Prawdziwej wojny – sugeruje autor – nie wygra się samym męstwem. Dla tych, którzy się krwawili za wolność, i tych, którzy na nią czekali, zostaje jedyna droga – tragiczne przejście kanałami do broniącego się jeszcze Śródmieścia. Książka Pytlakowskiego jest jedną z pierwszych powojennych relacji z powstania. Nieco wcześniej, bo w 1945 roku, ukazało się Powstanie sierpniowe – książka Zygmunta Zaremby, żołnierza, który pisał ją już w trakcie walk. Wywieziona z kraju na mikrofilmach, dzięki Janowi Nowakowi-Jeziorańskiemu znalazła się w Londynie i Nowym Jorku. W obu miastach drukowana była w odcinkach na łamach pisma „Robotnik Polski”, a książkowe jej wydanie (trzy tysiące egzemplarzy) ukazało się w Polsce w tym samym roku. Rozmawiałem o reportażu Pytlakowskiego z dyrektorem Muzeum Powstania Warszawskiego Janem Ołdakowskim. Czy można wierzyć autorowi, który zaraz po wojnie zaczął pracę w aparacie propagandy, a za takie można uznać w tamtym czasie Polskie Radio, i musiał cieszyć się zaufaniem władz, skoro w 1949 roku wysłany został do Paryża? Może jego tekst jest już efektem PR L-owskiego spojrzenia na powstanie? Zwłaszcza że autor jest momentami krytyczny wobec dowództwa AK. Ta książka – mówi Ołdakowski – ma w sobie ducha Eroiki Munka, to nie jest zapis heroiczny. I nie pomnik. Czasem autor przytacza pogłoski czy plotki krążące wśród żołnierzy, które nie zostały potem zweryfikowane przez historyków. Jak na przykład tajemnicza ucieczka któregoś dowódcy z większą ilością dolarów. Krytycyzm wobec dowództwa można odbierać jako ton propagandowy, ale książka Pytlakowskiego ukazała się w czasie, kiedy reżim nie wiedział jeszcze dokładnie, co zrobić z powstaniem. Najprawdo​podobniej więc to osobiste i szczere sądy autora. I jeszcze jedna uwaga Jerzego Pytlakowskiego o pisaniu, już z lat siedemdziesiątych, którą zanotowałem sobie na osobnej kartce: Przyszedłem z czymś, co uznałem za moją wyłączną własność. Bez tego przekonania, moim zdaniem, nie warto pisać.

Powstanie mokotowskie. Reportaż

Życie na wolności

Szybko ustalił się nowy, powstańczy porządek. Panowanie jego zakreślały granice, wyznaczone rękami saperów i cywilów, bądź też domy niegdyś zamieszkałe, teraz redutypozycje. Były artysta filmowy kierował pracą robotników cywilnych budujących barykady i rowy przeciwczołgowe, a chociaż używał pseudonimu, wszyscy wiedzieli, że nie jest to nikt inny, tylko Brodzisz[165]. Zamaszyście wywijali łopatami najpierw ochotnicy, a później, gdy narzekanie, niezadowolenie i lęk charakteryzowały niemal wyłącznie nastroje ogółu – cywile „rekwirowani” z domów przez żandarmerię. Saperzy także odrabiali swoją podwójną rację chleba, lecz było ich za mało. Sami nie mogli wykonać wszystkich robót ziemnych, uważanych za konieczne. Cywile musieli więc nie mniej dzielnie ryć w ziemi, chociaż praca ich nie była wynagradzana nawet kawałkiem drogocennego chleba. Cenę wolności, boć przecież owo powstańcze życie zostało uznane ex cathedra oficjalnej prasy za najprawdziwszą wolność, spłacali żołnierze walką i krwią, ludność cywilna zaś pracą oraz także krwią. Prasa już w pierwszej dekadzie sierpnia zajęła należną sobie pozycję. Najpierw był to odbity na powielaczu komunikat opatrzony wstępniakiem, wywieszony na drzwiach domu, a później drukowany na względnie dobrym papierze „Biuletyn Informacyjny”. Czytano łapczywie tę prasę, która wyszła z mroków konspiracji na światło dzienne. Zachłystywano się nią, wchłaniano prawdę, jaka według wielotysięcznej rzeszy czytelników niepodzielnie królowała na niewielkich kolumnach gazetek. A później? Później unikano gazet. Później rozchwytywano „Robotnika Mokotowskiego” (wydawnictwo Polskiej Armii Ludowej), który ukazał się we wrześniu. „Biuletyn Informacyjny” i „Baszta”, oficjalny tygodnik, straciły popularność. Nastroje i reakcje czytelnicze były ściśle związane z całokształtem nastrojów mokotowskich. Powstańczy Mokotów dość szybko doszedł do wniosku, że wpadł po prostu w potrzask. Ludność cywilna, ta sama, która w pierwszym i jeszcze w drugim dniu powstania bez namysłu poniosłaby każdą ofiarę na rzecz sprawy walki i sprawy wyzwolenia, teraz, po tygodniu dojrzała już na pierwszym zakręcie powstania jako jedyny jego efekt swoją ruinę, męczarnię i śmierć. A wymowa drukowanych słów? Opadały one z ludzkich serc, zbijane niemieckimi strzałami, odpływały wstecz, spychane w zapomnienie przez nowe, nadchodzące dnie, coraz bardziej bezcelowe, okropne i krwią splamione. Drukowane słowa broczyły nieprawdą. Traciły swoją istotę i sens. Stawały się papierowymi słowami na papierze umieszczonymi. Najpierw podnoszono zwięźle i wyniośle radość życia na wolności, szczęście życia z daleka od łapanek, egzekucji i gestapo. Słowa te posiadały swoją wymowę, lecz

w krótkim czasie obrywająca się na głowę powała, lęk i płacz dzieci, głód i choroby, leje od pocisków i bomb, groby osób dobrze znajomych i często bliskich, a czasem nawet najbliższych, z którymi jeszcze wczoraj się rozmawiało, zagłuszyły wszystko inne. Niektóre wiadomości prasowe wprost same dyskredytowały się w oczach czytelników. Oświadczenie ministra Kwapińskiego[166], umieszczone na łamach „Biuletynu” w pierwszych dniach powstania, stało się niejako probierzem rzeczywistości, ukrytej przed zamkniętymi w oblężonym Mokotowie mieszkańcami, rzeczywistości, którą początkowo starano się określać mianem wolności i prawdy. Minister oświadczył, że może powiadomić bohaterską Warszawę, iż wysłano już pomoc, która nadejdzie na czas w ilości wystarczającej. Wszyscy opatrzyli radosną wiarą owo ważkie oświadczenie, a wiadomo przecież, że wiara kruszy nawet najtwardsze mury. Wszakże najwidoczniej był to wyjątek od reguły, gdyż mury kruszone były artylerią niemiecką, miotaczami min i bombami lotniczymi. Wprawdzie prasa głosiła, że powstańcy winni uważać za punkt honoru fakt używania przez Niemców przeciwko nim, gołowąsym i nieuzbrojonym chłopcom, najnowocześniejszej broni łącznie z miotaczami ognia i goliathami[167] – dla walki z tymi ostatnimi została nawet wydana specjalna instrukcja: zalecano przecinanie transmisji, łączącej elektryczny czołg ze stacją nadawczą – lecz szeroki ogół nie umiał jakoś okazać radości z zaszczytu, jaki przypadł w udziale Warszawie. Przeciwnie nawet, oddalano się od haseł oficjalnej propagandy na odległość równą tej, jaka dzieliła słowa ministra Kwapińskiego od coraz smutniejszej rzeczywistości. Wojenna sytuacja stworzyła odmienne warunki życia od tych z czasu okupacji. Powstała nowa organizacja, władza, nowy ład. Twarde prawa wojenne święcą co prawda i teraz triumfy, lecz bez wątpienia rządy niemieckie się skończyły. Niemców oglądać można tylko z daleka na pozycjach, podczas ataków, bardziej bezpośrednio jeńców – przy robocie. Niemki z ogolonymi głowami myją schody w dowództwie i w innych urzędach, a mężczyźni spod znaku swastyki usuwają gruzy, które za chwilę pomnożą się znakomicie, gdy pocisk artyleryjski uderzy powtórnie w dom. Równie bezcelowa okaże się wtedy i praca Niemek. Panem życia i śmierci Mokotowa jest podpułkownik Karol[168]. W ogóle Mokotów stanowi królestwo podpułkowników. Wyżsi dostojnicy wojskowi uciekli z kraju jeszcze we wrześniu 1939 roku, poważne zaś funkcje, jakie pełnili za granicą, nie dozwalały im na powrót. Awansów wyższych oficerów dotychczas nie było. Bez przesady można stwierdzić, że na oficjalną atmosferę panującą na Mokotowie oddziaływała w głównej mierze mentalność podpułkownikowska, na którą składało się coś z kwaśnego zapachu koszar, z zamiłowania do mundurów i szarż, niechęci do książek i wszelkiej wiedzy naukowej oraz z przesadnej dyscypliny wojskowej, w powstańczych warunkach przybierającej formy raczej karykaturalne. Mokotowska reduta zwała się Obwodem V i dzieliła się na dwa rejony: V i V I od czasu rozpoczęcia ofensywy czerniakowskiej[169]. Na brak urzędów nikt na ogół się nie uskarżał. Poza wszelkimi odmianami wojskowych kwatermistrzostw, sztabów i dowództw istniała

także administracja cywilna, podporządkowana zresztą ściśle dowódcy obwodu. Były też sądy oraz bezpieczeństwo, czyli Oddział I I (zachowano skrzętnie szyld przedwojennej dwójki), który zajmował się głównie tępieniem dywersji i defetyzmu – tego ostatniego było coraz więcej – oraz wyłapywaniem ukrywających się Niemców. Oddział I I posiadał cywilnych wywiadowców, którzy gorliwie pełnili swoje funkcje, podsłuchując rozmowy i prowokując narzekania. Nie cofali się oni nawet przed aresztowaniem żołnierzy nie dość entuzjastycznie nastrojonych. Klientów dwójce dostarczał także stan kupiecki, który likwidował swoje ​okupacyjno-konkurencyjne spory przy pomocy denuncjacji. Samo urządzenie biura, w którym mieścił się Oddział I I , obfitowało w szczegóły miłe dla każdego Polaka. Była nim na przykład chorągiew ze swastyką w gabinecie kierownika urzędu, służąca za chodnik. Mniej porywającą przez swoje oderwanie od rzeczywistości część biurowego urządzenia stanowiły liczne oblepiające ściany afisze wzywające do spełnienia zemsty na wrogu. Oddział I I znajdował się raczej w cieniu. Żandarmeria za to operowała w najjaskrawszym świetle dziennym. Ci dobrze umundurowani, odżywieni i uzbrojeni (podczas gdy oddziały bojowe nie posiadały broni) młodzieńcy byli serdecznie nienawidzeni tak przez ludność cywilną, jak i przez żołnierzy. Szczególnie starzy żołnierze nie mogli się pogodzić ze swoją zależnością od żółtodziobów. Chociaż rekwizycje u ludności cywilnej miały być dokonywane tylko za okazaniem odpowiedniego nakazu, żandarmeria zawsze potrafiła nadać swoim bezprawnym czynnościom pozory prawne. Jedynie grupa „Jeleń”, żelazna gwardia dowództwa, „wojsko polityczne”, która najzupełniej bezkarnie – żadne zażalenia składane w dowództwie nie odnosiły skutku – zdobywała broń za pomocą rozbrajania wartowników i idących samotnie żołnierzy z innych oddziałów, mogła konkurować, jeśli chodzi o atmosferę nienawiści, jaką była otoczona, z żandarmerią. W hierarchii powstańczego Mokotowa za władzami i żandarmerią dopiero stał żołnierz ze swoim oficerem, ze swoimi granatami i pistoletami. Bądź na pozycji, broniąc miniaturowego państewka, bądź też na kwaterze z dala od pierwszej linii żołnierz ten, przeważnie konspiracyjny aktywista, był częścią składową bezimiennej masy, która w gruncie rzeczy na skutek małej liczebności wcale nie była masą, obarczony obowiązkami ponad miarę, chroniony zaś prawami raczej szczupłymi. Stan liczebny wojska wraz z żandarmerią i z wszystkimi pomocniczymi formacjami w okresie kulminacyjnym powstania nie przekraczał trzech tysięcy ludzi marnie uzbrojonych i licho przeszkolonych. Tragiczny finał awantury mokotowskiej w Śródmieściu[170] zastał tylko około czterystu ludzi, a w tym znajdowała się znaczna liczba uchodźców ze Starówki oraz dygnitarzy i dostojników mokotowskich. Na Mokotowie pozostały tylko szczupłe oddziały osłaniające. Co stało się więc z resztą? Na pytanie to najprawdopodobniej nikt nie potrafi odpowiedzieć. List strat ludności cywilnej nikt nie prowadził. Listy strat żołnierzy były prowadzone tylko w okresie względnego spokoju. Rejon V w czasie najsilniejszych walk na Czerniakowie oraz rejon V I w czasie ofensywy niemieckiej na Mokotów nie mogły

nadsyłać do dowództwa obwodu tych list, gdyż same ich nie otrzymywały od oddziałów. Najpierw żołnierzy żywiono dobrze. Od połowy września rozpoczął się głód także i wśród wojska. Wtenczas dopiero żołnierze rozpoczęli uprawianie „kombinacji” – słowo „szaber” było jeszcze wówczas nieznane. Na najniższym szczeblu powstańczej drabiny społecznej znajdowała się ludność cywilna. Kto mógł, uciekał z klasy tych pariasów wprost do wojska lub też do urzędów, komitetów domowych czy sieci aprowizacyjnej. Wprawdzie oficjalnie powstanie zostało wywołane w celu obrony ludności cywilnej przed Niemcami, jednak w praktyce ludność ta, szczególnie na Mokotowie, była traktowana po macoszemu. Nie chodzi o same działania wojenne, nieustanny lęk, niewygody życia w piwnicy, niszczenie dobytku i głód, zresztą ten ostatni stał się udziałem cywilów dopiero wtedy, gdy żołnierze zaczęli głodować. Pokryty ogródkami warzywnymi Mokotów, a jeszcze więcej Czerniaków, posiadał znaczną ilość jarzyn i owoców. Składy były także obficie zaopatrzone. Dość powiedzieć, że pierwsze barykady na Czerniakowie budowano z worków z kaszą i mąką, a kartofli można było dostać niemal do ostatka. Początkowo chleb rozdzielano na kartki, zresztą bardzo krótko i w bardzo znikomych ilościach. Co innego jednak trapiło cywilów: oni nie żyli, oni wegetowali. Przekopany we wszystkich kierunkach Mokotów, porozdzielany posterunkami, nie był już ojczyzną mieszkańców tej dzielnicy. Często nie mogli oni przedostać się do mieszkających o parę ulic dalej krewnych czy znajomych. Musieli w tym celu starać się o specjalne przepustki, na które trzeba było czekać wiele godzin w kolejce, często pod obstrzałem. Cywilów obowiązywała godzina policyjna i zakaz palenia pod kuchnią, aby dymem z kominów… nie zwabiać samolotów niemieckich. W czasie nalotu żołnierze paradowali w swych kombinezonach i często gęsto strzelali do samolotów z rewolwerów. Niemcy więc mieli znacznie lepsze znaki orientacyjne niż dym unoszący się nad domami. Po wodę trzeba było stać długie godziny w kolejce i podczas gdy w Śródmieściu w pewnych godzinach cywile mieli prawo wyłącznego korzystania z wody, na Mokotowie żołnierze stanowili zawsze konkurencję nie do zwalczenia. Jeżeli dodać do tego wszystkiego jeszcze możliwość w każdej chwili rekwizycji mieszkania czy nawet łóżka (wraz z wzrastającym zniszczeniem Mokotowa rósł także „głód mieszkaniowy”) oraz „łapanki na pracę”, będziemy rozporządzać pełnym obrazem życia cywila podczas powstania mokotowskiego. Przeciętny dzień obywatela wypełniały przede wszystkim troski na temat „jeść” i na temat „żyć”. Przyniesienie prowiantu, jego ugotowanie i spożycie w warunkach drakońskich ograniczeń wolności osobistej urastało do znaczenia problemu. A przecież śmierć także czyhała – w każdej sekundzie niemal. Lada chwila mógł paść ten ostatni, „jedyny” pocisk. Dzień żołnierski niewiele różnił się od dnia cywila. Tyle tylko, że był dłuższy o nocne wypady i nocne warty oraz mniej bezpłodny, bardziej esencjonalny. Żołnierz piwnicy nie oglądał, a w piwnicy przecież śmierć najrzadziej gościła. Także oddziały niefrontowe miały dużo pracy. Ćwiczono żołnierzy w musztrze, w paradnym kroku, w marszu z piosenką na ustach:

Tę piosenkę, tę jedyną Śpiewam dla ciebie, dziewczyno. Tylko tych słów nikogo nie uczono. O sercu i o dziewczynie ci młodzi chłopcy może nie wiedzieli jeszcze zbyt wiele, lecz czuli najmocniej to wszystko, co miało im dać życie później, po skończeniu się wojny. I to pewne, że więcej myśleli o teraźniejszej czy przyszłej dziewczynie niż o ginącej Warszawie. […]

Pierwsza bitwa o Bruhn-Werke

Było jeszcze ciemno, kiedy obudzono żołnierzy. Świec ani karbidówek nie pozwolono palić. Chłopcy rozespani i ziewający kompletowali ubrania, wypytując dowódców o cel nocnego apelu. Plutonowi odpowiadali tajemniczo: „Zobaczycie”. Zbiórka odbyła się na podwórzu. Rozdano broń: siedem karabinów ręcznych, dla każdego granat, no i pistolet, jak kto miał: własność konspiracyjna. Porucznik objaśniał użycie angielskich granatów, nieznanych bliżej żołnierzom. Nakazano ciszę. Było chłodno i chłopcy szczękali zębami. Rozmarzeni niedawnym snem, na pół przytomni potrącali się wzajemnie, idąc jeden za drugim. Ciemności panowały jeszcze, chociaż na wschodzie niebo już jaśniało. Zaraz na skarpie musieli upaść, gdyż Niemcy z Dworkowej oświetlali teren rakietami. Po drodze spotykali inne oddziały, idące w tym samym kierunku: A L , Granat[171], saperów. Kilka razy jeszcze chłopcy kłaniali się w pas rakietom, nim dotarli do ulicy Piaseczyńskiej. Bruhn-Werke to rozległy, jednopiętrowy gmach fabryczny na rogu ulicy Belwederskiej i Nabielaka[172]. Zająć go było łatwo, gdyż nikt go nie bronił. Miał on stanowić punkt oporu, na wypadek gdyby Niemcy odważyli się atakować. Grupą bojową obsadzającą Bruhn-Werke dowodziła koalicja trzech poruczników, z których porucznik W. posiadał głos decydujący[173]. Ubezpieczenie głównej grupy, obsadzającej gmach fabryki, skierowane zostało w stronę ulicy Chełmskiej, Nabielaka i Podchorążych, Bończy, gdzie znajdowała się szkoła Wehrmachtu. Pierwsza czujka w sile czterech ludzi (dwa karabiny i cztery granaty) rezydowała na rogu Podchorążych, Bończy i Nabielaka. Cała ulica Nabielaka była obstawiona. Bunkier przy Belwederskiej, zbudowany niegdyś przez Niemców, miał stanowić ośrodek tej pozycji. Było jeszcze szaro, gdy powietrze napełniło się bojową muzyką. Nagle dotychczasowa cisza została porażona dźwiękiem pędzących w powietrzu armatnich pocisków. Z ulicy Podchorążych nadbiegł żołnierz i zameldował porucznikowi siedzącemu na balach drzewa pod bunkrem o aktywności artylerii niemieckiej. Nie wiadomo było, skąd działa biją i do kogo. – Słyszę przecież. – Porucznik przyjął niechętnie meldunek. Żołnierz powrócił na stanowisko. Naprzeciwko rozpościerała się odnoga parku Łazienkowskiego. Dostojne lipy, graby, topole, klony i kasztany chwytały w siebie odgłosy kanonady, a następnie rozrzucały je dookoła, drżące i posiekane na tysiące drobnych dźwięków. Cały świat wył i płakał. Nic nie było widać: błysków ognia, eksplozji. Nie było też słychać detonacji. Mogło się wydawać, że przejmujący, powodujący brzęk szyb w sąsiednich domach, ponury szum powstaje z drzew i między nimi ginie, że panuje jakaś fonetyczna, przeraźliwa burza powietrzna. Fala dźwięków przelatywała, uciszało się, aby za chwilę znów rozkołysane powietrze poruszyło koronami drzew i zwróciło na niebo oczy chłopców przytulonych do ścian kamienic.

– Komuś kiszki marsza grają – powiedział jeden z żołnierzy; inni się roześmiali. Porucznik informował, że idące od Wilanowa na pomoc Warszawie oddziały leśne wdały się w bitwę na przedpolu miasta i niemieckie działa z terenu stolicy skierowały na nie swój ogień. Kamienice z wolna zaczęły ożywać. Pojawiali się cywile obudzeni armatnim ogniem. Obrzucali niespokojnym spojrzeniem przyczajone pod domami postacie powstańców i znikali w mieszkaniach, aby po chwili ukazać się powtórnie, tym razem już wraz z całą rodziną i dobytkiem. Zaopatrzeni w białe chorągiewki wędrowali w kierunku Mokotowa lub Wilanowa, nie odzywając się słowem do powstańców ani nie tłumacząc ze swojego postępowania. Żołnierze tłumili w sobie uczucie niechęci i smutku. Oto pierwszy rezultat akcji: liczba bezdomnych, błąkających się istot wzrosła. Nie mogli powiedzieć tym ludziom: „Zostańcie, my przyszliśmy was bronić i obronimy”. Ogień artyleryjski zbyt głośno dźwięczał w powietrzu, a granaty, pistolety i karabiny bojowe, zbyt słabym były argumentem. Mrok powoli ustępował, na jego miejsce zjawiał się dzień. I nagle artyleria umilkła. Żołnierze byli zaskoczeni tą zmianą. Ledwie zdołali się przyzwyczaić do owych wojennych atrybutów, a już ich nie było. Fakt ten tłumaczono na swoją korzyść, rzecz prosta, chociaż rzeczywistość miała nieco później przybrać formy zupełnie konkretne, choć raczej niemiłe. Grupy leśne, zdziesiątkowane ogniem dział niemieckich, cofnęły się. Tymczasem czujka spacerowała spokojnie przed szkołą niemiecką na Bończy, śmiało spoglądając w zamknięte okna. Nie było rozkazu, aby atakować. Chłopców drażniła bliska obecność wroga. Nagle jedno z okien otwarło się i padł strzał. Czujka cofnęła się nieco. Żołnierskiej odpowiedzi nie było, gdyż powstańcy musieli oszczędzać amunicję. Odpowiedź zawarła się tylko w okrzykach: – Poddajcie się! Niemcy odpowiedzieli po swojemu: – Poddajcie się! Dialog ten trwał przez dłuższą chwilę, aż w końcu czujka cofnęła się na Nabielaka: ogień niemiecki był tak silny, że z bruku ulicy szły iskry. Za murem domu było bezpieczniej. Zawiadomiono porucznika, że Niemcy się obudzili. Rozkaz brzmiał: „Uważać. Meldować o każdym poruszeniu wroga”. Poruszeń nie było, był tylko ogień maszynowy. Najpierw ze szkoły, a później na wprost, z Łazienek. Czujka cofała się powoli, wypatrując nadaremnie Niemców. Krzaki pokrywają gęstą zielenią przestrzeń parku i nic interesującego nie można dostrzec. Przypadkowe spojrzenia na małe, parterowe domki, uplasowane po prawej stronie ulicy Nabielaka, wykryły obecność zielono umundurowanych osobników. Dwaj żołnierze pobiegli do porucznika i meldowali o akcji okrążającej. Czterech pozostałych przybyło w chwilę po nich. Oddziałek złożony z trzydziestu żołnierzy przycupnął za murem, który stanowił doskonałą osłonę od niemieckich strzałów. Żołnierze bez broni siedzieli na ziemi

bezczynnie – dwaj z karabinami próbowali z bunkra dojrzeć napastników. Porucznik wysłał czterech ludzi na prawą flankę oraz jednego do fabryki po pomoc, gdyż ogień niemiecki przybierał na sile. Pomoc jednak nie mogła nadejść: ludzi było dosyć i tutaj, na miejscu, natomiast broni nie posiadali także chłopcy z Bruhn-Werke. Nadbiegła czujka. – Idą! Posypały się strzały z bliska. Ktoś padł. Ktoś jęknął. Wszyscy zerwali się na nogi. Niemcy doszli do Belwederskiej. Od Chełmskiej na Piaseczyńską cofali się inni. Ogień był silny: padli ranni i zabici. Z Nabielaka poczęto się cofać ku fabryce. Czołgano się pod ogniem. Odpowiadano na ślepo z pistoletów i karabinów. Jeden ze strzelców został ranny, padł. Kolega podniósł karabin. I na próżno mierzył i pociągał za spust: broń milczała. – Cóż ty, nie umiesz strzelać?! – ryknął porucznik i sam na oślep, symbolicznie, wystrzelił dwa razy z rewolweru. Tak to wyglądało. Oddział dobrnął do fabryki. Tam wszyscy już znajdowali się w pogotowiu. To znaczy nadsłuchiwali. Cóż mogli bowiem czynić innego? Sanitariuszki i lekarz opatrywali rannych, którzy mieli szczęście dotrzeć do budynku. Liczono nieobecnych: doliczono się czterech. Porucznicy kłócili się między sobą. Chodziło o zbyt pośpieszne wycofanie się. Zarzut nie wytrzymywał krytyki: jak można było pod ogniem niemieckiej broni maszynowej osłaniać ulicę? Należało skryć się. W domach? Może to był właśnie błąd, że nie zabarykadowano się w jakiejkolwiek willi przy ulicy Nabielaka. Obstawiono gmach fabryki. Olbrzymie okna z jednej strony wychodziły na Belwederską, z drugiej na Nabielaka, od tyłu na ogrody. I od ogrodów właśnie ruszyło niemieckie natarcie, wspomagane ogniem działa. Mimo że hitlerowcy musieli być blisko, nie można było ich dojrzeć. Krzaki i drzewa stanowiły mało przejrzystą osłonę. Słabej konstrukcji budynek chwiał się od ciosów, jakimi obdarzała go armata. Było ciemno od kurzu. Wylatywały resztki szyb, dźwięcząc głośno. Cegły padały na podłogę i na głowy żołnierzy. Ktoś zdenerwował się i rzucił granat, który eksplodował gdzieś niedaleko, wyrastając wysoką fontanną dymu. – Czego się wygłupiasz? – krzyknął porucznik. – Przecież nic nie widać. Więc co robić, do cholery?! Buda się trzęsie. Walą w tę salę. To nie dom, to weranda! Olbrzymie okna i dziury. Ładny bastion obronny! – Na ulicę! Kto to wołał? Porucznik? Niech będzie. Na ulicy było inaczej. Dużo świeżego powietrza i swobody. Tutaj Niemcy siekli z trzech stron: od Nabielaka, od Chełmskiej i od Dworkowej. Rozkazów już nikt nie wydawał. Jedni patrzyli, co robią drudzy, i naśladowali ich. Można było albo przeskoczyć jezdnie i w pola – na Mokotów, albo na ulicy Grottgera szukać schronienia w domach. Znaleźli się

amatorzy obu koncepcji. Ci, którzy rejterowali przez kartoflisko, czuli się podle w dymiących niesamowicie bruzdach. Dworkowa ziała ogniem. Pagórek z kartoflami był doskonale widoczny z niemieckiej fortecy. Ulica Dolna stanowiła punkt zborny cofających się powstańców. Dwaj porucznicy liczyli i kompletowali przybyłych. Obliczenia te były nieścisłe, gdyż żołnierze po prostu się pogubili. Jedni zawędrowali z porucznikiem W. na Grottgera, inni na Dolną, a inni wreszcie zostali na Belwederskiej i w bruzdach. Ot i teraz młody chłopiec próbuje doczołgać się do leżącego w polu rannego kolegi. Gruby był ten Szczur, wszyscy śmiali się z jego monumentalnej tuszy. Stanowił lepszy cel dla kul niż kto inny, gdy czołgał się po polu. Dostał. Młody żołnierz nie mógł dotrzeć do niego. Szczur był jego przyjacielem, lecz niebezpieczeństwo stanęło między przyjaciółmi wcześniej niż śmierć… I coś podobnego działo się przez cały dzień. Zgrupowany na Dolnej oddział, zgodnie z rozkazami otrzymanymi od głównego dowództwa, usiłował dotrzeć do zamkniętej na ulicy Grottgera grupy. Mocowano się więc bezskutecznie z zaporą ogniową: od godziny dziewiątej rano aż do zmroku. Na Grottgera było jeszcze głośniej. Niemcy obrzucali pociskami artyleryjskimi narożny dom, w którym skryli się powstańcy. Bruhn-Werke płonęło. Porucznik W. pokrzepił się wódką, którą znalazł w którymś z kątów zajętego na pozycję mieszkania, i zdrzemnął się w dentystycznym fotelu na parterze. Obronę prowadził zwykły żołnierz. Zresztą co to była za obrona: Niemcy nie zbliżali się za bardzo, tylko bili i bili. Sanitariuszki i lekarz mieli najwięcej roboty. Opatrunki trzeba było nakładać coraz liczniejszym rannym. Oblężenie trwało aż do wieczora. Dopiero ciemności zmusiły Niemców do powrotu na swoje stanowiska wyjściowe. Wtenczas obie grupy powstańcze połączyły się: ta z Grottgera i z Dolnej, po czym wróciły na dawną kwaterę. Efekt akcji był następujący: dziewięciu zabitych, względnie zaginionych, i piętnastu rannych. Straty, jakie ponieśli Niemcy, były nieznane i raczej znikome. Bitwa o Bruhn-Werke rozpoczęła ofensywę powstańców na Dolny Mokotów i Czerniaków. Próba zawładnięcia tą dzielnicą przez słabo uzbrojone oddziały nie powiodła się. Pierwsze niepowodzenie naprawiły w parę dni później lepiej wyekwipowane i liczniejsze ugrupowania, aby ostatecznie w drugiej połowie września stracić te tereny. […]

Kapitulacja

To było miasto. Domy stały i domy zasłaniały świat. W Śródmieściu panował inny niż na Mokotowie klimat. Rozrywający się na podwórzu niemiecki granat inaczej dźwięczał. Głucho klaskał, a później odgłos jego detonacji rozchodził się długo brzmiącym echem po sąsiednich podwórzach, klatkach schodowych i mieszkaniach. Tutaj mało było przestrzeni, powietrza i żywności, dużo zaś ludzi. Tutaj mieszkano jeszcze na piętrach i tutaj w wielu domach byli dozorcy, chociaż już nie urzędowali. Jakby zaspany, półchmurny dzień z całą obojętnością przywitał uchodźców z Mokotowa. Trzeba przyznać, że organizacja w Śródmieściu była dobra. Natychmiast po wyjściu z kanałów kierowano przybyłych na kwatery. Mieściły się one w czworoboku domów między ulicą Mokotowską i Alejami Ujazdowskimi. Z placu Trzech Krzyży trzeba było skoczyć do bramy domu, a tam od razu wyznaczano kwaterę. Przydzielone mokotowianom pomieszczenia zajmował niegdyś urząd skarbowy. Zupełnie pozbawione mebli pokoje pełne były papierów. I z papierów tych budowano legowiska, papierami tymi ścierano z siebie kanałowe błoto. Po wodę bowiem trzeba było samemu iść w godzinach oznaczonych. Do opuszczenia gmachu uprawniony był tylko posiadacz przepustki, której mokotowianin nie mógł otrzymać. Uchodźcom z zajętej już przez Niemców dzielnicy utrudniano celowo poruszanie się po mieście. Dowództwo warszawskie uczyniło wszystko, aby zapobiec szerzeniu paniki. Posterunek w bramie na „polską przepustkę” nie chciał nikogo puścić. Karność i dyscyplina panowały w Warszawie. Na przybyszów patrzono troszkę spode łba. – Tylko trzy dni się broniliście? – mówiono z pogardą. – U nas nie ma co jeść. Ta Warszawa nie była nigdy w ogniu najgorszej walki, a mimo to okazywała nieskromnie swoją wyższość. Jeść dawano raz dziennie: żyto, jęczmień lub pszenicę na wodzie. Sytuacja była prawie że beznadziejna, łagodziły ją nieco tylko brykiety. Można je było w ograniczonej zresztą ilości, pod kontrolą brać z piwnicy i palić w piecach. W ten sposób zimne pokoje zamieniały się w bardziej ciepłe i pozwalające usnąć sypialnie. Mokotowianie właściwie byli internowani. Nikt nie wiedział, co będzie dalej. Sądzono, że oddziały natychmiast staną do walki. Tylko że w Śródmieściu panowała cisza. Minimalny obstrzał artyleryjski był niczym. Żadna poważniejsza aktywność bojowa nie istniała. Dowódcy swobodnie poruszali się po mieście, ale od nich niewiele było można się dowiedzieć. – Pytajcie waszych bezpośrednich przełożonych – mówili. Bezpośredni przełożeni zaś oznajmiali wprost: – Nic nie wiemy. A jednak niektórzy wyżsi oficerowie zaczęli się nosić po cywilnemu. A więc najwidoczniej ci i owi wiedzieli już coś niecoś.

Po upadku Żoliborza kompanie zaczęły spisywać żołnierzy. W zasadzie zapisanie się zależało od woli żołnierza, jednak mówiono: – Lepiej się zapisać. Po co? Nikt nie wiedział. Czy oddziały wyruszą do akcji? Czy otrzymają wyżywienie? Na te pytania nikt nie potrafił znaleźć odpowiedzi. Było zimno i głodno. Żołnierze przyzwyczajeni do zależności od zwierzchników, a teraz pozostawieni samym sobie, w dodatku bez możności swobodnego poruszania się, przeżywali bardzo ciężkie chwile. Zapisanie się do oddziału niewiele tylko zmieniało położenie na lepsze. Po prostu znów żyło się w gromadzie i znów ktoś inny martwił się za człowieka. Byli i tacy, którzy widząc wyższych oficerów w cywilu, doszli do wniosku, że tak będzie najlepiej. Tym bardziej że wersje o kapitulacji już krążyły po mieście. Wielu żołnierzy na własną rękę powędrowało szukać krewnych i znajomych. Oddziały powstańcze z Mokotowa nie były w tym czasie wojskiem. Były tylko bandą rozbitków. Warunki kapitulacji zostały ogłoszone. Wojsko i ludność cywilna przyjęli je mimo wszystko jak skazujący wyrok. Wszyscy oczekiwali końca nierównej walki, wszyscy męczyli się najokropniej w piekle oblężonego miasta, wszyscy stracili nadzieję, a mimo to każdy w najskrytszych zakamarkach serca i mózgu pielęgnował starannie myśl, że wszystko musi się przecież dobrze skończyć. Obwieszczenia kapitulacji gęsto pokrywały kartkami białego, zadrukowanego papieru mury ocalałych kamienic. Nad miastem rozwarła się cisza, która nikogo nie cieszyła. Już można było nie kluczyć piwnicznymi, podziemnymi przejściami, idąc po mieście. Ludzie wyszli na swoje, doskonale znane ulice i nie poznawali ich. Tak bardzo zmienione były, pokryte gruzem, wyrwami, barykadami. Kończył się wrzesień, kończyły się ciepłe dni, skończyły się upalne czasy bezowocnej walki. W te dni, gdy Warszawianie przygotowywali się do opuszczenia straconego miasta, ulice Śródmieścia pełne były przechodniów. Odzwyczajeni od dziennego światła, jak szczury piwniczne, spoglądali dookoła oślepłymi oczami. Każdy miał tysiące spraw do załatwienia. Każdy chciał coś kupić, sprzedać, zamienić, każdy szukał znajomych i krewnych. Widok zburzonych domów nie dziwił nikogo, ocalałych natomiast wywoływał uczucie wzruszenia. Od ruin ciągnęły trupie wyziewy. Tu, w Śródmieściu, rozpadający się dom pokrywał większą liczbę ciał niż na Mokotowie. Żywi ludzie unikali cuchnących rumowisk, oni myśleli o życiu. Oni także opłakiwali zmarłych, lecz nie chcieli nawiązywać z nimi kontaktu przez wchłanianie ohydnych woni. Życie handlowe kwitło. Przy ulicy Kruczej znajdowała się giełda, gdzie można było kupić dosłownie wszystko. Ceny dość wysokie (najtańszy papieros na przykład kosztował dwadzieścia złotych), nie odstraszały jednak nikogo. Każdy czegoś potrzebował i każdy miał trochę pieniędzy. Nawet powstańcy z Mokotowa rozporządzali drobnymi zresztą sumkami. Przecież w połowie września wypłacono im żołd. Żołnierze dostali po sto złotych, oficerowie po tysiąc. Kasa powstańcza Mokotowa była dość zasobna, zawierała

bowiem oficjalnie dwa i pół miliona złotych. O tych pieniądzach teraz ci i owi myśleli, patrząc na liczne artykuły przeznaczone do sprzedaży, a tak potrzebne. Ściany kamienic zalepione były handlowymi anonsami. Ktoś posiadał mąkę, kaszę, cukier i pragnął wymienić je na papierosy, wódkę lub inne artykuły. W myśl rozporządzenia władz ludność cywilna musiała opuścić Warszawę do dnia 3 października włącznie. Pozostali w mieście po tym terminie mieszkańcy narazić się mieli według tekstu obwieszczenia na przykre konsekwencje. Dowództwo informowało mieszkańców stolicy o losie, jaki miał ich spotkać. Zostaną przesłani do obozu w Pruszkowie, gdzie nastąpi selekcja. Starcy, chorzy i dzieci mają zagwarantowaną opiekę. Nie pojadą do Rzeszy, lecz pozostaną w Guberni. Reszta zostanie wywieziona na roboty na Śląsk. Można wziąć z sobą tylko ręczny bagaż. Po 3 października opuszczą Warszawę oddziały wojskowe. Tekst obwieszczenia był na pozór jasny i zwięzły, lecz ludzie czytali go wiele razy. Doszukiwano się w nim prawdziwego znaczenia. Starano się zrozumieć właściwy sens słów. Ciepłe, nastrojowe, patriotyczne słowa o walce, o cierpieniach, o bohaterstwie spływały po ludziach bez większego wrażenia. To wszystko już było. W głowach mieszkańców stolicy nie mógł się pomieścić fakt, że ci sami, którzy podjęli walkę w trosce o ich los, teraz podpisują epitafium. Teraz przesyłają słowa i decyzje wydane przez wroga. Rzeczy tych nie może ogarnąć myśl człowieka, który przecież przeżył powstanie po to, aby dotrzeć tą drogą największych ofiar i wyrzeczeń do wolności. Ociągano się. Zbierano się, tworzono wiece, radzono, co robić. Najpierw szli tylko ci, którzy nie mieli kąta do spania i nie mieli co jeść. Inni czekali. Na wędrówkę i niewolę nikomu nie było spieszno. Żołnierze przeżywali głęboki kryzys wewnętrzny. Świadomość poniesienia klęski wywoływała rozprzężenie. Pito na umór. Zdarzały się wypadki strzelaniny po pijanemu między powstańcami. Rozsądniejsi szukali sposobu wyjścia z pułapki. Niestety na Pragę nie można już było się dostać. Spryciarze za grubszą ilość dolarów obiecywali wprawdzie przeprawę, lecz w obietnicach tych więcej było naciągania niż prawdy. Sztab A L , który dotąd, gdy tylko mógł, ułatwiał przeprawę, teraz był bezsilny. Tak więc żołnierzom pozostawała jedynie wódka na pocieszenie. Niewielu bowiem było zuchów, którzy decydowali się zostać w Warszawie wbrew rozsądkowi i rozkazom. Jak bardzo trudno jest opuścić miasto, w którym się żyło i walczyło. Jak trudno jest pozostawić wkład pracy i walki. Jak trudno jest pogrzebać wspomnienia. Oto dom, który ciągle jeszcze płonie. Zapalony minami przed tygodniem, dopala się. Z płomieni, z trzasków żartego ogniem drzewa wydobywają się słowa i czyny własne i towarzyszy z tamtych dni walki. Co z nich zostało teraz? Wiele ruin dymi. Wiele domów tli się. Nie można przerwać łączności z tak niedawnym czasem, gdy wszyscy mieli jeden cel przed sobą: wytrwać. Teraz to odeszło. Teraz klęska. Nie wytrwaliśmy. Wszystko się rozpadło na drobne kawałki, cząstki tamtych myśli. Została

tylko ponura prawda: trzeba Warszawę opuścić. Ciężkie to były chwile. Okazało się, że walka nawet beznadziejna nie jest najgorsza. Że może być coś jeszcze gorszego. I teraz właśnie nadeszło to najgorsze: niewola u progu wolności. Zazdroszczono zmarłym. Oni nie utracili swojej dumy. Oni nie zapłacili za życie upodleniem. Oni pozostali wierni chwilom, które żywi nosili w sercach przybrane uczuciem, wzniosłe i święte jak ołtarze. Depresja ogarnęła żołnierzy. Rychło podjęto co prawda samoobronę, lecz nie była ona bardzo skuteczna. Poczęto wysnuwać legendę z nieprzebrzmiałych jeszcze wydarzeń. Ożywiano nieodeszłe wspomnienia. Odwracano oczy od rzeczywistości. Budowano legendę. Gmachy stolicy, gmachy uczucia. Łączono je w jedno. Miasto zrosło się z odbytą walką w jedną całość. Łzy nie padały w te pochmurne dnie tylko dlatego, że wypłakali je ludzie wcześniej: matki za synami, żony za mężami, dziewczęta za kochankami. A żołnierze łez nie znają. Chociaż może czternastoletni powstaniec po nocy, kiedy zagubiony gdzieś na placówce przeżywał swój dziecięcy strach, czasem ulżył sobie. Ale o tym nie należy pisać ani mówić, gdyż młody bohater nie zasłużył na to. Jego prywatne przeżycia należą tylko do niego. Tamte westchnienia to niecelne strzały dla ojczyzny i miasta. A przecież te właśnie strzały dały imię młodemu żołnierzowi. Na łzy zaś nie ma miejsca. Szczególnie teraz, gdy panująca w mieście cisza wszystko wyolbrzymia. Gdy wielkie stada wron i kruków przelatują nad miastem w poszukiwaniu łupu. Gdy tęsknota za ukochanym, jeszcze nieopuszczonym miastem zżera serca. Arterie wylotowe, drogi prowadzące z miasta do Niemców, oznaczone w obwieszczeniu, zaludniają się. Już przypominają targowisko w miasteczku podczas jarmarku. Ludzie całymi gromadami, grupami wedle domów, znajomości i pokrewieństwa idą w niewolę. Nędzarze, tułacze, najnieszczęśliwsza kategoria ludzi. Obładowani pakunkami, garderobą, wloką się przed siebie wbrew samym sobie, wbrew gorącemu pragnieniu pozostania. I to jest właśnie największa tragedia: spełnić czyn przeciwny swojej woli. Takie postępowanie określa niewolnika. I ci mężczyźni, kobiety i dzieci, sunący w powolnym marszu niby w kondukcie pogrzebowym, potrącający się i gderający, są już niewolnikami, chociaż jeszcze otaczają ich powstańcy: obserwują z chodników poważnie i wstydliwie. Bierność bowiem jest największym wstydem dla żołnierza. A żołnierzom pozostała tylko obelżywa bierność. Kiedy tłum mija ostatnią placówkę powstańczą – to miejsce przy barykadzie, gdzie wartownicy jak zahipnotyzowani spoglądają przed siebie na Niemców, do których, tak doskonale widocznych, nie wolno im strzelać – przystaje. Ludzie odwracają głowy i patrzą na miasto. To jest chwila pożegnania. Staliby tak bez końca, gdyby nie żołnierze, którzy ich przynaglają do pośpiechu. Trzeba iść dalej. Tam. Tam, gdzie Warszawa nie jest sobą. Gdzie stoją niemieccy eleganccy oficerowie, żołnierze i siostry. Gdzie dają chleb. Gdzie kordon wojska otacza ulicę. Gdzie panuje znienawidzony wróg.

Tłum idzie coraz dalej, fala za falą, drogami, jedzie bydlęcymi wagonami, rozprasza się po kraju i Europie, rozwozi po świecie swoją miłość do straconego miasta i tęsknotę. W Warszawie zostają powstańcy. W Warszawie toczą się jeszcze utarczki o przydziały do szpitali, gdyż bardziej przezorni cywile i żołnierze rozumieją, że z opaską Czerwonego Krzyża najłatwiej jest uciec. Nie mówi się na ogół o rzeczach głębszych. Troski powszednie absorbują wszystkich. A jednak czasem padnie słowo, którego skryć nie można. – Teraz jest jasne – mówi major łączności już w cywilu. – Nam trzeba iść albo z Rosją, albo z Niemcami. Innego wyjścia nie ma. Tło do tych słów stanowi wielotysięczny tłum uchodźców. Żołnierze czekają. Oni będą jeszcze płacić za błędy innych ohydną defiladą przed niemiecką generalicją. Więc to wszystko dzieje się dlatego, że ktoś nie umiał myśleć? Że ktoś odżegnywał się całą siłą zakamieniałych przesądów od prawdy? Ludzie – objuczone wielbłądy – płyną szerokim strumieniem. Spoglądają na nich ruiny ich miasta. Oto cena błędów. Oto rozpacz niedokonanego dzieła. Odejdą. Będą cierpieć nędzę, głód, choroby i męczarnię pracy ponad siły w obozach karnych, jenieckich i roboczych. Będą żyć wspomnieniami i przyszłością. A miasto ich zostanie opustoszałe, rozbrzmiewające odgłosami wrażych kroków i słów. Zniszczone miasto. Miasto największego bohaterstwa i największych błędów: Wa r s za w a. Jerzy Pytlakowski, Powstanie mokotowskie. Reportaż, Warszawa: Czytelnik, 1946, s. 21–28, 34–41, 103–111

1947 Rachela Auerbach (1903?–1976)

Upierać się, także przy faktach

„Ona jest kapkę uparta, ale co to za talent!” – notowała w 1944 roku jedna z jej czytelniczek. Po wojnie Rachela Auerbach uparła się, że należy odkopać ukryte w metalowych skrzyniach i bańkach na mleko archiwum Emanuela Ringelbluma, który wraz z grupą Ojneg Szabos skrupulatnie dokumentował życie i zagładę Żydów w warszawskim getcie (patrz t. 1, s. 513). Auerbach pracowała dla archiwum, zanim w 1943 roku wydostała się na aryjską stronę. Po 1945 roku zaczęła życie z misją: uświadomić Żydom, że pod ruinami getta znajduje się dokumentacja Holocaustu. Jej słowa na początku nie budziły zainteresowania. Na rozpoczęcie prac brakowało pieniędzy, ocaleńcy mieli inne priorytety. Zaprzyjaźniony z Rachelą Mendel Man [żydowski pisarz i malarz – przyp. red.] wspominał, iż ofiary Zagłady sądziły, że to, co się stało, nie wymaga historycznych analiz. Auerbach była jednak nieustępliwa. […] Wraz z Herszem Wasserem zdobyła pieniądze z Jewish Labor Committee w Nowym Jorku. Poszukiwania rozpoczęły się latem 1946 roku. Zostały uwieńczone sukcesem – pisze Monika Polit. W 1950 roku wyemigrowała do Izraela, gdzie za wszelką cenę starała się nadać znaczenie relacjom ocalonych. Chciała dowieść wagi ich opowieści, które wówczas często były jeszcze lekceważone przez zawodowych historyków, zwłaszcza w Izraelu. Pracowała w Yad Vashem, ale wciąż miała zastrzeżenia do sposobu traktowania przez instytut pamięci o Zagładzie. Przedwczesna normalizacja stosunków żydowsko-niemieckich niepokoiła ją tak bardzo, że odmówiła umieszczenia swojego biogramu w Leksikon fun der najer jidiszer literatur, ponieważ jego wydanie było częściowo sfinansowane z niemieckich reparacji. Być może w leksykonie znalazłaby się informacja, kiedy dokładnie się urodziła. Dziś badacze spierają się, czy na pewno w 1903 roku. Pewne jest za to miejsce – Podole, „wieś Łanowce, powiat Borszczów, poczta Jeziorany koło Czortkowa”. Tak adresowało się listy do rodziny Auerbachów. Na pierwszej stronie dziennika, który pisała w getcie (także ukrytego w Archiwum Ringelbluma, dziś w zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego), Rachela zdradza sen: […] sen o kocie. Ja tak bardzo przecież lubię koty. Asocjacja domu, Łanowiec, świeżo prażonego mleka, ciszy wiejskiego popołudnia i tych wszystkich rzeczy, na których wspomnienie mogłabym się bez niczyjej pomocy rozpłakać, gdyby wrzesień 1939 nie zatkał był we mnie na tak długo – może na zawsze – źródła łez. Odebrała polskojęzyczne wychowanie i wykształcenie, ale znała także ​jidysz. Na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie studiowała filozofię, historię i psychologię. Redagowała dodatki literackie do dzienników i przyczyniła się do powstania pisma „Cusztajer”, które drukowało literatów tworzących w jidysz. W 1933 roku wyjechała do Warszawy, gdzie pracowała jako dziennikarka i krytyczka literacka, m.in. w „Naszym Przeglądzie” i „Literarisze Bleter”. Jak pisze Karolina Szymaniak, po wojnie Auerbach powtarzała, że musi zasłużyć na wyróżnienie, którym obdarzył ją los: żyje, a to jest obowiązek. Skoro została ocalona, musi dawać świadectwo. Teraz to ona powinna ocalać – od niepamięci: A to dlatego mianowicie, że we mnie żyje pamięć tych, którzy zginęli. I żyje we mnie – żywe świadectwo – dramat ich zguby. Gdybym ja zginęła – tamci wraz ze mną zginęliby raz jeszcze. Do obozu w Treblince pojechała w listopadzie 1945 roku jako członkini delegacji Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej i Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. Delegaci mieli zebrać dowody ludobójstwa. Natrafili na rozkopane doły, porozrzucane ludzkie kości i przedmioty należące do ofiar. „Wykopki w Treblince, Eldoradzie Podlasia”, jak nazywano potem ten proceder i to miejsce, trwały już kilkanaście miesięcy. Stworzyła tekst, który – jak pisze Monika Polit – nie mieścił się w sztywnych ramach historycznego

sprawozdania: Sięgnęła po formę reportażu – dostatecznie pojemną, by zawrzeć i połączyć w niej to, co osobiste i emocjonalne, z tym, co obiektywne i faktograficzne. Po jej relację sięgał w swoich publikacjach Jan Tomasz Gross. Pisząc o tekście Auerbach, należy wspomnieć o innym sławnym reportażu na ten sam temat, który powstał rok wcześniej. W 1944 roku radziecki pisarz Wasilij Grossman opublikował broszurę Piekło Treblinki z podtytułem Reportaż literacki, która szybko, bo już w 1945 roku, ukazała się po polsku. Reportaż Grossmana był cytowany jako materiał dowodowy w procesach norymberskich. Wiele łączy oba teksty, są podobnie skomponowane. Autorzy opisują warunki w wagonach, przyjazd do Treblinki, rozładunek, segregację, „kąpiel”, sposób gazowania. Zwracają uwagę na podobne szczegóły (oba teksty kończą się obrazem błądzenia autorów po miejscu kaźni; znajdują garnek, perukę). Padają te same anegdoty (na przykład o psie, który był wytresowany do odgryzania ofiarom genitaliów, tyle że Aurebach pisze o nim „Barry”, a Grossman – „Bari”), pojawiają się zbieżne opisy (na przykład że ciała kobiet paliły się szybciej niż ciała mężczyzn, a dzieci rzucano na ściśniętych w komorze dorosłych). Jednak zasadniczą różnicą – napisała Julianna Jonek w analizie obu reportaży – jest to, że u Grossmana nie ma bohaterów. Nie ma pojedynczych ludzi, zwłaszcza ofiar. Pada kilka nazwisk katów, ale żadnej konkretnej sceny z ich udziałem nie ma. Nie ma wypowiedzi. Są same uogólnienia: są Żydzi (ofiary), niemcy, pisani przeważnie małą literą (oprawcy), okoliczni mieszkańcy (świadkowie). Ale nie ma przytoczonego żadnego świadectwa. Natomiast u Auerbach nie tylko jesteśmy razem z nią w drodze do dawnego obozu, ale też spotykamy tych, którzy widzieli Zagładę na własne oczy, a którym cudem udało się przeżyć. […] Z uogólnień Grossmana zostaje w nas tylko ogólne wrażenie zła. Pisał na przykład: „Bestia odbierała człowiekowi kolejno wszystko to, co według świętych praw życia czyniło go szczęśliwym”. Albo: „Niespożyta jest siła człowieczeństwa, ginie dopiero z człowiekiem”. I dla zwiększenia efektu zadawał retoryczne pytania: „Czy znajdziemy dość sił, aby myśleć o tym, co doświadczali i przeżywali ludzie w tych ostatnich chwilach?”. Po czym wyobrażał sobie, co mogli mówić przed śmiercią, ściśnięci w komorze gazowej, „gdzie zgnieciona klatka piersiowa nie mogła więcej oddychać”. Wyobrażał sobie, że zapewne jakiś mądry starzec „wypowiedział ostatnim wysiłkiem: »Pocieszcie się, to już koniec«”. Inny skazaniec cisnął może jakieś przekleństwo. Jakaś młoda dziewczyna „zapytała na pewno zamierającym głosem: »Dlaczego mnie duszą, dlaczego nie mogę kochać, być matką?«, podczas gdy jej głowa wykrzywiała się”. Rachela Auerbach nie posiłkuje się wyobraźnią. Krzysztof Kąkolewski (patrz t. 2, s. 181) pisał, że w reportażu zdarzenie nie może powstawać w myśli autora, ale na zewnątrz niej. I Rachela Auerbach należy do szkoły wyznawców faktów.

Treblinka. Reportaż

Droga tam

Oto ona – najsmutniejsza ze wszystkich żydowskich dróg. Trasa, którą pokonały setki tysięcy Żydów w zadrutowanych, wypełnionych po brzegi wagonach towarowych, w gorszych warunkach niż bydlęta wiezione na rzeź. – Wody!!! – wołali ludzie z przejeżdżających tędy transportów śmierci, a ten – jeśli jest człowiekiem – kto słyszał ich głos, nigdy już go nie zapomni. W środku z pragnienia ludzie zlizywali z siebie nawzajem pot. Młodym matkom ze strachu wysychało w piersiach mleko i nie mogły się już doprosić ani dla siebie, ani dla swoich maluchów, by choć raz przed śmiercią zwilżyć czymś spierzchnięte usta. Skazani na śmierć nie mieli prawa do ostatnich życzeń. Zbyt wielki był pośpiech: w ciągu miesięcy skończyć z milionami. Już w drodze całe grupy ludzi umierały uduszone. I z powodu chloru, którym gdzieniegdzie dla „dezynfekcji” posypywano wagony. W zasadzie i my powinniśmy jechać tam koleją, a może nawet pójść pieszo. Jak pobożni pielgrzymi wędrujący do świętych miejsc. Powtórzyć wszystkie stacje żydowskiej drogi śmierci. Ale kamienie milowe tej Golgoty nie zostały jeszcze rozmieszczone. Na razie nie jedziemy jeszcze do Treblinki jak na groby naszych bliskich. Jedziemy po prostu z komisją śledczą obejrzeć samo miejsce. Jedyny ból, jaki bierzemy na siebie bez żalu, to uderzenia zimnego wiatru smagającego nasze sinoczerwone twarze w pędzącym aucie. […]

Wy, którzy chcecie tu zajrzeć, zapomnijcie o uśmiechu!

Zapomnijcie o uśmiechu na zawsze! I zapomnijcie też, że imię wasze „człowiek”, jeśli ludźmi nazywali się ci, którzy coś takiego mogli stworzyć! W eposie Gilgamesz czytamy, jak bosko piękny i potężny Enkidu, król Babilonu, zmienia się po tym, gdy zstąpił do królestwa zmarłych, by odnaleźć tam cień swojego ojca. Powróciwszy pomiędzy żywych, nie mógł się już rozkoszować wodą ze źródeł i radować swego serca słodyczą owoców. Przestał całować piersi kobiet i cieszyć się – młody i nieokiełznany – pięknem dziewic. Pałał gniewem do wszystkich bogów i bogiń i wpadł w melancholię. Jako to nasz żydowski król z Koheleta[174]. Nad bramą do średniowiecznego piekła Dantego wyryto słowa: „Wy, którzy wchodzicie, żegnajcie się z nadzieją”. Jaki napis powinien był się znaleźć nad bramą wejściową do Treblinki? Wisiały na niej tylko ogłoszenia o konieczności oddania walorów w depozyt, a ubrań do dezynfekcji… Gdy tylko Żydzi z transportów śmierci, na wpół uduszeni z ciasnoty i braku powietrza, wymieszani ze zwłokami tych, którzy padli po drodze, wychodzą na treblińską „rampę”, rzuca się na nich chmara niemieckich i ukraińskich esesmanów z kijami, nahajkami i automatami w rękach. Zaczyna się wypędzanie z wagonów, przepychanki, poganianie, potworne bicie. Nie można dopuścić, by choć na sekundę zorientowali się w sytuacji. Mimo to przybyli zauważają kilka rzeczy. Wmówiono im, że jadą daleko „na wschód”, „na roboty”, „na osiedlenie”. Tymczasem, choć dużo czasu spędzili w drodze, widzą, że nie zajechali za daleko. Widzą też system ogrodzeń z drutu kolczastego zamaskowanego zielonymi gałęziami. Ciężką broń maszynową na dachach baraków, na wieżach strażniczych, gotową, by w każdej chwili wystrzelić serię kul… Tak ma wyglądać miejsce, gdzie można się osiedlić. Może to obóz pracy, może kacet[175]? Nie: wrażenie każe iść w innym kierunku. Chce się im wmówić, że chodzi o przesiadkę. Mistyfikacja należy do najpowszechniejszych taktycznych zasad reżimu i stosowana jest we wszystkich jego komórkach. W późniejszym czasie pojawiają się napisy po niemiecku i po polsku, które mówią o zmianie pociągu. „Stazion Ober-Majdan, przesiadka w stronę Białegostoku i Wołkowysk”. Nazwa „Treblinka” jest już wówczas skompromitowana, więc się ją ukrywa. Na ścianach baraków zrobiono kasę, okienko bagażowe, fikcyjny zegar, coś w rodzaju dekoracji teatralnych. Jeszcze na wczesnym etapie, latem 1942 roku, przed wysiadającymi z pociągu sterczą jakieś dziwne tablice – całe elaboraty zapisane po niemiecku i polsku. O kąpieli i dezynfekcji, o pieniądzach i biżuterii, o dokumentach.

Są dni, gdy przychodzi mniej transportów, gdy jest więcej czasu, rozgrywa się wówczas cała ta komedia, szczególnie z Żydami z zagranicy, przygnanymi z tak daleka – nie tylko odbiera się im walory wedle kolejki, w okienku kasowym, ale daje się nawet na nie pokwitowania. Są tacy, szczególnie Żydzi niemieccy, jekes[176], którzy trzęsą się nad tymi kwitami, zwracają uwagę, by wszystko było dokładnie wymienione, żeby „potem” nic im nie przepadło. Wielu jednak wkrótce przestaje się ośmieszać. Sami zaczynają rozumieć, że tablice z napisami to straszydła, maszkary, które mają ich oślepić. Widzą przede wszystkim sterty ubrań i butów, które wszędzie tu się walają. Niemal każdy, kto próbuje opisać swoje pierwsze wrażenie po zobaczeniu Treblinki, opowiada o ukłuciu w sercu pojawiającym się po przyjeździe: – Tyle odzieży, a gdzie są ludzie? Odpowiedź przynosi częściowo zmysł węchu. Zanim zwłoki zaczęto palić, nad przedsiębiorstwem śmierci unosił się zwyczajny fetor śmierci. Potem zmieszał się z zapachem palonego mięsa… Potem… potem… od jesieni 1942 roku polscy Żydzi nie mieli już w każdym razie złudzeń. Nie mieli, a jednak może właśnie mieli ich jeszcze trochę? Nie zważając na najstraszniejsze wiadomości, chwytali się każdego cienia, okrucha nadziei, byle tylko nie musieć wierzyć, że to tak straszliwie niemożliwe i niesamowite jest prawdą. Że dotyczy to zatem ich samych. Takie jest prawo instynktu życia, samopoczucia zdrowego ciała. Takie jest prawo zdrowej duszy, która chroni się w ten sposób przed szaleństwem. Przed daremną rozpaczą. Może jest to nieświadoma, zamaskowana forma rezygnacji. Niemcy potrafili to wszystko błyskotliwie wykorzystać. W strategii mordu narodów, jak go dziś nazywamy, psychotechnika odgrywała nie mniejszą rolę niż zwykła technika. Mechanizmy psychiczne i psychospołeczne ofiar zostały wprzęgnięte w machinę ich własnej śmierci. Te same zasady stosuje się w czasie akcji w gettach, w drodze i na miejscu, w samym obozie śmierci. Zabić jak największą liczbę osób w jak najkrótszym czasie, zarobić na tym jak najwięcej przy jak najmniejszych nakładach, zagrożeniu i stratach własnych! Oto cel. Wszystko inne to środki jego osiągnięcia. Złamać fizycznie i moralnie zarówno masę, jak i jednostkę. Stępić wszelkie odruchy obronne, zwabić jak największy procent ludzi, niemal dobrowolnie, w objęcia śmierci. Rozpraszać, dezorganizować, rozdzielać i rozszczepiać każdą grupę, każdą rodzinę. Głód i pragnienie, ścisk, pośpiech, terror – wszystko służy temu samemu celowi – gigantycznemu mordowi na Żydach. Ale najmocniej ze wszystkich tych rzeczy służy temu kłamstwo. Usypianie zdrowej czujności, zdrowego i zdolnego do walki elementu fałszywymi obietnicami, że nie o nich chodzi. Zaprzęganie energii najbardziej aktywnych w pustą pogoń za mirażami bezpieczeństwa, za dokumentami i świstkami papieru, za innymi każdego dnia numerami i stemplami… Niemcy wcześniej niż my zrozumieli siłę rozpaczy, niebezpieczeństwo żydowskiego oporu. Ale też jak długo to było możliwe, potrafili go uniknąć. Jeśli idzie o ich

wynalazczość w dziedzinie psychicznego wytępiania ludzi, pierwsi zastosowali nieznane dotychczas metody. I były to metody skuteczne. Zanim znaleziono sposób obrony przeciw tej nowej psychospołecznej broni, dziewięćdziesiąt procent Żydów już nie żyło. Reszta nie zdołała uratować niczego oprócz honoru. Konsekwentnie – aż do ostatnich konsekwencji – nie nazywa się rzeczy po imieniu. Nawet na terenie obozu śmierci, kilkaset metrów od mechanicznej fabryki trupów, nie rezygnuje się, jak dalece to możliwe, z pozorów. Połowę Żydów urabia się batem, drugą – mowami „sympatycznych” esesmanów. Obietnicami pracy, poszukiwaniem fachowców. Kobietom każe się czasem brać „do łaźni” ręczniki. Oczywiście wszystkie te rzeczy robi się w dni, gdy jest więcej czasu. Najczęściej jednak pośpiech jest zbyt wielki. Robota pali się w rękach. Nie ma czasu na zabawę. W sierpniu– wrześniu 1942 roku jest szczyt sezonu. Z Warszawy wywozi się od sześciu do dziesięciu tysięcy ludzi dziennie. Wywozi się z innych miast. Przybywają tutaj sześćdziesięciowagonowe transporty, dzieli się je na trzy porcje po dwadzieścia wagonów. Każda musi być gotowa w wyznaczonym krótkim czasie. Transporty przychodzą kilka razy dziennie. Hitler się spieszy. Obiecał skończyć z Żydami w Europie, nawet jeśli miałby przegrać. I jak to ujął Stefan Szende w tytule swojej książki, jest to „obietnica, której Hitler dotrzymał”[177]. […]

Fryzjer

Jechiel Rajchman pracował przy komorach gazowych najpierw jako „fryzjer”, a potem jako „dentysta” przy wyrywaniu złotych zębów umarłym. Jako fryzjer pracował Rajchman tylko trzy dni. Nie zważając jednak na to, że był później w Treblince ładnych parę miesięcy, widział i wytrzymał tam przez ten czas o wiele więcej, niż będzie chciał wierzyć amerykański czy angielski czytelnik – te trzy dni uważa on za najstraszliwsze. – Czuję, że tracę zmysły, gdy o tym myślę – mówi Jechiel. Opanowany, cichy blondyn. – Nie wolno mi o tym myśleć. Golił kobietom włosy przed śmiercią. Były takie naiwne, które dopytywały się jeszcze, co z nimi tu będzie: – Niech mi pan powie, co z nami zrobią? Wpatrywały się w jego usta, czekając, aż zaprzeczy, uspokoi… Były takie, szczególnie młode dziewczyny, które prosiły „fryzjera”, by nie golił ich maszynką aż do samej skóry. Żeby zostawił im chociaż krótkie loki. Może chciały w ten sposób same siebie uspokoić, że naprawdę strzyże się je z powodów higienicznych. Przed kąpielą w „Badeanstalt”[178]. A bo to mało upokorzeń tego rodzaju doznały, jeszcze w owych „dobrych czasach”, gdy Żydzi otrzymywali urzędowe zezwolenia na jazdę koleją, ale musieli do tego przedłożyć Entlassungsschein[179], gdy najelegantsze damy musiały w tym celu dać się ogolić w związku z podejrzeniem, że są zawszone… Większość kobiet w Treblince dobrze już teraz wiedziała, za dobrze… Po wrześniu 1942 roku w Polsce trudno już było nie wiedzieć… Czy czujecie ten moment strzyżenia włosów kobiety? Owo „osadzenie na tronie” żydowskich oblubienic[180] przed ich czarnym weselem! Sam diabeł trzymał do tej ceremonii czarne świece. Blask ich płomyków zastygł w martwo​zielonych oczach owego „fryzjera”. Czytałam w monografii Stefana Zweiga, jak rankiem, przed wyprowadzeniem na szafot, obcięto w celi włosy Marii Antoninie. Gdzieś indziej czytałam o skazanych na śmierć, którym w jednej chwili siwiały włosy, w momencie gdy nożyce kata zbliżały się do szyi przy ścinaniu włosów przed egzekucją. W Treblince i w innych miejscach było żydowskich Marii Antonin setki, tysiące. Od szóstego roku życia, od pierwszych warkoczyków. […]

Meir Kapo

I jeszcze opowiada Tanchum[181] o pewnym chłopaku – także inni go wspominają – nazywali go „Meir Kapo”. Był synem sofera[182] i miał piękny głos. Był pobożny. Wprowadził więc zasadę, że każdego wieczora po pracy, gdy wszyscy byli już zamknięci w barakach, stawał do modlitwy maariw[183] i odmawiał Ejl mole rachmim[184] (Tanchum mówi: „Kejl mole rachmim”[185]). Potem Żydzi w barakach zmawiali na głos kadysz. – A Niemcy? A Ukraińcy? – pytam. – Nic wam za to nie zrobili? – Ładna historia – odpowiada Tanchum – najwyraźniej nic pani nie wie o muzyce w Treblince (pytanie!). Nie wie pani, jak bardzo Niemcy lubili żydowskie kawałki? Przychodzili jeszcze nasłuchiwać pod oknami. I dlatego zanim go nie zastrzelono, był u nich kimś ważnym, kapo, choć nigdy nie zrobił nam nic złego. Zapatruję się w obraz morderców stojących nocą pod oknami i wsłu​chujących się w żydowskie Ejl mole rachmim za umarłych, których sami zabili. A niedaleko jest las. A wokół pole. Pole śmierci. […]

Piaszczysta ziemia odkrywa swą tajemnicę

Auto się zatrzymuje. Wychodzimy. Tu zaczyna się teren [obozu]. Według wyliczeń – piętnaście hektarów. Równolegle do torów kolejowych biegnie dobrze ubita droga – ma może półtora kilometra – i nagle się urywa. Z niej wyrasta kolejna, urywająca się jeszcze szybciej. Żwir na obu wymieszany jest z węglem i popiołem ze stosów, na których palono zwłoki. Druga droga prowadzi w tym samym kierunku co owa „droga do nieba”[186], po której nie został już dziś nawet ślad. Jeszcze fragment betonowych fundamentów stajni – i to wszystko, co zostało z zabudowań obozu. Z drutów, baraków, wież strażniczych, komór gazowych. Część budynków spłonęła w czasie powstania, pozostałościami zajęli się szabrownicy z okolicznych wsi, już po wkroczeniu Armii Czerwonej. Za Niemców cały teren został zaorany i zasiany łubinem. Łubin wyrósł i pokrył wszystko zieloną maską. Wydawało się, że zatarto ślady zbrodni. Później, od zeszłego roku na cmentarzysko zaczęły przychodzić ludzkie szakale i hieny. Natknęliśmy się tam na taki oto obraz: Gdzieniegdzie, jak trawy nad brzegiem morza, na wpół zasypane przez wędrujące piaski, sterczą małe, zwiędłe kępki łubinu. Na całym terenie nie ma ani jednego równego skrawka ziemi, wszystko wzruszone, rozgrzebane. Kopczyki i dołki. A na nich, w nich i między nimi – przede wszystkim – rzeczy. Aluminiowe czajniki i rondelki, blaszane emaliowane garnki – zardzewiałe, powyginane, podziurawione. Grzebienie z wyłamanymi zębami, na wpół przegniłe podeszwy damskich letnich bucików, zbite lusterka, skórzane portmonetki. Wszystko to znajduje się tam, gdzie stało pierwsze ogrodzenie z drutu, obok rampy kolejowej. Zaczynamy naszą wędrówkę w miejscu, gdzie wyładowywano transporty, i idziemy dalej, drogą, którą szli oni – przywiezieni tu Żydzi. To, co tu widzimy, to resztki treblińskiej Werterfassung[187]. Pozostałości ogromnych stosów żydowskiego mienia, które tu pakowano i wysyłano, palono i uprzątano, a jednak nie udało się go całkowicie uprzątnąć. Nie udało się uwolnić od pozostałości po setkach tysięcy ludzi, którzy przeszli przez to miejsce. Dow ody ​r ze c zow e, corpora delicti. A gdyby ktoś miał jeszcze wątpliwości, kim byli ci ludzie, którzy tak obficie zostawili tutaj ślady swojego przeciętego życia, do jakiego narodu należeli – wystarczy tylko się przyjrzeć: Powyginane szabasowe świeczniki – można ich tu nazbierać całą kolekcję. Kawałek tałesu. Może dopiero co wyciągnięta z ziemi, z widoczną niebieską gwiazdą Dawida, biała, świeża, elegancka warszawska „opaska” (róg Karmelickiej i Leszna – os ta tni krzyk gettowej mody). Cały stos peruk. Musi to być zapewne zapodziana, niespalona część jakiegoś magazynu. Żywych, obciętych włosów używano jako surowca do celów przemysłowych. Ale wygląda na to, że na perukach starych pobożnych Żydówek zamierzano robić jakieś lepsze

interesy. Może miały trafić przez jakieś zaprzyjaźnione, „neutralne” państwo na sprzedaż, za porządną cenę, dla Żydów w Ameryce. Wraz z Torami i Talmudami, które dla tej samej przyczyny troskliwie pakowano w pudła i chowano. Ale dowody rzeczowe nie ograniczają się do samych rzeczy. Zapuszczamy się coraz głębiej w teren obozu i wchodzimy na pole us i a ne l udzki mi koś ć mi. Bomby odsłoniły wnętrze zbezczeszczonej ziemi. Kości nóg, żebra, kawałki kręgosłupów, czaszki, większe i mniejsze, krótkie i długie, okrągłe i owalne. Czaszki… Skąd by tu wziąć specjalistę od ras? Wreszcie można by tu przeprowadzić ostatecznie rozstrzygające pomiary antropologiczne dotyczące rasowego składu narodu żydowskiego. A może trzeba tu filozofa, myśliciela, duńskiego księcia Hamleta, który zacząłby prowadzić rozmowę z grabarzami. Spoglądałby na te czaszki i mówił do nich. – Worek, czy ktoś ma worek? Weźmy ze sobą worek z kośćmi! W ciągu minuty powstał stos kości. Nie było jednak żadnego worka i kości nie zabraliśmy ze sobą. Ale ile może zmieścić worek? Stamtąd można by wywieźć wagony! Po całym tym paleniu. Jeśli kości są relikwiami, relikwiami z Treblinki można obdzielić cały żydowski naród.

To nóżka mojego dziecka

Im dalej idziemy, tym mocniej czuć zapach rozkładających się ciał. Przeszliśmy już przez słynny „zagajnik”, rzadki lasek sosnowy, przez który biegła „droga do nieba”. Znajdujemy się w miejscu, gdzie stały komory gazowe, ogromne masowe doły i ruszty z szyn. Gdzieniegdzie trupi fetor miesza się z zapachem spalenizny. Rzeczywiście to tu, to tam widzimy kopczyki białego popiołu, osmalone kości, kupki sadzy. Wszystko to już leżało zakopane kilka metrów pod ziemią, wymieszane z piaskiem i piaskiem pokryte, ale z powodu wybuchów wyszło ponownie na powierzchnię. W jednym miejscu po podłożeniu kilku bomb naraz powstał ogromny dół. Na jego dnie – z powodu mgły – niewyraźnie majaczą jakieś kontury. – To nie są tylko kości – mówi prokurator. – Leżą tam oblepione piaskiem kawałki na wpół rozłożonych ciał, splątane wnętrzności. Prokurator i sędzia znają tu już każdy kąt. Nad śledztwem pracują od jakiegoś czasu. Przesłuchali żydowskich i nieżydowskich świadków. Przeprowadzili pomiary i pomniejsze prace wykopaliskowe. Ocaleni z Treblinki biegają wte i wewte, wiedzą, pokazują, spierają się jeden z drugim. Mylą się i znów rozpoznają miejsca. Chcieliby coś zrobić, wykonują dziwaczne gesty, które mają jakoś oddać ich uczucia, tak splecione z tym miejscem. Trzeba zebrać kości. Wskakują do dołów. Drżącymi gołymi rękami dotykają rozkładających się szczątków, chcą pokazać, że się nie brzydzą. I mają rację. Jesteśmy teraz jak muzułmanie, którzy karawanami ciągną swoich zmarłych do Mekki i uważają za swój święty obowiązek znosić w drodze z cierpliwością i miłością trupi fetor. Tak czujemy się na polach, gdzie leżą ostatnie szczątki naszych męczenników. – Spójrz, tam na brzegu tamtej dziury – mówi sędzia – leży szkielet dziecięcej nóżki. Jeden z ocalonych biegnie w tamtą stronę. – Uważaj – ostrzega go drugi – na nóżce wisi jeszcze kawałek ciała. Ale ten, który po nią poszedł, owija ją w gazetę jak pobożny Żyd zwykł zawijać etrog[188]. Owija kość w połę płaszcza, a następnie wkłada do kieszeni i przytula do serca. – Może to nóżka mojego synka, którego zabrałem tu ze sobą – odpowiada. I niesamowite jest to, że choć każdemu z nas chce się użyć pięknych słów, a piękne słowa są tu albo całkowicie na miejscu, albo całkiem zbędne, może to być przypadkowo prawda, prosta, faktyczna prawda. Kto rozpozna czaszki, żebra, kości nóg, które pozostały tu niespalone? Jak kiedyś napisał Perec Markisz[189] w poemacie Di kupe: Szukasz tu swoich rodziców, Szukasz towarzysza? Są tutaj, wszyscy są tutaj… To kości nas wszystkich. Przypatrzmy się dobrze: czy w tych dołkach wykopanych

w piachu nie leżą przypadkiem i nasze własne czaszki? A nam albo jakiemuś rozgniewanemu, okrutnemu bogu śni się w śmiertelnie smutny, mglisty jesienny dzień, że nasze ciała mają jeszcze wciąż głowy. To przecież bezsensowny przypadek, że nasze kości nie walają się po tym polu. Przecież byliśmy skazani na taką samą śmierć, w tym samym miejscu…

Zapada noc

Wracamy już. Znów dochodzimy do miejsca, gdzie leżą naczynia. Ktoś zauważa zanurzony pyszczkiem w piasku rondelek do podgrzewania mleka. Może jakaś matka zabrała go w plecaku dla swojego malucha? Teraz wala się ten rondelek samotnie jak sierota. Rdzewieje na deszczu i nikt go już nie potrzebuje… Zawstydzeni, cali chorzy, ze zwieszonymi głowami opuszczamy to miejsce. Nie nadszedł jeszcze czas, żeby można było się w tym miejscu skupić w głębokim smutku. Kto mógłby się tu modlić, wiedząc, że w ziemi znajdują się szczątki, spopielony proch jego bliskich, przyjaciół, setek znajomych i setek tysięcy nieznajomych Żydów. Straszliwy gniew, ból i sprzeciw wobec gigantycznego, nieznanego dotąd światu przestępstwa, które się tu dokonało, zaburzają i wypaczają te małe obrzydliwości, te ohydne rzeczy, których dopuszczają się tutaj różne drobne kreatury. Teraz, dziś. Po wojnie i po upadku Hitlera. Wsiadamy do samochodu i odjeżdżamy do Siedlec. Zaczyna mnie bardzo boleć głowa. Ciężkie zmęczenie opada nas wszystkich. Nad treblińskim polem zapada noc. Rachela Auerbach, Treblinka. Reportaż, przeł. Karolina Szymaniak, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” 2013, t. 8 (tekst przedrukowujemy ze zmianami tłumaczki)

1950 Kazimierz Koźniewski (1919–2005)

Czerpać z walki klas

Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa wytworzyła warunki sprzyjające reportażowi. W jaki sposób? Wyzwoliła ona siły ideowe, stworzyła zupełnie nowe sytuacje społeczne i polityczne, których pisarskiego świadectwa i wyjaśnienia oczekiwał czytelnik, liczniejszy niż kiedykolwiek przedtem. Dobro Rewolucji wymagało, by milionowe rzesze czym prędzej otrzymały literackie wzory swego postępowania. Dlaczego tak ważny był ten pośpiech? Nie było czasu czekać na powieści czy nowele; relacja dokumentarna, opis faktów i ludzi – reportaż! – stały się transmisją, za pomocą której młoda literatura radziecka zaczęła skutecznie dostarczać czytelnikowi nowych wzorców wychowawczych. Czy tak było też w Polsce Ludowej? Od pierwszych chwil zaraz po wyzwoleniu pisarz-reporter pojawił się na rozmaitych odcinkach pracy młodego państwa. A czy dziś, po sześciu latach od wyzwolenia, reportaż i reporter są tacy sami jak w 1945 roku? Dopiero po 1948 roku, po wielkich plenach PPR -u i zjednoczeniu partii robotniczych, pisarz – rozwijający się wraz z całym społeczeństwem – zacznie dbać o ukazanie swym czytelnikom istotnych, klasowych przyczyn opisywanych wydarzeń. Co więc jest i będzie w przyszłości ambicją polskiego reportera? Już mu nie wystarczy naturalistyczny dagerotyp. Ambicją jego stanie się reportaż realistyczny, ukazujący prawdziwy motor wszelkiego działania społecznego. Motorem tym jest walka klasowa. To fragmenty wstępu Kazimierza Koźniewskiego do pierwszej antologii polskiego reportażu. Żeby łatwiej się Państwu wchłaniały owe myśli, przedzieliłem je swoimi pytaniami. Nie umieściłem jego zbioru na końcu drugiego tomu 100/XX, w spisie antologii polskiego reportażu, które poprzedzały naszą, bo nie miałem pojęcia o jego istnieniu. Ze względu na ideologiczny przechył zapomniano o nim nie tylko dziś, ale nawet w PR L-u. Ukazał się w 1951 roku. Nosił tytuł Most i podtytuł Wybór reportaży. Opracował go i wstępem opatrzył właśnie Koźniewski. Most – tłumaczył we wstępie – jest zbiorem polskich współczesnych reportaży; ma on na celu zaznajomienie czytelników z tą nowoczesną odmianą prozy. I zaznajamia: Gwiazdozbiór Mariensztatu, Socjalistyczna załoga PR L-u czy Ku wielkiej chemii – tytuły mówią same za siebie. Tom kończy się tekstem niezwykłym, choć naiwnie i schematycznie napisanym: reportaż-opowiadanie Dzień próby został stworzony dla „Życia Warszawy” przez Robotniczy Zespół ​Literacki „Budujemy”. Autorami byli pracownicy Państwowego Przedsiębiorstwa Budowlanego Konserwacji Architektury Monumentalnej, odbudowujący Stare Miasto w Warszawie: hydraulik, elektryk, blacharz, starszy majster murarski i murarz. Dowiadujemy się, że „postanowili swoim palącym problemom pracowniczym nadać kształt bardziej literacki”. Praca odbywała się w kolektywie i miała formę zbiorowego dyktanda notowanego przez „literatkę” (modne wtedy określenie) Grażynę Terlikowską-Woysznis. Zanotowane i przepisane podlegało powtórnej dyskusji, aż do ustalenia tekstu ostatecznego. Przy okazji warto wspomnieć, że dwadzieścia cztery lata wcześniej w Związku Radzieckim identyczne idee wyznawał Nowy Lewicowy Front Sztuki – w rosyjskim skrócie znany jako Nowyj LEF. Twórcy tej grupy i pisma pod takim samym tytułem odrzucili w 1927 roku fikcję literacką na rzecz faktu, malarstwo na rzecz fotografii,

a literaturę piękną na rzecz reportażu. W centrum ich uwagi znalazły się figury: reportażysty, agitatora i prelegenta. Jasno określono, czym miał być reportaż. „My niczego nie oczekujemy od Tołstoja, bo mamy swój własny epos. Naszym eposem jest gazeta”– pisał teoretyk grupy i poeta Siergiej Trietjakow. Fikcja była więc najwyraźniej przeżytkiem burżuazyjnym. Jak poradził sobie z faktami nowej rzeczywistości socjalistycznej sam Koźniewski – zorientują się Państwo po lekturze jego tekstu. Zamieścił go też jako jedyny swój materiał w Moście, co daje nam piękny most między pierwszą polską antologią reportażu a ostatnią (jak na razie). Kazimierz Koźniewski najbardziej znany był ze swojej powieści Piątka z ulicy Barskiej (1952), która miała aż jedenaście wydań. Opowieść zaczyna się od dziennikarza, który szukając ciekawych tematów, trafia na akta pewnej sprawy: trwa odbudowa Warszawy, pięciu chłopców zdeprawowanych przez wojnę nie umie dostosować się do nowej sytuacji, wchodzą na drogę przestępczą. Sąd za karę kieruje ich do pracy przy budowie trasy W–Z. Nie doceniają jednak szansy, którą dostali. Kontakt z chłopcami nawiązuje antykomunistyczne podziemie, chce ich wykorzystać do wysadzenia trasy… Dwa lata po wydaniu książki Aleksander Ford nakręcił na jej podstawie kasowy film, który dostał nagrodę w Cannes i który wyświetlano – jak chlubił się Koźniewski – w pięćdziesięciu ośmiu państwach. Piątka przez wiele lat była socrealistyczną lekturą szkolną. Omawialiśmy ją w podstawówce jeszcze pod koniec lat siedemdziesiątych. Dzisiaj już przebrzmiała – pisał sam autor w 1994 roku. – Wyrażała tezę, że praca wychowuje człowieka. To nie jest prawda! Praca sama człowieka pełnego wychować nie zdoła. Pełnego człowieka wychowuje dopiero zespolony kompleks czynników: i praca, i lenistwo, i odpoczynek, i przede wszystkim zabawa. […] Dlatego Piątka z ulicy Barskiej jest powieścią niepełną. Koźniewski – publicysta, eseista, felietonista, powieściopisarz i reporter, który znał wszystkich w PR Lu i wszyscy znali jego, ponieważ drukował w „Polityce” od jej pierwszego numeru aż do swojej śmierci – jako autor łudził się, że do naszych czasów z pięćdziesięciu pięciu jego książek przetrwa co najmniej jedna. Czy jakiejś się to udało? Sami Państwo znają odpowiedź. Zaczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim przed samą wojną, a skończył je już później. Od 1931 roku należał do harcerstwa, o którego historii napisał trzy książki. W czasie okupacji jako żołnierz AK pracował w kierownictwie Szarych Szeregów. Był też żołnierzem Armii Polskiej we Francji i Anglii. Został kurierem cywilnym z Londynu do okupowanej Warszawy (uważał to posłannictwo za nieudane). W sierpniu 1941 roku podczas wykonywania misji aresztowano go w Budapeszcie i więziono do 1943 roku. W PR L-u był wierny partii od jej powstania do ostatniego dnia. W stanie wojennym został redaktorem naczelnym reżimowego tygodnika „Tu i Teraz”, którego zespół popierał stan wojenny. Koźniewski był niewolniczo lojalny wobec ludowego państwa. Tak bardzo, że – jak mawiał – nie jeździ nawet tramwajem bez biletu. W wydanych w 1999 roku szkicach o prasie międzywojennej Historia co tydzień nazwał okres stalinowski „drugą rundą polskiego pozytywizmu”. Ponieważ pozytywy przeważyły nad zbrodniami. Z tej lojalności – jak sam napisał – złożył w 1964 roku zeznania przeciw reporterowi, którego bardzo cenił. Chodziło o Melchiora Wańkowicza, oskarżonego o współpracę z Radiem Wolna Europa. PR L była moim państwem – pisał już po upadku komunizmu. – Nie mogłem usprawiedliwiać nikogo, kto wybrawszy Polskę Ludową, a Wańkowicz ją w 1958 roku wybrał, podstawiał jej nogę, i to w sposób zamaskowany, za pośrednictwem przeciwników Polski Ludowej. Współpraca z Wolną Europą była wówczas moim zdaniem niedopuszczalna. I dziś też tak uważam. Zaraz po śmierci Koźniewskiego prawicowe media poinformowały o jego kilkudziesięcioletniej współpracy ze Służbą Bezpieczeństwa, co – szczerze mówiąc – wcale mnie nie zdziwiło. Zawsze mówił, że służy swojemu państwu. Jednakże jedno cenne dzieło po Koźniewskim pozostało. Jest to 7599 dni drugiej Rzeczypospolitej. Antologia reportażu międzywojennego. Był jego prawdziwym znawcą.

Extry i primy: bitwa o jakość w przemyśle bawełnianym

Droga Apolonii Bańkowskiej

Historia opowiedziana poniżej – historia tkaczki Apolonii Bańkowskiej – zdarzyła się w Łodzi. Takich spraw było we wszystkich miastach Polski bardzo wiele; działy się one w przemyśle włókienniczym i w każdym innym. Historia opowiedziana zostanie nieco inaczej, niż powtarza ją sama Apolonia Bańkowska, którą przepraszam tutaj za niedyskrecję. Nazwiska – prócz Bańkowskiej – są zmienione, rozwój wypadków zasadniczo był właśnie taki, ale jednak szczegóły w „sprawie Bańkowskiej” wyglądały inaczej. Wszystko to dlatego, by opowiedzianym zdarzeniom nadać ich prawdziwszy, bardziej ogólno​krajowy, bardziej szeroki sens. A więc do rzeczy: Było to w Łodzi w letnie dni roku 1949… …w ogromnej sali krosna szczękały bezustannie. Huk był tak duży, że mówiąc, należało nawzajem krzyczeć sobie do uszu. Przewodniczący – szczupły mężczyzna o przeciętnej powierzchowności – przebiegał szybko rzędy krosien. Przed oczyma migały mu pochylone nad warsztatami twarze – znał je dobrze, o każdej potrafił coś interesującego powiedzieć, lecz tym razem nie zatrzymywał się przy żadnej. Wzrokiem wodził po sali, niecierpliwie kogoś szukając. Zdawało mu się, że wie doskonale, w jakiej części sali pracuje poszukiwany, tymczasem nie dostrzegał go przy krośnie. Jeszcze raz rozejrzał się po lesie warsztatów – stało tu ich dobrych kilka setek – badając, czy aby nie pomylił drogi. Chyba jednak nie. Zapytał którejś tkaczki. Wskazała mu ręką drugi koniec sali. Gdy puścił się szybko uliczką między krosnami, naprzeciw dojrzał idącego sekretarza, który wracał do swego krosna, oddawszy do przeglądu skończoną sztukę satyny. – Bańkowska się zbuntowała! – krzyknął mu do ucha przewodniczący. – Co? – Krótkie słowa lepiej słychać było w tym hałasie. – Ugryzło starą. Rzuca radę, wraca na warsztat. – Forsa? – Cholera wie. Pewno forsa. Sprawa nie była jednak taka prosta. Nie chodziło tu o pieniądze. I o tym przewodniczący wiedział bardzo dobrze. Wolał jednak koledze podsunąć argument pieniężny – zły był na Bańkowską i chcąc wygrać sprawę przeciw niej, z góry nastrajał innych niechętnie. Bardzo zależało mu, by sekretarza zdobyć dla siebie zawczasu, jeszcze przed zebraniem, na którym decyzja Bańkowskiej miała być rozpatrywana. Przed godziną – jeszcze cały wzburzony był tamtą sceną – Bańkowska w zakończeniu ostrej rozmowy, podczas której głuchy był na wszelkie jej argumenty, krzyknęła mu w okrutnej pasji: „A ja was w ogóle nie chcę znać” i drzwi za sobą zamknęła z impetem.

Zły był przewodniczący. Zła była i Bańkowska. Prosto z pokoju rady zakładowej poszła na popołudniową zmianę i niemal z furią trzaskała krosnami. Bystre oczy tkaczki, mającej za sobą dwadzieścia pięć lat pracy, z tego dwadzieścia trzy w jednej i tej samej „bawełnianej szóstce”, nawet w gniewie dostrzegały na narastającej tafli płótna zgrubienia gniazd, pasemek zrywów wątkowych czy ślad przerwanej osnowy. Normalnie zatrzymałaby krosno – związała osnowę, wypruła gniazdo, naprawiła błąd wątka. Dawne nawyki zawodowe kazały starannie tkać płótno, ambicja starej robotnicy bolała nad tym, że „szóstka” odsyła do Centrali materiały kiepskiej jakości. Za kilkadziesiąt minut, gdy minie wzburzenie rozmową, znowu praca wróci do swej normy, ruchy rąk z powrotem zharmonizują się z wyczuleniem wzroku i każdy zauważony błąd będzie natychmiast naprawiony. I będzie tak pracować dotąd, aż znów ktoś nie przybiegnie na salę i nie wywoła jej, gdyż trzeba w dyrekcji interweniować w sprawie Wróblewskiej, której kwestionują premię, w sprawie Szalayowej, której potrzebne jest pilne skierowanie na zdrowotne wczasy, jeszcze w jakiejś innej ważnej sprawie towarzyszy pracy, którzy nie otrzymali tego, co im się należało. Lub może przyjdą, żeby wywołać ją na jakieś zebranie, posiedzenie, komisję – a krosno wtedy stoi, metry nie rosną w sztukach materiałów i gdy przychodzi półmiesięczne obrachowanie, i Jóźwiak, i Siudyła, i Madej, i Kaczorowska, nawet ta młódka Zielińska mają o wiele więcej wyprodukowanego materiału, dostają większe premie, a gdy kończą się kolejne etapy współ​zawodnictwa, jedne nazwiska znajdują się na liście przodowników, inne figurują w gazetach, są honorowane i zasłużone, tylko nie nazwisko starej Bańkowskiej. Tkaczki, która nie tylko sześćdziesięciu ośmiu uczniów wychowała tak, że wielu z nich jest już instruktorami czy majstrami, ale której trosce i zapobiegliwości okazywanej w radzie zakładowej niejeden robotnik zawdzięcza stworzenie takich warunków, które dopomogły mu do zdobycia laurów przodownika. Brała przecież czynny udział w pracach komitetu współzawodnictwa „szóstki bawełnianej”, a nie tak dawno na odprawie w Związku Włókniarzy towarzysz sekretarz Aniołkiewicz przez godzinę tłumaczył przekonywająco, że od stworzenia przez komitet współzawodnictwa odpowiednich warunków pracy zależą rezultaty zespołowe i indywidualne. Apolonia Bańkowska sama wiedziała o tym bardzo dobrze. Gdy przed kwartałem niesolidność jednego z członków komitetu doprowadziła do zapodziania deklaracji zgłoszeniowych współzawodnictwa pracy ze zobowiązaniami osiągnięcia norm – bałagan zrobił się nieludzki, wybuchło kilka awantur, odbiło się to nawet na wynikach pracy. To samo było później, gdy Okręgowa Rada Związków Zawodowych niezgrabnie załatwiła przydziały miejsc w domach wypoczynkowych, a rada zakładowa nie dopilnowała tego – no i zaraz zdenerwowanie na tkalni, rozmowy, rozżalenia; procenty wykonania planu skaczą w dół. Chwilami sądziła, że może bez jej energii gorzej iść będzie praca w całym zakładzie, ale nie! Nie ma przecież ludzi niezastąpionych. Odejdzie ona, znajdzie się ktoś inny. Banasiak nie jest wcale gorszy – energiczny, zapalony, ideowy. Świetnie będzie pracował zamiast Bańkowskiej. A ja – myślała sobie – wrócę na warsztat, pokażę, co umiem, i nareszcie zaczną uznawać towarzyszkę Bańkowską nie tylko wtedy, gdy trzeba lecieć i załatwiać,

czego inni nie zrobili, ale i wtedy, gdy stoi przy warsztacie. – Mówię wam, że dość mam tego urzędnikowania – wezwana na aktyw podstawowej organizacji partyjnej Bańkowska gorączkowała się niezgorzej. – Towarzysz przewodniczący myśli, że mnie jak kurę za nogę uwiąże sobie do biurka. Chcę pracować jak inne, a nie ciągle latać po dyrektorach. Zakład ucierpi? Ej tam! Nie ma niezastąpionych. A zresztą – zaperzyła się srodze – niech ucierpi. I tak produkujemy najgorsze materiały w całej Łodzi… – Przesadzacie, kobieto! – ktoś mruknął z boku. – …przesadzam, nie przesadzam, wszystko jedno. Zakład źle pracuje ze mną, będzie może lepiej pracował, gdy ja stąd odejdę, z tych waszych… – …a waszych nie?! – …moja jest fabryka, tkalnia, krosno, Polska cała, a wasze jest to biuro, gdzie urzędujecie i gdzie utopiłam się z głową. Krosna moje mają stale postoje, a ja nic, tylko latam. Jeszcze raz proszę: puśćcie mnie z tej rady. Teraz zaczął mówić Kowalczyk, aktywista i członek rady. Powoli i wyraźnie cedził słowa: – Towarzyszka Bańkowska mówi tak niemądrze, że aż trudno słuchać. Nie wiem, czy zna się na sporcie, ale gdyby się znała, to wiedziałaby, że drużyna sportowa składa się nie tylko z graczy widocznych na boisku, ale z trenerów, o których nazwiskach szeroka publiczność mało co wie, lecz bez ich pracy w ogóle nie byłoby możliwe zwycięstwo drużyny. Oni organizują warunki, w których drużyna zwycięża. I my w radzie zakładowej też jesteśmy jak ci sportowi trenerzy. Bez nas, bez wysiłków komitetu współzawodnictwa wszystko by na zakładzie grało znacznie gorzej. U kapitalistów, bo chyba towarzyszka Bańkowska pamięta, jak bywało dawniej, organizowali nam pracę dyrektorzy, a jak – nie daj Boże… Teraz sami ją sobie musimy organizować i na naszym wspólnym łóżku będziemy tak spać, jak sobie pościelemy. A przecież muszą być ludzie właśnie od tego słania. I jeżeli ktoś uchyla się od roboty społecznej, jeżeli nie ma na nią czasu, to ja powiem, że nie jest dobrym socjalistą… – Bo wam, chłopom, dobrze gadać. Kobieta da wam jeść, a Bańkowskiej w obiedzie nikt nie wyręczy. Do gadania każdy jeden taki mądry! – wpada w słowa jakaś towarzyszka. – Właśnie – dopowiada Bańkowska. – A co do tej socjalistki, co towarzysz Kowalczyk uważa, że nią nie jestem, to jednak dano mi przed trzema laty za pracę moją Krzyż Zasługi… – Krzyż Zasługi to oznaka zaufania, jakie Polska Ludowa ma do was, towarzyszko Bańkowska. Bądźmy szczerzy – łatwiej jest tkać materiały… – …tkać z błędami. – …proszę mi nie przerywać, ja wam nie przerywałem. Powtarzam – łatwiej jest tkać materiały, niż pracować w radzie zakładowej. Przy krosnach myśli się tylko o czterech warsztatach i o sobie samej, a w radzie musicie troszczyć się i o swój warsztat, i o siebie, i o swój dom, a na dodatek o kilkuset innych ludzi, kolegów, towarzyszy, o ich domy, ich

zdrowie, ich warsztaty. Kto zasługuje na większe zaufanie? Więc głosuję jednak za tym, by towarzyszkę Bańkowską zostawić w radzie zakładowej, oddalić jej prośbę. A to dlatego, żeby pokazać, że praca ideowa, organizacyjna, społeczna w naszym ustroju nie jest mniej ważna od pracy zawodowej. – Odwołuję się do egzekutywy dzielnicowej! Sprawa Apolonii Bańkowskiej wykroczyła poza ramy jednego zakładu. Jak z tego wybrnąć? Po kolei każda z siedzących wokół podłużnego stołu osób zadawała sobie i innym to pytanie. Czy można zostawić w radzie zakładowej kobietę, która nie chce pracować tam, tylko przy warsztatach? Czy można jednak pozwolić, by praca przy krosnach była ważniejsza niż praca dla całego zakładu? Partia uważa, że rady zakładowe są instytucją specjalnie ważną, do której powinni być wybierani rzetelni i zdolni robotnicy. Bańkowska jest niewątpliwie taką właśnie pracownicą. Ale partia również kładzie nacisk i na to, by właśnie aktywiści swą wzorową pracą produkcyjną dawali przykład reszcie robotników, a Bańkowska tkająca na krosnach byłaby najoczywistszym dowodem wagi okazywanej przez organizację partyjną całemu procesowi produkcyjnemu, co ważne jest zwłaszcza w okresie, gdy fabryka zdobyć się musi na niemały wysiłek, by sprostać terminowi planu rocznego i trzyletniego. Konflikt dwóch obowiązków? – Nieprawda – niemal krzyczał w srogim podnieceniu tłusty, o okrąg​łej twarzy robotnik z zakładów metalowych. – To nie jest konflikt dwóch obowiązków. Obowiązek jest tylko jeden: praca dla innych. Ten powrót do warsz​tatu to wyłącznie ambicja towarzyszki Bańkowskiej, która chce stać się przodownicą. – Nie wolno nam tak mówić – zareplikował ktoś inny. – Ilu wśród nas na tej sali jest przodowników pracy, to znaczy ludzi tkwiących właśnie przy warsztatach, którzy przecież nie są gorsi od innych? Bez przodowników pracy, to znaczy bez uczestników pracy produkcyjnej, bez współzawodnictwa, nie byłoby tego wszystkiego, co jest. Nie wiem, czy Bańkowska będzie owocniej pracowała w radzie, czy przy swoim warsztacie, ale wiem na pewno, że nie wolno każdego przodownika pracy podejrzewać jedynie o ambicje osobiste, gdyż doszlibyśmy do absurdu. Współzawodnictwo nie jest przejawem ambicji, ale zrozumieniem istotnego sensu pracy w nowym ustroju. Bańkowska siedziała jak na cenzurowanym. Na przemian było jej to gorąco, to zimno. Do tej pory, przez wszystkie powojenne lata nie miała żadnych wątpliwości, co i jak ma robić. Najpierw pracowała w tkalni, potem wybrano ją jako aktywistkę partyjną do rady zakładowej i ona, nazywana zawsze przez swoich uczniów „mateczką”, starała się być taką nie tylko dla swych sześćdziesięciu wychowanków, lecz dla całego zakładu. Pewnego dnia jednak uczuła lekką zazdrość, że to nie ona jest przodownicą pracy, tylko inne, choć przecież wiedziała, że tkać potrafi nie gorzej, a nawet lepiej niż tamte. Chciała innym pokazać, jak się dobrze pracuje. Mniemała, że po kilkudziesięciu latach wytężonej

robotniczej egzystencji i ona ma też prawo, najświętsze prawo do publicznego ujawnienia swych wartości. Tymczasem jej mrówcza praca w radzie zakładowej była szerszemu ogółowi poza fabryką zupełnie nieznana. Słyszy tu koło siebie zarzuty, że pragnęła ujrzeć swe nazwisko w gazecie, że pragnęła przyczepić na ścianie swą foto​grafię wyciętą z pisma. Może tego rzeczywiście chciała, może naprawdę zazdrościła Pstrowskiemu i Krajewskiemu, i Zielińskiemu, i włókniarzom: Gościmińskiej, Boreckiej, Ramusowej, Lipińskiej i innym. Lecz czy to co złego? Dopiero teraz, gdy na tym zebraniu rozkrawają ją na części, badają publicznie jej intencje, przymierzają je do słuszności politycznych, partyjnych, społecznych, państwowych – dopiero teraz zaczyna uświadamiać sobie, że jej zachcenia nie są wcale proste. Przestała być chyba tylko Apolonią Bańkowską – jest ważnym kółkiem w maszynie, skoro o nią właśnie idzie taki rozhowor. Może naprawdę bez niej się nie obejdą? Lecz nie – nie o nią przecież im chodzi. Każdy z nich, zaczynając swe przemówienie, zastrzega się, że bez Bańkowskiej rada zakładowa też będzie pracować i zakład się nie zawali. Więc cóż? Powoli podnosi się ze swego miejsca. Niewielka i szczupła, ginie między gromadką robotników. Głos jej się załamuje, zacina, urywa. Nie jest łatwo czynić publiczną spowiedź. Mówi o sobie samej, że może rzeczywiście uniosła ją ambicja figurowania w szeregu przodowników, ale chyba taka ambicja nie jest niczym złym. Jest to tylko chęć solidnej i dobrej pracy. Ale ponieważ postępowanie jej może wydać się niewłaściwe, może być rozumiane wyłącznie jako ochota ujrzenia nazwiska swego w gazecie – ona gotowa jest wycofać się i zostać w radzie zakładowej. Wobec tego wszystkiego, co zostało o niej i do niej powiedziane, poddaje się tym razem decyzji egzekutywy dzielnicowej. Niech już będzie, jak chcą, lecz niech w swej decyzji wezmą pod uwagę, że jakością swej pracy może dać przykład innym i tak jak cały zakład podciągnęła w pracy zapobiegliwym wypełnianiem obowiązków członka rady – tak może potrafi nauczyć młodszych tkania lepszego niż ich dotychczasowe… – …zawsze co stara tkaczka, to stara tkaczka – zakończyła i usiadła. – Tak jest, co stara tkaczka, to stara tkaczka – podchwycił jej słowa sekretarz dzielnicy – i dlatego właśnie uważam, iż towarzyszki Bańkowskiej nie zwolnimy z rady zakładowej, ale przesuniemy ją na nowy odcinek pracy, z którego chyba będzie zadowolona i ona, i my. Będzie mogła z powrotem poświęcić się tylko i wyłącznie swoim krosnom. Rozpoczynamy w przemyśle włókienniczym, początkowo tylko w bawełnianym, nową bitwę: tym razem o j a koś ć. Doświadczeni tkacze, ci, których serce boli, gdy puszczą błąd w materiale – ci tkacze stanowić teraz będą naszą awangardę w tej nowej walce produkcyjnej. Towarzyszka Bańkowska będzie jedną z nich i jeżeli potrafi dobrze wywiązać się z obowiązków, to praca jej będzie miała dla zakładu, dla partii, dla państwa znaczenie równie doniosłe jak ta, jaką wykonywała w radzie. Na sali padł cichy okrzyk radości. Apolonia Bańkowska wróciła na stałe do swych czterech krosien.

W krótkim czasie po decyzji egzekutywy dzielnicowej ogłoszone zostały w zakładach nowe regulaminy premiowania jakości pracy, a Związek Zawodowy Włókniarzy zorganizował jednomiesięczny konkurs na „brygadę najlepszej jakości”. Apolonia Bańkowska zgłosiła swój czteroosobowy zespół. 1 września rozpoczęto punktowaną pracę. Teraz już wszystko było o wiele prostsze i łatwiejsze niż przeprawa w radzie zakładowej, niż przeżycia na egzekutywie dzielnicowej. Tym więcej że tkaczka Bańkowska miała pełne przeświadczenie o społecznej, ba!, nawet politycznej ważności swej pracy. Trzeba było tylko uważnie wodzić wzrokiem po migotliwych strugach osnowy; trzeba było tylko pilnie doglądać, czy w śmigłym czółenku nie pękła przypadkiem nić, znacząc się pustym śladem, czy maszyna nie kapie smarem na biel satyny, czy z nicią osnowy nie nadbiegnie jakiś gruzełek, by uwić gniazdo. To była praca spokojna i taka właśnie, do jakiej Bańkowska była wdrożona. Ruchy oczu i dłoni musiały być zupełnie zgrane. Jakiekolwiek nerwy – zupełnie wykluczone. Osiem godzin systematycznego, uregulowanego, jakże twórczego wysiłku. Tak trwało cztery razy po sześć dni. Potem ogłoszono rezultaty. Spośród wszystkich zespołów biorących udział w pierwszym, próbnym konkursie między brygadami najwyższej jakości – zespół Apolonii Bańkowskiej z „bawełnianej szóstki” uzyskał pierwsze miejsce, osiągając 107% bazy, w tym 58,3% „extry” i 41,7% „primy”. Łódź tak czciła swą pierwszą przodownicę jakościową, że bohaterka dnia z niezwykłego wrażenia nie wiedziała nawet, w której z sal miejskich odbywało się wręczenie nagrody. Mówiono o niej w radiu, pisały o niej gazety, dziennikarze przybiegli po wywiady, lecz wszystko to nikło wobec faktu, że mimo wszystkich przeszkód Apolonia Bańkowska doszła do celu swej drogi, pokazała innym, jak należy dobrze pracować, jak ona potrafi pracować – została przodownicą. Czas teraz opowiedzieć, jak się to stało, że sekretarz dzielnicy tak gorąco poparł prośbę Bańkowskiej o powrót do pracy wyłącznie na krosnach.

Z dołu i z góry Skarga

Stara robotnica wyraziła się na wiosennym zebraniu w Bielawie zupełnie wyraźnie: – Towarzyszu przewodniczący, tak dalej być nie powinno. Nie tylko o to chodzi, że my, starzy tkacze pracujący w tym zawodzie od kilkudziesięciu lat, jesteśmy pokrzywdzeni, ale kupując zły materiał, również stratni jesteśmy jako obywatele państwa. Samo państwo na tym traci. Młodzi teraz gonią i gonią, byle metry im stukały na krośnie, nie baczą na zrywy czy gniazda. Któż z nich wie, co to grzebień? Po wojnie nie oglądał nawet tego narzędzia, a co dopiero, by go używał. Mnie, proszę wierzyć, serce wprost boli, gdy dojrzę pasek, sumienie nie pozwala mi tego puścić – zatrzymuję krosna, biorę się do prucia. Krosno moje stoi. Innym tymczasem, którzy zryw puszczają, stuka bez przerwy. Jestem wtedy pokrzywdzona przez moją własną uczciwość. Puściłabym błąd i byłoby dobrze – i tak każdy dotychczas kupował. Po wojnie trzeba było się ubrać i obsprawić od nowa. Ale teraz już się to skończyło. Przed wojną w Łodzi u Eitingona[190] musiałam dobrze pracować. Gdy zrobiłam błędy, to kazano mnie samej kupić tę sztukę materiału. Sama zrobiłaś błąd – sama musiałaś starać się o sprzedaż. I to jeszcze byłaś zadowolona, że się tylko na tym skończyło; pracowaliśmy na jedną zmianę i to przez trzy dni w tygodniu. Bezrobotni tkacze codziennie wystawali przed bramą, czekając na opróżnione miejsce po tym, kto robił te błędy na szkodę kapitalisty. Dziś za błędy nikogo nie wyrzucą z fabryki. Pracuje się na dwie zmiany, krosna niektóre stoją, gdyż nie ma dość ludzi. Nie można z braku tkaczy uruchomić trzeciej zmiany. Przyjmuje się na tkalnię każdego, kto chce pracować. I to jest bardzo dobrze. Ten kawałek chleba nareszcie jest pewny, ale dlaczego premiuje się złą pracę, dlaczego my, dobrzy pracownicy, tracący czas na łapanie błędów, w ogólnym obliczeniu jesteśmy upośledzeni? Dlaczego, towarzyszu przewodniczący? Na pytanie trzeba było odpowiedzieć, gdyż skarga starej tkaczki była zupełnie słuszna. Wykwalifikowani robotnicy, dbający o jakość produkcji, nie zawsze w wykonywaniu i przekraczaniu bazy byli w stanie nadążyć za kolegami, którzy bardziej lekkomyślnie pojmując swą pracę i dbając o ilość materiału, często mniejszą uwagę poświęcali jakości.

Bilans

Zresztą – miało to swoje zupełnie oczywiste uzasadnienie. Po wojnie materiałów i w kraju, i za granicą było mało. Polski przemysł włókienniczy musiał nie tylko sprostać ilościowemu zamówieniu rynku wewnętrznego, a zapotrzebowanie to było bardzo wysokie, ale i podołać rynkowi zagranicznemu, który do tego, dzięki ożywieniu się stosunków handlowych ze Związkiem Radzieckim, zwiększył swe przedwojenne obroty. Eksport towarów gotowych zapewniał nam import potrzebnego surowca. Wszędzie brak było materiałów. Zaopatrzenie rynku w materiały było niezwykle pilne. Człowiek donaszający swe ostatnie, wojenne ubranie nie będzie bardzo wybredny w kupnie materiału na niezbędny garnitur. Jeden czy dwa błędy w sztuce materiału, jeśli o samą sztukę jest już trudno, nie grają żadnej roli. Znajdzie nabywcę i tak. Okres powojenny odznaczał się tym, że – wobec skąpej ilości materiałów – wytworów przemysłu włókienniczego musiało się produkować dużo, co powodowało wyrozumiałość dla braków, okazywaną tak przez indywidualnego klienta, jak i przez całe państwo. Powstała gwałtowna potrzeba zwiększenia produkcji, tym bardziej że dzięki Ziemiom Odzyskanym rozrósł się nasz przemysł włókienniczy. Tymczasem wojna przetrzebiła kadry wykwalifikowanych tkaczy. Przy krosnach stanęło więc ponad pięćdziesiąt procent ludzi młodych, którzy po raz pierwszy pochylali się nad powstającą ze skrzyżowania osnowy z wątkiem tkaniną. Ci młodzi tkacze pracowali słabo. Dyscyplina fabryczna rozluźniona wojną nie ujęła ich od razu w tryby należycie prowadzonej produkcji. Wielu nie miało za sobą żadnej, choćby rodzinnej czy środowiskowej tradycji zawodowej. Zespołowe współzawodnictwo pracy zainicjowane w 1948 roku w przemyśle włókienniczym pomogło młodym robotnikom nie tylko podnieść swą wydajność produkcyjną, nie tylko ujawniło zapasy utajonej energii ludzkiej, ale ponadto zaszczepiło w nich zaczątek socjalistycznego stosunku do wykonywanej pracy. Po trochu zaczęli ci młodzi pojmować, iż praca ta jest nie tylko środkiem zdobywania pieniędzy, ale pewną misją społeczną, w której aktywny udział nadaje człowiekowi specjalną wartość obywatelską, społeczną. Od 1948 roku prędzej zaczęły stukać krosna włókiennicze. Zapełniły się półki sklepów i domów towarowych. Pęczniały transporty wysyłane za granicę. W rodzinnych szafach przybywało sukien i ubrań. To jednak nie było wszystko. Coraz więcej materiałów pojawiało się w Powszechnych Domach Towarowych, i mimo że jakość poprawiała się, były jeszcze skargi. Kierownicy tych domów skarżyli się, że materiały nie są żądanej jakości, że znać na nich skazy i braki. Od wojny minęło już lat pięć, pierwsze potrzeby zostały zaspokojone i ludzie nie tylko potrzebowali ubrań, ale chcieli je mieć w dobrym gatunku. Zły towar pozostanie złym towarem w każdej sytuacji ustrojowej. Gdy jednak w ustroju własności prywatnej narażał on na stratę fabrykanta, który umiał ją sobie odbić na pracownikach, to w ustroju własności społecznej strata obciążała państwo ludowe, strata

obciążała więc każdego. A gorzej utkane materiały już w 1949 roku nie znajdowały nabywców – wracały do centrali handlowych, stawały się ciężarem dla państwa. Uświadomieni przez współ​zawodnictwo robotnicy rozumieli, jaki powinien być socjalistyczny stosunek do pracy. Otóż to, co się działo na terenie fabryk włókienniczych, nie było zgodne z tą zasadą. To nie było socjalistycznie, gdy się pracowało bez zwracania uwagi na błędy w swej robocie. Nie było socjalistycznie, gdy się upajało rosnącymi procentami wykonania bazy – bez najmniejszego zainteresowania dalszym losem utkanej sztuki, która lądowała w magazynie braków. To naprawdę nie było socjalistycznie ani rzetelnie, ani uczciwie.

Inicjatywa

W czerwcu 1949 roku odbył się w Warszawie I I Kongres Związków Zawodowych. W maju Maria Terpilakowa, młoda, bezpartyjna robotnica Państwowych Zakładów Przemysłu Włókienniczego numer 1 w Łodzi, rzuciła wezwanie, by jako zobowiązanie kongresowe stworzyć „brygady najwyższej jakości”. Trzy miesiące wcześniej podobne brygady powstały w Związku Radzieckim, którego przemysł i klasa robotnicza stała przed tymi samymi zagadnieniami gospodarczo-produkcyjnymi, co i nasze. Socjalistyczna treść współzawodnic​twa pracy zrobiła swoje. Młodzi, właśnie jak Terpilakowa, którzy przybyli do zawodu po wojnie dopiero, zrozumieli, że należy nie tylko powiększać ilość wyprodukowanych tkanin, ale że tkanina wyprodukowana źle jest dla państwa ludowego poważną stratą. Koszt zmarnowanego wątka i osnowy jest zbyt wysoki, by w oszczędnej uspołecznionej gospodarce można było sobie pozwolić na ich marnotrawienie, a marnotrawieniem jest fabrykowanie braków. Na biurku planisty Centralnego Zarządu Przemysłu Bawełnianego zbiegły się pewnego dnia trzy dokumenty: pierwszym było wezwanie młodzieżówki Terpilakowej do współzawodnictwa jakościowego, drugim – raport o skardze starej tkaczki, trzecim – własne obliczenie wykazujące, jak bardzo wysokie straty ponosi Polska Ludowa przez pracę niedokładną, przez odrzucone braki towarowe. W tym samym czasie przewodniczący Związku Zawodowego Włókniarzy notował sobie żale starych tkaczy na to, że jakość ich świetnej produkcji jest za mało uwzględniana przy zwracaniu przede wszystkim uwagi na ilość metrów – minister przemysłu lekkiego z niemałą troską wysłuchiwał pretensji swych gabinetowych kolegów, tych od handlu wewnętrznego i zagranicznego, skarżących się na jakość towaru. Wtedy właśnie Terpilakowa rzuciła robotnikom włókniarzom apel rzetelniejszej jakościowo pracy. Skarga i bilans spotkały się z inicjatywą. Sekretarz egzekutywy dzielnicowej w Łodzi poparł prośbę Bańkowskiej.

Dnia 1 września Obwieszczenie

Pod koniec sierpnia we wszystkich zakładach bawełnianych zawrzało. Na ścianach tkalni pojawiło się podpisane przez dyrekcje i rady zakładowe obwieszczenie, które zwiastowało rewolucję w pracy tkackiej. Obwieszczenie było bardzo zasadnicze: wprowadzało po raz pierwszy premię pieniężną za jakość dostarczonego materiału oraz karę – również pieniężną – za błędy uczynione przy tkaniu. Ustanowiona została specjalna norma określająca jakość materiału. Jeśli w sztuce długości od osiemdziesięciu do stu dwudziestu metrów – zależnie od szerokości – nie będzie żadnego błędu, tkacz otrzyma nagrodę w wysokości pięćdziesięciu procent zasadniczej opłaty, jaką wypłacają mu za utkany metr. Taka bezbłędna sztuka nazywać się będzie „extra”. Jeżeli w sztuce „extra” jeden błąd zasadniczy wystąpi gdzieś na początku lub na końcu materiału, tak że kilkadziesiąt metrów środkowych utkanych będzie bezbłędnie, tkacz otrzyma za środkową partię nagrodę pięćdziesięcioprocentową, za resztę materiału premię dwudziestopięcioprocentową. Jeżeli w dostarczonej sztuce materiału znajdują się dwa lub nawet trzy, cztery błędy, sztukę zalicza się do „primy” i nagroda za nią wynosi dwadzieścia pięć procent zasadniczego wynagrodzenia. Za sztukę z ośmiu, dziesięciu błędami tkacz otrzyma jedynie normalną stawkę, bez premii – jest to wtedy materiał określony jako „secunda”. Jeżeli błędy będą bardzo poważne – na przykład plamy – lub też liczba ich przekroczy dziesięć, materiał uważany jest za brak i albo wraca z powrotem na przeróbkę, albo sprzedawany jest znacznie taniej dla jakichś specjalnych celów, na szmaty. System nagród łączy się z siatką potrąceń pieniężnych. Za każdy błąd – potrącenie! Potrącać się będzie niezależnie od nagrodzenia. Za jeden błąd w sztuce materiału można dostać dwadzieścia pięć procent dodatkowej premii i równocześnie odpowiednie potrącenie.

Aby nie był emaliowany rondel

W tym samym czasie na zebraniach rad zakładowych, aktywów partyjnych, na naradach wytwórczych zgłoszone zostały przez przedstawicieli związku włókniarzy pierwsze propozycje: – Słuchajcie, towarzysze! Mamy już za sobą inicjatywę Terpilakowej. Pracują już na kilku zakładach brygady najwyższej jakości. Prawda – nie szło to nam dotąd specjalnie sprawnie, ale teraz razem z centralnymi zarządami branżowymi przemysłu włókienniczego związek nasz ustalił nowy system premiowania, przy którym brygady najwyższej jakości mają zapewnione specjalne korzyści materialne, gdyż praca zespołowa może okazać się o wiele lepsza niż praca pojedynczego robotnika. Chyba nadszedł czas, aby współzawodnictwo silniej niż dotychczas uwzględniało jakość. Na naradzie wytwórczej w łódzkiej „dwójce” wstał jeden z tkaczy i powiedział prosto: – Nareszcie! Dwadzieścia siedem lat robię w tkalniach. Znacie mnie i wiecie, że umiem dobrze tkać. Brak zdarza mi się raz na dwa, trzy lata, ostatni miałem w 1947, gdy przysłano do nas straszliwie złe osnowy. I na tę moją pracę właściwie nie zwracano uwagi. Przyszedł jednak moment. I w sam czas. Wczoraj moja żona zdenerwowała się okrutnie, gdyż świeżo kupiony garnek emaliowany miał skazy i odpryski. Wszystkie nasze żony skarżą się na to i nieraz słyszę, jak krzyczą one i różni inni: „O, to partacka robota, ścigają się po fabrykach, zamiast porządnie pracować”. Moja żona wymyśla na robotników w fabryce rondli, a ilu ludzi nam wymyśla, gdy materiał utkany tutaj, choćby na naszej „dwójce”, nie jest tak piękny, jak być powinien. Ilość bez jakości to nie była solidna robota. I powiem wam więcej, towarzysze, wielu starych tkaczy, znacie ich, nie trzeba wymieniać tutaj nazwisk, tylko dlatego dotychczas pozostawało poza współzawodnictwem, gdyż nie pozwalając sobie przepuścić żadnego błędu, bali się, że nie sprostają tym, którzy pracują bez przerwy, bez prucia, gdy potrzeba, bez żadnej uwagi. Sprawa jakości była zupełnie oczywista. Tak oczywista, że na publicznych, większych zebraniach nie padł ani jeden głos sprzeciwu. Dla każdego było zupełnie jasne, że żadna praca nie może ograniczyć się jedynie do wykonanej ilości, ale musi również uwzględniać jakość. Ktoś tam roześmiał się żartobliwie: „No, panowie, skończyły się powojenne wakacje, teraz trzeba przysiąść fałdów”. A ten i ów rzeczywiście musiał dobrze przysiąść tych fałdów, jeśli nawet w miesiąc później, gdy już premiowano jakość od dni trzydziestu, z terenu meldowano zarządowi włókniarzy zespoły tkackie, które nie wyprodukowały ani jednej sztuki „extry”, ani jednej „primy”. Nie padły żadne głosy publicznego sprzeciwu, ale szemrano trochę po kątach. Ludzie – jak to ludzie – pogadać sobie muszą. Trudno jednak było narzekać – system premii nie obniżał stawek, przeciwnie, podwyższał je, i to – jak się później przekonano – bardzo poważnie. System kar mógł być dotkliwy jedynie dla złych pracowników, choć nawet i ich prawa były zabezpieczone: potrącenia za błędy nie mogą wynosić więcej niż ewentualna

nagroda jakościowa plus jedna czwarta zasadniczego uposażenia. A trudno przecież wymagać, by państwo popierało złą pracę!

Pierwszy

Na dość odległym krańcu ulicy Kilińskiego w Łodzi, w bawełnianej siódemce pracuje mężczyzna w sile wieku, Wojciech Balcerzak; obchodził on niedawno ćwierćwiecze swego tkactwa. Poza tym pochłania go wytężona praca społeczna. Jest członkiem rady zakładowej, aktywistą partyjnym, członkiem komitetu współzawodnictwa, członkiem sekcji ekonomicznej przy dzielnicy partyjnej. Ma żonę, w której głosie, gdy narzeka – jak każda kobieta – na częstą nieobecność męża w domu, na to, że często nie doje i nie dośpi, brzmi jednak silna nuta dumy z tak uspołecznionego i wartościowego mężczyzny. Cztery dni przed 1 września Balcerzak dowiedział się o nowym systemie nagród jakościowych. Na zebraniu aktywu P ZP R -u tego samego dnia zastanawiali się nad zasadami rozszerzenia współzawodnictwa na jakościowe. Wojciech Balcerzak miał swoje ambicje. Był w zakładzie organizatorem pierwszego, drugiego i trzeciego etapu współzawodnictwa – dojrzało w nim postanowienie wzięcia w tej nowej formie pracy udziału jak najczynniejszego. Wróciwszy na tkalnię, od razu podszedł do starej tkaczki Marii Szulc. Ona również już kilkadziesiąt lat pracowała przy krosnach i jak wszyscy starzy tkacze odczuwała przemożną niechęć do młodych lekkomyślnie traktujących swą pracę. Z cicha bolała zapewne, że walory jej wysiłku nie są należycie oceniane. Rozmowa tych dwojga była krótka. Takie sprawy w fabrykach nie potrzebują długiej gadaniny. Właściwie opierają się na obopólnym zaufaniu. Balcerzak zaproponował Szulcowej, żeby z nim razem stworzyła zespół, który by innym rzucił wezwanie do współzawodnictwa o najlepszą jakość produkcji. Nie wystarczy tylko praca, która i tak obecnie premiowana jest przez dyrekcję fabryki, należy jeszcze przy współzawodnictwie obudzić specjalny zapał, należy tą drogą uświadomić robotnikom, szczególnie młodym, znaczenie jakości. Brygada najwyższej jakości oczywiście wyglądać będzie inaczej niż zespół we współzawodnictwie dotychczasowym. Gdy tam dobierano się według zmian i zespoły jednej zmiany współzawodniczyły z zespołami zmiany drugiej – tutaj, wobec zasady obliczania jakości całych sztuk materiału, w skład zespołu muszą wchodzić ludzie pracujący na dwóch zmianach, ale przy tych samych krosnach. Dwie grupy krosien pracujące na dwie zmiany tworzą warsztat zespołu czteroosobowego. Maria Szulc zgodziła się pracować z Balcerzakiem na tych samych krosnach, jedno przed, drugie po południu. Na dalsze krosna dobrał sobie Balcerzak Skalińskiego Zygmunta i z młodych Skirzycką Janinę. Balcerzak miał ambicję, by w jego zespole był również przedstawiciel młodzieży tkackiej, który by w zetknięciu z wyrobionymi tkaczami sam się należycie podciągnął. W dwadzieścia cztery godziny po zebraniu aktywu partyjnego Balcerzak miał swój zespół skompletowany. Jako pierwszy w przemyśle bawełnianym. Jeszcze przed Bańkowską. Zarząd Związku Włókniarzy podchwycił inicjatywę Balcerzaka i ogłosił na przeciąg jednego miesiąca – września – próbny konkurs międzyzespołowego

współzawodnictwa brygad najlepszej jakości. Zostało ufundowane pięć nagród: jedna pierwsza – siedemdziesiąt tysięcy złotych, dwie drugie po pięćdziesiąt tysięcy złotych i dwie trzecie po trzydzieści tysięcy złotych.

Start

W „szóstce” – w Państwowym Zakładzie Przemysłu Bawełnianego numer 6 – również już od dwudziestu kilku lat pracowała tkaczka Adamiak Honorata, która lękając się podpisania zobowiązania do przekroczenia obowiązującej normy, dotychczas nie brała udziału we współzawodnictwie. Teraz przyszedł do niej kierownik tkalni i zaczął namawiać, by jednak jako dobra pracownica stworzyła sobie zespół i stanęła do walki o tytuł najlepszej brygady jakościowej. Początkowo wahała się nieco, lecz gdy kierownik sam sprowadził jej trzy inne towarzyszki, zgodziła się i stanęła do wrześniowej kampanii. Potem – po miesiącu – okazało się, iż przez cały wrzesień zespół jej zrobił jedynie siedem błędów; ponieważ pracowały na czwórkach – jedna tkaczka obsługiwała cztery wąskie krosna – potrącono im sto siedemdziesiąt pięć złotych, a zysk… o tym za chwilę. Premiowanie jakości było okazją przede wszystkim dla starych, doświadczonych tkaczy. Jednak młodzi – tak rozpędzeni przy poprzedniej formie współzawodnictwa, nie chcieli łatwo zejść z placu. Mogliśmy robić więcej – mówili – będziemy mogli robić lepiej. I oto w „bawełnianej dwójce” – drugiej co do wielkości fabryce tkackiej w Łodzi – młodziutki tkacz, dwudziestoletni chłopak, od końca wojny dopiero pracujący w tym zawodzie, Ireneusz Marczykowski, członek ZMP , zorganizował zespół konkursowy, którego sam był… najmłodszym uczestnikiem i zarazem kierownikiem. Jego koledzy, Maria Panczyk i Sergiusz Siekacz, są od niego starsi o kilka lat, a czwarty członek zespołu Feliks Owczarkiewicz liczy sobie pięćdziesiąt dwa lata. Jak się jednak potem okazało, przodownictwo młodzieżowe nie wyszło zespołowi na złe. W ciągu ostatnich dni sierpnia kilkanaście brygad najlepszej jakości zgłosiło udział w próbnym, jednomiesięcznym konkursie. 1 września o godzinie szóstej minut trzydzieści rano, przy pierwszej zmianie brygady najlepszej jakości rozpoczęły swój oryginalny i niecodzienny wyścig. Nie wystarczało już teraz osiąganie największej liczby metrów – choć ważną była wysokość przekroczenia bazy, a niewykonanie stu procent normy oznaczało dyskwalifikację z konkursu – to jednak bardziej istotnym był procent „extry” i „primy”. Uwaga, spostrzegawczość, pilność, rutyna, wydoskonalenie zawodowe, bystre oko, zgrabne ręce – podciąganie się wzajemne, wreszcie wymiana wskazówek między członkami zespołu – oto co było podstawą przyszłych świetnych rezultatów. Inaczej niż w hucie, w górnictwie, przy obrabiarce metalowej – praca przy krośnie tkackim prezentuje się mało efektownie. Im spokojniejsze, bardziej opanowane ruchy robotnika, im mniej patrzącemu z boku wydaje się, iż tkacz pracuje naprawdę – tym lepszy materiał zostanie utkany. Dlatego też konkurs najlepszej jakości nie jest efektowny w ruchach zawodników. Muszą być przecież skupieni, uważni, spokojni, rozsądnie gospodarujący swą maszyną i swym czasem.

Choć zaledwie nieznaczna część robotników brała udział w konkursie wrześniowym, jednak wszyscy tkacze wciągnięci byli w rozpoczynającą się bitwę o jakość. Jak dalece wciągnięci – najdobitniej uwidaczniały długie, wąskie paski papieru, które każdy otrzymywał przy dwutygodniowej wypłacie. Prawo potrącenia za zrobiony błąd było twarde, prawo nagrody za dobrą jakość – szczodre. Jedni przynosili do domu ledwo że zasadniczą wypłatę, bez żadnych dodatków, a z rzadka wprawdzie, lecz i to się zdarzało, z obciętą czwartą częścią – tyle potrąceń ściągnięto im za błędy. Inni – tych było znacznie więcej – wracali z wypłaty weseli jak nigdy przedtem. Nagrody dorzucone do normalnych wypłat obliczone za „primy” i „extry” niejednemu podwyższyły niemal dwukrotnie zarobek, a prawie wszystkim dostawało się teraz o cztery, pięć, nawet sześć tysięcy złotych więcej. To była poprawa nie tylko jakości materiałów tkanych – to była poprawa stopy życiowej. Cztery tygodnie minęły rychło. Dwa razy podłużne paski papieru wykazały gwałtowne przyrosty zarobków. Statystyki fabryczne wykazały poważną zmianę na lepsze w jakości materiałów. Wszyscy byli zadowoleni. Chyba najbardziej jednak zwycięzcy konkursu. Pierwsze miejsce zajął zespół Apolonii Bańkowskiej. Dwie drugie nagrody zdobyły zespoły Romana Wesołowskiego i Ireneusza Marczykowskiego. Dwie trzecie – zespoły Heleny Michalak i Wojciecha Balcerzaka. Konkurs wrześniowy był startem, początkiem generalnej bitwy o jakość. Most. Wybór reportaży, oprac. i wstępem opatrzył Kazimierz Koźniewski, Warszawa: Książka i Wiedza, 1951, s. 127–152

1957 Kazimierz Dziewanowski (1930–1998)

Nie płacić 25 dolarów za pytanie

Wzbudził moją ciekawość, kiedy Hanna Krall powiedziała: Kazik był piękny, wysoki i mądry, wspaniale pisał, do tego pochodził ze szlacheckiej rodziny, która przyjaźniła się z Chopinami. Wzbudził mój podziw, kiedy przeczytałem jego debiutancką książkę. W połowie lat pięćdziesiątych nazwał Polską Rzeczpospolitą Ludową krajem Kafki. Potrzeba było do tego odwagi, ale także kultury literackiej. Do 1957 roku jedynym polskim książkowym wydaniem Kafki był przekład Procesu z 1935 roku, w okresie socrealizmu ukryty w bibliotecznych magazynach. Marksizm – co świetnie zbadał i opisał w pracy Polski proces Kafki Kajetan Mojsak – odrzucał Kafkę jako pisarza pesymistycznego i antyracjonalnego. Jego utwory – obok twórczości Joyce’a i Prousta – były uważane za przejaw burżuazyjnego rozkładu moralnego. Kafkę atakował nawet pisarz tak utalentowany jak Kazimierz Brandys. Kiedy w 1956 roku pojawił się w tygodniku „Przekrój” pierwszy fragment przekładu Przemiany, redakcja poprosiła czytelników o przysyłanie opinii, czy opowiadanie nadaje się do druku w odcinkach i czy może liczyć na zainteresowanie. Bo to „trudny i symboliczny” pisarz. W 1957 roku wyszło w Polsce wznowienie Procesu, a w 1958 ukazał się Zamek. Dlatego zaskakuje nawiązanie do Kafki w reportażu z roku 1955, a przedrukowanym w książce dwa lata później. Tytułowy tekst z tomu Świadek w kraju Kafki opowiada o nagonce na trzech sędziów z Bielska-Białej, których z niewiadomych przyczyn ktoś postanowił zniszczyć. Tracą pracę. „Gdy faktów nie stało – stworzono ich pozory”, pisze Dziewanowski. Podaje nazwiska, a nawet adresy bohaterów – żeby sprawa nie wydawała się literackim zmyśleniem. Choć w przeciwieństwie do losu Józefa K., którego zabito „jak psa”, w Bielsku nikt nie ginie, to trzech ludzi ponosi, jak pisze reporter, śmierć cywilną. Nie mieli przed wyrokiem obrony, choć sprawa działa się w znanym nam kraju, w znanym mieście i ludzie mieli nazwiska. […] Wiemy, kogo skazano, wiemy, gdzie to się stało, wiemy także, kto skazał. Nie wiemy za co. Szukajmy więc rozwiązania. Zachwycony kafkowską metaforą był dramaturg i poeta Bohdan Drozdowski: A wydawałoby się, że kto jak kto, ale Kafka niewiele ma wspólnego z tak zwanym realizmem życiowym – pisał. Książkę Dziewanowskiego uznał za „dokument posiadający rangę artystyczną”. Najlepszym tekstem z tomu nazwał ten, który zamieszczamy w antologii – Nasz strach powszedni. Za to Marian Brandys (patrz t. 1, s. 729) – ówczesny guru młodych reporterów – wybrał Śmierć i słoik rosołu: o mężczyznach, z którymi Dziewanowski dzielił salę szpitalną. Guru podsumowywał talent autora tak: […] czuły reporter wydobywa z czterech nieciekawych postaci ludzkich utajone w nich bogactwo przeżyć i przy pomocy kilku mistrzowskich skrótów pokazuje ich czytelnikowi. I znowu powstaje małe arcydziełko pisarskie. Wszystkie te komplementy otrzymał dwudziestosiedmiolatek. Dziewanowski skończył Wydział Prawa na Uniwersytecie Warszawskim w 1953 roku, ale w prasie zadebiutował już w roku 1946. Po studiach znalazł pracę w tygodniku „Świat”, który w 1958 roku zaczął go wysyłać za granicę. Dziewanowski pisał niemal ze wszystkich kontynentów. Żeby stworzyć reportaż, musiał – jak mówił – usłyszeć zdanie, które go poniesie. Na przykład pomysł na relację z safari w Sudanie (zamieszczoną w wyborze Właśnie wróciłem, 1981) podsunął mu pewien Grek, zawodowy myśliwy, postać jak z Hemingwaya. Powiedział: […] wie pan, czytam greckie gazety i widzę, że Europa jest regionem wysoko cywilizowanym, tam jest

mnóstwo przestępstw i morderstw, a tutaj jest kraj zupełnie dziki, tu człowiek rzadko zabija człowieka. Dziewanowski uznał, że warto napisać reportaż, aby zacytować te słowa. Od razu postanowił, że będzie to pointa opowiadania o safari. Po tygodniku „Świat” przyszło „Życie Warszawy” (1968–1974) i tygodnik „Literatura” (1974–1981). W 1981 roku Dziewanowski został zastępcą redaktora naczelnego „Tygodnika Solidarność”. Po 13 grudnia 1981 roku nie przeszedł weryfikacji i związał się z prasą katolicką, drukował m.in. w miesięczniku jezuitów „Przegląd Powszechny”, a w podziemiu współtworzył pismo „21”. W 1989 roku uczestniczył w obradach Okrągłego Stołu jako przedstawiciel opozycji. W 1990 roku został mianowany ambasadorem w USA. To on napisał Lechowi Wałęsie pamiętne przemówienie wygłoszone w Kongresie zaczynające się od słów „My, naród!”. Pisał barwnie i zawsze ze znawstwem tematu. O polskich intelektualistach – takich jak Stanisław Lorentz, Julian Krzyżanowski, Oskar Lange czy ​Tadeusz Kotarbiński – wydał książkę Reportaż o szkiełku i oku (1963), którą uważał za największą przygodę w swoim zawodowym życiu. O Bliskim Wschodzie – książkę Mahomet i pułkownicy (1960), którą nazwał „reportażem ze skrzyżowania wszystkich dróg świata”. O Afryce – książkę Mój kolega czarownik (1967), w której zebrał fascynujące relacje polskich lekarzy pracujących w Kongo. O nafcie – książkę Złoto piasków (1976), która została obsypana entuzjastycznymi recenzjami i otrzymała nagrodę Polskiego Klubu Publicystów Międzynarodowych. Co ropa naftowa robi z ludźmi i państwami – tak w skrócie można określić temat Złota. Dziewanowski potrafił z oczywistości zrobić atrakcję. Miejsca, gdzie wydobywa się naftę, pachną naftą – banał. On jednak sprawia, że chce się to czytać: Nad polami naftowymi Burgan w Kuwejcie unosi się lekki zapach nafty i tajemnicy. Wszyscy wiemy, jak pachnie nafta, ale jak pachnie tajemnica? W kraju nafty człowiek mający pieniądze pragnie być poinformowany, a człowiek poinformowany może zdobyć pieniądze. Więc Bejrut – zauważa reporter – zajął się dostarczaniem wiedzy. Dziennikarz z Polski trafia do Instytutu Informacji, w którym zgromadzono wszystkie dane o przeszłości, dniu dzisiejszym i przyszłości arabskiej ropy. Dziewanowski wręcza pracownikowi swoją wizytówkę i mówi, że chce pogadać. W odpowiedzi słyszy: „Jesteśmy instytucją handlową. Naszym towarem są informacje o nafcie. Sprzedajemy je i bierzemy za to pieniądze”. Mogą zaproponować na przykład pismo „The Arab Economist”. Numer poświęcony Arabii Saudyjskiej kosztuje sto dolarów, numer o Kuwejcie – pięćdziesiąt. Nam nie wolno za darmo rozmawiać o nafcie […]. Jeśli pan ma jakieś pytania, prosimy je sformułować, a my udzielimy wyczerpujących odpowiedzi i policzymy według taryfy ulgowej, stosowanej tylko przy najprostszych kwestiach: dwadzieścia pięć dolarów za pytanie. Dyrektor może tę cenę obniżyć, nawet do dwudziestu dolarów. Czy ma pan jakieś pytania? Miałem jedno: czy mogę się pożegnać, podziękować i wyjść? […] Pół godziny po tej rozmowie siedziałem na nadmorskim bulwarze w Bejrucie, słuchając szumu fal i odrzutowców. Chciało mi się śmiać – z samego siebie. Oczywiście udaje się Dziewanowskiemu na własną rękę znaleźć wszystkie odpowiedzi na swoje pytania. „I dlatego – stwierdza – mógłbym nazwać tę książkę Książka za sto tysięcy dolarów”. Reporter Wojciech Adamiecki (patrz s. 693) porównał Złoto piasków do sławnej książki austriackiego reportera Antoniego Zischki Nafta rządzi światem z 1934 roku. Zischka rozmawiał z naftowymi szpiegami, przeprowadził wywiad z Rockefellerem, latał samolotem nad płonącymi szybami naftowymi, pracował jako nafciarz i napisał efektowną książkę. W latach siedemdziesiątych Dziewanowski spławiony w Instytucie Informacji popada w zadumę na nadmorskim bulwarze w Bejrucie. Może dlatego – pisze Adamiecki – w jego książce jest znacznie więcej myśli niż u znakomitego poprzednika. Co przypomniało mi wypowiedź Kazimierza Dziewanowskiego dla studenc​kiego pisma „ITD ”: Tak jak podstawową powinnością lekarza jest leczenie, a architekta jest projektowanie domów, powinnością dziennikarza jest myślenie.

Nasz strach powszedni

Bardzo przepraszam. To wszystko, co tutaj napisałem, jest wam nieprzydatne. Jest to opowieść niepotrzebna. Dziś borykamy się z innymi problemami, co dzień uderzamy z rozpędem głową o rzeczywistość. Brakuje nam czasu. Przeżywamy okres wielkiego przyspieszenia: szybkość zaciera kontury mijanych przedmiotów i pojęć. Nasza uwaga kieruje się w przód, by w porę uniknąć zderzenia, by zręcznie wziąć zakręt, by nie roztrzaskać się na wybojach. Resztę wyrzucamy poza obręb zainteresowania. Koncentrowanie się na niepotrzebnych szczegółach grozi rozłupaniem pędzącego pojazdu. Kierowcy nie wolno spoglądać na mijane drzewa, nie powinien też zwracać uwagi na wyraz twarzy człowieka, stojącego na boku drogi. Ten człowiek tam stoi. Nie warto się za nim oglądać; nie dogoni nas.

1

Człowiek, o którym chcę opowiedzieć, przeżył ostatnio największe swoje oszołomienie. Było to w kościele. Nie wiem, czy jest wierzący, czy nie – raczej tak, ale nie to było jego wstrząsem. Oszołomiły go światła świec, wyszywany ornat księdza, białe komże ministrantów, dzwonki, pewny siebie, afektowany głos czytający ewangelię, jego echo pod sklepieniem i drugie – nisko, przy posadzce – echo kilkuset ludzi. Stał pośrodku, na podwyższeniu i wszystkie oczy skierowane były ku niemu. Starszy mężczyzna w ornacie wymówił głośno jego imię. Z trudem hamował chęć ucieczki. Był wystawiony na ludzkie spojrzenia, przed którymi nie chroniło go nic. Bardzo bał się spojrzeń. Rozejrzał się, nie zdając sobie sprawy, gdzie jest. Jego wzrok automatycznie skierował się na lewą stronę. Wyobrażał sobie tę scenę sto, a może dwieście razy. Tam, z lewej strony, musi być prokurator. Tak, na pewno: tyle razy go widział, nawet we śnie. A bliżej, obok niego, stoi żołnierz z paskiem pod brodą. Żołnierz ma ciężkie, podkute buty i nieruchome spojrzenie. Czasem tylko przesuwa ręką okrągłą czapkę garnizonówkę, która uciska mu czoło, pozostawiając czerwoną pręgę. Spojrzał w lewo, lecz nie dostrzegł prokuratora. Z tamtej strony stał tylko łysawy święty z wianuszkiem siwych włosów wokół skroni, ubrany w coś, co nie było togą, lecz habitem. Człowiek powoli pojmował różnicę: prokuratorzy nie przepasują się białym sznurem, a nad ich głowami nie unoszą się nigdy aniołki w kusych sukienczynach. Nie było też żołnierza. Stała przy nim zarumieniona kobieta w wieku około trzydziestki, w białym welonie, który odciskał na jej czole różową pręgę – zupełnie jak czapka garnizonówka. Przed nim stał ksiądz, który zabierał się właśnie do związania mu rąk. To nie były kajdanki. Święty nie był prokuratorem, ludzie z tyłu nie byli widzami ściągniętymi tu przy pomocy specjalnych, sprawdzonych zaproszeń; całe miejsce nie było salą sądową. A on nie był tym, którego tyle razy wyobrażał sobie pogrążonego na samo dno, wyzutego z godności, pozbawionego człowieczeństwa, z połamanym umysłem i żebrami. Rozumiał już. Był na swoim ślubie. Ludzie mieli prawo go widzieć. Wszystko się zmieniło. Ale dlaczego się zmieniło, czemu znalazł się w kościele, przed obliczem starszego już księdza, a nie kompletu sędziowskiego, czemu on, mężczyzna żonaty już od wielu lat, brał teraz ślub – na to nie potrafił odpowiedzieć i trudno mu się dziwić, zważywszy, że także nikt z nas nie może dać odpowiedzi.

2

Kapitan L. nosił na mundurze rząd wielobarwnych baretek. Kiedy spotykał się z kolegami, lubili pić kolejno pod każdą wstążeczkę z osobna. Zajmowało to sporo czasu. Kapitan miał bogatą przeszłość: A K , potem 2. Armia, potem służba w różnych jednostkach, aż do roku 1949. Kapitan pochodził z wojskowej rodziny, jego ojciec był pułkownikiem i też służył do roku 1949. Ojciec traktował syna jako kolegę po fachu i mówił do niego: „Kolego kapitanie”. Byli bardzo zaprzyjaźnieni. We wspomnianym roku pułkownik zakończył służbę. Nie, nie został emerytowany, nie należałoby też mówić o stanie spoczynku. Po prostu przepadł. Znikł pewnego wieczora, wracając pieszo z koszar zajmowanych przez jedną z podległych mu jednostek. Początkowo syn postawił na nogi wszystkich: dowództwo garnizonu, milicję, U B . Słuchano jego relacji ze współczuciem, rozkładając bezradnie ręce. Potem oficer z sekcji politycznej pułku dał kapitanowi do zrozumienia, że nie powinien przejawiać zbytniej troski o los ojca, który był przecież starym oficerem sanacji. W kilka dni później prowadzone przez kapitana zajęcia szkoleniowe przekazano komu innemu. Tego samego dnia, wracając do domu, zobaczył przez okno znajomej restauracji kilku najbliższych kolegów. Pili bez niego. A potem przyszło wezwanie, wręczone mu przez dyżurnego oficera. Komenda garnizonu wzywała kapitana L., by stawił się natychmiast, bez względu na zajęcia. Do komendy było niedaleko, najwyżej piętnaście minut zwykłego marszu piechoty. Ale kapitan szedł powoli. Doręczona mu kartka nie zawierała nic poza rozkazem stawienia się. Idąc, L. wertował w myśli wszystkie możliwości. Być może chcą mu wyjaśnić sprawę ojca. Może chcą mu powierzyć inną funkcję – ale to przecież zrobiono by w dowództwie pułku. Pewnie chodzi o ojca. Może trzeba złożyć jakieś wyjaśnienia. Innych myśli nie dopuszczał do siebie. Był przecież zupełnie niewinny, przeszłości nie musiał się wstydzić. Wprawdzie A K nie była najlepszą rekomendacją, ale przecież potem były bitwa pod Dreznem[191] i cztery lata pokojowej służby. Naprawdę był zupełnie niewinny. Pomimo wyciągnięcia takich wniosków kapitan L. szedł coraz wolniej. Ojciec? Był przecież także zupełnie niewinny. L. ani przez chwilę nie mógł uwierzyć, by ojciec, „kolega pułkownik”, mógł splamić mundur. A więc? Był sanacyjnym oficerem, to prawda. Potem siedział w oflagu. A on sam był przecież w A K , był oficerem. Po wojnie awansował tylko raz, na początku, podczas gdy młodzi koledzy awansowali po trzy razy. Widocznie nie miano do niego zaufania. Teraz historia z ojcem. Więc może jednak? Ludzie ginęli bez śladu. Wieczorem można było pić razem wódkę, a rano już nie było kolegi. Nie wspominano nawet jego nazwiska. Następcy zachowywali się tak, jakby zawsze byli na opróżnionym dopiero wczoraj stanowisku. Teraz L. szedł już bardzo powoli. Oto zza zakrętu wynurzył się żółty dom. Przed nim na wysokim maszcie powiewała biało-czerwona chorągiew. L. słyszał coś niecoś o tym domu. Nikt nie życzył sobie zwiedzać jego piwnic. Ich okna wznoszące się do połowy ponad

chodnik zostały zamurowane. Wartownicy mieli nieprzeniknione miny. Podwórze domu otoczono wysokim murem, na którego wierzchu ciągnął się drut kolczasty nachylony do wewnątrz, przeciw komuś, kto mógłby chcieć przesadzić mur od strony gmachu. Sądzono widocznie, że nie ma ludzi, którzy by chcieli wejść do środka, są tylko tacy, którzy chcieliby się stąd wydostać. Przed domem stał duży samochód. L. nie mógł jeszcze rozróżnić jego kształtów. Szedł powoli. Pod czaszką i w żołądku tłukło się paskudne uczucie, gorsze niż to z lasu czy spod Drezna. Był już blisko. Widział wyraźnie świeży tynk, którym pokryto cegły w piwnicznych oknach. Uchwycił także spojrzenie wartownika, który poprawił karabin, szykując się do oddania honorów. Widział już drzwi i czerwony napis. Spojrzał raz jeszcze na samochód. Serce skoczyło mu do gardła. To była karetka więzienna. Ojciec był także niewinny – przemknęła myśl. Od drzwi dobiegł go stuk. Pomału odwrócił głowę, kark miał sztywny jak z rzemienia. To wartownik trzasnął butami na baczność. L. spojrzał na jego buty: gwoździe, gwoździe w butach. Zamurowane okna. Spostrzegł, że stoi. Ruszył naprzód, ciągnąc za sobą nogi jak starzec. Dźwignął rękę – zasalutował. Mdliło go. Krok za krokiem mijał żółty dom, idąc w dół ulicy. Stopniowo przyśpieszał kroku.

3

Najpierw pojechał do Warszawy. Miał tam dalszą rodzinę, mieszkającą na jednej z tych odległych praskich ulic, gdzie nawet agitatorzy rzadko zaglądali. Powiedział, że chce przenocować. Został na drugą noc, potem na trzecią. Nie wychodził z domu. Krewni dziwili się, ale nie mówili nic. Potem poprosił o ubranie cywilne. Wtedy zrozumieli. Bali się – to jasne – ale nie odmówili pomocy. Po kilku dniach ktoś z gospodarzy pojechał do żony L. Przywiózł stamtąd trochę rzeczy – tyle, by nie wzbudzić podejrzenia – i wiadomość, że L. jest poszukiwany przez żandarmerię. Tak minęły dwa czy trzy tygodnie. Krewni byli uczynni, chcieli dopomóc, ale strach wyzierał zza słów i gestów. Wreszcie przygotowano L. schronienie u krewnych żony, mieszkających gdzieś na Podhalu, w małym domku, który miał na strychu nieużywany pokoik. Tam właśnie miał zamieszkać L., oczywiście pod warunkiem że się nikomu nie będzie pokazywał na oczy. L. przyjął ten warunek – o nic innego zresztą mu nie chodziło, pragnął tylko za wszelką cenę uniknąć zamurowanych okienek. Ani on, ani oni nie wiedzieli, jak długo będzie to wszystko trwało, czy L. w ogóle opuści kiedyś ów pokoik na poddaszu. Na co można było liczyć? L. wyliczał to sobie na palcach, leżąc w pokoiku na składanym łóżku polowym: na amnestię, na wojnę, na możliwość ucieczki za granicę, na wyrobienie nowych dokumentów i urządzenie się gdzieś na ziemiach zachodnich, na las. Mogłoby się zdawać, że jest tych możliwości dużo, ale naprawdę było ich bardzo niewiele. Na wojnę L. nie liczył – zresztą nie chciał jej. Uciekać za granicę też nie chciał: przez okienko swojego pokoju codziennie patrzył w stronę odległych o kilkadziesiąt kilometrów gór, gdzie biegła granica. Nikt nie chciał się podjąć przeprowadzenia go, a zresztą L. nie wiedział, co mógłby tam robić. Do lasu też mu nie było spieszno, wiedział, że to nie był ratunek, a tylko pewne odwleczenie wyroku. Chwilowo więc siedział w pokoiku. Jedzenie przynosiła ciotka żony, która przejęła się serdecznie jego losem. Była to kobieta o dobrym sercu, stateczna, o rozsądnym spojrzeniu na świat i – co najważniejsze – spokojna i nietrwożliwa. Przynosiła mu też papierosy, gazety i listy od żony, nadawane w Warszawie, gdzie nikt nie mógł ich skontrolować. W domu rodzinnym L. sytuacja była taka: żona była w ciąży i miała wkrótce urodzić. Zaopiekowali się nią rodzice, którzy mieli kawałek ziemi pod Warszawą i jako ogrodnicy nieźle wiązali koniec z końcem. Przysyłali też pieniądze ciotce na utrzymanie kapitana. Można więc powiedzieć, że wszystko ułożyło się pomyślnie, a jednak było to nieustannym źródłem zgryzoty dla L. Bliskie rozwiązanie żony i fakt, że on, zdrowy mężczyzna, stał się ciężarem dla teściów – to wszystko powodowało rosnące rozdrażnienie i poczucie własnej nieprzydatności. L. wiedział dokładnie, że wmanewrował się na ślepy tor, z którego nie widać wyjścia. Każdy dzień postoju na tym torze coraz dokładniej przekreślał go jako człowieka. Setki razy rozważał, ciągle i ciągle na nowo, co właściwie powinien uczynić. Wyjść

z kryjówki? Ale komu pomógłby w ten sposób? Poszedłby do więzienia i byłoby to prostą zamianą pokoiku na poddaszu, w którym było mu przynajmniej wygodnie, na celę więzienną, w której na pewno wygodnie by nie było. Nie mówiąc już o tym, że tu był spokój, ciotka i jej rodzina traktowali go z serdecznością, a tam… Prześladowała go coraz wyraźniej wizja zamurowanych okien i tego, co się za nimi kryło. Pamięć odświeżała wszystkie zasłyszane w ubiegłych latach historie, a ciotka częstowała go co dzień nowymi opowieściami o tym, co U B wyprawia z aresztowanymi. Ciotka i jej rodzina uważali za konieczne przekazywać mu na górę każdą nową opowieść tego typu, o której mówiło właśnie miasteczko. W miasteczku często mówiło się o takich sprawach. I tu ludzie także ginęli bez wieści, a jeśli wracali, to usta mieli zasznurowane strachem, tylko w ich oczach tkwiło coś, czego i tak nie dałoby się opowiedzieć. Nie, ujawnienie się zdecydowanie nic nie dawało. Tymczasem z Warszawy przyszła wiadomość, że L. został ojcem. Ale nie liczył na to, by mógł kiedykolwiek zobaczyć syna.

4

Po raz pierwszy zobaczył dziecko po roku. Mąż ciotki pojechał do Warszawy i tam spotkał się z żoną L. Przywiózł wiadomość, że dziecko chowa się dobrze, już nawet chodzi, a żona idzie do pracy, by nie być dłużej ciężarem dla rodziców, a także by wziąć na siebie utrzymanie L. Przywiózł też zdjęcia. Na zdjęciu było widać żonę, która trzymała za rękę małego chłopaczka, rozkraczonego, z wypiętym po dziecinnemu brzuszkiem. Kobieta była dobrze ubrana, starannie uczesana i miała roześmianą szeroko twarz. W ciągu następnych dni L. odchorowywał to zdjęcie, leżąc na łóżku i nie odzywając się do nikogo. Naraził się przez to na krzykliwą połajankę ze strony ciotki. Ciotka była teraz stale podenerwowana. Nie przychodziła już na długie rozmowy jak dawniej. Szurała ze złością talerzami, na których było jedzenie dla L. Wynosząc kubeł z nieczystościami (L. nie schodził na dół nawet do ubikacji), odwracała głowę z obrzydzeniem. Przedtem nigdy nie akcentowała przykrości, jaką musiało jej sprawiać obsługiwanie dorosłego mężczyzny. Rzadko też zachodziła na rozmowę. Była stale zajęta i zawsze się spieszyła. Nieraz zapominała przynieść L. gazety i papierosy. W takich wypadkach L. bardzo się denerwował i dochodziło między nimi do ostrych awantur. Poza tymi drobnymi zmianami życie płynęło jak dawniej. L. utył tylko, twarz zbladła mu i zszarzała. Z pokoju nie wychodził, czasem tylko podnosił się z łóżka i patrzał przez okienko, uważając, by go nikt nie podejrzał. Wiadomości z domu były skąpe i przychodziły rzadko. Przekazy pieniężne przychodziły regularnie, ale adresowane były do ciotki, która mu się z nich nie rozliczała. Bo i po co? W takiej samotności, w jaką stopniowo pogrążał się L., nie trzeba nawet kieszonkowych pieniędzy. Ciotka trzy razy dziennie przynosiła jedzenie i nie zostawała już ani na chwilę, żeby pogadać. Jej rodzina nie zaglądała na górę. Jedynym towarzystwem L. były więc wróble, które gnieździły się pod dachem i na strychu. Tak minął drugi rok.

5

Kapitan L. długimi godzinami wystukiwał sygnały alfabetem Morse’a. Pamiętał alfabet jeszcze z czasów partyzantki. Teraz zapamiętale trenował i po dwóch miesiącach doszedł do dużej wprawy. Toczył przez ścianę długie rozmowy: o przesłuchaniach, o oficerach śledczych, o swojej przeszłości, o prawdziwych i urojonych zarzutach. Po dłuższej porcji pukania przerywał i nasłuchiwał odpowiedzi. Wróble zagnieżdżone na strychu nie znały jednak alfabetu. Początkowo stukanie wprowadziło pewne zamieszanie w ich dzienny rozkład zajęć, później jednak przyzwyczaiły się i kapitan zaczął nawet odczytywać w ich szczebiotaniu zespoły znaków krótkich i długich, pozbawionych jednak głębszego sensu. Opanowawszy w stopniu dostatecznym system sygnalizacyjny, L. poczuł głębokie zadowolenie. Był dobrze przygotowany do pobytu w więzieniu. Pierwszą wersję zeznań przygotował sobie do najdrobniejszego szczegółu. Oczywiście szczegóły zmieniały się wielokrotnie w zależności od pory dnia czy nocy, nastroju, zachowania ciotki lub wyimaginowanego obrazu oficera śledczego, a także przyjętej przez niego – również wyimaginowanej – metody postępowania. W zasadzie jednak L. nie mógł być zaskoczony najbardziej nawet podstępnymi pytaniami. Przygotowywał się skrupulatnie i przewidział wszystkie sytuacje. Spodziewał się, że któregoś dnia opuści pokoik i zgłosi się na najbliższy posterunek milicji. Nie wiedział tylko, kiedy podejmie taką decyzję. W zimie było to pozbawione sensu, bowiem w więzieniu mogło być zimno, a po cóż dodawać sobie niepotrzebnych cierpień. W lecie noce były zbyt krótkie, by podjąć jakąś decyzję. L. nie był pewny, czy wszystko nie odbędzie się prościej, niż to sobie wyobrażał: pewnego dnia ktoś go zasypie i bezpieczeństwo przyjdzie po prostu do jego pokoiku. Przygotował się i na to. Tak mijały miesiące. L. z rzadka już tylko otrzymywał gazety i trudno mu było zorientować się w sytuacji. Wiedział tylko, że na wojnę nie ma co liczyć. Awantura w Korei, która na pewien czas wzbudziła w nim nikłe nadzieje, dogasała. Dotychczasowe amnestie obejmowały głównie kryminalistów. O przerzucie za granicę nie mogło być mowy. Można było tylko czekać. Z domu nadal regularnie przychodziły pieniądze, lecz rzadko się zdarzało, by dołączono do nich jaką kartkę. L. wiedział tylko, że żona pracuje, a synek chowa się dobrze. Miał już wtedy trzy lata. Ciotka bardzo się przez ten czas zmieniła. Nie okazywała już jawnego zdenerwowania, nie wybuchała krzykiem z powodu lada drobnostki, tylko milczała. Milczała jak kamień, spełniając posługi niezbędne dla zamkniętego człowieka, który nigdy nie wychodził ze swego pokoju. Za to w jej spojrzeniu można było wyczytać tępą, zajadłą nienawiść okiełznaną poczuciem uczciwości i obowiązku. Tak trwało aż do dnia, w którym pojawiła się żona L. Wyglądała ładnie, była opalona, śmiała się i żartowała. Z wyjątkiem paru pierwszych chwil nie wyglądała na to, by się przejmowała sytuacją. Ciotka nie odstępowała jej ani na chwilę, widać było, że wiąże z jej przyjazdem poważne nadzieje. Po zdaniu relacji o tym, co słychać w domu, jak wygląda

i jak chowa się dziecko, co się dzieje ze znajomymi, żona L. wyłożyła powody, które ją tu sprowadziły. Z władzami był spokój. Po pierwszym okresie rewizji i poszukiwań władze chwyciły się bardziej dyskretnych środków. Obserwowano dom rodziców, w którym zamieszkała z dzieckiem. Otwierano listy na poczcie, dopytywano się wśród znajomych. Potem i to ustało. Pewien wpływ miał na to zapewne szczęśliwy zbieg okoliczności, który sprawił, że po wielu latach milczenia kuzyn kapitana L., którego uważano za nieżyjącego, odezwał się raptem z Anglii i zaczął przysyłać paczki. To musiało podsunąć bezpieczeństwu myśl, że L. zdołał się przedostać przez granicę. Jeszcze i dziś zdarza się, że koło domu kręcą się podejrzani ludzie, a czasem mieszkańcy mają uczucie, że są śledzeni. Jednak do domu już nikt od długiego czasu nie zagląda. I dlatego, ponieważ nie można całe życie przesiedzieć tutaj, na poddaszu (ciotka energicznie przytaknęła: „Nie można, o nie!”) – ona proponuje mężowi, by wyszedł po raz pierwszy z pokoju i wrócił do domu. Już przeszło trzy lata minęły, kiedy go opuścił. Będzie mógł zamieszkać w jednym pokoiku – rodzice nie będą mieli nic naprzeciw – i dalej czekać. Nie można wiecznie obciążać ciotki. I znów energiczne przytwierdzenie: – Święte słowa, racja! L. nie potrafił na zimno rozważyć propozycji. Nienawidził ciotki tak, jak ona nienawidziła jego. Może bardziej. Ale tej kobiety też nie kochał. Tęsknota wzrastająca początkowo aż do obłędu, potem niepostrzeżenie się wypaliła. Tyle miesięcy marzył o powrocie, a teraz, kiedy mógł wrócić, nie wiedział, co odpowiedzieć. Bał się ruchu. Trząsł się ze strachu przed zmianą. Wypytywał ją po raz dziesiąty: – Czy jesteś pewna, że nie wpadną na rewizję? Czy nie wyśledzą mnie? Żona się nie bała. Uspokajała go: – Cóż ty myślisz, że oni nie mają innych kłopotów, jak tylko się tobą zajmować? Nie kochał jej, był tego pewny. Ona też go już nie kochała – zdradzało ją pełne swobody zachowanie i nuta zniecierpliwienia w głosie. Nie tak – uświadomił to sobie nagle – wita się męża po trzech przeszło latach. Ogarnęła go złość i przejmująca od stóp do czubka głowy żądza. Stracił panowanie…

6

Potem przyszły długie miesiące spokoju. L. mieszkał w domku teściów ogrodników w małym pokoju na piętrze. Żona wraz z synkiem i rodzicami mieszkała na dole. Widywali się codziennie, jadali razem, tylko spali osobno. L. ośmielał się już opuszczać zajmowany pokój. W ciepłe wieczory wychodził do sadu i potrafił długo leżeć w trawie pewny, że tu go nikt nie zaskoczy. Trzymał się teraz lepiej i choć ciągle jeszcze rozważał możliwość zgłoszenia się na milicję i nieraz obmyślał różne warianty obrony przed prokuratorem, to jednak nie ćwiczył już alfabetu Morse’a i tracił powoli wprawę w stukaniu przez ścianę. Zaczął nawet uprawiać gimnastykę. Dużo teraz czytał – i czekał. Na co? Tego nie wiedział. Wyobrażał sobie wprawdzie rozmaite drogi, którymi wyjdzie wreszcie na światło dzienne, ale myśl o tym, by czynnie włączyć się w życie, była mu właściwie obca. Myślał o tym jako o symbolu, jakoś bajkowo, lecz gdy próbował przejść do szczegółów: pracy (był pewny, że do wojska nie wróci), mieszkania, codziennych spotkań z ludźmi – wówczas cofał się z przestrachem. Żona przebywała dużo poza domem. Nigdy nie opowiadała mu, co robi i z kim się spotyka. Nie był zazdrosny. Nie miał do tego prawa i wiedział o tym. Była samodzielna, a on był zdany na jej łaskę. Wiedział, że wyśmiałaby bardziej obcesowe pytanie. Nie miał już nad nią przewagi, jaką musi mieć mężczyzna, gdy żąda czegoś od kobiety. Nie zdziwił się, gdy w domu zaczął bywać ktoś drugi. Wycofywał się wtedy na górę i leżał na łóżku, patrząc w okno. Nie wiedział, kim tamten jest. Mało go to zresztą obchodziło, ważne było tylko to, że żona wybrała kogoś normalnego, kto chodzi wśród ludzi i nie boi się ich spojrzeń. A on bał się, choć go nikt nie znał w tej okolicy. Bał się i był przeto człowiekiem zdrowym, lecz kaleką. Potem tamten zamieszkał z jego żoną na dole. W ciągu dwóch nocy L. gryzł palce z wściekłości, nie dlatego, że był zazdrosny, lecz dlatego, że dano mu do zrozumienia, iż się nie liczy. Po prostu się nie liczy. Z tym było się trudno pogodzić i trzeba było dopiero wytłumaczyć sobie, że nie ma się żadnego prawa do tej kobiety, która straciła pięć lat, ciągnąc za sobą kalekę, pracując i poświęcając się dla niego. Poprosił ją o rozmowę i sam zaproponował, by wyszła za tamtego za mąż. Sprawa była prosta: należało wystąpić, by sąd uznał go za zaginionego, po czym ich małżeństwo zostałoby unieważnione. Żona popłakała się i powiedziała, że musi się zastanowić. Po kilku dniach powiedziała, że złożyli podanie do sądu. Sprawa została załatwiona szybko i wkrótce L. przestał być mężem swojej żony, ale nie przestał być na jej utrzymaniu. Jego była żona nie wspominała ani słowem o pieniądzach, ale sytuacja była dla L. nie do zniesienia. Poprosił ją o pomoc w znalezieniu jakiegoś odludnego miejsca, gdzie mógłby się ukryć i dalej czekać. Takie miejsce znalazło się w odległej o kilkanaście kilometrów leśniczówce. Zajmowała ją z dziećmi wdowa po zmarłym niedawno leśniczym. Zmarły był cenionym

pracownikiem i zarząd lasów zostawił jego żonę w leśniczówce, powierzając jej pieczę nad lasem wykonywaną za pośrednictwem gajowych. Tam znalazł schronienie nasz ekskapitan, powitany tym chętniej, że zobowiązał się rąbać drzewo, doglądać prosiaki i wykonywać różne prace gospodarskie, jakie się mogą przydarzyć w leśniczówce. Skromną sumę na jego utrzymanie płaciła w dalszym ciągu była żona. I znów mijały miesiące. L. zaprzyjaźnił się z gajowymi, którym tłumaczył, że jest pisarzem szukającym natchnienia w leśniczówce. Chował się tylko wtedy, gdy na drodze pojawiały się mundury. Nieraz byli to ludzie z zarządu, ale L. nadal wolał nie ryzykować. Wciąż jeszcze zwidywał mu się prokurator i zamurowane okna, choć była to już nie tyle obsesja zrodzona z grozy, ile przyzwyczajenie. L. przyzwyczaił się, że się powinien bać. Strach wszedł mu w krew, traktował go jako funkcję fizjologiczną, której nie brał ani zbyt serio, ani tragicznie. Był to taki jego strach powszedni. Płynęły miesiące, był już rok 1955 i wszystko zaczęło się układać tak jak w złej powieści. Złych powieści unikajmy jak ognia i dlatego nie warto by się zatrzymywać nad całą sprawą, gdyby nie pewien dziwny fakt: to wszystko działo się naprawdę!

7

Wdowa po leśniczym była kobietą jeszcze dosyć młodą i powabną. Nic więc dziwnego, że szybko rozbudziła w nim coś, co było silniejsze niż sympatia. Wrażenie było obustronne: wzajemna samotność, leśniczówka, nuda, wszystko sprawiło, że nie trzeba było wiele czasu, by stało się to, czego przedtem nigdy L. nie przewidywał. Po roku urodziło się dziecko. L. znów miał rodzinę. Wkrótce potem została ogłoszona amnestia, która tym razem dała L. możność wyjścia na światło dzienne. Wyszedł z podziemia, mając inną rodzinę i będąc innym człowiekiem. Zaczął pracować. Znów stał się samodzielny. Wzięli ślub: dzwonki, święty zamiast prokuratora, żona zamiast żołnierza w podkutych butach. Wszystko ułożyło się dobrze. Happy end. Lecz nim odłożycie na bok historię kapitana L., pozwólcie jeszcze powiedzieć kilka słów. Ojciec kapitana został niedawno zwolniony z więzienia. W pierwszej rozmowie z synem powiedział mu: – A wiesz, to ciekawe, że mnie nigdy o ciebie nie pytali. Bałem się, że i ciebie wsadzą, ale nigdy nie mówili na twój temat. Dopiero później powiedział mi jeden: „Twój synalek też nie lepszy od ciebie, uciekł”. Po rozmowie z ojcem L. odwiedził wielu kolegów z pułku. Rozmawiał także z ludźmi z informacji i sekcji politycznej. Nikt z nich nie słyszał o tym, jakoby kapitan L. miał zostać aresztowany. Szukali go dopiero po jego ucieczce – jako dezertera. Jeden z nich powiedział mu: – No cóż, mój drogi, nerwy frontowego oficera nie wytrzymały. Strach cię obleciał. To się ludziom zdarzało, zdarzało. Sześć i pół lat podziemia, strata żony, budowa nowej rodziny – a to był tylko strach. Tak, lecz po cóż o tym pisać? Kazimierz Dziewanowski, Świadek w kraju Kafki, Warszawa: Iskry, 1957, s. 45–61

1959 Lesław Gnot (1928–2004)

W boczne drogi, ale pod kontrolą

Z helikoptera rozrzucano ulotki, a samochody Milicji Obywatelskiej jeździły ulicami i podawały przez megafony: „Powstała nowa gazeta!”. Przeszedł Październik ’56 i prasa w Polsce miała już prawo zajmować się tematami fascynującymi, ale nieistotnymi. Przyzwolenie na przyjemności – to był jeden z efektów końca stalinizmu. Dlatego w marcu 1957 roku tak nietypowo reklamowano w całym mieście pierwszy numer popołudniówki „Kurier Lubelski”. Ulotki rzucane z helikoptera zawierały wierszyk z programem ideowym gazety (napisany przez profesora historii prawa Władysława Ćwika): Ze szpalt „Kuriera” wnet się dowiecie: sezon w PD -cie, wiosna w O NZ-ecie! Czy kwitnie życie i jakie na Marsie. Czy Hitler lękał upiorów i mar się. Co wieczorami robi Miss Lublina. Córkę czy syna będzie miała Gina […] Oczywiście chodziło o włoską aktorkę i seksbombę Ginę Lollobrigidę, bo „Kurier Lubelski” był także oknem na świat. Czytelnik popołudniówek miał mieć wrażenie, że nie jest izolowany od Zachodu. Dwadzieścia tysięcy egzemplarzy pierwszego numeru sprzedało się błyskawicznie. Nakład następnego dnia podwojono. Tłum czytelników oczekujących na relację z procesu matko- i ojco​bójcy przewrócił kiosk. Wprawdzie, jak podają autorzy Historii prasy polskiej, już w 1946 roku zaczęto lansować w PR L-u „dzienniki popołudniowe”, ale typ ten gazet – z warszawskim „Expressem Wieczornym” na czele – w pełni rozwinął się dopiero po 1956 roku. Popytu na nie nigdy nie udało się zaspokoić, nakłady wciąż pozostawały za niskie. Założycielem i pierwszym naczelnym „Kuriera Lubelskiego” był Lesław Gnot. To on wpadł na pomysł, by na pierwszej stronie premierowego numeru z 24 marca 1957 roku znalazło się zdjęcie dziewczyny z bukietem kwiatów zatytułowane Wiosna. Obowiązkowe informacje polityczne ukazały się poniżej. Wspominał, że gazeta powstała na wariackich papierach. Na jej wydanie pożyczono sto tysięcy złotych od właściciela lubelskiej gry liczbowej Koziołek – Miejskiego Komitetu Czynów Społecznych. Lesław Gnot urodził się we Lwowie, ale wychowywał w Stalowej Woli. Tam przeniósł się jego ojciec, żeby budować Centralny Okręg Przemysłowy. Syn, absolwent dziennikarstwa na Uniwersytecie Jagiellońskim, osiadł w Lublinie i przejeździł Lubelszczyznę wzdłuż i wszerz – niejednokrotnie w ślad za listami czytelników, szukających w „Kurierze” pomocy. Często trafiał na tematy, których z powodu ograniczenia wierszówką nie mógł opisać w gazecie. Na akademiach ku czci atrakcyjna dziewczyna, członkini Związku Młodzieży Socjalistycznej, świetnie recytuje Szenwalda i Broniewskiego, ale wszyscy wiedzą, że ma za sobą kryminalną przeszłość: razem z innymi dziewczętami zwabiała mężczyzn do mieszkań, w których czekali już ich koledzy złodzieje… Najbiedniejsza kobieta we wsi, zwana Głupią Jaśką, otrzymuje spadek w dolarach, a ksiądz skłania ją, żeby przekazała go parafii na zbożne cele. Duchowny kupuje sobie za to dom. W popołudniówce reporter mógłby poświęcić na taki temat maksymalnie trzy tysiące sześćset znaków, dlatego Lesław Gnot najciekawsze historie zebrał w książce Boczne drogi (1965). Aby nie wydawała się zbyt lekka, jak pismo, którym kierował, zaznaczył we wstępie: Szukając kształtu dnia dzisiejszego, reporter nadążać musi za żywym nurtem współczesnych przemian, kierować się przede wszystkim tam, gdzie rozstrzygają się decydujące bitwy. […] Ale zdarza się niekiedy, że trafia on na całkiem inne drogi. Opuszcza ludne utarte szlaki, kierując się w gąszcz dróg bocznych, splątanych i obcych […]. W ten sposób autor dał też czytelnikom do zrozumienia, że niedoskonały ​ś wiat, który opisał, nie należy do głównego nurtu socjalistycznych przemian. Współczesnym odpowiednikiem Lesława Gnota na lubelskim rynku prasowym jest reporter „Gazety Wyborczej” Paweł Piotr Reszka, rocznik 1977, autor zbioru reportaży o Lubelszczyźnie Diabeł i tabliczka czekolady (2015). Poprosiłem, by przeczytał Boczne drogi po pięćdziesięciu latach od wydania. Przeczytał

i napisał: Lesław Gnot szukał sprzeczności. Zapadła wioska i nowoczesny kombinat, apatia i zniechęcenie mieszkańców, energia i zapał młodego aktywisty. Minęło pół wieku, a na Lubelszczyźnie sprzeczności wciąż nie brakuje. Rozmawiałem akurat z mieszkanką wsi pod Lublinem, siedzieliśmy w kuchni, w której ze ścian odchodziła farba, grzyba na suficie nie dało się ukryć. Nagle weszła córka. „Mamo, widziałaś gdzieś router?” – zapytała. „W pokoju zobacz – odparła mama znad gara z kartoflami. – A tablet ładuje się pod stołem”. Jednak Lesław Gnot nie był po prostu reporterem. Przede wszystkim był reporterem propagandowym. Każdy z jego tekstów w tomie Boczne drogi ma szczęśliwe zakończenie. Na pomoc człowiekowi w potrzebie przychodzi powiatowy komitet partii (i to nierzadko osobiście pierwszy sekretarz), ewentualnie milicjant, jak w opowieści o dziewczynie, która trafiła do gangu, ale dzięki panu majorowi udało się ją zatrudnić w krajalni, gdzie dzięki brygadzistce Terlakowskiej i ZMS-owi wyszła na ludzi. W gabinetach pierwszych sekretarzy światło pali się do później nocy, powietrze jest ciężkie od dymu. Sekretarze rozwiązują trudne ludzkie sprawy, bardzo się nimi przejmują i dużo palą. Lesław Gnot to też działacz. Nie waha się wpływać na losy tych, o których pisze. Gdy komitet zakładowy próbuje po cichu załatwić sprawę wykluczenia z szeregów partii oskarżonego o malwersacje dyrektora Woźniaka, reporter instruuje sekretarza komitetu: „Kogo wy, Zajączkowski, chcecie w ten sposób bronić? Woźniaka? Nie zasługuje na to. Sam już dawno wykreślił się z naszych szeregów”. To pomieszanie ról oczywiście budzi we mnie jako w czytelniku nieufność. Lesław Gnot zaczął pracę w 1949 roku, w mroku stalinizmu. Był świadkiem usunięcia z redakcji kolegi, którego brat został oskarżony o działalność w „organizacji antypaństwowej”, głosował za wyrzuceniem go z partii, o czym po latach pisze uczciwie i z czego nie jest dumny. Inna sprawa, że dzięki temu kolega wyjechał na wieś, został nauczycielem, zaktywizował się, doprowadził do wsi prąd, wykopał studnie, zbudował szkołę i dostał Złoty Krzyż Zasługi – uświadamia czytelnikom reporter. On był wręcz zafascynowany władzą ludową – mówi córka Lesława Gnota Małgorzata. – […] To dziwna historia, bo dziadek był obrońcą Lwowa. Był piłsudczykiem, a syn okazał się zafascynowany nowym ustrojem. No, czasem to w rodzinie tak bywa. I muszę przyznać, że mój ojciec do śmierci właściwie pozostał przy tej opcji. […] W końcu „zdjęli” go za taką bardzo śmieszną rzecz, w obliczu jego zasług wieloletnich, bo w 1980 chyba roku postanowiono, że na fali „nowego” jedna z lubelskich gazet będzie miała rubryczkę Solidarności. No i padło na „Kurier” jako gazetę niepartyjną. No i mój ojciec, aczkolwiek absolutnie nie był fanem Solidarności – to ja byłam tą czarną owcą, która się opowiedziała po tej stronie – zgodził się na tę rubryczkę. I potem kiedy przyszedł stan wojenny, to właśnie za tę ​rubryczkę go po dwudziestu chyba czterech latach zdjęto. Po usunięciu z „Kuriera” Gnot pracował w „Sztandarze Ludu” i w lubelskiej telewizji. Próbowałem wyobrazić go sobie jako reportera, którego w drugiej połowie lat pięćdziesiątych ciągnie w boczne drogi i który chce opisywać prawdę. Najpierw jednak – zgodnie z ówczesnym zwyczajem, ale pewnie też z wewnętrznej potrzeby – idzie do miejskiego Komitetu Partii (w reportażu pisał te słowa zawsze wielkimi literami) i słyszy: Już w drodze zobaczysz wiele ciekawych rzeczy. Na kilka kilometrów przed Bodaczowem widać mnóstwo nowych, murowanych domów. Na szosie dwa razy więcej motocykli. Młodzież lepiej i modniej ubrana. To wszystko wpływ fabryki…

Pokaz mody

Szukaliśmy wszędzie. Rozjeżdżonymi polnymi drogami docieraliśmy do najbardziej zapadłych wsi. Dowiadywaliśmy się we wszystkich szkołach. Przejechaliśmy wszerz i wzdłuż całe Podlasie. Wszędzie jednak na nasze pytania wzruszano bezradnie ramionami. Wreszcie doszliśmy do wniosku, że nic z tego nie będzie. Postanowiliśmy wracać do Lublina. Wtedy, jak gdyby na dopełnienie naszych niepowodzeń, pojawiła się mgła. Zrazu zacierała horyzont szarym obłokiem. Potem stała się agresywniejsza. Wpełzała na drogę ze wszystkich stron, zacierając kontury najbliższych nawet drzew i zabudowań. Zaczęła lepić się do szyb samochodu. Nie pomagały wycieraczki ani zapalone reflektory. Światło rozmazywało się bezradnie na kilka kroków przed maską. Cóż pozostało w tej sytuacji? Wlec się jak za pogrzebem, wypatrując z napięciem, czy nie ma na drodze jakiejś niespodziewanej przeszkody. W takich warunkach nietrudno o nieszczęście. Ostrożność ta okazała się zbawienna w skutkach. Na jednym ze skrzyżowań wyskoczył na sam środek drogi człowiek, dający ręką jakieś znaki. Jeszcze chwila… Zapiszczały przeraźliwie dociśnięte z całych sił hamulce, rzuciło nas do przodu, ale samochód zatrzymał się szczęśliwie, dotykając niemal zderzakiem stojącego. Kierowca rozdygotanymi ze zdenerwowania rękami odkręcił boczną szybę samochodu. Na głowę niefortunnego przechodnia posypały się słowa ciężkie jak kamienie. Znane są powszechnie szoferskie „wiązanki”. Nasz kierowca był w tym względzie mistrzem. Niedoszła ofiara wypadku, młody, szczupły mężczyzna w berecie i szarym nieprzemakalnym płaszczu, pochylił głowę pod naporem wyrzutów. Zrobiło mi się go żal. Musiał długo stać na szosie w wilgotnej mgle. Był wyraźnie zmęczony i zmarznięty. – Po co pan nas zatrzymał? – spytałem. – Bardzo przepraszam… Myślałem, że panowie zechcą mnie zabrać do Lublina. Mam tam pilną sprawę. Wojewódzki kurs w Domu Kultury, na którym koniecznie muszę być. A tu autobus odszedł dziś przed czasem i nie ma żadnych możliwości… – To zaraz trzeba rzucać się pod samochód? – wtrącił wciąż jeszcze nieprzejednany kierowca. – Na cmentarz pan prędzej zajedziesz, a nie do Lublina. Popatrzył na mnie pytająco, skinąłem głową. – Dobra, siadaj pan – stwierdził nieco łaskawszym tonem – skoro pana już nosi w taką cholerną pogodę. Napięta niepokojem twarz nieznajomego złagodniała w uśmiechu. Szybko wpakował się na tylne siedzenie i zatrzasnął drzwi samochodu. Ruszyliśmy dalej. Zabierani po drodze ludzie stanowią często dla dziennikarza dobrą okazję. Są

przeważnie rozmowni, wiedzą sporo o sprawach terenu. Tym razem jednak panowało milczenie. O czym tu było rozmawiać, skoro cały wyjazd skończył się kompletnym fiaskiem? Przez cały dzień tłukliśmy się po drogach i bezdrożach trzech podlaskich powiatów, szukając na próżno jakiegoś przyzwoicie pracującego zespołu regionalnego. Nie znaleźliśmy nic. Wszystkie tropy, wszystkie informacje Wydziału Kultury okazały się fałszywe… Po pewnym czasie jednak wzięła górę nad zniechęceniem zawodowa ciekawość, chęć wyłuskania czegoś od siedzącego obok człowieka. – Pan z tych stron? – Tak. Jestem nauczycielem w Gąskach. To nowa, siedmioklasowa szkoła. Piękna, z dużą, wyposażoną świetlicą. Gąski… Nazwa ta wydała mi się znajoma. Ale nie umiałem jej sobie z niczym skojarzyć. Pytałem dalej. – Jeśli dobrze słyszałem, jedzie pan do Lublina na jakiś kurs… – Tak. Na kurs pracy kulturalnej. Wojewódzki Dom Kultury organizuje szkolenie dla kierowników świetlic i wiejskich ośrodków pracy kulturalno-oświatowej. Ponieważ zajmuję się tymi sprawami, bardzo mi na tym zależało. To ważne sprawy! To niewinne stwierdzenie niespodziewanie wywołało we mnie falę gniewu i złości. – Kochany! Po co czarowanie! Nie ma na wsi prawdziwej kulturalnej pracy. Objechałem dzisiaj całe Podlasie i nie znalazłem nic. Ani jednego przyzwoitego zespołu, który by uczciwie pielęgnował tradycje sztuki regionalnej. Ani śladu jakiejkolwiek głębszej pracy kulturalnej. – To pan po linii kultury? – Po żadnej linii! Nie jestem urzędasem! Po prostu chciałem znaleźć jakiś dobry zespół regionalny z Podlasia i zrobić o nim reportaż. Niestety wszystkie informacje okazały się fałszywe, w terenie nie dzieje się nic. Nie ma nigdzie pracujących zespołów, te, które były, dawno się rozleciały. Nie ma też działaczy z prawdziwego zdarzenia. To wszystko należy już do przeszłości. – Szkoda, że nie trafił pan do nas… – A co, może macie zespół? – Nie, nie mamy zespołu. W ogóle działamy inaczej. Mamy świetlicę z tele​wizorem. – No tak, to jest dzisiaj szczyt ambicji działacza kulturalnego! Aparat tele​wizyjny, obowiązkowo z dużym ekranem! Nie trzeba myśleć, nie trzeba się wysilać. Wystarczy pokręcić gałką aparatu i wszystko jest załatwione. Każdy patrzy i słucha… Czy jednak zastanawiał się pan kiedyś, drogi działaczu, nad konsekwencją tego wszystkiego? Czy nie rozumie pan, że w ten sposób zamiast czynnego zaangażowania się w działalność społeczno-kulturalną mamy rozrywkę w pigułkach, która wychowuje biernego odbiorcę, widza, któremu nie przejdzie przez myśl kiwnąć palcem w sprawie jakiegoś głębszego zaangażowania się lub nawet myślenia?… Cała ta tyrada nie zrobiła jednak na moim rozmówcy większego wrażenia.

– Wie pan, redaktorze, słyszałem już nieraz tego rodzaju zarzuty – w głosie jego zabrzmiała ledwo dostrzegalna nuta ironii. – Wy z miasta zawsze tak mówicie, choć sami najczęściej oglądacie telewizję. Mam jedną prośbę. Niech pan wróci do naszej szkoły. Zobaczy pan, jak to jest z tą kulturą w pigułkach. Obejrzymy pewną imprezę. Kierowca zmęczony długotrwałą jazdą wśród mgły przyjął dość niechętnie pomysł zawrócenia do Gąsek. Jednak precyzyjnie zawrócił samochód na wąskiej drodze i po kwadransie staliśmy już przed budynkiem szkoły. Weszliśmy do obszernej świetlicy. Była pełna. Przy stolikach przeważała młodzież, choć nie brakło i starszych. Przede wszystkim rzucała się w oczy ogromna schludność ubioru zebranych. Zachowywali się nader kulturalnie, powiedziałbym – wykwintnie. Oglądali program, popijali kawę, prowadzili półgłosem jakieś rozmowy. – Jak pierwsze wrażenie? – pytał nasz przewodnik. – No cóż, czysto i ładnie, ale to nie wszystko. – Oczywiście, że nie wszystko. Zanim jednak zobaczycie resztę, nim rozpocznie się dzisiejsza impreza, opowiem o tym, jak było z telewizorem. Bo też to cała historia! Szkołę wybudowano dwa lata temu. To była dla Gąsek wielka sprawa. Poprzednio dzieci uczyły się w wynajętych od poszczególnych gospodarzy izbach. Ale nowy, wielki budynek był pusty. Zabrakło środków na urządzenie. Ruszyliśmy komitet rodzicielski. Z jego pomocą stopniowo gromadzono meble, pomoce naukowe, sprzęt sportowy. Ale prawdziwą sensacją stało się ofiarowanie telewizora. Jeden z mieszkańców wsi otrzymał od syna ze Związku Radzieckiego pięknego rubina. Nie bardzo wiedząc, co zrobić z taką nieznaną mu machiną, pewnego dnia przytaszczył do szkoły ogromne pudło z aparatem. Nie było jeszcze wtedy stacji przekaźnikowej w Lublinie, ale ktoś z mych znajomych wyliczył, że od nas będzie można łapać Warszawę. Z pomocą warsztatowców z pobliskiego P GR -u zmontowaliśmy wysoką antenę i uruchomili aparat. ​Odbiór okazał się nadspodziewanie dobry. Gdybyście widzieli, jak wyglądała pierwsza inauguracyjna audycja… Młodzież przyjęła telewizję jako rzecz zwykłą, natomiast starsi zareagowali w dość dziwny sposób. Kiedy spikerka po zapowiedzi skinęła głową, wielu ludzi na sali grzecznie się jej odkłoniło. Na każdy dalszy gest i zapowiedź reagowali z przejęciem. Po skończonej audycji i zgaszeniu telewizora długo oglądali aparaturę, kręcąc głowami. Zdarzył się też jeszcze bardziej komiczny wypadek. Otóż przyszły do mnie dwie babiny z prośbą o prześwietlenie. „Bo macie tutaj podobno taki wielki aparat”… Po pewnym czasie ludzie oswoili się z nowym zjawiskiem, ale wtedy wyłoniły się następne problemy. Młodzież z P GR -u, która pomogła walnie w instalowaniu anteny, teraz zaczęła formalnie okupować salę z telewizorem, odstraszając innych. Przychodzili prosto z roboty, w zabrudzonych ropą i smarem waciakach, rozwalali się na ławkach, palili mnóstwo papierosów, pluli na podłogę i wymieniali głośno dwuznaczne uwagi na temat urody aktorek. Nie wiedziałem, jak sobie z tym poradzić, wreszcie jednego

dnia nie wytrzymałem i „wsiadłem” na jednego z najbardziej aroganckich młodzieńców. „Nie wymądrzaj się tak. Ciekawym, co Edyta powiedziałaby na twoje maniery i brudny waciak”. Myślałem, że odpowie mi grubiaństwem, ale o dziwo – wyszedł zmieszany, a na następną audycję większość przyszła ogolona i umyta, w przyzwoitych ubraniach. I z biegiem czasu tak się już przyjęło, że na telewizję przychodzi się jak na niedzielną wizytę. Zasmakowali w telewizji i starsi. Dziś największa sala szkolna nie może pomieścić tych, którzy przychodzą na Kobrę, filmy czy przedstawienia. Z przyjemnością słuchałem opowiadania. Historia była istotnie zajmująca. Ale resztki uprzedzeń zostały. – No tak – podjąłem na nowo – Kobra, kryminały, filmy. Ale czy to można nazwać pracą kulturalną? Telewizję nazwał ktoś trafnie „gumą do żucia dla oczu”. To bardzo powierzchowna i mało wybredna forma rozrywki. – To prawda, panie redaktorze, ale niezupełnie. Ostatecznie w telewizji jest nie tylko Kobra. A poza tym stopniowo zaczęły u nas przyjmować się i inne formy zajęć – odczyty i spotkania, kursy i wieczorki taneczne. A wyniki?… Po wielu latach zmalała w naszym GS -ie ilość sprzedawanej wódki, mniej jest tradycyjnych wiejskich bójek. Czy to też rzecz bez znaczenia? Pogrążeni w rozmowie nie zauważyliśmy nawet, że przez ten czas skończyła się audycja telewizyjna, usunięto z sali stoliki, a krzesła ustawiono rzędami frontem w kierunku niewielkiej estrady w drugim końcu salki. – Przepraszam, że się tak zagadałem. Teraz właśnie będzie impreza, o której mówiłem. Usiedliśmy na honorowych miejscach, w pierwszym rzędzie. Dalsze szybko wypełniały się tłumem mieszkańców. Wkrótce nie było ani jednego wolnego krzesła. Ludzie stali gęsto pod ścianami. Robiło się gorąco. – Ciekaw pan, co to za impreza? Niestety, nie jest to występ zespołu ludowego. Mimo kilku prób nie udało mi się nic takiego zmontować. Po prostu zorganizowaliśmy kurs kroju i szycia dla wiejskich kobiet. Zainteresowanie było ogromne. Na kurs zgłosiło się czterdzieści uczestniczek. Dziś właśnie zakończenie kursu. Same uczestniczki przygotowały wielką niespodziankę. „Niespodzianka” zaczęła się niezbyt atrakcyjnie. Na scenie pojawił się harmonista i zaczął na dość sfatygowanej harmonii wygrywać coś, co przypominało Pamiętasz, była jesień, chwilami zaś brzmiało jak ludowy obertas. W takt tej muzyki wyszła na estradę młoda dziewczyna w letniej kolorowej sukience. Za nią wpadł wysoki, chudy jak tyka młodzieniec z wiechą jasnych włosów. – Dobry wieczór państwu. Na zakończenie kursu prezentujemy modele przygotowane przez uczestniczki. Oto sukienka letnia z kolorowego perkalu. Bardzo tania i praktyczna. Wykonała ją i prezentuje Marysia Kupiec. Dziewczyna poruszała się dość niezgrabnie, potknęła się raz i drugi. Nie wiedziała, co

zrobić ze swymi dużymi, czerwonymi rękami. Była bliska płaczu… Ale oto na sali odezwały się oklaski. Długie i głośne. – Brawo, Maryśka! – krzyknął ktoś pod oknem. Dziewczyna podniosła głowę, ruchy jej stały się pewniejsze. Jeszcze raz obeszła estradę i zbiegła na salę, podniecona i szczęśliwa. Następna z kursantek, prezentująca bluzkę w wielkie grochy i zieloną spódnicę, czuła się już na podwyższeniu znacznie raźniej. Też otrzymała porcję braw i pochwalających okrzyków. Harmonista niezmordowanie wydobywał ze swego starego instrumentu wciąż nowe melodie, rozczochrany młodzian gadał bez przerwy, naśladując renomowanych konferansjerów, a na estradzie prezentowano wciąż nowe modele. Po dziewczętach wyszły ku memu zdziwieniu dorosłe kobiety, potem dzieci, w końcu zaś najbardziej chyba stremowani i sztywni mężczyźni. Prezentowano sukienki i męskie koszule, fartuchy robocze i odświętne bluzki, szkolne mundurki i komplety dla maluchów. Być może wszystko to razem – pokaz mody, stare dowcipy konferansjera, cała muzyka od siedmiu boleści – w innych warunkach zakrawałoby na parodię tego typu imprezy. Ale tutaj miało magiczny urok świeżości. Jeszcze kilka modeli i pokaz był skończony. Kilku młodych ludzi szybko i sprawnie uprzątnęło krzesła i ławki. Obok harmonisty pojawił się drugi muzyk z wielkim bębnem i mosiężnymi talerzami. Melodie nabrały tanecznych rytmów. Młodzież ruszyła do tańca. Trzeba było jednak wracać do Lublina. Zrobił się późny wieczór, widoczność na szosie była w dalszym ciągu zła. Samochód zaczął znów ciężko i powoli przebijać gęsty mur mgły. Powoli biegły kilometry, podchodziły do okien i mijały mdłe, ledwo widoczne światełka przydrożnych wsi. Nauczyciel z Gąsek dalej wykładał swoją koncepcję pracy. – Wam, mądralom z miasta, wydaje się, że bardzo łatwo jest prowadzić działalność kulturalną w terenie według waszych wzorów i pomysłów. Ale w zetknięciu z rzeczywistością wiele pięknie obmyślanych koncepcji rozlatuje się na strzępy. Ja też przed paru laty jechałem tu naszpikowany ideami pracy organizacyjnej w środowisku według najambitniejszych wzorów. …Pokażę, co można zrobić w terenie – mówiłem sobie po drodze – stworzę prawdziwą oazę kwitnącej kultury. Musi być klub dyskusyjny, w którym będą występować czołowi literaci i naukowcy. Już ja potrafię ich nakłonić do przyjazdu… Zespół artystyczny nie dorówna być może osiągnięciom „Śląska” czy „Mazowsza”, ale musi mieć oryginalny program oparty o folklor Podlasia… Wszystko to wydawało mi się osiągalne i możliwe. Nieraz przecież chwalono mnie w szkole, mówiono o mych talentach organizacyjnych. Na miejscu rzecz okazała się dużo trudniejsza. Ludzie byli bierni i obojętni, zmontowanie jakiejkolwiek imprezy też nie było łatwe. Chciałem na przykład sprowadzić na wieś literatów, pokazać ich ludziom, zorganizować spotkanie i dyskusję. Ale nikt nie chciał przyjechać. Po miesiącach starań udało mi się zaagitować młodego poetę.

Wyglądał istotnie poetycko. Miał długie włosy i obgryzał paznokcie. Ale poezja jego była zupełnie niezrozumiała. Bez rymu i bez sensu. Jak pokazać takiego ludziom na wsi? Na szczęście na spotkanie przyszedł tylko jeden stary, rozkochany w książkach dziwak oraz babina, która trafiła tu przez pomyłkę. To było pierwsze i ostatnie spotkanie tego typu. O zespole artystycznym też nie było mowy. Młodzież nie chciała słyszeć o ludowych tańcach i melodiach. Po prostu ignorowała wszystkie moje propozycje i apele. Zrezygnowałem ze swoich ambitnych planów. Ograniczyłem się do odrabiania swej szkolnej pańszczyzny. Reszta mnie nie obchodziła. Aż nastąpił wstrząs. W naszej wsi popełniono zbrodnię. Jeden z chłopów zamordował na rozstajnych drogach siekierą sąsiada, sądząc, że to diabeł. – Tak, teraz przypomniałem sobie, dlaczego nazwa wsi wydawała mi się znajoma! Przecież to była sprawa głośna w całym kraju. Pisały o niej gazety, nakręcono film. Więc to tutaj, gdzie dzisiaj odbywał się pokaz mody? Dziwne zestawienie… – Zrozumiałem, że nie można godzić się z tym, co wokół mnie się dzieje. Trzeba pracować. Ale inaczej. Tak, aby trafić do ludzi. Znów próbowałem dotrzeć do młodzieży wiejskiej – poznać jej tęsknoty i pragnienia, zacząć pracę. Wkrótce zrozumiałem, że stare schematy pracy kulturalnej, dawny typ działacza, każącego na siłę ubierać zespoły w stroje ludowe lub też odgrywać im naiwne jednoaktówki z patriotycznym wydźwiękiem i umoralniającym zakończeniem, trąci myszką. Młodzież marzy o motocyklach i innych osiągnięciach współczesnej techniki. Najwyższym ideałem kształtującym marzenia i tęsknoty jest życie miejskie ze wszystkimi jego atrybutami. Dziś wielki świat nie jest dla nich daleki i zamknięty. Woła do nich hałaśliwą muzyką głośników radiowych, oglądają go na ekranach kin, a coraz częściej i telewizorów, czytają w prasie… …W tym kierunku musi pójść praca kulturalno-oświatowa, jeżeli nie ma być fikcją lub zjawiskiem wyjątkowym… Tak zacząłem działać pięć lat temu, to i owo udało się zrobić. Sporo praktycznych kursów oświatowych, klub w szkole. – Ale czy nie dostrzega pan mielizn takiej pracy? Tym sposobem można wychować cywilizowanych barbarzyńców, posługujących się wszystkimi atrybutami cywilizacji, a równocześnie niewiedzących, kim był Mickiewicz, Chopin czy Żeromski. Do tego doprowadzi przyjęcie takich założeń. – Nie, to jest skrajność zupełnie absurdalna. Dlaczego wciąż dyskutujemy, co lepsze: książka czy telewizor? Dlaczego niektórzy mają mi za złe moją pracę? Uprzystępnijmy ludziom telewizję, magnetofony, warsztaty modelarskie, żurnale mód, słowem – to wszystko, co ma dla nich magiczny urok nowoczesności. Obok tego dajmy książkę, poważną muzykę, obraz, a wtedy praca kulturalno-oświatowa nie będzie jakąś pańszczyzną, przeciwnie – znajdzie na wsi tysiące i dziesiątki tysięcy zwolenników i wielbicieli. Warto chyba nad tym się zastanowić… Prosta, jasno oświetlona ulica, jaka wyłoniła się z ciemnego płaszcza mgły, ukazała, że jesteśmy u celu drogi. To był już Lublin. Czy można było jednak zostawić tak w połowie

dyskusję? Postanowiliśmy umówić się za kilka dni i wrócić do tematu. Kurs miał trwać cały tydzień. Telefon odebrał kierownik kursu. – Prosimy prasę, bardzo prosimy! Kiedy jednak podałem nazwisko nauczyciela z Gąsek, nie umiał ukryć swego rozczarowania. – Ach, to panu redaktorowi chodzi o tego dziwaka? Nie, nie ma go już u nas. Pokłócił się ze wszystkimi i wrócił na wieś… Lesław Gnot, Boczne drogi, Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1965, s. 101–112

1962 Klemens Krzyżagórski (1930–2013)

Nie być pieszczochem samego siebie

Dwa rozdziały temu pisałem o Kazimierzu Dziewanowskim, który pod koniec lat pięćdziesiątych czerpał odważnie i prekursorsko z twórczości Franza Kafki. Jeśli są już Państwo po lekturze tamtego wstępu, to dodam, że Klemens Krzyżagórski w swoim reportażu Dziennik powoda z 1958 roku także powołał się na praskiego pisarza. Rzecz dzieje się w sądzie, przed którym obywatel usiłuje wygrać beznadziejną sprawę. – Czy strony mają dalsze wnioski dowodowe? – spytał sędzia. Ogarnęła mnie senność. Po szybie łaziły jesienne muchy. Ławnicy drzemali z otwartymi oczyma. Śliczna protokolantka rysowała bezmyślne figury, o których Freud mógłby coś powiedzieć. Podszedłem do protokolantki. – Chodźmy na Kafkę! – zaproponowałem. „Autor objawia się nam jako ironista i człowiek przewrotny w znaczeniu literackim” – oznajmił Michał Radgowski po lekturze jego tomu Kłopoty z ciałem (1969). Styl Krzyżagórskiego na przykładzie tekstu Dzieci patrzą na nas: „Na pewnym soirée u doktorostwa T. potraktowano nas dziećmi”. Krzyżagórski zajmował się przeważnie sprawami sądowymi i obyczajowymi. W reportażu Kiedy wracają niekochani (1961) opisuje morderstwo i zastanawia się, jak należy o nim pisać: Mieszkamy w miastach, miasteczkach i siołach, żyjemy wśród ludzi i z kobietami. Pewnego dnia zastaje nas w domu ukochanej jej ukochany, uderza pięścią w czoło, wskakuje podkutymi butami na piersi, bije żelazną rurką po brzuchu, dorzyna siekierą, rozmazuje mózg na poręczach łóżka, a potem rozdziawszy nas z szat – przypala świeczką instrument wzruszenia, powodując tym krzywdę najdotkliwszą: albowiem nie dość, że zabił człowieka, ale w dodatku okaleczył mężczyznę. Potem tego ukochanego sadzają, przyznaje się do winy: – Kurdebalans, faktycznie zabiłem, bo ja jestem nerwowy. Mruży piękne, miodowe (jak zauważyła jego obrończyni z urzędu) oczy i na pytanie reportera: – Jakiej kary się pan spodziewa? odpowiada: – Pięć lat albo, kurdebalans, dziesięć. Może więc tak należałoby o tym morderstwie pisać. Albo w stylu ulicznego śpiewaka – rozważa dalej autor – tak by makabryczne zdarzenie przedstawić w formie podwórzowej ballady. Zaraz też wyznacza sobie rolę: mieszka ulicę od miejsca zbrodni, jest jedynym w tej okolicy profesjonalnym opowiadaczem ludzkich historii, „tyle że nie dorobiłem się jeszcze katarynki”. I to jest – moim zdaniem – najlepszy trop do zrozumienia jego twórczości: jest kataryniarzem, który pisze. Do każdej historii dodaje barwne dygresje, cofa się, powtarza refreny, nie może skończyć wątku. Pisze o niesłusznie oskarżonych o gwałt, a w tekście pojawia się Byron, France, Villon czy Gombrowicz. Sam Krzyżagórski nazywał swoje teksty nie reportażami, ale czytankami. Zadebiutował w 1951 roku we wrocławskiej „Gazecie Robotniczej”. Ukończył Akademię Nauk Politycznych w Warszawie – wydziały dyplomatyczny i dziennikarski. Pracował w teatrach lalkowych Wałbrzycha, Wrocławia i Białego​s toku jako kierownik literacki i konsultant. Dwanaście lat wykładał w Studium Aktorskim Teatru Lalek we Wrocławiu. Był cenionym specjalistą, choć nie miał w tej dziedzinie wykształcenia. W 1967 roku został redaktorem naczelnym wrocławskiej „Odry”, a od 1974 roku przez blisko sześć lat szefował wydawanym w Białymstoku „Kontrastom”, jak mało kto wpływając na polski reportaż. „Kontrasty” pod jego kierownictwem zmieniły się z pisma, które – jak mówił – zajmowało się „adoracją Białostocczyzny w gronie jej mieszkańców”, w ogólnopolski miesięcznik z reportażami i o reportażu. Roczniki „Kontrastów”, zwłaszcza z lat 1976–1981, to moja reporterska biblia. Krzyżagórski ściągał do redakcji największe nazwiska, organizował konkursy na reportaż i debaty o literaturze faktu. Pismo zamieszczało recenzje wszystkich – podkreślam w s z ys tkic h – książek reporterskich, jakie ukazywały się na rynku. To dowartościowywało reporterów, którzy, zdaniem naczelnego, mają poczucie ulotności tego, co robią, traktują

więc recenzję jako jedyny i nieodwołalny znak jakości swojej pracy. Jeśli jest to znak złej jakości książki – mówił Markowi Millerowi – sądzą, że to osobista złośliwość recenzenta lub nawet coś więcej – spisek recenzenta z redaktorami przeciwko ich reputacji. Gdy dowiaduję się o tym, ogarnia mnie rozrzewnienie, bo to oznacza, że reporterzy – tak surowi wobec swych bohaterów, tak głośno domagający się prawa do krytyki wszystkiego – stają się artystami. Na razie artystami prywatnymi. Pieszczochami własnej osoby. Krzyżagórski porzucił „Kontrasty” dla miesięcznika „Prasa Polska”, a po ogłoszeniu stanu wojennego podjął się kontrowersyjnej misji. W miejsce zdelegalizowanego Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, które razem z prezesem Stefanem Bratkowskim przeszło do podziemia, stworzył w marcu 1982 roku Stowarzyszenie Dziennikarzy PR L. W skład nowego związku, zwanego potocznie „esdupeerelem”, weszli dziennikarze opowiadający się za stanem wojennym, m.in. dwóch znanych reporterów: Jerzy Ambroziewicz (patrz s. 455) i Kazimierz Koźniewski (patrz s. 375). Po 1989 roku Kryżagórski już nie zaistniał na medialnej scenie. Poza nawias zawodu wypadli ci, którzy uwierzyli w ostateczny wynik rozgrywki między władzą a społeczeństwem w 1981 roku – pisała w reportażu o dziennikarzach w nowej Polsce Agnieszka Ostrowska-Metelska. – Naczelny nieistniejącego już miesięcznika „Kontrasty” nie odkupił swojej winy. Znalazł się poza obiegiem intelektualnym […]. W latach dziewięćdziesiątych publikował broszury o ziołolecznictwie. Odejdźmy może jednak od życiorysu, bo – jak mówiła bohaterka jednego z reportaży Włodzimierza Nowaka – każdy żyje, jak umie. Wróćmy do twórczości. Ryszard Wójcik (patrz t. 2, s. 467) podkreślał, że w tomie Kłopoty z ciałem jest jeden reportaż-esej odmienny od pozostałych. Odosobniony tematycznie szkic tragicznych losów zdradzonego przez Polskę władcy Henryka XI, księcia dolnośląskiego (1560–1581), którego dzieje, odfałszowane dzisiaj przez reportera, stanowią kapitalny przyczynek do dramatu utraty zachodnich kresów naszego kraju na rzecz przebiegłego sąsiada. Recenzent „Sztandaru Młodych” przy okazji kolejnego wydania książki wyznawał: Natomiast rewelacyjny wydał mi się reportaż Książę zdradzonego kraju – reportaż… historyczny o legnickim władcy Henryku XI; Krzyżagórski podjął tutaj polemikę z samym królem reporterów Egonem Erwinem Kischem […]. „Kontrasty” poświęcały Kischowi sporo uwagi. Na ich łamach wyznania miłości składało mu wielu polskich reporterów. Dla mistrza z Pragi reportaż to suche sprawozdanie podniesione do poziomu sztuki. „Właśnie dlatego tym, czym Kafka był dla współczesnej prozy, tym Kisch stał się dla reportażu” – napisał ​Jerzy Lovell (patrz t. 2, s. 119). Wyraził tym pogląd całego pokolenia reporterów urodzonych w latach trzydziestych ubiegłego wieku, którzy jako młodzi czytelnicy w latach pięćdziesiątych – gdy Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej wydało całą serię książek Kischa – zachwycali się jego sposobem pisania. Ryszard Kapuściński (patrz t. 1, s. 681) twierdził, że bez Kischa on i jego rówieśnicy nie mogliby być tak twórczy. Śladami Kischa wędrowali Lovell, Roszko (patrz t. 2, s. 27) i właśnie Krzyżagórski. Kiedy Lovell w latach sześćdziesiątych chciał obejrzeć wszystkie miejsca opisane przez Kischa w Jarmarku sensacji, zamówił samochód, żeby zdążyć objechać ten „szmat świata” zawarty w książce. Okazało się, że samochód jechał raptem dwie minuty, a potem już wyłącznie stał. Wszystkie opisane miejsca można było, wolno spacerując, obejść w pół godziny. A więc najważniejsze dzieje się tuż obok nas – napisał po tym doświadczeniu Lovell – a także dzieje się w nas samych. […] rasowy reporter, jak każdy zresztą rasowy pisarz, konstruuje swój własny świat – o granicach niezmierzonych, lecz […] leżących na wyciągnięcie ręki […]. A teraz przykład, jak reporter Krzyżagórski podszczypywał (i słusznie) ​Kischa. Bo też Henryk XI nie był takim pijusem, jak go król reporterów przedstawiał, ale człowiekiem tragicznym, któremu Niemcy pokrzyżowali

polskie plany.

Książę zdradzonego kraju

1

Co jakiś czas urządzam u siebie totalny remanent. Domownikom zakazuje się wówczas wstępu do pokoju, w redakcji miotają ponadplanowe obelgi na me nieróbstwo – a u mnie za zamkniętymi drzwiami pokoju panuje myślenie i ekspiacja. Z ogromnej sterty papierów wyciągam jakieś umowy z pedantycznie przyszpilonymi liścikami o treści brutalnej: „W związku z niewykonaniem… prosimy uprzejmie o zwrot zaliczki”. Z półki zdejmuję jakieś książki kupione w chwili wielkiej pożądliwości i do dziś nieprzeczytane, ba! nierozcięte nawet – stojące na półce kornie i zachęcająco jak orszak kolońskich zakonnic. Potem rozkładam je wokół siebie i zaczyna się mej ekspiacji część ekstatyczna. Jakże wdzięcznymi literami patrzą na nas te książki czytane dopiero wówczas, gdy zgiełk wywołany ich wprowadzeniem w świat już dawno umilkł, gdy wytkliwili się już nad nimi subtelni recenzenci, a niewierni snobi obrócili się ku innym bogom! Jak nam oddają wszystko, co pozostało w nich – starzejących się i świadomych tego – żywe jeszcze i czujące, jak proszą, żeby zanurzyć się w nich – jeszcze raz i jeszcze raz! – sumiennie odpracować obojętność innych i nasze własne w ich odkryciu zapóźnienie. W czasie ostatniego remanentu czytałem w ten sposób Egona Erwina Kischa. Szalejący reporter, ów – jak powiada o nim pewien żurnalista warszawski – „nasz zdolniejszy kolega znad Wełtawy”, jest w Polsce autorem znanym. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej wypuściło wpierw kilka jego książek w wydaniach broszurowych, a w latach 1955–1959 otrzymaliśmy staraniem tego wydawnictwa dziesięciotomową edycję w płótnie, niedrogą – i ja te wszystkie książki uczciwie przeczytałem; śladem jednej z nich wędrowałem nawet po czeskiej Pradze, mając za przewodnika kędzierzawy cień „zdolniejszego kolegi”, który opisał wszystkie kontynenty świata. W praskiej książce telefonicznej znalazłem wówczas nazwisko „Egon ​Erwin Kisch vd”. Wykręciłem numer, ale w słuchawce odezwał się głos kobiecy i domyśliłem się, że skrót „vd” znaczy po prostu „wdowa”, co mnie okropnie zaskoczyło, bo wiedziałem wprawdzie, że autor Jarmarku sensacji zmarł w roku 1948, ale nie wiedziałem, że miał żonę: nigdy o niej nie pisał. Z Jarmarkiem sensacji w garści poszedłem więc pod ten dom, gdzie Ślepy Metody śpiewał na piwnicznym podwórku swoje sławne ballady[192]. Minąłem kilka wąskich uliczek, gdzie kamieniczki zdają się stykać dachami i gdzie nigdy nie można było wjechać karetą. Na jednej z tych uliczek był kiedyś dom publiczny i odwiedził go sławny Bismarck, ale kareta pozostała na szerszej ulicy, kilkadziesiąt metrów dalej. Stała tak trzy dni i trzy noce, a prażanie gapili się na nią i wnioskowali z tego imponująco długiego postoju:

– To jest rzeczywiście żelazny kanclerz! W okolicy domu, gdzie Ślepy Metody śpiewał: „I to jest miłość, wielki skarb, co tobie sztylet wbiła w garb”, nie znalazłem nic interesującego. W dawnym mieszkaniu Kischów żyje sobie teraz jakaś obca rodzina i nic nie wie o dalszych losach tego małego kędzierzawego chłopca, któremu Hanka, zwana Fałsz, z trzeciego piętra, dawała tutaj pierwsze lekcje liryki stosowanej. Ta ich niewiedza przypominała mi pewną naszą babuleńkę z Wileńszczyzny, którą ktoś spytał o Mickiewicza, a ona rzekła: – Adaś? A, pamiętam, był u nas taki chłopiec, ale potem wyjechał w świat i już nigdy o nim nie usłyszeliśmy. Zgubiłem więc trop Ślepego Metodego i poszedłem śladami Golema pod Staronową Synagogę. Onże Golem miał być na poddaszu tej synagogi, ale Kisch wdrapał się tam pewnego wczesnego ranka i stwierdził, że na poddaszu są tylko nietoperze. Legenda – przyciśnięta w ten sposób do zmurszałego muru – wymknęła się zręcznie i wzięła sobie odwet na bezbożnym reporterze: wskoczyła do literatury, opery, teatru, filmu; zrobiła artystyczną karierę, stała się ulubionym motywem czeskiej sztuki. U nas także oglądaliśmy czeski film o Golemie pochodzący z tego właśnie – Kischowego – źródła inspiracji. (Kisch pisze: „We wstępie do swej monografii o Golemie profesor Chaim Bloch opisuje to zapoczątkowanie przeze mnie renesansu Golema. Dramaty, filmy, jedna opera i jego oratorium obrały sobie Golema za bohatera. Przede wszystkim zaś straszy on w powieści Meyrinka o tym samym tytule”). We wspinaczce na poddasze synagogi towarzyszył Kischowi pewien – jak by to powiedział Lejzorek Rojtszwaniec – „pracownik kultu”, człowiek dozorujący synagogę przemienioną obecnie w muzeum. Poznałem go, nazywa się Franc Fiszer, zupełnie jak ten nasz warszawski filozof[193], który dał komuś słowo honoru, że Boga nie ma. Nie chciał mnie wpuścić do wnętrza, póki nie kupię sobie nakrycia głowy. Poszedłem więc do sklepu i skonfundowanej sprzedawczyni tłumaczyłem, że chodzi mi o beret. Nie mogła pojąć, widocznie​ nie ma takiego słowa w jej języku. Wreszcie – gdy pomogłem sobie trochę gestami – wykrzyknęła radośnie: – A, czepiczka! Teraz ja się z kolei skonfundowałem, bo „Czepiczka” to było nazwisko jednego z ówczesnych ministrów Czechosłowacji. Czasy były wtedy minione i skąd mogłem wiedzieć, czy ekspedientka, która wypowiada takie słowa, nie proponuje mi aby czegoś karalnego? Gdy jednak zapłaciłem za mój nabytek i okryłem grzeszną czuprynę, nie poszedłem już do synagogi, bo człowiek, który ma na głowie ministra, powinien rozumniej gospodarować swoim czasem. Wyniosłem z tej konfrontacji książek z życiem pogląd – nie najświeższy może – że w książkach jest wszystko inaczej. U Kischa jest opis knajpki praskiej, gdzie pijał tęgi niegdyś jurysta docent Uher z praskiego uniwersytetu. Znajomość prawa państwowego i ważne funkcje publiczne nie uchroniły go od przypadłości szkaradnej: żona mu się puszczała z całym senatem, dziekanami, profesorami i pedlem[194] na dodatek (co i u nas

się zdarza, chociaż niekoniecznie na uniwersytetach, gdzie przeszło połowa samodzielnych pracowników nauki przekroczyła już pięćdziesiąt lat: piękny ten wiek bardziej sprzyja noszeniu rogów, niźli pomaga w ich przyprawianiu). Było tych miłośników pięknej pani Uherowej wielu, więc małżonek wybrał sobie dla zabicia swego nieszczęścia knajpkę o znaczącej nazwie Batalion. Tam wpadł na pomysł okrutny: cały swój majątek zapisał kompanom, zobowiązując ich atoli do pewnej pośmiertnej przysługi. Gdy spod domu żałobnego ruszył karawan, a za nim wdowa, marszałek Czech, rektor, dziekani i inni miłośnicy, wówczas pijani spadkobiercy jęli wykonywać wolę testatora: z flachami wódki wtoczyli się w trumienny pochód, śpiewając aż do samej mogiły jego ulubioną pieśń: „Minęło, wszystko minęło, minęło szczęście mego życia”. Szukałem knajpki Batalion we współczesnej Pradze. Pomógł mi w tym profesor Vladimir Klimesz z praskiego uniwersytetu – znawca starej Pragi i miłośnik Kischa. – To było tutaj! – pokazał. Weszliśmy do schludnego lokaliku o nazwie Rudy Koutek. Niech was nie zwiedzie dziecinny wdzięk tej nazwy – nie oznacza ona „Rudego Kotka”, lecz „Czerwony Kącik”. W knajpce, gdzie docent Uher wypił swą śmierć, mieści się dzisiaj klub praskich taksówkarzy; w wolnych od jazdy chwilach rozmawiają oni tutaj o planie przewozów i czytają poważne gazety. Przywiozłem z Pragi jeszcze większy sentyment do tych książek, opisujących podróże w czasie i przestrzeni, i do tego naszego „zdolniejszego kolegi” znad Wełtawy, który – dowodząc w listopadzie 1918 roku oddziałem wiedeńskiej Czerwonej Gwardii – wszedł do redakcji mieszczańskiej gazety kierowanej przez jego brata i rzekł: – W imieniu rewolucji wzywam was do opuszczenia tego lokalu! – Dobrze, dobrze – miał odpowiedzieć brat – opuścimy. Ale ja poskarżę się mamie. Czytałem te książki wielokrotnie i po bałaganiarsku – bo któż pedantycznie realizuje własne sentymenty? – i w tym bałaganie umknęła mi książka, od której wszyscy zaczynają czytanie Kischa: Praski Pitaval, a w nim – opowieść o trzech procesach księcia Henryka XI , lubego Polonusa, renesansowego władcy księstwa legnickiego, o którym Kisch pisze w sposób przeraźliwie rzeczowy: „Rządy Henryka XI , księcia dolnośląskiego (1560– 1581), wyglądały następująco: pił na kredyt i pożyczał na pijatyki”.

2

Spróbujmy odnaleźć ślad tego bujnego księcia w obszarze śląskich dziejów. Żył w drugiej połowie wieku XV I . W tym czasie na Śląsku panowały już tylko dwa domy książęce z dynastii Piastów – cieszyński (gdzie obowiązującym językiem był polski) i legnickobrzeski. Henryk XI przynależał do Piastów legnicko-brzeskich. Kilka przypomnień elementarnych. Linię dynastyczną Piastów śląskich zapoczątkował Władysław I I Wygnaniec, syn Bolesława Krzywoustego – książę krakowski i śląski. Decentralizacja – groźne dzieło Bolesława – uzyskała nie mniej groźnego poplecznika w skwapliwości rozrodczej śląskich książąt. Władysław Wygnaniec miał trzech synów niewątpliwych i jednego spornego – wspomnianego tylko z imienia „Albert” w jakimś dokumencie z 10 lipca 1168 roku. Ale miał już siedmiu wnuków, wśród których godny pamięci jest jedynie Henryk I Brodaty. Prawnuków miał czterech i znów jednego sławnego – zwał się Henryk I I Pobożny. Henryk I I wojował z Tatarami pod Legnicą i zginął z przyczyn językowych. Notuje bowiem Długosz, że klęska legnicka była spowodowana między innymi dywersyjnym hasłem jakiegoś Tatara lingwisty, który w przebraniu latał między wojakami i krzyczał: „Biegajcie! Biegajcie!”, co wojska Henryka zrozumiały jako „Uciekajcie!” i rzuciły się do ucieczki. Ale Henryk I I Pobożny zdążył spłodzić przed śmiercią pięciu synów, a jeden z nich – skądinąd znany z tego, że przefrymarczył ziemię lubuską na rzecz Brandenburgii – Bolesław I I Łysy, zwany pospolicie Rogatką – władał Dolnym Śląskiem i Głogowem. Rozdrobnienie polityczne Śląska postępuje dalej i syn Rogatki – Henryk V Gruby (1248– 1296) – sprawuje władzę w księstwie wrocławskim, legnickim i brzeskim. Henryk Gruby miał oczywiście znowu synów (trzech) i jeden z nich – Bolesław I I I – rządził już tylko księstwem brzeskim i legnickim. Mamy pierwszą połowę wieku XI V . Do czasów Henryka XI pozostało nam jeszcze dwieście lat. Historia spożytkowała te dwa wieki w sposób nie najmilszy dla polskich losów śląskiej ziemi. Postępuje w tym czasie dalsza germanizacja, a – rzecz to będzie dla naszej czytanki bardzo istotna! – zwłaszcza germanizacja feudałów, warstwy rycerskiej i zasobnego mieszczaństwa. Mieszczaństwo zaś ówczesne – swej nazwie na przekór – wcale nie stroni od wsi: nabywa majątki ziemskie i wywiera niejaki wpływ na sprawy polityczne. Prawda, że w warstwach uboższych przeważa ludność wierna polszczyźnie. Dla połowy XV wieku miarodajna jest niewątpliwie opinia papieża humanisty Eneasza Sylwiusza Piccolominiego, który w dziele Europa tak oto pisał: „…za Odrą język polski przeważa, przez co słusznie niektórzy uważają Odrę za granicę Germanii”. W sto lat później potwierdza to spostrzeżenie autor Kroniki wszystkiego świata Marcin Bielski: „Ziemia niemiecka nie ściąga się dziś, jeno od Renu do Odery, rzeki, która przez Szląsko idzie, a dzieli nas z Niemcy”. Ale prawdą jest również, że Niemcy uzyskują przewagę w warstwach rządzących. Już

Bolesław Rogatka sprowadza na Śląsk wielu niemieckich rycerzy, którym – jak pisze historyk Karol Maleczyński – „hojnie rozdarowywał ziemie, grody i majątki”. Sam mówiąc kiepsko po niemiecku, otacza się na swym książęcym dworze Niemcami. Mają mu to za złe współcześni, zaniepokojeni „spiskowaniem Niemców na dobro i całość polskich ziem”. Mijają trzy wieki od czasów Rogatki i niemczyzna lokuje się na dobre w bogatych i znaczących domach śląskich. Niemczyzna staje się także coraz bardziej formułą wielkiej i małej polityki prowadzonej przez te domy, kryterium sympatii i niechęci, treścią i językiem niektórych dokumentów i korespondencji. W Historii Śląska pisze o tym wrocławski badacz Roman Heck: Tragicznym symbolem postępującej germanizacji był Piast legnicki Henryk XI , który podkreślał, że w jego żyłach płynie polska krew piastowska, zabiegał o koronę polską, demonstracyjnie używał chorągwi z orłami śląskimi i polskimi, lecz nie znał już języka polskiego.

A Henryk XI … – toż to przecież ten pijany książę z Praskiego Pitavala Egona Erwina Kischa! Już jesteśmy przy nim, już dotykamy jego losów, z cztero​wiekowego dystansu obejrzymy alkoholowe jego ekstazy i groźne godziny kaca. Ale wpierw jeszcze jeden wywód genealogiczny. Henryk XI był synem Fryderyka I I I , który był synem Fryderyka I I , który był synem Fryderyka I , który był synem Jana I , który był synem Ludwika I I I , który był synem Henryka I X , który był synem Henryka V I I I , który był synem Ludwika I , który był synem Bolesława I I I … – a Bolesława I I I już znamy, on figuruje w Stammtafeln der Schlesischen Fürsten Grotefenda jako senior książąt brzesko-legnickich. Linia jest tedy ciągła, piastowska krew – że tak to eufemistycznie nazwiemy – płynie dogłębną i nieprzerwaną strugą, generacja za generacją płodzi się w gorącym rytmie historii, bez trudu można wywodzić rodowód Henryka aż od Bolesława Chrobrego, od Mieszka I i od Siemomysła, który miał kilka żon poganek. Jeżeli jednak z wyprowadzeniem tytułu do sprawowania zwierzchności książęcej nad Legnicą nie ma kłopotu, to pewna trudność powstaje przy pytaniu: po kim też Henryk XI odziedziczył paskudny charakter? Zmienność erotyczną mógł ostatecznie przejąć po poligamicznym Siemomyśle, po Mieszku I , który miał także co najmniej pięć żon, i po Bolesławie Chrobrym, który miał cztery żony: dwie go odumarły, a z dwiema się rozwiódł. Tu Henryk XI był skwapliwym dziedzicem lirycznej zmienności swoich protoplastów, pisze bowiem o nim Kisch: Małżonki Zofii von Anspach, starszej od niego o cztery lata, nie wpuszczał do alkowy małżeńskiej, chętnie natomiast zadawał się z obcymi kobietkami i dziewojami, a gdy kiedyś księżna uskarżała się na obecność takiej damulki przy stole, jego książęca mość wymierzył jej książęcej mości policzek, co bardzo obruszyło wszystkich męskich potomków rodu Anspach.

Z tym że w porównaniu z Mieszkiem I Henryk XI znacznie wzbogacił asortyment tych liryczności, bo interesowały go również siostry zakonne, duchowną sukienką okryte służebnice boże. Odnotowuje te upodobania księcia Hans Schweinichen, jego marszałek dworu i sekretarz, autor kroniki Leben Herzogs Heinrichs XI von Liegnitz (G.A. Stenzel,

Scriptores rerum Silesiacarum, Wrocław 1850). Kronikę Hansa Schweinichena przełożył w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku Hieronim Feldmanowski i w roku 1870 wyszła ona w Dreźnie nakładem J. I. Kraszewskiego. Z tej właśnie edycji wybieram smakowity fragmencik: Muszę tu także wspomnieć, co nam się w Kolonii przytrafiło […]. Niedaleko od naszej gospody był klasztor zakonnic, zwany klasztorem Panny Maryi, a w nim same hrabianki i damy pańskiego szlacheckiego rodu, te, gdy ruszyły z kościoła, zrzucały habity i przebierały się po świecku, mogły nawet za mąż wychodzić. Zaprowadzono mnie wraz z moimi towarzyszami do tego klasztoru, porobiliśmy znajomości, a potem bywaliśmy tam co dzień. Książę chciał się tam także rad dostać, ale nie wiedział, jak by to uczynić. Nareszcie tak sobie ułożył: kazał mi zapowiedzieć przełożonej, że jednego wieczora przeprowadzę dla niej i dla panien klasztornych maszkaradę, na co też przełożona, gdym jej to oznajmił, chętnie się zgodziła i wyznaczyła wieczór, w którym miałem przybyć. Książę kazał porobić maskowe ubiory z kitajki[195]; dla mężczyzn włoskie, dla panien hiszpańskie. Gdy nadszedł wyznaczony wieczór, przywdzialiśmy owe maski i było nas trzech mężczyzn i trzy panny, wzięliśmy dobrą kapelę i przyjechaliśmy na pięknych koniach do klasztoru, każdy posadziwszy swoją Hiszpankę poza siebie. Ja siedziałem na siodle, a Jego Książęca Mość przebrany za Hiszpankę z tyłu za mną oklep. Gdym tedy wjechał na dziedziniec klasztorny, gdzie pani przełożona czekała na nasze przyjęcie, chciałem się popisać, poskoczyłem koniem i zrzuciłem Hiszpankę, to jest księcia siedzącego za mną, w całym stroju, prosto w śmietnik, że wyglądał jak młynarz, musiał więc pójść do pierwszego lepszego domu i umyć się. Potemśmy wrócili i bawili się dobrze i wesoło z zakonnicami, tańcowaliśmy i pili doskonale, bo książę sam musiał po wino posyłać, taki był zwyczaj: przepiliśmy 22 talarów. Działo się to w samym początku, jeszcze za czasów dostatków, odtąd takeśmy w klasztorze byli znani, że jedna zakonnica, ładna dziewka, z szlacheckiej familii Recken, dzieciątko nam przyniosła w podarunku, kiedyśmy jeszcze w Kolonii i w okolicznym kraju przebywali.

Jeżeli jednak liryczną ruchliwość Henryka wywiedliśmy genetycznie od najdawniejszych przodków, to źródeł jego obciążenia alkoholowego należy szukać w pokoleniach późniejszych. Niewątpliwie bowiem picie i biesiadowanie stanowiło swego rodzaju specjalność domu książąt śląskich, który to obyczaj cytowany już tutaj Marcin Bielski opatruje gorzką uwagą, iż „polskie książęta naonczas Śląsko przepili”. A Józef I. Kraszewski – pełen jeszcze cierpkich, porozbiorowych refleksji – zastanawia się, „na co zeszli Piastowie szląscy, zaparłszy się swej narodowości”, i taką czyni wiwisekcję charakterologiczną Henryka i jego przodków: Niepodobna nie westchnąć nad fatalizmem, który plemię szlachetne tak nieszczęśliwymi uposażył wadami […] ciągnącymi do zguby […]. Ten książę Lignicy przedstawia poniekąd sobą ród, z którego wyszedł, porywczy do boju, do waśni, do przygód, do nieopatrznego używania, z jego butą i fantazją, z przekonaniem o jakiejś rodzimej wyższości […] a ze wstrętem do trudu i ładu.

Nie wszyscy jednak książęta śląscy byli równie ohydni. Dziadka miał Henryk XI w zupełnie dobrym gatunku. Był nim Fryderyk I I , władca gospodarny i ekspansywny (przyjął w zastaw Ziębice i Głogów), mecenas sztuk, gorący zwolennik idei założenia w Legnicy uniwersytetu, projektodawca legnickiej jurysdykcji dla miast śląskich, mąż wreszcie Elżbiety Jagiellonki, córki Kazimierza Jagiellończyka i – za jej życia – gość bywały na dworze krakowskim. Ale już ojciec Henryka pił i konsumował ponad miarę, a jego wystawne bankiety gorszyły samego cesarza. Tęgo popijał i biesiadował również młodszy brat Henryka – Fryderyk I V , kanalia zresztą zupełnie naturalnej wielkości, sługus i denuncjator. Schweinichen, który mu marszałkował

po śmierci Henryka, tak opisuje obyczaje panujące na tym dworze: Rano, kiedy się z łóżka wstawało, już stół był zastawiony żerem i lało się w gardziel aż do prawdziwego obiadu; od obiadu znowu aż do wieczerzy, a który już dojrzał, to bęc o ziemię i leżał.

Nic dziwnego, że Henryk, mając takiego ojca i takie otoczenie, popadł w bujną renesansowość, co na nim właśnie zemścić się miało w sposób szczególnie okrutny. Jego tryb życia stał się pretekstem do prawnego zatargu ze stanami krajowymi i w rezultacie – do trzech procesów odbytych przed sądem cesarza w Pradze. Właśnie tymi procesami zajmuje się Egon Erwin Kisch w swym Praskim Pitavalu – oddajmy mu tedy głos z należną pokorą: […] Rozprawa odwlekała się z dnia na dzień, aż wreszcie po około sześciu tygodniach oficerowie przesłuchali Jego Książęcą Mość przez godzinę. Mimo że książę miał za sobą poparcie osiemnastu wysłanników elektorów i książąt Rzeszy, nic z tego nie wynikło, tylko zapadła decyzja, że Jego Cesarska Wysokość w najbliższym czasie ustanowi komisję na Śląsku, która sprawy zbada i doprowadzi do polubownego porozumienia albo rozsądzi. Stany krajowe wróciły zatem znowu do domu i wszystko zostało po dawnemu. W 1579 roku Henryk, jego małżonka, córki oraz olbrzymia świta znowu bawią w Pradze. Codziennie pięćdziesiąt dwie osoby zasiadają przy ich stole, a ponieważ pieniędzy ani ładu w prowadzeniu gospodarstwa nie ma, długi rosną w nieskończoność w czasie tego trwającego półtora roku pobytu w Pradze. Pewien czeski ziemianin, pan von Schwamberg, zapytuje przez osoby trzecie księcia pana, czy mógłby otrzymać jego córkę Emilię za małżonkę. Jeśli tak, pożyczyłby książęcemu teściowi 10 000 talarów. Pytanie to stawia arystokrata przez jakiegoś „Szlachdena”, jak już wówczas zwali się żydowscy pośrednicy matrymonialni. Księcia nęci 10 000 talarów, wydających mu się słuszną zapłatą za jego książęce nasienie, ale panna nie ma wcale ochoty być przedmiotem handlu w tego rodzaju interesie. Niemniej pośrednik małżeński chodzi koło sprawy tak, że marszałkowi dworu Schweinichenowi porucza się zadanie, by udał się na zamek konkurenta i przekonał się o szczerości jego zamiarów (przede wszystkim co do owych 10 000 talarów). „Przybywszy tamże (pisze Schweinichen), zastaję wprawdzie wszystkiego w bród jak u człowieka zamożnego, ale w każdym kącie siedzi kurewka, a pan ma w dodatku francuską chorobę. Poza tym jest dosyć stary. Gdy już zawarłem dostateczną znajomość z panem, wychwalał mi wielce swoje gamratki[196] i zaprowadził mnie nawet do parszywych dziewek na napitek. Rzekłem wtedy panu, że jeśli ma coś wyniknąć z małżeństwa z córką mego pana, musi te wszystkie myszki przepędzić. Spostrzegłem wówczas, że panu więcej zależy na jego dziewkach niż na książęcej córce, i uważałem, że nie godzi się mi dalej w tej sprawie pertraktować. Wyszło też na jaw, że pośrednik, chcąc dostać podarunek, na własną rękę cyganił mojego pana”. Oczywiście pożyczka spaliła na panewce. W niedoli protestancki książę zwraca się własnoręcznym pismem do papieskiego wysłannika na zamku w Pradze o pożyczkę w wysokości dwustu guldenów. Charakterystyczne dla epoki oraz dla obu panów jest ich zachowanie się w tym wypadku. Nuncjusz odpowiada: „Jeśli książę zechce powrócić do starej katolickiej wiary i krzewić ją w swoim kraju, otrzyma nie dwieście, ale tysiąc i po raz wtóry tysiąc guldenów oraz przywróci mu się wkrótce jego księstwo. Inaczej nie mógłbym usprawiedliwić wobec Ojca Świętego, dlaczego w ciężkiej chwili dopomogłem jego religijnym przeciwnikom. Znaczyłoby to diabłu zapalić świeczkę”. Mimo że bieda mocno doskwiera, książę, pochodzący ze słowiańskiej dynastii, zazwyczaj tak lekkomyślny, a nawet całkiem pozbawiony skrupułów, jeśli chodzi o zaciąganie pożyczek, zanadto przywiązany jest do nauki Marcina Lutra, by nie odrzucić pokusy zawartej w liście: „Co mi zależy na tym złośliwym klesze, jeśli nie chce mi pożyczyć pieniędzy, niech nie pożycza. Do czasu, kiedy go diabeł porwie, na pewno będę miał pieniądze!”. Dopiero 28 września 1580 roku cesarz rozstrzygnął legnicki spór. Wszyscy książęta i panowie szlachta, których książę Henryk XI prosił o poparcie, stawiają się rankiem tego dnia w jego siedzibie i jadą z nim na dwór, co zapewne wywarło niejakie wrażenie na cesarzu Rudolfie. Brat Henryka i przeciwnik, książę Fryderyk I V , miał przy sobie tylko dwóch dworzan i jednego uczonego prawnika z Głogowa. Rozprawa trwała już pół godziny, kiedy zjawił się cesarz i najwyższy kanclerz odczytał cesarskie orzeczenie, na mocy którego obaj panowie z Legnicy mają udać się do domu. Jego Cesarska Mość złożył w sądzie na Śląsku rozkazy, jak każdy z nich ma się zachować, a ponieważ książę Henryk tak wytrwale i uniżenie zabiegał o restytucję swego księstwa, cesarz zgadza się na tę prośbę. Wszystko inne zarządzi biskup wrocławski. Henryk był bardzo zadowolony z tej decyzji. Podziękował w pięknym

przemówieniu za sprawiedliwy wyrok i wrócił na Śląsk, gdzie znowu odbyły się wielkie pijatyki. Dnia 27 października biskup wrocławski odczytał na zamku w Legnicy rezolucję cesarską orzekającą, że książę Henryk ma rezydować w Legnicy, a książę Fryderyk w Chojnowie. Obaj mają wspólnie sprawować rządy po bratersku i w zgodzie dzielić się dochodami. Czy nastanie teraz ład i zgoda? Bynajmniej. Na zamku Henryka XI znowu zaczynają się pijatyki i pożyczki, książę „nie uprawia żadnej justycji[197]” i znowu zadziera ze stanami krajowymi, które ponownie wnoszą na niego skargę. Z tej to przyczyny nie zjawia się sam na zjeździe książąt zwołanym na dzień 28 kwietnia 1581 roku do Wrocławia, tylko wysyła tam dwóch posłów. Dowiódł tym pociągnięciem wielkiej roztropności, gdyż inaczej wsadzono by go do więzienia. Podczas jego nieobecności ferowano na niego wyrok, który wręczono cesarzowi w formie zażalenia […]. Henryk po raz trzeci rusza w stronę Pragi przed sąd cesarza. I tu wesoła krotochwila jego życia przemieniła się w tragedię. W Pradze obecny jest również książę Fryderyk, jego brat, który świadczy przeciw niemu – bratni spór na dworze bratnich sporów. Henryka oskarża o to, że zbroił się przeciwko cesarzowi, że konspirował z Polakami, że narobił mnóstwo długów, że nie wprowadził u siebie żadnego sądownictwa, a sam książę dowiaduje się, że ma być „pojmany”, czyli osadzony w więzieniu. Księciu pozwolono w więzieniu korzystać z usług Schweinichena, ale wkrótce wyszło na jaw, że uniżone lokajstwo i codziennie pieczętowane pijackie braterstwo nie są trwałymi związkami. Schweinichen okazuje się prawdziwym dworakiem. Porzuca swego pana w niedoli, by u siebie na Międzyrzeczu Śląskim święcić wesoły miesiąc miodowy ze swą młodą małżonką, a następnie wstąpić na służbę Fryderyka I V , wroga i następcy swego dotychczasowego pana. Książę Henryk XI przy rozstaniu z Schweinichenem płakał jak dziec​ko, może z powodu tak czarnej niewdzięczności, i kilkakrotnie prosił go listownie, by przecież wrócił znowu do niego do Pragi, ale Schweinichen odpowiada tylko: „Moje pragnienie skończyło się i nie chciałbym zaczynać od nowa”.

3

Czytam tę barwną relację – może najlepiej napisaną w całym Pitavalu – i coś mi się tutaj nie zgadza. „Zdolniejszy kolega” coś mi nazbyt okrutnie spotwarzał tego historycznego Dolnoślązaka, któremu los – jak ten nieszczęsny wierzchowiec na dziedzińcu klasztornym – stanął dęba i zrzucił go do śmietnika. Nie, nie chodzi mi o skandaliczne fakty – wielkie tej materii zgęszczenie – te zaczerpnął bowiem Kisch z kroniki Schweinichena i wszyscy, którzy parają się Henrykiem, do tego źródła zmuszeni są udać się po informacje. Zresztą Kisch oszczędził portretowi Henryka paru drobiażdżków z jego nazbyt bogatej biografii. Był bowiem taki okres w życiu legnickiego władcy, gdy trudnił się on po prostu rozbojem. Nie był co prawda wtedy władcą: proceder ten uprawiał po pierwszym usunięciu go wyrokiem cesarskim z tronu legnickiego. Henryk zamieszkał wtedy w Chojnowie, zajął przemocą pobliski zamek i przywłaszczył sobie znajdujące się tam zboże. Potem żywił się jagodami, które przynosili mu chłopi z okolicznych borów, a gdy mu obmierzła ta jarska kuchnia – napadł zbrojnie na przejeżdżających kupców i zabrał im towar wartości czterystu talarów. Korespondował także w wolnych chwilach i strzelał głośno z armat. Kiedy zagrabił masło, owce i wełnę z majątku swego brata kanalii, listownie powiadomił go, że owce są odpowiednio utuczone, a wełna w pierwszorzędnym gatunku. Zamierza ją oczywiście sprzedać i kupić sobie wina, bo bardzo lubi wino. Gdy zaś pewnego razu biskup wrocławski, który sprawował godność namiestnika cesarskiego na Śląsku, przysłał mu do zamku komisję, Henryk kazał powitać komisarzy salwą armatnią. Tłumaczył później, że miała to być salwa honorowa – gromkie powitanie szlachetnych gości – ale komisarze zgoła inaczej zinterpretowali ten huk. Rozpowiadali później, że Henryk stawia charakterystyczny polski opór, że zgromadził w swej warowni wielką siłę zbrojną i knuje spisek przeciwko Niemcom. To fakty, ale w ich procesowych skutkach jest coś zastanawiającego. ​Pisze Schweinichen, że Zofia von Anspach – małżonka Henryka – żałowała, iż poskarżyła się o ten wymierzony jej przy stole policzek: zaszkodziło to bardzo księciu na cesarskim dworze. Pomyślmy tylko: dzisiaj, gdy nasz mechanizm wzruszenia inwigilowany jest przecież przez tylu stróżów prawa w tak natrętne wyposażonych ustawy, małżeńskim mordobiciem nie zainteresowałby się nawet posterunkowy MO . A te dziewczęta, ta pani von Kittlitz, którą Henryk kochał najbardziej – mniejsza już o szczegóły tej historii – czy są to sprawy dla poważnego cesarza? Czy cesarz Wilhelm I zwoływał sąd, gdy Bismarck, bawiący w Pradze, na całe trzy dni stanął w burdelu? Czy Praga sądziła wówczas Bismarcka? Nie, Praga podziwiała, zazdrościła mu i kochała go nie za darmo. Henryka sądzono w Pradze. Dlaczego? Może chodziło o biesiady i alkohol? Rozpatrzmy tę sprawę bezstronnie – tak, jak powinien był to zrobić cesarski sąd.

Szesnastowieczne prawo monarchii habsburskiej nie znało zbrodni „picie i biesiadowanie”. Chmiela sobie zadawał – jak to jurnie tłumaczy ze ​Schweinichena Feldmanowski – i suto biesiadował młodszy brat Henryka, a nie włóczono go przecież do Pragi, co więcej – Praga zainstalowała go jako niepodzielnego władcę na stolcu brzeskolegnickim. Nie sądzono nigdy przedtem książąt legnickich za biesiadowanie – poza jednym tylko, ale o nim przyjdzie nam jeszcze pomówić. Niewątpliwie picie, biesiadowanie i tak zwany tryb życia – rzecz to niechwalebna. Ale kronika Schweinichena – tak bogata w trzeciorzędne nieraz szczegóły – nie daje nam materiału, który pozwalałby się kwalifikować jako kliniczne znamiona nałogu. Henryk nie pił nałogowo – pił z wyboru, ale żarliwość, z jaką to czynił, dowodzi, że był to wybór w jego sytuacji jedyny. W istocie polityczna i osobista sytuacja tego szesnastowiecznego Dolno​ślązaka była wyjątkowo paskudna. Docent Uher zapił się na śmierć tylko dlatego, że żona zdradzała go z ciałem badawczo-pedagogicznym praskiego uniwersytetu. O ileż więcej powodów do ucieczki w świat uporządkowany i okraszony alkoholem miał Henryk, którego wszyscy zdradzili: który w ogóle żył w zdradzonym kraju! W swych poglądach, planach i sentymentach kierował się orientacją polską. Podobnie jak jego ojciec Fryderyk I I I , który poszukiwał nawet we Francji zrozumienia dla swej niechęci do Habsburgów, a potem mieszkał w Krakowie, przebywając na królewskim dworze Jagiellonów. Po powrocie do Legnicy stary książę został niebawem – po siedmiu latach sprawowania władzy – pozbawiony księstwa i uwięziony na mocy cesarskiego wyroku. Nie było to więzienie zbyt okrutne – Habsburgowie dopiero wymyślą gruntowne kazamaty dla swych przeciwników politycznych. Tymczasem Fryderyk może trzymać służbę, dostaje także pieniądze od Henryka i dzienną porcję wina. Zlewa to wino do beczułki, potem sprasza gości i biesiaduje. Początkowo pisze protesty i odwołania do cesarza, potem zaprzestaje tej krzątaniny. Już wie, że różnica między tym uwięzieniem, które zaczyna się po wyroku cesarskim, a tym, które trwa przed wyrokiem, nie jest warta odwołań i protestów. Już rozeznał się w funkcjonowaniu historii. Henryk administruje – jako aktualny władca – jego uwięzieniem, więc pewnego dnia powiada do Henryka: „Ty mnie więzisz, synu, ale ciebie będą także więzili”. To brzmi zupełnie jak: „Śląsk jest więzieniem!”. U schyłku XV I wieku ktoś już wypowiedział podobną opinię… – o innym wprawdzie kraju. Śląsk szesnastowieczny staje się rzeczywiście habsburskim więzieniem. „Najrzewniej Ślązacy dzień po dniu narzekają, chudzi nieboracy” – pisze współczesny Henrykowi rymokleta. Henryk nie narzeka – pije i biesiaduje. Śląsk jest więzieniem, a w więzieniu tylko pijani mają względne poczucie wolności. Tymczasem toczy się jego sprawa. Dzieje się to wszystko poza nim: daleko i wysoko. Cesarz rezyduje w Pradze. Prawie na wieży tego gmachu, w którym księstwo brzeskolegnickie stanowi jedno z pośledniejszych pięter oficyny. Sprawa toczy się z wszystkimi wymogami procedury. Obwiniony może się bronić, może szukać poparcia i protekcji, może

nawet przedstawiać opinie prawne. Za pisemną opinię wystawioną przez węgierskich jurystów zapłacił sto guldenów, na jedną z rozpraw przywiózł uczonego prawnika ze Śląska. Na ostatniej rozprawie wniesiono jednak tron cesarski i rzecznik Rudolfa – niejaki Rosenberg – wstał i nakazał, „iżby książę Henryk okazał cesarzowi posłuszeństwo i udał się tam, dokąd go poślą”. Dokąd? – to tymczasem jeszcze jedna tajemnica w tym procesie, który toczył się poza nim i przeciwko niemu. Ale tutaj kończą się już – mam nadzieję, że dosyć czytelne – analogie. Henrykowi nie odrąbali głowy toporem dwaj panowie o smutnych minach nad rzeką, na ostatniej stronie książki – życie postradał jednak w nie mniej przeraźliwych okolicznościach. Przedtem broni się wytrwale i z zadziwiającą sprawnością. Ten szesnasto​wieczny rozrabiaka urodził się na bohatera takiej zupełnie nowoczesnej powieści historycznej. Ciągle przywołuje na swoją obronę konieczność tego, co czyni, bezwyjściowość swej sytuacji, osamotnienie i uwikłanie w labiryncie spraw, które – wyzwolone niezależnym od niego impulsem – dzieją się przeciwko niemu. Odpowiadając na zarzuty, bardzo rzadko mówi: „Nie zrobiłem tego”, często: „Musiałem to zrobić”. To prawda, skumał się z księciem Kondeuszem i zamierzał wojować w barwach francuskich. Ale musiał to zrobić, bo naprawdę nie miał z czego żyć. Wojowanie jest jego jedynym zawodem, a Kondeusz płacił mu żołd wynoszący dwa tysiące koron miesięcznie. To prawda, że napadł lipskich kupców i zabrał im ołów wartości czterystu talarów, że grabił w okolicach Chojnowa. Ale musiał to zrobić, bo brat kanalia nie płacił mu – jedynego wówczas źródła utrzymania – cesarskim wyrokiem nakazanego deputatu. Kupcom powiedział zresztą: „Idźcie do brata mego, niechaj wam zapłaci z mojej należności”. Nie znamy pełnego brzmienia procesowych przemówień Henryka – o ich wartości i o wrażeniu, jakie wywierają na słuchaczach, możemy jedynie wnios​kować z przekazów Schweinichena. „Książę przemówił tak, że wszyscy się zdziwili”. Po mowie, jaką Henryk wygłosił na ostatnim procesie, zdumieni urzędnicy „powstali z oznajmieniem, iż najpokorniej zaniosą takie usprawiedliwienie przed cesarza”. Ale cesarz jest szefem państwa, jest Habsburgiem – jest w dodatku tępy i unurzany w późnośredniowiecznych mistycyzmach. Nic nie rozumie tej koncepcji obrony, jaką – nie uświadamiając sobie zapewne jej pozaprocesowej użyteczności – prezentuje mu w Pradze brzesko-legnicki rozrabiaka. Nie rozumie, więc sądzi i skazuje Henryka. To zresztą paradoks Malraux: „Sądzi ten, kto nie rozumie”. Nazwisko Malraux jest tu o tyle na miejscu, że taka zupełnie nowoczesna powieść o Henryku byłaby oczywiście powieścią polityczną. Nawet jego długi bywały bowiem pozycją w politycznej buchalterii. Marian Gumowski, który w nr 1/1956 „Kwartalnika Opolskiego” ogłosił szkic o doli i niedoli księcia legnickiego, oblicza tam jego budżet za rok 1564. Dochody – podatki, opłaty miejskie, zyski z książęcych młynów, folwarków i stawów – reprezentowane są w tym budżecie kwotą 11 701 talarów. Natomiast wydatki – prowadzenie książęcych przedsiębiorstw, utrzymanie domu, alimenty dla rodziny, ubranie i służba – wynosiły 11 166 talarów. Informacja dla tych, którzy ze wszystkich możliwych

interpretacji losu Henryka chcieliby wybrać interpretację antyalkoholową: na wino i piwo wydawał dom książęcy 1557 talarów rocznie, to znaczy piętnaście procent ogólnej sumy rozchodów. My zaś, którzy nie mamy ani politycznego obowiązku biesiadowania – ten bowiem jest przekleństwem władców i dyplomatów – ani kategorycznej potrzeby, wydajemy na alkohol 1,9 procent sumy rocznych rozchodów na utrzymanie domu. Mniej, ale zważmy, że w XV I wieku biesiada stanowiła jedyny ekwiwalent wszystkich naszych współczesnych radości: biesiada – to było i kino, i teatr, gazety i sport, alkoholowa zapora w groźnych dniach zarazy i wieczorowy uniwersytet wiedzy politycznej. Gdy zaś podsumujemy te wszystkie nasze wydatki domowe, to okaże się, że Henryk przeznaczał na radość, rozrywkę i regenerację swych sprawności psychicznych jedynie o jeden procent rocznych rozchodów więcej, niż na to samo wydawał przeciętny pracownik polskiego przemysłu w roku 1960 (por. Rocznik Statystyczny 1961, tab. 26, s. 391). Zapewne do tego należałoby jeszcze dodać wydatki na chatę, kapelę, miłość i szkło, jakie czynił Henryk w czasie licznych podróży, ale – skoro już podjęliśmy tę niebezpieczną konfrontację – my także mamy w czasie podróży służbowych wolne wieczory i również zawsze dokładamy do diet. Z przytoczonych tutaj wyliczeń wynika, że książęcy budżet Henryka byłby zrównany z pewną nawet, choć minimalną, przewagą po stronie dochodów. Byłby – gdyby nie znacząca okoliczność. Henryk odziedziczył mianowicie stolec książęcy wraz z długami, które wynosiły około stu tysięcy talarów. Od tej sumy należało płacić odsetki w wysokości około siedmiu tysięcy talarów rocznie, co wynosiło pięćdziesiąt dziewięć procent dochodów dworu. Siedem tysięcy talarów – to było dwa razy więcej, niż książę wydawał rocznie na wino i piwo, stajnie, służbę i ubrania dla dworzan. Gdyby więc nawet odarł dwór książęcy z wszystkich atrybutów splendoru i wygnał zeń radość – nie zdołałby zaspokoić wierzycieli. A niepłacone odsetki doliczane są do kredytowanej kwoty i nadal procentują. Zadłużenie dworu z roku na rok wzrasta. Z czasem niektóre długi stają się wymagalne, wierzyciele zwracają się do żyrantów – wówczas już widmo krąży po księstwie brzesko-legnickim, widmo upadłości. Jeśli już zdołaliście się trochę zaprzyjaźnić z portretem tego zabijaki, doradźcie mu życzliwie: co miał począć w tej parszywej sytuacji? Nic nie mógł począć. Mógł zaciągnąć jeszcze jeden dług w wysokości 27 476 talarów na pokrycie najbardziej pilnych odsetek od długów nie swoich, ale to przecież nie jest wyjście. Od tego długu także trzeba było płacić procenty w wysokości 2200 talarów. Mógł kupić dużo wina i zalać się aż po ostatnią wysepkę świadomości – owszem, tę waszą poradę spełnił akuratnie. Ale teraz zauważcie jeszcze, że przecież on nie zorganizował tej swojej parszywej sytuacji: urodził się w niej. Urodził się w debecie i cały jego los da się zapisać po tej stronie konta, którą ma nagłówek: „Winien”. Jesteście o całe cztery wieki mądrzejsi od Henryka, a nie potrafiliście dlań nic sensownego wymyślić. Henryk wymyślił. Na dzień 24 grudnia 1571 zwołał sejmik krajowy. Zebranym stanom przedstawił sytuację dworu – a mówcą był, jak już wiemy,

dziarskim. Proponował rozwiązanie alternatywne: albo stany przyjmą na siebie zadłużenie dworu, a on odda im w zastaw swe dobra kameralne i klejnoty wartości dwustu tysięcy talarów – albo w zamian za przejęcie i spłacenie długów odda wszystkie dochody książęce, sam zaś zadowoli się jedynie niewielką kwotą na utrzymanie. Ta druga propozycja jest dalej idąca: książę chce po prostu przejść na pensję, zgłasza gotowość takiego bytowania, jakie dzisiaj dane jest każdemu, na przykład przewodniczącemu Prezydium Powiatowej Rady Narodowej. Pilną potrzebę tych rozstrzygnięć uzasadnia interesem kraju. Ale w XV I wieku interes kraju nie jest już dla śląskiej szlachty pojęciem jednoznacznym. Proces germanizacji poczynił istotne zmiany w świadomości znaczących politycznie warstw ludności śląskiej. Uczestniczący w sejmiku Niemcy nic a nic nie martwią się okrutną przypadłością niemiłego im Piastowicza. Nie tylko nie podejmują książęcych propozycji, ale domagają się nawet, by prawnie uwolnić ich od skutków poręki danej długom legnickiego dworu. „Opozycja Niemców śląskich zatriumfowała w całej pełni” – komentuje przebieg tego sejmiku Marian Gumowski. Teraz Henryk zaryzykuje jeszcze politykę silnej ręki wobec opozycji: zamyka zebranych w sali obrad. Jest wigilia Bożego Narodzenia. W drugi dzień świąt zaprowadzi ich pod strażą do kościoła, aby tam rozpamiętywać mogli boski nakaz politycznego posłuszeństwa: „Oddajcie cesarzowi, co cesarskie”. Ale niemieccy opozycjoniści słabi są w egzegezie Pisma, słowa Chrystusa traktują z prostacką dosłownością i rzeczywiście oddają cesarzowi, co cesarskie: lubieżny donosik na Henryka. Takie jest tło polityczne wszystkich trzech procesów legnickiego księcia: konflikt z reprezentantami orientacji prohabsburskiej na Śląsku. Zacytujmy dwie współczesne opinie na ten temat. Marian Gumowski pisze w „Kwartalniku Opolskim”: Tragiczne losy księcia Henryka spowodowane były częściowo przez jego własną lekkomyślność, ale również przez jego poczucie polskości i stosunki z Polską, mimo że kontakty te w gruncie rzeczy były dość ograniczone.

Podobnego zdania jest Kazimierz Piwarski, autor Historii Śląska w zarysie: Tragiczna to postać ów Piastowicz, na pozór całkiem zniemczony, w którym naraz odzywa się krew polska. Dla takiego księcia nie było już miejsca na Śląsku pod rządami habsburskimi!

A swoją drogą Henryk dostarczał nie tylko swym istnieniem, ale także swoją polityką tylu powodów do zaognienia tego konfliktu, że aż profesor Ewa Maleczyńska, której publikacjom zawdzięczam kilka przytoczonych tutaj cytatów, zarzuca mu „brak talentu politycznego”. Zapewne, nie prowadził Henryk błyskotliwej dyplomacji, a jego sentymenty i animozje polityczne objawiły się w sarmackiej zgoła formie. Ale bądźmy i tutaj sprawiedliwi: pomyślne sprawowanie historii politycznej wymaga odrobiny osobistej swobody. Henryk zaś był tak porażony własną niedolą, że właściwie w polityce kierował się już tylko odruchami. Jako nieuczony nie mam mu tych odruchów za złe, mile bowiem łechcą moje poczucie tradycji na Śląsku.

Przede wszystkim więc myśli swe i sentymenty kierował odruchowo ku dworowi krakowskiemu. Kraków szesnastowieczny ma jednak przymierze z Habsburgami i ogłasza désintéressement w sprawie Śląska. Kraków ma w ogóle oryginalne koncepty w sprawach śląskich, bo na przykład w roku 1945 tamtejsze władze samorządowe podjęły uchwałę, by do zasiedlenia ziem zachodnich skierować zwolnionych z więzień kryminalistów: drobnych złodziei, sutenerów, paserów i spekulantów. Désintéressement Krakowa w sprawach śląskich staje się źródłem osamotnienia Henryka. Jest to znowu samotność na miarę takiej dotkliwie nowoczesnej, absolutnie niegrubej powieści historycznej. Samotność z perspektywą na cztery wieki i z wszystkimi poniżającymi atrybutami tej sytuacji. Z licznych odwiedzin na dworze królewskim w Krakowie i na dworze marszałka Opalińskiego w Wielkopolsce musi się Henryk tłumaczyć przed cesarzem. Przypomina wówczas, że „pochodzi ze starożytnej rodziny Piastów i że w nim ta piastowska krew wrze”. Z większą trudnością przyszło mu wyjaśnić, dlaczego przekazał Opalińskiemu armaty ze swego arsenału. Było tych armat siedem. Powiedział, że pożyczył je Opalińskiemu za rewersem. Kwestionowano jego wizyty na dworze królewskim. Henryk był tam już za czasów ostatniego z Jagiellonów. Zygmuntowi Augustowi przywiózł w darze klejnot z wyrytym orłem piastowskim i dwa lwy w klatce. Król kazał wypuścić lwy na dziedziniec i z okna oglądał ich igraszki, potem podejmował Henryka obiadem. Gdy zmarł, Henryk w czasie dwóch pierwszych elekcji kandydował na opróżniony tron polski. Miał przeciwko sobie żałosną pośledniość swej politycznej i osobistej sytuacji oraz argument, że nie zna języka polskiego. Argument istotny dzisiaj, bo przecież wówczas nie umiał po polsku ani Maksymilian Habsburg, kontrkandydat Henryka, ani Valois[198], obdarzony w roku 1573 niefortunnym wyborem. Za sobą miał rację piastowskiego dziedzictwa. Ale ta racja – pozytywnie niewiele już warta – miała charakter obosieczny. „Książęta śląscy […] swoją starodawną radę mając, na nas by się nie spuszczali” – pisze o Henryku i o Wacławie cieszyńskim anonimowy stronnik kandydatury habsburskiej. Henryk otrzymał zaledwie trzy głosy i w trzysta pięćdziesiąt lat później Kisch nazwał jego kandydowanie awanturnictwem. Jeszcze bardziej awanturniczy wydał się Kischowi Henrykowy zamysł poślubienia Elżbiety I , królowej Anglii i Irlandii. Ale plany te dowodzą tylko, jak bardzo żarliwie pragnął Henryk znaleźć się w łonie – teraz już w sensie dosłownym i zgoła fizycznym – europejskiej opozycji przeciwko Habsburgom. W wypadku Elżbiety chodziło zresztą nie tyle o pozycję, ile o jawną i w zbrojnej formie wyrażoną kolizję interesów między dworem angielskim a hiszpańską linią Habsburgów. Mimo że odtrącony przez polską magnaterię, Henryk zwraca się znowu ku Polsce. W roku 1576 odwiedza dwór Batorego i król Stefan – jak notuje Heidenstein – „przyjął go serdecznie jako potomka starożytnej rodziny Piastów”. Ale ta wizyta jest równie pozbawiona politycznej perspektywy jak wszystkie poprzednie. Rozpaczliwa jest ta szamotanina śląskiego księcia, od którego Kraków odwraca się raz po raz plecami, a on – z godnością podkreś​laną darami ponad swój finansowy stan – zjawia się tam jak żywy

symbol porzuconego kraju. Póki czynnie reprezentował interesy polityczne Śląska, nie zrobiono dla niego dosłownie niczego. Nie zrobiono niczego nawet później, w sprzyjającej okazji, gdy Habsburgowie od obietnic przeszli do faktów zbrojnych i Maksymilian wzięty został do niewoli pod Byczyną[199]. Tymczasem procesy Henryka wchodzą już w stadium ostateczne. W pięć lat po wizycie u Batorego odbywa się zjazd książąt we Wrocławiu. Na zjeździe oskarżają Henryka stany księstwa legnickiego oraz brat Fryderyk, który się do nich przyłączył. Oskarżenie jest ewidentnie polityczne. Obok – sprawdzonego już co do skuteczności – motywu długów pojawiają się w nim następujące gardłowe zarzuty: Henryk nie kocha cesarza, bo w swoim czasie odmówił złożenia mu przysięgi wierności. Knuje coś w milczeniu, bo potajemnie wyjeżdża do Polski. Obmyśla zdradę, bo dał Opalińskiemu armaty. Przygotowuje zamach stanu, bo najął w Polsce pięciuset zbrojnych ludzi. Opierając się na sprzyjającym mu pospólstwie, niechybnie sprokuruje coś bardzo okropnego, aż do oderwania się włącznie. Na zjeździe wrocławskim szczególnie aktywną działalność denuncjatorską zaprezentował Fryderyk, brat kanalia. Miał zresztą do Henryka osobistą ansę, bo gdy ten przed rokiem został restytuowany na stolcu legnickim i Fryderyk pragnął mu złożyć pokorną wizytę, Henryk nie przyjął go, wymawiając się przyczyną niezbyt może dworną, ale bardzo higieniczną: oznajmił mu przez służbę, że znajduje się w kąpieli. Ale oczywiście istotną przyczyną ohydy Fryderyka była uniwersalna i nieuchronna właściwość wszystkich władców: pragnienie niepodzielnego panowania. Uchwała zjazdu wrocławskiego została przedłożona cesarzowi i w niespełna cztery miesiące później – 12 sierpnia 1581 – odbywa się w Pradze rozprawa. Wyrok znamy już z relacji Schweinichena. Pan Rosenberg oznajmił w imieniu cesarza, iż Henryk ma udać się tam, dokąd mu rozkażą. Początkowo więziony jest w Pradze i już wówczas opuszcza go ostatni z wiernych: Schweinichen, który skłamał, że jego pragnienie się skończyło. Po roku Henryk zostaje przewieziony pod eskortą 1080 żołnierzy do Wrocławia. We wrocławskim więzieniu otrzymuje deputat w wysokości pięćdziesięciu talarów tygodniowo i za te pieniądze realizuje wallenrodyczną koncepcję walki: rozpija strażników więziennych. Niebawem też wybucha we Wrocławiu zaraza. Pijani strażnicy leżą pod murem, a Henryk najętym powozem ucieka przed bakcylami do Polski. Dnia 18 lipca 1585 jest już na dworze Opalińskiego – rozpoczyna się nowy etap jego życia. Bismarck powiedział kiedyś Ferdynandowi z dynastii sasko-koburskiej, gdy ten radził się go, czy ma zostać królem Bułgarii: „Niech pan zostanie, będzie pan miał przyjemne wspomnienie z młodości!”. Henryk z dwudziestu dwóch lat, nieciągłego zresztą, sprawowania zwierzchności książęcej niewiele wyniósł przyjemnych wspomnień. Uciekając z Wrocławia, miał lat czterdzieści sześć – w tym trzy procesy i cztery lata więzienia. Wystarczy jak na jednego człowieka, a nawet jak na jednego rozrabiakę. Kisch zamyka jego biografię efektowną paralelą:

Książę przemienił się w króla Leara, który ścigany niewdzięcznością i szczuty wpada z jednego więzienia w drugie, musi uciekać i w biedzie i ciągłym strachu tułać się po świecie, aby w końcu umrzeć nędzną śmiercią i zostać haniebnie pochowany w Krakowie w 1588 roku.

Tyleż to jednak efektowne, co nieuprawnione. Więcej nawet: zdumiewająco lekkomyślne pod piórem „zdolniejszego kolegi”, specjalisty od zbrodni politycznych, który udowodnił, że Litera zabija[200], i odkrył, że Redl był szpiegiem[201]. Bo Henryk po ucieczce z wrocławskiego więzienia w niczym nie przypomina obłupionego króla, który w towarzystwie przybocznego błazna tragizował nad sobą, życiem i historią. Można zaryzykować twierdzenie, że dopiero teraz poczuł się uwolniony od wszystkich okrucieństw swego paskudnego losu. Od poniżenia, bo gdy cesarz listownie wzywa go do powrotu, może mu wreszcie odpowiedzieć ze złośliwą satysfakcją. Nie wróci tam, gdzie gwałcona jest praworządność, gdzie więzienie zaczyna się w miejscu urodzenia, a kończy w chwili ucieczki. Jeśli monarchia habsburska pragnie utrzymywać z nim dalsze stosunki, mogą to być jedynie stosunki natury fiskalnej: niechże przysyłają mu do Polski należny deputat, bo forsa zawsze się przyda. Henryk uwolniony jest teraz od spiskujących przeciw niemu stanów, brata kanalii, widma ustawicznych procesów, zadłużonego dworu i żony, której nigdy nie kochał najbardziej. Zofia von Anspach zmarła zresztą w półtora roku po jego ucieczce i steranemu nią wdowcowi czynią widoki matrymonialne: car Iwan Groźny, który zamierza go wyswatać ze swą córką, oraz Zygmunt I I I , jego nowy protektor, który obmyślił mu za małżonkę pewną litewską księżniczkę. Również w Krakowie znalazł wreszcie zrozumienie i przychylność. Nie reprezentuje już teraz żadnego kraju, wobec którego dwór krakowski miałby jakieś polityczne zobowiązania, jest po prostu zubożałym i zdobnym w piękny rodowód krewniakiem. Anna Jagiellonka przyjmuje go więc w charakterze rezydenta: otrzymuje w darze cenne klejnoty, służbę, utrzymanie i wino. Jest lubiany, zleca mu się nawet dosyć ważną misję dyplomatyczną. Mianowicie po śmierci Batorego, który zmarł w okolicznościach budzących u niektórych historyków medycyny podejrzenia natury kryminalnej, nowym królem obrany został syn Katarzyny Jagiellonki i Jana I I I Wazy. Henryk w towarzystwie kilku polskich magnatów jedzie więc do Szwecji, by powiadomić go o wyborze i dostarczyć na krakowski tron. Wykazał w tej misji zręczność nadspodziewaną, bo oprócz elekta przywiózł również jego zapewnienie, że ten po objęciu władzy – dyplomatycznie lub nawet zbrojnie – restytuować go będzie na stolcu legnickim. Zbrojnie – to groźne słowo, więc czy obudziliście już w sobie czytelników powieści detektywistycznych? Oto bowiem wymieniony został motyw krwawej zbrodni na dworze krakowskim. Tymczasem Henryk pracuje na dalsze motywy. Habsburgowie nie zrezygnowali z nadziei na koronę polską i Maksymilian postanawia ją uzyskać sposobem marsowym. Gromadzi wojsko i rusza w kierunku Krakowa. Nim ockną się zwaśnieni elektorzy, będzie już urzędował jako król polski, król, który doszedł do władzy via facti[202].

W obronie wolności elekcji wyrusza w pole hetman Zamoyski. Obłędne przymierze krakowsko-habsburskie wchodzi teraz w stadium nader zgiełkliwe, bo pod Byczyną robi się z niego regularna bitwa. Wojska niemieckie ponoszą klęskę. Maksymilian znajduje się w polskiej niewoli. I otóż w tej kampanii uczestniczy Henryk. Teraz już nie jest kontrkandydatem Maksymiliana do tronu polskiego – jak przed trzynastu laty, gdy otrzymał trzy głosy – jest obrońcą tego tronu, wojakiem, który może Maksymiliana pospolicie zadźgać. W dodatku wojakiem, który niedawno był jeszcze lennikiem Habsburgów i nad którym wisi cesarski wyrok. Jest powód do irytacji? Ale czy to wystarczający motyw do skrytobójstwa? Szukajmy więc dalszych motywów. Kiedy na Śląsk wkracza oddział polski liczący tysiąc pięciuset żołnierzy, wśród śląskich Niemców wybucha panika. Rozeszły się już bowiem wieści, że oddziałem tym dowodzi Henryk. Teraz cieszy się poparciem nowego króla Polski, a Kraków jest w stanie konfliktu z Habsburgami. Henryk po zajęciu Legnicy zacznie więc sprawować rządy. Nie będzie wówczas oszczędzał swoich przeciwników politycznych. Nigdy ich zresztą nie oszczędzał. Nie oszczędzał ich w roku 1580, gdy po drugim procesie – z mocy wyroku cesarskiego restytuowany na stolcu książęcym – wjechał do Legnicy, by objąć władzę. Wówczas poprzedzało go dwunastu drabantów[203] w białoczerwonych, narodowych w formie strojach. Nie przyjął nikogo z Niemców, którzy przyszli się pokajać. Zwabił do pałacu niejakiego hrabiego Zedlitza, który nie wykonał jakiegoś poruczonego mu – a sprzecznego z nakazem cesarskim – zadania i źle się o Henryku wyrażał. Posadził Zedlitza w smutnym kryminale na pamiątkę tamtej niepokory. Tak było w roku 1580, dlaczego inaczej miałoby być teraz, w roku 1587, gdy książę wkracza na Śląsk nie jako strona, która wygrała proces, lecz jako żołnierz, który wygrał wojnę? Gdy ma o ileż więcej powodów do zemsty? Gdy w sprawowaniu justycji będzie miał więcej swobody, bo zawsze o jego los upomni się potężny tron krakowski? Potem to się wyjaśniło. Pobrano jeńców i ci zeznali, że Henryk dopiero szykuje się do wyprawy – tymczasem przebywa jeszcze na dworze królewskim. Ale czy strach przed jego powrotem do Legnicy nie mógł być wystarczającym motywem rychłej zbrodni? W dziejach produkcji nieboszczyków bardziej błahe powody wystarczyły, by człowiek człowieka karmił arszenikiem. Henryk nie wrócił do Legnicy w wyniku kampanii Zamoyskiego. Hetman opuścił niebawem Śląsk i Henryk znowu znalazł się na dworze krakowskim. Jest teraz jednym z najbliższych ludzi Zygmunta I I I , może stanie się jego ekspertem do spraw śląskich? Niewątpliwie będzie miał wpływ na politykę nowego króla i z całą pewnością użyje tego wpływu, by zapewnić sobie uroczysty wjazd do Legnicy w towarzystwie biało-czerwonych drabantów. Może wreszcie Zygmunt I I I zostanie przez niego przekonany, że „Polska ściąga się do rzeki Odery, która dzieli nas z Niemcy”? Przywołajmy jeszcze raz na świadectwo historyczno-kryminalne precedensy. Dowodzą one, że po to, aby dokonać zbrodni politycznego morderstwa, nie trzeba koniecznie

wiedzieć, co też kłopotliwego zdziała jakiś niewygodny człowiek w swym najbliższym życiu: wystarczy wiedzieć, czego nie zdziała, gdy umrze. Motywami zbrodni politycznych rządzi zwykle parę stwierdzeń negatywnych oraz elementarna wiedza o naturze osób zmarłych, którą uzyskać można drogą introspekcji lub potrząsania trumną. W szczególności więc zmarli są bardzo małomówni. Posiadają osobliwą konstrukcję fizyczną, która czyni ich istotami nieruchawymi, bytującymi najczęściej w pozycji poziomej. Nie można zmarłych intronizować, bo sprawowanie władzy wymaga pewnych mechanicznych poruszeń, jako to: głaskanie płowych główek dziecięcych, karmienie dekoracyjnych zwierzaków i pozdrawianie wiwatujących tłumów górną kończyną rytmicznie poruszaną na wysokości ucha. W wieku XV I , a także później, najskuteczniejszym sposobem kształtowania historii politycznej była przemiana żywych pretendentów do władzy w osoby zmarłe. Henryk XI , książę legnicki, zmarł na dworze krakowskim w pięć miesięcy po bitwie pod Byczyną – 3 marca roku 1588. Czy został otruty przez Niemców? Pytałem o to profesor Ewę Maleczyńską. Powiedziała mi: w XV I wieku poziom medycyny był tak jeszcze mizerny, że nie można było rozpoznać przyczyn wielu ówczesnych śmierci. Należy tedy zwrócić się z tą wątpliwością do historyka medycyny. Pytałem docenta Stanisława Szpilczyńskiego, który badał w swoim czasie źródła dotyczące śmierci Stefana Batorego i sformułował oryginalną i żywo obecnie dyskutowaną tezę na temat choroby Chopina. Uzyskałem przyrzeczenie, że – jeśli pozwolą na to materiały źródłowe – wrocławski badacz dziejów medycyny zainteresuje się śmiercią Henryka i rezultaty swych dociekań ogłosi drukiem. Dla naszych żurnalistycznych celów wystarczy jednak, jeśli powołamy na dowód świadectwa współczesnych Henrykowi. W szesnastowiecznym Krakowie dość zgodnie twierdzono – jak odnotowuje to Marian Gumowski – że przyczyną śmierci Henryka była trucizna zadana mu przez przerażonych perspektywą jego powrotu Niemców. Również Schweinichen skłania się do koncepcji otrucia i przyznaje, że wiele osób odniosło korzyść ze śmierci Henryka. Powaga tej poszlaki powoduje, że zacytujemy ją w pisowni oryginału: Wegen solches todlichen Abgangs Hertzog Hennerichs haben sich viel Leute mehr erfreuet denn betrübet, und ist mancher hiemit auss seinem Kummer und Furcht kommen und erlöset worden [204].

Schweinichen opisuje ostatnie chwile Henryka przed śmiercią. Dostał on „nagłej febry”. Zaalarmowany tym król Zygmunt wysłał mu lekarza z poleceniem, by ten czynił wszystko, aby go uratować. Henryk otrzymuje dużą dawkę świeżego mleka, ale w dwie godziny później umiera. Schweinichen stwierdza, że wszystkie okoliczności tej śmierci wskazują na otrucie: Man hat gewiss davor gehalten, dess I. F. G. ein Gifft sey beygebracht worden, wie denn alle Anzeigungen solches gegeben [205].

4

A teraz pokłońmy się ułomnym piórem pamięci naszego „zdolniejszego kolegi” znad Wełtawy. Opuścił on z kroniki Schweinichena ten fragment, który mówi o otruciu Henryka, ale liryczno-alkoholową bujność swego bohatera potraktował z należnym jej pobłażaniem. Nic w końcu dziwnego, skoro Praski Pitaval wyszedł spod tego samego pióra, co Dom Magdalenek, którą to instytucję, przeznaczoną do reedukacji upadłych dziewcząt, zwiedzał niegdyś Kisch w towarzystwie księdza prefekta i dziewczęta przywitały go, jak swój wita swego: „Sie masz, Egon! Rzuć papierosa, bo nam tutaj nie dają!”. Bardzo to zgorszyło zacnego księdza, który nie kochał upadłych dziewcząt lub kochał je inaczej. Kisch, który nawet Szubieniczną Tonię z obskurnej praskiej knajpy wyprowadził do nieba[206], dlaczegóż miałby poskąpić wiecznego zbawienia pijanemu miłośnikowi kolońskich zakonnic, które tkliwą gotowością zdołałyby nawet w umarłym wzbudzić gwałtownika? Ale my, którzy jesteśmy sukcesorami Henryka na Dolnym Śląsku, winni mu jesteśmy coś znacznie bardziej trwałego niż wieczna szczęśliwość: jakiś materialny dowód współczesnej pamięci. Myślę tutaj o pomniku i pojmuję oczywiście niezwykłą delikatność tej sprawy. Polityczną delikatność, obyczajową i wreszcie fiskalną. A także artystyczną, związaną z rodzajem i kształtem pomnika. Księcia lubi się u nas rzeźbić na koniu, jak z obnażonym mieczem wpada do Elstery. Ale Henryk nigdy nie wpadł do Elstery – raz tylko wpadł do śmietnika na dziedzińcu klasztornym, gdy cwałował oklep w stroju Hiszpanki. Jeśli więc nie na koniu, może by go wyrzeźbić na stołku barowym? Niewątpliwie byłby to pomnik trafnie syntetyzujący obyczajowe przymioty księcia, ale zaprotestowaliby przeciwko takiemu ujęciu historycy sztuki. Stołki barowe są wynalazkiem późniejszym – za czasów Henryka piło się na dębowych ławach. Ba, gdyby Henryk był księciem praskim, jakże by go ładnie uczczono! Na starej Pradze wyszukano by knajpkę piwniczną, mroczną, pachnącą winem i historią. Nazywałaby się U Henryka – na stołach stałyby starodawne kubki, a pijani turyści polscy wpisywaliby do księgi pamiątkowej: „Niech żyje Henryk XI , sławny uczestnik ruchu oporu!”. Nikogo by nie raziło w Pradze, że knajpką uczczono historyczną postać. W kabarecie U Świętego Tomasza widziałem na ścianie tabliczkę oznajmiającą, że w tym miejscu pijał Ivan Olbracht, autor Anny proletariuszki. Na przyściennej półce stały rzędem kubki opatrzone nazwiskami polityków, poetów i artystów, którzy kiedyś odwiedzili tę knajpę i zaprószyli tutaj czcigodne głowy. U nas jednak nie ma tej tradycji i obyczaj w gastronomii panuje inny. Niedawno widziałem, jak we wrocławskiej kawiarni pił piwo ze szklanki pewien zapluty karzeł nowoczesnej poezji, ale wszystko, co zrobiono później z tą szklanką, to to, że ją szczególnie dokładnie wymyto. W Polsce knajpa swą nazwą i zawartością budzi w człowieku myśli obrzydliwe. Poza tym poświęcenie jej Henrykowi mogłoby się okazać przedsięwzięciem obyczajowo

ryzykownym. My lubimy już przy trzecim kieliszku historycznie się uzasadnić, wyciągnąć z pomroki dziejów ważną rację dla wypicia czwartego, znaleźć jakiś model osobowy, na którym – jak na potulnym szkielecie – zbudujemy swoją tegowieczorną alkoholową kreację. A Henryk jako wzór osobowy dla współczesnych biesiadników mógłby się okazać czymś zgoła zabójczym. Legnica, która przetrwała jego rządy w latach 1559–1581, mogłaby nie przetrwać jego skwapliwie podjętego przykładu w roku 1963. Wiele myślałem nad tą sprawą, gdy nawiedzony totalnym remanentem kontemplowałem własne nieróbstwo i pewien liścik domagający się zwrotu zaliczki. Niewątpliwie postać legnickiego księcia jest nam emocjonalnie bliska i powinniśmy ją uczcić, ale musimy znaleźć taką formułę tej czci, by wyrażała ona również stosunek współczesnego człowieka do historii i niesionych przez nią wzorców obyczajowych, by zawierała moment ekspiacji i pokory człowieka wobec siebie i swego losu. Sądzę, że znalazłem propozycję, która posiada te wszystkie walory. Przedkładam ją niniejszym pod rozwagę Miejskiej Radzie Narodowej w Legnicy. Niechaj tedy Miejska Rada Narodowa ogłosi kwestę wśród społeczeństwa, wystara się o jakąś dotację; może zresztą wygospodaruje pieniądze z własnych funduszów inwestycyjnych? Niechaj za te pieniądze stanie budynek, ale nie taki zwyczajny, lecz wystylizowany pięknie na późny renesans, z portalami wzorowanymi na tych kunsztownych przeróbkach legnickiego zamku, których dziadek Henryka dokonał tutaj w roku 1533. Stylizacja bryły budynku powinna być jednak tak pomyślana, by nie kolidowała z funkcją wnętrza, któremu przeznaczona jest wyższa użyteczność publiczna. To oczywiście potrwa i będzie trochę kosztowało. Ale gdy wreszcie budynek będzie gotowy, wnętrze należycie wyposażone, zaangażowany personel lekarski i pomocniczy, wówczas nad wejściem wmurujemy kamienną tablicę z wyzłoconym napisem: Miejska Rada Narodowa w Legnicy Wydział Zdrowia I ZBA WY TRZEŹWI EŃ

imienia księcia Henryka XI Klemens Krzyżagórski, Nieudane kreacje, Warszawa: Iskry, 1979, s. 7–36

1965 Jerzy Ambroziewicz (1931–1995)

Wiązać epizody

Miał szczęście, bo jako korespondent Telewizji Polskiej w Rzymie leciał na pogrzeb Jana Pawła I w jednym samolocie z kardynałem Wojtyłą. Każdego, kto wchodził, mogliśmy obserwować ze swoich foteli, niczym aktora na ekranie kinowym. Porównanie nie jest przypadkowe, ponieważ uczestniczyliśmy w rzeczywistym, improwizowanym naprędce spektaklu. Pierwsze wchodziły do samolotu zakonnice. Każda – zanim przeszła w głąb samolotu – stawała w progu, skłaniała się nisko i dopadała ręki z kardynalskim pierścieniem. Co kilka sekund powtarzała się ta sama scena: ukazanie się siostry, krok do przodu, skręt w lewo, skłon z wyciągniętymi do przodu rękami – co mogło przypominać rzut szermierza – wyprostowanie, i szara sylwetka znikała z pola widzenia. W wolnym miejscu pojawiała się następna. Prezydent R AI-u milcząco przyglądał się tym scenom. Odezwał się dopiero, gdy u wejścia ukazała się starsza zakonnica, która nie powtórzyła gestów swoich poprzedniczek. Skłoniła godnie głowę i minęła fotel kardynała. – Proszę – powiedział Grassi – jednak godność jest sprawą wieku. Zaledwie zdążył skończyć zdanie, weszła do samolotu jeszcze starsza niż poprzednia. Była wysokiego wzrostu i mogła mieć nie mniej niż siedemdziesiąt lat. Zatrzymała się na moment i następnie ruszyła w stronę kardynalskiej ręki, łapiąc równowagę dopiero wtedy, gdy kolana jej dotknęły podłogi samolotu. – A jednak – odpowiedziałem prezydentowi R AI-u – nie jest to sprawa wieku, lecz charakteru. Potem odbyło się pamiętne konklawe. Zaraz po nim Ambroziewicz napisał reportaż Habemus Papam! (z niego właśnie pochodzi opis sceny w samolocie). Nikt inny nie potrafiłby tak obrazowo przedstawić atmosfery Rzymu i Watykanu w tych dniach. Ambroziewicz był i reporterem, i mieszkańcem Rzymu podnieconym wydarzeniami. Miesiąc później – w listopadzie 1978 roku – tekst miał się ukazać w „Ekspresie Reporterów”. Urząd cenzury nie dopuścił go jednak do druku. Poszedł dopiero trzydzieści jeden miesięcy później, po Sierpniu ’80, choć – jak po latach tłumaczyli redaktorzy „Ekspresu” – powody wstrzymania reportażu w 1978 roku były „matematyczne”. Urząd cenzury mechanicznie wykonywał polecenia Biura Prasy KC PZPR, które opracowało dokładne wyliczenie, co, kiedy, ile i komu wolno pisać o papieżu Polaku. „Ekspres Reporterów” nie mieścił się w limicie, bo wychodził w stu dwudziestu tysiącach egzemplarzy, a każdy reportaż w tomie miał objętość czterdziestu stron maszynopisu. Jerzy Ambroziewicz był korespondentem Telewizji Polskiej w Rzymie przez dziewięć lat, po raz pierwszy między 1976 a 1979 rokiem. Odwołano go, kiedy Wojtyła został papieżem. Zarzut: Ambroziewicz zachowuje się jak rzecznik Watykanu, a nie korespondent TVP. Choć nie jestem pewien, czy sam nie stworzył tej legendy. Po powrocie prezes telewizji Maciej Szczepański mianował go redaktorem naczelnym „Dziennika Telewizyjnego”. Był to czas kompromitacji propagandy sukcesu i Ambroziewicz miał poprawić wizerunek głównego programu informacyjnego PR L-u. Po latach wspominał: W 1979 i 1980 roku zachowywaliśmy się podobnie jak właściciele burdelu, w którym interesy idą kiepsko. Zmienialiśmy firanki, fotele, tapety​ i materace, podczas gdy przede wszystkim trzeba było zmienić panienki […]. Zadebiutował jako reporter prasowy i był nim przez prawie dwadzieścia lat. Niestety miał w życiu ochotę na więcej niż reportaż. Przede wszystkim na kierowanie telewizją i występowanie przed kamerami. Jego przejście do tego „siedliska najbardziej siermiężnej propagandy” niektórzy koledzy reporterzy potraktowali jako zdradę i zerwali z nim przyjacielskie stosunki. Aleksander Rowiński (patrz t. 1, s. 811) uważa, że telewizja „wyssała z [Ambroziewicza] talent urodzonego człowieka pióra, uśpiła naturę medytacyjną, a rozbudziła słodki smak panowania”. Przed wyjazdem do Rzymu kierował redakcją publicystyki, pod jego skrzydłami powstało sławne Studio 2, widowiska Wszystko za wszystko czy Bank miast. Kiedy minął jego czas w telewizji, a minął razem z komunizmem, nikt go już nie pamiętał jako wziętego reportera. Do emerytury dorabiał, sprzeda​jąc mercedesy

u Sobiesława Zasady – został dyrektorem generalnym jego firmy. Napisałem „niestety”, ponieważ kiedy przeczyta się jego Zarazę – z której fragment zamieszczamy w antologii – od razu widać, że to reporter typu amerykańskiego, o rozmachu Normana Mailera. Zaraza to opowieść o epidemii ospy, która wybuchła we Wrocławiu w czasach, gdy większość lekarzy nie pamiętała już nawet, jak wyglądają jej objawy. Na dwa miesiące miasto zostało dosłownie zamknięte – nikt nie mógł wjechać ani wyjechać, ogromna część mieszkańców leżała w izolatoriach. Wtargnięcie choroby zmieniło ludzi i panujące między nimi stosunki. „Czujemy narastanie grozy” – pisano o książce. Ambroziewiczowi zdarzenia ułożyły się w reporterską wersję Dżumy. Genialnie wiązał ze sobą epizody. Większość polskich książek reporterskich to zbiory reportaży. Większość tych reportaży to układanki stworzone z wypowiedzi rozmówców, przypominające telewizyjne dokumenty z tak zwanymi gadającymi głowami. Niewielu reporterów (Krall, Łuka, Kąkolewski) odważyło się napisać książkową powieść lub opowieść non-fiction o jednym zdarzeniu. W ukazujących się książkach reportażowych – pisał Romuald Karaś – autorzy przechodzą zazwyczaj od faktu do refleksji, szukają źródeł motywacji, wyjaśnienia mechanizmu zjawisk czy wydarzeń. Ta metoda, choć intelektualnie ważka, daje czytelnikowi strawę najczęściej nużącą. Ambroziewicz tego niebezpieczeństwa uniknął. Żeby to osiągnąć, potrzeba jednak mrówczej pracy, czyli ogromnego zaplecza. Wszystko, co prozaik może wymyślić – postacie, ich zachowania, dialogi – reporter musi mieć udokumentowane na podstawie rozmów i spotkań. Kiedy spojrzymy na długą listę reasercherów w Pieśni kata Normana Mailera, zdamy sobie sprawę, że samo czytanie tego, co zebrali, musiało zająć autorowi tygodnie. Jerzy Ambroziewicz bez reasercherów napisał właśnie taką amerykańską książkę: opowieść faktu. Jako stary reporter przedkładam zawsze jeden fakt nad tysiące konstrukcji myślowych, zawieszonych ponad ziemią i fikających w powietrzu śmiesznie nogami – wyznał w 1981 roku. „Stary reporter” zaczął pracę w sławnym „Po prostu”. Pisał często w tercecie z Janem Olszewskim (późniejszym adwokatem i premierem) i Walerym Namiotkiewiczem. Za głośny cykl reportaży Na peryferiach praworządności otrzymali w 1957 roku Warszawską Literacką Nagrodę Młodych. Wspólnie napisali też pierwszy tekst, który przywracał dobre imię Armii Krajowej. (Ambroziewicz miał dwóch braci w AK, a sam działał w Szarych Szeregach, ucząc się jednocześnie na tajnych kompletach w Warszawie). Na spotkanie ludziom AK („Po prostu” 1956, nr 11) było jak taran. Starano się wytworzyć przekonanie, że okupacyjna przeszłość AK-owców jest grzechem pierworodnym wobec socjalizmu – pisali. – Nie zdała egzaminu nasza literatura […]. Co mówić o sztuce, jeśli ulicom i placom, na których przelewali oni krew, brak ich imion, przekazującym pamięć następnym pokoleniom. Był to głos, który zaczął dyskusję o AK w Polsce. Kiedy w 1957 roku zamknięto „Po prostu” (patrz t. 1, s. 694), Ambro​z iewicz stracił prawo do posługiwania się w prasie swoim nazwiskiem. Jak wielu jego kolegów z redakcji nie dostał oficjalnego zakazu pracy, ale zgodnie z tajnymi wytycznymi Wydziału Prasy KC PZPR nie mógł być autorem materiałów prasowych. Zaczął więc pisać w „Dzienniku Ludowym” jako Jerzy Słota. Od 1962 roku, znów jako Jerzy Ambroziewicz, pracował w „Tygodniku Kulturalnym”, a potem w „Argumentach”. Opublikował kilka książek reporterskich, przeważnie o życiowych outsiderach. Jego bohaterów najlepiej charakteryzuje tytuł jednej z jego książek – Niczyj (1977). Ludzie, którzy nie należą do nikogo – w przypadku tej książki „menadżerowie przemysłu” – zmagają się z zawiścią, podłością i brutalnością. Wiele osób wspominało Ambroziewicza jako świetnego redaktora. Teresa Torańska (patrz s. 771) opowiadała o ich pracy w tygodniku „Argumenty”: „Ile razy pisała pani ten reportaż?” – pytał czasami, a ja odpowiadałam, że dwa albo trzy. „To proszę zabrać się do pisania jeszcze raz” – radził. No to pisałam. Z wyraźnym pożytkiem dla artykułu. Był dla mnie mistrzem.

Zaraza

Był początek lipca 1963 roku, tak upalny, jak zdarzało się to wówczas, gdy panował stary porządek również wśród pór roku. Żar wypalał stare mury wrocławskich kamienic i suszył tynki nowych bloków. W barach mlecznych brzęczały uwięzione na lepach muchy, na chodnikach wózki z wodą sodową pod parasolami jawiły się niczym oazy dla pustynnych karawan, sprzedawcy nie mieli czasu starannie płukać szklanek. W soboty już od południa ruch na dworcach wzmagał się, a pociągi, odjeżdżając w kierunku Jeleniej Góry, miały komplety od stacji początkowej. Podmiejska Sobótka była zatłoczona. Ci, którzy zostawali w mieście, wylegali nad Odrę. Szpalty dzienników wypełniały doniesienia o zbliżającej się rocznicy 22 lipca i święcie kwiatów, regionalnej wrocławskiej uroczystości. Kina wypełniały się dopiero na ostatnich seansach, a w operze podczas przerw publiczność okupowała balkon z kolumnami i balustradą. Po zachodzie słońca ustępowały z powietrza żar i gęstość i jak odkrycie rozbrzmiewało zdanie: „Nareszcie jest czym oddychać”. Samochody jeździły jakby wolniej, tramwaje snuły się senne, nawet karetki pogotowia nie miały tej szybkości. W jednej z nich przewieziono pielęgniarkę, nieomal wprost od egzaminacyjnego stołu na łóżko szpitala, w którym pracowała. Leżała od paru dni ciężką głową na poduszce. „Dziwny przypadek” – mówili lekarze. Początkowo podejrzewano zwykłe wyczerpanie, potem zapalenie płuc, wreszcie szkarlatynę. Jednak i ta sugestia nie utrzymała się. Wezwany specjalista wykluczył chorobę zakaźną i zmusił innych specjalistów do wysiłku szukania nowej diagnozy. Dziwny przypadek, to jedno nie podlegało dyskusji. Rodzina chorej była dobrej myśli. Wszak Lonia jest pielęgniarką. Dobrą, lubianą, ofiarną pielęgniarką. Koło takiej lekarze powinni krzątać się specjalnie troskliwie. Leżała ciężką głową na poduszce. Z każdą godziną choroba odbierała jej siły, a twarzy krew. Przełożona nie odstępowała jej na krok. – Odwagi, Lonia, jutro będą wyniki analiz. Pracownia zawalona, ale dla ciebie zrobią natychmiast – uspokajały chorą pielęgniarki. Ona – dziwny przypadek – miała złe przeczucia. Mówiła, co i jak powinno być na jej pogrzebie. Kto ma się zaopiekować jej dzieckiem. Dostawała antybiotyki, środki uśmierzające ból, wzmacniające serce. Otrzymywała wszystko, co pomaga w najcięższej chorobie. A rezultat był taki jak po placebo. Na trzeci dzień dostała dziwnej wysypki. Skóra pokryła się ciemnymi plamami. Akurat była niedziela. W sąsiednim pokoju siostra przełożona usiadła przy telefonie, wydzwaniając do domów najtęższych sław lekarskich miasta. Prosiła o konsylium. Tłumaczyła w słuchawkę:

– Mamy dziwny przypadek, nasza pielęgniarka… Nikt dotychczas nie postawił pewnej diagnozy, a ona ginie w oczach. Mimo niedzieli, upału i mimo kilku odmów zebrało się przy łóżku chorej – nazwanej „dziwnym przypadkiem” – konsylium. Przewodniczył rektor Akademii Medycznej. Po skończonym badaniu poprosił o kartę chorobową. Odczytał na głos zdanie wstawione tam wcześniej przez specjalistę: „wykluczam chorobę zakaźną” – i wydał się jeszcze bardziej zasępiony. – Pani doktór wykluczyła chorobę zakaźną, musimy szukać w innym kierunku – powiedział. – Siostro – zwrócił się do przełożonej – proszę dostarczyć krew chorej do analizy. Sam zajmę się tym w mojej klinice. Wysypka i plamy, być może, są wynikiem uczulenia na jakiś środek podawany dotychczas. Trzeba na razie odstawić antybiotyki. Poważni profesorowie, pocieszając Lonię, odeszli w niedzielne popołudnie do przerwanej brutalnie sjesty. Odchodząc, nie mieli jasności i wyraźnego przekonania, z jaką chorobą się zetknęli. – Najprawdopodobniej białaczka. Złośliwa białaczka. Jutrzejsza analiza powinna to potwierdzić albo podpowiedzieć co innego. Nie był to spokojny wieczór niedzielny ani dla rektora, ani dla innych profesorów biorących udział w konsylium. Nie mieli spokojnego wieczoru również ci, którzy czuwali przy łóżku Loni. Coraz bliżej myślami była tamtego świata, coraz uporczywiej żegnała się ze wszystkimi, kto tylko był koło niej i kogo pamięcią przywoływała. Rano zadzwoniono z kliniki profesora, że potrzebna jest świeża dawka krwi chorej do analizy. Przełożona podeszła do łóżka ze strzykawką. Próbowała najpierw wkłuć się do żyły jednej ręki, potem drugiej. I choć dotychczas nigdy nie miała z tym trudności, teraz, po kilkunastu próbach, musiała zrezygnować. Lonia była wciąż przytomna. Obserwowała te zabiegi z obojętną miną człowieka, który nie ma już do żywych żadnego interesu. Z pewnością wiedziała, co oznacza, gdy z żyły nie można wydostać choćby paru kropli krwi. Jeszcze dwa dni temu, jeszcze wczoraj przełożona jednym pewnym ukłuciem wchodziła igłą do żyły. Dziś, mimo tylokrotnych prób, musiała odłożyć strzykawkę na tacę, wziąć do ręki samą igłę i nakłuć brzuśce ucha. Wprawnymi ruchami zaczęła wyciskać kropla po kropli, nie rezygnując z dostarczenia krwi laboratorium, mimo że szansa uratowania Loni zmniejszała się z każdą chwilą. Wieczorem koleżanki, które kończyły dyżur, całowały się z Lonią na pożegnanie. Te, którym wypadła nocna praca, witały z nią się czule. Lonia, widząc wysiłki przełożonej, jej krzątaninę wokół swego łóżka, wyraziła ciche życzenie: – Niech pani tę noc śpi ze mną, boję się. Z pewnością nie było to wskazane z punktu widzenia higieny, by przełożona kładła się obok pielęgniarki, która stanowiła dziwny przypadek. A jednak przełożona nakryła się wspólną kołdrą z chorą. Przeleżały obie całą noc, niespokojne o siebie. Przełożona pytała

co chwilę Loni: – Jak się czujesz? Lonia pytała wciąż: – Czy pani wygodnie? W południe Lonia umarła, zanim medycyna uporała się z rozszyfrowaniem choroby. Śmierć Loni była ciężkim przeżyciem dla całego szpitala. Przychodzili ją oglądać, leżącą na łóżku, chorzy, lekarze. Zwlekła się z łóżka babcia leżąca na czwartym piętrze. Szpital Rydygiera wepchnięty między czynszowe kamieniczki, sąsiadując z nimi wspólnymi ścianami poprzez wąską ulicę i niewielkie podwórka, nie ma tajemnic. Wieść o śmierci młodej pielęgniarki rozeszła się po pobliskich mieszkaniach szybciej, niż dotarła do rodziny. Przychodzili oglądać Lonię po śmierci ludzie z naprzeciwka i sąsiedzi szpitala przez podwórko. Człowiek, którego już nie ma, pozostawia po sobie oprócz pamięci i drobiazgów również kartę, w której lekarze wpisują przyczynę śmierci. Drobna formalność, przydatna statystykom i niekiedy prokuratorowi. Pielęgniarce wpisano jako powód zgonu: białaczka. Rektor nie był zadowolony z własnego rozpoznania. Zbyt piorunujący był przebieg choroby, badania laboratoryjne nie dały jednoznacznej odpowiedzi, za mało było danych do stanowczej diagnozy. Zgodzono się ostatecznie na wyjątkowo złośliwą białaczkę, bo na coś przystać trzeba było. Dla zmarłej nie miało to już żadnego znaczenia. Zbyt krótki był okres choroby, by medycyna mogła mieć z tego przypadku jakiś pożytek. Lonia nie rozwiązała swą chorobą i śmiercią żadnej niewiadomej w medycynie. Po jej śmierci nie ukazał się nekrolog w prasie ani podziękowanie rodziny złożone lekarzom i osobom, które wzięły udział w pogrzebie. Nikt nie przypuszczał, że śmierć ta stanie się już za parę dni głośna i że sparaliżuje urlopową atmosferę w mieście, przekreśli dotychczasowe tematy towarzyskich rozmów, odmieni życie Wrocławia, a nad losem wielu jego mieszkańców postawi wielki znak zapytania. 10 lipca doktor Hawling ze szpitala na Ołubińskiej miał akurat dyżur w pogotowiu, gdy telefonicznie powiadomiono go, że przyjacielowi jego, doktorowi Zawadzie, leżącemu w szpitalu zakaźnym na Piwnej, potrzebna jest sigmamycyna[207]. Zawada był starszy od Hawlinga o dziesięć lat, ale nie była to w ich wieku różnica, która przeszkodzić mogła męskiej przyjaźni. Hawling jeździł dotychczas codziennie do Zawady z oranżadą, kompotem, owocami i z tym spokojem wewnętrznym, który go cechuje. Pocieszał kolegę: – Nie martw się, stary, nic ci nie jest. Zwykła wiatrówka, przechodzi jak wiatr. Za tydzień wrócisz do nas na Ołubińską. 10 lipca zawiózł oprócz oranżady także sigmamycynę. Gdy szedł korytarzem, zatrzymał go lekarz i uprzedził, by Zawadzie nie dawać lusterka. Zawada czuł się z każdym dniem coraz gorzej i, co dawał wszystkim odczuć, nie miał sił do walki z chorobą. Przy każdej wizycie zwierzał się Hawlingowi ze swoich niedobrych przeczuć i z przekonania, że nie podniesie się już nigdy z tego łóżka. – Jak ja muszę strasznie wyglądać – mówił Hawlingowi – skoro nie chcą mi dać

lusterka. Wiesz, zauważyłem, że lekarze i pielęgniarki jakby się mnie bali, jakbym budził w nich wstręt swym wyglądem. – Głupstwa pleciesz – odpowiedział na to Hawling i schylił się, przysuwając swoją twarz do twarzy chorego. Chciał pocałować przyjaciela i tym samym zaprzeczyć jego domysłom, ale Zawada odsunął się nagle i krzyknął: – Co robisz, wariacie?! – Nic, chciałem cię pocałować, bo już muszę lecieć, dziś mam dyżur, a jutro komisję inwalidzką. Wpadnę do ciebie wieczorem. Wiesz, co to za udręka przyjąć trzydziestu ludzi, z których każdy chce i powinien wyjechać na kurację, i dwudziestu pięciu z nich tłumaczyć, dlaczego nie mogą pojechać do sanatorium. Mówił o tym Zawadzie, bo chciał nadać swym słowom normalny, spokojny ton koleżeńskiej rozmowy, jakby ten, który leżał, miał jutro podnieść się z łóżka i zasiąść w jednej komisji z Hawlingiem, jak to bywało dotychczas. Ale Zawada jakby nie słyszał, co do niego Hawling mówił, i wciąż czepiał się tej jednej myśli: jak ja wyglądam? – Tyś chciał mnie pocałować mimo mojego wyglądu – zaatakował ​Hawlinga. – Wyglądasz przecież normalnie, weź się w garść. Czy przypuszczasz, że dziecięca choroba może zmienić dorosłego chłopa, takiego jak ty? Do widzenia, w sobotę wpadnę wcześniej. Pracownik miejskiej stacji sanitarno-epidemiologicznej doktor Bogusław Arendzikowski wrócił tej soboty wprost po pracy do domu. Planował wyjazd do budowanej na Krzykach willi. Własny domek, czereśnie wprost z drzewa, kwiaty pielęgnowane własnymi rękami, kawałek ogródka, wszystko to zaprzątało od pewnego czasu umysł młodego lekarza. Każdą wolną chwilę spędzał na Krzykach, w dzielnicy najwyżej położonej, najzdrowszej, z alejami wysadzanymi różnymi gatunkami drzew: ulica Kasztanowa – kasztany, ulica Lipowa – lipy, Jesionowa – jesiony, Jarzębinowa – jarzębiny, Dębowa – dęby. Ile odmian drzew, tyle cichych uliczek z obszernymi willami po obu stronach. Jedynie różne odległości między domami, luki uzupełnione wybujałą roślinnością, świadczyły o zakłóconym przez wojnę porządku. Budując swą willę, doktor przywracał zburzoną symetrię, a wraz z nią błogość i spokój – w tej dzielnicy schowanej pod koronami drzew i niedopuszczającej skwaru nawet w taki jak ten lipiec. Gdy zaczął szykować się do wyjścia, zadzwonił telefon. W słuchawce usłyszał znajomy głos dyrektora szpitala zakaźnego. Mimo sobotniego popołudnia i skończonych godzin pracy dyrektor prosił go do siebie, na Piwną. Pół prywatnie, pół urzędowo. Najgorsze są właśnie takie zaproszenia. Ni to towarzyska biesiada, ni to służbowa rozmowa, ze wszystkimi konsekwencjami. Mógł się po niej spodziewać Bóg wie czego. W miejscowej prasie często spotykało się ostatnio notatki o zamknięciu tego czy innego baru przez sanepid. Dyrektor stacji był postrachem kierowników restauracji od momentu, gdy pewnego dnia przystawił pieczęć na drzwiach Monopolu – najwytworniejszego lokalu Wrocławia. Ścigał kelnerów z brudnymi paznokciami i obsługę kuchenną używającą

zamiast czystych ręczników brudnych ścierek. Słynne stało się w mieście jego powiedzenie, że stare majtki należy zanosić do skupu szmat, a nie do gastronomii dla przekwalifikowania na ścierki do wycierania talerzy. Dzienniki dawały swym informacjom ostrzegawcze i buńczuczne tytuły: I panowie dyrektorzy będą odpowiadali za nieporządki, co mogło kierować złe spojrzenia w stronę stacji sanitarno-epidemiologicznej w mieście. Półprywatna rozmowa na służbowy temat z epidemiologiem jest tym, czym osobiste zwierzenia człowieka naruszającego prawo, czynione w zaufaniu pracownikowi milicji obywatelskiej lub prokuraturze. Jadąc do szpitala na Piwną, doktor Arendzikowski sądził, że opóźnia własną krzątaninę na działce o kilka kwadransów. Szpital mieści się tuż za Odrą, trzysta metrów od mostu Grunwaldzkiego. Arendzikowski pojechał tam wysłużonym motorem. Zostawił go w cieniu, przy drzewie. Sunąc po dwa schodki, wszedł do gabinetu dyrektora, w którym zastał kilku lekarzy. Po ilości dymu i zduszonych niedopałków w popielniczkach widać było, że debatują już kawał czasu. Powitano Arendzikowskiego z pewnym zakłopotaniem. – Mamy dwa przypadki ciężkiej wiatrówki, chcielibyśmy z panem przekonsultować – powiedział dyrektor. – Wietrzna ospa? W jakim wieku są dzieci? – Spore. Jedno ma nawet czterdzieści kilka lat. – Wiatrówka u dorosłego człowieka? – Ten chory jest lekarzem – wtrąciła doktor Surowcowa. – Pan wie, nie należymy do kategorii zwykłych pacjentów. Ustawiczna styczność z najprzeróżniejszymi wirusami i bakteriami może dać niespodziewane efekty, jak choćby ten przypadek – wiatrówkę u doktora Zawady. – Jaki jest jego stan? – Gdyby był dobry, nie fatygowalibyśmy pana w sobotnie popołudnie. – Kto jeszcze poza doktorem? – Kilkuletni chłopiec, leżał na sąsiedniej sali. – Czy jesteście pewni, że to wiatrówka? – Wszystkie objawy wskazują, że tak. – No to nic groźnego. – Jest jednak coś w tym wszystkim, co nas niepokoi – wtrąciła doktor. – Dowiedzieliśmy się, że kilka dni temu w szpitalu Rydygiera z podobnymi objawami umarła pielęgniarka. – Na wiatrówkę? – Nie, tam było podejrzenie o białaczkę. – Chciałbym obejrzeć chorych. – Proszę bardzo, będę panu towarzyszył – powiedział dyrektor i poprowadził doktora korytarzem do sali, w której leżał Zawada. Na widok chorego lekarza Arendzikowski znieruchomiał. Po chwili opanował się i obaj

z dyrektorem zbliżyli się do jego łóżka. Zawada, zobaczywszy dyrektora, wyraził dziwne dla Arendzikowskiego życzenie. – Panie dyrektorze, już od paru dni błagam o lusterko, czy to tak trudno w waszym szpitalu o kawałek szkła? – Wybaczcie, kolego, nie mam przy sobie, siostra wam przyniesie. – Jak się pan czuje? – spytał Arendzikowski niezbyt pewnym głosem. – Powoli wracam do siebie. Tylko jakbym miał nie swoją twarz. Znajomi, którzy tu przychodzą, gdy spojrzą na mnie, mają przerażone oczy, jakby chcieli się cofnąć, uciekać. Czy ja wyglądam tak strasznie, powiedzcie? – Wygląda pan, kolego, normalnie, naprawdę nie ma powodu do niepokoju. Gdy wyszli z pokoju, zamknęli drzwi i odeszli kilka kroków, dyrektor zatrzymał doktora, jakby chciał od niego usłyszeć cokolwiek, zanim wejdą do gabinetu wypełnionego lekarzami. – Jakie jest pańskie zdanie? – Czemu nie dajecie mu lusterka? – odpowiedział Arendzikowski. – Pan nie znał Zawady? – Nie. – Myśmy go znali, był u nas na stażu parę ładnych miesięcy. Gdy go teraz przywieźli, nie poznaliśmy go. On do nas: „Dzień dobry, jak się macie”, a my robimy zdziwione miny. Wtedy on się przedstawia: „Jak to, nie pamiętacie? Zawada jestem, Stefan…”. To było kilka dni temu, kiedy jeszcze nie wystąpiła wysypka. Teraz wygląda jeszcze gorzej. Zabroniłem mu dawać lusterko, mógł​by dostać szoku. – Moim zdaniem to nie jest wiatrówka – powiedział doktor Arendzikowski. – A co? – To wygląda na prawdziwą ospę. – Pan się myli, to niemożliwe, myśmy już też brali to pod uwagę, ale skąd nagle ospa w Polsce? I to gdzie? We Wrocławiu. W Gdańsku, w Szczecinie, owszem, rozumiem, w Warszawie też, Okęcie, międzynarodowy port lotniczy, ale w naszym spokojnym mieście, niech pan się, doktorze, zastanowi nad tym. Będę ostatni, który uzna, że te przypadki mają coś wspólnego z ospą prawdziwą. Pan wie, co to znaczy pochopnie powiedzieć nagle ludziom, którzy spokojnie chodzą po ulicach, że w mieście jest zaraza? Czuje pan ciężar odpowiedzialności za coś takiego? Moje barki są na to za wątłe. Powiedziawszy swoje, dyrektor wziął Arendzikowskiego pod rękę i poprowadził do gabinetu, gdzie ich oczekiwano. – Doktor podejrzewa, że to variola vera – oznajmił dyrektor. W gabinecie wybuchła na powrót dyskusja. Kilka osób naraz wystąpiło z wątpliwościami i własnym zdaniem. Zakaźnicy stanęli ostatecznie we wspólnym froncie przeciw epidemiologowi. Powoływano się na ostateczny argument: brak łańcucha epidemicznego. Wirus ospy nie mógł wylądować na spadochronie w naszym mieście. Musiał, zanim dostał się do Wrocławia, przejechać przez pół kraju. Skoro znikąd nie ma

żadnych wieści o epidemii, nie może być ospy u nas. Pochopność byłaby najwyższą lekkomyślnością. Ogłosić wiatrówkę za ospę prawdziwą to kompromitacja wobec między​narodowej służby zdrowia. – A jeśli to ospa prawdziwa? Nie potrzebuję mówić w tym gronie, czym jest każdy dzień, każda godzina zwłoki w podjęciu akcji – replikował doktor Arendzikowski. – Jeśli o mnie chodzi, gotów jestem obydwoma rękami podpisać się pod tym, że to variola vera. [...] Wąska ulica Rydygiera była przegrodzona do połowy parkanem. Szpital od paru lat znajdował się w ustawicznym remoncie. O zachlapane wapnem deski oparł Arendzikowski swą panonię i po schodach wszedł do cichego o tej porze budynku. Na korytarzu nie było nikogo. Na odgłos jego kroków wyszedł z dyżurki portier. – Pan do kogo? – spytał tonem zaczepnym i gniewnym, niezadowolony z odwiedzin, które zakłócały spokój niedzielnego poranka. – Jestem lekarzem, moje nazwisko Arendzikowski. U was niedawno zmarła pielęgniarka. – Tak, Lonia, ale nie ma akurat nikogo, kto by panu doktorowi coś powiedział. Najlepiej by było u siostry przełożonej, ale ona akuratnie w klinice leży na jakieś tam babskie sprawy. – A lekarz dyżurny? – Ten akurat nic nie wie, siostra przełożona się nią opiekowała najwięcej i różne konsylia zwoływała. Do niej więc najprędzej albo do rodziny. Matka jej mieszka nawet niedaleko. Pałubińska się nazywa. Na Bujwida, taka willa cofnięta od ulicy. Po paru minutach hamulce panonii zgrzytnęły pod wskazanym adresem, niedaleko placu Grunwaldzkiego. Powoli, jakby namyślając się, czy dobrze robi, niezdecydowany jeszcze i nieprzygotowany na taką rozmowę, szedł doktor krok za krokiem mrocznymi schodami, zastanawiając się, od czego zacząć by tu rozmowę. Delikatnie nacisnął dzwonek. W otwierających się drzwiach ujrzał Arendzikowski niską, tęgawą kobietę. – Można? Gospodyni poprosiła lekarza do pokoju, zrobiła dwa miejsca przy stole, rozgarniając jakieś przedmioty, które na nim leżały, i przystawiając krzesła. – Dowiedziałem się o śmierci pani córki… – Pan ją znał? – Nie, ale jej choroba interesuje mnie. – Co ja panu mogę powiedzieć, jak lekarze sami nie wiedzieli. Co z nią zrobili? Nic panu nie powiem, jestem tylko posługaczką szpitalną, są mądrzejsi ode mnie, profesorowie, specjaliści, konsultanci. Ode mnie nie mógłby pan usłyszeć nic dobrego, niech pan idzie do tych, co ją tak wyleczyli. Zacisnęła usta, sięgnęła po chustkę i zaczęła trzeć nią oczy. – Taki mam żal do lekarzy, że nie wiem. Żeby to rak albo inna choroba, ale jeszcze dwa

tygodnie temu bawiła się na weselu w rodzinie, jakby nigdy nic, potem zdawała te kursa pielęgniarskie i nagle nie wiadomo skąd, nie wiadomo na co. Tego nikt mi nie wytłumaczy, że tak musiało się stać. Musiał być dla niej ratunek, tylko go nie znaleźli. – Ja właśnie w tej sprawie – odezwał się Arendzikowski. – Co ja mogę powiedzieć, sama chorowałam, syn teraz jeszcze leży w szpitalu, mówię panu, że nieszczęście za nieszczęściem się na nas sypnęło. – Pani chorowała? – A jakże, ja pierwsza, przed Lonią. Też początkowo miałam to samo. Słabo mi się robiło, ból tu, w gardle, czułam, cała rozbita chodziłam – jak w grypie. – I samo przeszło? – A nie, zabrali mnie do szpitala, bo wysypki dostałam. – Gdzie pani leżała? – Na Piwnej, niby to na obserwacji. – Dawno pani wyszła stamtąd? – A będzie już parę tygodni. Ja wyszłam, to potem Lonia, a teraz syna wzięli i taki kołowrotek, że trudno wytrzymać. – Jak się pani czuje? Dobrze już? – E, gdzie tam, tak się człowiek kołacze, chodzi, bo musi. – Pracuje pani? – A kto by mi darmo jeść dawał? Jestem salową w szpitalu na Ołubińskiej, zna pan doktor ten szpital? – Owszem. A co z synem? – Syn już prawie dobrze… Ale właściwie, niech mi pan powie, dlaczego pan doktor się tym interesuje, co to z tego ma być? Może jakaś komisja jeszcze? – Może – przytaknął doktor, chętnie przystając na takie wytłumaczenie jego wizyty w tym mieszkaniu. – A czy to co pomoże, przecież nikt już nie zwróci mi córki, a dziecku matki… Schodząc po schodach, doktor wyjął notes i zapisał w nim kolejno nazwiska: Pałubińska, Kowalow, Pałubiński, Zawada… Nazwiska te utworzyły już fragment łańcucha epidemicznego o niewiadomym początku i nieznanym końcu. Najważniejsze było teraz uchwycić pierwsze ogniwo, to, które dało początek. Nie ulegało dla doktora żadnej wątpliwości, że powinien go szukać w dwóch szpitalach wrocławskich. U Rydygiera albo na Ołubińskiej. Niemożliwe przecież, żeby choroba atakowała na przystankach tramwajowych czy w ogonkach po mięso lub podczas seansów kinowych i nie zahaczyła o szpital. Wyjść na miasto musiała z białej szpitalnej sali, na którą trafił pierwszy chory. Należało wykluczyć, że tym pierwszym była pielęgniarka. Nie była ona również drugą w tym łańcuchu. Nie miała kontaktu ze szpitalem, będąc na kursie. Do Rydygiera przywieziono ją już chorą. Zatem należało podejrzewać, że nie ten szpital był ogniskiem. Doktor Zawada pracował na Ołubińskiej. W tym samym szpitalu salową

była matka pielęgniarki. Ona zachorowała pierwsza. Stamtąd musiała wyjść ospa na miasto. To by było jednak za łatwe i za proste. Doktor wyszedł przed dom, pod którym stała panonia. Spojrzał w górę. Z okna, zza firanki, Pałubińska przypatrywała mu się ukradkiem. […] Na Jarzębinowej wille stały się nagle nieme, w otoczeniu cichych drzew i pustych ulic. Życie zostało zamknięte na cztery spusty wszystkich zamków. Drzwi otwierane były tylko z rana i po południu – dla wypuszczenia do pracy i przyjęcia z powrotem. Jeśli ktoś w tej uliczce pojawił się w samo południe, wywoływał zainteresowanie setek par oczu zza firanek, wzmożony puls i wilgotność dłoni. Właśnie tego dnia środkiem czarnej drogi jechał rowerem młody mężczyzna z zawiniątkiem pod pachą. Jadąc, rozglądał się na boki, odczytywał numery domów na Jarzębinowej. Zatrzymał się przy siatce parkanu piętrowej willi opatrzonej numerem 24. Zsiadł z roweru, nacisnął dzwonek. Po chwili otworzyło się okno na pierwszym piętrze i pokazała się czarna kobieca głowa. – Proszę pani! – krzyknął mężczyzna, przytrzymując jedną ręką rower. – Zna pani Osadową? – Pan pewnie z sanepidu? – odpowiedziała kobieta z okna. – Tak, a po czym pani poznała? – Po białym fartuchu, który trzyma pan pod pachą. – Zna pani tę panią? – Znam, ale nie macie co jej szukać. – Dlaczego? – Bo pani Osadowa wyjechała jeszcze w czerwcu, zanim Trojanowska poszła do szpitala. Mężczyzna wsiadł na rower i pojechał. W oknach sąsiednich domów poruszyły się firanki. Znowu ulica była wymieciona z ludzi. Ale po godzinie na czarnej drodze pojawiło się dwóch mężczyzn. Szli pieszo. Jeden z nich był tym samym, który przemierzył dopiero co Jarzębinową rowerem. Towarzyszył mu funkcjonariusz MO . W oknach domów, które mijali, falowały firanki. Zatrzymali się przed jednopiętrową willą z numerem 24. Cywil nacisnął dzwonek. W oknie na pierwszym piętrze ukazała się czarna kobieca głowa. – A, to pan? Co nowego? – Gdzie jest pani Osadowa? – Mówiłam już, że tej pani nie ma co szukać, bo ona nie roznosi zarazy. Wyjechała z Wrocławia, zanim jeszcze Trojanowską zawieziono na Rydygiera. – A adresu jej pani nie zna? – Nie znam. – I na pewno jej nie ma we Wrocławiu? – Na pewno.

Funkcjonariusz pociągnął porozumiewawczo swego partnera za rękaw, obaj odeszli powoli, jakby ociągając się, w stronę, skąd przybyli. W sztabie nazwisko Osadowej wiązano z nazwiskiem Trojanowskiej, bo na to wskazywały księgi meldunkowe. Na Jarzębinowej wiedziano to, czego nie było w księgach, to że z Trojanowską należy wiązać inne nazwiska, nazwiska kobiet, które przesiadywały na ławeczce i które odwiedzały ją, gdy leżała chora. Ale o nie nie pytał mężczyzna z fartuchem pod pachą ani wówczas, gdy przyjechał na rowerze, ani teraz, gdy zjawił się w towarzystwie funkcjonariusza. A jednak ten sam człowiek, z tym samym fartuchem pod pachą zjawił się po raz trzeci na tej samej ulicy i zatrzymał się przed tą samą willą. W mieszkaniu, skąd wyglądała na odgłos dzwonka czarna kobieca głowa, przy okrągłym stole zebrało się parę osób. Babcia opowiadała kilkunastoletniej wnuczce, jak to za jej młodości, panie dzieju, na Żmudzi ongiś bywało. – Ospowatego wyprowadzano do lasu albo do jakiejś opuszczonej chałupy z daleka od ludzi i tam na kiju zanoszono mu parę razy na tydzień jadło, a ci, którzy zanosili, owiązywali sobie twarz czarną materią. W tej chwili odezwał się dzwonek i kobiety, porwawszy się z foteli, zobaczyły w dole stojącego przed siatką mężczyznę z fartuchem pod pachą. Czarna kobieca głowa znowu wychyliła się z okna. – Pan znowu o panią Osadową? Mężczyzna jakby tego nie dosłyszał, zaczął pytać o Sobolewską. Usłyszawszy to nazwisko, kobieta wychyliła się jeszcze bardziej i akcentując każde słowo, powiedziała: – Pani Sobolewskiej też nie macie co szukać, bo to jest osoba tego pokroju, że sama się zgłosi. Na Składowej, za drewnianą półkolistą bramą przypominającą zajazd lub oberżę, po lewej stronie były schody prowadzące do miejskiej stacji sanepidu, instytucji, o której istnieniu miasto w zwykłe dni nie pamiętało i o której nagle od połowy lipca zaczęło mówić jak o najwyższej władzy w mieście. Na Składową jechała z Krzyków, z przystanku przy Jarzębinowej, Sobolewska, siwa, zadbana, o miłej powierzchowności kobieta. Był poświąteczny dzień, 23 lipca. Tramwaj prawie pusty. W sanepidzie tuż za bramą siedział na krześle pielęgniarz, broniąc wstępu na górę, do sztabu. Rzucił na nią przelotne spojrzenie i spytał obojętnie: – Pani w jakiej sprawie? – Przychodzę się zgłosić… – zaczęła niepewnie. – A co, na zastrzyk? Szczepić się pani chciała? – Przyszłam się zgłosić, bo miałam kontakt z osobą chorą na ospę. W pielęgniarza jakby piorun strzelił. Zerwał się z krzesła, odskoczył parę kroków do

tyłu. Zaczął nerwowo wciągać maskę na twarz i krzyczeć w jej stronę na przemian rzeczy sprzeczne: – Niech pani odejdzie! Stać! Nie ruszać się! Jak pani śmiała tu przyjść! Odpowie pani za to. Zaraz damy znać do Wydziału Zdrowia. – Niech się pan uspokoi, nie krzyczy. Przyszłam, a mogłam wcale się nie zgłosić i musielibyście mnie szukać. Gdy to mówiła, nie spuszczał z niej oczu. Nagle dojrzał na odsłoniętych nogach, poniżej kolan, czerwone ślady. – Ooo! – zaczął znowu wrzeszczeć. – Już pani ma krosty ospowe. – I wyciągnął przed siebie rękę, pokazując palcem w kierunku jej nóg. – To nie ospa, to komary – powiedziała spokojnie. Jej łagodny, zrównoważony głos podziałał uspokajająco na pielęgniarza. Wskazał krzesło stojące w kącie bramy. – Niech pani usiądzie. Pójdę na górę po doktora, tylko niech się pani z tego krzesła nie rusza na krok – zapowiedział i zniknął w drzwiach prowadzących na schody. Po chwili zeszła kobieta ubrana w biały fartuch, w sandałach na bosych nogach. Zanim podeszła do siedzącej na krześle kobiety, założyła maskę z gazy, zakrywając usta i nos. Po wymianie paru zdań zdjęła jednak maskę. – Będziemy musieli zawieźć panią do izolatorium – powiedziała. – Czy mogę wpaść jeszcze do domu chociaż po mydło, ręcznik i nocną koszulę? – Niestety, to już nie jest możliwe. – Chciałabym przynajmniej kartkę napisać do córki, do Warszawy, żeby wiedziała, co się ze mną dzieje. – Proszę napisać kartkę i wrzucić do najbliższej skrzynki. Za parę minut samochód zawiezie panią do Pracz. W izolatorium siwa pani odnalazła swoje sąsiadki. Zajmowały ostatni pokój na parterze. Przyjechała tak, jak stała, w jednej sukni. Przez pierwsze dni myła się zimną wodą bez mydła, wycierając się chustką od nosa. By dostać miednicę, szczotkę do zamiatania, trochę proszku, kubeł, trzeba było mieć protekcję. W początkowym okresie chloramina[208] była tylko dla personelu obsługującego. Chloramina i gazety. Chodziła żebrać o kawałeczek mydła. Była wyjątkiem. Inni pieklili się o jedzenie, o wychodzenie do parku w nocy, o ograniczanie swobody i przestrzeganie ciszy nocnej. Ona wypraszała kawałek mydła i szczotkę do zamiatania. Była oryginałem. Spryciarzom, którzy mają twarde, szerokie łokcie, pyskaczom nie brakowało niczego. Zawsze zdążyli doszlusować do czoła kolejki, gdy tylko ta się za czymś formowała. Zanim do ostatniego pokoju doszła wieść, że „dają” mydło, gazety, kubły, szczotki, zanim któraś ze starszych kobiet podreptała we właściwym kierunku, już przydział się wyczerpał. Takie były pierwsze dni, zanim kierownictwo izolatorium nie opanowało sytuacji, zanim nie stworzono wewnętrznej organizacji ludzi skazanych na kwarantannę.

Pogotowie ratunkowe. Dzień w dzień dwieście alarmujących wezwań. Dwieście pospiesznych wyjazdów z podwórza, gwałtownych skrętów w lewo i wypadów przez uliczkę idącą zakosem przy murze na szeroką ruchliwą ulicę Traugutta. Stamtąd we wszystkie strony miasta. Tak było 1 i 15 lipca. Tak było i w dniach następnych. Powody, dla których wzywano lekarza pogotowia, nie ulegały zmianie. Powtarzały się te same słowa i przynaglania, jakby chodziło wciąż tylko o bóle, ataki serca, nagłe zasłabnięcia i jakby w mieście nie było zarazy, dla której przyjęła się nazwa epidemia – żeby było współcześnie i mniej strasznie. Dwieście wezwań zaczęło równać się dwustu możliwościom kontaktu z ospą. Na to niebezpieczeństwo nikt nie był przygotowany. Dało ono o sobie znać niespodziewanie, gdy jedna z karetek nie wróciła do bazy. Wezwana była do gorączkującego silnie niemowlęcia. Gdy lekarz wraz z pielęgniarzem przekroczyli próg domu, okazało się, że chory nie jest niemowlęciem i że zamiast wysokiej gorączki ma ospową wysypkę. O jedną ekipę zrobiło się przez to mniej. Zamiast wrócić na Traugutta, pojechali do izolatorium, a chorego zawieziono do szpitala w Szczodrem. 18 lipca ekipy dwóch karetek pogotowia przewiozły chorych na ospę. Sanepid poszedł na ustępstwa. Zadecydował: lekarze do izolatorium, pielę​gniarze i kierowcy sanitarek mogą być zwolnieni pod warunkiem oddania ubrań do dezynfekcji. Nie mieli spodni ani koszul na zmianę. Założyli fartuchy na gołe ciała. Poprzednie dni podobne były do przedpiekla. Piekło zaczęło się 22 lipca od samego rana. Na dyżur zamiast jedenastu lekarzy stawiło się tylko dwóch. Co z resztą? Lekarz inspekcyjny siadł przy telefonie, wykręcał numer za numerem do ich mieszkań. Wszystkie odpowiedzi miały ten sam sens: – Pan doktor zamknięty w szpitalu. – Mąż w izolatorium. – Syn odbywa kwarantannę. I tak do ostatniego. Tymczasem rejestrująca wezwania nie ma chwili spokoju. Zapisuje wciąż nowe adresy, tym samym co zwykle tonem powiadamia: „Przyjęłam, zaraz będzie lekarz”, mimo że dobrze wie, że ani zaraz, ani później lekarza nie będzie. Musi jednak tak mówić, bo trudno komuś, kto wzywa lekarza nagle, niczym księdza w ostatniej potrzebie, tłumaczyć, że na dyżur przyszło tylko dwóch zamiast jedenastu, że ospa dziesiątkuje przede wszystkim pracowników służby zdrowia, że szoferzy jeżdżą w fartuchach założonych na gołe ciało i że na podwórzu czekają wprawdzie samochody, ale nie ma komu do nich wsiąść. Lekarz inspekcyjny podchodzi do dyspozytorki i widzi to, czego się mógł domyślać. Piętnaście wezwań – dwóch lekarzy. Może palić papieros za papierosem, zagryzać wargi, chodzić parę kroków w tę stronę i parę kroków z powrotem, nie uciszy tym telefonu domagającego się wciąż nowych wyjazdów. Powinien coś postanowić. Przez otwarte okna wdziera się gwar z podwórza. Jakaś głośna rozmowa kilkunastu osób i jako tło odgłos kroków po bruku. Inspekcyjny lekarz widzi gromadę kolorowo ubranych

młodych ludzi. Wyglądają, jakby przyszli tu wprost z leśnej polany. Są czymś wyraźnie podnieceni. Przekrzykują się, gestykulują. Idą w stronę głównych drzwi. Za chwilę będą na górze. Nagłe pojawienie się w obrębie pogotowia obcych ludzi podsuwa lekarzowi inspekcyjnemu zbawienną myśl. – Zmieniamy styl pracy – powiada rejestratorce zapisującej nowe wezwania. – Lekarze będą przyjmować w pogotowiu, na miejscu. Po chorych proszę wysyłać karetki z pielęgniarzami. Zeszedł na dół, by dowiedzieć się, czego chcą ci ludzie. Okazało się, że nie chcą ich wypuścić z miasta. Przyjechali poprzedniego dnia, z Krakowskiego. Nikt od nich niczego nie żądał. Dziś rano zaczepili ich milicjanci, nie wypuszczają z Wrocławia bez szczepień. – Punkt szczepień jest na dworcu. – Byliśmy tam, szczepią tylko wojskowych, cywilów – powiedziano – załatwia pogotowie. Lekarz dopadł telefonu. Połączył się z oficerem dyżurnym na dworcu. Odpowiedź, jaką od niego uzyskał, nie była do powtórzenia oczekującym na dole. – Bez szczepienia nie tylko nie wypuszcza się z miasta, ale nawet nie sprzedaje biletów w kasach dworcowych. Wykręcił numer sanepidu. Znowu tłumaczył, że ma grupę turystów, którzy domagają się od niego rzeczy niemożliwych. Tym razem odpowiedź nadawała się do powtórzenia: – Nie ma jeszcze żadnych zarządzeń o niewypuszczaniu lub niewpuszczaniu do miasta bez uprzednich szczepień. Niech turyści jadą z Bogiem. Wyszedł do nich i powtórzył im, co usłyszał. Nie od razu odeszli. Chwilę naradzali się, zastanawiając się, czy można uwierzyć temu, co mówi ten człowiek odziany w biały fartuch. Wreszcie zdecydowali się opuścić pogotowie. Jeden powiedział: – Jak nas nie wypuszczą, to wrócimy tu i wtedy ja pana znajdę. Lekarz, nie wchodząc już na górę i nie zdejmując fartucha, podszedł do stojącej karetki. – Jedziemy – powiedział szoferowi, który natychmiast uruchomił motor. – Dokąd, panie doktorze? – Na polowanie. Tym razem zapolujemy na lekarzy – odpowiedział Sobków, wymieniając jako pierwszy adres kolegi, który nie spodziewał się, że za chwilę stanie w progu lekarz inspekcyjny w białym fartuchu i zacznie namawiać go do pracy w państwowe święto. Objechał pół miasta. Powrócili do pogotowia z trzema lekarzami. Karetki z pełną obsługą zaczęły jeździć do najcięższych przypadków. Tymczasem na dziedzińcu, w korytarzu i poczekalni robiło się coraz bardziej tłoczno. Przybywali wciąż nowi pacjenci o własnych siłach, karetki z sanitariuszami także nie próżnowały. Chorzy wili się w bólach, niektórzy słabli na skutek duchoty i żaru. Lekarze pracowali bez wytchnienia, a mimo to kolejka przed ich gmachem wciąż rosła. Każdy dłuższy pobyt chorego w ambulatorium wywoływał komentarze pełne zniecierpliwienia. […]

Przed szpital Rydygiera przychodziła mała dziewczynka. Stawała przed oknem, zadzierała główkę, wołała: „Mamusiu, jeść!”. Matka pracowała w kuchni. Zamknięta wraz z innymi, wystawiała na to wezwanie dziecka rękę z garnuszkiem i łyżką. Dziewczynka wspinała się na palce i odbierała jedzenie. Po jakimś czasie garnek z brzęczącą łyżką wracał tą samą drogą przez okno. Dziewczynka odchodziła o zmierzchu do pustego domu. Nazajutrz znowu była przy oknie. Milicjanci mieli rozkaz – nie dopuszczać nikogo z zewnątrz do kontaktu z zamkniętymi w szpitalu. Gdy dziecko wołało: „Mamusiu, jeść!” – milicjanci odchodzili kawałek, udając, że nie widzą, nie słyszą. Ale ktoś z sąsiadów podniósł raban: MO nie jest czujne, bachor kręci się przed szpitalem, wyjada z zakażonych garnków. Funkcjonariusz musiał złożyć oficjalny raport. Następnego ranka dziewczynka nie pojawiła się przed szpitalem. Pani Kaczyńska z XI zespołu sztabowego umieściła ją w domu dziecka. W nocy uciekał ze szpitala stolarz alkoholik. Rano wracał z miasta pijany, z kieszeniami obciążonymi butelkami wódki. Milicjanci nie mogli się zbliżać do skazanych na kwarantannę. Pijaczyna stawał zwykle przed bramą i rozpoczynał brewerie. Wygadywał różne sprośności, wyśpiewywał ordynarne kuplety. Milicjanci, zachowując bezpieczną odległość, próbowali prowadzić z nim dialog wychowawczy. Na wszelkie słowa upomnienia on miał jedno zdanie: – Odejdź, bo plunę i ospa cię zeżre! Czasami zaczynał gonić za funkcjonariuszami po wąskiej uliczce. W sąsiednich kamieniczkach na ten widok rozsuwano zasłony, otwierano okna. – Uciekajcie, bo plunę! – darł się pijak i biegał zygzakami w ślad za uciekającymi. – Trzeba dać milicji pięciometrowe pały – komentowali te sceny stojący w oknach gapie. Dla uważnych obserwatorów życia miasta dziwne sceny rozgrywały się na postojach taksówek. Koło opery, pod niebieską tablicą P, stał jak zawsze rząd niespokojnych ludzi, z paczkami, walizkami, dziećmi na ręku, torbami z poblis​kich delikatesów. Dotychczas, gdy nadjeżdżała taksówka, pierwszy od czoła łapał za klamkę, dawał dubla w otwarte drzwi wciąż toczącego się jeszcze samochodu, zaraz potem słychać było, jak wzrastają obroty silnika, i taksówka, nie zdążywszy przystanąć, odjeżdżała. W dniach epidemii ani taksówek, ani pasażerów nie było mniej. Jedynie sztuka ich „dosiadania” została poważnie skomplikowana. Gdy podjeżdżała taksówka, pierwszy od czoła nie łapał za klamkę w biegu, ale stawał przed szybką, wdawał się z kierowcą w dyskusję: wyciągał portfel, pokazywał jakiś papier albo zawijał rękaw koszuli aż po bark. Kobiety otwierały torebki, dobywały po dłuższej szamotaninie jakieś świstki lub podnosząc rękawy bluzek, obnażały ramiona. Ci, którzy nie mieli kwitków lub znaku po świeżym szczepieniu na ręku, tracili szansę przejazdu, odchodzili, złorzecząc. Wszakże kiedyś… – Papierek albo ramię! – krzyknął taksówkarz w stronę pasażera.

– Proszę, tu papierek – powiedział pasażer, dobywając z kieszeni zaświadczenie. – Możesz pan wsiadać – zezwolił kierowca i złamał licznik. – Chwileczkę, teraz pan pokaże taki sam papierek. – Ja? – zdziwił się szofer. – To szukaj pan innego – obruszył się i skinął na następnego pasażera. – Wsiadaj pan, skoro tamten grymasi – zaprosił, przechylając się do tyłu i uprzejmie otwierając drzwi. – A pan szczepiony? – Pewno – odrzekł kierowca, przynaglając: – Szybciej, szybciej, szkoda czasu. – To pokaż pan zaświadczenie. Kierowca próbował skwitować żądanie jakimś dowcipem. – To dziękuję, nie skorzystam – powiedział następny pasażer i cofnął się na chodnik. Taksówka stała, nikt się nie kwapił z wsiadaniem. Zdenerwowany szofer trzasnął drzwiami i odjechał, pokazując coś na czoło. Zamknięci w izolatoriach mieli już w salach radia, telewizory, regularnie dochodziła prasa, tygodniki. Lecz oderwani nagle od tysiąca niezałatwionych spraw, niepokoili się o bliskich. Wszystkie wiadomości o wielkich sprawach i wydarzeniach nie mogły zrównoważyć drobnych nowin: jak sobie daje radę piętnastoletnia córka z dwojgiem młodszego rodzeństwa, kto nakarmi kanarka, czy rybki w akwarium otrzymują tlen i plankton, co z dziećmi pozostawionymi na pastwę ojca pijaka, kto odbierze Jacka, wracającego z kolonii? Kto zapłaci rachunek za gaz? Dlaczego żona nie pojawiła się przy linach[209] jak inne, dlaczego nie napisze choć słówka? Wydrukowano kilka tysięcy ankiet. Rozdano każdemu izolowanemu arkusz do wypełnienia: co i gdzie trzeba załatwić, kogo o czym powiadomić, kogo odwiedzić? Zespół opieki społecznej, zanotowany jako zespół XI sztabu, otrzymywał potem polecenia: odebrać Jacka i Zosię powracających z kolonii, umieścić w domu dziecka, zainteresować się, co robi mąż ob. Zofii K., ulica taka a taka, podlać palmę w mieszkaniu ob. Zenona W., skontrolować, czy dozorca karmi rybki. Odwrotnymi telefonami szły informacje: dzieci odebrano, Jackowi przybyło na kolonii pół kilo, palma podlana, rybki czują się znakomicie, szczególnie żwawa czerwona, ojciec przestał pić, gotuje dzieciom, dzisiaj jadły krupnik i makaron. Jerzy Ambroziewicz, Zaraza, Warszawa: Książka i Wiedza, 1965, s. 5–15, 18–21, 82–90, 147–150

1965 Olgierd Budrewicz (1923–2011)

Być wszędzie

W mojej ulubionej bibliotece w Domu Literatury w Warszawie, gdzie od siedem​dziesięciu lat zbiera się wycinki prasowe na temat pisarzy, a ja je przeglądam łapczywie jak nieprzyzwoite obrazki, otrzymałem teczkę z materiałami dotyczącymi Olgierda Budrewicza. A nawet dwie grube teczki, bo tak jak dużo pisał, tak dużo i o nim pisano. (Melchior Wańkowicz wspomina Budrewicza w Karafce La Fontaine’a jako rekordzistę roku 1958 w liczbie recenzji jednej książki, Bedekera warszawskiego – doliczył się kilkudziesięciu). Gdy otworzyłem starszą na oko i grubszą teczkę, ukazał mi się napis: „ D R O GI GO ŚC IU! PR O SZĘ O UTR ZYMANIE PO R ZĄD KU” . Dziwne, bo przez ostatnie lata przejrzałem takich teczek dziesiątki, a może setki, i w żadnej nie proszono mnie o zachowanie dyscypliny. – Co to może oznaczać, że w Budrewiczu jest taka specjalna prośba? – spytałem bibliotekarkę. – Prawdopodobnie swego czasu dużo osób czegoś szukało na jego temat i zostawiali bałagan. Są tacy autorzy, w których za żadne skarby nie da się utrzymać porządku. Chyba nietrudno zrozumieć dlaczego. Olgierd Budrewicz podróżował po ponad stu sześćdziesięciu krajach i wydał siedemdziesiąt dziewięć książek. Jedną z ostatnich zatytułował słusznie: Byłem wszędzie (2002). W teczce nie zrobiłem bałaganu, ale porządek postanowiłem utrzymać także w tym tekście, dzielę go więc na dwie części, tak jak na dwie części dzielił swoje zawodowe życie Budrewicz: 1) Warszawa, 2) świat.

1 Warszawa, bo tu się urodził, tu studiował dziennikarstwo na tajnym uniwersytecie i tu walczył w powstaniu (zgrupowanie Żmija, obwód Żywiciel). Po wojnie jako reporter miejski relacjonował w „Wieczorze Warszawy” odbudowę stolicy. […] pewnego dnia – wspominał – obserwowałem sobie odbudowę mostu Kierbedzia, obecnie ŚląskoDąbrowskiego. Patrzyłem, jak ślamazarnie to idzie, jak robotnicy piją wódkę, i oburzony napisałem o tym tekst. „Wieczór” opublikował to na pierwszej stronie. Gdy kilka dni później poszedłem w to samo miejsce, zobaczyłem wielką, fachowo namalowaną tablicę z napisem: „Osobom obcym oraz reporterom »Wieczoru Warszawy« wstęp surowo wzbroniony!”. Każdy wielbiciel stolicy musiał trafić (a jeśli nie, to niech czym prędzej poszuka) na jego Bedeker warszawski (1958). Istne cacko, jak pisano, „gawędo-reportaż z dawnej Warszawy, snuta przez autora podczas wspólnej z nim wędrówki”. Budrewicz opisuje ulice, domy, sklepy, komisy, bazary, podwórka, kawiarnie, zakłady usługowe, rozmawia z ludźmi i tworzy o nich miniaturowe reportaże. Wszystko to w tonie dowcipnym, z ironiczną pointą. Książka miała kilka wydań, a w 1964 roku ukazało się nawet wydanie specjalne poświęcone wyłącznie warszawskiej Pradze. Są w nim opowieści o mieszkańcach, na przykład o Marii Andruszko, która na Targówku Przemysłowym („jeśli Targówek jest peryferią stolicy, to Targówek Przemysłowy jest na pewno peryferią Targówka”) pracuje w bibliotece numer 49 („umieściła się w ponurej ruderze przy brukowanej pustyni ulicy Siarczanej, dzieląc sąsiedztwo z ociekającym smarami warsztatem samochodowym”) i mimo peryferyjności swojego miejsca pracy wykazuje bardzo dużo energii. Maria Andruszko dała radę chuliganom, którzy jej strzelające „myszki” pod nogi rzucali, a następnie uczyniła ich potulnymi abonentami. Są też opowieści o kinach: Nazwy kin praskich (Albatros, Mewa, Chemik, Syrena, Pelikan, Syrena, Promyk, Świt, Kamionek, Drops, Avia, Praha, 1 Maj) stanowią podstawę realiów w licznych utworach, zwanych nieprzyjemnie protokołami, aktami oskarżenia i wyrokami. W kinie Praha pan kierownik Józef Krupiński tworzy od dłuższego czasu własne dzieło prozą; długa czarna księga, którą pisze, zaopatrzona jest w intrygujący tytuł: Ewidencja chuliganów. Oczywiście dzieło ma charakter wyboru – w wydaniu kompletnym musiałoby mieć objętość Ency​c lopedia Britannica. W Ewidencji można znaleźć wiele pasjonujących opowieści o skompleksowanym pokoleniu. Jeden młodzian z kompleksem zamieścił w księdze własny autograf: „Ja, uczeń Wojciech S…, zobowiązuję się dobrze zachowywać w kinach warszawskich…”. Mógłbym z Bedekera cytować bez końca – warszawskich książek Budrewicz napisał zresztą więcej – jednak czas na drugą część szkicu, bo autor to warszawiak, ale i światowiec.

2 Świat, ponieważ – jak mi powiedział kiedyś w programie telewizyjnym, w którym razem występowaliśmy – przemierzać go musiał. „To był przymus jak przymus jedzenia, panie kolego”. W 1955 roku zaczął współpracę z „Przekrojem”, ale pisał w nim o Warszawie i nie miał szans na wyjazd zagraniczny. Zorganizował go więc sobie sam. Pojechał do znajomych do Szczecina, którzy mu podpowiedzieli, że może zaciągnąć się jako majtek na statek handlowy. Zaokrętował się zatem na m/s Szczecin i odwiedził trzy kontynenty: Europę, Azję i Afrykę. Relacje z tej podróży podnosiły potem nakład „Przekroju”. Tak powstała jego pierwsza książka podróżnicza – Sygnały z trzech kontynentów (1957). Podróżował w imieniu czytelników spragnionych podróży. Wiele jego reportaży zaczyna się od opisu przyjazdu lub lądowania, i to musiało w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych robić wrażenie. Nad islandzką wyspą Heimaey leciał w dymie i kłębach pary, a lądował „w świecie, który Bóg stworzył w negatywie”: wszystko przysypane było czarnym popiołem wulkanu, który właśnie wybuchł. W Cristalinie, brazylijskim Klondike, gdzie w połowie lat sześćdziesiątych XX wieku wybuchła „gorączka kwarcu”, musiał jechać sześćdziesiąt, potem czterdzieści i wreszcie dwadzieścia kilometrów na godzinę, a znaki ostrzegały, żeby nie wysiadać z samochodu – droga była podziurawiona rozpadlinami bez dna, w których szukano kryształu. Każda jego książka była hitem. Za najważniejszą i najlepszą uważał sześciokrotnie wznawiany Równoleżnik zero o wyprawie w poszukiwaniu Conradowskiego jądra ciemności – w górę Ubangi, wielkiego dopływu Kongo, do serca Afryki. Odbył ją razem z mieszkającym tam przyjacielem, który potem stał się także bohaterem książki – myśliwym Stanisławem Hemplem. Było to dla Budrewicza najważniejsze reporterskie przeżycie. Hempel umarł wkrótce po powrocie dziennikarza do Polski, a na jego pogrzeb dzięki Budrewiczowi przyszły dziesiątki czytelników. Przez całe zawodowe życie zarzucano Budrewiczowi zbyt lekkie pióro. Że jego książki świetnie się czyta, ale że są wybiórcze i powierzchowne. Budrewicz nie chce być kucharzem, woli być cześnikiem. Zamiast ciężkich masywnych potraw woli podać nam musujące wino – pisał w 1957 roku „​Poznaj Świat”. Ten reporter zawsze miał skłonność do reportaży gładkich, oleodrukowych – oceniało „Życie Literackie”. W obronę brał go Marian Brandys. Uważał, że wigor tekstów Budrewicza może drażnić, ale zapewniał, że to jeden z nielicznych dziennikarzy, którzy nie marnują dewiz wydawanych przez państwo na ich wyjazdy, tylko „odpłacają je z naddatkiem swoim trudem reporterskim i pisarskim”. Po jego stronie stawał też Melchior Wańkowicz. Opisał kategorię „wszystkoizmu”, którą dręczy się pisarzy. Według jej zwolenników każdy utwór, nie wyłączając form drobnych, ma być jak próbka z oceanu światopoglądu: choćby najmniejszy zaczerpnięty kubeczek powinien zawierać wszystkie składniki całości. Olgierd Budrewicz skarżył się w liście do Wańkowicza na zarzuty „wszystkoistów”: 1. Budrewicz pisze krótkie reportaże i felietony, nie rozwija szerzej tematów. Istnieją, zdaje się, genialne fraszki, które przechodzą do historii literatury – i są wielotomowe dzieła, zapomniane nazajutrz po ich ukazaniu się. ​Pisania nie mierzy się na metry. 2. Budrewicz wydłubuje drobiazgi, goni za dziwakami i curiosami, zamiast atakować kluczowe problemy społeczne, polityczne, gospodarcze. Sądzę, że można niekiedy jednym szczegółem, jednym wycinkiem, jednym detalem powiedzieć więcej i trafniej niż kobyłami z łopatologiczną tezą (tak jak w fotografii dobry kadr jest więcej wart niż rozległy plan). Wańkowicz wymienia całą listę pisarzy i reporterów, którzy musieli się zmierzyć z zarzutami „niewszytkoizmu”: Bocheński, Brzozowski, Czeszko, ​Dobraczyński, Górnicki, Jasienica, Wańkowicz… „Wszystkoizm” ma zbożny cel: ukazać całość sprawy. Niestety jednak nie cieszy, bo sprawia, że życie zostaje przesłonięte przez morał. Jedno jest więc pewne, panie Melchiorze: Budrewicz był pisarzem życia, a nie morału.

Równoleżnik zero

Indépendance cza-cza

Puste wysepki na skrzyżowaniach szerokich bulwarów. Nieczynne sygnały świetlne. Fale samochodów płyną gładkimi arteriami, spiętrzają się groźnie na rafach punktów kolizyjnych. Strajkuje policja w stolicy Konga. Trzy tysiące stróżów porządku publicznego wypowiedziało posłuszeństwo rządowi i władzom miejskim. Zbuntowani objęli na kilka godzin władzę w Léopoldville[210]. Zamknęli w obozie w Lufungula pewną ilość funkcjonariuszy, traktując ich jako zakładników. Zażądali dwudziestopięcioprocentowej podwyżki i regularnych wypłat – podobno od trzech miesięcy nie dostawali ani franka. Rząd wezwał na pomoc wojsko. Armia aresztowała policję. Wszczęto śledztwo. Zapowiedziano surowe ukaranie prowodyrów. Członkowie buntu – a więc praktycznie prawie wszyscy – mają być odesłani do rodzinnych wiosek. Witaj, Kongo początku lat sześćdziesiątych!

Congo vivo

Pierwsze moje spotkania z Kongiem nastąpiły wcześniej, na długo przed przybyciem do tego kraju. Bruksela, ambasada czarnej republiki. W poczekalni zgromadził się tłum białych petentów. Czekali na wizy wjazdowe i pobytowe, trwali cierpliwie po pięć i sześć godzin. Załatwiało ten tłum dwóch młodych urzędników oraz jeden stary portier; traktowali klientów uprzejmie, choć bez zbytku kurtuazji i bez pośpiechu. Wszyscy urzędnicy byli Afrykanami. Jak bardzo zmieniła się sytuacja: Europejczycy zależni od Murzynów, oczekujący decyzji o swoim losie, przymilający się, pełni uśmiechów. Drugie moje spotkanie z Kongiem doszło do skutku w pewnym kinie na bulwarze Maxa w tejże Brukseli. Film nazywał się Congo vivo i był historią miłości dwojga ludzi, rzuconych w samo „oko cyklonu” – w krwawe wydarzenia kongijskie sprzed niewielu lat. Ona zgwałcona przez Murzyna, on w charakterze „lekarza”. Opowieść bardziej łzawa niż dramatyczna. Połączenie fabuły z dokumentem. Większość scen rozgrywała się w pięknym hotelu w Léopoldville. Na sali znajdowało się wielu czarnych widzów, którzy w kilku miejscach filmu wybuchli serdecznym śmiechem; mam podstawy przypuszczać, że był to śmiech demaskujący fałsz i płycizny filmu. Trzecia okazja do refleksji zdarzyła się w Tervuren pod Brukselą. Istnieje tam muzeum Konga. Przed jego wejściem stoi posąg słonia z trzema uzbrojonymi w włócznie Murzynami na grzbiecie. Na gmachu powiewa nadal flaga Belgii. Po raz czwarty wreszcie wyszła mi Afryka naprzeciw w samolocie Sabeny[211], między Madrytem a Léopoldville. Przede mną usiadło dwóch białych pasażerów, lecących do Johannesburga, między nimi zaś trzeci – czarny – z biletem do stolicy Konga. Przypadek czy złośliwość urzędnika linii lotniczej? Obywatele Republiki Południowej Afryki, zapewne bojownicy rasizmu i segregacji, lecieli na „jednej ławce” z przedstawicielem wyzwolonego kraju Afryki i jakoś korona im z głowy nie spadła. Takie było moje prywatne „preludium kongijskie”. Współczesna technika podróżowania pozbawiła mnie wszystkich innych preludiów – w ciągu niewielu godzin samolot odrzutowy przemierzył większą część rozpalonego kontynentu. O temperaturze na zewnątrz dowiadywali się pasażerowie z komunikatów nadawanych przez głośniki. Wszyscy mieli w kościach łagodny madrycki wieczór, a w oczach blady błękit sztucznego zmroku na sztucznym niebie wewnętrznych świateł odrzutowca. Zupełnie „psim swędem” sto kilka​dziesiąt osób obróciło pod sobą kulę ziemską. Jakby to był globus szkolny, a nie prawdziwy świat. Kiedy o świcie potężny kadłub samolotu dał nura w rzadką mgłę na betonowym pasie lotniska N’Djili, dostrzegłem kolejno: obłe afrykańskie pagórki, wysoką trawę, płaski pawilon portu lotniczego, gromadkę samolotów ze znakami Organizacji Narodów

Zjednoczonych, błękitną flagę republiki kongijskiej. Zakwaterowano mnie w hotelu Memling, tam właśnie, gdzie toczyła się akcja filmu Congo vivo, dokładnie w dwadzieścia cztery godziny po aresztowaniu całej stołecznej policji.

Przez matową szybę cywilizacji

Już minął pierwszy dzień. Wyprażony, ociężały, spleśniały, mokry dzień w Léopoldville. Dzień powszedni Afryki równikowej. Książki podróżnicze z tak zwanych krajów egzotycznych kłamią często nie dlatego, że podają rzeczy nieprawdziwe, lecz że koncentrują na swych kartach fakty i obrazy sensacyjne, kolorowe, atrakcyjne, podczas gdy codzienność tych rejonów świata wywatowana jest monotonią, upałem, nudą, pustką, niejako jedną i tą samą melodią. Przejechałem wzdłuż i wszerz Léopoldville, miasto ogród dla bogatych, i kilka miast satelitów dla ubogich, przemierzyłem we wszystkie strony kilo​metr kwadratowy city. Przespacerowałem kilkakrotnie po Nowym Świecie Léo – po bulwarze Alberta. Wypiłem piwo i pepsi-colę we wszystkich czterech czy sześciu kawiarenkach. Przełknąłem pierwszy kąsek niestrawnej codzienności. Krajobraz miejski, znany z kronik filmowych i magazynów ilustrowanych relacjonujących wydarzenia ostatnich lat, traci w bezpośrednim kontakcie wiele na demoniczności. Nie widać już tłumów gestykulujących Murzynów, nie ma przewróconych samochodów (choć ich wygląd świadczy na ogół o ciężkich przejściach), nie ma zdemolowanych sklepów. Łatwo natomiast zauważyć na wszystkim osad kurzu, świeże ślady wytartej szminki. Pod wieczór bulwarem Alberta spacerują biali i czarni. Liczbę Europejczyków w Léo oblicza się na dwadzieścia tysięcy (ludność miasta liczy od czterystu do sześciuset tysięcy, nikt nie zna dokładnej liczby). Biali unikają zapuszczania się w boczne ulice, gdzieś dalej poruszają się tylko samochodami – zbyt dobrze pamięta się jeszcze minione wypadki. Czarnych przechodniów city można z grubsza podzielić na trzy kategorie: dostatnio, jeżeli nie wręcz wytwornie ubranych urzędników i posiadaczy pieniędzy, służbę restauracyjną, hotelową, sklepową i domową oraz licznych wędrownych handlarzy, pucybutów i żebraków. Dwa światy – biały i czarny – sąsiadują ze sobą, bytują pod jednym i tym samym niebem, ale „mijają się”, żyją oddzielone niewidzialną ścianą. Mimo wszystkich zmian w kraju te dwa światy rzadko krzyżują swoje orbity. Już André Gide uskarżał się, że w tych okolicach człowiek biały nie może nawiązać z niczym prawdziwego kontaktu. Że między nim a otoczeniem znajduje się „matowa szyba cywilizacji”, Alain Gheerbrant pisał o samotności i ślepocie białych w Afryce i wołał: „Ile trzeba poznać krajów trawionych febrą i rozpaczą, aby świat przestał być niepojęty i zaczął śpiewać w naszym sercu i głosie! Nie wystarczy jednak przez te kraje przejechać, trzeba je także akceptować, wchłonąć w siebie, w przeciwnym bowiem razie człowiek powraca jeszcze bardziej ślepy, niż wyjechał”. Trzeba także znaleźć właściwą – afrykańską, kongijską – miarę rzeczy i problemów. We wszystkich ocenach należy pamiętać, że zachodnia cywilizacja przyszła tu przed

osiemdziesięciu laty – najczęściej w swym najszpetniejszym wydaniu, bezczelna, arogancka, brutalna. Że ten tropikalny, dziki, dżunglą porosły kraj wielkości połowy Europy zamieszkuje dwieście plemion, mówiących sześćdziesięcioma językami i dialektami, że w chwili uzyskania niepodległości Kongo miało siedemnastu (!) czarnych obywateli z wyższym wykształceniem, w tym ani jednego inżyniera i ani jednego lekarza. Trzeba wreszcie zauważyć, że Kongo jest potencjalnie jednym z najbogatszych krajów na świecie, o czym – niestety – wie się także doskonale od Pretorii do Nowego Jorku. Późnym wieczorem usiadłem przy stoliku kawiarnianym La Pizzerii, włoskiego lokalu w centrum Léopoldville. Pięciu chłopców grało i śpiewało hałaśliwie – „robili” muzykę jazzową i congolaise na poziomie najlepszych zespołów paryskich czy amerykańskich. Rytm i melodia obejmowały w posiadanie cały bulwar, dokoła kawiarni ustawiła się ściana słuchaczy, zgromadziły się długie szeregi samochodów. Przyrzekłem sobie przecierać uczciwie matową szybę przesłaniającą świat.

Niepodległość w rytmie cza-czy

Po południu przegalopowała przez ulice, dachy i drzewa Léo tropikalna burza. Pioruny trzaskały gęsto, a woda lała się z nieba, jakby nad miastem zainstalowano wszystkie potężne wodospady Konga. Teraz stoją wszędzie żółtobure kałuże, a gorące powietrze nasiąkło wilgocią jak gąbka. Ciężki upał, ale podobno kalendarz wskazuje początek tutejszej zimy. Wielu Murzynów nosi swetry i nawet ciepłe szaliki. Przerażające! W La Pizzerii było ciasno. Przysiadłem się do szpakowatego pana z tikiem nerwowym na twarzy. Nawiązałem rozmowę, choć ciągłe wykrzywianie ust zbijało mnie z tropu. Był od trzydziestu lat mieszkańcem Léopoldville. Ma paszport szwajcarski. W 1960 roku uciekł wraz z rodziną do Europy. Niedawno powrócił, ale sam. – To nie jest teraz kraj dla Europejczyka. – Więc dlaczego pan wrócił? – Tu można zarobić. – W Szwajcarii też chyba można? Tik nerwowy. – Pan się chyba orientuje, że jak ktoś przywykł do Afryki, to się w Europie źle czuje? (Oczywiście, wiem już, że najgorsza łamaga umysłowa i fizyczna o białej skórze świetnie żyje w Afryce). Długie, bolesne wykrzywienie ust. – Nie jest i teraz najgorzej. Tyle że człowiek nigdy nie wie, co będzie jutro. Musi być przygotowany na wyjazd w ciągu kwadransa. I musi się spieszyć z interesami… Mój towarzysz przy stoliku jest jednym z tych geszefciarzy, którzy działają teraz w Kongu. Działają na krótką metę. Przyjechali, żeby szybko obrócić kapitałem, zrobić pieniądze i wynieść się z dewizami. Zjechali się liczni Francuzi z Algierii, najczęściej szumowiny. Zbiegła się międzynarodowa szajka błękitnych ptaków. Powstają licznie rozmaite firmy robót publicznych, działające w oparciu o zamówienia rządu i O N Z . Zbija się fortuny na licencjach importowych. Gra się na różnicy kursów kongijskiego franka. Powrócili także ci biali, którzy w Europie znaleźli się szybko bez pieniędzy i bez możliwości łatwego zarobku. Na tysiąc pięciuset plantatorów kawy i herbaty w prowincji Kiwu – tysiąc czterystu jest już z powrotem na miejscu. Są znowu przy swoim warsztacie pracy właściciele hoteli, restauracji, sklepów i fabryk. Nie ruszyli się tylko nigdy z Konga tak zwani półkolorowi, czyli Portugalczycy, Syryjczycy, Grecy. Oni to przeważnie akceptowali zmiany w kraju, z którym związani są krwią i interesami – rekiny i drobne ryby wszystkich mętnych wód tropiku. Pozostali również ludzie o absolutnie czystym sumieniu, niektórzy twardzi Flamandowie oraz członkowie byłych oddziałów zdrajcy Degrelle’a[212]. Dwie godziny spędziliśmy ze Szwajcarem w La Pizzerii. Pilnie słuchałem jego opinii

o „bałaganie” i „tragedii” w Kongu, opowieści wspieranych raz po raz nerwowym grymasem połowy twarzy. – Póki są wojska O N Z , będzie spokój. Jak O N Z wyjdzie, trzeba się będzie pakować, chyba że przyjdzie jakieś wybawienie. Ci, co udzielają ochrony takim jak mój towarzysz osobnikom, siedzą dokoła przy stolikach. Słuchają Romantiki i Milorda w wykonaniu czarnego pieśniarza, oglądają się za przechodzącymi dziewczętami. Młodzi Szwedzi, Duńczycy, Irlandczycy nudzą się. Dwóch z nich tańczy twista – robią to na zasadzie całkowitego wygłupu, z dwuznacznymi ruchami ciała; jeden założył hinduski turban; pokazują Afryce, co najlepszego przywieźli z Europy… Stawił się duży zastęp panienek. Koło orkiestry usiadły cztery łudząco do siebie podobne gracje, pewnie z jednego szczepu. Raczej z jednego „szczypu” – to fordanserki z night-clubu Champs Elysées. Zwraca uwagę demoniczna piękność w czerwonej pelerynce. Tylko białka oczu ożywiają tę czarno-purpurową postać. W mroku dokoła odbywają się dziwne harce garderoby. Białe koszule lub białe spodnie poruszają się na ciemnym ekranie nocy – jak na rysunkowym filmie z reklamy proszku do prania bielizny. Niekiedy jest jeszcze reklama pasty do zębów: na krótką chwilę ktoś się w ciemności zaśmieje. Orkiestra gra niestrudzenie. Saksofon improwizuje, perkusja szumi, nogi „chodzą” w bezbłędnym rytmie. Solista śpiewa na zmianę po francusku i w języku lingala głośny szlagier Indépendance cza-cza. Szybka piosenka jest streszczeniem historii ostatnich lat. Słuchacze dowiadują się o konferencji okrągłego stołu, o partiach, które w Kongu objęły władzę. W rytmie cza-czy padają nazwiska: Bolikango, Kasavubu, Lumumba, Kalonji, Bolya, Czombe, Kamitatu…[213] Z kolei orkiestra gra ONZ cza-czę i kilka innych szlagierów na jak najbardziej poważne tematy. – No, niech pan powie, czy można ich traktować na serio? – pyta pan z tikiem. A ja powtarzam sobie po cichu: pamiętać o kongijskiej mierze rzeczy i problemów!

Trzy tysiące gadów na sumieniu

Szwajcar poszedł spać. Orkiestra gra coś spokojniejszego. Wyciągam z kieszeni notes, by uwiecznić kilka złotych myśli. Na razie przerzucam kartki zapisane informacjami dla mnie najważniejszymi. Informacjami o człowieku, dla którego przede wszystkim odbywam tę daleką podróż. Stanisław Hempel, znany powszechnie jako „Stan” lub „Stanny”, jest jednym z najwybitniejszych zawodowych myśliwych Afryki. Przez kilkanaście lat przemierzał puszcze, rzeki, jeziora i sawanny Konga Léopoldville, Konga Brazzaville, Angoli, Rodezji i Katangi. Początkowo pracował w firmie Congo-Motor w Elisabethville, a na polowania wyruszał w soboty i niedziele. Wkrótce uwolnił się od wszelkich zajęć w mieście i ruszył w dżunglę z pukawką na ramieniu. Stał się – nie licząc małej przerwy, kiedy to bawił się w tłumacza przy O N Z w Katandze – hurtowym dostarczycielem skór, mięsa, kości słoniowej i tym podobnych płodów buszu. Polował w towarzystwie lub samotnie na rozmaitego zwierza, rozmaitą bronią, różnym sposobem. Jest posiadaczem zawodowego zezwolenia na polowanie w byłym Kongu Belgijskim z numerem 1. Myśliwych tej klasy można w Afryce policzyć na palcach jednej ręki. W Kenii i Ugandzie są bogaci zwolennicy zmechanizowanych safari, tu i ówdzie trafiają się utalentowani amatorzy. W wielu krajach niepodległych posiadanie broni jest bądź wzbronione, bądź łączy się z dużym niebezpieczeństwem. W Kongu Brazzaville (byłe Kongo Francuskie), gdzie Hempel obecnie działa, jest jeszcze trzech innych – francuskich – myśliwych, a każdy z nich ma przydzielony sobie rejon. Stan wykupił za pięćdziesiąt tysięcy franków koncesję i otrzymał wyłączne prawo polowania na całej długości wielkiej rzeki Ubangi, od granicy Republiki Środkowoafrykańskiej aż do rzeki Kongo, czyli „poligon” o długości około siedmiuset kilometrów. Wszystkie te informacje przekazał mi dzisiaj w swym małym sklepiku przy pracowni pan Marian Zagórski, fotograf leopoldwilski i serdeczny przyjaciel Hempla. O istnieniu myśliwego dowiedziałem się już zresztą w Warszawie, bo fama o nim po świecie idzie, ale dopiero tutaj utwierdzono mnie w przekonaniu, że osoba Stanisława Hempla to dla reportera wielki temat. Nieoficjalna statystyka afrykańskich osiągnięć Hempla obejmuje: 3000 krokodyli 280 bawołów 19 słoni 15 hipopotamów 3 lwy 16 lampartów i mnóstwo drobiazgu, który wymieniać byłoby rzeczą niepoważną. Wszyscy znający się na tych sprawach rozumieją, co znaczą takie cyfry. Ile za nimi kryje

się trudu, cierpliwości, odwagi i mistrzostwa w sztuce. – Polował w życiu na wszystkie zwierzęta – powiada Zagórski – z wyjątkiem nosorożców. To wozy pancerne Afryki, przeciw którym fuzja jest lancą ułańską. Chociaż Polak, szarż nie uznaje. Ten, co nie uznaje szarż, strzela z biodra do atakującego bawołu i chwyta gołymi rękami żywe krokodyle. Ale to tak nawiasem. Tyle pierwsze, wyjściowe niejako notatki przed oczekującym mnie wielkim spotkaniem z polskim łowcą krokodyli. Przy okazji – pierwszy sygnał, że przecież w Afryce jest i inny gatunek białego człowieka, inny niż ten, który rozsiadł się przy stolikach w Pizzerii i melancholijnie żłopie piwo.

Tymczasowa stabilizacja

W dzisiejszym Kongu wszystko zdaje się być na tymczasem. Kupcy działają „byle do jutra”, O N Z jest „na tymczasem”, biali doradcy i konsultanci rządu angażowani są na „parę lat”. Sto problemów i kłopotów, które przywalają jak kamień grobowy życie kraju, określonych jest mianem „trudności okresu przejściowego”. Innymi słowy: trudności wzrostu. Tyle że nie ma wzrostu. Tymczasem więc sytuacja polityczna jest płynna i niejasna, tymczasem brakuje wielu artykułów codziennej potrzeby, tymczasem nie ma mieszkań, tymczasem kierownicy państwa nie mają wyższego, a często i średniego wykształcenia, tymczasem poczta działa fatalnie, tymczasem nie sprząta się śmieci, nie strzyże trawników, nie szczepi dzieci, nie naprawia dróg, nie konserwuje domów… Pomimo to po kilku już dniach popasu w Léo dostrzegam zjawiska i instytucje o wyraźnych cechach stałości. Niebezpiecznej stałości. Byli koloni i kolonialni urzędnicy – po koniecznym przemalowaniu od zewnątrz – umacniają pozycje, zyskują na wpływach i znaczeniu, szantażują kraj groźbą pozbawienia go dopływu pieniędzy. W 1959 roku było w Kongu sto dziesięć tysięcy białych – dziś, mimo braku ścisłych danych, szacuje się ich liczbę nadal na około stu tysięcy. W każdym ministerstwie urzędują biali, przeważnie belgijscy konsultanci, w sztabie generalnym armii kongijskiej jest szesnastu wyższych oficerów belgijskich, na pięciu członków najwyższego sądu wojskowego jest dwóch Belgów (w Belgii szkoli się równocześnie dwustu oficerów i podoficerów kongijskich). Niemal cały kapitał zainwestowany w przemysł, handel i plantacje znajduje się w rękach Europejczyków. Biali stanowią dziewięćdziesiąt dziewięć procent kadry lekarzy, adwokatów i inżynierów. Cech stabilizacji nabierają także niektóre formy i obyczaje grup rządzących. Puchnie nieustannie i umacnia swoje pozycje liczna stawka biurokratów, żyjących na niebywale szerokiej stopie, izolujących się od otoczenia, obnoszących się ostentacyjnie ze swym „pan nie wie, kim ja jestem”; z sześciu rządów prowincjonalnych zrobiło się już dziewiętnaście, w każdym takim rządzie zasiada po sześciu, dziesięciu ministrów, każda prowincja ma swój parlament i urzędy. Armia kongijska pod wodzą generała Mobutu[214] stała się siłą polityczną, odgrywa coraz częściej rolę języczka u wagi w rozgrywkach wewnętrznych. Kryzys ekonomiczny pogłębia się z miesiąca na miesiąc. Zależność od obcego kapitału stale wzrasta. Nonsensy polityki gospodarczej mnożą się. Bałagan w administracji trwa. Pomimo to Kongo jest państwem, które nie powróci nigdy do roli ogniwa w systemie kolonialnym. Nikt nie wymaże zmian, które dokonały się w umysłach i świadomości ludzkiej. […]

Zielona gorączka

Jak okiem sięgnąć gładką powierzchnię zasłała cienka, nierówno rozprowadzona warstwa waty – rzeka paruje. Księżyc sprawia, że pas dżungli nadbrzeżnej jest czarną wycinanką na niebieskim kartonie. A pachnie jak wiosną po deszczu w ogrodzie botanicznym. Przy tej poezji można by łatwo zapomnieć, że Ubangi jest potokiem śmierci, toczącym się wśród milczenia i grozy. Pośrodku rzeki trzy postacie ludzkie przeskakują z motorówki na pirogę. Na dziobie lokuje się biały uzbrojony mężczyzna, na rufie – przy sterze i motorku – siada Murzyn. Pomiędzy nimi, na drewnianej skrzynce, zajmuje miejsce jedyny pasażer, Europejczyk w płaszczu z podniesionym kołnierzem. Łódź odrywa się od motorówki, kołysze bezwładnie na wielkiej wodzie. Jest cicho i bezwietrznie. Jak eksplozja rozlega się huk silnika. Z dzioba pirogi wytryskuje światło reflektora. Rozpoczyna się polowanie na krokodyle.

Na oko

Stanisław Hempel w swej właściwej roli! Teraz już pozbawiony uśmiechu, milczący, czujny, skupiony. Siedzi bokiem w najbardziej do przodu wysuniętym punkcie łodzi, obok spoczywa fuzja i karabin. Prawa ręka myśliwego manewruje reflektorem – silny, skoncentrowany snop jasności wybiega ku oddalonym o kilkaset metrów brzegom, po czym powoli, bar-dzo po-wo-li przesuwa się po zaroślach i szuwarach. Reflektor szuka oka krokodyla… Silniczek pracuje teraz cicho, miarowo. Jest jak tykanie zegara. Łódź płynie w dół rzeki, środkiem, snop światła przeskakuje z lewa na prawo i z prawa na lewo, potyka się o wyspy, o samotne, zanurzone w wodzie drzewa, wsiąka w kępy wodorostów. W jakiejś chwili zatrzymuje się… tkwi w miejscu… rusza dalej. Długa, żmudna wędrówka. Ale uwaga! Promień wbity w jeden punkt, w jedną czarną plamę zarośli. Teraz drga po linii pionowej. Piroga wchodzi na oś światła i posuwa się po niej jak po wytyczonym torze. Zbliża się ku posępnej, milczącej ścianie lasu. Jest od niej o sto metrów. Tam wśród sitowia, tuż nad lustrem wody! Para czerwonych, świecących punktów, jak sygnał z piekła! Myśliwy unosi się, klęka, czyni przygotowania bojowe; on te punkty czerwone widział już dawno. Na tle rozświetlonego przedpola można zauważyć taśmę opasującą głowę, do taśmy przyczepioną lampę górniczą. Tyka silnik – wali serce. Myśliwy stoi wyprostowany, na rozkraczonych nogach. Piroga zwalnia. Czerwone oczy płoną blisko. Gaśnie reflektor. Zapala się lampka na czole. Zupełnie ciemno. Po tamtym potężnym blasku światła jest tyle co od zapałki. Piroga podpływa na dziesięć, dziewięć, osiem metrów od brzegu… Słychać plusk wody. Źrenice przywykły już do nowych warunków – widać wyraźnie, jak w cienką strużkę światła lampy wsuwa się bezgłośnie sękaty łeb krokodyla. Myśliwy spokojnie towarzyszy salwującemu się ucieczką zwierzęciu; lampa na czole jest teraz jak lusterko laryngologiczne flegmatycznego lekarza. Strzał. W ciągu następnych sekund w akcji bierze jeszcze udział Józek, czarny sternik. W łodzi robi się nieludzki bałagan. Znający technikę polowań wiedzą, że trwa gorączkowa walka o niedopuszczenie do zatonięcia postrzelonego gada. Tyki z hakami brodzą za burtą, chwytają znikającą bestię. Ręce – czarne i białe, solidarnie – holują kłodę do łodzi. Krokodyl ciągnie się w nieskończoność, ma około trzech metrów długości; Hempel trzyma zwierzę za przednie łapy, podnosi na wysokość burty, opiera jego łeb o krawędź i „roluje” do wnętrza pirogi. Słychać wyraźnie, jak gad trzaska szczękami, konając, próbując kąsać. Józek rąbie maczetą w nasadę łba, przyspieszając agonię.

Piroga odpływa od brzegu, odzywa się silnik, ponownie zapala się reflektor. Hempel mówi: „Takie sobie ścierwo, ale nie szkoda było naboju”, potem zagaduje coś w języku lingala do Józka. Za moment jest już znowu cicho, a trzy pary oczu wodzą za szperającym snopem światła.

Nie fair

Należy tu przerwać na chwilę relację z łowów, tym bardziej że wasz reporter (ten z podniesionym kołnierzem) siedzi roztrzęsiony w pirodze i dzwoni zębami. Otrzymał już przedtem kilka lekcji krokodylologii, a profesor Stach Hempel – jeden z większych w Afryce znawców tematu – naświetlił mu wszechstronnie pasjonujące zagadnienie. Proszę państwa, to warto znać, nigdy nie wiadomo, komu przytrafi się polowanie na te sympatyczne stworzenia. Przede wszystkim prawda fundamentalna: krokodyl, któremu uda się szczęśliwie dorosnąć do dwóch metrów długości, ma jednego tylko śmiertelnego wroga – człowieka. I zaraz informacja świadcząca o rozeznaniu sytuacji przez wielkie gady: krokodyle w Afryce zabijają więcej ludzi, niż czynią to wszystkie inne zwierzęta razem wzięte; najczęściej ich ofiarą padają piorące bieliznę kobiety. Szczegół techniczny. Krokodyl, żywy relikt ery mezozoicznej, broni się przed atakami człowieka grubym opancerzeniem i błyskawicznym refleksem; kiedy upoluje dwunożnego rywala, najpierw go topi, a następnie trzyma dłuższy czas pod wodą lub w błocie, by skruszał. Krokodyl przez całe życie rośnie. Jeden z jego gatunków – Crocodylus niloticus – dochodzi do dziesięciu metrów. Duże okazy potrafią rozprawić się z hipopotamem, a nawet słoniem, jeżeli go chwycą za trąbę. To, że zawsze rośnie, gotowiśmy – choć z oporami – przyjąć do wiadomości. Gorzej, że ten gad ma, jak legendarna hydra, zdolność odnawiania utraconych członków. Odrastają mu oderwane palce, a nawet nogi, wychodzą zęby w miejscu wybitych lub złamanych. Zwierzę, jak widać, niebanalne. Przez długie wieki – od czasów starożytnego Egiptu do dzisiejszego dnia w głębi Afryki, Ameryki czy Indii – krokodyl (tudzież jego odmiany: gawial, aligator, kajman) jest obiektem boskiej czci. Od pewnego czasu względy sakralne musiały jednak ustąpić potrzebom natury bardziej przyziemnej – po prostu na rynkach światowych krokodylowa skóra zaczęła gwałtownie zyskiwać na wartości. Dopiero od niedawna uznano krokodyla oficjalnie za szkodnika i zezwolono na jego masowy odstrzał. Zgodzono się także – przed kilkunastu laty – na polowanie z reflektorem. Ten rodzaj łowów, wykorzystujący oślepianie stworzeń, jest w stosunku do wszystkich innych zwierząt surowo wzbroniony. Pozostaje wątpliwość „moralna”: – Staszku, czy to jest fair polować z lampą? – To konieczność, inaczej niewiele by się zdziałało. To jest jedyne zwierzę o tak doskonałych środkach obronnych. A po chwili: – Zresztą krokodyl też jest nie fair. Nie może być z nim walki dżentelmeńskiej. Ale dość. Wracamy na Ubangi.

Noc, księżyc, dalekie błyskawice. Cisza i groza. Piroga płynie w górę rzeki.

Pojedynek

Jakby mi kto bielmo zdjął z oczu! Widzę czerwone, niekiedy różowe ślepia na setki metrów. Rozumiem znacznie więcej z niebezpiecznej gry człowiek–krokodyl. No proszę: jest, leży na brzegu, gapi się w reflektor. Płyniemy mu prosto w nos. Przez chwilę wydaje się, że oko w szuwarach jest samotnym, oświetlonym oknem w jakiejś odległej, zakopanej w lasach wsi – okno byłoby jeszcze daleko, zwierz jest tuż. Zrywa się nagle, spływa w wodę jak kadłub statku po pochylni. Gaśnie reflektor. Zapala się lampka na czole. Pada strzał. Rozpoczyna się walka o pochwycenie zdobyczy. Ten cykl byłby schematyczny, gdyby nie towarzyszące mu niespodziewane fakty. Krokodyl zmienia gwałtownie kierunek, jego łeb zmierza prosto na łódź lub pruje wzdłuż brzegu, nurkuje, na zmianę pojawia się lub znika. Trafiony, wypryskuje w górę wraz z hektolitrem wody. Przy drugim krokodylu otrzymuję – żebym się aby nie zblazował – porcję emocji dodatkowych. Kiedy krokodyl rzuca się w wodę, dokoła wyskakują na powierzchnię kilogramowe ryby. W kulminacyjnym momencie szamotania z rannym gadem duża ryba plasnęła mi na kolana – eh, to nie są atrakcje na nerwy spacerowicza z Nowego Światu! Zupełnie inny był przebieg łowów na trzeciego krokodyla. W pewnej chwili Józek zaczął wydawać okrzyki „O! O! O!”, co – jak się okazało – miało oznaczać, że w szuwarach jest pełno tego tałatajstwa. Potem wyglądało na to, że wszystko odbędzie się normalnie, ale zaczęły się dziać rzeczy zupełnie dziwne. Przypomniała mi się opowieść Tony’ego, naszego miłego amerykańskiego towarzysza wyprawy, który śpi smacznie na worku z solą w motorówce. Tony tak streścił wrażenia z pierwszego polowania: „Nic nie widzę, nic nie widzę, nic nie widzę – paf-paf! – i krokodyl w łodzi”. Tak więc podpłynęliśmy znowu pod czerwone oko. Kiedy wszystko miało się już normalnie odbyć, oko zgasło; krokodyl spłynął bezgłośnie do rzeki i oto wielki żywy pień pojawił się obok pirogi. Nie powodował najmniejszej fali, sunął jak duch i tylko pobłyskiwał szklistymi ślepiami. Hempel zgasił reflektor i zmierzył się do strzału. Łeb zniknął pod wodą. Pięć razy krokodyl zanurzał się i wychylał. Łódź kluczyła w zatoczce, ocierała się o krzaki, przecinała pola sitowia. Była to dla myśliwych trudna próba cierpliwości. A krokodyl mógł mieć do czterech metrów. Huknął strzał, po nim drugi. Józek usiłował pochwycić zdobycz, nim opadła na dno. Przy tym wrzeszczał coś, zapewne wymyślał ustrzelonej bestii. W tej samej chwili Stach wskoczył do rzeki. W ubraniu! Po pas! Przez sekundę widać było człowieka i potężny łuskowaty ogon w bryzgach wody, w ciemności, na tle pierwotnego lasu. Potem został już tylko człowiek, ciężko ranne zwierzę poszło na dno. – Cholera, trzydzieści dolarów diabli wzięli! – Może wypłynie?

– Owszem, za trzydzieści sześć godzin. Normalna sprawa: Hempel, jeden z największych zawodowych łowców krokodyli w Afryce, musi raz po raz staczać walkę ze swą ofiarą. Wskakuje do wody bez wahania, najczęściej przy bagnistych, szlamowatych brzegach. Niekiedy odbywa regularny pojedynek z rannym gadem. Niedawno w czasie szamotania krokodyl złamał mu palec – do dziś nie wie, ogonem czy pyskiem. Taka walka wymaga ogromnej siły, niektórzy myśliwi mają później ręce grubości uda. Waga krokodyla przekracza często pięćset kilogramów, ale może osiągnąć i osiemset – wówczas tylko harpun może uratować sytuację. Walkę w wodzie toczy się specjalną techniką, ze świetną znajomością natury i nawyków przeciwnika.

Krokodylologii część druga

To nie jest łatwy kawałek chleba. Krokodyla trzeba przede wszystkim umieć odszukać, następnie do niego podpłynąć, potem zastrzelić, wreszcie wypatroszyć i zakonserwować, w końcu sprzedać. Można więc być na przykład mistrzem w strzelaniu, a niczego nie zdziałać. Krokodyl ma tylko jedno słabe miejsce – oko. Nie tyle pięta, ile oko Achillesa. To jest jedyny cel i jedyna wskazówka. Doświadczony myśliwy poznaje po rozstawieniu oczu wielkość zwierzęcia, po blasku ocenia odległość; jeżeli świeci się jedno oko, krokodyl leży „profilem”, jeżeli dwoje oczu – patrzy się „en face”, jeżeli dwoje oczu ze specjalnym, odmiennym połyskiem – spoczywa tyłem; krokodyl ma oczy wyłupiaste, obrotowe, jak kameleon, widzi w każdym kierunku. Krokodyl w zasadzie nie atakuje. Chyba ranny, zagrożony lub głodny. Ale głodny jest zawsze. Podobno płeć tego gada najłatwiej rozpoznać po rzęsach – osobniki męskie ich nie mają. Krokodyle wzajem się zjadają. Matki potrafią pożreć własne dzieci, a i wśród „dorosłych” krzewi się krokodyli kanibalizm. Istnieją trzy zasadnicze gatunki: Crocodylus niloticus, zwany niekiedy maneater, ludożercą, największy i najcenniejszy, Crocodylus cataphractus (fisheater), o długim pysku, i Crocodylus silvestris, rzadko przekraczający dwa metry, czarny, żyjący na ogół w błocie leśnym. Afryka jest największym dostawcą skór krokodylich na świecie. Do roku 1958 czołową pozycję zajmowały Madagaskar i Czad, ale tubylcy wybili zwierzęta prawie całkowicie, a europejscy i arabscy pośrednicy wykupili wszystko po rabunkowych cenach. Obecnie na pierwszego „producenta” wysuwa się Sudan, gdzie w ubiegłym roku jedna tylko firma zagraniczna nabyła czterdzieści tysięcy skór. W Afryce równikowej jest znacznie mniej myśliwych, za to więcej krokodyli. W wielu krajach tego rejonu sprzedaje się licencje na polowania i surowo – choć na ogół bezskutecznie – karze kłusownictwo; w Republice Środkowoafrykańskiej organizowane są przetargi na koncesje, w Kongu Léopold​ville o stałą licencję jest w ogóle bardzo trudno. Największymi odbiorcami skór są Amerykanie i Francuzi. Skóry dzielą się na trzy gatunki, najbardziej obniżają ich wartość dziury po pociskach, hakach i harpunach. Przeciwnie do tego, co się powszechnie sądzi, najcenniejszy jest brzuch i boki, natomiast grzbiet nie ma wartości i odrzuca się go. Francuzi płacą cenę, biorąc za podstawę szerokość brzucha – po cztery i pół nowego franka, czyli prawie dolara, za centymetr (ale tylko ponad trzydzieści centymetrów). Amerykanie natomiast płacą według długości – trzy i pół dolara za stopę (powyżej pięciu stóp). Dla myśliwego wychodzi to mniej więcej na jedno – dwadzieścia dolarów za krokodyla długości dwu metrów. Wyprawiona i ufarbowana (zawsze ufarbowana!) skóra kosztuje w Paryżu

i Nowym Jorku sześć lub siedem razy więcej niż surowa w Afryce. Nie ulega wątpliwości, że polowanie na krokodyle jest dziś najbardziej intratnym myślistwem na Czarnym Lądzie. Tyle teorii – czas powrócić znowu do praktyki na rzece w dalekim kraju Likouala. Na dnie pirogi jest zielono od krokodyli.

Chwytaj, jak umiesz

Oślepione reflektorem kormorany wpadają na łódź, uderzają w pasażerów. – Uwaga na twarze, na oczy! Jak taki trafi dziobem, to witaj, smutku! Józek łapie jednego ptaka, ukręca mu łeb, obiecuje śniadanie. Znowu zapala się gdzieś czerwony punkt. Znowu zmierzamy w jego kierunku, hipnotyzując reflektorem o sile dwukrotnie większej niż światła przeciętnego samochodu. Mały skręt w prawo, ostry skręt w lewo – święta zasada polowań na krokodyle: zawsze podpływać do celu pod prąd. Stach unosi się. Już wiem, że za moment sięgnie po broń; zależnie od wielkości zwierzęcia użyje dubeltówki myśliwskiej FN kaliber 12 lub sztucera Mannlicher 9,3 × 62. Twarz myśliwego – widzę to dzięki refleksom lampy – jest skupiona, napięta w oczekiwaniu. Podpływamy, szorujemy po gęstych w tym miejscu szuwarach. Nie widzę już znowu nic i mam wrażenie, że jest to szukanie igły w stogu siana. Nagle wyłania się brzeg. Wąski pasek gołej ziemi, za nią wysoka, pełna szmerów trawa. Stach wyskakuje z łodzi! Błyskawicznym, kocim dobiegiem chwyta coś w płytkiej wodzie. Za plecami słyszę nerwowy chichot Murzyna. Myśliwy odwraca się, niesie trzymanego za pysk blisko półtorametrowego krokodyla! W ten sposób Stanisław Hempel zademonstrował drugą specjalność swej niebezpiecznej profesji: chwytanie krokodyli żywcem. Strzelania nauczyli go myśliwi południowoafrykańscy, fachowcy znad Zambezi i monsieur Shanon, Francuz z Cejlonu, łapania tych groźnych stworzeń nauczył się sam. Tej sztuki nie uprawia wielu ludzi na świecie, wymaga ona odwagi, siły, szybkości, bezbłędnego refleksu. I chyba – ułańskich tradycji. Staszek każe mi wstać, otwiera wieko skrzynki i wrzuca tam gada. Po raz pierwszy od urodzenia siedzę na żywym krokodylu. Jeszcze raz powtarza się tej nocy operacja „catch as catch can” – chwytaj, jak umiesz. Po czym siedzę już na dwóch krokodylach. Przed kilku tygodniami, podczas takiej samej akcji, z szuwarów wypłynął niespodziewanie trzymetrowy potwór i otarł się o udo stojącego w wodzie Hempla. Zdarł mu tylko skórę z nogi, po czym oddalił się z wielką szybkością. No tak, ryzyko tych wypadów przekracza zagrożenie życia tancerzy na linie i poskromicieli zwierząt. Saper i łowca krokodyli mylą się tylko raz. Na koniec odbywa się krótkie polowanie z przynętą. Józek wydobywa w sobie tylko wiadomy sposób jedno ze strasznych stworzeń z mojego „fotela”, trzyma go żelaznym uchwytem za pysk, drugą ręką miętosi brzuch. Zwierzę zaczyna wydawać piski, coraz to

ostrzejsze i bardziej żałosne. Z krzaków i sitowia odpowiadają po chwili inne głosy. Efektem tego pomysłu jest jeszcze jeden zabity, niestety nie złowiony krokodyl. Podobno Murzyni stosują tę bezceremonialną metodę „od zawsze”. Daje ona najlepsze wyniki w polowaniu na bagnach. W ogóle zaś okazuje się, że krokodyle potrafią nawet porykiwać, robią to zwykle w czasie zalotów. Jest trzecia nad ranem. Płyniemy na środek rzeki w kierunku „Szkwału od przodu”, który zarzucił kotwicę gdzieś w ciemnościach i którego odnalezienie wydaje się zupełnym absurdem. Nagle słychać znowu cykady na brzegu i krótkie okrzyki ptaków. Znów jest księżyc i fantastycznie wysypana Mleczna Droga. Opada napięcie tych czterech godzin i gdyby nie piroga pełna ścierwa, można by się zdrzemnąć.

Zielona gorączka

Czy zjem omlet z jajka? Oczywiście, że zjem. Czy zjem omlet z jajka krokodyla? Eh nie, dziękuję. Dlaczego? Jajeczka świeżutkie. Józek wyciągnął je właśnie z brzucha krokodyla. Mają takie samo białko i żółtko jak kurze. Są może trochę tłustsze, odrobinę smakują rybą, gotowane białko bardzo twardnieje, ale poza tym pycha! No i spójrz, jak przypominają kule bilardowe. Później, gdy formuje się skorupka, jajko wydłuża się i widać, że będzie z niego prawdziwy krokodyl… Płyniemy znowu w głąb Konga Brazzaville, w kierunku granicy Republiki Środkowoafrykańskiej. Siedzimy pod falistym dachem łodzi, rozebrani do rosołu, ociekający potem. Na przyczepionej łańcuchem pirodze Józek i Antoine oprawiają nocny łup. Specjalnie w tym celu naostrzonym nożem „obierają” zwierzęta ze skóry; czynią to z największą uwagą – najpierw idą dwa cięcia przez grzbiet, potem następuje delikatne obłuskiwanie kończyn i narządów rodnych, w końcu oddziela się wszystko od łba. Teraz – w słońcu – widać lokatorów Ubangi w pełnej krasie: każdy z nich ma po pięć palców przy przednich łapach, po cztery spięte błoną przy tylnych. Imponujący jest ogon, ta część ciała stanowi połowę całej długości. No i zęby! Wkładam ołówek pomiędzy szczęki najmłodszego ze schwytanych żywcem, może metrowego krokodyla – przecina go jak zapałkę. Potem Hempel wyciąga skądś woreczek pełen zębów; niektóre mają długość i grubość wskazującego palca dorosłego człowieka, w wielu zębach widać zawiązki następnych, „zapasowych”. Józek zdjął skórę z pierwszej ofiary. Teraz dopiero można się przerazić – „obrany” krokodyl przypomina martwy płód dziecka. Wszystko to jest wstrętne, od czerwonego oka poczynając, na omlecie z jaj kończąc. – Wszystko to jest pasjonujące! Ciągłe napięcie i akcja nocą w trudnym terenie działają jak narkotyk. Poluję czasem po dziesięć godzin, nie czując zmęczenia, potem dopiero padam skonany. To prawdziwa gorączka, zielona gorączka. Zostawię to dopiero, jak mi nerwy i refleks nawalą. Słuchajmy, słuchajmy! „Pancernik” rzek afrykańskich może być źródłem wielkich emocji i namiętności o szerokiej skali. – Pewien lęk i szacunek, który mnie tu otacza, zawdzięczam nie sobie, lecz krokodylom. Te stworzenia są święte, wierzy się w ich tajemną moc. Czarownicy w wioskach mają konszachty z krokodylami, jeżdżą na nich jak u nas Baba Jaga na miotle. Co więcej, niektórzy siedzą w skórze krokodyli. Czarownicy decydują, kogo ma krokodyl pożreć. Kiedy są trudności z upolowaniem jakiegoś, mówi się: „Zostaw go, to nie jest krokodyl”. Powszechnie uważa się, że krokodyl, który zjada kobietę, to człowiek – „on wie, co robi”. Pewnego razu w Bakongo przez trzy noce pływałem za jedną wielką sztuką, dopóki Murzyni nie powiedzieli mi: „Rozbierz się do naga, a będziemy go mieli”. No i co powiecie, po półgodzinie łowów na golasa upolowaliśmy cztero​metrowego!

Stach obiecuje przy najbliższej okazji wyjaśnić tajemnicę „crocodilmenów”, czarowników, co to zmieniają się ponoć w krokodyle. W mit ten wierzy pół Afryki. Na razie robi się nieludzki upał i trzeba kończyć to gadanie. Myśliwy kładzie się na worku z solą i natychmiast zasypia. Józek śpi już dawno w pirodze, zamiast poduszki ma pod głową łeb zabitego krokodyla. Antoine siedzi za sterem, ale powieki ledwie unosi. Przed nami dzień dalszego zagłębiania się w Afrykę. I może noc kolejnych łowów na grubego zwierza. Noc poezji i grozy. Na malowniczo parującej rzece, pod pięknym niebem z Mleczną Drogą rozegra się następna runda wielkiego pojedynku człowieka z krokodylem. Stanisław Hempel dorzuci zapewne do liczby trzech tysięcy ubitych bestii kilka lub kilkanaście nowych ofiar. Gdyby nie znajomość wszystkich objawów „zielonej gorączki”, moglibyśmy sądzić, że będzie to tylko kwestia wystrzelenia pewnej ilości naboi (Stach zużywa średnio trzy pociski na dwa krokodyle, niekiedy musi strzelać dwa razy, nie chybia prawie nigdy). No cóż, warto wiedzieć, że toczy się gdzieś i taka gra o życie. Czego nie robi się dla wielkiej przygody i dla zarobku! Przy okazji także: dla pięknych a majętnych pań, aby – jak to nakazuje od lat moda paryska – mogły wdziać na siebie płaszczyk z krokodylowej skóry. Olgierd Budrewicz, Równoleżnik zero, Szczecin: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 7–21, 80– 95

1966 Monika Warneńska (1922–2010)

Być potrzebnym (Wietnamowi)

Z jej książek o Laosie, Kambodży i Wietnamie najlepiej zapamiętałem oślizgłą wilgoć. We wszystkich tych krajach trwa wojna. Reporterka wędruje przez dżunglę z partyzantami i kamerzystą Bogdanem, a „droga prowadzi przez górskie zbocza i stromizny, wśród pochmurnej, mglistej ciemności. Mżawka przechodzi w gęsty deszcz. Naokoło mokre głazy i wilgotne skały. Ścieżka spadzista i niebezpiecznie śliska. Gęste pnącza pętlami omotują nam nogi”. Jej opowieść o tym (w Bambusy szumią nocą, 1970), jak podczas nieustannych amerykańskich bombardowań w górach Laosu wyrabia się prymitywnymi metodami lekarstwa, jak parują polskie destylatory i jak ona sama nad podziemnym strumykiem otrzymuje od pracownika tej tajnej fabryki leków środek wzmacniający ze sproszkowanych kości małpy – może zaciekawić i dziś. Jej opowieść o tym (w Alarmie na ryżowiskach, 1966), jak siedemnastoletni Wietnamczyk wynalazł bombę z pszczół, którą można było atakować amerykańskich żołnierzy, nadawałaby się do filmu. „W marszu dowiedziałam się – pisze Warneńska – wielu ciekawych rzeczy o dzikich pszczołach”. Ich miód nie nadaje się do jedzenia. Gniazda podobne do szarawej kuli umieszczają wysoko na drzewach. Spotkanie z rozjuszonymi owadami można przypłacić chorobą, dlatego partyzanci postanowili wykorzystać je w walce. „Chcesz wiedzieć, starsza siostro, jak używamy pszczół bojowniczek? – pyta młody żołnierz. – Dobrze, opowiem ci…” Któregoś dnia jego młodszy brat wrócił z lasu z twarzą spuchniętą jak orzech kokosowy. „Wstrętne pszczoły! Zamiast nas kąsać, powinny żądlić Amerykanów!” – krzyczał. Te słowa utkwiły mi w pamięci. A gdyby tak rzeczywiście zaprzęgnąć dzikie pszczoły do walki? Długo nie mówiłem o tym nikomu. Bałem się, że starsi towarzysze, bardziej rozważni i doświadczeni, wyśmieją mnie. Ale pozwolono mu spróbować. Młodzi bojownicy wdrapywali się na drzewa i wyszukiwali duże gniazda. Otwór, przez który pszczoły wlatywały się do wnętrza, zakrywali dużym liściem albo kawałkiem papieru. Najlepiej było to robić wtedy, gdy pszczoły, syte i ociężałe, wracały z wyprawy po pokarm. Potem zdejmowali ostrożnie gniazda i zawieszali je między drzewami nad drogą, którą miał przechodzić wróg. W dole w zamaskowanych pułapkach umieszczali miny. Rozdrażnione pszczoły wierciły się tymczasem w swoich ciasnych skrytkach. Kiedy oddział amerykańskiego wojska zmierzał do wsi, trzeba było – nie za wcześnie ani nie za późno – cienkim patyczkiem zerwać papier lub liść. Osaczeni przez pszczoły żołnierze skakali i biegali jak opętani. Pod ich stopami wybuchały miny. Na wojnę w Wietnamie wyjechać musiała. „Wydaje mi się, że jestem mu potrzebna” – pisała w książce Front w dżungli. Wietnam 1965 (1967). Potrzebna Wietnamowi! Była – jeśli wierzyć ówczesnej polskiej prasie – jednym z pierwszych korespondentów wojennych, którym Front Wyzwolenia Narodowego umożliwił przedostanie się do Wietnamu Południowego na podległe sobie obszary. (Dla przypomnienia: Wietnam Północny to zwyczajowa nazwa komunistycznej Demokratycznej Republiki Wietnamu, Wietnam Południowy – Republiki Wietnamu popieranej przez państwa kolonialne. List chłopca z reportażu Warneńskiej w naszej antologii reporterka ma przekazać z Wietnamu Południowego do Północnego, gdzie tata chłopca walczy o zjednoczoną komunistyczną ojczyznę). Oprócz Warneńskiej w Wietnamie Południowym znalazło się tylko dwoje korespondentów: Australijczyk Wilfred Burchett i Francuzka Madeleine Riffaud. Ta druga napisała książkę bardzo podobną do książki Warneńskiej, akcja dzieje się czasem nawet w tych samych miejscach. Znawca, redaktor i krytyk reportażu Zbigniew Stolarek zauważył jednak, że Riffaud ani przez moment nie daje czytelnikowi odczuć, że jako pierwsza korespondentka na wyzwolonych obszarach Południa ma prawo stać się jego głosem i szermierzem. Pochodzi z ojczyzny Joanny d’Arc i może dlatego zna proporcje. Wprawdzie została symboliczną wojenną matką pewnego wietnamskiego chłopca-żołnierza, ale nie matkuje Wietnamowi. Nie sugeruje też, że jej relacje są bardziej wiarygodne niż głosy komunistycznego Radia Wyzwolenie czy Radia Hanoi. Być może przed takimi pokusami broni ją autoironia. U Polki Warneńskiej – wręcz przeciwnie: czuje się głosem Wietnamu i nie ma ani krzty autoironii. „Naród ten walczy o prawdy najprostsze i największe, dla których warto żyć i umierać” – to jej ton.

Monika Warneńska pracowała w głównym organie prasowym PZPR -u – „Trybunie Ludu” – i to zobowiązywało. Niestety kiedy opowiadała o swoich podróżach reporterskich, można było umrzeć z nudów. Lepiej pisała książki. W wywiadzie dla „Ekspresu Wieczornego” z 1969 roku najciekawszy jest tytuł: Wietnam jest moją drugą ojczyzną. Mówiła, że właśnie tam czuje się jak właściwy człowiek na właściwym miejscu. Podziwiano jej odwagę, przeżyła wiele bombardowań. Trzeba jednak oddać, że oprócz zaangażowania ideologicznego angażowała się także po ludzku, emocjonalnie. Z jej tekstów i wspomnień o niej wynika, że przejmowała się wszystkimi, których bliżej poznała. I to też zmiękcza „słuszny ideologicznie” ton jej reportaży. Oprócz podróży do Azji Południowo-Wschodniej Monika Warneńska wędrowała śladami pisarzy, m.in.: Śladami Słowackiego po ziemi radzieckiej (1959), śladami Balzaka (Romantyczna podróż pana Honoriusza, 1965), Śladami Konopnic​k iej (1969), śladami Mickiewicza w Szwajcarii (Nad wodą wielką i czystą, 1976), Warszawskim szlakiem Żeromskiego (1980), śladami Hemingwaya (Eliksir Papy Hemingwaya, 1983). Dwa tomy poświęciła wycieczkom po miejscach związanych z najpopularniejszymi polskimi pisarzami i poetami. Krytyka, poza książką o Balzaku, uważała te dzieła za ciekawe, ale przyczynkarskie. We współczesnych esejach o literaturze nie sposób znaleźć cytatów z Warneńskiej. Pewnie dlatego, że zawsze była postrzegana jako córa systemu, wierna przez dwadzieścia pięć lat swojej reżimowej redakcji, co nie dawało jej wiarygodności. Nie odeszła z „Trybuny Ludu” ani w 1968 roku, ani w 1970, kiedy gazeta drukowała jawnie propagandowe kłamstwa. Warneńska wychowała się w rodzinie nauczycielskiej, skończyła historię sztuki na Uniwersytecie Warszawskim, pracę zaczęła w „Żołnierzu Wolności” (1946–1955). Naprawdę nazywała się Kazimiera Jelonkiewicz – Monika Warneńska to dziennikarski pseudonim. Pisała dużo. Wydała ponad sześćdziesiąt książek. Opowiadano, że nie tylko mówi, ale i pisze jak karabin maszynowy. Pod koniec życia napisała świetne wspomnienie o swoim koledze Lucjanie Wolanowskim (patrz t. 2, s. 87), idealne do opisu dziejów polskiego reportażu, bo zawiera taką historyjkę: Kiedy w 1965 roku znalazłam się w Phnom Penh, stolicy Kambodży, powiedziano mi, że trafiłam na okres wzmożonej sympatii dla Polski, o której Khmerzy, czyli Kambodżanie, wiedzieli równie mało, jak my o ich kraju. Okazało się, że w zapomnianej od Boga i ludzi prowincji pogranicznej Preah Vihear przetrwała zabytkowa prastara świątynia, o którą ustawicznie toczyły się spory pomiędzy Khmerami a ich sąsiadami zza miedzy – Tajami. Wreszcie rządy obydwu krajów zdecydowały się poddać spór arbitrażowi sądu międzynarodowego w Hadze. Przewodniczącym tego trybunału był wówczas Polak, sędzia Bohdan Winiarski. On zawyrokował o przyznaniu świątyni Preah Vihear Kambodży. Sprawa zyskała szeroki rozgłos i od tego czasu jesteśmy tu bardzo lubiani – mówił mi rodak dyplomata. Tylko podobno Tajowie odegrali się na którymś polskim dziennikarzu… Tym dziennikarzem był Lucjan Wolanowski. W jednej ze swoich podróży zatrzymał się tranzytem na lotnisku w Bangkoku. Jako właściciel paszportu jednego z demoludów nie mógł nawet nosa wychylić poza obręb lotniska (sprawdziłam to na własnym doświadczeniu jeszcze w roku 1970). Nikomu z Polaków nie śniło się wówczas, że nadejdzie czas masowych wycieczek z Warszawy do Bangkoku. Doświadczenie Lucjana było jednak znacznie gorsze niż moje. Tajscy urzędnicy na lotnisku, zazwyczaj uprzejmi wobec pasażerów, na widok polskiego paszportu zaczęli wymyślać pasażerowi z powodu… świątyni. Oszołomiony delikwent nie miał pojęcia, czego od niego chcą, o jaką świątynię chodzi? Szykanowany był przez cały czas przymusowego postoju. Nie pozwolono mu skorzystać z prysznica ani bufetu, siedział dość długo zamknięty w jakiejś klitce ze szklanką wody, bez jedzenia i nadal gubił się w domysłach, co tu jest grane. Dopiero znacznie później dowiedział się, że Tajowie mieli do niego pretensję jako do Polaka o współudział w pozbawieniu ich świątyni Preah Vihear, o której nigdy nie słyszał. Potwierdził mi później prawdziwość tej historii. Spisaną pod koniec życia opowieść o początkach pracy i pierwszych wyjazdach z Polski zaczęła tak: „Kiedy świat zaczął uchylać się przede mną…”. A więc na starość – już w XXI wieku – nie miała poczucia, że dotarła do istoty świata, że go zdobyła. Rozumiała, że raczej się przed nią uchylał.

Piszę do Ciebie, mój Tato

Nie od razu go zauważyłam wśród krzątaniny poprzedzającej wyruszenie w powrotną podróż z południowego Wietnamu na Północ. Opróżniałam plecak, wyjmując z niego przedmioty i drobiazgi, które mogłyby się przydać moim przyjaciołom w leśnym życiu. Jeszcze scyzoryk, jeszcze zapasowa latarka elektryczna, siatka na prowiant, woreczek plastikowy, ręcznik, chlebak harcerski… Wszystko to bardzo się przydaje w partyzanckim bytowaniu, w ciągłych marszach. Ładowałam natomiast do plecaka wiele rzeczy zebranych na szlakach wędrówki, wiele przedmiotów, które pokażę w kraju moim czytelnikom: fotografie i filmy, taśmy magnetofonowe z nagraniami partyzanckich pieśni, książki i broszury, elementarze i podręczniki dla leśnych szkół drukowane w leśnych drukarniach, gazetki ścienne z zabawnymi karykaturami… Każdą taką pamiątkę należało zabezpieczyć przed wilgocią, pleśnią i przed niektórymi gatunkami mrówek, łakomymi na papier, pożerającymi w krótkim czasie nawet grube książki. Nie zabrakło wśród mojego ekwipunku miseczki, z której często w drodze jadałam ryż. Ta miseczka sporządzona była z aluminiowej blachy, kiedyś stanowiącej część helikoptera ze znakiem „U S Army”, strąconego przez partyzantów. Przytroczyłam do plecaka lampkę, która wielokrotnie oświetlała stronice mojego notatnika, wypełniane pośpiesznie kreślonymi zapiskami. Włożyłam pomiędzy papiery liść jednego z drzew dżunglowych – liść wielkości sporego półmiska. Młodzi chłopcy – żołnierze z naszej eskorty – oglądali rowery i sprawdzali broń. W drodze powrotnej mogły nas bowiem czekać różne przeszkody i niebezpieczeństwa. Pochłonięta tymi zajęciami, nie od razu go zauważyłam. Chociaż odpowiedziałam na jego powitanie, gdy powiedział mi grzecznie: „Chao, Chi Ba”[215]. Przyglądał mi się długo, stojąc na ścieżce. Myślałam, że po prostu jest ciekaw widoku Europejki. Dopiero Thanh, śpiesząc do szałasu z ostatnim wywołanym filmem, spostrzegł chłopca i o coś go zagadnął. Potem razem z nim podszedł ku mnie. Okazało się, że nie sama tylko ciekawość kierowała go do mnie. – Posłuchaj, Chi Ba, ten mały ma do ciebie wielką prośbę… – O co chodzi? – spytałam, zawijając starannie w plastikowe opakowanie rysunki, sporządzone przez artystów malarzy uczestniczących w ruchu oporu. Chłopiec cicho powiedział coś po wietnamsku. W rękach ściskał spory rulonik zeszytowych kartek. Thanh jął mi tłumaczyć jego słowa. Malec imieniem Vinh nie pamiętał swojego ojca. Miał półtora roku, gdy matka, trzymając go na ręku, żegnała męża. Ojciec Vinha razem z innymi żołnierzami Armii Ludowej odpływał na Północ polskim statkiem Kiliński. Nasz statek transportował wtedy wielu bojowników Południa do Demokratycznej Republiki Wietnamu. Matka chłopca

i jego starszy brat, także obecny wówczas w porcie, mieli nadzieję, tak jak zresztą inni Wietnamczycy, którzy rozstawali się z najbliższymi, że za dwa lata zobaczą się znowu i połączą swoje losy w zjednoczonym kraju. Nie ziściły się jednak te nadzieje. Wietnam był nadal podzielony. Od tego czasu chłopiec nic nie wie o swoim ojcu. Ale jest pewien, że ojciec żyje. Około roku 1956 ostatni raz mieli od niego wiadomość. Ojciec pisał, że prawdopodobnie wysłany zostanie na studia. Że będzie się uczył i kto wie – może wróci do nich jako inżynier. Matka Vinha pracowała w jednym z odległych leśnych szpitali, bliżej linii walk. Starszy brat, już teraz dorosły, był żołnierzem jak ojciec. Vinh uczył się w jednej z leśnych szkół i pracował po trosze, pomagając rzemieślnikom, którzy w pobliskim warsztacie w dżungli naprawiali rowery. Widział mnie z daleka. Słyszał, jak przemawiałam na wieczorze przyjaźni wietnamsko-polskiej. Powiedziałam wówczas zebranym, że wracam na Północ. Od tego czasu chłopcu nie dawała spokoju jedna myśl: może zobaczę ojca? Może mu powiem, że cała rodzina bardzo tęskni za nim, że wciąż go pamięta… Widząc nasze przygotowania, Vinh domyślił się, że już wyruszam w drogę powrotną, daleką i trudną. Zebrał więc pisany przez wiele wieczorów przy małym kaganku list do ojca. Tak bardzo prosił, abym zabrała ten list i spróbowała odszukać adresata… Oczywiście zgodziłam się. Uściskałam serdecznie małego, wyszperałam jeszcze jeden zabłąkany w kieszeni mojej nieprzemakalnej bluzy znaczek z warszawską syrenką. Prosiłam, by pozdrowił ode mnie matkę i brata. Zapewniłam, że dołożę wszelkich starań, aby znaleźć jego ojca i przekazać mu list. Thanh zatrzymał chłopca, jeszcze przez dłuższą chwilę o czymś z nim rozmawiał. Czas umykał szybko. Późnym wieczorem kończyliśmy pakowanie bagażu. List małego Vinha leżał na wierzchu. Były to kartki szarawego zeszytowego papieru, szczelnie wypełnione dziecinnym pismem. Już sięgałam po nie, chcąc je schować razem z własnymi, najważniejszymi papierami do wewnętrznej kieszeni mojej bluzy, gdy Thanh wziął kartki. – Wiesz co, Chi Ba? – rzekł. – Jeśli tylko nie jesteś zmęczona… Wiem, że zawsze ciekawią cię nasi ludzie, zwłaszcza dzieci i ich losy. Zapytałem tego chłopca, co przeżył, zanim dostał się do stref wyzwolonych[216]. Powiedział, że wszystko napisał w liście i żebym ci przeczytał, jeśli zechcesz posłuchać. Myślę, że zainteresuje cię ten list. Posłuchaj… Słowo po słowie, zdanie po zdaniu jął czytać i przekładać na francuski ów list. List pisany przez dziecko do nieznajomego, dalekiego ojca. Zamieniłam się w słuch. Oboje zapomnieliśmy o późnej już porze, o tym, że trzeba wstać na długo przed świtem i ruszyć znowu w drogę. Dokoła grały leśne cykady i rozbrzmiewało donośne pohukiwanie ptaków. Wieczór był tak cichy, jak gdyby cofnęła się i oddaliła z ziemi wietnamskiej wojna. List był długi. Kiedy Thanh mi go tłumaczył, widziałam przed sobą wyraźnie małego Vinha, jak siedzi skulony na pryczy, w kącie leśnego szałasu, jak mruży z namysłem ciemne, duże oczy – i pisze, pisze…

„Kochany Tato! Nie wiem, kiedy otrzymasz ten list. Ale myślę, że trafi on do Twoich rąk. Chcę Ci napisać dużo o sobie, o nas… Jest w lesie gość z daleka, z kraju, który podobno leży gdzieś na drugim krańcu świata. Do tego kraju trzeba lecieć kilka dni samolotem. Nie umiem sobie wyobrazić, jak można lecieć samolotem. Wydaje mi się, że samolot to tylko taka maszyna do spuszczania bomb, do zrzucania rakiet, które podpalają domy, i do zabijania ludzi. Różne rzeczy o świecie opowiadała mi mama, różnych rzeczy uczę się w naszej leśnej szkole – bo chodzę do szkoły, ale jakoś trudno mi sobie wyobrazić te dalekie kraje, takie jak Trung Quoc, Lien Xo, Ba Lan[217]. Wiem, że w Trung Quoc mieszkają ludzie podobni do nas, z ciemnymi oczyma i czarnymi włosami, wiemy, że to ich armia przegoniła precz obcych ze swojej ziemi. Wiem, że w kraju Lien Xo rządzą robotnicy, że z tego kraju pierwszy człowiek wyleciał do gwiazd, że oznaką ludzi z Lien Xo jest sierp i młot – taki, jaki mamy narysowany w szkolnej książce od geografii. O tym wszystkim dowiedziałem się z książek i gazet drukowanych w lesie i z małych radioodbiorników, przez które słuchamy często radia Hanoi. Ile razy słucham, jak z Hanoi nadają wiadomości albo muzykę, albo jak wuj Ho[218] przemawia do nas wszystkich – myślę o tym, że może i Ty też właśnie w tym samym czasie słuchasz radia? I wydaje mi się, że jestem bliżej Ciebie. Nazwę kraju Ba Lan, który leży jeszcze dalej niż Trung Quoc i Lien Xo, zapamiętałem dlatego, że mama mi o tym kraju mówiła. Kiedy Ty wyruszyłeś na Północ, zabrał Ciebie i innych żołnierzy statek, który płynął z kraju Ba Lan. Ten statek nazywał się bardzo dziwnie. Mama tego nie umie powtórzyć. Ja byłem wtedy mały. Mój starszy brat Dung miał siedem lat i on Ciebie, Tato, pamięta. Mama opowiadała, jak w trójkę staliśmy na brzegu. Trzymała mnie na rękach. Mój starszy brat stał obok. Na pokładzie statku o dziwnej nazwie krzątali się marynarze inni niż my. Mieli jasną skórę i jasne włosy. Rozmawiali ze sobą donośnymi głosami. Byli weseli i wysocy, i mocni. Tak mocni, że kiedy do statku podeszli w kolejce nasi żołnierze ranni i chorzy, którym trudno było chodzić, ludzie z kraju Ba Lan brali ich na ręce i wnosili na pokład. Tyś był zdrów i nawet pomagałeś iść słabszym. Ale mama powiedziała mi, że wtedy po raz pierwszy w życiu widziała białych ludzi, którzy pojawili się u nas jako przyjaciele. Że przedtem widywała tylko Francuzów. Ale obawiała się ich bardzo i Dung bał się ich także. Tamci, ze statku, to byli pierwsi biali, którzy traktowali nas jak braci. Mama powiedziała, że to trudno zapomnieć. Zapamiętała statek z kraju Ba Lan, którym Ty odpłynąłeś na Północ i którym płynęli razem z naszymi żołnierzami dzielni biali ludzie, nasi towarzysze. I ja też to zapamiętałem, choć nie wiem, jak się ten statek nazywał. I dlatego myślę, że biała kobieta, która jest wśród nas, na pewno Cię odnajdzie. Nazywają ją po wietnamsku Chi Ba, ma także inne imię, ale za trudne dla mnie. Jest inna niż mama. Włosy ma jasne jak ryżowa słoma i krótkie. Nie zna naszego języka. Czasem coś powie po wietnamsku, ale tylko kilka słów i tak je przekręca, że to śmiesznie brzmi. Pierwszy raz widzę wśród nas w lesie białego człowieka, który przyszedł z krajów

naszych przyjaciół. Przedtem widziałem tylko Amerykanów. Ile razy myślę o nich, budzę się z dreszczami. I trzęsę się wtedy, jakbym miał malarię. Przypominam sobie wszystko, co było. Teraz już po nocach śpię spokojnie. Przedtem krzyczałem często przez sen. Wtedy, kiedy śniło mi się więzienie… Nie mogę sobie wyobrazić Ciebie, mój Tato. Nie mogę, choć wiele razy Cię widziałem na malutkiej fotografii. Szkoda, że mieliśmy tylko jedną. Każdy chciałby zachować ją dla siebie – i mama, i Dung, i ja. Kiedy jeszcze we trójkę mieszkaliśmy w wiosce, mama nieraz nam ją pokazywała. Najpierw oglądał ją tylko Dung, ja byłem jeszcze za mały. Potem i mnie dopuszczono do tajemnicy. Mama opowiadała nam obu o Tobie. Fotografia wędrowała gdzieś do zakamarków tak dobrze schowana, że nawet wtedy, kiedy żołnierze wtargnęli do nas i robili rewizję, to jej nie znaleźli. Fotografia wróciła do mamy, wtedy kiedy wydostaliśmy się z więzienia. Potem, już w lesie, tu w strefach wyzwolonych, spotkaliśmy Dunga i mama chciała mu oddać zdjęcie. Ale starszy brat powiedział, że mama je mieć powinna. Tylko długo wtedy na Twoją twarz patrzył, tak jakby Ci chciał coś od siebie powiedzieć… Zazdroszczę bardzo Dungowi. Jest w armii. I on Ciebie pamięta, Tato. Był już duży, kiedyś Ty odpłynął na Północ. A ja… ja Ciebie właściwie nigdy nie widziałem. Śnisz mi się czasem tylko. A kiedy kładę się spać, przed zaśnięciem wyobrażam sobie Ciebie i po cichu opowiadam Ci o sobie. Mama musiała mi tysiąc razy powtarzać wszystko, co mówiłeś przed odjazdem na pożegnanie. Kazałeś Dungowi dbać o mamę, pomagać jej i pilnować mnie, bo jest starszym bratem, czyli tak jakby zastępował ojca. Dung jest dla mnie bardzo dobry. Cieszę się ogromnie, ilekroć nasza poczta polowa przyniesie mi list od niego. Myślałem, że i mama do Ciebie napisze. Ale mama jest daleko. Pracuje w swoim szpitalu, nieprędko ją zobaczę. Więc muszę sam skorzystać z okazji. Zastąpię mamę i Dunga, pisząc za nas wszystkich troje. Chciałbym wiedzieć, co robisz, Tato, gdzie mieszkasz? Nie mogę zgadnąć. Podzieliliśmy między siebie wszyscy troje stroniczki Twoich dwóch listów, które dawno temu przyszły z Hanoi. Ja moją cząstkę listu czytałem tyle razy, że już wszystkie literki są prawie całkiem zatarte. Ale to nic, bo i tak cały list umiem na pamięć. W drugim liście pisałeś, Tato, że masz się uczyć, że będziesz inżynierem w kopalni. Jak wygląda kopalnia? Nie mogę sobie tego wyobrazić. Ale wiem, gdzie w naszym kraju są kopalnie: w Hon Gay, na Północy, blisko najpiękniejszej w świecie Zatoki Schodzącego Smoka – Ha. Long. Stroniczkę Twojego listu przeczytała kiedyś całej naszej klasie nauczycielka w leśnej szkole. Powiedziała wszystkim moim koleżankom i kolegom: »Widzicie, tak jest na Północy – ludzie mogą się uczyć. Chodzą do szkół i na uniwersytety«. Już dwa lata jesteśmy w lesie, mama i ja. Dung wcześniej przedostał się do partyzantów razem z kilkoma innymi starszymi chłopcami, którzy dawniej mieszkali w naszej wiosce. Ciężko im było walczyć. Mieli mało broni, mało lekarstw i bandaży dla rannych. Często brakowało im jedzenia. Nieraz – jak później opowiadał Dung – myśleli, że będą bardzo radzi, kiedy nadejdzie taki dzień, żeby mogli się najeść ryżu do syta. Bo ryżu było wciąż

mało. Teraz mają go pod dostatkiem. Mnóstwo nosicieli zaciągnęło się ochotniczo do służby dla Frontu Wyzwolenia[219]. Często ich widzę, jak długimi szeregami idą przez dżunglę. Prowadzą rowery z workami pełnymi ryżu albo dźwigają je na plecach. Gotujemy ten ryż w »kuchniach Dien Bien Phu«[220]. Te kuchnie są zbudowane w głębokich dołach. Dym z kominów kuchennych zamiast iść do góry, rozpływa się strumyczkami po lesie i jest niewidoczny. Lotnicy amerykańscy nie mogą wypatrzeć, gdzie jesteśmy. Każdy z nas ma zawsze pod ręką woreczek z najpotrzebniejszymi rzeczami, żeby umknąć do rowu lub do schronu, gdy zagraża bombardowanie. Noszę zawsze przy sobie szkolne zeszyty i książki, zdjęcie mamy i Dunga, i listy od nich obojga, i tę jedną stroniczkę listu od Ciebie, Tato. Pół godziny drogi od naszej szkoły mamy grządki. Nauczyciele razem z nami wykarczowali kawałek ziemi pod uprawę. Na grządkach rośnie maniok, pataty, marchew. Łowimy w leśnych rzekach ryby. Hodujemy kury i prosiaki. Mamy więc naprawdę co jeść. Nie musisz się o nas martwić, Tato. Jesteśmy syci. I my w leśnych szkołach, i chorzy w szpitalu, gdzie pracuje mama, i pielęgniarki, i lekarze… Mają co jeść żołnierze tacy jak Dung. Dbamy o nich wszyscy. Potrzebują dużo sił, żeby walczyć, żeby nas bronić. Kiedy byłem w szpitalu u mamy, widziałem różne dziwne buteleczki z lekarstwami. Mama mi powiedziała, że te lekarstwa, które ratują zdrowie, a nawet życie wielu rannym i chorym, przyszły do nas od tych przyjaciół, którzy mieszkają, tak jak Chi Ba, daleko od Wietnamu, ale bardzo chcą nam pomóc. Potem jedna ciocia, która jest lekarzem, pokazując mi te buteleczki, tłumaczyła: »To lekarstwo przysłane jest z Trung Quoc, to z Lien Xo, to inne z Ba Lan…«. Mamy w leśnej szkole książki i zeszyty. Zeszyty są kupowane w miastach, oczywiście w tajemnicy. Książki do nauki drukowane są w dżungli. Szkoda, że nie mogę Ci pokazać podręcznika, z którego uczymy się geografii! Uczymy się dużo o północy naszego kraju, o jego stolicy Hanoi, o innych miastach… Kiedy wspominam inną szkołę, tę, w której zacząłem się uczyć jeszcze wtedy, kiedy razem z mamą mieszkałem w wiosce, wydaje mi się, że tamto wszystko było jak sen. Krótko wtedy chodziłem do szkoły. Nauczyciela aresztowano, dzieci rozpędzono. Ledwie nauczyłem się trochę czytać i pisać. A niedługo potem aresztowano mamę i mnie razem z nią. Zabrali wtedy wielu ludzi z naszej wioski. Najwięcej kobiet. Mężczyzn i chłopców takich jak Dung było w wiosce niewielu. Prawie wszyscy poszli do lasu. Nocą przychodzili nosiciele. Budziłem się nieraz, słysząc ciche szepty i suchy szelest sypiącego się ryżu. Widziałem, że przyszli ludzie z lasu, że wieś potajemnie daje ryż partyzantom. Zawsze mi się zdawało, że musi kiedyś z nosicielami przyjść Dung, mój starszy brat. Podnosiłem głowę, przecierałem oczy, widziałem, że go nie ma. Mama osłaniała ręką lampkę, żeby mnie blask nie raził, i mówiła: »Śpij«. Później, za dnia upominała i przestrzegała: »Pamiętaj, nie mów nikomu o tych, co przyszli z lasu. Musimy pomagać naszym braciom…«. Wiedziałem, że trzeba zachować sekret. Dunga nie było wśród tych, co przychodzili nocą. Ale wiedziałem, że oddając

nosicielom część plonu z naszego pola, mama myśli to samo, co myśleli wszyscy naokoło: że dajemy ryż tym, którzy walczą także za nas. Ludzie z naszej wioski pomagali partyzantom. Z innych wiosek też. Za to właśnie aresztowali mamę i mnie razem z nią, i dużo ciotek z sąsiedztwa. Nocą otoczyli wieś. Weszli do naszej chaty. Przetrząsnęli wszystko, każdy kąt. Krzyczeli na mamę, że należy do Vietcongu, że pomaga Vietcongowi. Grozili, że ją zabiją. Mogli naprawdę zabić. Kiedy byli w naszym domu, usłyszałem strzał niedaleko. Potem ktoś głośno płakał. Kiedy nas wyprowadzali, widzieliśmy Hanga, naszego starego sąsiada, który Ciebie dobrze pamiętał. Leżał z rozkrzyżowanymi rękami u wejścia do swojej chaty. Jego żona głośno szlochała. Stary Hang był już martwy. Bardzo się ich wtedy bałem. Ale czułem, że ich strasznie nienawidzę. Żałowałem, że nie mam broni jak Dung, mój starszy brat. Nie pozwoliłbym, żeby grozili mamie. Najpierw krzyczeli tylko i szturchali nas oboje. Potem bili, już w więzieniu w mieście. Wtedy właśnie zobaczyłem pierwszy raz z bliska Amerykanów. I widziałem, że nie są wcale biali, ale czerwoni. Na pewno bardzo dużo jedzą i nigdy nie są głodni. Patrzyli na nas obojętnie, palili papierosy. Rozmawiali po swojemu, więc ich nie rozumiałem. Pojąłem tylko jedno słowo »Vietcong« i wiedziałem, że to o nas mowa, że nas tak nazywają. Wzięli nas na przesłuchanie. Najpierw osobno mamę, potem osobno mnie. Nie wiedziałem wtedy, o co ją pytali. Teraz wiem. Pytali o Dunga: gdzie jest, czy należy do Vietcongu, czy przychodzi do wsi on i inni partyzanci. Już wtedy bili mamę. Ale ja nic nie słyszałem, bo mnie przesłuchiwali gdzie indziej. Z początku udawali dobrych. Podsuwali mi cukierki i czekoladę. Nie chciałem nic wziąć. Mówiłem, że nic nie wiem, kiedy mnie pytali, czy widziałem w naszej wsi partyzantów. Potem przyszedł jeden nowy, który powiedział, żebym się przyznał, że i tak mój upór na nic się nie przyda, bo mama wszystko już powiedziała. Wiedziałem, że to nieprawda, że moja mama nic nie zdradziła. Okazało się potem, że mamie powiedzieli to samo: »Wszystko już wiemy, twój szczeniak się wygadał«. Mama powiedziała: »Kłamiecie!«. I wtedy znowu zaczęli ją bić… Kiedy widzieli, że ze mnie nic nie wyciągną, zaprowadzili mnie do innego pokoju. Zobaczyłem mamę. Twarz miała posiniaczoną, włosy potargane. Podbiegłem do niej, spytałem: »Mamo, mamusiu, co z tobą zrobili?!«. Przy biurku siedział Amerykanin, taki gruby, duży, z nadętą gębą. Powiedział coś tym, co nas przesłuchiwali. I wtedy zaczęli mnie bić przy mamie. Co chwila pytali, czy się namyśliła, czy coś powie. Mówili, że nie dadzą mi spokoju, póki mama nie przyzna się, że pomagała Vietcongowi. Wołałem na głos, że nic nie wiem i nic nie powiem. Wtedy zaczęli bić mamę. I do mnie mówili, że nie dadzą mamie spokoju, dopóki nie powiem prawdy, że widziałem partyzantów. Nie powiedziałem nic. Zmęczyli się widocznie, bo ocierali pot z czoła. Wyrzucili mnie za drzwi. Zabrali do ciemnej piwnicy. Z daleka słyszałem tylko krzyk mamy. Znowu się nad nią znęcali… Musiałem Ci to napisać, Tato. Ale teraz nie martw się o nas oboje. Wytrzymaliśmy, choć nas jeszcze nieraz przesłuchiwali. Przez cztery miesiące siedzieliśmy z mamą w ciemnej

celi. Wiedziałem, choć byłem młodszy niż teraz, że nie mogę zdradzić partyzantów, choćby mnie nie wiem jak dręczyli. Nie mogę zdradzić Dunga ani Ciebie… Dużo kobiet było wtedy w więzieniu. Niektóre razem z dziećmi, tak jak mama. Wszystkich nas oskarżono o pomoc Vietcongowi. Nic nie powiedzieliśmy. Mieliśmy szczęście, bo nas wypuszczono. Wróciliśmy do naszej wioski. Mama dosyć długo chorowała. Ale wszyscy bardzo się nią opiekowali. Niedługo pozostaliśmy w domu. Którejś nocy przyszli ludzie z lasu. Powiedzieli, że lepiej będzie i bezpieczniej dla nas obojga, jeśli się przedostaniemy na wyzwoloną ziemię. Inaczej mogą znowu aresztować mamę. I tak trafiliśmy oboje pomiędzy partyzantów. Mama wciąż jeszcze była chora. Gdy przyszła do zdrowia, zaczęła pracować w tym samym szpitalu, gdzie ją leczono. Opiekuje się innymi chorymi. Jest pielęgniarką. Ja poszedłem do leśnej szkoły. Bardzo prędko przyzwyczaiłem się do wszystkiego, co jest w lesie. Trzeba uważać, kiedy się idzie leśną ścieżką, żeby nie nastąpić na węża albo skorpiona, bo ich jest tutaj dużo. Śpimy w hamakach. Mam dużo kolegów i koleżanek. Wielu z nich ma ojców w partyzanckiej armii i matki, które pracują daleko, tak jak mama. Wielu straciło matkę albo ojca. Są tacy, którzy nic nie wiedzą od lat o swoich rodzicach, bo ich aresztowano. Nie każdemu tak się udało jak mnie, że byłem wzięty razem z mamą i razem z nią wyszedłem z więzienia. A kierowniczka naszej szkoły nic nie wie o swoich dwojgu dzieciach i nie widziała ich bardzo dawno. Są daleko, odwiedzić ich nie można. Kierowniczka przez cztery lata była w obozie koncentracyjnym na wyspie, którą wszyscy nazywają diabelską wyspą[221]. Tyle Ci napisałem, mój Tato, i mógłbym pisać jeszcze więcej. Ale czas mija prędko. I tak dobrze, że pozwolili mi dłużej siedzieć przez kilka wieczorów, żebym mógł skończyć ten list. Bo musisz wiedzieć, że u nas jest rygor! Nie ma zegara, ale o dziewiątej wieczór jest gwizdek i wszyscy o tej porze jesteśmy już nie w łóżkach, tak jak kiedyś, ale w hamakach. Śpimy doskonale. Tylko stale mamy pod ręką woreczki z tym, co potrzebne. Jakby w nocy zdarzył się nalot, musimy uciekać głębiej w las. Dorośli mówią, że szkoły takie jak nasza były w lesie podczas pierwszej wojny, kiedy walczono przeciwko Francuzom. Więc na pewno wiesz, jak wyglądają szałasy, hamaki, kuchnia, w której gotują nam jeść, i większy szałas, gdzie zbieramy się na uroczystości… Nauczyciele mówią, że w miastach na Północy są piękne szkoły w murowanych domach, ładnie urządzone… Nigdy takiej szkoły nie widziałem i aż mi się wierzyć nie chce, że tak jest naprawdę. Wyjąłem raz jeszcze stroniczkę listu od Ciebie. Chowam ten list jak skarb. I tak chciałbym wiedzieć, czy ten list, który już muszę kończyć, znajdzie się w Twoich rękach… Gdybym był taki lekki jak liść w lesie albo jak ta kartka papieru, tobym przemknął przez wszystkie granice, żeby Cię znaleźć, mój Tato. W pierwszym z tych dwóch Twoich listów, które do nas trafiły, pisałeś: »Bardzo mnie cieszy, że mój Dung już czyta i pisze«. A czy wiesz, że Twój młodszy syn jest już w trzeciej klasie? I czy zgadujesz, że pisze ten list do Ciebie?

Nigdy w życiu nie napisałem takiego długiego wypracowania. Najpierw nie wiedziałem, jak zacząć. Potem chciałem Ci powiedzieć wszystko o nas… Będziesz wiedział, jak żyjemy. Muszę już kończyć. Chi Ba na pewno zabierze ten list. Tak powiedzieli dorośli. Pisząc go przez tyle wieczorów, zawsze wierzyłem, że jakoś Ci go prześlę. Chciałbym, żebyś był dumny z Dunga i ze mnie, tak jak my jesteśmy dumni z Ciebie. I żebyś wiedział, że my także uczestniczymy w walce. Gdybym był trochę starszy, od razu wziąłbym karabin, żeby tak jak mój brat bić wroga i wypędzać go z naszej ziemi. Ale na razie dorośli nie pozwalają mi jeszcze. Mówią, że jeśli dobrze się uczę i pracuję, pomagając starszym, to tak, jakbym też walczył. To chyba wszystko, co chciałem Ci powiedzieć. I jeszcze jedno, najważniejsze: że bardzo Cię kocham, mój Tato. Vi nh” Wracałam na Północ. Marsz… Codzienny, wielokilometrowy marsz… Ciężki, duszny oddech dżungli. Ryżowiska na równinach. Oślizłe kładki nad potokami… Stroniczki zapisane ręką chłopca z Południa niosłam ze sobą przez gąszcz tropikalnego lasu, splątany i trudny do przebycia, przez ścieżki i bezdroża, przez grzęzawiska i mokradła na nizinach, przez górskie wzniesienia. Odszukałam ojca, za którym tak bardzo tęskni Vinh. Wręczyłam mu list od syna. Monika Warneńska, Alarm na ryżowiskach. Z podróży korespondenta wojennego, Warszawa: Wydawnictwo Harcerskie, 1966, s. 144–163

1967 Andrzej Brycht (1935–1998)

Spełniać oczekiwania władzy?

W basenie Ewy Braun stała woda zielona, z grubą skorupą rzęsy i żabiego skrzeku, na kawałkach betonu zanurzonych pod wierzch siedziały żaby duże, tłuste, szare z czarnymi cętkami i całkiem różowe, pierwszy raz takie widziałem, więc plułem z góry, chcąc je zgonić, żeby zobaczyć, jak pływają, ale one tkwiły nieruchomo jak martwe albo z kamienia. Próbowałem wyobrazić sobie egzekucję generałów, tam w rzeźni miejskiej na hakach, ale nic specjalnego mi nie wychodziło, może za słabą mam wyobraźnię, raczej podchodził mi obraz Hitlera oglądającego film z tej egzekucji, ciekawe, co wtedy myślał Hitler, co czuł, może radość, a może nie wiadomo co. W każdym razie dopiero tu odczułem, że Hitler to był człowiek taki sam jak ja, to znaczy, że miał ciało, kości i krew, ręce i nogi, i nosił ubranie, a pod spodem bieliznę, podkoszulki jakieś i kalesony, tak samo jak każdy mężczyzna, i to mnie tak poruszyło, jakbym odkrył nowy kontynent. Sporo słyszałem o Hitlerze, w szkole i wszędzie, ale zawsze to słowo „Hitler” znaczyło coś nieuchwytnego, coś okropnego jak sen w dusznym mieszkaniu, jak zmora wszędzie obecna. „Hitler” to były rozwalone miasta, filmy o wojnie, pomniki ofiar, obozy, całe cmentarze trupów, całe armie, batalie i fronty, cała historia współczesna, a tu czuję nagle, że to człowiek, tylko człowiek był, oddychający tym samym powietrzem, w tym samym miejscu, czujący tę samą wilgoć, słyszący ten sam szelest wiatru w gałęziach […]. Poczułem tego Hitlera tak, jak nigdy nikogo nie czułem, zrozumiałem, że historia świata jest prosta, prościutka i prymitywna, skoro tworzą ją nie ludzie-duchy, ludzie-bogowie, jakich pełno w podręcznikach, tylko zwyczajni słabi faceci, którym ktoś ceruje skarpetki, ktoś gotuje obiady, których uwierają buty, których boli brzuch, którzy noszą po kieszeniach obok planów podboju świata również zasmarkane chustki do nosa. To fragment wielkiego hitu wydawniczego sprzed lat. Siedem wydań w cztery lata. Dancing w kwaterze Hitlera – jak wspominał Henryk Dasko, autor kapitalnego szkicu biograficznego o Andrzeju Brychcie – latem 1966 roku leżał na basenie Legii na co drugim kocu. Książką, która na stu pięćdziesięciu stronach mieściła raptem dwie nowele, zachwycali się czytelnicy, krytycy, władza, ale i Wolna Europa czy paryska „Kultura”. Pierwszy tekst to opowiadanie o wycieczce ekipy filmowej do Auschwitz, drugi – historia miłosnej zdrady z wypadem do Wilczego Szańca w tle. Wszystko to było dla autora literackim pretekstem, by w nowy, powściągliwy sposób opowiedzieć o hitleryzmie. Andrzej Brycht stał się nagle pisarzem popularnym, a jednocześnie ważnym. Natychmiast został porównany jednocześnie i do Borowskiego, i do Hłaski. Jerzy Krzysztoń doszukiwał się nawet u Brychta pisarskiego pokrewieństwa z Camusem. Na podstawie Dancingu szybko powstały dwa filmy fabularne. Kiedy w 1967 roku Brycht wydał następny bestseller, tym razem już reportaż – Raport z Monachium – każdy dom kultury w Polsce domagał się przyjazdu pisarza. W niektórych miastach miał po dwa spotkania dziennie i wszędzie były tłumy. Spotkania stały się dla niego sposobem na życie. Opowiadał ciekawie i chętnie, ale potrafił nie przyjechać mimo zapowiedzi, bywało, że lekceważył prowadzących i publiczność. W Jeleniej Górze – jak podaje Henryk Dasko – Brycht powiedział licealistom, że tracą czas na naukę, gdy tymczasem on, bez wykształcenia (miał skończone dwie klasy gimnazjum), jeździ zachodnim samochodem. Wkrótce po tych sukcesach razem z żoną wyjechał z Polski. Od kilku redakcji pobrał duże zaliczki na powieści, od wytwórni filmowych – na scenariusze, i w styczniu 1971 roku wypłynął drobnicowcem Dolny Śląsk w kilkumiesięczny rejs do Afryki. Statki handlowe często zabierały pasażerów, których stać było na daleką wyprawę. (Podobną podróż odbyła na przykład Ewa Szumańska – patrz s. 625). Ale pod koniec czerwca we włoskim porcie La Spezia Brychtowie nie wrócili na pokład. Przez jakiś czas mieszkali w Belgii, potem w Kanadzie. Henryk Dasko podkreśla, że Brycht wyjechał z Polski w poszukiwaniu siebie jako pisarza, a nie z powodów ideologicznych czy światopoglądowych. Wydaje się – to już moja opinia – że w Polsce był zbyt popularny, a nie mógł spełnić wygórowanych oczekiwań publiczności i władz. Raz jeden tylko oczekiwania władz spełnił idealnie. Ponieważ Dancing przetłumaczono na niemiecki, wydawnictwo z R FN pod koniec 1966 roku zaprosiło Brychta na dwa tygodnie do Niemiec. Przywiózł stamtąd wspomniany Raport z Monachium – tekst na tamte czasy szokujący. Najpierw drukował go w warszawskiej „Kulturze”, ale zaraz potem wydał w formie

książkowej – w ciągu dwóch lat ukazało się w Polsce czterysta tysięcy egzemplarzy Raportu. Biorąc pod uwagę tak wysoki nakład sprzedany w tak krótkim czasie, zakładam się, że to największy polski hit reporterski. Wojciech Giełżyński (patrz t. 2, s. 549) pisał, że jest to najważniejsza książka polityczna owego czasu, i domagał się włączenia jej do zestawu lektur szkolnych oraz surowego egzekwowania jej znajomości na maturze. Raport napisany jest (według Henryka Daski) bardzo prostą metodą reporterską: „Pojechałem – zobaczyłem – przypierdoliłem”. Władza była jednak książką zachwycona, tekst bardzo podobał się Gomułce. Propaganda lat sześćdziesiątych przedstawiała Niemcy jako kraj odwetu, faszyzmu, zakłamania i braku refleksji nad historią. Kraj, który może w każdej chwili znów zaatakować Polskę. Raport z Monachium pasował do takiej propagandy idealnie. Dasko tak przedstawia atmosferę wokół książki: Choć we wstępie stwierdzał, że opisuje to, co widział i słyszał, a jego tekst jest „szczerą relacją”, Brycht pisał propagandową fikcję, basującą potrzebom i tezom oficjalnej polityki, wymyślając zdarzenia i sytuacje, i przypisując konkretnym postaciom zdania i opinie, jakich nigdy nie wypowiadali. Maciej Wierzyński, w roku 1966 sekretarz redakcji „Kultury”, był przeciwny drukowaniu [tych] reportaży, uważając je za ksenofobiczne, antyniemieckie i fałszujące rzeczywistość. Roman Bratny, odpowiedzialny za prozę zastępca naczelnego „Kultury”, własnoręcznie opracowywał kolejne odcinki Raportu, eliminując obszerne fragmenty, przywrócone później w wydaniach książkowych. Choć „Kultura” lat sześćdziesiątych nie stroniła od publikowania tekstów reprezentujących oficjalną propagandę, obu ich raziła ewidentna demonizacja rzeczywistości, uproszczona metoda polemiczna, plakatowa czerń obrazu. Wątpliwości dotyczące Raportu były uzasadnione. Mikołaj Dutsch, polski tłumacz spotkany przez Brychta w Monachium i następnie opisany w Raporcie, nadesłał do redakcji tygodnika długi i szczegółowy list, zarzucając [Brychtowi] rozmyślne pisanie nieprawdy. […] W wydaniach książkowych Raportu kwestionowany tekst pozostawiono bez zmian, zmieniono natomiast nazwisko Dutscha, zastępując je kryptonimem. Pisarzowi Tadeuszowi Nowakowskiemu, kierownikowi działu kultury Radia Wolna Europa, którego odwiedził w Monachium, Brycht włożył w usta marzenia o powrocie do Polski. Ledwie w trzy miesiące po ukazaniu się w paryskiej „Kulturze” entuzjastycznej recenzji z Dancingu w kwaterze Hitlera Nowakowski ogłosił na jej łamach obszerny pamflet przeciwko Raportowi z Monachium […]. Brycht miał za sobą przeszłość kryminalną, a nagle został ulubieńcem władzy. Dla partii – tłumaczy Henryk Dasko – artysta kalibru Brychta, skłonny oddać pióro w służbę reżimu, stanowił skarb. Nie zdarzało się, aby twórca popularny i utalentowany, niemal jednogłośnie oklaskiwany przez krytyków, a do tego publicznie prezentujący charakter kontestatora, z własnej woli wyrażał to, co władze, a szczególnie Władysław Gomułka, sam ogarnięty antyniemiecką fobią, od lat usiłowali przedstawić: niemiecki militaryzm, ​ż ądzę odwetu, chęć zagarnięcia Ziem Zachodnich. […] Dwutygodniowy wyjazd do Niemiec zmienił życie Brychta. Prasa, radio i telewizja przekonywały go codziennie, że stał się kimś znacznie więcej niż pisarzem – przed trzema laty więzień i kryminalista, był teraz autorytetem moralnym, wyrazicielem polskich interesów patriotycznych, ważnym głosem w ocenie stosunków międzynarodowych. Chlubił się Brycht, że jest człowiekiem życia. Rzeczywiście: dało mu dużo doświadczeń. Powtarzał piątą i siódmą klasę podstawówki. Miał uczyć się w oficerskiej szkole średniej w Koszalinie, ale usunięto go z niej za pobicie podoficera. W 1955 roku znalazł się po raz pierwszy w więzieniu za udział w rozboju. Darowano mu część wyroku, ale w zamian został powołany do Wojskowego Korpusu Górniczego i zmuszony do niewolniczej pracy w kopalni (opisuje ten czas w swojej książce Czerwony węgiel). Zanim korpus został rozwiązany, Brycht zdezerterował i próbował popełnić samobójstwo. Trafił do psychiatryka. Na koncie miał wiele bijatyk, także z czytelnikami swoich książek. Dwa razy był skazany na karę pozbawienia wolności, ale skracano mu pobyt w więzieniu na wniosek Związku Literatów Polskich. Debiutował jako poeta, jednak zdaniem Piotra Kuncewicza „prawdziwy Brycht” zaczął się od tomu reportaży Czerwony węgiel (1960). Dodajmy – nie najwybitniejszych. Do tego – pisze Piotr Kuncewicz – Brycht został tknięty nieuleczalną pasją oskarżycielską, a jak już raz

zacznie, wali na oślep […]. Dostaje się więc niewiernym kobietom, Żydom, waluciarzom, pedałom, inteligentom, prostytutkom, Niemcom, bananowej młodzieży, emigrantom, literatom, a wreszcie i Kościołowi. Słowem, komplet fobii okresu „późnego Gomułki”. W Czerwonym węglu w rozdziale Ulica Piotrkowska narrator-reporter zauważa na ulicy przedstawicieli „wszelakich marginesów społecznych”. Na ich widok ogarnia go „płomień jakiegoś społecznego patriotyzmu o sadystycznym posmaku. Zapakowałbym temu dużemu hak z prawej w wywalony bebech, lewy sierp na pysk i pod flek”. Czytając Raport z Monachium, ma się wrażenie, że to samo zrobiłby Niemcom.

Raport z Monachium

Ma się odbyć z okazji mojego przyjazdu MA LEŃ K I E PA RTY z udziałem paru dziennikarzy, krytyków, tłumaczy i ich żon. Mieszkanie jest piękne. Wszystko lśni czystością i nowością, tu drzwi, tam drzwi, kilka pokojów ma ten pan – w największym czekają już na nas, niski długi stół zastawiony flaszkami w różnych kolorach: jedne pękate i niskie, inne wąskie i bardzo wysokie, jeszcze inne bardzo pękate i bardzo wysokie. Także półmiski rozległe z kanapkami maleńkimi jak confetti. Tu się nie pożywię, myślę sobie, dobrze, że chociaż owoce są. A są: banany i ananasy, granaty i pomarańcze, orzechy, figi, oliwki i jeszcze sporo jakichś, których nie znam. Przywitanie. Pełne obustronnej godności i głębokiego szacunku. To się czuje w każdym uścisku ręki. Milczenie, co trzy sekundy tylko zderzają się dwa nazwiska: moje i TEGO K O GO Ś . No, koniec nareszcie tego szurania podeszwami, przesuwania delikatnego nowoczesnych krzeseł i foteli, żeby do mnie (a ja do nich) dotrzeć. Gospodarz zabiera głos: – Pozwólcie, że serdecznie powitam naszego gościa, jednego z najzdolniejszych polskich pisarzy, a mówiąc szczerze, według mnie najzdolniejszego. Zgadza się pan z tym, panie Andrzeju? – Tu zwrócił się do mnie. Wszyscy wybuchają krótkim, uprzejmym śmiechem, następuje błyskawiczne rozluźnienie, sytuacja staje się miła, niewymuszona. Teraz dopiero zdaję sobie sprawę z tego, że od pierwszej chwili przyglądali mi się piekielnie badawczo, rejestrując każdy mój grymas i gest, dostrzegając każdy szczegół ubrania, każdy pryszczyk na wydrapanej żyletką twarzy. No, na szczęście nim się połapałem, już się to skończyło i teraz będą obserwować mnie I N D Y WI D U A LN I E , każdy na swój użytek. Wreszcie ja im się trochę śmielej przyglądam: ubrani w idealnie nowe garnitury, w buty, które nigdy dotąd nie stąpały po ziemi, w nieskazitelne koszule – odnoszę wrażenie, że to z wystaw domu Hertiego[222] zeszły manekiny, by wziąć udział w reklamowej uroczystości. Gesty manekinów również pozbawione są jakichś cech odrębnych – wszystko „na linii”, według poradnika savoir-vivre’u sprzed trzydziestu lat. Ogarnia mnie gwałtowna senność, jak zawsze na widok bezmiaru nudy. Podnoszę bezmyślnie kielich wina, takim samym gestem jak zrobili to oni, piję, wypijam i myślę, że teraz długo trzeba będzie czekać na następny. Przegryzają po kanapce, to ja też, niektórzy po orzeszku, to ja też, i smutnawa cisza układa się nad wszystkimi głowami na dobre… Ale nie. Bo oto pewna żona całkiem znienacka wybucha cienkim, histerycznym chichotem, perlistym głosikiem mówi do mnie szybciutko: – Muszę się panu przyznać, że jako Polak zawiódł pan moje nadzieje. Tyle słyszałam

o Polakach od mego pierwszego męża, opowiadał z zachwytem o waszej kurtuazji wobec kobiet… A pan nawet przy powitaniu nie pocałował mnie w rękę! – Z przyjemnością uczynię to teraz – odparłem z jarmarczną galanterią, którą mi narzuciła – proszę jednak wybaczyć, nie przepadam za naszym mieszczańskim folklorem… Powiedziałem to i myślę sobie: jakiż jestem idiota, jaka kretyńska gadka, jakie głupie teraz ich uśmiechy, żrą te orzeszki, śmieją się sympatycznie, na milcząco P RZEŁA MU J Ą LO D Y , jakby tu był w ogóle jakiś lód, tu nie ma lodu, tu jest O GI EŃ , oni też o tym dobrze wiedzą. No i się zaczęło. Następny kielich i następny, każdy już pije, co chce, ożywione rozmówki tu i tam, pozornie nie zwracają na mnie uwagi, może faktycznie nie zwracają, w końcu poza tym, że przyjechałem z Polski, co ze mnie za osobistość… Więc zaczynam jeść co popadnie, na ostro się do tego zabieram, wchłaniam te mikroskopijne frykasy, co i raz łapię wzrok jakiegoś podglądacza, więc jednak jestem dla nich czymś ciekawym, w porządku… Widzę: od dłuższej chwili przygląda mi się natarczywie mały grubas z polerowaną na glans łysiną. Myślę: zaraz podskoczy, pierwszy sympatyk, niby wyłamując się z ogólnej konwencji towarzyskiej – ściągnie tym na siebie przy okazji uwagę całego towarzystwa i zaskarbi sobie moją sympatię, i jako P I ERWSZY będzie miał moralne prawo eksploatować mnie przez cały wieczór, rany boskie, żeby to tylko nie był jakiś pajac z Wolnej Europy z maleńkim magnetofonikiem w klapie, bo już mi tu opowiadano, jak jednego frajera inżynierka zrobili: z prywatnej rozmowy na temat nauki i… miłości wyszedł ostry polityczny wywiad – bo umiejętność cięcia taśmy i montażu to oni mają opanowaną nieźle… Głupi facet mówił: „Pracujemy teraz w atmosferze całkowitej wolności dla eksperymentowania”. Po półgodzinie mówił: „Bez miłości nie ma dla mnie życia”. Potem mówił: „W Polsce nie ma pewnych instrumentów, więc będziemy je sprowadzać z zagranicy”. Montażu dokonał niejaki John Perry, funkcjonariusz Radia Liberty, gadzinówki amerykańskiej. Montaż liczył pełny kwadrans i brzmiał mniej więcej tak: „BEZ WO LN O ŚCI N I E MA D LA MN I E ŻY CI A , A W P O LSCE N I E MA WO LN O ŚCI ” . I tak dalej. To było trzy lata temu. Teraz może pracują już nie tak prymitywnie – bandyckimi metodami, zresztą jasne jest, że pisarz musiałby przemawiać w sposób niesłychanie bardziej skomplikowany, a tego nie sfinguje wiarygodnie żaden montaż – ale tak naprawdę to N I C N I E WI A D O MO . Wiadomo tylko, że za chwilę łysy grubas podskoczy. I podskoczył. – Pozwoli pan, że przedstawię się powtórnie, bo trudno, by mógł pan zarejestrować w pamięci moje nazwisko podczas ogólnych powitań… Nazywam się Gerd Krakosky, bywałem niegdyś, proszę pana, w Polsce. – W Krakowie? – domyślam się uprzejmie. – Nie, nie – zaprzecza on szybko – w Warszawie. – Aha – stwierdzam, udając, że mi sprawiła przyjemność informacja, że on także niegdyś puszczał bąki w Warszawie.

– Czy tamta… kolumna… tego króla, wie pan, jeszcze stoi? – pyta on nagle z gorączką i kropelkami potu na łysinie. – Kolumna Zygmunta – mówię. – To pan nie wie, czy stoi? – Że stoi, to ja wiem, tylko, proszę pana, muszę każdego z Polski pytać, bo już taki mam nawyk. – Ma pan pewno kłopoty z leczeniem? – Czego? – Tego nawyku. – Nie, ja go w ogóle nie leczę – odpowiada stanowczo. – Powinien pan pojechać do Warszawy i przekonać się sam – radzę łagodnie, domyślając się, że mam do czynienia z wariatem. Kręci głową z rozgoryczeniem. – Nie, ja do Warszawy nie pojadę. Nie wpuszczą mnie. A jak wpuszczą, to już nie wypuszczą. – Pan jest Polakiem i uciekł pan z kraju… – próbuję się domyślać. – Nie, jestem Niemcem. Ja, widzi pan, byłem świadkiem składania tej kolumny i dotąd mnie ten widok prześladuje… SK ŁA D A N I A – tak to określił, zupełnie odwrotnie, niż należało. – Ma pan na myśli RO ZK ŁA D A N I E? – pytam ostro. Patrzy zdziwiony. – Nie, właśnie składanie. Na ziemi – dodaje, chcąc rozwiać wszystkie wątpliwości. Robi mi się głupio. Kim on wtedy był? Żołnierzem, policjantem, urzędnikiem? Co za facet? Kombinuję, czyby go o to nie zapytać wprost, gdy on tłumaczy sobie widać moje milczenie jako wyrok, bo mówi prędkim, zdyszanym szeptem: – Opowiem panu ZA TO , jaka okropna pruderia i bagno panuje w naszym świecie uniwersyteckim… Więc tak. ZA TO , że brał udział w zniszczeniu Warszawy, uraczy mnie teraz nudną historyjką z wyblakłym pieprzykiem. Zapalam papierosa, żeby chociaż dymem odgrodzić się od wilgotnej łysiny tego faceta. A on zdradza grzeszne tajemnice swego monachijskiego światka: – U nas tu, proszę pana, panuje straszna pruderia. Niech pan sobie wyobrazi, że studentowi w domu akademickim nie wolno przyjmować w nocy gości płci przeciwnej… – U nas pod tym względem jest identyczna pruderia. – No, wy jednak, ogólnie biorąc, macie inny pogląd na te sprawy. Komunizm przecież nie szanuje ścisłych związków rodzinnych… – Szanuje, mogę pana zapewnić. Proszę przyjechać, to się pan przekona. – Być może, ale u nas jak student ma narzeczoną i mieszka w domu akademickim, to jeśli chce, żeby ona go za dnia odwiedzała, musi ją wpisać do specjalnego rejestru. I teraz, kilka dni temu wyszła na jaw straszna afera: pewien student przyjął wizytę jakiejś damy, która nie była, jak się okazało, ani jego siostrą, ani narzeczoną. Dziekan jego wydziału, staruszek

bliski emerytury, strasznie się na ten fakt oburzył i spowodował, że wywalono tego studenta natychmiast z uczelni. Ten nie dał za wygraną; nie dość, że zaczął walczyć oficjalnie o swoją sprawę, to jeszcze zorganizował paru kolegów, którzy wyśledzili tajemnicę starego dziekana, mającego już wnuki. Weszli w kontakt z jedną z pięciu pań, z którymi w stałym kontakcie był od dłuższego czasu dziekan, zaczaili się z aparatami fotograficznymi w mieszkaniu tej pani i czekali na kulminacyjny moment seansu. Proszę sobie wyobrazić taką sytuację: pięć pań naraz i ten starzec, miła kolacyjka, rozmówki jak zwykle co tydzień, bo co tydzień regularnie spotykali się w tym składzie, wreszcie nadchodzi czas, panie robią dokumentny striptiz, a pan dziekan, klęcząc, przesuwa się od jednej do drugiej i posługuje się w stopniu maksymalnym zmysłem powonienia. Wtedy w ruch poszły studenckie fotoaparaty i ten dziekan jest już w chwili obecnej emerytem. – Studenta oczywiście przyjęto z powrotem na uczelnię? – Niestety nie. – To rzeczywiście straszna pruderia. Tak sobie rozmawiamy uprzejmie, łysoń zwilżył mi ucho śliną, bije od niego pełne podniecenia gorąco, a tu z boku od pewnej chwili podsłuchuje pan Krüger, szczupły a wysoki krytyk w średnim wieku. Patrzę: uśmiecha się on z pobłażaniem. I korzystając z chwili, kiedy grubas bierze oddech, mówi: – Pozwolą panowie, że się wtrącę. Nie są to sprawy najwyższej rangi, te, o których raczył napomknąć redaktor Krakosky. Sytuacja wszakże na każdym odcinku przedstawia się nie najlepiej. Zaistniały ostatnio poważne problemy gospodarcze. Choćby sprawa cudzoziemców pracujących na terenie republiki. Przebywa u nas w chwili obecnej, proszę pana, milion osiemset tysięcy Włochów, Jugosłowian, Algierczyków i innych. Brakowało nam kiedyś rąk do pracy, więc przyjmowaliśmy każdego. Przez kilka lat oni pracowali i zarabiali przeciętnie po tysiąc marek co miesiąc, z czego połowę z reguły posyłali swoim rodzinom w krajach ojczystych. Mieli na to specjalne zezwolenia. Proszę policzyć, jaki poważny odpływ gotówki istniał przez tyle lat! I nadal istnieje, mimo że nasz rynek pracy jest nasycony, rzekłbym nawet: przesycony. Tych ludzi się zwalnia, ale oni stosują wszelkie możliwe triki, żeby pozostać. W gruncie rzeczy zależy nam wszystkim, żeby Niemcy zachowali swą przyrodzoną odrębność rasową, a ci czarnowłosi żenią się gwałtownie z Niemkami, obdarzają je dziećmi i w ten sposób zdobywają prawa obywatelskie. To jest problem. – Tak, tak, to niesłychanie istotny problem – podchwytuje skwapliwie pan Krakosky. – A trzeba jeszcze wziąć pod uwagę, że nasze zakłady ograniczają czas pracy, na przykład fabryka samochodów N SU zatrudnia ludzi tylko po cztery godziny dziennie, BMW także, ponadto ta firma zwolniła ostatnio dziesięć tysięcy pracowników, Opel przedłużył okres świąteczny do dziesięciu dni, Volkswagen będzie produkował też po cztery godziny dziennie… Przyłącza się do rozmowy Herr Laube, recenzent z dużej monachijskiej gazety „Süddeutsche Zeitung”.

– Widzę, że nie czytali panowie naszej dzisiejszej wiadomości z pierwszej strony: otóż Volkswagen nie tylko pracuje po cztery godziny dziennie, ale do marca wprowadza, począwszy od dnia dzisiejszego, to jest od 13 grudnia, pięć dni wolnych od pracy w miesiącu… Krüger i Krakosky – otwarli gęby ze zdumienia. – Coś podobnego. Volkswagen, dotąd największy pewniak na rynku pracy! – Tak, to rzeczywiście smutne. – Kiwam poważnie głową, ale jakoś zupełnie mnie to nie zasmuca. – Obecny stan bezrobotnych wynosi równe pół miliona – dorzuca melancholijnie Herr Krüger. – No cóż, grozi wam kryzys – mówię twardo i sięgam po kieliszek z polskim jarzębiakiem, produkowanym w Austrii. – Kryzys! – wybuchają nagle wszyscy trzej. – Jeśli nam grozi kryzys, to wy w Polsce nie powinniście się z tego wcale cieszyć! Jeśli rzeczywiście u nas będzie kryzys, to u was nastąpi kryzys jeszcze gorszy, po prostu dno kryzysu! – Dlaczego? – pytam spokojnie. Nie potrafią na to odpowiedzieć. Więc mówię: – Nasza gospodarka nie jest związana z waszą, a tylko w przypadku silnych powiązań hossy i bessy odbijają się na obu partnerach… – To nie ma znaczenia! – wykrzykuje Herr Laube. – Łączy nas to, że żyjemy w jednej, w tej samej Europie… – Kiedyś właśnie ten fakt nas dzielił. I to tak mocno, jak tylko można sobie wyobrazić… Przerywa mi pewna piękna pani o końskiej twarzy i bardzo długich paznokciach u dłoni, którą położyła mi delikatnie na ramieniu. Jest to żona gospodarza dzisiejszego party. – Czy mężczyźni zawsze muszą rozmawiać o tak strasznie poważnych sprawach? – zapytuje kokieteryjnym tonem. – Przecież przyjechał pan do Niemiec, żeby trochę odpocząć od własnych, polskich problemów gospodarczych, prawda? Więc może coś weselszego będzie tu lepiej odpowiadało? Czy wie pan, co to jest CA MP ? – Domyślam się. Chyba camping? Już mnie w Niemczech pytano, czy wiem, co to jest spaghetti, więc uprzedzam, że wiem, zarówno spaghetti, którego nie znoszę, jak i camping, który uwielbiam, znam nad wyraz dobrze. Ona śmieje się jak z dobrego dowcipu, który zaraz opowie. – Nic podobnego! To na pewno do was jeszcze nie dotarło. CA MP jako pojęcie. Nowy kierunek życia. Zwrot w stylu. To u nas ostatni szlagier. Wynalazek oczywiście amerykański, ale tym razem doprawdy fascynujący. – Właśnie! – podchwytuje Herr Krakosky. – Wczoraj kupiłem sobie rower. – O! – wykrzykuje pani. – Umie pan jeździć?! – Oczywiście. Ale dawno już nie jeździłem. Ostatni raz dwadzieścia pięć lat temu, w Polsce. Wasze drogi – zwraca się do mnie – wówczas nadawały się przede wszystkim do jazdy rowerem. Czy teraz coś się zmieniło?

Ostentacyjnie wzruszam ramionami. – Nie wiem. Nie mam skali porównań. Dwadzieścia pięć lat temu byłem bardzo małym chłopcem i nie jeździłem na rowerze. Natomiast codziennie o zmierzchu z dużą przyjemnością opuszczałem na okna czarne rolety, w myśl waszych rozkazów. Pamiętam, że całe miasto od zmierzchu było czarne. Lubiłem też samodzielnie zapalać karbidówkę i przed snem ssać pastylkę sacharyny, to już w tajemnicy przed matką, bo zawsze tej sacharyny brakowało. Sytuacja stała się nagle nieprzyjemna i czarna. Herr Krakosky krzywi twarz swoją tłustą wymuszonym uśmiechem. Herr Laube i Herr Krüger zesztywnieli w fotelach. Sięgam po następny kieliszek, tym razem napełniony chianti. – A jeśli chce się pan przekonać, czy zmieniły się drogi, proszę przyjechać, zapraszam serdecznie. Fałszywy uśmiech spada z maski Herr Krakosky’ego. Pani domu ratuje sytuację. Szczebiocze: – CA MP to naprawdę fantastyczna rzecz, proszę mi wierzyć, i pan Krakosky bardzo dobrze postąpił, kupując sobie rower. Zwłaszcza przy jego tuszy da mu on maksimum pożytku i zadowolenia. Bo CA MP , proszę pana, polega na RA D O ŚCI ŻY CI A . Jeździć na rowerze, biegać, pływać, chodzić pieszo do pracy, nie smarować chleba masłem, tylko zjadać suchy, pić najbardziej prymitywne alkohole! Wtedy się czuje smak istnienia, smak N ATU RY . Słowem, CA MP jest odtrutką na spaliny naszej cywilizacji. Więc co, czy odpowiada panu CA MP ? Smakuję z przyjemnością to chianti. I odpowiadam z przekonaniem: – O, tak, proszę pani. Nie tylko mi odpowiada, ale jestem już do niego bardzo przyzwyczajony. Uff. Odprężenie. Maleńka rysa na kruchej konstrukcji wzajemnej sympatii została zgrabnie zalepiona. Poprzez lekki szum alkoholu w głowie dobiega mnie wyraźny, starannie modulowany głos gospodarza: – Panie Andrzeju, jeśli wolno zapytać, dokąd zamierza pan udać się z Monachium? Wraca pan do kraju? Zrobiła się cisza. Wszyscy słuchają ciekawie. Zastanawiam się chwilę. – To jest problem – powiadam. – Mam wizę do Francji na trzy miesiące. Czekają tam na mnie znajomi z Polski. W Paryżu jestem umówiony ze znanym państwu pisarzem Jerzym Andrzejewskim, który tu niedawno był. Ale nie wiem, czy pojadę. Smutno mi i nudno. Przepraszam za tę, być może nieprzyjemną, szczerość, ale okropnie mnie ciągnie do Warszawy… – No tak – przyznaje gospodarz – tam ma pan swoje środowisko, znajomych, swoje sprawy… A tu wszystko obce. – Nie mam środowiska. Ze znajomymi wymieniam tylko ukłony. Sprawy mogą

poczekać – mówię. – Tylko, nie wstydzę się przyznać, jestem śmiertelnie zakochany. I powtarzam słowa inżynierka, na których on parę lat temu przegrał fatalnie z Johnem Perrym: – A bez miłości dla mnie życia nie ma. Tyle że tym razem te słowa są najprawdziwsze z prawdziwych, a sprawa WO LN O ŚCI rozumie się bez słów. I tym ludziom nie myślę tłumaczyć, CO uważam za WO LN O ŚĆ . Achy i ochy oburzenia. – Ależ, co też pan mówi! Koniecznie do Paryża! Przecież to tak blisko. Być już w Monachium i nie wpaść do Paryża choć na kilka dni? Przecież pan jeszcze nie był w Paryżu. Każdy kulturalny człowiek powinien koniecznie zobaczyć Paryż! Czuję się już pijany i bardzo zmęczony. Po co się spierać? – Nie jestem kulturalny. Ale państwo mają rację: pojadę. To rzeczywiście blisko. I święta w Paryżu na pewno są cudowne. – Tak! Właśnie! Wyjął mi pan to z ust. – Rozpromienia się tęga, świetnie ubrana, pięćdziesięcioletnia przyjaciółka pani domu, do której zwracano się per Olga, a która, jak się później dowiedziałem, redagowała w Wolnej Europie kabaret satyryczny. Przez cały czas jednak nie odezwała się do mnie ani jednym słowem, nie zdradziła też miejsca swojej pracy – potem zastanawiałem się, czy istotnie mogła mieć w obfitym biuście ukryty japoński mikrofon. Niezły kabaret dałoby się przecież zmontować z tego party. Tylko kto by się z niego śmiał? – Wróciłam tydzień temu z Paryża i bardzo żałuję, że nie mogę spędzić tam świąt… – Ja przyleciałam przedwczoraj – przebija ją młoda niemiecka śpiewaczka. – Co za cudowne tygodnie! Koniecznie musi pan odwiedzić pewien kabaret, mają fantastyczny program, jeszcze pan zdąży, bo dopiero w styczniu mają zmienić. To jest CRA ZY H O RSE SA LO O N na Champs Élysées, w zasadzie tylko dla Amerykanów, bo piekielnie drogi: dwadzieścia dolarów wstęp i dostaje się za to tylko mały kieliszek whisky. Ale co za program! – zachwyca się ta Lili Schmidt. – Więc najpierw pokazują S TRI P- TEAS E AVEC LA BANANE , piękna Mulatka rozbiera się w podniecającym rytmie tam-tamów, trzymając w dłoni banan. Ten banan jest rozegrany z cudownym wyczuciem seksu. Ona głaszcze nim swoje ramiona, piersi, brzuch, dotyka nim ud, muska go ustami… Starsi panowie wpadają w szał. Ale to dopiero początek. Bo oto scenę zalewa krwawo​czerwone światło i pojawia się gromadka stłoczonych, skulonych kobiet w pasiakach, takich zwykłych więźniarek, rozumie pan, i te biedaczki drżą ze strachu, a tu nagle światło się zmienia w zimny błękit i wskakuje trzech pięknych, świetnie zbudowanych esesmanów w eleganckich mundurach, z pejczami w rękach, strzelają z tych pejczy i zaczynają bić te więźniarki, szarpać je za pasiaki, zrywać z nich te pasiaki, przewracać, muzyka oszałamia, oni biją z niesłychanie sadystycznym zacięciem, aż te kobiety zaczynają się wić na ziemi u ich nóg, skręcone w przedziwnych konfiguracjach; nareszcie wyłuskują się z tych swoich ohydnych ubiorów, leżą nagie, i wtedy muzyka milknie, one nagle zrywają się na nogi, wyrzucają ręce gwałtownie w górę, złoty blask reflektorów ukazuje piękność ich ciał, esesmani stają jak

rażeni gromem, pejcze wypadają im z bezwładnych rąk, budzą się w nich normalni mężczyźni, w tle muzycznym zduszone wycie saksofonów, i mężczyźni padają na ziemię, zaczynają się czołgać do nóg kobiet, one stawiają stopy na ich pokonanych karkach… Ten numer nosi nazwę ZWYCI ĘS KA KO BI ECO Ś Ć i to naprawdę warto zobaczyć, choć liczą sobie tak drogo… Teraz wyjść. Wyjść. Uciekać stąd, z tego piekła pełnego małp. Tylko zrobić im coś, żeby nie istnieli. N I E WO LN O I M I STN I EĆ . Duszno mi. Duszę się, serce podchodzi do gardła. Dno. Ale spokój. Spokojnie. To są ludzie. Głupi, mali, źli ludzie. Jak spoza ściany dochodzi mnie szmer ich głosów. Ten zdziwiony, zachwycony szmer. Teraz ja. Ja muszę wejść w ten kabaret. MU SZĘ . Kieliszek wódki. I słyszę, jak mi głos dudni i bulgocze w gardle, jak chrypi, trze się o suchą krtań. – Wy też macie dobry kabaret. Niedaleko za miastem, u końca Dachauerstrasse. Nieczynny dziś, ale znam ostatni program. Dwóch pijanych bandytów w mundurach wrzuciło człowieka w pasiaku do betonowego zbiornika z ludzkim kałem. Kiedy wynurzał się, bili go trzymanymi w rękach szpadlami. Kiedy chwytał się rantów zbiornika, uderzali go szpadlami w palce. Nie chcieli go zabić szpadlem. Chcieli, żeby się utopił w gównie. Uderzali go w głowę na płask. Niknął w gnoju. Ale znów się wynurzał. Mocny był, nie chciał się utopić. Łapał powietrze, dostawał w łeb i szedł pod spód. Długo to trwało. Aż nudziło się bandytom w niemieckich mundurach. Znów się wynurzył, więc uderzyli ostrzem. Pijani, to trudno im było wcelować. Miotał się w tym płynnym gównie. Bili ostrzami. Szpadle ześlizgiwały się z boku głowy. Krew bełtała się z gównem. Ranty zbiornika spryskane krwią. Bili. Szedł na dno i wracał. Pojawiała się wciąż ta kula zlepiona z gówna i krwi. Wyli z wściekłości. On żył. Bandyci sięgnęli do kabur. Wtedy przybiegł trzeci bandyta i odwołał ich ostro do innych spraw. Zrozumieli, że on teraz sam się utopi. Odeszli, bo dyrektor kabaretu ich wzywał. Wtedy z baraków przybiegli koledzy tego trupa. Wyciągnęli go na suchą ziemię. Żył. Tylko stracił uszy i dwa palce u rąk. On trzy lata był w tym kabarecie u końca Dachauerstrasse. Ten kabaret nazywa się D A CH A U . Ten utopiony w gównie to jest mój wujek. Przyjedźcie do Warszawy, on z wami pogada. A teraz wsiądźcie w samochody i pojedźcie za miasto, może już nowy program ktoś przygotował. Dla was. Wracam sam przez ciche, nocne Monachium do Pension Regner na Georgenstrasse. W uszach mocno tętni krew pomieszana z wódką. Zatrzymuję taksówkę. Lśniący mercedes, radio. S TI LLE NACH T, H EI LI G E NACH T. Błyskają lampki na ogromnych choinkach. Radio gra tę słodką kolędę. Przecież zbliżają się święta. […] Obiady jada się w restauracji Hahnhof am Siegestor. To na Schwabingu należy do dobrego tonu. Studenci, inteligencja, właściciele sklepów, dziennikarze.

Można sobie pogadać na różne tematy w tym Hahnhofie. Nie brakuje chętnych. Polak z Warszawy jest niemałą atrakcją dla monachijczyka. I oto siedzę przy ciężkim brązowym stole z dwoma młodymi Niemcami. Jeden nazywa się Wolfgang Wittek, kończy agronomię, drugi studiuje prawo, nazywa się Klaus Feuermann. Poznałem ich zupełnie przypadkowo: zeszłego wieczoru obok biblioteki uniwersyteckiej zobaczyłem świetnie utrzymanego, białego renaulta z nalepioną na przedniej szybie kartką: „ZU VERKAU FEN” [223]. Niżej podana cena i adres. Cena mi odpowiadała, adres mniej, bo daleko. Ale wsiadłem w taksówkę, oczywiście mercedes z telefonem, pierwszy kilometr kosztuje dolara, dalsze po pół, zupełna dla mnie rujnacja, ale co robić. Zajeżdżam: elegancki, siedmiopiętrowy dom, szklane drzwi zamknięte, obok tablica z guzikami i domofonem – żaden cymes, mam to u siebie w Warszawie na Hibnera, ale przecież to jest internat, dom akademicki! Wizytówka jest, Herr Wittek, student agronomii, cisnę guzik do oporu, nic. Nie ma go w chacie. Podchodzi do drzwi od ulicy jakiś młody z teczką, otwiera, pytam go o tego Witteka, mówi on, że pokój sto dwadzieścia, i zaprasza do środka. Winda szybkobieżna z lustrami, czyściutka, jakby nigdy nikt nią nie jeździł, sunę do góry, jest ten pokój, na drzwiach przybity elegancki bloczek, gdzie kolega koledze pisze podczas jego nieobecności, że był i że jeszcze przyjdzie. Potem gospodarz zedrze sobie kartkę. Więc ja też piszę swój telefon i że w sprawie renaulta. A tu drzwi obok się otwierają i wystaje głowa uprzejmie od pierwszej chwili nastawionego pana, który pyta, po co ja tu. Więc rozmowa, on się przedstawia, że jest przyjacielem Herr Witteka, nazywa się właśnie Feuermann, więc ja, że pewno wspólnie w jednym pokoju mieszkają, a on, że nie, że tu każdy student ma swój osobny pokój i że on właśnie mieszka w pokoju, z którego wyszedł, i zaprasza do środka, bo Wittek niedługo przyjdzie. Więc wchodzę tam, a tam: tapczan niski a szeroki, biurko ministerialne, szafa w ścianie, tele​fon, radio, telewizor, z boku drzwi do łazienki, regały z książkami. Świeżo tam, jakby wszystko dziś kupione, więc obojętnie pytam, czy on dawno tu mieszka, on że już trzy lata, i dalej mówi, że każdy pokój urządzony tu jednakowo, więc nie ma specjalnych luksusów. Meble, rzecz jasna, internatowe, a płaci się z WŁA SN EJ kieszeni, bez ŻA D N Y CH ulg. Herr Wittek właśnie sprzedaje samochód, ponieważ brakuje mu na czynsz do końca studiów, a mimo sprzedaży i tak mu nie wystarczy. Mebla na ogół strach tu mocniej tknąć, bo co miesiąc chodzi komisja i każdą rysę i plamę doliczy do czynszu, a liczy drogo. Stąd porządek i meble nowe po latach. Jak się student wyprowadza, to musi wpierw idealnie odmalować pokój, a jak nie potrafi I D EA LN I E i komisja nie przyjmie, to pan student musi zapłacić, a robocizna droga. Trzy głośniejsze hałasy wieczorem w pokoju i pana studenta eksmitują bez apelacji. Czynsz jest taki, że jak Herr Wittek sprzeda wóz, to zapłaci za trzy miesiące. Przez ten czas będzie myślał konstruktywnie, skąd wziąć resztę pieniędzy. […] wszedł Herr Wittek, szczupły, elegancki blondyn. Krótko przedstawiam mu sprawę. Owszem, chętnie sprzeda mi swój samochód, choć właściwie nie powinien, bo szkoda, żeby tak dobrze utrzymany wóz służył Polakowi. Mówi to zupełnie spokojnie, bez cienia żenady. Patrzy mi prosto w oczy.

Silę się na spokojny uśmiech. – Nie lubi pan Polski. Czy można wiedzieć dlaczego? – Mój ojciec zginął w Polsce – odpowiada takim samym tonem. – Mojego ojca zabili Niemcy – odpowiadam natychmiast. Zastanowił się chwilę. – To nieco zmienia postać rzeczy. Więc jeśli panu tak bardzo zależy, to dla pana zrobię wyjątek. Przestało mi oczywiście na tym zależeć. Ale tknęło mnie coś zupełnie niezrozumiałego. Mówię: – Świetnie. Spotkajmy się wobec tego jutro w Hahnhofie o godzinie trzeciej, myślę, że dojdziemy do porozumienia. I tak się stało. To znaczy: do porozumienia nie doszło, ale jesteśmy w Hahn​hofie. Pijemy wino o nazwie Hahnenschrei, oznaczone w karcie numerem czwartym, wino o własnościach rozweselających. Ale nie jest nam wcale wesoło. Herr Wittek nie może wiele pić, bo za chwilę będzie prowadził samochód, demonstrując mi jego walory. Niezadowolony coś z naszego spotkania ten sprzedawca. Patrzy co chwila na zegarek, śpieszy się wyraźnie. Wreszcie mówi, że może byśmy odłożyli transakcję do jutra, bo za niespełna godzinę on musi być w domu, żeby obejrzeć pewną audycję w telewizji. Mnie to zupełnie nie przeszkadza, ale jakoś nie wyobrażam sobie rozstania z tym Wittekiem. Ciągnie mnie do niego jakaś ciemna siła, jakaś wroga sympatia, mam ochotę straszną gadać z nim, gadać wiele godzin bez przerwy albo po prostu go trzasnąć w szczękę i sflekować. Teraz, przy winie, poczułem w sobie mocno ten kociołek wariackich uczuć i od razu taka bezczelność we mnie narasta, niemożliwa do zahamowania. – Herr Wittek, bardzo chciałbym wspólnie z panem obejrzeć ten program, a potem chyba znajdzie pan dla mnie trochę czasu… On się zastanawia. Trzeba wiedzieć, że zależy mu bardzo na sprzedaniu samochodu, a sprzedać używany wóz w RFN jest trudno, na placach stoją setki i tysiące tego robactwa, nie ma chętnych, zwłaszcza na wozy zagraniczne, krajowe lepiej tu idą, ale też jak krew z nosa, a poza tym wóz się tam inaczej kupuje niż u nas, nie wystarczą pobieżne oględziny, posłuchanie silnika i przejażdżka ulicą – tu się jedzie najmniej pięćdziesiąt, sześćdziesiąt kilometrów, a nieraz i sto, gaz do dechy na autostradzie, badanie zrywu i hamowania kilkadziesiąt razy, różne cuda się z gratem wyprawia, żeby tylko znaleźć najdrobniejszą wadę, o której właściciel nie uprzedził, i od razu cena spada na łeb, w ogóle zresztą wozu absolutnie sprawnego nikt nie kupuje. Więc mój Wittek siłą rzeczy musi poświęcić mi przynajmniej dwie godziny. On się zgadza. Jedziemy więc do internatu. Renault rzeczywiście idzie świetnie. Koło stacji, gdzie bierzemy benzynę, wisi ogromny plakat, zapowiadający nowy wiec N P D [224]. Na plakacie chłopak i dziewczyna, oboje ubrani w jednakowe zielone koszule. Natchnione twarze, oczy goreją fanatycznym blaskiem. Wielkie nad nimi litery: „MŁO D ZI EŻY , N P D TO P RZY SZŁO ŚĆ N I EMI EC I WA SZA ! ”

Ostrą strugą leci superpaliwo do zbiornika, a ja szybko przypominam sobie pewnego starego warszawskiego dziennikarza, wygę od spraw polityki, który, kiedy sprawa N P D wybuchła na cały świat, roztoczył przede mną TRZEŹWĄ , LO GI CZN Ą A N A LI ZĘ zjawiska. „Panie, powiedział, to jest sprawa dawnych hitlerowskich popłuczyn, sprawa ziomkostw, na ich pieniądzach opiera się ta cała groźna na pozór, ale niemająca przyszłości hucpa. Rzecz się opiera, mówił, na czysto pokoleniowych podstawach, do N P D należą, proszę pana, STA RCY , którzy zaczynają w gruncie rzeczy od politycznego zera, a bez kapitału nikt nie zrobił nowego kapitału. Tymczasem kapitał, na którym oni bazują, jest właściwie wypalony, bo tkwi tylko w nich, młode pokolenie Niemców nie jest zaangażowane w sprawach starców, młodzi inaczej widzą przyszłość Niemiec, chwyt psychologiczny, jakim jest wygrywanie sentymentu do utraconych ziem, nie ma wobec młodych zastosowania, bo oni nic już o tych ziemiach nie wiedzą. Będą dążyć do zjednoczenia Niemiec, to jest oczywiste, ale dalej już się nie posuną, ponieważ to nie leży w ich interesie. Jeśli mam być optymistą, ciągnął ten dziennikarz, to powiem, że według wszelkich przewidywań sprawa N P D umrze śmiercią naturalną za parę lat…” Przypominam to sobie dokładnie, tu, pod plakatem apelującym do niemieckiej młodzieży, apelującym do ich marzeń o przyszłości, do ich kiełkujących uczuć patriotycznych, do ich naturalnego, młodzieńczego pragnienia ATRA K CY J N O ŚCI P LA N Ó W P O LI TY CZN Y CH . Właśnie to: atrakcyjność. Stary wyga warszawski, z wrodzonym wszystkim Polakom melancholijnym sentymentalizmem, nie wziął pod uwagę jednego: że hasła polityczne, im bardziej kontrastujące z rzeczywistością, im bardziej wyzywające rzeczywistość, im bardziej brutalne i P O ZO RN I E nieprzemyślane – tym łatwiej trafiają WŁA ŚN I E do młodych. Bo młodzi są niedoświadczeni, bo młodzi są O D WA ŻN I . Oni nie wiedzą, co zrobiła ostatnia wojna w Europie. Usuwano im to skrzętnie sprzed oczu. Zresztą nie chcą wiedzieć. Oni wiedzą natomiast, że N I ED AWN O Niemcy były wielkie i silne. Każdy młody chce być wielki i silny. Będzie taki, jeśli wielki i silny będzie jego kraj. I młodzi w Niemczech wiedzą, że jest SZA N SA . Każdą szansę trzeba wykorzystać, bo ona może być pierwsza i ostatnia w życiu. A wrodzone pragnienie ryzyka i niebezpieczeństwa, którymi aż tryska K A ŻD A młodość – mój przyjacielu z Warszawy? Jaka szkoda, że nie ma ciebie dziś ze mną tu w Monachium, w białym, świetnie utrzymanym studenckim renaulcie, który wiezie mnie na lekcję, piekącą jak ogień lekcję N O WEJ H I STO RI I !

Oto już lśniący, wielki telewizor w pokoju młodego agronoma, przypadkowo poznanego Wolfganga Witteka. Oto już zaczyna się program: transmisja tego wiecu N P D , o którym zawiadamiał afisz przy stacji benzynowej, jeden z tysięcy plakatów rozlepionych po całym Monachium. Dlaczego Wittek chciał ten program obejrzeć? Dlaczego chciał koniecznie być jednym z ośmiu milionów telewidzów, którzy ten program w Bawarii oglądają? Właśnie on? A jego koledzy? Wittek zapala papierosa i mruczy:

– Cóż w tym dziwnego? N P D to teraz największa atrakcja, zwłaszcza dla tych, którzy potrafią myśleć… I już. Głowa przy głowie tam za szkłem. Ale to nie jest szkło, to się dzieje naprawdę, właśnie teraz, w tej samej sekundzie. Tłum. Operatorów jest kilku, rozstawieni w różnych punktach placu ślizgają obiektywami po kapeluszach, czapkach, beretach i karkach stłoczonych ludzi. Tłum widziany z góry i z tyłu, rzadko tylko mignie szara plama twarzy. Zaczynają się przemówienia. Głosy mówców dudnią, zniekształcone odbitym z wielu megafonów echem. Trudno zrozumieć wyraźnie chociaż jedno zdanie. Ale ja wiem, co mówią. Byłem na poprzednim wiecu. Często tu są te wiece. Stają się modne. Nie jest rzeczą telewizji monachijskiej propagować hasła polityczne N P D , zwłaszcza że nikt tym razem nie płaci. Dlatego umyślnie zniekształca się odbiór przemówień. Wielka i skomplikowana aparatura przyjechała na plac w innym celu: ta transmisja to jest właściwie REP O RTA Ż . Reportaż ma być absolutnie O BI EK TY WN Y . To wyraźnie zaznaczył komentator. Czas zrozumieć, powiedział, co powoduje ludźmi obecnymi teraz na placu, co ich tu przyciągnęło. Kim są ludzie należący do tej gwałtownie wyrastającej partii, jakie są ich O SO BI STE przesłanki. Spójrzmy z bliska na ich twarze, posłuchajmy ich słów – powiedział komentator. Wiec się kończy, następują wywiady. Patrzymy na twarze, słuchamy słów. Wyławiano zupełnie przypadkowych gości z rozłażącego się tłumu. Ani jeden z nich nie mógł mieć więcej niż trzydzieści pięć lat. A najwięcej było dużo, dużo młodszych. Dwudziestolatek rozgrzany temperaturą wiecu patrzy w szklane oko kamery agresywnie i butnie jak w twarz wroga i krzyczy, wiedząc, że krzyczy do milionów Niemców: – Ja jestem w N P D ! Jestem dlatego, że N P D odda mi zagrabione przez Polaków miasta! Stetin! Breslau! Kolberg! Za dwa lata będziemy u władzy! Będziemy rządzili krajem! I wtedy zobaczycie, czy należało nam ufać od początku! Ginie jego twarz, natychmiast zjawia się druga: młody typ chudego intelektualisty. Głos ma spokojny, zdania wyważone: – Sprawa wschodnich Niemiec jest dla nas sprawą pierwszej wagi. Jestem przekonany, że za dwa, trzy lata, czy to przy pomocy siły, czy też na skutek nacisków politycznych, wschodnie ziemie niemieckie wrócą do nas… (Zrozumcie dobrze: nie chodzi o N RD . Oni nazywają N RD Niemcami środkowymi, a Niemcy wschodnie to nasze Ziemie Odzyskane). I jeszcze jeden, i jeszcze… Zmieniają się twarze, napięcie i intonacja głosu, ale sens zawsze jest jeden. Zawsze ten sam. I bijące z tych twarzy poczucie słuszności, siły i A BSO LU TN EJ P EWN O ŚCI realizacji planów. Ten reportaż trwa już godzinę, a ja myślę, że jestem w środku koszmarnego snu, z którego nie ma ucieczki. Polska kurczy mi się w pamięci do rozmiarów paznokcia, wydaje mi się słabiutka i nic nieznacząca, jak strzępek oddartej z drzewa kory. Oni są tak sugestywni, tak piekielnie wielcy w swojej niepowstrzymanej agresji… Czuję strach,

zwykły fizyczny strach. Jestem sam, zupełnie sam w tym niemieckim morzu, ani skrawka ziemi pod nogą, mojej ziemi, która jedna tylko może mi wrócić poczucie istnienia… I ci dwaj milczący Niemcy po obu stronach, A P RO BU J Ą CY to, co się rozgrywa Z I CH U D ZI A ŁEM na żywym szkle. Z ich udziałem. Skończył się koszmar, oni nie mówią nic, a przecież wiem. Otrząsają się szybko. Niechże coś powiedzą. Muszę wiedzieć, co O N I myślą. Zapraszam Herr Witteka i Herr Feuermanna do Hahnhofu na wino. Nie mają marek, to nic, ja będę płacił. Sprawę samochodu odsuniemy w przyszłość. Więc Hahnhof. Rozmowa o literaturze i sztuce. Poważna, w miarę mądra rozmowa. Ile już takich rozmów w życiu, z których nic nie wynika! Przekonuję się tylko, że są to ludzie oczytani i chłonni, umiejący MY ŚLEĆ . Późno już. Oni proponują D O N I SL . Chcą się zrewanżować w nowym winie, bo wiedzą, że nic nie ma za darmo. Idziemy pieszo kawałek po Leopoldstrasse. Za Siegestorem taksówki. Mijając Siegestor, powtarzam zasłyszany numer Andrzejewskiego, nieźle to nawet odgrywam po trzech litrach wesołego wina o nazwie: P I A N I E K O GU TA . Kulę się, sunę po ścianie, przerażone kose spojrzenie na czerniejący w mroku ogromny łuk: – Jeszcze się, cholera, zawali… Oni sztywnieją nagle. – Może pan być spokojny – mówi Herr Feuermann – na pewno się nie zawali. A jeśli, to wtedy, kiedy pana już nie będzie. Donisl. Stara, najstarsza knajpa o piętrowym wnętrzu, na ścianach portrety wszystkich burmistrzów Monachium oraz słynnych osobistości miasta. Tylko Hitlera brakuje, choć on tu właśnie zaczynał. Pijemy. Upijamy się. Jesteśmy pijani. Świadczymy sobie braterskie grzeczności. Daleko jest polityka. Daleko jest groźny, skomplikowany, okrutny świat STA RY CH . Przecież jesteśmy młodzi. Jednakowi. Nas nic nie powinno dzielić, nas, małych ludzi, wkręconych w ogromny młyn historii. Dobrze mi. Tu mi nareszcie dobrze. Ojciec Witteka zginął w Polsce jako żołnierz. Mój ojciec też zginął. Wojna nas obu pozbawiła ojców. Wojna, którą N I E MY wywołaliśmy. Ta audycja dzisiaj. Śmiać mi się chce. Mrzonki, utopie kupy wariatów. Oni nic nie znaczą wobec ŚWI ATA . Nic. Przeszła północ i wtedy Wittek bierze mnie spoconą dłonią za rękę, przechyla się przez stół i mówi twardym szeptem: – Powtórzmy trzydziesty dziewiąty rok. Na takich samych zasadach. My bez Ameryki. Wy bez Sowietów. Broń konwencjonalna. Nie byłoby obrony Westerplatte. Nie byłoby obrony Warszawy. W ciągu dwudziestu czterech godzin leżelibyście na łopatkach. Ściska moją rękę, jakby chciał zmiażdżyć mi palce. Patrzę na jego rozpaloną do czerwoności twarz. Nie wierzę. Ale MU SZĘ wierzyć.

Chwytam go drugą ręką, ściskam, aż syczy z bólu, i mówię spokojnie w pijaną, bandycką mordę: – Spróbujcie. Nam wystarczy dwanaście godzin, żeby wam przegryźć ​gardła. Tak trwamy chwilę w tym nic nieznaczącym uścisku, aż rozdziela nas Herr Feuermann. On mówi zupełnie trzeźwym głosem: – To nic. My jednak potrafilibyśmy natychmiast wprowadzić u was swoją administrację. A wy przecież pogubicie się w tym zupełnie. I znów sam wracam przez noc monachijską do hotelu. Nie wiem już nic. Nic nie myślę. Chcę tylko znaleźć się w domu. U siebie. W Warszawie. I już nigdy, N I GD Y nikogo z Monachium w swoim życiu nie spotkać. Andrzej Brycht, Raport z Monachium, Warszawa: Instytut Wydawniczy PA X , 1969, s. 41–51, 55–64

1969 Maria Osiadacz (1926–1991)

Prawem i pięścią

Wiem, że o nikim nie wypada tak pisać, ale muszę odnotować ten przydomek, żeby pokazać, jak były odbierane jej teksty. Otóż Marię Osiadacz przyzwoici ludzie nazywali Marią Obsrywacz. Pisała reportaże sądowe, także z procesów politycznych. Jej styl to połączenie narracji funkcjonariuszki partyjnej z trajkotaniem przekupki. Albo inaczej: zgorszonej mieszczki na straży porządku. Tak relacjonowała proces niepolityczny – hippisów, którzy zażywali morfinę kradzioną z fabryki leków (reportaż Ćmy z końca lat sześćdziesiątych): Grupa niedowarzonych głupich smarkaczy. […] jedna z dziewczyn opowiadała, że po zażyciu narkotyków „widziała na ulicach rozsypane kwiaty”. I jest w tym coś niezmiernie żałosnego, jeśli się pomyśli, że chodziła po ukwieconych ulicach miasta i żeby dojrzeć kwiaty, musiała zażywać środki odurzające. Osiadacz nie może zrozumieć, że młodzi ludzie na pytanie sądu, czy mają jakiś program jako organizacja, odpowiadają jednym głosem: nie. Jest zdumiona, że „program nie istnieje, a im wszystkim chodzi tylko o to, żeby postępować dobrze i łagodnie”. Piętnastka siedząca na ławie oskarżonych – pisze – operując mętnymi formułkami, próbowała przekonać Sąd, że „ideologia ich grupy” sprowadziła się do zażywania nieskrępowanej wolności i pragnienia życia w pokoju. […] Nie trzeba wyjaśniać, jak niebezpieczne są te hasła i jaką szkodę społeczną mogą czynić. Jej retoryka w tamtym czasie nikogo nie dziwiła, Osiadacz była tworem swoich czasów. Czy relacjonowała sprawę o zabójstwo właścicielki meliny, czy proces seryjnego mordercy Karola Kota, jej reportaż zawsze zamieniał się w tekst polityczny. Przestępca występował przecież przeciwko „dobru”, a „dobro” Osiadacz rozumiała jako panujący porządek polityczno-prawny. Wspaniała socjalistyczna ojczyzna daje nam wszystko, więc ona, reporterka, nie może zrozumieć, skąd biorą się przestępcy. Recenzenci jej książek nie mieli łatwego zadania, ponieważ krytykować nie wypadało lub wręcz nie było wolno. „Żołnierz Wolności” pisał więc, że Osiadacz rzetelnie relacjonuje proces. „W ten sposób rodzą się cenne dla profilaktyki społecznej sugestie”. „Nowe Drogi” – że wartość jej tekstów polega na „ilustracji naszej kultury prawnej”. Dlaczego pewne gazety ją chwaliły? Otóż Osiadacz była jedną z najpożyteczniejszych reporterek reżimu. Na potrzeby społeczeństwa interpretowała głośne procesy polityczne, zwłaszcza te z końca lat sześćdziesiątych. Michnik, Kuroń, Modzelewski, Bogucka, Lasota, Grudzińska, Kozłowski, Giedroyc – to jej ulubieni bohaterowie negatywni. W relacji z tak zwanego procesu „taterników” w 1970 roku (Osiadacz nazywa ich „kulturystami”), kiedy sądzeni byli studenci, którzy nawiązali kontakt z paryską „Kulturą”, reporterka zawzięcie polemizuje z obrońcami. Adwokaci podkreślają, że oskarżonym we współpracy z Giedroyciem chodziło o swobodną wymianę myśli i wolność jednostki. Osiadacz nie może się z tym zgodzić: „jakby nie dostrzegali C IA za hasłami integralnych swobód”. Jedyną krytyczną recenzję książki z reportażami sądowymi (Sąd orzekł…, 1971) zamieściła wtedy „Polityka”. Jan Kurowicki pisał, że funkcjonujący w głowie Osiadacz stereotyp przestępcy jako istoty złej uniemożliwia reporterce zrozumienie i wytłumaczenie czytelnikom społecznych przyczyn, które doprowadziły pewnych ludzi do konfliktu z prawem. „[Osiadacz] nie jest w stanie samodzielnie wykrywać, co jest ważne, tylko przyjmuje to, co za ważne jest podawane”. Nie rozmawia z oskarżonymi ani ze świadkami, nie interesują jej różne punkty widzenia. Ona wie sama! („To tylko słowa – czytało się wyraźnie w twarzy oskarżonego”). Fabuła jej tekstów nie wykracza poza akta sprawy. Od 1963 roku jej macierzystą redakcją było „Prawo i Życie”, wcześniej – od 1950 roku – po studiach dziennikarskich na Uniwersytecie Jagiellońskim pracowała w krakowskim „Dzienniku Polskim”. Właśnie „Prawo i Życie” odegrało niesławną rolę w wydarzeniach marcowych 1968 roku. Zarówno podczas protestów studenckich, które zaczęły się po usunięciu ze sceny Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka, jak i potem, w trakcie antysemickiej nagonki. Ówczesny redaktor naczelny pisma Kazimierz Kąkol był jednym z głównych

propagatorów usuwania Żydów ze stanowisk i zmuszania ich do wyjazdu. W telewizji wygłaszał nawet słynne anty​s yjonistyczne pogadanki pod tytułem Wieczorne rozmowy. Maria Osiadacz została jego ulubioną dziennikarką. Twierdził, że sposób traktowania przez nią czytelnika napawa go optymizmem. – Pamiętam, że w PR L-u budził pan grozę – powiedziała mu Teresa ​Torańska w 2003 roku. – Córcia, o czym pani mówi? – O pana związkach ze Służbą Bezpieczeństwa, przyjaźni z Mieczysławem Moczarem, wieloletnim szefem MSW , i o kampanii antysemickiej, którą prowadził pan w 1968 roku w dwutygodniku „Prawo i Życie”. – „Prawo i Pięść” mówiono, niech się pani nie krępuje. – Pan zniszczył życie dziesiątkom ludzi. – A co? Dostałaś, córcia, pałką? Do antologii wybraliśmy reportaż z procesu grupy studentów-kontestatorów skupionych wokół Adama Michnika. Maria Osiadacz – jak zauważa historyk doktor Piotr Osęka – była obok ​Ryszarda Gontarza jedynym dziennikarzem dopuszczonym do udziału w procesach „komandosów” – przywódców studenckiego buntu na Uniwersytecie Warszawskim. W czasie gdy publikowano jej reportaż, marcowa kampania propagandowa stanowiła już rozdział zamknięty. Władzom nie zależało na ponownym rozpalaniu emocji, które wiosną 1968 roku doprowadziły do oddolnej rewolucji kadrowej – dlatego w tekście Osiadacz brak „antysyjonistycznych” akcentów i aluzji do Żydów rzekomo spiskujących w kierownictwie partii. Prezentowany tekst można natomiast uznać za kanoniczny przykład propagandy wymierzonej w studencką opozycję. Osiadacz powiela obraz „komandosów” stworzony w Marcu przez prasę: oto wychowana w luksusowych warunkach grupa dzieci z prominenckich domów pod pretekstem krytyki ustroju organizuje ruch polityczny, który ma sprowadzić na kraj bliżej nieokreślone nieszczęście. Istotą tekstu – wyjaśnia Osęka – jest przeświadczenie, po raz pierwszy wyartykułowane w raportach SB, że studencki protest nie ma w sobie nic ze spontaniczności. „»Komandosi« szkolą się nie darmo w zasadach prowokacji, metodach prowokacji” – czytamy. Reportaż przesiąknięty jest policyjną obsesją spisku: Michnik i jego otoczenie realizują starannie przygotowany plan „szkodzenia Polsce Ludowej”, a głoszone przez siebie hasła traktują instrumentalnie. Pozwoli to Osiadacz przejść do porządku dziennego nad treścią postulatów ruchu studenckiego, a żądanie, by władza respektowała wolność słowa, napiętnować jako „prowokację mającą na celu wprowadzenie chaosu i zamieszania”. Reportażystka unika pisania wprost, na czym właściwie polegało rzekome przestępstwo „komandosów”, zamiast tego mnoży ideologiczne klątwy. W tekście nie ma wielu kluczowych faktów, nie brakuje natomiast informacji całkowicie nieprawdziwych: Zygmunt Bauman nie osiadł na stałe w ​Izraelu, a Szymon Wiesenthal nie był agentem C IA. Jak podkreśla Osęka, pokazywanie działaczy studenckich jako rozwydrzonych i zarozumiałych dzieciaków było motywem przewodnim wszystkich tekstów marcowej propagandy. W reportażu pojawia się także nazwisko Teresy Boguckiej. Ten sposób pisania – mówi Bogucka – dziś jest oswojony, ale wtedy był nowy. W marcowej kampanii prasowej miażdżono nas tekstami z „Trybuny Ludu”, widać było, że aparat partyjny wyprodukował obowiązującą ocenę polityczną. A w sądzie pojawiła się pani, niewysoka, niepozorna, w kapelusiku, która zaczęła wlewać w relacje swoje emocje – osobiste, choć zgodne z partyjnym wektorem. Widać, jak ona nie może pogodzić się z tym, że oskarżony ma prawa. Procedury procesowe są daniną wizerunkową dla świata, a podsądni na nie w istocie nie zasługują. Zło, które reprezentują, jest tak oczywiste, a tymczasem my się tu – zobaczcie państwo – tak z nimi bawimy, dajemy im mówić… No, ale jesteśmy wspaniałomyślni! Ten reportaż jest w pewnym aspekcie bardzo aktualny. Pojawia się w nim wizja wroga. Tamten system nie znosił indywidualizmu i podmiotowości jako wartości, wróg nie mógł w przekonaniu rządzących sam obejmować rzeczywistości rozumem, musiał więc być sterowany przez jakieś obce, nie nasze siły. Jest taka forma umysłowości, która postrzega rzeczywistość czarno-biało, nie lubi otwartości, ciekawości świata, różnorodności stanowisk. Wszystko ma być podporządkowane jedności. Wtedy chodziło

o wskazywanie wrogów: tu Niemcy, tu Żydzi, tu zdrajcy – ale to jest uniwersalne narzędzie. Ja służę dobru, a reszta – złu. I takie poczucie miała Osiadacz.

„Komandosi”

W roku 1969 – przed Sądem Powiatowym i przed Sądem Wojewódzkim dla m.st. Warszawy – toczyły się procesy inspiratorów i organizatorów tak zwanych wydarzeń marcowych, których kulminacyjnym momentem był nie​legalny wiec, zwołany w dniu 8 marca 1968 roku na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego. Procesy grupy ludzi – czołówki nielegalnego związku, którego działalność zmierzała poprzez wywoływanie publicznych wystąpień antypaństwowych i antypartyjnych do realizacji wrogiego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej programu politycznego. W czasie procesów przed sądem przewinęła się galeria postaci ruchu „komandosów” (ze względu na sposób działania określali się tak sami i tak czasem określali ich inni). Galeria nie tyle liczna, bo wszak oskarżonych było kilkunastu – a świadków kilkudziesięciu, ile charakterystyczna ze względu na zajęte postawy, sposób myślenia, prezentację poglądów. Dziennikarz-kronikarz wydarzeń dnia dzisiejszego słuchał i przyglądał się, notował i snuł refleksje. W tym czasie gdy trwały procesy, w uczelniach studenci – po zimowej sesji egzaminacyjnej – przygotowywali się już do sesji letniej. Wśród nich byli i ci, którzy za zakłócenie porządku publicznego w dniu 8 marca 1968 roku i następnych zatrzymani zostali przez MO . Darowano im winę, umożliwiono powrót na uczelnię. Odpowiedzialność karną ponieśli tylko organizatorzy i inspiratorzy wydarzeń. Procesy „komandosów” zwracały uwagę opinii w kraju i poza krajem. Poza krajem przykładano do nich miarę dywersyjnych nadziei, a nie miarę faktyczną – zasięgu wpływów tej grupy ludzi czy obiektywnej wartości ich koncepcji. Zawiedzione nadzieje dywersantów, panów z Freies Europy i różnych agencji zachodnich, na sztuczny tłok wokół tych procesów owocowały złością na fakt braku reakcji, która by odpowiadała ich pobożnym życzeniom. W kraju przykładano miarę właściwą, taką, jaką dyktowało poczucie odpowiedzialności chociażby za młodzież studencką, której interesy mogły być narażone na szwank – w określonym kontekście sytuacyjnym – przez grupę ludzi niewahających się przed żadnym awanturnictwem politycznym dla urzeczywistnienia swych celów. Spróbujmy przyjrzeć się tym procesom. Z bliska. Co nie oznacza przekazania szczegółowej relacji. Byłoby to i trudne, i nieracjonalne. Trudne, bo każdy z oskarżonych składał wyjaśnienia – bez przeszkód ze strony sądu – po kilka i kilkanaście godzin. Nieracjonalne, bo w wyjaśnieniach i zeznaniach powtarzały się fakty, oceny i interpretacje. Przyjrzeć się z bliska to znaczy: rzucić okiem na rodowód „komandosów”, na ich

życiorysy; znaczy: odnieść się do faktów sprzed lat kilku, bo procesy tej grupy młodych ludzi były wszak epilogiem ich działalności, której genezy trzeba szukać w klimacie, atmosferze towarzyszącej ich wychowaniu i wchodzeniu w dorosłe życie. Przyjrzeć się z bliska to również uwzględnić takie kryterium, jakim jest w pewnym sensie atmosfera sali sądowej, łatwo wyczuwalna w kuluarach sądu: na korytarzu sądowym, przed salą rozpraw. Przyjrzeć się z bliska oznacza wreszcie: zastanowić się w spokoju nad treścią wyjaśnień oskarżonych i zeznań świadków, bo pomagają one w rozszyfrowaniu postaw tych ludzi, celów ich działalności, programu i haseł, którymi szermowali. Rozszyfrowaniu także mitów, które wokół tych procesów i ich bohaterów negatywnych narosły – rzecz jasna – za sprawą głównie samych „komandosów”. W artykule zamieszczonym w „Walce Młodych” – organie Zarządu Głównego Związku Młodzieży Socjalistycznej – dwoje dziennikarzy: Alina Reutt i Zdzisław Andruszkiewicz, napisało[225]: Byliśmy na dziedzińcu uniwersytetu w piątek 8 marca. Ze ściśniętym sercem słuchaliśmy rozhisteryzowanych wrzasków, zawierających obelgi pod adresem robotników i władz uczelnianych. Z najwyższym zdumieniem patrzyliśmy, jak prorektor uczelni profesor Zygmunt Rybicki w insygniach rektorskiej władzy – złotym łańcuchu na piersiach – został powitany gwizdaniem, tupaniem i niewybrednymi okrzykami. Widzieliśmy, jak awanturujące się grupki studentów wznosiły okrzyki: „gestapo”, „płatne pachołki”, obrzucając dziesięciogroszówkami warszawskich robotników. Widzieliśmy, jak grupki młodzieży polskiej, ludowej uczelni śpiewały Jeszcze Polska nie zginęła, nie zdejmując początkowo czapek z głów. Widzieliśmy, jak garstka prowodyrów zaszokowana zdecydowaną postawą warszawskich robotników, przybyłych wprost od warsztatów na uczelnię, aby zapobiec przerodzeniu się wiecu w uliczne awantury, wypchnęła młodą dziewczynę, która uderzyła w twarz robotnika, chowając się następnie za plecy rycerskich dżentelmenów. W szarej gromadzie studenckiej rej wiedli osobnicy ubrani w ortaliony, elastyki, wykwintne golfy, zagraniczne botki, kurteczki we wszystkich odcieniach i fasonach. Czytelnik naszego pisma [„Walki Młodych” – przyp. autorki] łatwo rozpoznałby w nich bohaterów naszych publikacji: niesławnego Dolce vita oraz ubiegłorocznego cyklu Hybrydowy play-boy[226]. Ekstrawaganccy w ubiorze i postawie, prowokująco agresywni, butni i pewni siebie. To oni przegrywali w ciągu jednej nocy parę tysięcy w pokera w zakamarkach studenckiego klubu. To do nich wołały dziewczyny w skórzanych kostiumikach: „Dżery, podaj mi coca-colę, bo to nasze świństwo nic niewarte…”. Nieraz już nazwiska i pozycje służbowe tatusiów ratowały ich z opresji. Na dziedzińcu uniwersytetu oni narzucali ton, oni darli Konstytucję P RL, której egzemplarze mieli przygotowane w kieszeniach na tym rzekomo spontanicznym wiecu.

Taki oto obraz przedstawił się dziennikarzom w dniu 8 marca, gdy weszli na teren uniwersytetu. Padały kamienie i petardy, a równocześnie piękne hasła i rezolucje. We wzburzonym studenckim tłumie ktoś miotał wrogie okrzyki i wygłaszał szumne deklaracje o obronie demokracji i kultury narodowej. Po przeciwnej stronie Krakowskiego Przedmieścia – na wprost bram uniwersytetu – gromadziły się tłumy ludzi. Tu, w tym tłumie, pytano: „Czego oni chcą? O co im chodzi?”. Odpowiedź na to pytanie, na wiele pytań, kształtowała się w toku analizy zjawisk i faktów, ujawniania nazwisk ludzi – skądinąd nieobcych dorosłemu pokoleniu – w toku zebrań i dyskusji środowiskowych. Inspiratorami i organizatorami studenckich wystąpień na Uniwersytecie Warszawskim

i w innych ośrodkach akademickich byli ludzie, którzy dążąc do realizacji swoich celów politycznych, sprzecznych z interesami socjalizmu i interesami narodowymi, posługując się metodami prowokacji, próbowali wyprowadzić na ulicę zdezorientowaną młodzież, sądząc, że tym sposobem zdołają wprowadzić pożądane przez nich zmiany. Bankruci polityczni, próbujący tylnymi drzwiami wrócić do działalności politycznej, elementy syjonistyczne i rewizjoniści wszelkiej maści, jednoczący się we wrogim działaniu przeciwko krajowi i ustrojowi. Wydarzenia marcowe zrodziły gwałtowny protest wobec prób wichrzycielskiej, anarchistycznej działalności. Wydarzenia marcowe wyostrzyły też spojrzenia. Zjawisko, któremu na imię „komandosi”, w odczuciu tak doros​łej części społeczeństwa, jak i samej młodzieży powinno było więc zostać rozszyfrowane do końca. I dokonywało się to rozszyfrowywanie. Także na sali sądowej. W spokoju i powadze. Z należytą uwagą. Ze skrupulatnym wyważaniem faktów i ocen. Notowałam wtedy na łamach „Prawa i Życia”: Po procesie Sławomira Kretkowskiego i Józefa Dajczgewanda, Jana Lityńskiego i Seweryna Blumsztajna z kolei niedawno zakończył się proces Karola Modzelewskiego i Jacka Kuronia, a trwa przerywany grypą – proces Adama Michnika, Henryka Szlajfera, Wiktora Góreckiego i Barbary Toruńczykówny. Na sali parę osób dorosłego pokolenia – niewątpliwie rodziny oskarżonych – grupa młodych ludzi, w jednym dniu mniej, w innym – szczególnie pod koniec procesu – bardziej liczna, wypełniająca ławy w małej sali sądowej. A przed salą sądową? Również osób kilkanaście, czasem nieco więcej.

Obserwator tych procesów już po kilku dniach rozpoznaje twarze nieomylnie. Ciągle ci sami. Szepcący na ławkach, pilnie nasłuchujący pod drzwiami sali, dzielący się jakimiś wiadomościami. Czasem do odpoczywającego – w przerwie na ławce obok – dziennikarza dobiega pytanie: „No i co? Kiedy wyjeżdżasz?”. I odpowiedź: „Za parę miesięcy”. Poza tym korytarz sądowy jest pusty. Dowodzi to, że środowisko młodzieży uniwersyteckiej, która po paru tygodniach dezorganizacji życia na uczelni, z przyczyn zawinionych przez obecnych oskarżonych – wróciła do normalnej pracy – ocenia te procesy tak, jak należy, nie lekceważąc ich znaczenia, ale i nie nadając im rangi zdarzeń niezwykłych, jak to sobie oskarżeni wymarzyli. I co chyba jest dla nich przykrą niespodzianką – sądzili bowiem, że ława oskarżonych będzie trybuną, umożliwiającą raz jeszcze podsunięcie tez, którymi lat parę szermowali. Jak się rzekło – procesy „komandosów”, a szczególnie proces Karola Modzelewskiego i Jacka Kuronia, obrosły, jak to bywa z niektórymi procesami, obfitą poroślą mitów. Stało się tak nie tylko dlatego, że sami oskarżeni upatrywali w mitologizacji swych poczynań jednej z dźwigni powodzenia, ale dlatego, że wiele ośrodków antykomunizmu i dywersji ideologicznej świadomie i celowo zmierzało do tego, by ich osobom, koncepcjom, poczynaniom nadać szczególną rangę. Wśród nagromadzonych mitów warto wskazać kilka. Oto mit Listu otwartego do Partii, według autorów rewelacyjnie odkrywczego dokumentu. Przemilcza się, że tezy tego dokumentu były niejeden raz dyskutowane, że

wykazywano autorom ich błędy. Ocena dokumentu nawet przez przychylnych autorom profesorów była zdecydowanie negatywna – nie mógł się ostać krytyce naukowej, naukowej weryfikacji. Przemilcza się – co najważniejsze – że List ten powstał na gruncie tak zwanego programu, względnie manifestu zawierającego wrogie ustrojowi tezy. Przemilcza się, że List ten później był rozpowszechniany i kolportowany, co stało się podstawą postawienia ich w stan oskarżenia. Orzeczona w związku z tym (artykuł 23 Małego kodeksu karnego) kara pozbawienia wolności odbywana była w sposób świadczący o wyrozumiałości i humanitaryzmie władz. Więźniowie mieli możliwość kontynuowania wysiłków nad przygotowywaniem prac doktorskich – sprawujący opiekę naukową nad tymi pracami profesorowie dojeżdżali do więzienia w celu udzielania im konsultacji. Z tych faktów wynika zapewne kolejny mit pasujący Modzelewskiego i Kuronia do rangi naukowców. Jest to zabieg na pewno jeszcze przedwczesny, choć może mniej nieuzasadniony niż wszelkie inne pasowania podnoszące do wyżyn twórcy, intelektualisty, wybitnego literata każdego, kto popadłszy w konflikt z władzą ludową, staje się wygodny jako hasło wywoławcze dywersji. Szpotański, Karsow, Szechter[227] potwierdzają tę tezę… O tyle przedwczesny, że Kuroń był raczej wiecznym studentem aniżeli naukowcem, gdyż studiował lat blisko jedenaście, Modzelewski zaś co prawda skończył studia w przepisowym terminie, ale wiele lat był doktorantem na Wydziale Historii U W . Obaj zresztą rozpraw doktorskich nie zrobili. Mit ideologów cierpiących dla sprawy jest mitem nośnym. Gdybyż był prawdziwy! Dla tej sprawy, której rzecznikami mienią się być oskarżeni, nie trzeba cierpieć – istnieją bowiem pełne możliwości legalnego działania. Karol Modzelewski i Jacek Kuroń oskarżeni byli o to, iż w okresie od powrotu z więzienia, gdzie odbywali od roku 1965 kary za publikacje i rozpowszechnianie materiałów antypaństwowych (a z którego warunkowo zwolnieni byli przedterminowo w 1967 roku), do marca 1968 roku brali udział w związku, który w oparciu o ułożony przez nich wrogi Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej program polityczny zmierzał do wywoływania publicznych wystąpień antypaństwowych. Akt oskarżenia zarzucał podsądnym, że będąc obywatelami polskimi, weszli w celu działania na szkodę państwa polskiego w porozumienie z wrogą P RL zagraniczną organizacją pod nazwą I V Między​narodówka[228]. W czasie bezpośrednich i korespondencyjnych kontaktów przekazali tej organizacji szereg informacji dotyczących sytuacji polityczno-społecznej i gospodarczej w Polsce. Przyjęli też materiały propagandowe oraz środki techniczne: nielegalnie przywieziony z Belgii powielacz, ukryty w skrzynce z lekarstwami opatrzonej znakiem Czerwonego Krzyża. Dopomagali również wysłannikowi I V Międzynarodówki w organizowaniu spotkań i pozyskiwaniu współpracowników. Jaki los spotkał w toku przewodu sądowego wysunięte zarzuty: – udziału w związku tajnym, zmierzającym do wcielenia w życie wrogiego P RL programu politycznego;

– wywoływania publicznych wystąpień antypaństwowych jako realizacji tego programu; – wejścia w porozumienie z wrogimi Polsce ośrodkami zagranicznymi? Trzeba stwierdzić, że fakty nie były na ogół kwestionowane przez oskarżonych, rozbieżności co do faktów były minimalne – istniała natomiast zasadnicza rozbieżność co do ich interpretacji. Aby zrozumieć, dlaczego tym faktom oskarżeni nadawali taką, a nie inną interpretację, należy odwołać się do wydarzeń z lat znacznie wcześniejszych. W latach tych, poczynając od roku 1957, kształtować się zaczęły poglądy wielu oskarżonych i zalążki owego programu politycznego, który potem w wyraźnych punktach ujęli Karol Modzelewski i Jacek Kuroń. Wszyscy oskarżeni w kolejnych procesach odcinali się od nazwy „komandosi”. Zapewne dlatego, że wypierali się również przynależności do nielegalnego związku. Rozumowali: jeśli określona nazwa grupy – to również określony związek. Ale może też dlatego, że samo pojęcie „komandosi” jest pojęciem nader jednoznacznym. Oznacza bowiem dywersję na tyłach przeciwnika. Oni zaś i dawniej, i teraz przed sądem chcą uchodzić przede wszystkim za ideologów, za ludzi, którzy jedynie mieli „inne poglądy niż obowiązujące”. Natomiast nie mogą się wypierać nazwy innej. Sami ją sobie obrali, otwierając na początku lat sześćdziesiątych klub dyskusyjny przy Staromiejskim Domu Kultury w Warszawie. Brzmiała ona: poszukiwacze sprzeczności. Dodawano zaś do niej: raczkujący rewizjoniści. Rodowody owych poszukiwaczy i raczkujących, a późniejszych „komandosów” przedstawione zostały w końcu roku 1968 w artykule Ryszarda Gontarza w „Prawie i Życiu”, będącym wprowadzeniem do spraw, które potem znalazły odbicie w toku procesu, a zatytułowanym Milcz lub kłam. Pisał dziennikarz: Rok 1948. …W tym właśnie okresie późniejsi „raczkujący rewizjoniści”, późniejsi „komandosi”, raczkowali po swych luksusowo urządzonych mieszkaniach, poznawali otaczający ich świat przez szyby wytwornych limuzyn. Ich tatusiowie rządzili Polską. Ich tatusiowie mieli monopol na prawdę i mądrość. Świat „raczkujących” był hermetycznie zamknięty, szczelnie chroniony od wszelkich niepożądanych wpływów. Mieszkali w dzielnicy, gdzie wszyscy się doskonale znali. Tworzyli jedną rodzinę. Czy znali trud robotnika dźwigającego Polskę z ruin wojny i wiekowego zacofania? Czy odczuwali entuzjazm tysięcy młodych budujących Nową Hutę? Czy mówiono im, jak żyją ci robotnicy, ile zarabiają, co jedzą, jak mieszkają? Oczywiście. Tylko że między tym, co im mówiono, a prawdą istniała przepaść. Rośli w przekonaniu, że ich ojcowie są dawcami szczęścia dla maluczkich. Rośli w przekonaniu, że przeznaczeni są do wielkich celów, że nadejdzie dzień, gdy przejmą od ojców ster rządów i poprowadzą dalej dzieło rewolucji. Od dzieciństwa uczono ich politycznego myślenia i politycznego działania. Znali na pamięć życiorysy wielkich rewolucjonistów, ale nie mieli zielonego pojęcia o historii narodu, którym sposobili się kierować. Pojęcia: naród, ojczyzna, patriotyzm były im nie tyle obce, co wrogie, wiązały się z pojęciem prawicowo-​nacjonalistycznego odchylenia i prowadziły nieuchronnie w bagno imperializmu. Byli najczerwieńsi z czerwonych. Byli żywym wcieleniem rewolucji. Więc gdy nadszedł odpowiedni moment, wszyscy gremialnie wstąpili do harcerstwa. Oczywiście nie mogli być zwykłymi harcerzami, wtopić się w masę. Więc nazwali się czerwonymi harcerzami. Dobrano im wtedy wychowawcę i opiekuna. Został nim harcmistrz Jacek Kuroń. Dziś trudno orzec, kto kogo uczył „politycznego myślenia”, harcmistrz swych podkomendnych czy odwrotnie. Prawdą jest, że od tego momentu Jacek Kuroń będzie kroczył wraz ze swymi wychowankami, będzie konsekwentnie zbliżał się ku wielkiej prowokacji, ku awanturnictwu i zdradzie kraju. Bo oto nadchodzi rok 1956. Świat czerwonych harcerzy trzeszczy w szwach. Uświęcone prawdy okazują się kłamstwem. Wielu tatusiów traci pozycje, stanowiska, wpływy. Wielu spada z piedestałów na bruk. I oto dokonuje się gwałtowna metamorfoza. Czerwień idzie w kąt. Czerwień staje się

niemodna. Czerwoni harcerze zostają „raczkującymi rewizjonistami”! Od tego momentu rewizjonizm będzie ich ideologią. W tym okresie obok Jacka Kuronia zjawia się Karol Modzelewski. Wywodzi się z tego samego świata co „raczkujący rewizjoniści”. Rozumie ich doskonale i oni rozumieją jego. Klub poszukiwaczy sprzeczności, czyli raczkujących rewizjonistów, zwany jest także „klubem michnikowców”. Jeśli bowiem Kuroń i Modzelewski zostają wodzami raczkujących rewizjonistów, to niepozorny, nerwowy, trawiony żądzą przewodzenia Adam Michnik jest ich szefem sztabu.

Modzelewski i Kuroń w owym czasie mają już doświadczenie w działalności dyskusyjnej i samokształceniowej (tak określają swoje poczynania „komandosi”) i znajomość zasad tworzenia fasad na użytek innych. Byli bowiem bywalcami Krzywego Koła, klubu dyskusyjnego działającego do 1962 roku, gdzie – zdarzało się – głoszono tezę: „…człowiek nie drogowskaz, nie musi iść tą drogą, którą wskazuje”[229]. Adam Michnik ma na razie mniejsze doświadczenie, ale czegóż to nie dokona człowiek w kolektywie. Kolektyw bowiem już jest. Tworzą go tacy aktywiści klubu jak: Józef Blass, Jan Gross, Irena Grudzińska, Włodzimierz Rabinowicz, Andrzej Titkow, Seweryn Blumsztajn, Helena Brus, Józef Dajczgewand, Jan Lityński, Aleksander Perski, Barbara Toruńczyk, Krystyna Winawer… To tylko parę nazwisk. Spotkamy się z nimi w toku procesów „komandosów”. Ale nie uprzedzajmy wypadków. Na razie trwają zebrania klubowe. Przychodzą na nie także „sympatycy” werbowani w liceach ogólnokształcących Warszawy. Niejeden dyrektor liceum w tym czasie notuje w swojej szkole kłopoty wychowawcze. „Michnikowcy” dają znać o sobie wystąpieniami na lekcjach, prowokacyjnymi pytaniami. Niejeden też dyrektor ma poważne wątpliwości w odniesieniu do słuszności platformy wychowawczej klubu dyskusyjnego. Ale klub wszak działa legalnie, a jego członkowie szermują na lewo i na prawo pojęciami: socjalizm, praworządność, demokracja. Podejmują zatem wychowawcy – bywa – dyskusje, próbują wyjaśniać, porządkować zagadnienia, agresywność wystąpień tłumacząc temperamentami młodzieńczymi. Wypowiedzi stanowiące negację każdego pozytywnego zjawiska w naszym życiu – skłonnością, właściwą młodym, do nazbyt ostrej krytyki. Tupet w sposobie bycia – pozowaniem, również nierzadkim u dorastającej młodzieży, na dojrzałość. Co nie znaczy, że ich nie niepokoją postawy tej młodzieży i postawy jej rodziców, pojawiających się w szkołach od czasu do czasu z kolejną interwencją, gdy zajęte dyskusjami politycznymi pociechy nie wywiązują się z obowiązków uczniowskich. Ale – jak powiedziane zostało – klub działa legalnie, ba – jest popierany przez ludzi, którzy z racji swych stanowisk również odpowiedzialni byli za wychowywanie młodzieży. Pupile zresztą powołują się na autorytety naukowe, na prace profesorów i docentów: panów Baumanów, Brusów i Baczków. A jest to wszak czas, w którym tezy ich prac, drążące założenia ustrojowe – polityczne i ekonomiczne naszej rzeczywistości, reklamowane są szeroko przez pewne środowiska i ugrupowania. Raczkujący i poszukiwacze sprzeczności kamuflują tedy zręcznie swe właściwe postawy i poglądy na zewnątrz.

U siebie w klubie nie potrzebują się natomiast krępować. Mają trudności w opanowaniu materiału przepisanego dla liceów ogólnokształcących, plączą im się fakty historyczne, nie odróżniają niekiedy Prusa od Żeromskiego, a ortografii języka polskiego nie opanują do matury włącznie (świadczą o tym – scripta manent[230] – zadania maturalne niektórych). Uważają jednak, że nic to! Znajomość historii, literatury, ortografii – to dla maluczkich. Oni są przeznaczeni do rzeczy wyższych. Zagłębiają się tedy w studia nad najbardziej trudnymi filozoficznymi, ekonomicznymi i socjologicznymi problemami. I dojdą do takiej wprawy, że jak powie potem – w toku procesu – jedna z oskarżonych, Teresa Bogucka: „W czasie dyskusji podważaliśmy tezy marksistowskiej ekonomii politycznej”. Oni rewidują teorię marksistowską, oni rewidują założenia ustrojowe, oni konfrontują… I przygotowują się do objawienia wyników swych przemyśleń szerszemu ogółowi młodzieży. Lata bowiem płyną i poszukiwacze sprzeczności weszli w mury uniwersytetu. Rozpoczęli studia na wydziałach socjologii, filozofii i psychologii, znaleźć ich można także na wydziale historii. Przypadek czy taktyka? Taktyka. Wszak tu, na wykładach, seminariach i ćwiczeniach, wykuwa się myśli i poglądy, teorie, które stanowić mają nadbudowę ideologiczną. Preceptorami ich są profesorowie i docenci: Włodzimierz Brus i Zygmunt Bauman, Leszek Kołakowski, z młodej kadry: Krzysztof Pomian i Aleksander Smolar, a także Kuroń i Modzelewski. Poprawiacze marksizmu nie poprzestają na studiowaniu dla własnego użytku. Chcą uzyskać możliwość wpływu na młodzież uniwersytecką. Karol Modzelewski organizuje klub dyskusyjny przy U W , którego aktywnymi działaczami są byli poszukiwacze sprzeczności, aktualnie noszący już miano „komandosów”. Wcześniej próbowali uzyskać wpływy w organizacji partyjnej i ZMS -owskiej[231] uniwersytetu. Gdy to się nie udało – klub dyskusyjny ma stać się platformą „wymiany poglądów”. Zebrania klubu są starannie przygotowywane. Organizacja jest znakomita. Dyskredytuje się tu wszelkie poczynania organizacji politycznych uniwersytetu, atakuje, podważa autorytet tych organizacji w oczach młodzieży. A równocześnie w czasie zebrań dyskusyjnych padają prowokacyjne pytania, wypowiedzi, mające na celu wprowadzenie chaosu i zamieszania, co sprzyja podsuwaniu wrogich, rewizjonistycznych tez. W owym czasie kształtuje się już program politycznego działania, który później ujęty zostanie w formę owego „listu otwartego”, opracowanego przez Karola Modzelewskiego i Jacka Kuronia. Stanie się on „credo politycznym” nie tylko ich dwóch, ale i wszystkich „komandosów”. Ten paszkwil na Polskę Ludową, mający charakter konkretnego wrogiego politycznego działania, napisany został żółcią, podyktowany chęcią władania. Całe jego partie

teoretyczne pozbawione oryginalności zapożyczono od międzywojennych czy współczesnych trockistów, od reklamowanych mocno rewizjonistów. Nawet przychylni autorom spece nie taili krytycyzmu w stosunku do tego dokumentu. Nawet współautorzy wycofywali się zeń powoli… Rzecz w tym jednak, że w partiach końcowych tego listu znalazło się otwarte nawoływanie do przeprowadzenia siłą zmian we władzach P RL – również zmian ustrojowych. To już nie były tylko poglądy, to było już wyraźne stawianie kwestii: przejścia do nader konkretnych poczynań. Autorzy listu nie poprzestali na pisaniu. Zaczęli swe tezy rozpowszechniać, za co stanęli przed sądem w roku 1965 i za co zostali skazani na trzy i trzy i pół roku pozbawienia wolności. I oto w styczniu 1969 roku sprawa owego „listu otwartego” odżyła znowu przed sądem. Karol Modzelewski oraz Jacek Kuroń – a każdy z nich czuje się upoważniony do przemawiania także w imieniu drugiego – powiadają, co następuje: List otwarty pisany był przed kilku laty – konkretnie cztery lata temu. Jest to ich zdaniem czas spory, sprzyjający rozważeniu tego wszystkiego, co w owym liście napisali, i ustosunkowaniu się do treści listu. W ciągu tych czterech lat obaj nieco zmienili poglądy na niektóre kwestie podjęte w Liście otwartym, niemniej jednak nie zmieniła się absolutnie generalna linia ideologicznego działania. W dalszym ciągu uważają ów list za swoje credo polityczne. Z pewnością siebie, godną bardziej dojrzałego „utworu”, charakteryzują ten dokument słowami nader dumnie brzmiącymi: jest on, zdaniem oskarżonych – „całościową próbą odpowiedzi na najważniejsze pytania”, „jednym z możliwych wariantów ideologii socjalistycznej”, „jedną z możliwych konkretyzacji wartości socjalistycznej demokracji”, „platformą integracji środowiska”. Walory redakcyjne dostrzegane przez autorów charakteryzują ich mentalność: przemawiają w nim „wprost i dobitnie”, „jawnie i konsekwentnie”, „językiem bliskim i zrozumiałym”. No cóż, można i tak, jak się ktoś bardzo uprze. Nie przyznają się do działalności antypaństwowej, nie przyznają się, że stanowili grupę ściśle ujętą organizacyjnymi ramami, natomiast uważają, że ich obowiązkiem jest wzięcie na siebie odpowiedzialności za to, co działo się w Uniwersytecie Warszawskim, między innymi także za wypadki marcowe. Albowiem, jak powiadają Modzelewski i Kuroń: „Myśmy te wydarzenia aktywnie kształtowali”. To jest ta odpowiedzialność, od której nie chcą się uchylić, aczkolwiek uważają, że nie mieści się ona w ramach artykułu 36 mkk. Obserwator procesu słucha tych wywodów z nader mieszanymi uczuciami. Bo oto pierwszym spostrzeżeniem mogłoby być stwierdzenie, że przywódcy „komandosów” z dużą godnością, z poczuciem solidarności, a także z poczuciem odpowiedzialności za swoje słowa stają przed sądem, by bronić mętnej, błędnej i wrogiej ideologii, ale ideologii, którą uważają za własną. Są to wszakże tylko pozory. Uważne wsłuchanie się w wywody zarówno Modzelewskiego, jak i Kuronia wskazuje na to, że aczkolwiek obydwu im się wydaje, iż wykoncypowali znakomitą linię obrony, która by nie przyniosła uszczerbku aureoli „bohaterów i męczenników”, to wszakże czynią to w sposób bardzo

niekonsekwentny, a ponadto naiwny. Tę naiwność przypisują sądowi, na nią zdają się liczyć. Sami bowiem ideolodzy nie najgorzej znają odnośne artykuły i paragrafy, treść tych artykułów i paragrafów chyba zgodnie i skrupulatnie przestudiowali i chyba nie mają wątpliwości, jak ich działalność musi być kwalifikowana w rozumieniu prawa karnego. Pogodzenie wszakże tych dwóch chęci: pozostania bohaterami i męczennikami z równoczesnym uchylaniem się od odpowiedzialności karnej daje efekt dość osobliwy, staje się podstawą przekonania, że ma się do czynienia z ludźmi nieszczerymi, z osobnikami, których działalność prędzej czy później musi zostać rozszyfrowana przez każdego, i to w kontekście dla nich nader kompromitującym. Ale to są tylko refleksje procesowe. Spójrzmy zatem na fakty. Rozbieżności co do faktów – jak stwierdzono wyżej – były minimalne. Modzelewski i Kuroń oświadczyli w swych wyjaśnieniach: „…ten proces jest procesem o wydarzenia marcowe, niezależnie od tego, jaka byłaby kwalifikacja prawna i sformułowania zarzutów”. „Jest faktem, że po zwolnieniu nas z więzienia aż do ponownego aresztowania nas 8 marca ubiegłego roku prowadziliśmy obaj z Jackiem Kuroniem aktywną działalność polityczną w środowisku lewicowej młodzieży uniwersyteckiej. Jest również faktem, że w bardzo znacznej mierze współkształtowaliśmy poczynania tego środowiska”. „…ważne jest to, że myśmy w tych wydarzeniach uczestniczyli, ważne jest to, że myśmy te wydarzenia aktywnie współkształtowali, a więc ponosimy odpowiedzialność za ich całokształt, a więc także i nade wszystko za wypadki marcowe”. Warto przypomnieć te wydarzenia, w których oskarżeni „uczestniczyli”, które „współkształtowali”. Fakt aresztowania Modzelewskiego i Kuronia w roku 1965 znany był części młodzieży akademickiej. Natomiast – na ogół – mniej znane były przyczyny tego aresztowania. Stan owej nieświadomości „komandosi” postarali się rozpraszać metodą kolportowania wieści, w których Modzelewski i Kuroń urastali do rangi męczenników za ideę. W informacjach, które szeptano w uszy młodzieży uniwersyteckiej, wykorzystywano insynuacje publikowane na temat ich procesu w paryskiej „Kulturze”, rozgłaszane przez Wolną Europę. Toteż gdy Modzelewski i Kuroń zostają zwolnieni z więzienia w roku 1967 – wracają do uprzedniej działalności w aureoli tych, którzy cierpieli za sprawę „lepszego socjalizmu”. Mit ideologów, bohaterów, bojowników jest mitem – powtórzmy to – nośnym. Szczególnie wśród ludzi młodych, dla których odwaga cywilna, postawa niezależności w głoszeniu poglądów, stałość przekonań są wartościami zasadniczymi. A taki obraz sylwetek Modzelewskiego i Kuronia został młodzieży zaserwowany. „Ten kapitał [wiary] zaprocentuje w okresie zimy 1967/68. ​Zaprocentuje dramatycznie w dniach marcowych, gdy wielu młodych ludzi pójdzie za ​Kuroniem i Modzelewskim tylko dlatego, że w odpowiednim momencie nie zdarto masek z ich twarzy, nie rozbito kłamliwej legendy” – jak napisał autor artykułu w „Prawie i Życiu”, zatytułowanego Milcz lub kłam.

Na razie jednak jeszcze mimo czynienia wrzawy przez „komandosów” wokół sprawy Modzelewskiego i Kuronia – nic nie wskazuje na to, by masy młodzieży miały wystąpić przeciwko władzom. Jest to więc porażka „komandosów”, ale porażka chwilowa. Bo wszak: kropla drąży kamień… A tu tych kropel zbiera się coraz więcej. „Komandosi” szkolą się nie darmo w zasadach prowokacji, metodach prowokacji. Nie tak dawno oto, bo w roku 1964, grupa literatów wystosowała tak zwany List 34[232]. Nie wszyscy, którzy go podpisali, zdawali sobie sprawę z intencji autorów listu. Nie wszyscy też orientowali się, że jego treść wyrażająca się w formie protestu przeciw rzekomemu ograniczaniu swobody twórczej – jest częścią tylko programu ludzi, którzy w roku 1968 przyczynią się do zwołania nadzwyczajnego zebrania Oddziału Warszawskiego Związku Literatów Polskich po to, by wykorzystać je do antypaństwowych i antypartyjnych wystąpień. „Komandosi” wietrzą okazję. List 34 emituje Wolna Europa, publikuje zachodnia prasa. „Komandosi” na uniwersytecie kolportują jego treść, próbują zaktywizować młodzież do wystąpień, solidaryzujących się z treścią listu. Nie udaje się. Tak jak nie udaje się później skłonienie do wystąpień w sprawie aresztowania Modzelewskiego i Kuronia. Do czasu. Bo oto „komandosi” organizują nową akcję. Jest dziesiąta rocznica polskiego Października. W nawiązaniu do niej odbywa się prelekcja profesora Kołakowskiego – zebranie przeradza się w wiec. Wykorzystują go „komandosi” do prób rozpętania awantur na uniwersytecie. W wyniku niedopuszczalnego zachowania się na terenie uniwersytetu studenci: Henryk Szlajfer, Adam Michnik i paru innych zostają zawieszeni w prawach studentów. Próby wszczęcia awantur i tym razem się nie udają. Udaje się natomiast inna akcja. Ukazuje się protest przeciwko zawieszeniu w prawach studentów Szlajfera, Michnika i innych. A protest ten podpisuje ponad tysiąc młodzieży i stu kilkudziesięciu pracowników naukowych. „Komandosi” triumfują. Wreszcie uderzyli we właściwą strunę. Strunę solidarności młodzieży. Większość z podpisujących nie zdawała sobie ​sprawy, czyich interesów broni i jaki cel postawili sobie organizatorzy protestu. Być może dał im do myślenia dopiero fakt usunięcia z partii profesora Kołakowskiego, jego asystenta Krzysztofa Pomiana i Aleksandra Smolara oraz kilkunastu szczególnie aktywnych „komandosów” z ZMS. Wydarzenia tymczasem zaczęły się toczyć bardzo szybko. W maju 1967 roku wychodzi z więzienia Kuroń, w sierpniu tegoż roku – Modzelewski. Podczas ich nieobecności wodzowską funkcję sprawował Adam Michnik. Teraz oni z powrotem przejmują w swe ręce ster wszelkich poczynań „komandosów”. Dotąd hołdowali zasadzie, że należy wykorzystywać legalne formy dla nielegalnych działań. Jednakże klub dyskusyjny przy U W już nie istnieje. Zatem terenem wymiany poglądów, zacieśniania więzi organizacyjnej i terenem akcji stają się tak zwane salony polityczne.

Jeden z takich „salonów politycznych” odbywa się u Jadwigi Lewickiej, która, jak twierdzą oskarżeni Modzelewski i Kuroń, obchodziła w tym dniu imieniny. Następny z kolei odbywa się 24 listopada 1967 roku z okazji urodzin Karola Modzelewskiego, trzeci w grudniu 1967 roku – pono w dniu urodzin Aleksandra Smolara, a ostatni 3 marca 1968 roku, też w formie urodzinowej uroczystości Jacka Kuronia. Charakterystyczne jest jednak, że na te „imieniny i urodziny” przychodzą stale ci sami ludzie, często nieznający gospodarzy domu, że wypożycza się na przykład mieszkanie sąsiadów czy znajomych. No i ciekawy jest charakter samej uroczystości. Wygłasza się na tych przyjęciach urodzinowych i imieninowych referaty na temat ściśle uprzednio sprecyzowany, osoba prelegenta jest również zaplanowana. W trakcie tych urodzin i ​imienin ​nawiązuje się nader często do Listu otwartego Modzelewskiego i Kuronia. W czasie „salonów politycznych” zostanie również zaplanowana akcja związana ze zdjęciem z afisza Dziadów Adama Mickiewicza, tak zwana akcja petycyjna, wreszcie: zostanie podjęta decyzja zorganizowania nielegalnego wiecu na Uniwersytecie Warszawskim. […] Jeden z „komandosów” powiedział: „Dramat narodowy, który nie ma odpowiednika w całej światowej literaturze swą funkcją w dziejach świadomości narodu”. I dalej: „Dziady muszą angażować serca i umysły członków tego narodu”. Wobec tego na przedstawieniach Dziadów zaczynają się pojawiać grupki „komandosów”. Widownia w czasie przedstawienia słyszy okrzyki, owacje w pewnych, tych samych momentach. Po przedstawieniu gromadzi się tłumek przed teatrem, skandujący różne hasła… Wokół przedstawienia tworzy się klimat skandalu. W czym rzecz? Dziady w naszych teatrach wystawiano setki razy. W różnym kształcie scenicznym. Nie jest dla nikogo odkrywaniem Ameryki fakt, że reżyseria, sposób potraktowania roli przez aktora, położenie akcentów – zmieniać może wymowę dzieła. Trzeba powiedzieć, że Dziady wyreżyserowane przez Kazimierza Dejmka mogły budzić kontrowersyjne opinie. I budziły. Organizowane przez „komandosów” niby to spontaniczne owacje, okrzyki – nadawały fragmentom sztuki politycznie prowokacyjny charakter. W czasie ostatniego przedstawienia „komandosi” wywołali awanturę w teatrze, potem przed teatrem. Dziady zostały zdjęte z afisza. Powie Henryk Szlajfer: „Było dla mnie oczywiste, że takiej gratki jak zdjęcie Dziadów nie można wypuścić z rąk”. I nie wypuścili. Paru awanturujących się „komandosów” zatrzymała milicja. Inni kolportują wieść na uniwersytecie, podniecają do wrzenia umysły studenckie. Teraz hasło jest dobrane świetnie: obrona kultury narodowej, jej najwyższych wartości. „Komandosi” organizują tak zwaną akcję petycyjną, zbierają podpisy pod petycją do Sejmu w sprawie Dziadów. Adam Michnik porozumiewa się z jednym z posłów z klubu Znak[233], który obiecuje

poparcie petycji przez swój klub. A równocześnie podjęta zostaje decyzja o organizacji wiecu na uniwersytecie. Kuroń i Modzelewski piszą ulotkę w sprawie zdjęcia Dziadów. Równocześnie delegacje „komandosów” udają się do niektórych literatów w celu pozyskania ich do poparcia akcji petycyjnej. Odbywa się nadzwyczajne zebranie Oddziału Warszawskiego Związku Literatów Polskich. Jest dzień 29 lutego 1968 roku. Pięć dni przedtem rozkolportowano na U W ulotkę Modzelewskiego i Kuronia zatytułowaną Sens polityczny zdjęcia „Dziadów”. Teraz do studentów dociera wieść o atmosferze wystąpień niektórych literatów na zjeździe. Rosną emocje. Młodzieży – nie najlepiej orientującej się w naszej historii współczesnej – nazwiska pewnych ludzi, którzy w swoim czasie niechlubnie odeszli z życia politycznego kraju, niewiele mówią. Toteż potem w czasie wiecu niektórzy z nich pod przewodnictwem „komandosów” skandować będą je w przekonaniu, że są to mężowie opatrznościowi. A nazwiska innych, tych z kręgu literackiego, poparte tytułami ich utworów wydają się symbolizować samą prawdę i uczciwość polityczną. Toteż solidaryzują się z ich wystąpieniami. Nie wie ta młodzież o tym, że i tutaj – jak przedtem przed awanturami w teatrze – wystąpienia były przez niektórych wyreżyserowane. Obok haseł o obronie kultury polskiej miały pójść i inne. Henrykowi Szlajferowi zaproponowano, aby przykrości, które miał w związku z przekazaniem informacji o sprawie Dziadów (tendencyjnych) korespondentowi zagranicznego pisma, posłużyły za przykład polskiego antysemityzmu. Miał ten przykład zaprezentować na zjeździe jeden z literatów. Szlajfer się nie zgodził. Ale propozycja unaocznia jaskrawo intencje reżyserów. Przypomnijmy: na Uniwersytecie Warszawskim krążyła też ulotka, której treść brzmiała: „Faszyzm nie przejdzie”. I ten zabieg taktyczny również był dobrze obliczony. Młodzież w naszym kraju wychowywana jest w odrazie do wszelkiego rasizmu, w ideałach braterstwa ludów, bez względu na pochodzenie narodowe, przynależność i kolor skóry. To wszak na naszych uniwersytetach studiują ludzie z dalekich lądów, otaczani przyjaźnią młodzieży. Zaserwowanie takiej zatem ulotki, której treść wszak była niedwuznaczna – musiało wzburzyć umysły. Grunt zatem jest przygotowany. Ostatnie dni przed wiecem. 3 marca u Jac​ka Kuronia ustalony zostaje termin: 6 marca. Potem następuje poprawka: 8 marca. Jeszcze ustalenia: wiec zwołuje się pod hasłem obrony praw studenckich, przeciw relegacjom z uczelni (aktualnie bowiem relegowano Michnika i Szlajfera), jako protest także przeciwko zdjęciu Dziadów. Rezolucję odczyta Irena Lasota. „Komandosi” będą wznosić odpowiednie okrzyki. Gdy atmosfera się rozgrzeje – przyjdzie czas na rzucenie spraw „na szersze tło polityczne”. Wtedy oni (znaczy: studenci) to kupią.

Istotnie! Kupili. Nie wszyscy – zaledwie część. Ale starczyło dla wywołania awantur. Wracajmy na salę sądową. Modzelewski odpowiada na pytania sądu. Chodzi o istnienie nielegalnego związku, o sprawowanie w nim roli wodzowskiej. Mówi znowu o sobie i Kuroniu. Tak już jest, że obaj oskarżeni, wypowiadając się, zwykli mówić: my. Więc powie Modzelewski: „Nie przyznaję się do winy ani do zarzucanego mi w sentencji aktu oskarżenia czynu, dlatego że nie było nielegalnego związku, co oczywiście nie oznacza, że nie było politycznego działania”. Z faktu zaś współkształtowania wydarzeń: „…nie wynika, aby stosunki pomiędzy nami a młodzieżą były stosunkami przełożeństwa i podwładności. Nie jest prawdą, aby nasze opinie i propozycje były przyjmowane jako wiążące polecenia, traktowane bezkrytycznie i realizowane w trybie jakiejś mitycznej dyscypliny. Tak samo nie jest prawdą, że wszystkie inicjatywy wychodziły od nas dwóch i że nic się nie działo bez naszej wiedzy i zgody”. A co mówili na ten temat świadkowie? Teresa Bogucka przyznaje, że ustalono zasady organizacyjne akcji petycyjnej i wiecu w UW. Wiktor Górecki: oskarżeni brali udział w przygotowywaniu wiecu. Janusz Menszyński: oskarżeni informowali o stanie akcji petycyjnych, uprzedzali o przedsięwzięciach MO . Piotr Żebruń: w nocy z 3 na 4 marca używano kryptonimu dla oznaczenia wiecu w U W . Bernard Tejkowski: docent Bauman[234] zalecał współpracę z Modzelewskim i Kuroniem jako jednymi z „przyszłej elity rządzącej”. Henryk Szlajfer oświadczył, że wprawdzie nie istniała organizacja, ale „komandosów” łączyła „struktura nieformalna”; wprawdzie nie było kierownic​twa, ale wykształcił się aktyw, którego zaleceń m.in. ze względu na autorytet słuchano (Kuroń i Modzelewski przede wszystkim); wprawdzie nie było wspólnego programu, a nawet jedności poglądów, ale była wspólnota działania oraz planowania i realizacji poszczególnych akcji; wprawdzie nie było „dintojry” za odrębne zdanie, ale zrywano demonstracyjnie stosunki towarzyskie, gdy ktoś ośmielił się myśleć inaczej, niż życzyli sobie „wodzowie”. (Henryk Szlajfer zeznał przed sądem, że Stefan Staszewski wiedział o niektórych akcjach, widział ulotki…) Sąd uznał zeznania świadków za wiarygodne, oparł swoje ustalenia w zakresie stanu faktycznego na tych zeznaniach, mających potwierdzenie w dowodach i przebiegu wydarzeń. Sąd ustalił, że zasadniczym celem działania oskarżonych była działalność antypaństwowa w nielegalnej organizacji. Na skutek istnienia nadrzędnego integracyjnego celu wszystkich członków grupy łączyła rzeczywista, świadoma dyscyplina, która czyniła zbędnymi formy i przejawy zewnętrzne. Cel nadrzędny pozostawał w tajemnicy wobec władzy państwowej. Inicjatorami wszelkich poczynań związku byli Modzelewski i Kuroń.

Stali się oni przywódcami w rezultacie spełniania inspiratorskiej roli, ale i świadomie przez najbliższe otoczenie podtrzymywany „mit wodzów”, „cierpiących za sprawę”, „twórców programu”. Przywódcza rola Modzelewskiego i Kuronia została zaaprobowana przez uczestników związku poprzez realizację w praktyce wskazań tych przywódców. Rzeczywista subordynacja, stały aktyw, wykorzystywanie pretekstów działalności legalnej – to cechy charakterystyczne organizacji i działania. Podstawowe kontrowersje procesowe między oskarżeniem a obroną dotyczyły tej części aktu oskarżenia, która zarzucała porozumienie z wrogą P RL organizacją międzynarodową. I znowu – nie było rozbieżności co do faktów. Świadkowie Ludwik Hass, Romuald Śmiech, Barbara Toruńczyk, Kazimierz Badowski, Jan Gross – potwierdzili w swych zeznaniach fakty zawarte w akcie oskarżenia. Obrona prezentowała pogląd, że w odniesieniu do tej grupy zarzutów występuje ujemna przesłanka procesowa w postaci powagi rzeczy osądzonej (res iudicata[235]), a to w wyroku z 19 lipca 1965 roku. Sąd podzielił stanowisko obrony i umorzył postępowanie odnośnie do czynów zarzucanych w tej części aktu oskarżenia. Sąd, wymierzając wyrok trzech i pół roku więzienia dla każdego z oskarżonych (Modzelewskiego i Kuronia), stwierdził jednakże, że mimo działalności, która była w swych celach wroga i szkodliwa dla kraju, „komandosi” nie zyskali dla swoich poglądów i swojej działalności ogółu nie tylko społeczeństwa, ale i młodzieży. Społeczeństwo jednoznacznie oceniło zarówno ich program, jak i ich działalność. Wyraźne potępienie zamanifestowały wszystkie środowiska społeczne. Zatem w efekcie są wyobcowaną ze społeczeństwa grupą, absolutnie marginalną, znajdującą się na głębokich peryferiach życia młodzieży i całego społeczeństwa. Jest to okoliczność, która wpływa na wymiar kary. Modzelewski i Kuroń zdawali sobie niewątpliwie sprawę z tego, że ich program polityczny nie ma szans „przejścia” wśród ogółu młodzieży. Dlatego też, o czym zresztą sami mówią, działalność swoją reklamowali jako walkę o podstawowe, m.in. bytowe sprawy studentów. Niemniej teraz, pragnąc uzasadnić racje swojego programu, a także przyczyny, które skłoniły do podjęcia przez nich działalności, próbują, jak sami to określają: „Podbudować rzecz teoretycznie i rzucić ją na szersze tło społeczne”. Między innymi, co może oburzać, ale równocześnie i budzić uśmiech politowania, powiadają: „Nasza działalność nie miała na celu interesu partykularnej grupy. Występowaliśmy w imieniu inteligencji (kontakty z niektórymi literatami), występowaliśmy w imieniu interesów klasy robotniczej”. Ano. Tylko że klasa robotnicza nie potrzebuje obrony ze strony Modzelewskich i Kuroniów. Klasa robotnicza potrafi sama zadbać o swoje słuszne prawa i swoje interesy, które identyfikuje z dobrem narodu i państwa. […] Adamowi Michnikowi i Henrykowi Szlajferowi akt oskarżenia zarzucał

popełnienie czynów z artykułów 5 i 36 mkk, Barbarze Toruńczyk i Wiktorowi Góreckiemu z artykułu 36 mkk. Wnioski oskarżenia w przedmiocie kary wynosiły: dla Michnika – sześć lat więzienia, dla Szlajfera – pięć lat, dla Toruńczyk – trzy lata, dla Góreckiego – dwa lata więzienia. Obrońcy kwestionowali istnienie związku przestępczego, nie kwestionując porozumienia, wspólnoty ideologicznej. Sąd uznał całą czwórkę winnymi tego, że od 1967 roku do marca 1968 roku brali udział w związku, który zmierzał do realizacji wrogiego P RL programu politycznego, w drodze wywoływania publicznych wystąpień antypaństwowych, to jest przestępstwa z artykułu 36 mkk. Motywując wyrok, sąd podkreślił, że wszyscy oni znali program politycznych wichrzeń autorstwa Modzelewskiego i Kuronia. Ich działalność w ramach nielegalnego związku zmierzała do realizacji tych tez. Co prawda oskarżeni twierdzili, że łączyła ich tylko więź towarzyska i wspólne zainteresowania, że ich działalność nie była nielegalna, niemniej przyznali się do faktów, a z ich wyjaśnień i zeznań świadków wynikało bezspornie, że grupa „komandosów” zorganizowana była w formie nielegalnej organizacji. To wszak sam Szlajfer mówi na przykład o organizowaniu akcji i ich fazach; to Szlajfer podkreśla „więzy nieformalne”, ale skuteczne; to Górecki mówi o istnieniu tych więzi (pono nieformalnych), które powodowały, że tak sprawnie szły spotkania w Kampinosie, salony polityczne i inne „dyskusje polityczne”. A świadek Zawadzki wyraził się dosłownie, że „»komandosi« stanowili ściśle zorganizowaną grupę”. Modzelewski, Kuroń i Michnik planowali i kontrolowali ich działalność, przedsiębrali środki przed dekonspiracją. Dbali, aby spotkania odbywały się w tak zwanych czystych mieszkaniach. Na spotkaniach porozumiewano się często tylko pisaniem na kartkach, by zachować pełną konspirację. Jako okoliczności obciążające sąd przyjął w odniesieniu do Michnika: rolę przywódcy i niepoprawność, odnośnie do Szlajfera i Góreckiego: aktywność w związku, zaś w odniesieniu do Toruńczykówny: aktywność, bliskie współdziałanie z Michnikiem, kontakty zagraniczne z osobami związanymi z ośrodkami dywersji ideologicznej. Wszystkich ich obciąża duża szkodliwość społeczna czynu. Okoliczności łagodzące sprowadzają się m.in. do młodego wieku oskarżonych, a w przypadku Szlajfera i Góreckiego stanowi je wykazana skrucha. W odniesieniu do zarzutu z artykułu 5 mkk sąd stwierdził m.in., że w działaniu Michnika i Szlajfera brak jest bezpośredniego zamiaru szkodzenia interesom P RL . W świetle orzecznictwa dla bytu przestępstwa z artykułu 5 mkk nie wystarcza zamiar ewentualny. W rezultacie, wymierzając karę z artykułu 36 mkk, sąd orzekł w odniesieniu do Michnika – trzy lata więzienia, Toruńczyk – dwa lata więzienia, Szlajfera – dwa lata więzienia i Góreckiego – rok i osiem miesięcy więzienia. Wobec wszystkich sąd orzekł dodatkową karę – utratę praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na przeciąg dwóch lat. Sąd uchylił areszt wobec Góreckiego, podkreślając jego postawę na rozprawie i w śledztwie, będącą wyrazem skruchy.

Maria Osiadacz, Sąd orzekł…, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1971, s. 13–33, 39–41

1969 Bogdan Szczygieł (1928–1986)

Rozdawać amulety

Mógłbym napisać: najlepszy reporter wśród lekarzy i najlepszy lekarz wśród reporterów. Jednak to by dorobek Szczygła umniejszało. Był świetnym reporterem, jednym z najlepszych wśród reporterów, a nie tylko wśród lekarzy. Anna Strońska (patrz t. 1, s. 791) – nazywana w swoim czasie pierwszą damą polskiego reportażu – miała o twórczości Bogdana Szczygła podobne zdanie. Przyjęło się – pisała w 1970 roku – że każdy, kto zażyje mniej lub bardziej egzotycznej zagranicy, przy okazji dłuższej i dalszej niż orbisowska, odczuwa pokusę podzielenia się z innymi tym ewenementem. A że czytelnicy są ciekawi świata i że wciąż za mało na wszystkie jego kąty Górnickich, Kapuścińskich, Dziewanowskich – w efekcie dość często drukuje się książki autorów, oględnie mówiąc, przypadkowych. Na swoje, przede wszystkim zaś – czytelnicze szczęście Bogdan Szczygieł reprezentuje całkiem inny styl obserwacji i sztuki przekazu. Jego miejscem była Afryka, wnikał w jej skomplikowany świat i pozyskiwał zaufanie ludzi nie jako reporter, który za chwilę odjedzie, tylko jako lekarz. To świetny punkt wyjścia do obserwacji. Można uczestniczyć, a nie trzeba nikogo udawać. Nie przyjeżdża się opisywać, tylko przeżywać życie razem z bohaterem. W przeciwieństwie do Kapuścińskiego Szczygła nie zajmowała jednak polityka ani procesy społeczne. Pisał afrykańskie reportaże obyczajowe. (Jedyna polityczna książka Szczygła – W służbie czarnych eminencji – wyszła już po jego śmierci, w 1989 roku). W tekście Saharyjscy gwarkowie przyznał się do swojej dziecięcej fascynacji. Miał dziewięć lat i nie pociągali go Apacze ani Czarne Stopy. W nagrodę za dobrą naukę dostał książkę Juliusza Verne’a Morze na Saharze i tak zawarł znajomość z tajemniczym pustynnym ludem – Tuaregami. Zasłaniają twarze, prawdo​podobnie przed piaskiem pustyni. Robią to tylko mężczyźni. Nieznane jest pochodzenie tej grupy etnicznej, a teorii na jej temat jest tyle, ile na temat Atlantydy. Jako nastolatek Szczygieł jeździł na Pustynię Błędowską i wyobrażał sobie ich życie. Kilkadziesiąt lat później dostąpił zaszczytu: położył się przed nim sam król Tuaregów. Wódz od dawna cierpiał na uporczywe bóle głowy. Przyszedł do gabinetu z trzema kobietami w świcie. Mówi o tym spokojnie, oszczędnie, po męsku. Właśnie dlatego wierzę, że go boli. Jeszcze w czasie mojej pracy w Algierii przywykłem dość lekko traktować skargi na temat, że… boli mnie wszystko… Badam gruntownie i podczas gdy zakładam na ramię rękaw manometru, z przyjemnością spoglądam na muskulaturę rozebranego, leżącego „królewskiego pacjenta”. Świetnie zbudowany! Ciśnienie w normie, nic szczególnego nie widzę. Opukuję głowę, uciskam ujście nerwów czaszkowych – wszystko w normie. Trzeba wreszcie zajrzeć do ust, podejrzewam, że to po prostu zęby. Zrobiłbym to wcześniej, ale krępuje mnie litham, które cały czas zasłania twarz mego pacjenta. Wiem, że to tabu i że nie zdejmują go nigdy, więc nieco stremowany zwracam się niepewnie do pielęgniarza. – Niestety, muszę mu zajrzeć do ust. Pielęgniarz tłumaczy. Pacjent, który do tej chwili poddawał się badaniu bez żadnych sprzeciwów, nagle sztywnieje. Czyżbym go obraził? […] Powstała nagle obcość gęstnieje w powietrzu. Ostatecznie jego sprawa. „Pies go trącał – myślę sobie – nie mnie boli, chce, niech cierpi”. W innym przypadku dawno już wyprosiłbym pacjenta z gabinetu i poprosił następnego. Jest jednak w jego zachowaniu jakaś godność, poczucie własnej wartości, więc choć się sobie dziwię, czekam cierpliwie. Pielęgniarz zamilkł, a wódz zasępiony, odległy, obcy, siedzi, ważąc jakąś trudną decyzję. I decyzja zapada. Kilka słów w stronę kobiet i wszystkie trzy wychodzą z gabinetu. Gdy za ostatnią zamykają się drzwi, dostępuję zaszczytu zajrzenia wodzowi Tuaregów do ust. Oceniam w pełni zaszczyt, co nie przeszkadza mi stwierdzić, że cztery przynajmniej zęby kwalifikują się do natychmiastowej ekstrakcji i że to one przypuszczalnie są przyczyną wodzowskich cierpień. – Swoją drogą – mówię do pielęgniarza, gdy wódz, pobrawszy jakieś proszki, wychodzi wreszcie

z gabinetu – dziwne to całe zasłanianie twarzy. I dlaczego kazał wyjść swoim kobietom? – Lithamu nie zdejmują nigdy. Nawet jedząc. A co do kobiet, to Tuareg bez zażenowania rozbierze się w obecności kobiet. Ani on się nie wstydzi, ani nie uważa, że uraziłby tym kobiety. Ale zdjęcie w obecności kobiety lithamu czy po prostu odsłonięcie twarzy byłoby uważane przez nie za niewyobrażalne z jego strony grubiaństwo. Opowieści Szczygła są tak frapujące, że można mu wybaczyć niegodne utalentowanego pisarza oczywistości i banalne sformułowania, które niekiedy mu się przytrafiają. Jak na przykład komentarz do powyższej sceny: „Dziwne – kiwam głową – co kraj, to obyczaj”. Pełne żywych dialogów, opisów miejsc i ludzi jego teksty w pierwszej kolejności opowiadają o fascynującej pracy lekarza. W drugiej – są zapisem zetknięcia dwóch światów: racjonalnego i naukowego, który uosabia narrator-lekarz, ze światem natury i duchowości tubylców. Oni przedkładają przypalanie węglem nad antybiotyk, czasem więc lekarz musi odegrać rolę szamana i udawać, że rozdaje amulety. Wymyśla, że będą nimi skierowania do szpitala. Wojować z wiarą, magią i naturą? Jeśliby wojnę rozpoczął, zakończyłaby się dla niego jako lekarza klęską. Ale byłaby także klęską człowieka, dla którego Afryka jest „rezerwuarem niezbywalnych wartości i prakolebką rozwoju ludzkiego”. Afryka Szczygła – zauważył Janusz Lenczewski – to poligon walki o życie ludzkie, ale przede wszystkim teren, na którym autor przeżywa dojrzałą intelektualną przygodę. Przyjeżdża się tutaj – pisał Szczygieł – z tak głębokim przeświadczeniem o swojej europejskiej wyższości, że nie zauważa się nic z otoczenia. A jeśli, to tylko negatywy. No jakże? Czy taki Dogan zdatny jest do czegokolwiek? Jako boy w mig popsuje lodówkę, żelazko […]. Jest w tym dużo racji, ale ci sami Doganowie mają mitologię, pojęcie o stworzeniu i organizacji wszechświata tak ciekawe, pełne symboli i wyobrażeń, że nie muszą się wstydzić ni Greków, ni Rzymian. Był lekarzem o dwóch specjalnościach: stomatologiem i radiologiem. W 1960 roku ukończył Śląską Akademię Medyczną, a wcześniej Uniwersytet Medyczny w Łodzi. Z biegiem czasu stał się znawcą medycyny tropikalnej. W 1964 roku po raz pierwszy wyjechał do Algierii, gdzie został kierownikiem ekipy medycznej Międzynarodowej Służby Cywilnej. Tam powstała jego pierwsza książka – Tubib wśród nomadów (1966). Po każdej misji zawsze wracał do rodzinnego Olkusza, gdzie pracował w przychodni rejonowej. (Był wielkim olkuskim patriotą, jego ojciec był w Olkuszu przed wojną właścicielem fabryki młynków do kawy). W 1966 roku wyjechał do Nigru, gdzie zaczął pracę w stołecznym szpitalu i został doradcą prezydenta do spraw zdrowia. Pracował na tamtejszym uniwersytecie medycznym, wykładał radiologię i biochemię. Z Nigru przywiózł książkę Maska z niama-niama (1970). Po jedenastu latach w Afryce na stałe wrócił do Polski. Kiedy upadł reżim Czerwonych Khmerów, pojechał do Kambodży jako szef jednej z ekip PC K. Zaowocowało to jedyną jego nieafrykańską książką Mnisi w szafranowych szatach. Notatki z Kampuczy (1983). Inne jego afrykańskie tytuły to Rubikon czarnych dziewcząt (1980), Nieprzespany sen Afryki (1982), Maski, bogowie, firmament (1985) i zbiór „the best of” – Reportaże afrykańskie (1986). Ale Bogdan Szczygieł pisał nie tylko reportaże. Polskiej nauce dał wiele rozpraw i artykułów, na przykład Organizacja medycznych ekip ruchomych w Afryce Zachodniej, Przypadek zrośnięcia się warg sromowych większych jako powikłanie po rytualnym wycięciu łechtaczki, Obrazy radiologiczne zmian kostnych nosa i szczęk u chorych na trąd we własnym materiale radiologicznym itp. Reporter-lekarz i jego żona Bożena Gierdziejewska-Szczygieł, także lekarka, byli również kolekcjonerami afrykańskiej sztuki. Już po powrocie z pierwszej podróży do Afryki Szczygieł zainicjował powstanie Muzeum Afrykanistycznego w Olkuszu. Teraz nosi ono jego imię. Anna Strońska wspominała, że przyjechał do niej kiedyś namówić ją, by przekazała Olkuszowi swoją kolekcję zegarów. Chciał, by w jego rodzinnym mieście powstało także muzeum czasomierzy. Strońska odparła, że nie jest jeszcze gotowa się ich pozbyć, a jeśli już, to odda je kiedyś swojemu Przemyślowi. Szczygieł, gdy to usłyszał, zamilkł na chwilę, po czym z przekonaniem powiedział: „Rozumiem, że nie obchodzi cię Olkusz, ale jak możesz żałować zbiorów Przemyślowi!”.

Maska z niama-niama

Najczęściej rozkładają swoje towary w miejscach uczęszczanych przez Europejczyków: przed bankami, dużymi magazynami, na dworcach lotniczych, w hallach hotelowych – wszędzie tam, gdzie człowiek wybiera się z pieniędzmi. Polują zwłaszcza na cudzoziemców będących przejazdem, turystów, którzy nie mogą mieć pojęcia o prawdziwej wartości przedmiotu, a spiesząc się, mniej są skłonni do targów. Mowa oczywiście o handlarzach przedmiotami sztuki ludowej Czarnego Lądu. Nie ma wprost jakiegoś bardziej uczęszczanego miejsca, żeby ich nie było. Mało tego. Obładowani tobołami chodzą od domu do domu, oferując swe towary. A jest z czego wybrać! Skóry węży, skóry lwów, panter, lampartów, strusie jaja, wyroby ze skór, miecze Tuaregów, kolorowe, bogato zdobione wielbłądzie siodła, muszelkami zdobne łuki, oszczepy, harpuny i setki innych przedmiotów, których wyliczyć nie sposób. Osobną branżę, jak gdyby arystokrację handlową, stanowią ci, którzy specjalizują się w sprzedaży masek i statuetek. A mają do sprzedania przedmioty urzekające. Wszystko, co wyrzeźbił prymitywny artysta w mrocznych lasach Konga, Nigerii czy Gwinei, a więc symboliczne maski, przedziwne w kształcie i skojarzeniach statuetki, maski i figurki z brązu, cudnie rzeźbione słoniowe kły, cała gama ludowych instrumentów muzycznych, a między nimi ozdobne balafony[236], obrzędowe, gadatliwe tam-tamy. Nie wiem, ile godzin strawiłem przed takimi stoiskami, oglądając, głaszcząc, targując się. To ostatnie wymaga doświadczenia i cierpliwości. Ktoś, kto nie jest wystarczająco cierpliwy lub nie ma za dużo czasu, przepłaci za pożądany przedmiot czasem i dziesięciokrotnie. Tu nie ma stałych cen. Sprzedawcy traktują swój proceder trochę również chyba jak sztukę dla sztuki. Rzucają jakąś nierealną cenę, a kiedy kupujący odchodzi oburzony, krzyczą: – Patron[237], o co ci chodzi? To była moja cena! Teraz ty powiedz swoją! Nie chcesz? Zastanów się, przyjdź jutro, porozmawiamy. Bo przecież chodzi nie tylko o to, by sprzedać i zarobić, lecz również o to, by przeżyć dreszcz jedynie dla prawdziwego kupca zrozumiałej emocji, rozkosz targu, stopniowego obniżania ceny, by jeszcze raz rozwinąć skórę, zademonstrować wyciągniętą z zakamarka statuetkę, spowodować błysk zainteresowania w oczach nabywcy. – Weź tę maskę do ręki, patron. Czujesz, jaka ciężka? To heban, prawdziwy heban! A gdy kupujący jeszcze nie jest przekonany: – Patrz, jakie to czarne, przecież to czarne drzewo, heban! Gdy się nie udało, bo zbyt świeży i mocny zapach pasty do butów wyraźnie wskazuje na pochodzenie hebanowej czerni, sprzedawca nie jest bynajmniej zażenowany. Opuści cenę o połowę i wtedy właśnie odnosi zwycięstwo. Połowa ceny – na to większość turystów

daje się nabrać. Narwańcy! Można było kupić jeszcze czterokrotnie taniej! Ale o tym trzeba wiedzieć. I ja dałem się nabrać niejednokrotnie w ten sposób. Za doświadczenie zawsze trzeba płacić. Gdy mi się udało coś kupić za połowę pierwotnej ceny, brałem bez wahania. Brakowało doświadczenia, brakowało cierpliwości. Upragniony przedmiot chciałem mieć od razu. O tym, że można kupić tanio – zresztą pojęcie tanio–drogo to sprawa bardzo względna – przekonałem się któregoś dnia u znajomego oficera armii francuskiej, porucznika Wieruszewskiego, oczywiście polskiego pochodzenia, rodem spod Częstochowy. Siedzieliśmy w kilka osób na tarasie jego willi, gdy nadeszło trzech handlarzy. Zainteresowała nas duża, w czarnym drzewie wykonana płaskorzeźba. Miała około dwóch metrów wysokości i metr szerokości. Bezimienny artysta wyrył na niej kilkadziesiąt scen z życia wsi i puszczy. Drobne plastyczne figurki ludzi i zwierząt były pełne wyrazu. Sprzedawca natychmiast zauważył, że porucznikowi Wieruszewskiemu ta rzeźba wpadła w oko. Stary gracz rozmyślnie postawił ją na uboczu i usiłował nas przekonać, że dwie skóry lamparta, które przed nami rozłożył, oferuje tak tanio jedynie dlatego, że jutro zwija interes i wyjeżdża na stałe do Dakaru, gdyż w Niamej nie ma znawców i przyszłoby mu wkrótce umrzeć z głodu. – Żeby ci ułatwić podróż, mogę od ciebie kupić tę deskę – rzucił od niechcenia nasz gospodarz. – Deskami to ja nie handluję, patron! – oburzył się. – A jeśli myślisz o tej rzeźbie z Kamerunu, to choć trudno mi się z nią rozstać i wiem, że w Dakarze dostałbym trzykrotnie więcej, sprzedam ci ją tanio. – Tanio to znaczy ile? – Osiemdziesiąt tysięcy. Nawet dla kogoś kto, jak porucznik Wieruszewski, spędził w Afryce dziesięć lat i zna tutejsze zwyczaje, cena była bardzo wygórowana. Osiemdziesiąt tysięcy franków – to trzeba trzysta dwadzieścia dolarów, a ostatecznie rzeźba pochodziła z warsztatu, jakich wiele fabrykuje setkami afrykańskie „starożytności” na użytek turystów w Dahomeju, Togo, Wybrzeżu Kości Słoniowej. Istnieje cały przemysł tego typu. Fałszuje się maski, przedmioty kultu, brązy, ba!, obrabia się nawet kamienie, nadając im kształty figurynek znajdowanych w prehistorycznych mogiłach. Toteż gospodarz nie mógł ukryć oburzenia. – Za kogo ty nas bierzesz! Pakuj to wszystko i zmiataj! Nie zdziwiła mnie irytacja gospodarza. Dziesięć tysięcy franków miesięcznie zarabia boy, a urzędnik na wysokim stanowisku nie ma więcej niż trzydzieści. Nasz ostentacyjny brak zainteresowania nie spłoszył jednak sprzedawcy. – Czego się denerwujesz? Popatrz, takiej drugiej długo nie zobaczysz. W Abidżanie lepszej nie dostaniesz. Rozmawialiśmy głośno między sobą, nie zwracając na niego uwagi. – Szkoda gadania, zmiataj, tu nic nie sprzedasz – powtórzył znowu porucznik. – I nie chcę cię już widzieć nigdy więcej.

Ale sprzedawca nie należał do tych, którzy zniechęcają się byle czym. – Dis ton prix, patron! Podaj swoją cenę! Nie ustępował i nie wyglądało na to, że będzie można się łatwo odczepić od niego. Toteż po prostu, żeby się go pozbyć, gdy nie było innego sposobu, Władek zaproponował: – Piętnaście tysięcy od ręki i ani franka więcej! Pomogło. Sprzedawca aż się zakrztusił z oburzenia. Zgubił od razu całą układność, z miejsca zapomniał francuskiego, w języku hausa popędzał swych wspólników. Wyszli bez pożegnania, jak gdyby ich wyniosło. Przy brydżu szybko o tym zapomnieliśmy, zwłaszcza że rozdania były ciekawe i gra żywa. Lecz trzeciego z kolei robra nam przerwano. Ten sam sprzedawca, taszcząc rzeźbę na plecach, wpakował się na werandę. Oparł ją o ścianę, a sam z miną ciężko przez los doświadczonego, którego jedynie jakiś fatalny zbieg okoliczności zmusza do akceptacji tak podłych warunków, podszedł do gospodarza. – Ça va, patron[238] – odezwał się grobowym głosem – daj te piętnaście tysięcy. Zauważyłem błysk radości w oczach Władka, lecz ręka trzymająca karty nie drgnęła. Nie sięgnął do kieszeni. – A, to ty. Widzę, że zmądrzałeś – odezwał się, udając, że go poprzednio nie zauważył. – Próżno się fatygowałeś, to mnie nie interesuje. – Ludzie, on mnie zabije! Przecież dawałeś piętnaście tysięcy. No jak, dawał czy nie? – zwracał się do nas, byśmy świadczyli. – Kto mówi, że nie dawałem? Ale to było przed dwiema godzinami. Teraz, żebyś nie musiał jej dźwigać z powrotem, mogę za nią dać… – chwilę kalkulował – osiem tysięcy. Sprzedawca aż usiadł. Odwrócił się na pięcie, zarzucił deskę na plecy i za chwilę rozpłynął się w mroku ogrodu. – Teraz toś chyba przesadził – zwróciłem się do Władka. – Boję się, że masz rację, a szkoda, bo naprawdę dałbym piętnaście tysięcy, tylko że zdenerwował mnie tą bezczelną pierwszą ceną. Szkoda. Wróciliśmy do gry. Rozegraliśmy chyba ze dwa robry, gdy do stolika podszedł boy i powiedział coś na ucho gospodarzowi. Ten, korzystając z tego, że właśnie rozgrywał jego partner, przeprosił nas na chwilę. – Jakiś interesant czeka przed domem, zaraz wracam. Wrócił rzeczywiście zaraz. A za nim boy dźwigał na plecach obiekt dzisiejszej handlowej batalii. Zdumieliśmy się. – Za ile dostałeś? – pytaliśmy, podziwiając naprawdę piękną rzeźbę. – Sam nie wierzyłem, że ją za tyle dostanę. Osiem tysięcy franków plus sto. Tą setką kupiec uratował twarz, nie oddał towaru po cenie zaproponowanej przez kupującego, wytargował sto franków! – A wiecie, dlaczego mnie wywołał przed bramę? Nie chciał mieć świadków swej porażki. Myśleliśmy tak samo aż do momentu, kiedy identyczną prawie rzeźbę po trzech

tygodniach oglądania i targowania, ale takiego na spokojnie, beznamiętnie, jakiś inny sprzedawca zaproponował mi za sześć tysięcy. Sztuka afrykańska była odkryciem i rewelacją pierwszych lat naszego stulecia, wtedy bowiem odkryto ją i zaczęto czerpać z niej inspirację. Wywarła wpływ i przyczyniła się do powstania nowych kierunków i prądów w rzeźbie i w malarstwie. Jej czarowi ulegli najwybitniejsi twórcy epoki: Picasso, Vlaminck, Derain, Matisse. Poświęcono jej wiele wspaniale ilustrowanych i udokumentowanych opracowań. Jest znana i podziwiana na całym świecie. Do rozwoju sztuki ludowej państwa afrykańskie przywiązują ogromną wagę. Odbywają się specjalne festiwale, urządza się wystawy we wszystkich wielkich stolicach świata. W Nigrze czołowym, można by powiedzieć nadwornym artystą jest Baba Doumbia. Baba to potężnie zbudowany mężczyzna o szerokim, ujmującym, pogodnym uśmiechu. Znają go wszędzie. W jego pracowni wiszą dyplomy za przyznane złote medale na wystawach w Dakarze i Paryżu. Pracuje w małej chatce na terenie muzeum. Jego specjalność to roboty w drzewie i kości słoniowej. Pracuje nie sam. Swą sztukę przekazuje kilku innym, młodszym. Baba to najwyższa klasa wśród czarnych artystów. Wykonane przez niego statuetki mają wdzięk prymitywu i śmiałość linii rasowego stylisty. Amatorów jest dużo, i to nie byle jakich – obdarowano jego dziełami cesarza Etiopii, prezydenta Burgibę[239], generała de Gaulle’a. Sam zmuszony byłem kiedyś czekać kilka dni, gdy Baba zajęty był wykonaniem serii głów zamówionych przez ambasadora Stanów Zjednoczonych na podarunek dla prezydenta Johnsona. A mimo tych sukcesów Baba nie dostał zawrotu głowy. Jest skromny, zawsze uśmiechnięty i gdy czasem nie dotrzyma terminu, przeprosi zawsze w tak rozbrajający sposób, że pogniewać się nie można. Ostatecznie to na pewno największy z aktualnie tworzących ludowych rzeźbiarzy, i to nie tylko na terenie Nigru. Wszystko, co wyrzeźbi, jest na sprzedaż. Tworzy być może z wewnętrznej potrzeby, ale nie zapomina o tym, że z tego żyje. Nie kolekcjonuje swoich dzieł, nie przywiązuje się do nich, toteż byłem mocno zaskoczony, gdy pewnego razu odwiedziwszy Babę w mieszkaniu, nie mogłem go namówić do sprzedaży małego posążka. Był z ciężkiego, brunatnego drzewa, które Baba nazywa drzewem żelaznym i w którym lubi rzeźbić. Prymitywny posążek przedstawiał ludzką figurkę, jakąś nieokreśloną postać ni to pasterza, ni to rolnika. Widziałem u niego w pracowni podobne, ale ta jakoś wyjątkowo przypadła mi do gustu. Może dlatego, że robiła wrażenie starej. Nie łudziłem się, by rzeczywiście była stara. Widziałem, jak susząc drzewo intensywnie na słońcu, uzyskuje się w obróbce pęknięcia i pory doskonale imitujące stare drzewo. Niemniej jednak posążek ten przypadł mi do gustu. Z Babą byłem w przyjaźni, toteż widziałem, że się łamie, odmówił jednak. – Co ci na tym zależy, Baba, przecież jutro wyrzeźbisz sobie podobny. – To prawda, lecz tylko podobny, a nie taki sam. – Nie opowiadaj, jeśli zechcesz, zrobisz przecież identyczny!

– Ale ten jest stary… – To zrobisz stary. Czy nie widziałem, jak robiłeś stuletnią maskę? – żartowałem. Ale Baba nie ustępował. Widziałem, że jest mu przykro, że musi odmówić, lecz nadal go nagabywałem. Wreszcie zażenowany, bo przecież Baba przez swoje kontakty czuł się człowiekiem w pełni nowoczesnym, wyznał, o co chodzi: – To mój fetysz! – A, twój fetysz! Trzeba było od razu mówić. Oglądałem figurkę z tym większą ciekawością. – Strzeże przed chorobą? – Nie, doktorze. – Uśmiechnął się szeroko. – Przed chorobą to ty (Baba i cała jego rodzina byli mymi pacjentami). On strzeże przed złodziejami. – I jesteś pewien, że upilnuje? Radziłbym ci raczej złego psa. Baba się nie obraził. – Dobry pies też się przyda. Ale fetysz, choć nie ostrzeże, wskaże, kto ukradł. – To ciekawe. Możesz powiedzieć, jak to robi? – To stary fetysz. Był jeszcze u mojego dziadka. Dał mi go ojciec i polecił, żebym go stawiał obok łóżka, ile razy wychodzę z domu. Gdy wrócę, a on będzie przewrócony, znaczy, że ktoś tutaj wszedł… Wtedy mam go wziąć na rękę i wypowiedzieć zaklęcie, którego mnie ojciec nauczył, a on wówczas powie imię złodzieja. – Ej, Baba, chyba ty niezbyt wierzysz w to, co mówisz, że już ci kiedyś powiedział. – Mnie nie, ale ojcu mojemu powiedział. Trudno mi było wywnioskować, czy Baba naprawdę jest przekonany o detektywistycznych zdolnościach starej drewnianej figurki. Niemniej nie nalegałem dłużej, by mi ją odsprzedał. Wychodząc od niego, stwierdziłem, że na wszelki wypadek Baba nie prowokuje losu. Jego dom w przeciwieństwie do innych, gdzie drzwi prawie zawsze stoją otworem, miał solidny zamek w drzwiach i dodatkowe zasuwy. O posążku przyszło mi jeszcze z Babą pogadać. Pewnego wieczoru przyjechał do mnie do domu taksówką. – Przychodzę z prośbą, doktorze. – Śmiało, Baba, co takiego? – Potrzebuję pożyczyć pieniędzy, dużo. Pożyczał już ode mnie poprzednio kilkakrotnie po kilka tysięcy, gdy zdarzała się okazja, by kupić taniej słoniowy kieł. Zawsze oddawał akuratnie i nie było powodu, bym mu nie pożyczył. Zaskoczyła mnie jedynie wysokość sumy. Potrzebował trzydziestu tysięcy. – Ile waży ten kieł, trzydzieści kilo? Aż przyjdę go zobaczyć! – Gdzie tam kieł! Skradziono mi motorower i muszę kupić nowy, bo przecież nie mam czym jeździć do pracy. – No a twój fetysz, Baba? Czyżby nie wskazał ci złodzieja? – podkpiwałem. Ale Baba znalazł wytłumaczenie. Motorower zamknięty był w szopie i fetysz się nie

przewrócił. Nic nie widział. – A, rzeczywiście. No cóż, Baba, żałuj, że nie stawiałeś go w szopie. A może byś mi go teraz sprzedał? – Kiedy właśnie pomyślałem sobie, że jak mi pożyczysz pieniędzy i kupię nowy motor, to fetysza będę stawiał w szopie. Widzisz więc, że nie mogę ci go sprzedać. Logiczne. Nie mogłem mieć pretensji i fetysz został u Baby. Wypływa tu sprawa autentyczności afrykańskiej sztuki. To bowiem, co rzeźbi Baba oraz wychowankowie szkół rzeźbiarskich kultywujących sztukę afrykańską, jakie otwarto w Akrze, Dakarze, Brazzaville, Ibadanie, Kinszasie i Kampali, to przedmioty rzadkiej piękności, niejednokrotnie wielkiej wartości artystycznej, ale to przecież przedmiot handlu, eksportu, reklamy. Prawdziwa afrykańska sztuka – to właśnie ten mały fetysz, którego Baba za nic nie chce mi odstąpić. Dzieło afrykańskiego artysty ma bowiem zawsze jakieś przeznaczenie, spełnia jakąś funkcję. Nie wykonał go, żeby zrobić nam przyjemność, tym bardziej nie z myślą o dekoracji naszego mieszkania czy ozdobienia naszego kominka, nie jest ono również obiektem luksusu lub oznaką zamożności. Jest, jak ten mały fetysz, siedzibą jakichś magicznych mocy, przedmiotem kultu, przedmiotem używanym podczas ceremonii rytualnych lub po prostu przedmiotem użytecznym. Rzeźbi je nie wtedy, gdy spodziewa się znaleźć kupca, lecz wówczas, gdy chce przedstawić otaczające go nieznane siły, moc władzy, płodność, obfitość, męskość, gdy chce odtworzyć smutek starości i wieczną tajemnicę śmierci, gdy w małe figurki przodków zaklina ciągłość ludzkości i związek przeszłego z obecnym. Maska może wyrazić to wszystko. Jak dawno istnieje ludzkość, tak dawno maski towarzyszą obrzędom kultowym ludów całej naszej planety. W Afryce, na południe od Sahary, spotkać je można prawie wszędzie. Są one nieodzownym rekwizytem uroczystości plemiennych, symbolem bóstwa dobrego czy złego. Przedstawiają tajemnicze, życiodajne i niszczące siły przyrody. Przeznaczeniem maski jest przemienić, przerażać lub kryć. Nakładając maskę, która jest symbolem siły nadprzyrodzonej, człowiek uczestniczy dzięki temu w jej tajemniczych sprawach poprzednio dla niego niedostępnych. Maska jest dla niego pośrednikiem w kontaktach z bóstwem. Ten, kto ma prawo ją nakładać, jest wyrazicielem woli tegoż bóstwa, kapłanem, któremu bóg mocodawca użyczył część swojej nadziemskiej siły. Prawo do nakładania maski zdobywa się po odbyciu określonych prób, najczęściej bardzo ciężkich, wymagających samozaparcia. Istnieje wiele rodzajów masek. Takie, które nakłada się na twarz podczas odprawiania kultowych obrzędów, wotywne, będące swego rodzaju ofiarą dla bóstwa. Są inne, które mają chronić przed nieszczęściem, spełniając w ten sposób rolę amuletów. Jeszcze inne symbolizujące chorobę, a czarownik-​lekarz, wkładając taką maskę na twarz, wnika jak gdyby w istotę choroby, ma zatem prawo rozkazywać i wypędzać ją. Są maski wojenne, pilnie strzeżone, używane tylko w czasie walk plemiennych, i inne

o przeznaczeniu rozrywkowym, taneczne, o gamie najfantastyczniejszych kolorów i tysiącach form. Niektóre maski zasłaniają jedynie twarz, inne tworzą całość z bajecznym w formie i barwie kostiumem. Są maski pogrzebowe, tragiczne i komiczne. Są wreszcie i takie, które są symbolem piastowanej godności plemiennej. W odróżnieniu od statuetek czy figurek fetyszów, które są zazwyczaj spokojne w rysunku i stateczne, maski pełne są dynamiki. Przy tych pierwszych gra przecież rolę sama ich obecność. Maska natomiast związana jest z ruchem, z opętańczymi, szalonymi tańcami, jest żywa, wymowna i dla kogoś niepowołanego do jej noszenia – niebezpieczna. Co przedstawiają maski? Czasem oddają wiernie rysy twarzy, częściej są raczej jej ekspresyjną deformacją mającą swoje znaczenie i wymowę kodu czy szyfru. Często bywa to głowa zwierzęcia, czasem – kompozycja najfantastyczniejszych szczegółów symbolizujących różne zwierzęta. Najczęściej wykonane są w drzewie. Ciekawe, że heban nigdy nie był używany przez tradycyjnych rzeźbiarzy plemiennych. Odnosi się to zarówno do masek, jak i do statuetek. Nie ma zabytków dawnej sztuki afrykańskiej z hebanu. Dopiero na zamówienie Europejczyków zaczęto je wyrabiać. Natomiast często robi się maski z czerwonego drzewa, któremu przypisują właściwości magiczne. Statuetki i fetysze rzeźbione są najczęściej w drzewie twardym, natomiast maska – z drzewa miękkiego. Po wykończeniu poddana zostaje specjalnej konserwacji, która ma na celu przedłużyć jej żywot. Znane są maski metalowe, od kosztownych złotych czy srebrnych poprzez prymitywne odlewy z brązu. Tajemnica wyrobu masek z metali należy do bardzo cenionej i będącej w bliskim kontakcie z siłami nadprzyrodzonymi kasty kowali, którzy na uroczyskach z dala od wsi i wścibskich oczu, niejednokrotnie korzystając z usług bóstwa, nadają swym wyrobom ostateczny kształt. Są plemiona, gdzie wyrób masek zastrzeżony jest dla jednej rodziny i przechodzi z ojca na syna. Jeszcze gdzie indziej przygotowuje się je bezpośrednio przed obrzędem, w którym mają być użyte. Ma to na przykład miejsce podczas inicjacji, kiedy maski niektórych plemion wykonują własnoręcznie wtajemniczani. Bywa, że maski wykonuje się na jednorazowy użytek podczas uroczystości, a następnie wyrzuca jako przedmioty nieużyteczne. Zazwyczaj jednak są przechowywane, pozostają własnością plemienia. Są wówczas pilnie strzeżone i wyjmowane na czas obrzędu. Jak wobec tego trafiają do rąk kolekcjonerów? Trzeba pamiętać, że tych oryginalnych, które służyły do obrzędów, bardzo niewiele znajduje się w zbiorach, zwłaszcza wykonanych z drzewa. Ogromna większość ulega zniszczeniu. W gorącu i wilgoci tropikalnych lasów drzewo butwieje znacznie szybciej. Stare przedmioty z drzewa tutaj, w Afryce, należą do wyjątkowej rzadkości. Losy zaś tych, które mimo wszystko wpadły w ręce zbieracza, bywają czasem przedziwne. Habent sua fata libelli[240] – mają je również i maski. Pana François poznałem przypadkowo. Było to zaraz po przyjeździe do Niamej, gdy

oczekując na mieszkanie, mieszkałem przez kilka miesięcy w hotelu Rivoli. Którejś nocy obudził mnie urzędnik z recepcji z prośbą, bym udzielił pomocy lekarskiej choremu mieszkającemu w jednym z sąsiednich pokoi. Była to jakaś banalna, lecz bardzo swędząca i bolesna wysypka najprawdopodobniej spowodowana ukłuciem komarów. Wpakowałem chorego do samochodu, gdyż w hotelowym pokoju nie miałem nawet podręcznej apteczki. W szpitalu wstrzyknąłem dwie ampułki avilu, zaaplikowałem dodatkowo fenactil, a gdy rano wychodziłem do pracy, chory spał. To znaczy pomogło. Wieczorem zaś pan François zapukał, żeby mi podziękować. Wypadło trochę niezręcznie, gdyż właśnie wychodziłem na umówione spotkanie z handlarzem, u którego zamówiłem maskę z kraju Dogonów. Mój pacjent wyczuł, że się spieszę, podziękował i zmierzał ku wyjściu. Wypadało jakoś wytłumaczyć, dlaczego nie zatrzymuję go. – Maska z kraju Dogonów, to może być interesujące. Jeszcze gdyby tak oryginalna! Wie pan co, doktorze? Jestem wolny, trochę się na tym znam, jeśli pan pozwoli, z przyjemnością przejdę się z panem. Przyjąłem propozycję z radością, gdyż z kolei ja zupełnie się na tym nie znałem. Wiedziałem jedynie, że plemię Dogonów ma siedzibę na terenie Republiki Mali. Byłem jeszcze zupełnie zielony: nie było maski, która by mi się nie podobała. Nazwy plemion nic mi nie mówiły i na upartego można mi było sprzedać byle co jako najrzadszą obrzędową maskę sprzed stuleci. Sprzedawca nie liczył widocznie na moją niewiedzę. Masek było kilka, i to oryginalnych masek Dogonów. Stylizowane twarze o prostokątnych, surowych liniach. Kwadratowe wycięcia na oczy, u niektórych ostro zarysowany, gruby nos. Nadawało im to kształt rycerskiej przyłbicy. Niektóre miały rogi, czoło innych zdobił wysoki na więcej niż metr pomalowany, dwuramienny krzyż. Wśród kolorów przeważały czerwony, czarny, biały, niebieski. Nabytek należało oblać. Poszliśmy na coca-colę do hotelowego baru. – Dobry pan zrobił początek, doktorze. Choć może nie jest autentyczna obrzędowa, jest na pewno maską wykonaną w kraju Dogonów przez doskonałego artystę i jest naprawdę świetną kopią. Coraz trudniej o autentyki. Ja w swej kolekcji mam wiele takich, które widziały leśne ceremonie, ale w ostatnich latach kolekcja prawie się nie powiększa. Te najwartościowsze zdobyłem jeszcze przed wojną. – Jak to, czyżby… – Tak, tak, jestem tu od dawna. Czterdzieści lat Afryki, nie licząc małej przerwy na wojnę. – Tu, w Nigrze? – Tutaj, w Afryce. W ciągu czterdziestu lat miałem dość czasu, by być wszędzie. Tak, chyba nie ma kraju, gdzie bym nie był. A z dawnych krajów Afryki francuskiej nie ma takiego, w którym bym przynajmniej rok nie przepracował. – Mogę jedynie podziwiać, ale nie mogę zrozumieć. Czterdzieści lat! A ja liczę, że do końca mego kontraktu zostało mi jeszcze dwadzieścia miesięcy. – Ręczę, że przestanie pan liczyć. Owszem, ciężko, jednostajnie, gorąco, a jednak się

przywyka. Przyzwyczaja się człowiek do życia na zwolnionych obrotach, w spokoju, zaczyna sobie cenić pozbawioną nerwowości atmosferę i z latami dochodzi do wniosku, że jest tu u siebie. – Być może. – Są jeszcze inne plusy, doktorze, sprawiające, że chętnie tu zostajemy. Ja pracuję w administracji. Nie wiem, co bym robił we Francji, lecz tutaj zajmowałem poprzednio stanowisko odpowiadające pozycji prefekta. Czy dużo takich posad jest we Francji? Nie przypuszczam, by wolne na mnie czekały. A pan jako lekarz – nie wiem, kim pan był u siebie… – Lekarzem, szeregowym lekarzem w prowincjonalnym mieście. – I w tym małym mieście miał pan pewnie kilkudziesięciu konkurentów, kolegów po fachu, był pan zagoniony od świtu do nocy, by zarobić na ludzką wdzięczność, szacunek i na masło do chleba. Zgadza się? – Mniej więcej. – Jeśli pan starosta nie jest akurat pana przyjacielem czy znajomym, może nawet nie wiedzieć o pana istnieniu. A tutaj jest pan jednym z kilkudziesięciu lekarzy w całym kraju. Ja na przykład dowiedziałem się o przybyciu pana i pańskich dwóch kolegów w Zinder, tysiąc kilometrów stąd. Lekarz, inżynier to tutaj pozycja, jakiej poza nielicznymi wyjątkami nie osiąga się w Europie. Na każdy raut w ambasadzie, koktajl w pałacu prezydenta, na trybunę w czasie uroczystości państwowych – wszędzie jest pan zapraszany, wszystko będzie dla pana zawsze rezerwowane, i to z tej prostej przyczyny, że jest pan lekarzem. – To prawda. Zaraz po przyjeździe byłem przyjęty przez prezydenta. Zupełnie się nie mogłem połapać dlaczego. – Proste. Mało fachowców. Każdy na wagę złota. Każdy widoczny, obserwowany. Lecz na ogół życzliwie. W miarę swoich możliwości, czasem skromnych, zrobią wszystko, by czuł się pan dobrze. O, ja nie mam wątpliwości, doktorze, że i panu stuknie w Afryce kilka latek. Trąciliśmy się szklankami. – Już pana widzę z kolekcją masek. Życzę, by jak najwięcej było oryginalnych. No to za piękną kolekcję, doktorze! Garçon, dwie whisky! – zadysponował w stronę barmana. – Takiego toastu szanujący się kolekcjoner nie może wypić coca-colą. – Rzeczywiście, to byłaby profanacja. – Mówi pan, że to kopia? – Spoglądałem na maskę opartą o nogę stolika. – Przyznam się, że nie bardzo rozumiem. Jak pan twierdzi, jest to autentyczna maska Dogonów. Co tu może być oryginałem, a co kopią? – A jednak. Chodzi o ściśle przestrzegany rytuał wytwarzania. I o to, czy była używana podczas uroczystości plemiennych, co zresztą pozostaje w ścis​łym związku, tylko bowiem ta maska, mówię oczywiście o maskach Dogonów, może być użyta podczas ceremonii, która została wykonana zgodnie z pradawnymi plemiennymi przepisami. Interesuje to pana? – Bardzo!

– Gdy rada plemienna Dogonów dojdzie do wniosku, że stare maski są zużyte i dłużej służyć nie mogą, podejmuje decyzję, że trzeba wykonać nowe. Specjalna grupa mężczyzn zostaje delegowana, by wyszukać w brusie drzewo nadające się na ten cel. Wykopują oni znalezione drzewo, składają ofiary bóstwu władającemu ziemią, na której drzewo rośnie. Ścinaniu drzewa przeznaczonego na maski, ścinaniu traw i wyrobowi włókien, z których następnie zostaną wykonane części kostiumu, towarzyszą specjalne modły i zaklęcia. Zaszczytu ścinania drzewa dostępują specjalnie wybrani. Następnie wycina się z pnia kloc odpowiedniej długości i rzeźbi. Nadanie masce jej formy ostatecznej odbywa się wedle od wieków ustalonego rytuału i porządku. Gdy maska jest wyrzeźbiona, impregnuje się drzewo, napuszczając je olejem z orzeszków ziemnych. Powtarza się to kilkakrotnie, susząc za każdym razem na słońcu, i dopiero potem się ją maluje. Kolory to znowu kod. Ta pańska ma przewagę czerwieni. Przypuszczalnie przeznaczona była do inicjacji. – Z czego pan wnioskuje? – Inicjacja to jakby wejście w nowe życie, a kolor czerwony właśnie je symbolizuje. Pan François okazał się świetną znajomością. Czterdzieści lat w Afryce, spostrzegawczość, ciekawość świata, umiłowanie sztuki pozwoliły mu stać się świetnym znawcą tutejszego folkloru i afrykańskiej sztuki ludowej. Nie omieszkałem wykorzystać sposobności. Nie kupiłem niczego, nie zasięgnąwszy najpierw jego porady. Zobaczył kiedyś u mnie świeży nabytek – stylizowaną rzeźbę antylopy. Sprzedawca nie potrafił mi powiedzieć nic ponad to, że pochodzi z Mali. – Z Mali, z Mali! To przecież nie o to chodzi, z jakiego kraju! Współczesne pojęcia geograficzne, obecne przypadkowe granice nic nie mówią o pochodzeniu. Jorubowie na przykład mieszkają zarówno w Nigerii, jak i w Dahomeju. Peulów można spotkać od Senegalu po Kamerun. Straszni są ci sprzedawcy! Niczego ci ludzie nie wiedzą – zdenerwował się. A ja dzięki temu dowiedziałem się, że rzeźba pochodzi z plemienia Bambara zamieszkałego na terenie Republiki Mali nad górnym Nigrem na pograniczu Gwinei i Wybrzeża Kości Słoniowej. Wśród tego ludu utrzymuje się legenda, że antylopa nauczyła ich przodków uprawy roli. Mit tej baśniowej antylopy jest jeszcze bardzo żywy wśród Bambara, ludu rolniczego, który czci swoją legendarną nauczycielkę uroczystymi tańcami. – Ta rzeźba to antylopa, samica. Niech pan spojrzy. Rogi ma długie, prawie pionowe. Szerokie, stosunkowo obłe uszy, wąska szyja to następne jej żeńskie cechy. Gdy Bambara rzeźbi samca, daje mu rogi zakrzywione, uszy stylizowane na prostokąty, a szyję dwa razy grubszą. Również profil głowy wycięty jest ostrymi, zdecydowanymi liniami. W ten sposób artysta podkreśla jego męskość. Musi pan koniecznie zdobyć również antylopę samca. Seria to zawsze seria – przez mego znajomego przemówił rasowy zbieracz. Posłuchałem rady. Mam już w serii Bambara samicę, samca i antylopę matkę. Zwyczajem tutejszych kobiet nosi ona swe małe antylopiątko na grzbiecie. W swych zbiorach pan François miał wiele takich serii. Tu na miejscu, w Niamej, miał

tylko drobną część swej kolekcji. To, co zebrał w ciągu kilkudziesięciu lat, przechowywał w domu we Francji. Uważał, że zwłaszcza dla masek z drzewa klimat francuski jest odpowiedniejszy. W Niamej natomiast miał trochę masek odlanych z brązu i świeżo zdobyte egzemplarze. Jedynie dzięki przypadkowi usłyszałem historię jednej z nich. Nazywał ją „maską z niama-niama”. Maskę tę pan François miał u siebie we Francji, ponieważ jednak była stara i zniszczona, przywiózł ją do Baby, by wykonał jej wierną kopię. Zaszedłem do mego sąsiada, gdyż tymczasem dostaliśmy mieszkanie w dwóch willach na tym samym osiedlu. Maska leżała na stole. Nigdy jej poprzednio nie widziałem. Oglądałem z ciekawością. Wyglądała na autentyk i musiała sobie liczyć sporo lat. Była z bardzo lekkiego drzewa, początkowo myślałem, że jest wydrążona z tykwy. Jaskrawe niegdyś kolory wyblakły i jedynie z trudem można się ich było domyślać. Jej brzegi, udrapowane czerwoną skórą, naszyte były bezładnie drobnymi muszelkami. – Ostatni nabytek? – zapytałem zaintrygowany. – Ile? – Nie, mam ją już kilka lat. Przywiozłem, bo chcę, by Baba zrobił mi jej kopię, a kosztowała trochę pieniędzy… i… To „i” coś zapowiadało. – I co? – I głowę człowieka! – Pan żartuje? – Otworzyłem szeroko oczy. – Nie, nie żartuję. Ten, który ją zdobył, po prostu ukradł dla mnie, przypłacił to głową. Ucięto mu głowę jak indykowi, a ja nie mogłem nawet ukarać sprawcy. Zanosiło się na długą opowieść, toteż gospodarz przygotował aperitif i dopiero zaciągnąwszy się papierosem, rozpoczął: – Wie pan, co to jest inicjacja, doktorze? – Owszem, ale tak z grubsza. – Przed kilku laty pracowałem w Kamerunie. Południowa jego część to gęste tropikalne lasy. Krajobraz zupełnie inny niż tutejszy. Tamtejsze plemiona kultywują jeszcze w prawie niezmienionych formach obrzędy swych przodków. Izolacja małych szczepów mieszkających w trudno dostępnych lasach sprzyja, że i życie szczepowe, obrzędy, tańce i wierzenia nie uległy zmianie. Sprawy służbowe skierowały mnie do takiego właśnie odludnego rejonu na granicy Nigerii. Wybrałem się bez asysty, jedynie z szoferem i boyem. Nie mam zwyczaju informować swego boya ani kierowcy, jaki mam plan podróży, gdzie jedziemy i jak długo będziemy tam przebywać. Kazałem po prostu przygotować wóz do drogi, wziąć zapas benzyny, a boyowi poleciłem poczynić niezbędne zakupy na okres kilkudniowej podróży. Wczesnym rankiem wyruszyliśmy, kierując się na północ. Gdy zatrzymaliśmy się na południowy posiłek w małym miasteczku, zameldował się najpierw szofer: „Słyszałem, patron, że drogi są nie do przebycia”. „Gdzie słyszałeś?”

„Spotkałem kumpli. Radzą, żebyśmy wracali”. „Nic nie szkodzi. Ja znam drogi. Pojedziemy”. Znałem swego kierowcę, toteż nie wierzyłem, że przeraził go stan dróg. Nigdy do tej pory nie troszczył się tak bardzo o samochód. Lecz następnie boy, który jeszcze nie dalej jak rano cieszył się na tę podróż, przyszedł mnie prosić, bym zwolnił go na kilka dni ze służby. Ni stąd, ni zowąd odnalazł jakoby w tym miasteczku rodzinę, która nie chce go od siebie wypuścić. Wiedziałem, że łże, i nie miałem najmniejszego zamiaru ani zawrócić, ani szukać nowego boya, który by robił eksperymenty na moim żołądku. Nie miałem czasu zastanawiać się, co nimi powodowało, zrugałem obydwu i pojechaliśmy. Dotarliśmy na miejsce popołudniem następnego dnia. Miałem rację, drogi były dobre i nasz terenowy wóz ani razu nie musiał odwoływać się do obcej pomocy. Szef podprefektury, u którego się zgłosiłem, po załatwieniu kilku urzędowych spraw zaproponował mi, byśmy się udali tego jeszcze wieczoru do małej wioski w górach, gdzie właśnie odbywa się inicjacja. Widziałem już poprzednio kilkakrotnie tego typu ceremonię, ale było to w innych okolicach i miałem ochotę skorzystać z zaproszenia. Dotarliśmy na miejsce po dwugodzinnej podróży. Teren był trudny, leśny i górzysty, poprzecinany małymi rzeczkami, które należało forsować w bród. Duża, ludna wieś rozłożyła się na rozległej śródleśnej polanie. Niedaleki horyzont zamykały łagodne szczyty porośnięte gęstym tropikalnym lasem. Tu odbywała się inicjacja chłopców. W tym miejscu przerwałem: – To znaczy, że również dziewczęta przechodzą inicjację? – Tak. One również. Powinien zresztą pan się z tym spotkać wśród swoich pacjentek. – Jak to? – Inicjacja u dziewcząt polega wśród wielu plemion na wycięciu clitoris. – Rzeczywiście, wielokrotnie pielęgniarze przy wykonywaniu histerografii[241] zwracali mi uwagę, że pacjentka ma usuniętą łechtaczkę, lecz nie kojarzyłem tego z inicjacją. – A jednak. Tutaj miała miejsce inicjacja chłopców. W życiu plemiennym jest to obrzęd bodaj najważniejszy. Bierze w nim udział całe plemię. Sama uroczystość jest tylko zakończeniem długiego okresu przygotowywania członków plemienia do wejścia w nowy, męski okres ich życia. W tym dniu zostawiają oni za sobą kraj lat dziecinnych i odradzają się jako dorośli członkowie szerokiej plemiennej społeczności, społeczności, do której należą nie tylko żywi, ale wszyscy zmarli przodkowie. Adepci, chłopcy zbliżonych roczników, zostają na kilka tygodni zamknięci i odseparowani gdzieś z dala od wsi. Obcina się im włosy i pali ich ubrania. Muszą im wystarczyć jako strój liście drzew czy wiązki trawy. W okresie tego nowicjatu przechodzą różne próby, dostają do wykonania specjalnie trudne zadania, muszą się wykazywać wytrzymałością, odwagą, niewrażliwością na ból. Przechodzą również w tym okresie coś w rodzaju kursu życia społecznego, żyją w gromadzie, uczą się tradycji plemiennej,

rzemiosła. Ponieważ mają wejść w życie dorosłych, nie zaniedbuje się w tym czasie omawiania problemów seksualnych, uciekając się czasem do mocno drastycznych demonstracji. Uroczystość natomiast, której byłem świadkiem, jest ostatnim aktem okresu wtajemniczenia. Gdy przybyliśmy o zmroku, tańce były w zenicie. Grupa wtajemniczonych tańczyła już od rana. Tańczyli tak w ciągu całego dnia. Każdy z nich, ani na moment nie przerywając tańca, złożył przepisane wizyty u przyjaciół, u rodziny i u notabli, składając przy tym prezenty tym ostatnim. Przed wieczorem, wtedy właśnie, gdy przyjechaliśmy, zebrani byli pod wielkim drzewem na skraju polany wokół czarownika. Ten wykonywał nad nimi jakieś ceremonialne gesty i wykrzykiwał zaklęcia. Następnie każdy z nich spędził długą chwilę w bezruchu przed swym domowym fetyszem. Potem zebrali się znowu i wszyscy razem weszli do przestronnej chaty czarownika. Wiedziałem, że upłynie trochę czasu, nim stamtąd wyjdą, skorzystałem więc, by się rozejrzeć po wsi i wybrać miejsce na rozbicie namiotu. Zamierzałem zostać tutaj przez kilka dni, gdyż zawsze w okresie takich plemiennych uroczystości wyciągają z ukrycia jakieś maski, stroje, przedmioty kultu i miałem nadzieję, że uda mi się coś zdobyć do mojej kolekcji. Powierzone mi zadanie mogłem wykonywać tak samo dobrze stąd, jak mieszkając w niewiele większej wsi – siedzibie podprefektury. Wieś była podekscytowana mającym za chwilę nastąpić kulminacyjnym momentem obrzędu. Wszyscy szykowali się do tańców i uczty. Już po ciemku znalazłem na uboczu małą łysinę wśród drzew. Nie chcąc więc przegapić niczego z uroczystości, a dochodzące z centrum wsi krzyki świadczyły, że zaraz się zacznie najważniejsze, kazałem boyowi i szoferowi zapalić reflektory samochodu, w ich świetle rozbić namioty i szykować kolację. Zaskoczyli mnie wówczas po raz wtóry. „Nie, patron, pozwól nam iść ze sobą. Nie zostaniemy tutaj sami za nic!” Wyglądało to na niesubordynację i przyznam się, że się nieco zdenerwowałem. Byłem skłonny nie ustępować, lecz tyle w ich twarzach było determinacji, że obawiałem się, czy wykonają polecenie. Odłożyłem rozprawę z nimi do jutra. Kazałem włazić do samochodu i pojechaliśmy do środka wsi. Tam odbywała się właśnie ceremonia obrzezania. Młodzieńcy w stanie półhipnozy tańczyli wokół wielkiego kamienia. Co chwila na znak czarownika jeden z tancerzy wyłamywał się z tanecznego kręgu, zbliżał do kamienia i układał się na nim na wznak. Wtedy z grona stojących obok kobiet wychodziła jedna i kładła jajko u stóp leżącego. Wylewała następnie na ziemię odrobinę jakiegoś płynu i wysypywała trochę milu[242]. Następnie pusty kalebas[243] rzucała na ziemię i roztrzaskiwała mocnym uderzeniem stopy. Na ten sygnał mistrz ceremonii w otoczeniu starszych wsi nachylał się szybko nad delikwentem i chwytając jego obnażony penis, obrzezywał go sprawnie i błyskawicznie. Wtedy krąg wybuchał radosnym wrzaskiem na znak, że młody, teraz już mężczyzna, spisał się dzielnie, że nie mrugnął okiem ani nie zadrżał i nie splamił honoru rodziny. Gdy wszyscy zostali obrzezani, dano sygnał do ogólnej zabawy. Tańczyli teraz wszyscy.

W ogromny krąg wpadała co chwila nowa grupa tancerzy i w takt zwariowanego rytmu tam-tamów szalała w opętańczym pląsie. Dziewczęta przybrane jedynie w spódniczki z traw i kolorowych piór tańczyły jakiś taniec prowokujący, zmysłowy, w którym biodra wibrowały niespokojnie, obiecująco, a obnażone piersi twardości i barwy kokosu tańczyły własnym rytmem jeszcze szybszym, jeszcze bardziej nieprzytomnym. Co chwila któraś z nich padała wyczerpana na ziemię i leżąc już, nie mając siły, by się podnieść, usiłowała utrzymać taneczny rytm kolan. Potem był znowu taniec ogólny. W bijących w niebo, drgających pióropuszach ognisk setki czarnych postaci wibrowały w takt rozhukanych, namiętnych, pijanych nocą i świętem tam-tamów. Odnosiłem wrażenie, że tańczy również las i podejrzanie jakoś zataczają się gliniane chaty. Tam-tamy zmieniły rytm. W sam środek kręgu wkroczyła pięcioosobowa grupa tancerzy. Mieli długie fantastyczne stroje wykonane ze słomy i skór. Na głowach zaś mieli maski, jakich nigdy poprzednio nie widziałem. Przypominały nieco słynne białe maski plemienia Mpongwe zamieszkującego basen rzeki Ogowe w Gabonie. Przedstawiały ludzką twarz o jakimś dziwnym wyrazie. Było w tych maskach coś tajemniczego, coś z bóstwa, coś nadprzyrodzonego. Na czerwonej skórze na brzegach maski bezładny rój małych białych muszli migotał, odbijając światła ogniska. Piątka tancerzy tańczyła tymczasem w kręgu ognia. Taniec był spokojny, powściągliwy, surowy. Tam-tamy wybijały żałobny niemal rytm. Ten taniec poświęcony był pamięci przodków, zawsze żywych i zawsze obecnych. Wiedziałem już, że bez takiej maski stąd nie wyjadę. Tańce trwały do świtu, lecz ja zabrałem wcześniej swoich pomocników, na wybranym poprzednio miejscu rozbiliśmy namioty i udaliśmy się na spoczynek. We śnie tańczyła przede mną piątka białych masek. Było jeszcze ciemno i we wsi grały jeszcze tam-tamy, gdy obudziłem się z uczuciem, że nie jestem sam w namiocie. Sięgnąłem po latarkę. Na matach przy wyjściu spali szofer i boy. „Co to wszystko ma znaczyć, dlaczego nie śpią w swoim namiocie? Rano muszę koniecznie z nimi porozmawiać” – postanowiłem i usnąłem natychmiast, gdyż zanikająca muzyka bębnów działała usypiająco. Zachowanie boya i kierowcy wymagało wyjaśnień, zdecydowałem jednak, że najpierw porozmawiam z szefem wsi i czarownikiem. Maski nie dawały mi bowiem spokoju. Lecz sprawa była trudniejsza, niż przypuszczałem. Obaj twierdzili, że musiało mi się coś przywidzieć. Upiłem się widocznie, gdyż takiej grupy tancerzy nie było poprzedniego wieczoru. Nie było co się z nimi spierać. Rzecz musiała być bardziej sekretna, niż się spodziewałem. Maski należały widocznie do jakiejś specjalnej, tajemniczej, potężnej grupy, gdyż nawet obietnica wysokiej zapłaty nie podziałała ani na wodza wsi, ani na czarownika. Wróciłem do namiotu zły i z punktu zabrałem się do swych służących. Wyładowałem na nich cały zły humor i rozczarowanie. Skląłem obydwu i zażądałem wyjaśnień, co ma oznaczać całe to ich głupie zachowanie. Boy był mniej oporny i od niego dowiedziałem się wiele. W miasteczku, gdzie po raz pierwszy chcieli zrezygnować z podróży, dowiedzieli się, że

w okolicy działa jakieś tajemnicze stowarzyszenie czy sekta mordująca obcych. Podobno stale ginął ktoś w tych stronach, i to zawsze spośród czarnych z obcych plemion, służących u białych. Wiedziałem, że takie rzeczy się zdarzają. – Czyżby kanibalizm? – zapytałem pana François. – Coś mi się to nie wydaje prawdopodobne. – Nic w tym nieprawdopodobnego. Ostatecznie z takich czy innych powodów ludzie mordują się wszędzie. Na pewno w tutejszych lasach mniej niż w dżunglach wielkich miast i portów. Lecz wbrew utartym poglądom, które odziedziczyliśmy w Europie trochę jeszcze po podróżnikach z epoki Stanleya, nie chodzi tu o sprawy kulinarne, lecz o kultowe. Jest na przykład wśród Bakaków tajemniczy kult bóstwa Ngwe. Ngwe to tamtejszy bóg podziemia. Jego wyznawcy tworzą zakonspirowaną sektę posiadającą wielkie wpływy i tyranizującą pozostałą ludność. Do ich tajemniczych obrzędów potrzeba im ludzkich zwłok. Jeszcze niedawno, by zostać członkiem sekty, trzeba było zabić kogoś z członków najbliższej rodziny. W tamtych okolicach obcy, zwłaszcza samotny, ryzykuje wiele. Czciciele Ngwe muszą mieć zwłoki ludzkie, z których przygotowują fetysze, leki, trucizny. Gdy akurat nie ma pod ręką kogoś, kogo można byłoby zabić bez narażenia się na represje, kradną świeżo pochowanych nieboszczyków. Im znaczniejszą osobistością był zmarły, tym większą wartość przedstawiają dla nich jego zwłoki. W tym plemieniu rodziny pilnie strzegą grobów swych zmarłych przez okres jednego miesiąca. Po upływie tego czasu nie przedstawiają już one żadnej wartości dla członków stowarzyszenia Ngwe. W związku z tym makabrycznym kultem powstał handel zwłokami. Wyspecjalizowała się grupa złodziei, którzy wykradają zwłoki, czasem na terenach dość odległych, i sprzedają wyznawcom Ngwe. Opowieścią moich służących nie byłem zaskoczony. Chcąc ich uspokoić, powiedziałem, że chętnie zgadzam się, by stale ze mną jeździli i spali w moim namiocie, lecz nie mają powodu się bać: ja też przecież jestem obcy, a jednak choć byłem tutaj wielokrotnie, nigdy nic mi się nie stało. „Z tobą, patron, to co innego” – zaoponował boy. „Głupi jesteś, myślisz, że jestem nieśmiertelny?” „Nie, nie myślę. Ale ty jesteś biały i liczony”. To, że jestem liczony, było dla mnie czymś nowym. „Co to znaczy »liczony«? Wytłumacz!” „Widzisz, patron, każdy z was białych jest zapisany tam gdzieś u was w urzędzie, na policji. Jest was mało. Gdyby któryś zaginął, to tam wiedzą, gdzie pojechał, i zaczynają zaraz szukać. A jeśli nie znajdą albo gdy dowiedzą się, że go zabito, to ho, ho! Rozprawią się z podejrzanymi w ten sposób, że drugi raz nikt na białego ręki nie podniesie. A my to co innego. Nikt nas nie liczy i nikomu nie przyszłoby na myśl dochodzić, co się ze mną stało, gdybym nie wrócił do domu. Jeden więcej, jeden mniej! Oni to wiedzą i dlatego ty możesz chodzić spokojnie. Jeśli nie ugryzie cię wąż, nie utopisz się w rzece, nie zaatakuje cię pantera – nic ci nie grozi. Twoja biała skóra cię obroni”.

Nie mogłem odmówić im racji. Toteż bardzo się zmartwili, gdy dowiedzieli się, że chcę zostać we wsi jeszcze przez kilka dni. Wyjaśniłem im, o co mi chodzi. Czy dobrze zrobiłem, inna rzecz. Jeszcze tego samego dnia wieczorem boy wśliznął się do mnie do namiotu. „Jeśli dobrze zapłacisz, jutro możemy stąd jechać. Z maską”. „Mów, co masz do powiedzenia. Oczywiście, że zapłacę”. Chłopak przysunął się do mnie i zniżonym głosem relacjonował: „Jest we wsi taki jeden, który już był w Duala. Pracował tam i chciałby powrócić. Lecz nie ma pieniędzy. Jego ojciec jest jednym z tych pięciu, którzy tańczyli w maskach. Myślę, że mógłby ją ukraść, gdybyś mu dał trochę pieniędzy i znalazł w Duala jakąś pracę”. „Okej. Załatwione. Jeśli przyniesie mi maskę, chłopak może liczyć na mnie”. „I zaraz stąd wyjeżdżamy?” „Zgoda”. Nazajutrz cały dzień spędziliśmy w terenie. Przyjechałem przecież tutaj z zadaniami natury administracyjnej, a chcąc dotrzymać obietnicy danej boyowi, musiałem wszystko wcześniej załatwić, by móc wyjechać, gdy tylko dostanę maskę. Lecz tego dnia nie wyszło. Mój służący zameldował mi, że jego znajomy, chłopak, któremu zapachniało miejskie życie, już wie, gdzie maski są przechowywane, lecz nie miał sposobności się do nich dobrać. Może jutro. Okazało się, że znalazł taką sposobność jeszcze tej nocy. Gdy rano wyjechaliśmy już dobrze poza wieś w swój służbowy objazd, szofer ni z tego, ni z owego zatrzymał samochód. „Co się stało? Zapomniałeś czegoś?” – zapytałem, gdyż silnik szedł równo, a na drodze nie było żadnej przeszkody. „Spójrz, patron. Nie pokazaliśmy ci we wsi, obawiając się, byś się nie zdradził”. Zawinięta w szmaty i palmowe liście w bagażniku samochodu leżała moja maska. „Jak on ją dostał?” – byłem pełen podziwu. „Nie wiem, patron. Przyniósł w nocy i zaraz zniknął. Nie było czasu pytać”. „To nic. Grunt, że jest. Opowie nam o tym w Duala”. Ani mi na myśl nie przyszło, że ten chłopak nigdy już nikomu nic nie opowie. Nim ruszyliśmy dalej, za radą boya schowaliśmy maskę w zaroślach przy drodze. Wieczorem tego samego dnia przyjechaliśmy do wsi po załatwieniu wszystkich spraw urzędowych w tym terenie. Czując się trochę jak przestępca, oczekiwałem jakichś zmian. Lecz wszystko było po staremu. Albo nie zauważyliśmy niczego, albo odpowiedzialni za przechowywanie masek nic nikomu nie powiedzieli. Gdy wszedłem do swego namiotu, zorientowałem się natychmiast, że kradzież maski spostrzeżono. Moje rzeczy leżały w nieładzie, tak samo było w namiocie służących. Ktoś czegoś tutaj szukał. Uważałem, że należy interweniować. Udałem się do szefa wsi. „Słuchaj, ktoś z twoich ludzi grasował po naszych namiotach”. Po zachowaniu wodza zauważyłem, że jestem podejrzany. Był grzeczny, lecz chłodny

i na dystans. „Czy coś ci zginęło?” – zapytał urzędowo. „Nie, nic mi nie zginęło, ale wszystko jest poprzewracane”. „Nie wierzę, by zrobił to ktoś ze wsi. Może wiatr, może pantera? Wśród moich ludzi nie ma złodziei”. Zdawało mi się, że to była wyraźna aluzja pod moim adresem. Uważałem, że będzie rozsądniej nie wyjeżdżać ze wsi tego samego dnia, a kładąc się spać, poleciłem szoferowi zostawić bagażnik samochodu niezamknięty. Nie miałem wątpliwości, że tajemnicza „pantera” zechce za wszelką cenę zajrzeć i tam. Ostrożność nakazywała, by przed wyjazdem wszyscy nabrali przeświadczenia, że nie mam nic wspólnego z kradzieżą maski. W przeciwnym razie mimo glejtu, jakim był dla mnie kolor mej skóry, mogłoby mi się w powrotnej drodze coś przydarzyć. Gdy byliśmy rano gotowi do wyjazdu, boy, któremu kazałem po​przednio skontaktować się z chłopcem marzącym o Duala, wrócił ze strapioną miną. „Nie mogę go nigdzie znaleźć, patron. Wyszedł wczoraj z chaty i jeszcze nie wrócił. Nic o nim nie wiedzą”. Nie spieszyło mi się specjalnie, o chłopca też się nie niepokoiłem. Byłem przekonany, że podszyty strachem już wcześniej wypuścił się pieszo w drogę, wiedząc, że i tak go wynagrodzę, jak zgłosi się do mnie w mieście. Boy jednak był niespokojny, szofer również. Nie podzielali mojego optymizmu. Chcieli koniecznie, bym przed wyjazdem upewnił się, że nic mu się nie stało. Wieś była duża, ludzie obcy. Chodziliśmy po wsi, zaglądając do chat, rozmawiając, kupując niby to owoce. Nie zauważyłem niczego szczególnego. „No co, możemy chyba jednak jechać? Chłopak na pewno czeka na nas gdzieś po drodze” – zwróciłem się do moich czarnych wspólników. Zgodzili się, że chyba tak. Pozostało mi tylko pożegnać się z wodzem. Jego siedziba, okazalsza niż inne, ogrodzona była solidną palisadą. Wewnątrz stało kilka glinianych, okrągłych chat. Mieszkały w nich żony wodza ze swoim potomstwem i najbliżsi członkowie rodziny. Szofer został w samochodzie przed wejściem do zagrody wodza. My z boyem weszliśmy do wewnątrz. Uderzyły mnie od razu spokój i cisza panująca na hałaśliwym zazwyczaj, pełnym rozbawionych dzieciaków i pracujących kobiet podwórku. Nie było nikogo, jedynie kilka kur i prosiąt plątało się pod nogami. Wszedłem do pierwszej z brzegu chaty – nikogo. Zajrzałem do drugiej – to samo. Stanąłem przez moment zdezorientowany, gdy nagle boy zaglądający do wnętrza innej lepianki krzyknął przyduszonym głosem: „Patron!” Było w tym głosie coś, że znalazłem się przy nim jednym skokiem. Szary ze strachu wskazywał ręką do wnętrza, bełkocząc: „Ici, regarde, ici! Popatrz tutaj!” Gdy po chwili przyzwyczaiłem się do panującego w chacie półmroku, zobaczyłem coś

leżącego pod ścianą. „Ktoś śpi” – pomyślałem, lecz zaraz zrozumiałem, że to nie śpiący. Włos zjeżył mi się na głowie. Leżący na podłodze był jakiś nienaturalnie krótki. I wtedy na glinianym podwyższeniu służącym za łoże spostrzegłem obciętą głowę. Leżała w zastygłej, czarnej kałuży krwi. Odwróciłem się. Zbierało mi się na torsje. A boy roztrzęsiony, jeszcze bardziej poszarzały, szeptał: „C’est lui, c’est lui! To on!” Zagotowało się we mnie. Odprowadziłem boya do samochodu, a sam poszedłem odszukać wodza. Znalazłem go w chacie czarownika. Był tam w towarzystwie kilku starszych. Postanowiłem wystąpić ostro. Byłem wściek​ły, tym bardziej – przecież zdawałem sobie sprawę – że nie byłem w tym wszystkim bez winy. „W waszej wsi zamordowano człowieka. Trzeba odnaleźć mordercę. Jeśli nie zrobicie tego sami, sprowadzę policję!” Przyjęli mój wybuch bez wrażenia. Przez chwilę trwało milczenie, a ich obojętne spojrzenia ślizgały się po mnie, nie wykazując ni zaskoczenia, ni oburzenia, ni strachu. „Masz na myśli tego, który leży u mnie w chacie?” – zdecydował się odpowiedzieć wódz. Gniew dławił mi głos i bojąc się, że się uniosę, kiwnąłem tylko głową. „Już dr ugi raz się mylisz. On nie został zamordowany, on został uka r a ny” – wódz podkreślił ostatnie słowo. „Nie macie prawa karać śmiercią! To należy do władz!” Wzruszył ramionami. „Rada plemienia zawsze miała takie prawo. Władza daleko, a karać trzeba, gdy ktoś zasłuży”. Nie mogłem się ośmieszać. Nie wolno mi było krzyczeć ani dać się ponieść. Usiłując narzucić sobie spokój, wycedziłem: „A mogę wiedzieć, co takiego popełnił, że za karę jak kogutowi obcięto mu głowę?” Zapanowało kłopotliwe milczenie. Nie uzgodnili widocznie między sobą odpowiedzi. Musiałem nadejść za wcześnie. Toteż wódz po raz pierwszy wydał się speszony. Odpowiedział nieco mniej pewnie: „To był niedobry, złośliwy chłopak”. „Jak to? – ledwie wykrztusiłem. Zatkała mnie zupełnie naiwność tego tłumaczenia. – Co to znaczy, że zawsze był złośliwy? Czy można za to zabić człowieka?” Spłoszyli się. Zaczęli odpowiadać jeden przez drugiego: że zawsze były z nim kłopoty, że był nieposłuszny, że kilka razy opuszczał wieś, że nie chciał pracować, wolał żyć w mieście, niż pracować z rodziną na roli, że nie słuchał napomnień i rad… „Tak, tak – konkludowali zgodnie – był zawsze złośliwy”. Wiedziałem oczywiście, że nie o to chodzi. Poszło o maskę i pośrednio winnym byłem ja. Ale wódz jeszcze nie skończył. „Powiedziałem ci, że pomyliłeś się dwukrotnie. Po raz pierwszy, gdy posądziłeś naszych ludzi, że chcieli cię okraść. Mogę cię zapewnić jeszcze raz, że te r a z nie ma wśród nas

złodziei”. Zrozumiałem. Wódz nie miał wątpliwości, kto był właściwym sprawcą. Wśród jego ludzi nie ma już złodziei. Po małej chwili zwrócił się do mnie już znowu zimny, pewny siebie, spokojny. „Wiesz, może dobrze, że zawiadomisz policję. Niech przyjadą”. Spojrzałem zaskoczony. A on ciągnął: „Zginęła nam maska. Święta maska naszych przodków. Jak przyjadą, poprosimy chyba – zwrócił się do swych towarzyszy, a oni potaknęli poważnie – by odnaleźli maskę. Czy sądzisz, że oni to potrafią?” Musiałem mieć cholernie głupią minę, gdy odpowiadałem, że chyba tak, że chyba potrafią. Mój gospodarz skończył i siedział przez chwilę w milczeniu, obracając palcami pustą szklankę. – No i co pan zrobił, zawiadomił pan policję? – zapytałem nerwowo, zdając sobie sprawę z nietaktu; zaintrygowany niecodziennym problemem, nie potrafiłem się powstrzymać. Nie odpowiedział od razu. Nalał najpierw mnie i sobie i wypiliśmy. Potem wstał, wziął do ręki maskę. Oglądał ją pod światło długo, długo. Nie mogłem się otrząsnąć z wrażenia, że jej brzegi wykonane z czerwonej spłowiałej skóry naszytej małymi białymi muszelkami, takimi, jakie kiedyś w Afryce używane były powszechnie jako moneta obiegowa i które nazywają tutaj niama-niama, broczą krwią. – To nie były już czasy na policyjną interwencję – odpowiedział niechętnie. – Afryka wrzała. W Kongu wszyscy walczyli przeciw wszystkim. W krajach sąsiednich i wszędzie zresztą biali musieli postępować ostrożnie. To nie była odpowiedź, jakiej oczekiwałem. Drugi raz jednak nie pytałem. Bogdan Szczygieł, Maska z niama-niama, Warszawa: Iskry, 1980, s. 5–46

1973 Wiesława Grochola (ur. 1932)

Bez ogonków

Potoczny komplement chwali reportaż, gdy ten „traktuje o tym, o czym ludzie rozmawiają w tramwajach”. Ryszard Ciemiński, który analizował książkę Wiesławy Grocholi Twarze w zbliżeniu (1978), stwierdził, że jej teksty nie odpowiadają „tramwajowemu” ujęciu gatunku. Nie ma bowiem w jej reportażach doraźności, fascynacji chwilą czy wszelką aktualnością, nie ma w nich skłonności do odbijania „tembru” współczesności na poziomie rozmów z magla […] czy przedziału z dalekobieżnego pociągu. Recenzent dochodzi do wniosku, że najlepsze teksty Grocholi – te, w których zbliża się do ideału – to „salon faktu”. Ma na myśli jej reportaże o naukowcach, jak na przykład o sławnym autorze Lęku, psychiatrze profesorze Antonim Kępińskim. Portret lekarza, który zamieszczamy w antologii, imponuje nie tylko masą zaskakujących szczegółów dotyczących życia i zachowania bohatera. W tym jednym z najlepszych reportaży biograficznych, jakie zdarzyło mi się czytać, Wiesława Grochola z premedytacją ucieka także od typowości, która cechuje zazwyczaj podobne teksty. Większość dziennikarzy, gdy przekazuje w reportażu informacje na czyjś temat, ujawnia ich źródła, a cytując wypowiedzi, podaje nazwisko lub funkcję rozmówcy. Mówię na to „ogonki”. A właściwie „szypułki” – jak w truskawkach. Tyle że kiedy robimy dżem, szypułki odrywamy, bo niejadalne. Tak samo jest w reportażu o Antonim Kępińskim – nie ma niepotrzebnych ogonków. Reporterka zebrała setki informacji na temat profesora, ale nie podaje źródeł – one tylko przeszkadzałyby w czytaniu. Dzięki temu dostajemy tekst jednolity i gęsty, utarty pieczołowicie jak jajka w koglu-moglu. Wśród czternastu tekstów w zbiorze Twarze w zbliżeniu pojawia się także twarz pewnej rodziny. Dom, w którym mieszkają, jest stary, schody krzywe, ściany spękane. Drzwi otwiera niemłoda kobieta o żywych ruchach, uśmiechnięta. Prosi do pokoju. – To ilu pani ma synów? – pytam. Z ośmiu – siedmiu już pracuje, czterech żonatych, ale tylko jeden Andrzej ma mieszkanie. Pozostali w ten lub inny sposób mieszkają w domu, choć ​Edmund jest w tej chwili w wojsku, najstarszy Henryk na delegacji służbowej, dwudziestopięcioletni Marian, który ożenił się rok temu, czasem zostaje trochę u żony, a dokładnie mówiąc u jej rodziców. Ale znowu dwudziestosiedmioletni Jan razem z żoną i dwoma synkami – starszy z nich to właśnie ten czteroletni blondynek, który ugania się po pokoju – mieszkają tutaj, u mamy. Więc kiedy pytam, ile osób mieszka tu, przy Malczewskiego, rachunek okazuje się skomplikowany. – Liczcie się, ilu was jest – rozkazuje pani Waleria i podsuwa mi talerz z owocami. […] Dwóch synów ma skończone technikum, pięciu zasadnicze szkoły zawodowe, najmłodszy Czesław chodzi właśnie do II klasy. Podobno Andrzej też zapisał się do technikum, chyba górniczego, ale dokładnie nie wiadomo, bo jak ostatnio przyjechał, to się wszyscy bracia poschodzili i tyle było ludzi, że nie można było niczego dokładnie dowiedzieć się z rozmowy. Dalej Wiesława Grochola opisuje szczegółowo życie wielodzietnej rodziny. Bardzo przydałaby się lodówka, zwłaszcza syn Andrzej na nią namawia, ale pani Waleria ma starych rodziców, mogą być więc od lodówki pilniejsze wydatki. Ja nie lubiłam dzieciom dać płakać, wolałam dać jeść. […] Ojciec synów za bardzo kochał, więc wszystko było na moich barkach. […] Na Andrzeja też nie mogę powiedzieć, żeby był najgorszy. I tak reporterka pisze reportaż Główkowanie z niskiej pozycji, czyli dlaczego pani Waleria Sz. źle wypadła w telewizji, od czasu do czasu napomykając o Andrzeju. Dopiero w połowie tekstu wyjaśnia się, że to wielki piłkarz, król strzelców – Andrzej Szarmach. Ten zabieg to przykład, jak nawet w reportażu, który nie musi być wielką literaturą, można zastosować zaskoczenie jako element gry z czytelnikiem. Najpierw rodzina bez

nazwiska jest dla czytającego „każdą” wielodzietną rodziną. Potem, kiedy już wiemy, że wydała na świat międzynarodową gwiazdę futbolu, zastanawiamy się, jak to było możliwe – i pewnie o taki efekt reporterce chodziło. Grochola zadebiutowała w połowie lat pięćdziesiątych w „Po prostu”. Skończyła polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie już w czasie nauki została asystentką w Katedrze Podstaw Marksizmu. Po Październiku ’56 wstąpiła do PZPR -u. W 1968 roku została usunięta z partii (i automatycznie zwolniona z redakcji z zakazem publikowania) za wystąpienie publiczne w – jak się wtedy mówiło – tak zwanej kwestii żydowskiej, czyli za potępienie antysemickiej nagonki. Hanna Krall opisuje to w Sublokatorce, ukrywając Wiesławę Grocholę pod postacią Marty. Po 1968 roku Grochola przeniosła się do Warszawy, gdzie wykładała na polonistyce. W latach siedemdziesiątych wróciła do dziennikarstwa. Pracowała m.in. w „Polityce”, „Magazynie Rodzinnym”, „Tygodniku Solidarność”. Pod koniec lat siedemdziesiątych drukowała także w prasie drugoobiegowej, m.in. w kwartalniku „Zapis”, w którym ukazał się jej esej Zawód reporter. W stanie wojennym przeszła na wcześniejszą emeryturę. Dzięki pomocy przyjaciół wyjechała do USA, gdzie – jak mówi – pracowała u Miss Poliakoff, polskiej ​Żydówki, jako pani do towarzystwa. Jedną ze swoich książek – Bujajcie się (2004) – reporterka napisała z Andrzejem Grzesiakiem, byłym PR Lowskim opozycjonistą, mężem swojej córki, której ojcem jest Jerzy Urban. Grzesiak jest prototypem Grześka z powieści Katarzyny Grocholi Nigdy w życiu!. Wiesława Grochola bywa przedstawiana przez speców od marketingu książkowego jako „ciotka Katarzyny Grocholi”. Ale to jej najmniejsza zasługa dla literatury. Największą jest kronika wydarzeń we wsi Zbrosza Duża pod Grójcem. ​Kiedy reporterka przyjechała tam w roku 1981 roku jako dziennikarka „Tygodnika ​Solidarność”, trafiła na ostatni moment, aby dzieje wsi opowiedzieć. Gdy ​radziła się mieszkańców:„Pisać?”, odpowiadali: „Oooo, to jest historia jak do książki!”. Pierwsza była więc obora pani Wójcikowej – notowała Grochola. – W jesieni 1968 roku usadowieni pośrodku wsi Zbrosza gospodarze: Janina Wójcikowa z mężem postanowili wziąć się za hodowlę. Dostali w banku kredyt i postawili nową oborę – trzy pomieszczenia z pustaków z letnią kuchnią do gotowania dla zwierząt. Ale nie nacieszyli się tą inwestycją, bo zaraz na Boże Narodzenie Wójcik zmarł i została wdowa z trójką małych dzieci. I z kredytem. I nie miała już głowy do hodowli. […] Ksiądz Sadłowski: – I od razu przyszła taka myśl z mojej strony, żeby z nią porozmawiać, żeby w tej oborze zrobić kaplicę. Władze przeciwdziałają. Wtedy mieszkańcy decydują, że przerobią oborę na kościół. Ich przywódca ksiądz Czesław Sadłowski staje się bohaterem. Akcja nabiera tempa: porwanie księdza; aresztowanie mieszkańców wsi; budowanie kaplicy pod osłoną nocy; najazdy uzbrojonej milicji; ucieczki budowniczych z placu budowy; plombowanie wejścia do kaplicy przez „klasę robotniczą”; uniemożliwienie prymasowi Wyszyńskiemu przyjazdu do wsi – to materiał na film sensacyjny! Społeczny cud pod Grójcem – symbol walki o wolność i tożsamość religijną – znalazł w Wiesławie Grocholi pełną pasji kronikarkę. Na pierwszą publikację Zbroszy odważył się w 1981 roku sam ksiądz Sadłowski, który odbił książkę na powielaczu w zakrystii i rozprowadził wśród parafian. Tekst przekazał na Zachód, dzięki czemu czytany był w odcinkach w Radiu Wolna Europa. Kiedy w 2013 roku reporterka ofiarowała Ośrodkowi Karta swoje archiwum rodzinne, w tym kilkaset listów ojca z niemieckiego oflagu, gdzie przeżył wojnę, powiedziała: Przeszłość to w jakimś stopniu my sami, nawet na poziomie fizjologicznym, bo i w ciele jest zapis tego, co się przeżyło. Jestem zwolennikiem trwania. Rażą mnie jednorazowe przedmioty, krótkotrwałe kontakty, efemeryczność zdarzeń. Chciałabym, żeby mebel stał dwieście lat.

Co jest w człowieku, czyli o tych, co więcej czują i bardziej cierpią

Na Salwatorze jest najpiękniejszy krakowski cmentarz. Roztacza się stąd szeroki widok na Wisłę, a w dni prawdziwie pogodne można dostrzec nawet dalekie kontury Tatr. 10 czerwca 1972 roku, kiedy liczna rzesza przyjaciół odprowadzała tu Antoniego Kępińskiego, niezwykłego człowieka, lekarza i nauczyciela – dzień był bezwietrzny, ciepły, mglisto-słoneczny. Ludzie byli „łagodnie smutni i zamyśleni”, nikt nie płakał, nikt nie wygłaszał oracji, zgodnie z ostatnią wolą zmarłego, który wyraźnie prosił, by pominięto zwyczajne w takich razach przemówienia i by znajomi wypili tylko za jego pamięć kieliszek śliwowicy, a także aby pochowano go właśnie tutaj, na Salwatorze. Był z tym kłopot, ponieważ cmentarz jest już w zasadzie zamknięty, odmawiał swej zgody na pochówek i nie obeszło się bez „wysokiej” interwencji. W orszaku pogrzebowym uczestniczył jednak kardynał Wojtyła, gimnazjalny kolega zmarłego – jak akcentowali później niektórzy z moich rozmówców. Kępiński przeszedł przez życie cicho i skromnie i jednym z praktycznych założeń jego koegzystencji z ludźmi było, aby nie sprawiać sobą kłopotu. Po śmierci, która odebrała mu dalsze prawo władania własną biografią, rozrósł się nagle, stał się punktem odniesienia i motorem działania dla wielu ludzi, którzy go nawet wcześniej nie znali, stał się postacią publiczną, ważnym symbolem kulturowym, problemem. Marksiści nie bez trudu zaakceptują jego nader prywatny, ale przecież konsekwentny katolicyzm, jego szczególny kult indywidualności i odmienności, katolicy – choć przyznać trzeba, że o pamięć po profesorze Kępińskim pierwsze upomniały się pisma katolickie – niechętnie zaaprobują jego sensualizm, biologizm oraz dialektyczny i materialistyczny sposób myślenia. Pozostawił po sobie dzieło bezdyskusyjnie wielkie: tysiące chorych, psychotyków, skażonych najstraszniejszą wciąż jeszcze – bo psychiczną – chorobą po większej części funkcjonujących w swej pracy i w swoich środowiskach rodzinnych i społecznych. A także głębokie przekonanie, że choroba psychiczna nie jest kresem ludzkiej osobowości i przydatności życiowej, że nie przekreśla chorego w sposób całkowity, że pozostawia szansę życia godnego, pożytecznego, wartościowego. I że „inność” tych chorych otwiera możliwość bezcennego wglądu w psychikę „normalnych” ludzi – w zwykłych warunkach niepodatną na obserwację z zewnątrz. I jeszcze sporą liczbę prac niezwykle cennych, nie tylko dla fachowców, lekarzy, pedagogów i humanistów, ale także zyskujących z miejsca niezmiernie szeroki oddźwięk społeczny. Prac sumujących najnowszy interdyscyplinarny dorobek wszech nauk na temat „człowieka”, skłaniających do bardziej odpowiedzialnego i humanitarnego myślenia o osobowości ludzkiej, niż to dyktuje współczesna moda na manipulacyjny i technicystyczny stosunek do ludzkiej jednostki. Natychmiast po ukazaniu się pierwszych książek: Rytm życia, Psychopatologia nerwic

i Schizofrenia, stały się one bibliofilskimi białymi krukami i zarazem biblią intelektualną dla wielu środowisk. Kępiński jest – jak sądzę – w nauce nie tyle „wynalazcą”, ile genialnym nowatorem: jego myślenie posiada wielką siłę integrującą, jego modele rozumowania mają atrakcyjność szczególnej, pozbawionej schematyzmu i rutyniarstwa wnikliwości, jego wykład jest klarowny, wolny od naukowego żargonu i przytłaczającej aparatury metodologicznej, komunikatywny i zarazem pobudzający czytelnika do refleksji. Przy całym obiektywizmie i przejrzystości zaprezentowanego w opublikowanych dotąd książkach sposobu myślenia jest przecież Kępiński moralizatorem i nauczycielem, jak wszyscy, którzy w historii kultury torowali drogę nowym ideom. Trudno nie dostrzec żywej pasji polemicznej w Psychopatologii nerwic, skoro szczególnie akcentuje ona biologiczno-fizjologiczne aspekty choroby (w którą co najmniej połowa lekarzy w ogóle nie wierzy), czy też w Schizofrenii, gdzie podnosi Kępiński społeczno-moralne znaczenie schorzenia, na które wprawdzie cierpi co setny człowiek, ale które wciąż jeszcze, również w kręgach lekarskich, traktowane jest jako wyrok skazujący chorego na banicję, czy w końcu w Rytmie życia, w którym szczególnie eseje poświęcone patologii władzy i socjopsychologicznemu rozbiorowi „problematyki epoki krematoriów” drążą prawdę o człowieku i człowieczeństwie. Moi rozmówcy, próbujący po jego śmierci bezradnie w skupieniu naszkicować choćby z grubsza sylwetkę człowieka, z którym spędzili wiele – niektórzy dwadzieścia pięć – lat życia, plączą się w opiniach, przeczą samym sobie, w końcu poddają się, szukając ratunku w superlatywach, i radzą: „Niech pani lepiej wcale nie pisze…”. A równocześnie od pierwszych chwil i pierwszych rozmów mam uczucie, że wkroczyłam w jakąś jasną smugę, jeszcze ciepłą od obecności tego człowieka. Nazwisko Kępińskiego niemal wśród wszystkich, którzy go znali, którzy się w jakiś sposób o niego otarli, działa jak szyfr, otwierający nie tylko prywatne domy i salony krakowskiej profesury, ale także i – ludzi: ujawnia ich prawdziwe, niestereotypowe, nieoficjalne i niewyretuszowane „dla potrzeb prasy” postawy i zachowania. Są to rozmowy, w których znikają konwenanse, opadają pozy i maski, pozostaje żywa, serdeczna chęć dania świadectwa prawdzie i tylko prawdzie, która zresztą okazuje się nieuchwytna, niepełna, ulotna, powierzchowna… Wydaje się, że to bynajmniej nie tylko sama nieobecność zmarłego jest przyczyną tego emocjonalnego ciepła i zarazem tego niedosytu. Te same uczucia budził wśród swych najbliższych za życia – zawsze otoczony ludźmi i ich życzliwością i zawsze w jakiś sposób osobny i samotny, nigdy do końca czytelny i zrozumiały, a przecież niemal zawsze i we wszystkich ludziach, z którymi wiązało go życie i praca, aktywizujący ich najlepsze cechy i postawy, nawet jeśli byłyby one na pozór trudne do przewidzenia i nie komponowały się z codziennym, zewnętrznym spojrzeniem na danego człowieka. Urodził się Antoni Kępiński w 1918 roku na Kresach Wschodnich w rodzinie inteligenckiej. W 1936 roku zdał maturę w słynnym krakowskim gimnazjum

Nowodworskiego, odznaczony „za wysokie osiągnięcia w nauce i wybitne koleżeństwo”. Studia na wydziale lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego przerwał rok 1939 i wojenna odyseja: udział w kampanii wrześniowej, a potem kampanii francuskiej, pobyt w obozie dla internowanych w Miranda del Ebro w Hiszpanii i służba w RA F -ie. W 1946 roku ukończył Polski Wydział Lekarski na uniwersytecie w Edynburgu i po rocznej praktyce w angielskich szpitalach psychiatrycznych wrócił do kraju, aby w 1947 roku podjąć asystenturę w Klinice Neurologiczno-Psychiatrycznej Akademii Medycznej w Krakowie. Zmarł, przeżywszy pięćdziesiąt trzy lata, jako profesor i kierownik tej kliniki, która była nie tylko jego jedynym miejscem pracy, ale bodaj jedynym miejscem, gdzie czuł się naprawdę dobrze. Nie lubił niczego w swym życiu zmieniać, nie lubił wyjeżdżać, nie lubił opuszczać chorych. Od lat – niespiesznie i bez entuzjazmu pnąc się po szczeblach kariery naukowej – wstawał codziennie o czwartej, piątej rano, podawał żonie do łóżka „herbatkę” i zasiadał do maszyny do pisania, która towarzyszyć mu miała aż do śmierci. Nie nazywał tego pracą naukową, było to „ot, takie sobie pisanie”, porządkowanie notatek z rozmów z chorymi, konstruowanie zapisków, dziennik obserwacji i przemyśleń lekarza, dla którego najpierwszym celem była pomoc choremu, nie zaś praca naukowa. O godzinie szóstej rano – przed wszystkimi – był już w klinice, wyświeżony, gotów do działania, swoją dyskretną, nienarzucającą się obecnością aranżujący poranne spotkanie z dniem: chorych, lekarzy i personelu pomocniczego. Tutaj toczyło się jego prawdziwe życie: wielogodzinne rozmowy terapeutyczne z chorymi, omawianie przypadków i metod pracy z zespołem, owe okazjonalne kawy, papierosy, dywagacje, ba, nawet towarzyskie biesiady – nie bez udziału alkoholu i nieco dionizyjskiego klimatu odprężenia. Po południu, jeżeli nie miał zajęć w klinice czy uczelni, przyjmował pacjentów w domu. O godzinie dwudziestej drugiej, dwudziestej trzeciej – kompletnie zmęczony – zasypiał. I nazajutrz wszystko to zaczynało się od nowa: zgodnie z rytmem zegara i słońca, z rytmem biologii. Przez dwadzieścia lat nie uczestniczył w żadnym zjeździe naukowym. Raz, w 1958 roku, „dał się wysłać” za granicę jako stypendysta, do Anglii. Przez piętnaście lat co roku wyjeżdżał z żoną na urlop do wsi Dąbki koło Jastrzębiej Góry. Szli wtedy do lasu, on siadywał sobie gdzieś na pniu drzewa ze swoimi notatkami, a ona krążyła po okolicy, zbierając grzyby albo jakieś kwiaty czy korzenie, po czym, kiedy uznała, że teren jest już wyeksploatowany – szukali innej polany. I żartowali sobie po drodze, że „on ją pasie”. W ostatnich latach zmuszała go do coniedzielnych wyjazdów poza miasto na wycieczki. Wracał rozradowany i wypoczęty; kontakt z przyrodą dostarczał mu masę wrażeń i emocji; wiatrem, słońcem, deszczem, roślinami i zwierzętami cieszył się, jakby był miejskim dzieckiem, któremu po raz pierwszy pokazano dziwy natury. W 1966 roku, kiedy Kępińscy mieli już wreszcie własne mieszkanie i uznali się za ludzi urządzonych, żona, terroryzując go swą rzekomą anemią, wymogła na nim orbisowską wycieczkę do Bułgarii, a trzy lata później – do Jugosławii. Z obu wypraw był bardzo zadowolony, mimo że każda decyzja rozłąki z chorymi przychodziła mu z trudem. W Jugosławii na gorącej kamienistej plaży

Korčuli po raz pierwszy zaczął podśmiewać się ze swego niedołęstwa – miał jakieś bóle kostne, które uparcie tłumaczył faktem, że musiał się kiedyś uderzyć. Ale pani Jadwiga, pilnująca jak matka każdego jego kroku, wiedziała przecież, że wcale się nie uderzył. W marcu 1970 roku, w rok po tym jugosłowiańskim urlopie, zauważyła, że jest blady i znużony; sądziła, że to po prostu wyczerpanie. Był z reguły posłuszny wszystkim jej decyzjom w zakresie organizacyjno-domowym, ale nie znosił żadnych ingerencji w swą pracę, a w szczególności żadnych żądań dotyczących swojego zdrowia. Zorganizowała więc spisek z jego najbliższą współpracownicą – siostrą Janeczką, od dwudziestu lat pracującą z Kępińskim. Gdy pielęgniarka weszła ze strzykawką do jego piwniczki, gdzie ordynował (nie lubił gabinetu na górze, który był wykorzystywany jako dyżurka), pozwolił sobie pobrać krew do analizy. Pierwsza diagnoza była zarazem ostatnią; straszliwa, nieuleczalna choroba, mająca jeszcze dwa lata pustoszyć organizm, była już w stadium zaawansowanym. Zresztą żadne wcześniejsze stadium i tak nie pozostawiałoby cienia nadziei. Kępiński najgłębiej przekonany o tym, że wszelkie cierpienie psychiczne jest trudniejsze od fizycznego, mimochodem zaoszczędził sobie co najmniej dwóch lat tragicznej świadomości. Docent Hanicki, który miał się odtąd opiekować Kępińskim (zresztą swoim kolegą gimnazjalnym) aż do chwili jego śmierci, skwapliwie przyjął wersję „reumatyzm”. Żona również. – Cóż mogłam mu ofiarować poza uśmiechem? – mówi mi teraz i tłumaczy: – W tej chorobie mieliśmy wspólne piękne dni. Znosiła mu do szpitala wiosenne kwiaty i jesienne liście, odpustowe zabawki i pamiątki. Najpiękniejszy był – jak powiada – okres, kiedy w pierwszym roku choroby leżał jeszcze u siebie w klinice. Taka to zresztą była moda, że lekarze krakowskiej kliniki psychiatrycznej, jeśli już musieli kurować się w szpitalu, najchętniej kładli się właśnie „u siebie”. Ten piękny okres to: pancerz z gipsu i ciężkie bóle wiążące się z postępem choroby. A także szalone zmęczenie. Kępiński powiesił na drzwiach swego pokoju kartkę: ,,Od 10.00 do 11.00 urzęduję jako kierownik kliniki, a od 16.00 jako pacjent”. I wiadomo było, że po południu już każdy może do niego przyjść: i koledzy, i chorzy. Chorzy przynosili mu smażone placki ziemniaczane, opowiadali, co słychać, ale nie byli zbyt natarczywi: widzieli, jak w dniach poprawy, ubrany w biały lekarski kitel, wspierając się o ścianę, próbował jeszcze chodzić i pracować, i wiedzieli, że trzeba go oszczędzać. W tym właśnie czasie zaczął intensywnie pisać, wyrzucać z siebie to, co przez całe lata gromadził w postaci zapisków i notatek. Wkrótce sprowadziła się tutaj i żona z kotami. Tu, w klinice, całkowicie nieregulaminowo okociła się Czarusia-Titina, rodząc między innymi małego Antosia, który do tej pory jest głównym lokatorem dwupokojowego mieszkania pani Kępińskiej przy ulicy Warszawskiej 1. Potem, gdy do wszystkich innych dolegliwości dołączyła się normalna w przebiegu choroby niewydolność nerek, państwo Kępińscy przenieśli się do kliniki nefrologicznej, gdzie docent Hanicki w miarę skromnych szpitalnych możliwości stworzył choremu najlepszy, jaki się dało, klimat i warunki do

pracy. Umieszczono Kępińskich na najwyższym piętrze starego gmaszyska, żeby było jak najciszej i żeby jak najmniej ludzi mogło tu trafić. Hanicki wywiesił na drzwiach kartkę: „Ludzie! Zlitujcie się! Stan ciężki!”. Ale codziennie przewalał się tędy tłum gości – nawet w chorobie Kępiński był magnesem, który przyciąga ludzi nie tylko z altruizmu, ale także dlatego, że – jak potwierdza wielu – „wychodzili stąd uspokojeni”. Personel, począwszy od pielęgniarek, skończywszy na kierowniku, „uwielbiał” tego szczególnego pacjenta. Nie zabraniano mu ani mocnych papierosów, za którymi przepadał, ani kieliszka – choć chęć ta słabła. Był pacjentem spokojnym, cierpliwym, za wszystko wdzięcznym i niczego niewymagającym, jak gdyby zażenowanym, że sprawia sobą tyle kłopotu i troski. – Kochany docenciku – pytały Kępińskiego pielęgniarki – czy panu znowu nic nie potrzeba? W chorobie zaczęły na niego spadać dowody oficjalnego uznania. Otrzymany w tym czasie Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski przypiął sobie po prostu szpilką do gipsu. Wiosną 1971 roku docent Hanicki postawił przed zespołem swej kliniki dramatyczne pytanie: czy wolno nam podjąć decyzję o podtrzymywaniu życia pacjenta przy pomocy systematycznej dializy? Sztuczną nerkę stosuje się jako metodę czasowego odciążenia nerek dla przywrócenia im sprawności lub daje osobom przeznaczonym do przeszczepu. Tu nie wchodziła w grę żadna z tych możliwości poza jedną – sztucznego przedłużenia życia. Zważywszy format człowieka i jego twórczą aktywność, Hanicki uważał, że każdy sposób podtrzymywania życia jest dobry. Personel jednogłośnie podjął decyzję pozytywną. Docent Hanicki podkreśla (to ważne, ponieważ zespołów do wykonywania tego zabiegu jest w klinice tylko sześć, a potrzeb więcej): – To nie stało się kosztem żadnego chorego, to był dodatkowy czas personelu i urządzeń. Kępiński był dializowany trzy razy w tygodniu po osiem godzin dziennie. Światowa literatura medyczna zna dwa analogiczne wypadki podtrzymywania życia. Chory wstawał o trzeciej, aby czas „tracony” na dializie odrobić przy maszynie do pisania. – W czasie dializy odeśpię – kalkulował. Nieodmiennie zjawiał się na zabiegu uśmiechnięty, w czerwonym fezie z Korčuli ze spuszczonym na ucho pomponem. W czasie dwóch lat obłożnej choroby, a szczególnie w ostatnim roku życia Kępiński pisał, pisał, pisał. Pracował w nocy, kiedy nie przeszkadzali mu goście, lekarze ani interesanci, coraz bardziej gorączkowo, z coraz większym pośpiechem, jak gdyby proporcjonalnym do postępów choroby i do tempa, w jakim zbliżał się do kresu życia. Kilka miesięcy przed śmiercią za namową docenta Hanickiego zrezygnował z funkcji kierownika kliniki, przed czym poprzednio tak długo się bronił. W ciągu tych ostatnich dwóch lat obezwładniających bóli napisał czy też tylko zmontował z notatek i przemyśleń ćwierćwiecza pracy z pacjentami niemal cały dorobek swego życia: Psychopatologię nerwic, Rytm życia, Schizofrenię, Melancholię, Lęk, Kierunki psychoanalizy, Metodę badania psychiatrycznego, Psychopatologię życia seksualnego i niedokończony rękopis

pracy, którą przerwała śmierć: Psychopatia. Dziewięć dzieł! Przez cały czas aktywnie uczestniczył w pracach Krakowskiego Towarzystwa Lekarskiego, szczególnie w dziedzinie badań dotyczących byłych więźniów obozów hitlerowskich (badania te zresztą, wespół ze swoim szwagrem doktorem Kłodzińskim i grupą krakowskich naukowców – byłych więźniów obozów – zainicjował), tuż przed śmiercią oddał napisany wspólnie z Kłodzińskim artykuł O dodatniej aktywności psychicznej więźniów, który ukazał się w „Przeglądzie Lekarskim” pod tytułem Oświęcim już obok poświęconego Kępińskiemu wspomnienia pośmiertnego. W czasie choroby przeprowadził sześć przewodów habilitacyjnych i dziesięć doktoratów. Aktywność i uwaga dla ludzi były naturalnym sposobem bycia Kępińskiego tak w okresie zdrowia, jak i choroby. Niejako mimowolnie wchodził w najżywsze kontakty ze wszystkimi, którzy w jakikolwiek sposób mieli z nim do czynienia, dodawał im otuchy, troszczył się o nich i martwił bardziej niż o siebie. Docentowi Hanickiemu, który przez cały ten rok przybiegał wcześniej do swej kliniki, aby pierwszą ranną godzinę spędzić z Kępińskim, na pytanie „Jak się czujesz?” nieodmiennie odpowiadał: – Dobrze. Nie martw się o mnie. A potem, fałszując, śpiewali Kiedy ranne…, jedli śniadanie, gawędzili, żartowali, dbając o to, żeby było bardzo wesoło, karmili kota i byli szczęśliwi tak, jak mogą być ludzie świadomi śmierci, więc znający wartość życia. Każdy człowiek lubi być dobry, a Kępiński dawał ludziom tę szansę. Swoim życiem i umieraniem, swoimi poglądami teoretycznymi tak tożsamymi z własną biografią, jak to się prawie nigdy nie zdarza, potwierdzał w oczach Hanickiego internisty jego intuicyjne przekonania, iż rola psychiki w leczeniu chorób somatycznych jest trudna do przecenienia. Obaj: lekarz i pacjent, dokonali w ostatnich najtrudniejszych miesiącach życia Kępińskiego jedynego w dziejach medycyny eksperymentu – analizy psychologicznej krakowskiej grupy chorych przewlekle dializowanych, z tym że przeprowadzający badania lekarz psychiatra był zarazem jednym z tych, którzy poddani byli badaniom, tyle że najbardziej bezapelacyjnie skazanym. Wynikało to, jak zwykle u Kępińskiego, „samo z siebie”: z jego naturalnego koleżeńskiego zainteresowania współcierpiącymi i wspólnie z nim leczonymi dializą pacjentami. (Potem dopiero profesor Brzezicki, osiemdziesięcioczteroletni nestor psychiatrii krakowskiej – u którego Kępiński zaczynał pracę i którego był „najwybitniejszym i najukochańszym uczniem” – zwróci moją uwagę na pokrewieństwo etymologiczne słów pa c j e nt i s ympa ti a z greckiego sympatei – w s pół c i e r pi e ć ).W parę dni po owej nocy 8 czerwca, kiedy po nieudanej dializie, w czasie której Kępiński powiedział w zamyśleniu, choć z lekką irytacją, jakby do siebie: „A może już dość tych wygłupów?”, a o godzinie 1.30 znużony, ale świadomy wypowiedział ostatnie swe słowa: „Więc właśnie przekroczyłem tę granicę”, docent Hanicki, niczego nieświadom, ale wszystko przeczuwający, wszedł na mównicę kongresu naukowego w Louvain, aby w imieniu własnym i Kępińskiego wygłosić referat naukowy Adaptacja chorych przewlekle dializowanych. Przed nim podobną pracę referował

profesor Franz Reichsmann z U SA , ale jego wyniki i punkt widzenia były całkowicie odmienne: psychiatra pracujący z badanymi „z doskoku” i z pozycji człowieka zdrowego znalazł wśród ludzi skazanych zupełnie inne cechy, diametralnie odmienne od wyników krakowskich: żywiołową chęć użycia, świadomość pełnej zależności od aparatury, a nie od ludzi, brak solidarności z tymi, co zostają, poczucie zwolnienia z obowiązków społecznych i więzi z ludźmi itd. Optymistyczne wyniki badań krakowskich wniosły w atmosferę naukowych obrad jakiś ożywczy prąd humanizmu i wysokiego morale. Przyjęte były przez naukowe zgromadzenie z żywym aplauzem, bowiem taki punkt widzenia uznano za pomyślny nie tylko dla chorych, ale i dla lekarzy, aby mieli poczucie sensu swej pracy. Tak więc było to jeszcze jedno zwycięstwo Kępińskiego zza grobu, jedno z wielu, których świadkami jesteśmy w ostatnich latach. Wydanego w rewelacyjnie jak na nasze stosunki szybkim tempie przez krakowskie Wydawnictwo Literackie Rytmu życia Kępiński nie zdążył już zobaczyć. Zdyszany goniec z wydawnictwa, który przybiegł do szpitala ze świeżym egzemplarzem 9 czerwca 1972 roku o godzinie siódmej rano, spóźnił się zaledwie o kilka godzin. Nie zobaczył już Kępiński Schizofrenii, ukochanego swego dzieła, które najpełniej chyba z wydanych dotąd prac wprowadza czytelnika w istotę i koloryt psychotycznego świata odmienności. Za życia, w czasie choroby miał w ręce jedną tylko ze swoich prac – Psychopatologię nerwic. Nie lubił pozy, sztuczności, bufonady, celebracji, oficjalności, rutyny, zakrzepłych sądów, utartych pojęć, autorytatywnych opinii, zebrań, kongresów naukowych i rad wydziału. Nie przywiązywał wagi do tytułów, stopni naukowych, szczebli prestiżu. Wobec ludzi silnych wiedzą, samopoczuciem czy pozycją bywał twardy i nieugięty w obronie swych poglądów, wobec ludzkich słabości stawał się miękki, liberalny, może nawet zbyt liberalny i pobłażliwy, zgoła naiwny jak dziecko. Na słabość i nieszczęście można go było nabrać i oszukać: wyłudzić bez trudu pieniądze, pożądane leki, potrzebne zaświadczenie. Zarzucano mu niekiedy w klinice brak krytycyzmu wobec pacjentów, a także personelu i nadmierną, wszechogarniającą – więc w konsekwencjach niekiedy może nawet aspołeczną – dobroć. Lubił wszelkie pretensje, zarzuty kierowane pod swoim adresem i spory, ale w tej akurat sprawie dość bezradnie, za to z niewzruszonym uporem bronił postawy pełnego zaufania do ludzi, twierdząc, iż żaden margines pomyłki i błędu nie jest w stanie przeważyć pozytywnych społecznie skutków takiej postawy. Starał się akceptować w ludziach wszystkie ich cechy, także i takie, które nie były mu bliskie. Był przeciwny postawie sędziego, zakładając uparcie, iż wszelki kontakt między ludźmi winien kształtować się na płaszczyźnie „równoległej”, nie zaś „pochyłej”. Wszelkie dyskusje naukowe zaczynał od zastrzeżeń o własnej niekompetencji. Z niezrównaną uwagą wysłuchiwał opinii najmłodszych kolegów, także stażystów, niemających żadnego doświadczenia ani aspiracji psychiatrycznych. Żaden człowiek ani żaden pogląd nie był dla niego a priori głupi ani nieważny, niemal żadna postawa nie wzbudzała w nim odruchu potępienia. Rzeczywiście nie tolerował tylko jednego: l e kc e w a że ni a c zł ow i e ka,

szczególnie człowieka biednego i chorego. Na wykładach prezentował studentom zwykle tak zwane najbanalniejsze przypadki, strzegąc się nietypowych, skomplikowanych przebiegów choroby. Kiedyś studenci znudzeni już bardzo drobiazgową analizą chorego, który wydawał im się nazbyt zwyczajny, by poświęcać mu tyle uwagi, poprosili, żeby zaprezentował im coś innego, bo ten pacjent już im się znudził. Kępiński zbladł, dolna warga zaczęła mu drgać (co było znamieniem skrajnego zdenerwowania) i wykrztusił nie swoim głosem: „Czł ow i e k wam się znudził?! Czł ow i e k?! Czy wy w ogóle wiecie, co to jest człowiek?!”. Tak właśnie wyglądał jego największy atak pasji. Na posiedzeniu kliniki, w czasie omawiania przypadku jednego z chorych dwoje lekarzy trochę już tym znużonych, próbując zbagatelizować sprawę, stwierdziło, że jest to pacjent hiposeksualny (seksualnie niepełnowartościowy) i o niskim poziomie umysłowym, z czego wynikać miało, iż nie warto się nim aż tak bardzo zajmować. – Każdy mówi o tym, co go samego boli – odparował lekarskiej parze docent Kępiński i było to bodaj najbardziej agresywne jego wystąpienie przez lat dwadzieścia parę, jakie pamiętają jego najbliżsi współpracownicy. Kiedyś u progu małżeństwa żona usiłowała się upominać o „coś z życia”, budować jakiś program rozrywek i sposobów spędzania czasu, odrywający go od niemal bezustannego kontaktu z kliniką i chorymi. Wkrótce zrozumieć musiała, że w tej sprawie jest bezwzględny i że ona z chorymi nie wygra. Po jakimś czasie przywykła do nich, polubiła ich, raz niechcący wyraziła się ciepło o ich niedoli i wtedy zobaczyła, jak mu się zmienia twarz, zrozumiała, że to właśnie cementuje ich uczucie. Potem kiedyś powiedział do niej z zazdrością i zachwytem: – Ty l ubi s z wszystkich, a ja się muszę s ta r a ć. Taki świadomy trud budowania własnej osobowości i własnego stosunku do ludzi potwierdzałaby opinia profesora Brzezickiego: „Kępiński był człowiekiem, jakim chciał być”. Wszystko, co można napisać o tym człowieku, naznaczone jest nie tylko ckliwym odorkiem sentymentalizmu, ale także znamieniem jakiejś półprawdy, ćwierćprawdy, słowem: nieprawdy. Był tolerancyjny do przesady, ale ta jego tolerancyjność i liberalizm ciążyły jego współpracownikom i młodszym kolegom jak najcięższy rygor moralny. Był ortodoksyjnym moralistą stawiającym człowiekowi, szczególnie zaś lekarzowi, niezwykle wysokie wymagania – przede wszystkim etyczne, równocześnie jednak bronił się przed postawą sędziego, przed ocenianiem ludzkich uczynków i postaw, pozostawiając to osądowi ich własnego sumienia, które zarazem swoją postawą budził i uwrażliwiał. Pożądał atmosfery równości, klimatu sporów i dyskusji, ale równocześnie wywierał niezwykły, przytłaczający wpływ na współpracowników swą pozbawioną wszelkich autorytarnych cech osobowością. Pracować z nim to było gigantyczne obciążenie psychiczne – przyznaje wielu z tych ludzi, ale nikt z nich za żadne apanaże i honory nie dawał się wyciągnąć z tej kliniki, choć z wielu stron kraju płynęły atrakcyjne propozycje. Tworzył i poszukiwał klimatu ciepła emocjonalnego, a równocześnie bał się atmosfery

uwielbienia, która powstawała wokół niego w naturalny sposób. Świadcząc ludziom dobre uczynki, miał stałe poczucie winy. Tworząc dzieło naukowe, którego rozmiar i wagę przyjdzie jeszcze długo oceniać, bezustannie, nie tylko słowami, ale i czynami podkreślał, iż celem jego pracy jest tylko pacjent, nie nauka, a kiedy wreszcie złożony chorobą zaczął systematycznie i bardzo dużo pisać, tłumaczył się przed wszystkimi: – Każą mi leżeć, więc musiałem sobie znaleźć jakieś zajęcie i piszę takie trzy po trzy. Redaktor Wydawnictwa Literackiego musiał wykonać sporo zabiegów, aby przekonać Kępińskiego o potrzebie wydania jego prac. Był perfekcjonistą przekonanym, że niemal wszystko, co robi, nie jest jeszcze godne druku, i jeśli w ogóle zaczął pisać, to chyba tylko dlatego, że nie mógł już utrzymywać aktywnego kontaktu z chorymi i nie chciał poddać się chorobie. Niektóre z bliskich mu osób twierdzą, iż zdecydował się na wydanie swych prac tylko dlatego, by zabezpieczyć przyszłość swej żonie. Żył otoczony ludźmi i uczuciami, a równocześnie nie znosił absorbowania sobą innych, kryjąc się w niepohamowaną skromność, nieśmiałość i autoironię. Przepadał za dowcipami, wypowiedziami nie serio, za klimatem dziecinnej choćby błazenady, w której czuł się z ludźmi blisko bez potrzeby obnażania siebie samego. Był Kępiński niezwykle dyskretny i skryty, samotny, otoczony murem milczenia, którego nikt z jego najbliższych nie potrafił ani próbował nawet nadkruszyć. Młode lekarki zostawiały mu na biurku karteczki: „Szefie, przysięgam, że nie jesteś winien tragedii dzieci w Biafrze ani temu, że nie wszystkie schizofrenie się leczą”. Podobał się kobietom, mimo swej nieuchwytnej niedostępności, dostrzegał urodę i elegancję koleżanek, ale jednej z nich w chwili szczerości powiedział: – Najprawdziwszych uczuć estetycznych doznaję wtedy, kiedy odsłania się przede mną architektura cudzego wnętrza. Jego stosunek do chorych naznaczony był niezwykłą życzliwością, akceptacją i wdzięcznością. – To nie oni powinni mi płacić – powtarzał z najgłębszym przekonaniem. – To ja jestem im winien, ponieważ od nich się uczę. Zresztą jest to prawda; wspaniały eklektyzm jego dzieł, pozwalający mu bez cienia jakiegokolwiek doktrynerstwa korzystać z wszystkich koncepcji i kierunków, które w jakikolwiek sposób bogacą wiedzę o człowieku, wynikał nie z gabinetowych przemyśleń i wyborów, ale naturalnej weryfikacji teoretycznych poglądów w bezpośrednim kontakcie z chorymi. Paradoksalna, pełna sprzeczności sylwetka tego człowieka i lekarza polega także i na tym, że nie zaniedbując żadnej z dostępnych metod leczenia, nade wszystko akceptował on w ludziach ich odmienność – a więc i chorobę. Uczył chorych nie tyle przezwyciężania i dystansu do właściwych im obciążeń, ile nade wszystko tego, iż są oni mimo lub nawet w związku ze swą odmiennością pełnowartościowi, sprawni, przydatni życiu i innym ludziom. Był głęboko przekonany, że człowiek sprawdza się w „sytuacjach granicznych”: w obozie koncentracyjnym, w schizofrenii. – Może dlatego – komentuje jedna z moich rozmówczyń tę trudniej zrozumiałą, drugą

ewentualność – że schizofrenia daje czasem przeżycia tak barwne i atrakcyjne, iż trzeba bardzo kochać ludzi, by mimo wszystko chcieć do nich wrócić. Był pełen winy za wszystko, co wyznacza dolny próg naszej cywilizacji. Z jego kompleksu nieuczestniczenia w doświadczeniach okupacyjnych brała się pasja badania problematyki obozów koncentracyjnych jako jedynego w swoim rodzaju koszmarnego, ale zarazem niezwykle płodnego dla poznania natury ludzkiej laboratorium doświadczalnego. Codzienny jego kontakt z psychicznie chorymi, wgląd w psychotyczny świat ich doznań były czymś na kształt bezustannego zadośćuczynienia za to, czego nie doznał i czego nie przecierpiał, choć – jak się zdaje – odebrał od życia normalną dla swego pokolenia dawkę przeżyć. Nie przewidywał, widać, jak wcześnie i jak dokładnie przyjdzie mu się wkrótce sprawdzić w jego własnej, indywidualnej „sytuacji granicznej”. Wydaje się, że nie istnieje żadna zinstytucjonalizowana „metoda” ani „szkoła Kępińskiego”, chociaż wśród tysięcy leczonych przez siebie chorych, wśród dziesiątków wysokiej klasy psychiatrów oraz wśród milionów swoich obecnych i przyszłych czytelników zostawi trwały ślad w postaci nowego spojrzenia na człowieka. Nie ma „metody Kępińskiego”, ponieważ była ona chyba najbardziej integralnie związana z osobą tego szczególnego lekarza, którego wzorzec – nawet jeśli nie nadaje się do potocznego kopiowania – ma walor i znamię ideału: wyraża dosyć powszechny kierunek dążeń i pragnień. Zostaje po nim swoisty genius loci krakowskiej kliniki, w której nawet ludzie pryncypialnie przeciwni pewnym postawom profesora przyznają, iż nie ustrzegli się wobec niego uczucia miłości. Był dla nich i pozostanie – chociażby kontrowersyjną, ale przecież – płaszczyzną odniesienia. A także zostaje po nim szczególny anty​doktrynerski, pozbawiony wszelkiego schematyzmu i pseudonaukowości sposób myślenia o człowieku, istocie skomplikowanej i wymagającej wielostronnego, interdyscyplinarnego oglądu, przełamującego tak modne dziś bariery „kompetencji naukowych”. Miał małe, czterdziestopięciometrowe mieszkanie umeblowane staroświeckimi meblami, odziedziczonymi po rodzinie. Nie miał samochodu ani żadnych aspiracji materialnych poza tym, aby w domu był jakiś dobry alkohol dla przyjaciół. Lubił grono rozbawionych ludzi wokół siebie, cieszył się nawet najbanalniejszym żartem, choć poczucie humoru miał wysublimowane. Wydaje się, że po prostu sprawiała mu radość ludzka uciecha. Był jednak raczej kibicem i obserwatorem tych uciech i najbliżsi podejrzewają, że w istocie on sam nie umiał się bawić naprawdę, nie umiał się całkowicie odprężać i pozbywać swoich myśli i swojej wiedzy o życiu i że tej beztroskiej umiejętności zabawy być może trochę innym zazdrościł. W domu sam na sam z żoną nigdy nie mówił o swoich sprawach zawodowych i w krótkich wolnych chwilach najchętniej poddawał się jej dziecinnej, bezpretensjonalnej wesołości, która go zresztą wciągała. Łobuzował z kotami, rozpijał najdroższym posiadanym w domu alkoholem rzemieślników, których z trudem i zapobiegliwością żona zdołała zwerbować do jakichś robót domowych, i doradzał, żeby podnieśli cenę usługi.

– Czyś ty, Antek, zwariował? – powiedziała mu kiedyś, gdy z trudem umówiony tapicer nie dość, że wypił z Kępińskim pół butelki napoleona, to jeszcze zmienił cenę za obicie kanapy na dwakroć wyższą. – Przecież ten człowiek nawet nie wie, co pije! – No właśnie – tłumaczył się skarcony – toteż chciałem, żeby choć raz spróbował czegoś lepszego! Mówił, że nie mógłby prowadzić samochodu, nawet gdyby go dostał w prezencie, bo czułby się jak potencjalny morderca. I powoływał się w tym miejscu na swoje doświadczenie z czasów bohaterskiej służby w RA F -ie, gdzie, jak twierdził, skompromitował się jako lotnik. A także jako żołnierz, gdyż kiedyś, gdy w jego żołnierskim worku z odzieżą okociła się kotka, przez tydzień w ogóle nie zmieniał odzieży, póki koledzy mu czegoś do ubrania nie pożyczyli. Nie chciał być docentem, kierownikiem katedry, profesorem. Nie chciał nikim kierować, decydować, rządzić, oceniać. Przez lata bronił się przed nominacją profesorską, świadom, że w sytuacji, jaka zaistniała w klinice w czasie wieloletniej choroby profesora Spetta, profesorski tytuł obligowałby go do objęcia kierownictwa placówki. W końcu tę profesorską nominację otrzymał z ręki ministra Śliwińskiego dopiero parę miesięcy przed śmiercią, w chwili kiedy leżał podłączony do aparatury dializy. Mimo wszystko w 1970 roku moralna presja współpracowników była tak silna, że docent Kępiński nie mógł się już przed – sprzecznym ze swymi zasadami i chęciami – stanowiskiem kierowniczym obronić. Wezwany przez prorektora Kobielę, poszedł więc raz jeszcze się jakoś wymigać. Obstawiono go asystą kolegów lekarzy, którzy zadbali, żeby pismo nominacyjne odebrał i póki się nie opamięta – pożegnał rektora. Na radach wydziału występował jak nigdy pryncypialnie, ale raził niezapiętą pod szyją sportową koszulą bez krawata i sandałami na nogach. Zresztą wracał stamtąd zwykle zdenerwowany. Odprężał go bezpośredni kontakt z chorymi, stresowały zaś wszelkie urzędowe i oficjalne posiedzenia i kontakty. Kiedy do kliniki przychodziło jakieś urzędowe pismo, już z góry był zdenerwowany i prosił docenta Szymusika: – Załatw może… W zamian za to zagarniał innym lekarzom chorych tak aktywnie, że niektórzy z nich uważali, iż psuje im w ten sposób ich własną linię leczenia, a doktor P. wyraźnie zaprotestowała, nie godząc się, by badał pacjentów, których ona prowadzi. Musiał przystać na to, ale wobec wszystkich innych kolegów, którzy nie sprzeciwili mu się tak otwarcie, robił dalej to samo… Profesor Brzezicki, który tak kochał swą kolekcję starych sreber, liczącą dwa tysiące czterysta sztuk, i swoich sześćset zegarów, że w ostatnich latach nie wyjeżdżał za granicę, aby się z nimi nie rozstawać, biegał do Kępińskiego po stromych schodach na poddasze kliniki trzy razy w tygodniu pomimo swych osiemdziesięciu czterech lat, chętniej mówi z dziennikarzem o swych obrazach niż o „ukochanym i najwybitniejszym uczniu” Kępińskim.

– Kim był Kępiński? Niech pani przeczyta moją pracę o świętym Franciszku z Asyżu: Schizophrenia paradoxalis socialiter fausta, czyli schizofrenia paradoksalna (bo normalna prowadzić zwykła do defektów psychicznych) społecznie korzystna. Na inny nieco sposób są to również przypadki: Auguste’a Comte’a, Torquata Tassa, Jeana Jacques’a Rousseau, Edgara Allana Poe, Augusta Strindberga i wielu, wielu innych, którzy daleko w przód pchnęli rozwój kultury i cywilizacji. – To jest diagnoza? – pytam. – Nie, to tylko jedna z koncepcji… – A czy pan profesor zdaje sobie sprawę ze społecznego rezonansu takiej koncepcji? Czy wie pan, co to znaczy dla zwykłych ludzi, niepsychiatrów, takie piętno? – No to może schizoid?… – A więc człowiek zimny, zamknięty w sobie, niezdolny do kontaktów uczuciowych? – No to schizotymik – spuszcza z ceny profesor Brzezicki i rzeczywiście nie przeczy, że przywykł widzieć wszystko i wszystkich w kategoriach typologii psychiatrycznej i że psychiczna norma jest dla niego tylko jakimś teoretycznym punktem, abstraktem, wokół którego wszyscy w mniejszej lub większej odległości oscylujemy. Zresztą, na podstawie swej sześćdziesięcioletniej praktyki zawodowej, sądzi, że każdy, kto wybiera zawód psychiatry, zapewne kieruje się w tym względzie jakimiś osobistymi motywacjami, i wyjaśnia: – Bo ja, na przykład, proszę pani, psychopatą jestem. – I jeszcze dodaje o Kępińskim: – A czy nie bierze pani pod uwagę, że człowiek może być po prostu dobry ze strachu? Pani docent H., która jako pediatra widzi życie w kategoriach mniej skomplikowanych i bardziej optymistycznych, mówi po prostu: – Ten człowiek miał szczególny talent do dobroci, talent do miłości i bezinteresowności… A pani Janeczka Zającowa, pielęgniarka, która przez dwadzieścia lat najbliżej współpracowała z Kępińskim, tłumaczy mi, dlaczego wtedy na salwatorskim cmentarzu, jak i teraz, gdy w rozmowach wracają tamte tragiczne chwile bezskutecznej walki ze śmiercią, nikt z najbliższych nie płacze, a wszyscy są „łagodnie smutni i zamyśleni”: – Bo nie jest stratą, że odszedł, ale zyskiem, że był z nami. Jest to ta sama pani Janeczka, której słowami zadedykował Kępiński swą najukochańszą książkę Schizofrenię: Tym, którzy więcej czują i inaczej rozumieją i dlatego bardziej cierpią, a których często nazywamy schizofrenikami. Wiesława Grochola, Twarze w zbliżeniu, Warszawa: Nasza Księgarnia, 1978, s. 65–87

1973 Helena Kowalik (ur. 1941)

Pójść do kuchni

Pukała do mieszkań, do których dziesięć lat wcześniej wprowadzili się przybysze z prowincji, gdy dostali pracę w Hucie Warszawa (reportaż Z węglem w walizce). Na dźwięk dzwonka wołanie z głębi mieszkania: – Kto tam? Odpowiadam: „swój” i zaraz w drzwiach staje pan G. i jego kilkunasto​letnia córka. Oboje w skarpetkach. Wycofuję się za próg, aby jeszcze raz wytrzeć buty. Ale ledwo ruszyłam podeszwą, na białej ścierce pozostał ciemny ślad – Przepraszam – mówię, słysząc cichy jęk dziewczyny… Ostatecznie dostaję sukna i na nich wjeżdżam do gniazdka państwa G. – dwóch pokoików z kuchnią w kwaterunkowym bloku na Marymoncie. Nowy dorobek pokazywano jej z dumą. – Tatusiu – odzywa się nieśmiało córka – może otworzymy duży pokój? Szczęk zamka – przede mną około piętnastu metrów kwadratowych wywiórkowanej do białości podłogi z nieskalanym dywanem pośrodku. Dwa czerwone fotele, pod ścianami enerdowski komplet, model rok ’73… Oglądam wszystko przy niemej asyście domowników, którzy ciągle stoją na progu pokoju. Gdy już dogadaliśmy się, że dywan najlepiej czyścić kiszoną kapustą (i wtedy niepotrzebny odkurzacz), gospodarz oświadczył z dumą, że jego kobieta nie potrzebuje zarabiać na chleb. W następnym mieszkaniu reporterka pyta państwa S., z czym przyjechali do Warszawy w 1960 roku. On na to, że nie pamięta. Ale nie mogło być za dużo dobytku, skoro wszystko załadowali do trzech walizek. Właściwie dwóch, gdyż w jednej wieźli węgiel. Na podpalenie pod kotłem w pralni. Bo żona powątpiewała, czy kilka dni przed Wielkanocą (taki termin przypadł im na przeprowadzkę) można kupić w Warszawie opał. No, a co to za święta bez generalnego prania w Wielkim Tygodniu… – Salonu pralniczego w pobliżu nie było? – Chybabym wstydu nie miała – tłumaczy żona. O obronie przed wstydem opowiada reporterce dozorczyni: – A gdy u Ledwońki chrzciny wypadły i ona, młoda koza, zamiarowała urządzić gości w hotelu robotniczym, kto pierwszy obronił blok przed wstydem? Znów ja. Obeszłam wszystkie klatki i zaraz znalazł się nocleg dla tych dziesięciu osób z końca Polski ściągniętych. Innym razem Helena Kowalik postanawia zbadać losy dawnych mieszkańców akademika przy ulicy Kickiego na Pradze. Każdy ze studentów chciał zostać w Warszawie, więc uciekali się do różnych trików (reportaż Kic). Kiedyś gruchnęła wiadomość o zapisach do spółdzielni mieszkaniowej w Łomiankach. Cały akademik huczy tą szansą – wszak przyjmują kandydatów bez stałego zameldowania. Ale w Łomiankach termin otrzymania klucza jest bardzo odległy. (Po latach okaże się, że nierealny). Trzeba więc jakoś przetrwać… I oto dzieje się coś, czego zrazu nie rozumieją wykładowcy. W 1966 roku kilkunastu studentów ekonomii politycznej – ci, którzy od dawna potrafili łączyć naukę z pracą społeczną – oblewa końcowe egzaminy. I niepocieszony dziekan musi wydać decyzję o powtórnym przyznaniu chłopcom łóżka w akademiku. Przedłużenie studenckiej beztroski było wyjściem ostatecznym, gdy zawiodły inne drogi do stolicy, jak choćby ożenek z warszawianką. Kic – bo tak nazywano akademik – był dla nich „progiem Warszawy”. Po studiach jednak tylko najzapobiegliwsi mogli wprowadzić się do bloków na osiedlu Za Żelazną Bramą. Reporterka wprosiła się na spotkanie koleżanek i kolegów z akademika na Kickiego, urządzone dziesięć lat po skończeniu studiów. Znów dzwonek do drzwi, tym razem spieszy je otworzyć pani domu. […] Nowy gość patrzy na nią okrągłymi ze zdziwienia oczami… Wreszcie wykrzykuje:

– Aleś nabrała sznytu, Zośka! Młoda kobieta kwituje ten komplement powściągliwym uśmiechem. Nie zważając na głośne pytania gościa („Tę boazerię zamawialiście prywatnie?”), który od progu zabrał się do opukiwania ściany, prowadzi go do największego pokoju, gdzie siedzi kilka par […]. Po kolacji wszyscy reflektują na herbatę. Reporterka idzie za panią domu do kuchni. Siada ciężko na taborecie, ani jej w głowie zadbać o ładne ułożenie nóg. „Nie piją kawy”, powtarza, z trudem powściągając złość. To po co ona kupowała wczoraj te chińskie filiżanki?! – Ale przyjęcie wyszło elegancko, pani Zofio – pocieszam ją, na co odpowiada bladym uśmiechem. – Serwis – ciągnę – jeszcze nie raz się przyda. Ona jednak powątpiewa: nieprędko zdarzy się taka okazja. To jest pierwsze przyjęcie (nie licząc „parapetówki”), odkąd wyszli z akademika. Dla kogo mieli je organizować? W Warszawie są bez rodziny, a wszystkie święta spędzają na wsi – raz u jej rodziców, raz u jego. Oba cytowane teksty pochodzą z książki, którą w dorobku Heleny Kowalik cenię najbardziej – Wiesz pan, skąd ja jestem? (1978). To wielki fresk reporterski na temat mieszkańców miast w pierwszym pokoleniu. Wyemigrowali do centrów lub na przedmieścia i – jak napisał jeden z recenzentów – „zżera ich chęć pozbycia się wsiowości w wykutych z betonu mieszkaniach”. Wszystko, o czym wybitny socjolog Marcin Czerwiński pisał w swojej pracy Życie po miejsku (1974) – porzucanie starej i nabywanie nowej tożsamości – znajduje odzwierciedlenie w reportażach Kowalik. Wtedy były socjologiczną sondą, dziś są czymś więcej: antropologią historyczną. Można porównać je do zdjęć sprzed trzydziestu albo pięćdziesięciu lat. Bez względu na to, kto na nich jest i czy kadr się udał, fascynuje nas każdy zauważony szczegół codzienności: dywan, wazonik, obrazek na ścianie i fryzura pani domu. Im więcej mija lat, tym reportaże Kowalik – i te z Wiesz pan, skąd ja jestem?, ale i te z Wyjścia z lasu (1977) o życiu wsi czy z Mielizny (1981) o inteligentach w pierwszym pokoleniu – nabierają wartości. Jeśli serial Czterdziestolatek w reżyserii Jerzego Gruzy był pastiszem na życie nowych inteligentów, to teksty Kowalik są tego życia poważnym zapisem. Ze szczegółami pełnymi wdzięku, lecz bez prześmiewczego dystansu. Monika Warneńska napisała, że niektóre reportaże z Wiesz pan, skąd ja jestem? czyta się jak zwięzłe konspekty współczesnej powieści obyczajowej. Niestety przez nikogo nienapisanej. I że te „konspekty” są lepsze niż proza powieściowa rówieśników Kowalik. Jej Zejście, które prezentujemy w antologii, pochodzi z „serii wiejskiej”. Był to jeden z najgłośniejszych tekstów interwencyjnych lat siedemdziesiątych. Tamta sprawa – pisała Kowalik – wybuchła w ciszy cmentarnej. Był koniec lata; siedziałam przy kawie ze znajomą, która dopiero co wróciła znad sierakowskich jezior, i licytowałyśmy się wakacyjnymi wrażeniami. – Wiesz, tam na cmentarzu – powiedziała na odchodnym – strasznie dużo jest małych grobków. I to całkiem świeżych… Kilka dni później reporterka stała przy cmentarnej kwaterze dla dzieci. Podszedł stróż, zaproponował adres kamieniarza. Spytała, jak długo czeka się na płytę. „Dwa, trzy miesiące”, powiedział. Ale jeśli zrezygnuje się z napisu „Powiększył grono aniołków”, to będzie szybciej. Reporterka chciała się dowiedzieć, z czego wynika tak wysoka śmiertelność noworodków w tej okolicy, a temat okazał się workiem bez dna. „Oskarżając, reporterzy sami stawali się oskarżonymi. Sądząc innych, sami musieli się bronić” – napisał we wstępie do antologii reportaży interwencyjnych Reporter strzela (1976) jej redaktor Edmund Żurek. Autorzy mieli opisać najważniejszą i najtrudniejsza sprawę, z jaką musieli się zmierzyć. Są tu reporterskie gwiazdy, ale także dziennikarze młodzi, jak Helena Kowalik, która nie miała jeszcze wtedy na koncie własnej książki. Opisała właśnie historię powstania Zejścia. Zatytułowała ją Reporter strzela, dając pomysł na tytuł dla całego zbioru. Helena Kowalik wydała łącznie dziesięć tomów reportaży i dwie powieści. Ukończyła polonistykę na Uniwersytecie Wrocławskim i dziennikarstwo na Uniwersytecie Warszawskim. Najdłużej pracowała w redakcjach „Życia Warszawy”, „Prawa i Życia” i w powstałym w stanie wojennym „Przeglądzie Tygodniowym”, po 1990 roku wychodzącym jako „Przegląd”. Drukowała także w reporterskim dodatku do „Gazety Wyborczej” – „Dużym Formacie”. Wyjście z lasu zostało uznane za najlepszą książkę roku

w konkursie „Życia Literackiego”. Za dokonania reporterskie Kowalik otrzymała także I Nagrodę imienia Ksawerego Pruszyńskiego i III Nagrodę imienia Bolesława Prusa. W XXI wieku zajmuje ją głównie prawo i medycyna. Hitem wydawniczym okazał się jej reporterski pitawal Warszawa kryminalna (2010), za który otrzymała nagrodę w Ogólnopolskim Konkursie Reportażystów „Melchiory” w kategorii inspiracja roku. W 2013 roku wydała książkę o głośnych procesach pacjent kontra lekarz – Hipokrates przed sądem. Helena Kowalik jest też zapaloną internautką, swoje nowe reportaże regularnie zamieszcza na stronie w w w.helenakow alik.pl.

Zejście

W saganie kipią obierki, obudziły się przylepione do powały muchy. Pietrucha usprawiedliwia się: po dziadowsku dziś mieszka. Inaczej miało być. Kobietę wziął sobie silną, w sam raz na gospodynię. Jeszcze wszystka wódka weselna nie poszła, a Marta zapowiadała, że na drugie gody musowo do nowego pomieszkania sprowadzą się i daj Boże z hol i pką. Bo czekać nie ma na co, czterdzieści roków jej szło. Wyciera oczy, upaprane w sadzy palce zostawiają smugi. Czemu – oskarża się – nie dał żonie posłuchania? Przez szpitalne okno dawała znaki, że chce do chałupy. Ale jakże było zabierać brzuchatą? Powiedział więc: „nie”. I to była ostatnia ich rozmowa. – Dziecko żyje? – Po ludziach chowane. Na stole leży ceratowy portfel. Pietrucha wyciąga z niego pożółkły czworokąt papieru. Czyta powoli, z szacunkiem w głosie: – „Do Prokuratury Generalnej. Ponieważ nie mogę zdobyć się na zaufanie w sprawie ścigania przestępstwa na tym terenie u organów właściwych, ośmielam się sięgnąć do najwyższej instancji…” – Prokuratura w Międzychodzie nie wszczynała sama śledztwa? – Dopiero gdy nakazali z Warszawy. Do furtki odprowadza mnie z ociąganiem, jeszcze nie wszystko z siebie wyrzucił. Wreszcie: – Oni chcą mnie oszwabić – woła. – Już druga zima idzie od śmierci kobity, a winowatego nie ma. Przeleżała się sprawa. U prokuratora ponad rok, w sądzie sześć miesięcy. – Taki nawał pracy? – pytam prezeskę sądu powiatowego Marię Jaśkowiak. – Owszem. Międzychodzka Temida nie siedzi z założonymi rękami, zwłaszcza Sieraków dostarcza jej zajęcia. Drobnicy – jakieś pobicia, kradzieże, pyskówki. Sprawa śmierci Pietruchy to co innego, ale znów sędziowie nie spieszyli się do niej. Jedna z koleżanek odmówiła, tłumacząc, że zdarzyło jej się kiedyś wypić z oskarżonym kawę. Pani sędzia odsuwa na chwilę stertę akt. Wzdycha: na prowincji ludzie mają duże języki. I wścibskie oczy. Wysoki sąd – uśmiecha się pobłażliwie – jest więc w porę poinformowany przez „życzliwych”, że ojciec doktora Nowickiego dyrektoruje żonie Reinholza. A małżonka powiatowego prokuratora pełni odpowiedzialną funkcję w tutejszym Zespole Opieki Zdrowotnej. – Czy te układy mają wpływ na przebieg rozprawy? – Dlaczego? Przecież doszło do spreparowania aktu oskarżenia. Pismo prokuratora:

Oskarżam ordynatora oddziału położniczo-ginekologicznego w szpitalu w Sierakowie A. Reinholza o to, że pełniąc w noc wigilijną 1971 r. dyżur na telefoniczne wezwanie, pozwolił na prowadzenie porodu u Marty Pietruchy niedoświadczonemu stażyście Janowi Nowickiemu, a następnie nie interesował się stanem położnicy […], oraz lek. medycyny J. Szworac​ką o nieumyślne spowodowanie śmierci Marty Pietruchy przez to, że przekraczając obowiązki lekarza nieposiadającego uprawnień, podjęła się prowadzenia u pacjentki zabiegu operacyjnego…

– Protokołujemy szczegółowo – zapewnia sędzia, wykładając drugą teczkę akt. Prawda. Tym wyraźniej widać, że dwa lata, które upłynęły od tragicznej śmierci Pietruchy, nie rozjaśniły przewodu sądowego. W zeznaniach świadków coraz więcej wymigiwań się: nie pamiętam, nie wiem, nie jestem pewny. Z kopy faktów stwierdzonych podczas pierwszego słuchania zostaje tylko garstka: Marta Pietrucha ma czterdzieści jeden lat i spodziewa się pierwszego dziecka. Doktor Reinholz wypisuje ją ze szpitala rano 24 grudnia 1971 roku po dwutygodniowej obserwacji, w czasie której stwierdza u pacjentki m.in. zagrażający jej życiu stan przedrzucawkowy. Termin porodu określa na koniec stycznia 1972 roku. Pietruchowa kieruje pierwsze kroki do znajomej, żony kowala. Gospodarze mają „taksówkę” – spodziewa się, że zawiozą ją do Łężyc. Ale kowalowa, doświadczona matka, odradza jej spędzanie świąt na wsi. Jej zdaniem dziecko lada moment przyjdzie na świat. O wpół do siódmej wieczorem Pietrucha siedzi w szpitalnej izbie przyjęć. W tę noc dyżur ma stażysta Nowicki, pod telefonem czuwa ordynator. O godzinie dwudziestej Reinholz dzwoni do szpitala z pytaniem, co słychać. Młoda położna Nyga zawiadamia go o powrocie Pietruchy, jak zezna bowiem na sali sądowej, jest to „ciekawostka”. Godzina dwudziesta druga. Pietrucha bez żadnych komplikacji rodzi córkę. Dziecko jest donoszone. Położnicę zszywa doktor Nowicki. Druga w nocy. W szpitalu zjawia się na polecenie ordynatora doktor Szworacka. Wykonuje zabieg u dopiero co przywiezionej przez pogotowie pacjentki, a następnie każe przenieść na salę operacyjną skarżącą się na silne bóle Pietruchę. Stwierdza bowiem, że szycie wykonane jest źle. „Poprawki” trwają około dwóch i pół godziny. Następuje transfuzja krwi. Rano, tuż przed siódmą pogotowie przywozi trzecią kobietę. Łożysko przodujące, trzeba wykonać cesarskie cięcie. Przybywa wezwany na oddział ordynator. W trakcie operowania położna informuje go o pogarszającym się stanie Pietruchy. Doktor Reinholz, który po przyjściu do szpitala nie oglądał położnicy, mówi: „Musi zaczekać, aż skończymy”. Ósma trzydzieści. Pietrucha pod narkozą, w rękach ordynatora. Transfuzja krwi. Mimo to dochodzi do zapaści. Masaż serca. Próby reanimacji… Południe. Szpitalna administracja rozgląda się za gońcem do męża denatki. Po korytarzach leci wieść: pacjentka „zeszła”. Po prostu się wykrwawiła. Dlaczego umarła? Zdrowa, silna kobieta. Sprzeczne zeznania świadków zaciemniają odpowiedź. Kto kłamie? Stara położna Sobisiak uparcie twierdząca po dziś dzień (choć jej sytuacja

zawodowa zmieniła się – dziś jest pracownikiem Reinholza), że ordynator nie życzył sobie budzenia go w nocy? Czy Reinholz, który pilnuje, aby w protokole znalazło się jego oświadczenie, że wypytywał o samopoczucie pacjentki jeszcze o godzinie drugiej? Ale skoro tak, to dlaczego jego koronny świadek Nowicki zeznaje przed komisją lekarską, że nie zawiadamiał ordynatora nawet o porodzie Pietruchy?! Nie wiadomo też, jak było z zerwaniem ze snu Szworackiej. Ona utrzymuje, że dostała polecenie przybycia do „krwawiącej po porodzie”, czyli Pietruchy. Ordynator zaprzecza: wezwał ją do innego przypadku. Chciał, „aby trochę poduczyła się, wszak nie ma specjalizacji”. A dlaczego położnica się wykrwawiła? Przechodziła kolejno przez ręce trzech lekarzy. Zszywał ją Nowicki, poprawiała Szworacka, po niej Reinholz. Ani jeden operujący nie budzi zaufania. Stażysta zaledwie od dwudziestu dni przebywał na oddziale, lekarka nie ma specjalizacji i nadziei na zrobienie jej, Reinholz był wprawdzie ginekologiem, ale z klauzulą komisji egzaminacyjnej, iż z uwagi na bardzo nikłe wiadomości zawodowe nie wolno mu pracować w szpitalu i zabiegać o drugi stopień. Warsztatu grafologa wymaga rozeznanie się w dokumentacji choroby zmarłej. Poprawiane są wszystkie węzłowe dane: diagnoza (czy prawdą jest, że ordynator wpisał ją dopiero po sekcji?), spodziewany termin porodu, ilość transfuzjowanej krwi, nazwy stosowanych leków, nawet godzina śmierci pacjentki, którą raz określa się na dwunastą, kiedy indziej na piętnastą (!). Nie wiadomo, co stało się z kartą zleceń lekarskich, niewyjaśniony jest fakt pominięcia operacji Pietruchy w książce zabiegów… Wreszcie – dlaczego Reinholz, który operował Pietruchę pół dnia, nie poprosił o pomoc przebywającego w tym czasie w Sierakowie – są święta – swego nauczyciela, byłego ordynatora szpitala doktora Tomkiewicza? Czy choćby chirurga Skowrońskiego. Wszak widział obydwu poprzedniego dnia na rynku w miasteczku. Kolejna rozprawa. Ciasno na ławie biegłych – uczone wywody paraliżują ręce protokolantek. Ożywiają się adwokaci. Ich dzień jeszcze nadejdzie, na razie próbują sił. Dotychczasowa linia obrony: Trzej lekarze, z rąk których Pietrucha już nie wyszła, są ofiarami Polski powiatowej. Nowicki – bo „przepisy prawne, które ograniczają uprawnienia stażystów, dla jego i społeczeństwa dobra zostały w Sierakowie zawieszone…”. Szworacka – gdyż „zawsze była posłuszna zwierzchnikom, a przecież ordynator, od którego zależała jej zawodowa kariera, kazał przyjść w nocy do szpitala”. I wreszcie – Reinholz, ponieważ „został zmuszony do pracy w fatalnych warunkach i do objęcia funkcji, o którą wcale nie prosił…”. A w kącie sali, jak zwykle, siedzi skulony mąż zmarłej. Bezgłośnie porusza ustami. Powtarza sobie argumenty adwokatów. Co to jest Polska powiatowa? – myśli, wodząc oczami po twarzach zebranych. Ale się gorączkują! Co mówi ten świadek z fajką w kieszonce marynarki? Że niby nie pierwszy to ordynator, który nie przychodzi w potrzebie do chorej? Poprzedniemu też nie chciało się wstawać z ciepłego łóżka. Aaa,

sąd jest dociekliwy! Chce wiedzieć, czy świadek Ziemba ma dowody. Ma. W portfelu. Jest to pożółkła karta choroby jakiejś pacjentki ze szpitala. – Ale dlaczego – dopytuje sąd – ta karta nie leży w archiwum szpitalnym… – Bo zapomniał oddać. Ee, takie głupoty – wyrokuje chłop i zaczyna myśleć o swoich sprawach. Podorywki trzeba robić, a słoma jeszcze na polu. Z kółka maszyny nie dadzą, wolą fabryce cegłę wozić. Dyspozytorka w pogotowiu milczy, lekarz może spokojnie zapalić fajkę. – Społeczeństwo nasze – mówi doktor Ziemba, były kierownik wydziału zdrowia w Międzychodzie – nie docenia poświęcenia lekarzy. Rzadko spotykamy się z wdzięcznością pacjentów. Ale niech tylko zdarzy się nieszczęśliwe zejście, ileż pretensji, zaraz przelewanych na papier, z kopią do władz… Ta gorzka pigułka to do mnie: od dwóch dni sprawdzam, czy żal mieszkanki pobliskiej wsi Miłostowej do szpitala w Sierakowie o niedostateczną opiekę nad jej córką jest uzasadniony (dwuipółmiesięczną dziewczynkę przyniesiono na oddział z rozpoznaniem anemii. Leżąc, zapadła na zapalenie płuc. Dziecko zmarło w pięć minut po przewiezieniu jej do kliniki w Poznaniu). Doktor Ziemba obserwuje niechętnie, jak szperam w książce wyjazdów pogotowia (dlaczego karetka jechała do odległego o siedemdziesiąt kilo​metrów Poznania aż dwie godziny? Dlaczego niemowlę nie leżało pod tlenem?). Tłumaczę się: nie chodzi o ten jeden przypadek. Powiatowy inspektor do spraw pediatrii, a za nim profesor Olech Szczepski z kliniki w Poznaniu powiedzieli jasno: szpital jest kryty, sekcja wykazała, że dziecko miało wadę serca. I tak by zmarło, warunki, w jakich je wieziono, tylko skróciły młodziutkie życie o kilka dni. Ale przecież – wyciągam uzyskaną w wydziale zdrowia tabelkę śmiertelności małych dzieci w tutejszym szpitalu – w porównaniu ze średnią wojewódzką i krajową jest to stan alarmowy. Były kierownik wydziału zdrowia kiwa przytakująco. Na usprawiedliwienie dodaje, że na jego terenie nie tylko w pediatrii sytuacja jest zła. Również w ginekologii. Nie ma lekarzy. Z krzyżem w kabłąk powłóczy nogami po kuchni. – Zhakaliśmy dziś – mówi – dwa hektary pyrów. – I rozgląda się za krzes​łem, zacierki na kolację można robić na siedząco. – Za ile miesięcy? – pytam. Zambrowa uśmiecha się: jeszcze dwa. I zaraz poważnieje, mówiąc, że w Sierakowie rodzić nie będzie. Niech ją wiezie mąż do Poznania. Na kredensie stoją w ramkach zdjęcia trojga Zambrowych dzieci. Te uśmiechnięte buzie widziałam na nagrobkach miejscowego cmentarza. Pokazywał je, chwaląc swoje dzieło, kamieniarz, który wziął mnie za klientkę.

– Na co umierały? – Na co?! – W głosie kobiety pobrzmiewają tony histeryczne: – Na szpital! Zdenerwowana ogląda się za chustką na plecy. Kolacja poczeka. A my polecimy przez pole, do sąsiadki. Ona też pochowała dziecko, niech powie. Po drodze Zambrowa skrzyknęła się z jeszcze jedną matką; jej synek też o mało nie poszedł do ziemi. Wypisała go ze szpitala na własne żądanie. – Może za późno było na ratunek – zastanawiam się. – Jak to za późno? – odkrzykują rozgorączkowane. – Dzieci szły do szpitala z katarkiem, a umierały na zapalenie płuc. – Nie znają się, doktory niedouczone – wyrokuje ta, która będzie rodziła w Poznaniu. – Lekceważą sobie – orzeka druga. – Przeciągi ino robią na oddziale – dorzuca trzecia już mniej pewnie, bo Zambrowa przerywa jej tonem pouczającym: – Nie mów tak, bo ta pani pomyśli sobie, żeśmy ćmoki. – O, nie ma co tłumaczyć się – zamyka mi usta. – Już tam nagadali pewnie w Międzychodzie, co trzeba, bo i po co byście pytała na polu, ile to tygodni trzeba skrywać nowo narodzonego przed urokami sąsiadów? A przecie nie o zauroczenie chodzi, na nie wystarczy czerwona wstążeczka, lecz o zarazki, co by do domu połogowego naniósł… Słucham, myśląc: jak to tłumaczył doktor Ziemba? Dlaczego dzieci po wyjściu ze szpitala łatwo zapadają na zapalenie płuc? Bo ich organizmy są wyjałowione. – Powiedziano mi w pogotowiu… – zaczynam ostrożnie. W odpowiedzi kobiety wybuchają zgodnym śmiechem. – A o tym, że ordynator na dziecięcym jest wyjałowiony, nie wspomnieli w pogotowiu? – dogadują. I Zambrowa, kuksając w bok sąsiadkę, zauważa: – Alkohol pewnikiem najlepiej wyjaławia, co? Czekamy. Pielęgniarka wsuwa głowę do gabinetu, zapowiadając, że ordynator przyjdzie zaraz po obchodzie. Tomala, kierownik Powiatowego Wydziału Zdrowia w Międzychodzie, szepcze konfidencjonalnie, że doktor S. pije dużo piwa, stąd wrażenie, jakby… W drzwiach stoi ordynator. Twarz czerwona, trochę obrzękła. I ten oddech. Nie zabije go nawet silna woń przemysławki, która świeżymi kroplami spływa po fartuchu. Ale do rzeczy. – Czym wytłumaczyć dużą śmiertelność małych dzieci na oddziale? Doktor S. nie wygląda na zbyt przejętego statystyką. – O, przed trzema laty, wtedy śmierć zbierała żniwo: mieli dwie epidemie biegunki. Przerywam: – Matki mówiły o zapaleniu płuc. Czy można obejrzeć książkę wypisów ze szpitala? Gdy fakty mówią za siebie, doktor S. wymienia tak zwane przyczyny obiektywne. Niedostateczna baza – to raz. („Czego wam brakuje – włącza się czujny kierownik

wydziału. – Dlaczego nie zgłaszaliście?”) Brak pediatrów – to dwa. W szpitalu jest tylko dwóch, jeden z nich ma obowiązki administracyjne i prowadzi ponadto poradnię D w ośrodku. Czy w takiej sytuacji można wszystkiego dopatrzyć? Niemowlaki płaczą. Te starsze obkopały już z nudów wszystkie krzesła. Niecierpliwiąc się, matki wyglądają przez okno, zagadują przechodniów, czy nikt nie widział doktor Turskiej. Powinna być w ośrodku o drugiej, a jest już wpół do czwartej. Podobno wezwali ją do gminy. Z kąta, gdzie siedzi kobiecina z dzieckiem w wypiekach, dochodzi monotonne mruczenie: „A cichoj, cichoojże!”. Gdy marudzenie daje się we znaki całej poczekalni, matka usprawiedliwia się: – Od rana nie piło, gorąc je żre. Wtrącam się: – Może pielęgniarka zagotuje na maszynce wody? Nie ma przecież roboty. – Ee – powątpiewa kolejka. Doktor Turska musiała iść na zebranie, ale co wyciągnęło z gabinetu dentystkę? Skrzywiony mężczyzna z policzkiem jak bania wzrusza ramionami. Nie ma ochoty na rozmowę. Wspinam się na piętro, do poradni K. Sprzątaczka staje na progu z miotłą w ręce. – Do kogo? – No jakże? Jest tylko jeden ginekolog w ośrodku, doktor Reinholz. – Dawno już wyszedł! – Ale z wywieszki na drzwiach wynika, że powinien jeszcze przyjmować dwie godziny! Sprzątaczka sznuruje usta: ona doktorów nie pilnuje. I zabiera się do czyszczenia klozetu. Tuż przed budynkiem ośrodka stoi grupa osób. Przyjazne uśmiechy, wpatrywania się, wreszcie ktoś podchodzi i pyta: – Co z Zielińskim, kiedy wraca? – Jakim Zielińskim? – To pani nie z ministerstwa! Mimo doznanego zawodu informują ochoczo, że chodziło im o felczera, który od dawna zastępuje w Sierakowie lekarza ogólnego. I właśnie ten felczer zemdlał wczoraj przy osłuchiwaniu pacjenta. A dziś gabinet jest zamknięty… Kierownik Powiatowego Wydziału Zdrowia jeszcze raz znajduje czas dla reportera. Opowiadam o wizycie u Zielińskich: – …Nie bardzo mógł mówić, bo to stan przedzawałowy, ale przytakiwał, gdy żona wyliczała jego codzienny rytm w ostatnich tygodniach przed chorobą: godziny ósma – szesnasta trzydzieści – ośrodek zdrowia. Dziewiętnasta – trzecia trzydzieści rano – pogotowie. I jeszcze wizyty domowe. A wszystko za pensję tak niską, że głupio wymieniać.

Tymczasem – powtarzam – podobno świeżo przyjęty stomatolog dostaje z miejsca dziewięć tysięcy na rękę. Doktor Tomala: – Zieliński może być rozgoryczony. Powiat stoi na felczerach. A do ośrodka przychodzi dziennie stu chorych. I zmiennika nie ma. Ostatni, który był, okazał się hochsztaplerem, ponaciągał pacjentów na rzekome kupno lekarstw zagranicznych. Mimo tych rozczarowań wydział musi zabiegać o ludzi z dyplomem lekarskim, nawet gdyby podbijali cenę. Z dentystą to prawda. Zgłosiło się małżeństwo, oboje po studiach medycznych. Daliśmy mieszkanie, kwaterunek nie handryczył się o nadmetraż. Dziewięć tysięcy na łebka. I dodatkowo lampkę koniaku na dobry początek. Niestety po kilku dniach doktorostwo, rozejrzawszy się po pięknej okolicy, przyszli z kokieteryjnym pytaniem: „To już nie ma w Międzychodzie wolnej willi?”. Wyjechali. Inne małżeństwo. On pediatra I I stopnia, ona laryngolog. Koło takich warto poskakać na paluszkach. Więc – mieszkanko wycackane przez salowe, gosposia do dziecka zamówiona. Wreszcie sprowadzili się. Aliści po kilku dniach doktorowa przychodzi do wydziału, fukając: „Panie kierowniku, co będzie ze sprzątaniem korytarza?”. Tłumaczę delikatnie, że można by porozmawiać z dozorcą. Za parę groszy… Przerywa: „Pan mnie nie uprzedził! Przecież tu nie ma kosmetyczki!”. Słucham z niedowierzaniem. Kilkadziesiąt kilometrów od Poznania, ze szpitalnym zapleczem, z gotowymi mieszkaniami – czy może być lepiej przygotowane powiatowe miasto? A lekarze, jak oświadczyła w sądzie dyrektorka szpitala, nie zagrzewają miejsca dłużej niż pół roku. Po namyśle kierownik dorzuca jeszcze jedną przyczynę. Mówi bezosobowo: – Jak się przez lata torpedowało młodszych lekarzy, utrudniało im robienie specjalizacji, odstraszało brakiem perspektyw, to powstał smród. I nie wyrosła kadra. Jasne? Nie bardzo. Wobec tego dostaję pytanie pomocnicze. Czy słyszałam o konflikcie Reinholza z Tomkiewiczem? Tak. Z kilku ust i w różnych wersjach. Od żony doktora Tomkiewicza. (Że może być nieobiektywna? Wojewódzki Ośrodek Matki i Dziecka zgadza się z nią. Natomiast wojewódzki konsultant do spraw pediatrii jest akurat odwrotnego zdania). Właśnie przyjechała z Ustrzyk. Tam wyniósł się jej mąż, wieloletni ordynator oddziału ginekologiczno-położniczego w Sierakowie, do niedawna jedyny specjalista I I stopnia w powiecie. Tomkiewiczowa, nie zważając na późną porę, gotowa jest skoczyć po dokumenty. Jeszcze przechowuje pisma byłego ordynatora do ówczesnych władz powiatowych o mieszkanie dla lekarzy stażystów. Przy okazji może zabrać ocenę pracy męża przez profesora Michałkiewicza. Bardzo pochlebną. A co do urabiania małżonkowi opinii feudała wyżywającego się na wasalach stażystach?… A który z nich chciał się specjalizować? Tak może rozpowiadać tylko Reinholz. W nadziei, że spuści zasłonę na wstydliwe okoliczności zdobywania przez niego I stopnia.

– Mój mąż – dodaje Tomkiewiczowa z ręką na klamce – tylko dlatego odszedł z Sierakowa, zostawiając rodzinę i dom, że nie chciał robić na zawał serca. A przy stanowisku ówczesnych władz, właśnie tych, które uczyniły doktora Reinholza ordynatorem, było to nieuniknione. Środkiem sierakowskiego rynku skacze dwuletnia dziewczynka. Kobiety przed sklepem szepczą: „To ta sierota, której matka umarła w szpitalu”. Rozglądam się – stary Pietrucha pewnie w pobliżu. Prosił, abym spotkała się z nim przed odjazdem. Myśli o ożenku, gospodarka nie może stać długo bez kobiety. Ale nim się „uosmyrknie”, musi wiedzieć, kto winien i jaka będzie kara. Z przyczyn obiektywnych przyjmuje tylko dopust boży. A przecież nie można powiedzieć, że międzychodzką służbę zdrowia spotykają nieziemskie względy tylko dlatego, że przysparza krzyży na okolicznych cmentarzach. Od autorki: Reportaż nie został bez echa. W dwa tygodnie po wyjeździe z Sierakowa otrzymałam dwie urzędowe koperty. […] Powołana przez Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Poznaniu specjalna komisja społeczno-lekarska ustaliła, że zarzuty pod adresem kadry medycznej i jej pracy w Sierakowie w zasadzie znalazły potwierdzenie. Wysunięte przez komisję wnioski zalecające radykalną poprawę organizacji pracy, dyscypliny pracy i maksymalnego wkładu pracy całej społeczności medycznej – przekazano do natychmiastowej realizacji pod nadzorem tut. Wydziału. […] W stosunku do osób winnych powstałych zaniedbań toczy się postępowanie dyscyplinarne, w wyniku którego zostaną dokonane dalsze zmiany kadrowe w Międzychodzie. Wydział Zdrowia i Opieki Społecznej pragnie zaznaczyć, że wszystkie krytyczne uwagi wykazane w artykule red. H. Kowalik zostały wykorzystane w nowo opracowanym programie działania służby zdrowia powiatu międzychodzkiego. Jednocześnie zawiadamiamy, że organizatorzy służby zdrowia dołożą wszelkich starań w kierunku pozyskania utraconego zaufania społeczeństwa powiatu międzychodzkiego. Kierownik Wydziału Zdrowia i Opieki Społecznej (–) Ireneusz Kliks

Z prokuratury wojewódzkiej: […] Zawiadamiam, że w wyniku przeprowadzonego postępowania służbowego krytyczne uwagi w przedmiocie przewlekłości śledztwa przeprowadzonego przez Prokuratora Powiatowego w Międzychodzie przeciwko lekarzom Józefie Szworackiej i Antoniemu Reinholzowi w związku ze śmiercią Marty Pietruchy w dniu 24 grudnia 1971 r. w szpitalu w Sierakowie – znalazły potwierdzenie. […] Informuję ponadto, że podjąłem wstępne kroki zmierzające do wytoczenia przez prokuratora powództwa cywilnego na rzecz Stefana Pietruchy w związku z pogorszeniem się – na skutek śmierci żony – jego sytuacji życiowej. Postępowanie karne przeciwko lekarzom J. Szworackiej i A. Rein​holzowi zostało w międzyczasie zakończone w Sądzie Powiatowym w Między​chodzie, przy czym nieprawomocnym wyrokiem tego Sądu z dnia 29.11.1973 r. uznani zostali za winnych popełnienia przestępstwa z art. 152 kk. W stosunku do prokuratora, który dopuścił się przewlekłości postępowania przygotowawczego i przeprowadził je niewyczerpująco, wyciągnięte zostaną stosowne konsekwencje służbowe.

Prokurator Wojewódzki dr Wojciech Kłos Helena Kowalik, Wyjście z lasu, Warszawa: Iskry, 1977, s. 5–22

1974 Ewa Szumańska (1921–2011)

Przeczuwać

Reporterkę, pisarkę i felietonistkę przyćmiła młoda lekarka. Mało kto potrafi wymienić tytuły jej świetnych książek, ale wielu z nas od razu powtórzy frazę: „Będąc młodą lekarką, przyszedł raz do mię pacjęt…”. Ten legendarny błąd składniowy był zresztą przez Szumańską co tydzień cudownie modyfikowany, na przykład: „Będąc młodą lekarką porającą się z zagadkami naszej rzeczywistości, wszedł raz do mej przychodni mężczyzna o wyglądzie nieobudzającym ufności…”, „Będąc młodą lekarką po społeczno-politycznej erupcji, wszedł raz do mię pacjęt z nabrzmiałym pytaniem w twarzy…”. Młoda lekarka „pracująca na rubieży”, popełniająca co chwilę błędy w wymowie, ale w tonie zdradzającym staranność, stosowała zaskakująco proste metody leczenia: „Naplułam na wacik i zdezynfekowałam nim czaszkę” albo „Zręcznym ruchem zadałam pacjętowi narkozę” (słychać było dźwięk uderzenia pacjenta ręką lub narzędziem). Czasem wiertarką robiła dziury w głowie i „rozwiercała ją do formy durszlaka”. Po udanym zabiegu młoda lekarka zawsze oznajmiała: „Już po wszystkiem”. „Pacjęt” najczęściej „rewanżował się na parapecie”, czyli zostawiał tam kopertę. Szumańska bawiła się słowami, przesuwała ich znaczenia. Tworzyła nazwy nowych chorób, na przykład „aluzjonizm”. Otóż pani doktór, tak długo nie opuszczałem mego stołka, że przylgnął on mię do ciała bezpowrotnie. Co naraża mnie na upośledzony chód, dolegliwość oraz drwinę społeczeństwa w postaci: „Patrzcie, temu to stołek przyrósł na zawsze do...” (i tu pada określenie trywialne) – skarżył się innym razem „pacjęt”. Na co ona: Będę trzymać stołek, a pan zechce wykonywać ruchy rotacyjne. Już po wszystkiem! Wyszłam ze słusznego założenia, że na szkodliwość zbyt długiego pozostawania na stołku jedyną terapią jest rotacja. Choroby, które wymyślała, były znakami czasu. Choć akurat przylgnięcie do stołka to zjawisko od czasów niezależne. W tekście i głosie głównej bohaterki udawało jej się zmieścić wszystko, co najgorsze w pojęciu „dziecię Peerelu” – pisał po śmierci Szumańskiej Jacek Fedorowicz. – Niedouczona, ale pewna siebie przedstawicielka „nowej inteligencji”. Ważna pani doktór. Przekonana o swej wielkiej misji na dalekiej rubieży, ale za rzecz normalną uznająca kopertę pozostawioną przez „pacjęta” na parapecie. Wyrażająca się – w swym pojęciu – wykwintnie, ale dotkliwie kalecząca język w co drugim zdaniu i ze szczególnym upodobaniem gwałcąca podstawowe reguły gramatyczne. A przy tym przez cały czas usiłująca dostosować się do stylu „Trybuny Ludu”. Z pamiętnika młodej lekarki – to popis talentu literackiego i aktorskiego Ewy Szumańskiej (po wojnie skończyła studium aktorskie przy Teatrze Starym w Krakowie, podczas okupacji uczęszczała do konspiracyjnego Instytutu Teatralnego). „Pacjęt”, przez wiele lat grany przez Jana Kaczmarka z kabaretu Elita, przychodził do młodej lekarki we wrocławskim programie radiowym Studio 202, a potem w radiowej Trójce (60 minut na godzinę) przez dwadzieścia cztery lata. Od roku 1975 do 2007 z przerwą między stanem wojennym a 1989 rokiem. W grudniu 1981 roku Szumańska nie przeszła weryfikacji w Polskim Radiu Wrocław, gdzie pracowała od roku 1958. Podczas posiedzenia komisji weryfikacyjnej podważyła kompetencje jej członków. Efekt: jako „element niosący zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa” dostała zakaz pracy w rozgłośni. W stanie wojennym (tu posiłkuję się tekstem Oczy zawsze suche Magdy Piekarskiej) współtworzyła we Wrocławiu Arcybiskupi Komitet Charytatywny. Zajmowała się organizowaniem zaświadczeń, dzięki którym można było wyciągać internowanych z ośrodków. Poetka Urszula Kozioł mówi, że Szumańska była niezmordowana: Po wydarzeniach lubińskich aresztowano górników, kilku z nich upokorzono i doprowadzono do załamania, stawiając po tym wszystkim przed kamerami telewizyjnymi. Od aresztowanych odwrócili się

sąsiedzi, córka jednego z nich próbowała popełnić samobójstwo. A Ewa tam pojechała, żeby upomnieć się o godność tych ludzi. Przeciwstawiła się matactwu esbecji – z sukcesem. Kiedy jako nastolatek po raz pierwszy zetknąłem się z jej reporterskimi książkami o morzu, przeżyłem duże zaskoczenie. Były refleksyjne, dziś powiedziałbym nawet – kontemplacyjne. Niewiele się w nich działo, mało kto zabierał głos, rzadko cytowała lub wymyślała dialogi. A przecież znając Młodą lekarkę, można by się było spodziewać po Szumańskiej świetnego słuchu do ludzi. Tymczasem jej reportaże zawsze były pełne spokojnej obserwacji. Napisała siedem książek o morzu: powieści i reportaży. Co więcej – podkreślano – że każda zadziwia odmiennością realizacji i przynosi inną wizję morza i jego ludzi. Ewa Szumańska należała do klubu marynistycznego, którego członkowie za opłatą byli zabierani w rejsy handlowe. Tak powstała książka, której fragmenty włączyliśmy do naszej antologii. Inny rytm w 1973 roku wygrał konkurs Wydawnictwa Morskiego na powieść marynistyczną, choć nie okazał się powieścią, ale reportażem o intelektualistce na morzu. Pamiętnikiem z elementami eseju, pisanym podczas dalekomorskiego rejsu do Japonii. Bohaterem Innego rytmu (jak sprecyzowała Marzena Woźniak) jest statek uwikłany w sprzeczne interesy grup ludzkich, statek, na którym panują prawa kliki, zmącony rytm, rosnąca nerwowość. Książkę nasyca obsesyjna wszechobecność tego ponurego okrętu (tę widział recenzent „Odry” Zbigniew Jankowski). Swoją fascynację tematyką morską Ewa Szumańska wyjaśnia w autobiografii Obecność (1992), którą napisała w wieku siedemdziesięciu jeden lat. Książce fenomenalnej, zgęszczonej, nieprzegadanej i pełnej dojrzałych myśli kobiety, która akceptuje wszystko, co jej się przydarzyło. Skąd więc temat morza? Zjawiło się przede wszystkim zdziwienie, zadurzenie, zakochanie w samym statku. W jego kształcie i dzielności, w logice jego konstrukcji, w tym, że chociaż jest taką odrobiną na ogromnym oceanie, można go obdarzyć wielkim zaufaniem. Pokochałam jego historię, stopniowe lub nagłe etapy rozwoju. […] Jeżeli jakikolwiek wytwór rąk ludzkich może wydać się nie samą tylko materią, to dla mnie – poza wielkimi dziełami sztuki – taki właśnie jest statek. Skłonna mu jestem przypisywać coś w rodzaju „duszy” – własną intuicję i kaprysy, własną mądrość i wierność. Podróże. Pytana o nie, mówiła, że najtrudniejsze sprawy traciły w podróży ostrze. Poza morzem jej drugą pasją była Afryka. Ostatni raz pojechała tam w wieku siedemdziesięciu trzech lat i w Skrwawionych wzgórzach Afryki (1996) napisała o Burundi i Rwandzie. W 1979 roku wyszła jej książka z podróży do Tunezji – Tunes, Tunes. Objawia się w niej to, co najbardziej typowe dla reporterki Szumańskiej. Żeby napisać prawdę na czyjś temat, Kapuściński czytał o nim bardzo dużo, a przeczytane treści kondensował i przepuszczał przez własne obserwacje i doświadczenia. Z Ewą Szumańską jest odwrotnie. Pisze, jakby niczego nie czytała i zawierzała wyłącznie swojej intuicji. Tworzy własne teorie na temat obserwowanych zjawisk i przyznaje się do tego czytelnikowi. Weźmy fragment Tunes, Tunes: Khlifa jest właścicielem czterech palm. Pokazuje je nam kolejno, podobnie jak skrawki pola i lepianki gospodarcze. Trzeba za każdym razem pokwitować to jakimś miłym i wyrażającym uznanie zdaniem. Na przykład: „Ta palma rodzi na pewno słodkie daktyle”. Albo: „Szczęśliwe są kury, które mieszkają w takim kurniku”. Nie należy się powtarzać, a im bardziej wyszukane i poetyc​kie są komplementy, tym większa przyjemność gospodarza i większa możliwość nawiązania kontaktu. Chodzę tak i wymyślam wciąż nowe metafory, skręcając się w śrubie ceremoniału. Przypuszczam, że właśnie z potrzeby takiego mówienia na co dzień zrodziła się kwiecistość języków orientalnych. […] Wszystko to budzi moje zainteresowanie, sympatię i pewien rodzaj wzruszenia. Ci prości, gościnni i pełni godności ludzie są nieraz bardzo biedni. Żyją w warunkach niezwykle ciężkich, spotęgowanych przez surowość otaczającej ich przyrody. Jakże łatwo byłoby się zaniedbać, poddać zupełniej rezygnacji i zejść niemal do poziomu zwierząt. Ceremoniał, złożone prawa savoir vivre’u są czymś w rodzaju dobrowolnie nałożonego pancerza, próbą ratowania człowieczeństwa. Czy te obyczaje są śmieszne? Chyba nie bardziej niż zwyczaj wlewania w gości wódki na różnych bankietach i traktowanie jako osobistej obrazy faktu, że ktoś nie wychylił do dna kieliszka. […] Sądzę, że wyjaśniłam mój punkt widzenia. Kiedy wydała książkę o swojej podróży po Ameryce Łacińskiej – Moi przyjaciele Latynosi (1981) – już na okładce zastrzegła, że to książka o Ameryce „ledwie zasygnalizowanej, bardziej przeczutej niż poznanej”.

Szumańska była więc reporterką przeczuć.

Inny rytm

Czas, którego na statku zawsze jest za mało na bieżącą robotę, korespondencję czy naukę, a zawsze za dużo na obcowanie z samym sobą; czas w ogólnym rachunku zmarnowany, bo od pierwszej minuty rejsu czeka się na jego koniec i tylko ten dzień jest dobry, co mija; ten czas, bezsensowny i podlegający innym prawom niż na lądzie, zapełnia się nieraz tak zwanym piłowaniem. Są to rozmowy składające się z okruchów morskich wspomnień, portretów ludzi spotykanych na pokładach, ględzenia na temat sportu, typów samochodów, kobiet, zarobków, przedmiotów, które się posiada albo które chciałoby się posiadać. Podobne rozmowy prowadzi się nie tylko na statkach, ale tutaj mają one swoje cechy szczególne. Na lądzie ludzie spotykają się zwykle po to, żeby załatwić konkretną sprawę albo poruszyć konkretny temat. A rzecz ważniejsza – spotykają się tylko ci, którzy rzeczywiście tego chcą. Tutaj i partner, i temat jest przymusowy. Częstość tych spotkań wyeliminowała możliwość wyboru, ograniczyła do minimum liczbę kombinacji. Biorą w nich udział najczęściej ludzie najmniej mający do powiedzenia, tacy, którym najtrudniej jest zostać sam na sam z książką, ze skryptem, z refleksją, z zadumą, ze sobą. Na statkach, gdzie atmosfera jest dobra, nacechowana spokojem i pewną szorstką życzliwością, rozmowy takie przypominają jeszcze wymianę myśli. Na statkach, na których czyjś strach, histeria, kompleksy i niesprawiedliwość obnażyły ludzi, poszarpały im nerwy i postawiły jednych przeciwko drugim, te rozmowy są już tylko morderstwem dokonywanym na czasie, likwidowaniem go zawziętym i pełnym rozpaczy. Człowiek musiał wyjść z kabiny, bo nie mógł już nerwowo wytrzymać jej ciasnoty i pustki, poszedł więc byle gdzie, usiadł przy byle kim i mówi byle co. Niech płyną minuty, niech łączą się w godziny, niech przyjdzie wachta albo zmęczenie, które pozwoli zasnąć. Mordujmy czas! Ten człowiek obok, którego przeżycia czy spostrzeżenia nic nas nie obchodzą, który opowiada po raz dwudziesty, a może pięćdziesiąty to samo i w tych samych momentach czeka, jak aktor, na aprobatę czy szmerek zdziwienia, jest wspólnikiem naszej zbrodni. I jest jednocześnie jej ofiarą, podobnie jak my. Uczestnicy tych równo pracujących, upartych pił nie tylko znają się już na pamięć i mogą przewidzieć, jak rozwinie się każdy rozpoczęty temat, ale również w pewien specyficzny sposób upodabniają się do siebie. Używają tych samych wyrażeń, przyswajają sobie błędy gramatyczne popełniane przez innych, przejmują nawet intonację, melodię zdań, kończących się zawieszeniem głosu i wiecznym, upartym: „niee?”. Stają się podobne również twarze, zwłaszcza po dwóch, trzech godzinach takiej ogólnej rozmowy, niczego już nie wyrażają oprócz zmęczenia, kąciki ust opuszczone, oczy półprzymknięte. Niektórzy już zasypiają, siedząc, myśl porażona monotonnym głosem sąsiada przestaje pracować,

ciało flaczeje, potem nagle prostują się, unoszą powieki, dorzucają jeszcze jedno zdanie, jeszcze jedno, zaczyna się nowy temat, tak samo dokładnie omówiony jak poprzedni, równie jak on niepotrzebny. Potem spoglądają na zegar. Minęła nowa godzina, ukręciło się jej łeb… Kiedyś, kiedy ich życie będzie się kończyć i czas, którego w gruncie rzeczy zawsze jest za mało, odzyska swój bezcenny walor, przerażą się, że tyle go zmarnowali. Ale to przecież nie ich wina, tak samo jak nie jest winą żółwia, że wszędzie ciągnie ze sobą swój niewygodny pancerz. Są wśród marynarzy ludzie, którzy zdają sobie sprawę, że takie rozmowy nie dają nic prócz rosnącego otępienia. Tacy nie biorą w nich udziału i próbują się izolować. Ale obawiam się, że i ich to kiedyś dopadnie. Zjawi się taki okres, takie uczucie beznadziejności, trafią na taki dręczący statek, że któregoś dnia wyjdą z kabiny, usiądą przy stole w mesie czy palarni, powiedzą bezmyślnie kilka zdań, potem jeszcze kilka. I zaczną przychodzić codziennie, żeby słuchać tego, co już słyszeli dziesiątki razy, żeby zasypiać na parę minut i budzić się na dźwięk głośniejszego słowa. Żeby spojrzeć później na zegarek i stwierdzić z ulgą, że znowu o parę godzin skrócił się ten rejs, że znowu o parę godzin skróciło się życie… 15 kwietnia: …trzecia noc prawie nieprzespana, dopiero nad ranem zjawia się senczeluść, tak jakby człowiek pośliznął się nagle i wpadł do czarnego dołu. Przerywa go ostry dzwonek na śniadanie, który powoduje zerwanie się na równe nogi i kołatanie serca… To czas przesuwany co drugi dzień o godzinę do przodu. Kradzież kawałka nocy, z którą organizm nie chce się pogodzić. To rosnąca nerwowość statku. Już wiem, że rysuje się na nim wyraźny podział. Większość załogi to tło, jednolite w barwie i niewyraźne. Czyjś uśmiech, spojrzenie, usłyszane w przelocie zdanie wydobywają z niego poszczególne twarze. Sympatyczne, uczciwe, budzące zaufanie. Wiem, że to tacy sami ludzie jak ci, z którymi dotąd spotykałam się na statkach i z którymi połączyły mnie więzy przyjaźni. Ale atmosfera ogólnej podejrzliwości i to wielkie milczenie wiszące nad pokładem sprawiają, że twarze wychylają się tylko na moment, a potem znów się cofają i zamazują. Na tym tle coraz wyraźniej widać kilku ludzi. Wyjaskrawieni, agresywni, butni, pewni siebie. Urastają ponad swoje właściwe wymiary, wypełniają całe wnętrze statku, nawet kiedy są zamknięci u siebie, wszędzie czuje się ich obecność. Mam znajomego, który w okresie wczesnej młodości spędził kilkanaście miesięcy w więzieniu. Później odczuwał parokrotnie irracjonalną tęsknotę za tamtym okresem. Wybierał się wtedy jako pasażer w rejs. Na najcięższych statkach, trampach[244] dalekiego zasięgu. Zabawne, ja zawsze wchodziłam na tramp po to, żeby sobie otworzyć świat, a on, jak to określał, po „nastrój puszki”. Po zamknięcie i przymus, o tyle różniący się od dawnego, że narzucony sobie dobrowolnie. Ma się wtedy świadomość, że jest wyjście

i kres, ale dzieli się doświadczenia z otoczeniem, dla którego ten kres nie istnieje. Ten mój znajomy uważał, że celem samym w sobie jest obserwacja. Przystępował do niej na zimno, z pewną dozą okrucieństwa, jak do wiwisekcji. Ja tak robić nie umiem, zbyt mocno angażuję się osobiście. Usiłuję sobie przypomnieć, czy na poprzednich statkach nie powtarzały się podobne sytuacje, jakie po prostu uszły mojej uwagi. Nie, na pewno nie. Przecież nie jestem ślepa. Myślę równocześnie, jak mało potrzeba, żeby taką sytuację stworzyć. Zagęścić atmosferę jakby uruchomieniem wielkiego tłoka, zawiesić w powietrzu nieufność, zamienić je na napływające fale szeptów i domysłów, nasycić grozą, pozornie absurdalną, ale wydostającą się z zewsząd przez szpary w zatrzaśniętych drzwiach. Potrzeba tylko kilku ludzi i splecionych ze sobą nitek ich władzy, gęstniejących powoli w pajęczynę. Wieczorami w kabinie człowieka, z którym coraz lepiej umiemy się porozumieć, próbujemy poddawać ten nastrój trzeźwej analizie, a nawet się z niego śmiać. Ale śmiech brzmi sztucznie i po chwili cichnie. Myślę o tym, że dla mnie ta podróż pozostanie epizodem, któregoś dnia spakuję walizki i zejdę. Ale oni zostaną, widzę teraz wyraźnie losy, które tak łatwo można powikłać. Myślę o ludziach, którzy są moimi przyjaciółmi, o marynarzach z poprzednich statków. Może któryś z nich trafił teraz na taki jak ten, może też drga gwałtownie na każdy dzwonek telefonu, a mówiąc, ścisza nagle głos i ogląda się za siebie niespokojnie?… […] Wyjście na ląd po długim przelocie[245] jest dosyć dziwne. W ogóle po raz pierwszy miałam aż cały miesiąc na morzu. Różne klimaty – najpierw polski i europejski marzec z szarugami i wiatrami, potem tropik, równik, znów dmuchnięcie chłodem koło Capetown, który pojawił się tylko jako pasek dalekiego lądu, a którego pewno nigdy nie poznam. Ten chłód południowych wybrzeży Afryki bardzo nieprzyjemny, przyprawiający o dreszcze, zmuszający do szukania ciepłego ubrania i do kulenia się pod kocem. Znowu tropik i równik, bardziej duszne, trudniejsze do zniesienia niż za pierwszym razem. Problemy charakterystyczne dla długich przelotów, te małe – monotonia, drobne złośliwości, jałowy smak potraw, rozdrażnienie na widok wiecznie tych samych twarzy; i te większe – odradzanie się dawnych niechęci, tworzenie się grup, koterii, mobilizowanie sił do bliżej jeszcze nieokreślonych rozpraw. Moje własne problemy. Nie przyjął mnie ten statek, najeżył się. W tej chwili jestem skłonna przypuszczać, że żaden z dotychczas poznanych statków nie przyjął mnie naprawdę, po prostu uprzejmość i kultura ludzi, z którymi się tam zetknęłam, stworzyły kontakt pozorny. Był on dla mnie przyjemny, był wygodny, więc w niego uwierzyłam. Tutaj nie stworzono mi żadnych złudzeń. Dlatego właśnie widzę wszystko o wiele wyraźniej. Rzekome uczestnictwo w zdarzeniach nie przesłania mi ich prawdziwego sensu. Kurczy się coraz bardziej moja przestrzeń życiowa: kabina, mesa, kawałek szalupowego pokładu – gdzie indziej czuję się intruzem. Jednocześnie z kurczeniem się przestrzeni coraz bardziej wydłuża się perspektywa. Powiększa się izolacja. Wzrasta bliskość z jednym człowiekiem, która nie jest integralną częścią rejsu, lecz powstaje niejako przeciwko niemu. Bo ta

przyjaźń narodziłaby się w każdych innych okolicznościach, po prostu mamy ten sam świat pojęć, zainteresowań, mówimy tym samym językiem. Im lepiej widzę odrębność tego człowieka od otoczenia, tym lepiej potrafię się z nim porozumieć. To jeszcze bardziej oddala mnie od statku. W tym nastroju wychodzę na ląd. Ociągając się i godząc z nim stopniowo – nogi odwykły od twardego podłoża, ciało jeszcze wprawione w inny rytm, trochę jakby się wracało z księżyca albo budziło z bardzo plastycznego snu. Nic nie wiem o tej wyspie, bo pierwszy ląd po przelocie jest wyspą – Pulau Pinang[246], u nas prawie zupełnie nieznaną. Więc nie mam o niej żadnych wiadomości, nie szukam potwierdzenia żadnych wyobrażeń, moje odkrycie jej na własny użytek i znalezienie wywoławczego sygnału, który później zawsze mi ją przypomni, będzie zupełnie przypadkowe. Idę cichą, ale pełną krzątaniny ulicą – malajskie sarongi, hinduskie sari, chińskie czeongsamy[247]; te trzy narody żyją tu obok siebie bliziutko, zgodnie i odrębnie; trojakie twarze, trojaki rodzaj potraw sprzedawanych w ulicznych kramach, trzyjęzyczne urywki zdań; ten sam, jednoczący wszystko, mokry upał. Spotykam na drodze dużą, bardzo zatłoczoną świątynię. I oto mam już to miasto, a raczej ono przyłapało mnie tym spotkaniem i tak mi się utrwali. To jest świątynia chińska, niezbyt stara i bardzo kolorowa. Przed wejściem dwa duże żelazne piece, do których bez przerwy podchodzą ludzie i wrzucają coś w ogień. To skrzynki pocztowe dla zmarłych. Jeżeli chce się im coś posłać na tamten świat – a mają wiele różnorodnych potrzeb – robi się to za pośrednictwem płomieni. Wrzuca się więc do pieca papierowe trzewiki, papierowe suknie, zabawki, karty do gry lub papierowe makiety instrumentów, jeżeli byli muzykalni. Ponieważ muszą załatwiać swoje pozaziemskie transakcje, wrzuca się też zadrukowane dziwnymi znaczkami kartki, holy papers – święte papierki, pieniądze zmarłych. Wewnątrz świątyni ludzie, którzy się modlą. Pracowicie i w ustawicznym ruchu. Zapalają wiązki kadzidlanych joss sticks – wonnych laseczek z huby – i rytmicznie machają nimi w powietrzu. Potrząsają klekotkami. Kucają przed posągiem, wstają, znów się pochylają. Idą do następnego i powtarzają swoją pantomimę. Kupują święty olej, wlewają do przyniesionych z domu butelek, przelewają do lampek ofiarnych. Wiele osób kaszle, bo powietrze aż dusi od dymu z tych wszystkich kadzideł i palących się papierów. W rogu, koło głównego ołtarza – wróżbita. Wysuszony staruszek z bródką, taka postać z chińskich drzeworytów. Dziurkuje igłą gotowe formularze horoskopów, stosownie do informacji udzielanych mu przez klienta. Robi to w szalonym tempie, mrucząc pod nosem jakieś formułki, ręce tylko migają, nie można za ich ruchem nadążyć wzrokiem, każe później taką kartkę przydepnąć, napluć na nią, rzucić parę ziarenek ryżu. Formuje się przed nim długa kolejka, ale oczekujący w niej nie stoją bezczynnie. Wachlują ołtarze płonącymi pałeczkami, klekocą klekotkami, przykucają i okadzają w dymie przyniesioną z domu garderobę innych członków rodziny. Koszule, kalesony, dziecinne ubranka. Załatwieni ustępują natychmiast miejsca innym, wróżby traktują bardzo

serio, widzę kobietę, która zaczyna po otrzymaniu swojej kartki głośno płakać, ale nie przestaje przy tym potrząsać wiązkami kadzidła i przykucać – czas jest cenny i trzeba go w pełni wykorzystać. Ci z dobrym horoskopem kupują tuż koło ołtarza losy loteryjne, sprzedawców tu pełno, wiedzą, że należy wyzyskać koniunkturę. Oprócz losów można kupić napoje chłodzące, pod ścianami pełno skrzynek z pustymi butelkami po oranżadzie. Są i miednice z kawałkiem mydła i ręcznikiem, można umyć ręce w bezpośrednim sąsiedztwie bogów i modlących się towarzyszy. Przychodzi mi do głowy, że to właściwie nie jest modlitwa, tylko rzeczowe, praktyczne konsultacje z bóstwem i nieżyjącymi przodkami w sprawach rodzinnych i zawodowych. Nie ma uniesienia, nie ma skupienia, to praca taka jak inne, którą trzeba odrobić solidnie i jak najszybciej. Nie ma potrzeby izolacji i prywatności kultu. Europejczyk, którego przywiodła ciekawość, może tu wejść, nie zdejmując butów, jak w innych świątyniach Wschodu, i nie pytając nikogo o pozwolenie. Może wmieszać się w każdą grupę modlących, zaglądać natrętnie w ich twarze, nachylać się nad horoskopami wróżbitów, brać do ręki holy papers i pałeczki kadzideł, rozmawiać. Nikt nie zwróci mu uwagi, a nawet nie zaszczyci spojrzeniem. Przez chwilę zdumiewam się tą tolerancją, ale zaraz dociera do mnie jej sens właściwy. Ich izolacją jest właśnie pełna obojętność; obcy tak bardzo się nie liczy, że nie jest w stanie zakłócić obrządku. To już nawet nie pogarda, to coś w rodzaju negacji istnienia. Zachowują się tak, jakbym miała na głowie czapkę niewidkę, a ciało moje nie wypełniało żadnej przestrzeni. Nawet kiedy się o nich ocieram, to tego nie czują, bo tu ciągle ktoś kogoś dotyka, przeciska się obok, trąca wachlującymi rękami… Patrzę w twarz, od której dzieli mnie zaledwie kilka centymetrów. To jest twarz kobieca, szczupła, skośnooka, bardzo gładka. Zaglądam w oczy podobne do małych czarnych paciorków, one także patrzą na mnie, a właściwie poprzez mnie, nie stanowię dla nich żadnego oparcia ani tamy. Ogarnia mnie nagła nierozumna panika, że mnie nie ma – i uciekam ze świątyni. Goni mnie jeszcze długo swoim brzękiem ruchliwego ula, światełkami, zapachem dymów. Tak przyjęła mnie ta wyspa, a może Azja? […] W Bangkoku braliśmy żywy ładunek pokładowy, kilkaset byków, przeznaczonych na rzeź w Hongkongu. Mówiło się o tym już od kilku dni. Jest to ładunek uciążliwy dla statku i ludzi, dla tych ostatnich często niebezpieczny i zmuszający do zwielokrotnionego wysiłku. Część marynarzy podpisuje umowę z załadowcą, za niewielką opłatą będą musieli oprócz normalnej pracy podjąć się opieki nad zwierzętami, będą je poić, polewać wodą, izolować te, które zaczną okazywać niepokój. Koledzy śmiali się i nazywali ich kowbojami, żarty przesłaniały na chwilę nastrój, będący przeczuciem tego, co się rozegra na pokładzie w ciągu najbliższych dni. Mieliśmy wyjść w nocy. O godzinie czwartej po południu bomy[248] zaczęły ładować

prasowaną w kostki słomę. Będzie ona stanowić ściółkę i zarazem jedyne pożywienie, bo chodzi tylko o to, aby podtrzymać iskierkę życia – wtedy odbiorca podpisze kwit. Kiedy zwierzę idzie pod topór, powinno jeszcze oddychać, nic więcej. O godzinie piątej na nabrzeżu zaczęły się zjawiać pierwsze byki. Popędzane przez poganiaczy szły wolno, ledwo wlokąc nogami, musiały mieć za sobą daleką drogę. Wychudzone, z zapadłymi bokami i pianą na nozdrzach. Grzbiety pełne ran, może od uderzeń, może od łańcuchów, którymi je powiązano, a nad tymi ranami roje much. Były wśród nich nieduże, płowe zwierzęta z garbami i ogromne, wielkorogie bawoły wodne, używane do pracy na polach ryżowych. Widywałam je nieraz na rozlewiskach i bagnach – kiedy tylko przerywano pracę, natychmiast kładły się w wodzie, podobne do wielkich, brunatnych brył kamieni. Wystawały im często tylko rogi i chrapy. Organizm ich wymaga stale dużej ilości wilgoci, bez niej giną. Ponieważ podzielono je na partie, miały ogromne numery wymalowane na zadach, a rogi ufarbowane na zielono, czerwono i niebiesko. Wyglądały, jakby je przystrojono na jakiś makabryczny wyścig czy maskaradę. Łby miały zwieszone do ziemi, czasem unosiły je lekko i patrzyły na statek. Tuż przed zachodem słońca rozpoczął się załadunek. Wpędzano po dwie sztuki do klatki, unoszono dźwigiem i opuszczano na pokład. Tam wiązano je do wzdłużnych lin przy pomocy łańcuchów i stalówek przeciągniętych przez kółka w nozdrzach, ciasno obok siebie, tak aby pozostawić im jak najmniejszą swobodę ruchów i aby zmieściło się jak najwięcej sztuk. Wieczorem statek zmienił swój wygląd. Wszędzie gdzie sięgnąć okiem widać było tylko płowe albo ciemnobrunatne grzbiety i las rogów. Nad nimi muchy i charakterystyczny zapach, jakby areny cyrkowej. Podobno zwykle byki w czasie załadunku i później ryczą. Te były zupełnie ciche. Chyba zbyt zmęczone, aby wydać jakikolwiek głos. Nie wyszliśmy w nocy. Może trzeba było uzupełnić jakieś dokumenty, może spóźnili się urzędnicy Immigration. Termin opuszczenia portu został przełożony na wczesne godziny ranne. Ale wtedy także nie wyszliśmy. Minęła pora wysokiej wody i trzeba było czekać na taką samą wieczorem. A tymczasem ukazało się słońce i uderzyło swoim białym toporem w pokład i zgromadzone na nim zwierzęta. Wyssało wodę z zamoczonej słomy, przylgnęło do nieosłoniętych, poranionych skór, zlikwidowało każdą kroplę wilgoci. Na statku był już niepokój wyjścia po długim postoju w porcie. Klar morski[249] zrobiony, zatłoczony pokład uniemożliwiał zwykłe prace konserwacyjne. Ludzie snuli się grupkami, przystawali, patrzyli na te grzbiety i rogi, na urzędników kręcących się sennie po nabrzeżu. Potem odeszli. Spędził ich z pokładu okropny, gęstniejący odór. Pochowali się do kabin, ukryli w cieniu. Dopiero na morzu zjawi się błogosławiony wiatr, a choćby powiew, będący wynikiem samej szybkości statku. Teraz powietrze było nieruchome i straszne, a w nim zapowiedź zaczynającej się agonii. Jeszcze sporo godzin do wyjścia, a później długi odcinek wleczenia się rzeką.

Pierwsze byki zaczęły padać w południe. Te płowe miały się lepiej, ginęły tylko bawoły wodne. Przewracały się na bok z głuchym stęknięciem, napinając łańcuchy i liny wiążące je z towarzyszami, zmuszając inne zwierzęta do pochylania tuż nad sobą łbów i pokrwawionych nozdrzy, tak jakby powodowała nimi ciekawość męki, która stanie się niedługo i ich udziałem. Leżały potem w sczerniałej słomie, we własnym moczu i kale, oddychając chrapliwie, po ich skórze przebiegały drgawki, a spod zamkniętych powiek wypływały krople białawego płynu i ruchliwe strużki małych muszek. Marynarze usiłowali wtedy poluźnić liny, przeciskali się między rogami, których nagły ruch mógł rozorać im ciało, odciągali za nogi leżące sztuki. – Ten już nie nadaje się na corridę – mówili – a temu twojemu trzeba by nalać terpentyny pod ogon, może wstanie!… Te rubaszne żarty były pozorem, w ludziach budziły się uczucia ludzkie, widać to było w spojrzeniach, w ściągnięciu brwi, w ruchach rąk, które nie żałowały wysiłku, żeby pomóc. Ale to było niemożliwe. Polewali leżące i słabsze zwierzęta słodką wodą z gumowych węży, a woda ciekła tylko wąziutkimi strumyczkami, nie można jej było zużyć za wiele, bo płaciło się za nią w dewizach. Podstawiali wiadra pod dyszące, pełne gęstego kleju pyski, a byki nie mogły już nawet pić. Zrezygnowali w końcu i poszli, a woda zaczęła parować z sykiem, smród jeszcze zgęstniał. W rozjarzonym słońcu piekło się mięso, bo to było już tylko mięso, bezkształtne i pełne męki. Wyszłam z kabiny dopiero o piątej po południu. Na pokładzie dziobowym leżało już siedem byków, na rufowym chyba więcej, trudno się było zorientować w tej plątaninie ciał. Te, które były martwe, zaczęły gwałtownie puchnąć, a właściwie puchły tylko ich brzuchy, czarne, wzdęte balony pod chudym grzbietem. Cieniutkie nogi sterczały z nich sztywno jak powtykane dla zabawy zapałki. Widziałam byka, silnego jeszcze, który upadł tylko dlatego, że łańcuch padającego towarzysza podciął mu, a może połamał nogi. Róg tamtego martwego łba wgniótł mu się w brzuch, a on na próżno usiłował się uwolnić, wierzgając i starając się dźwignąć. Widziałam inne zwierzę, pod którego unieruchomioną głową puchł brzuch leżącego, a ono, czując śmierć, chrapało i napinało wszystkie mięśnie, żeby się cofnąć, chociaż o centymetr. Czas wlókł się. Zmrok w tropikach zapada wyjątkowo szybko, nie ma długiej fazy przejściowej. Dzień jest jak lina rzucana za horyzont, kiedy się ją ściąga następnym ruchem, u jej końca zaczepiona jest już noc. Dziś ciężko było ją wydźwignąć. Ołowiane, trupie światło utrwaliło się i znieruchomiało na długo. Wreszcie przyszła oczekiwana ciemność i zasłoniła to, co działo się na pokładzie. Majaczyły w niej tylko niewyraźne kontury, słychać było stękanie, chrapanie i brzęk łańcuchów. Tak przewlekliśmy się przez rzekę. Dżungla na obu brzegach straciła puszystość i bujność, była dwoma gładkimi pasami jeszcze czarniejszymi od nocy. W niej niewidzialne pazury i dachy świątyń, o których nikt nie myślał. Pod burtą świętojańskie robaczki sampanów[250], na które nikt nie patrzył. Chodziło o to, żeby jak najszybciej się

stąd wydostać i żeby rozegrał się ostatni akt. Kiedy tylko znaleźliśmy się na pełnym morzu, rzucono kotwicę i zapalono wszystkie reflektory. Umęczeni ludzie przedostali się przez kłębowisko umęczonych zwierząt i z ogromnym trudem podnieśli bomy. Rozpoczęło się topienie padłych sztuk. Najpierw kopaniem i targaniem za rogi trzeba sprawdzić, czy nie kołacze się w nich resztka życia. Potem bosman, cichy i spokojny człowiek o twarzy apostoła, ucina siekierą róg i ucho z kolczykiem. Zawinięte w folię otrzyma odbiorca, bo rachunek musi się zgadzać. Chief[251], świecąc latarką, odczytuje numer namalowany na skórze i odnotowuje go w swoich papierach. Teraz rozplątuje się liny i łańcuchy, odciąga inne zwierzęta na bok. Potykając się i ślizgając w odchodach i krwi, zakłada się na szyję linę jak stryczek. Bom podrywa padlinę i wyszarpuje ją z kłębowiska. Kołysze się teraz nad ziemią umęczony łeb z jednym uchem i rogiem, wyszczerzone w karykaturalnym uśmiechu zęby i szkliste oczy, w których odbija się światło reflektora. Niżej monstrualny, napęczniały brzuch. Przekłuwa go się pchnięciem scyzoryka, sprawdzając, czy uchodzi powietrze, bo to jest potrzebne w dokumentach. Wylatuje ze świstem i ciało flaczeje. Unosi się je teraz wyżej, a kiedy równa się z burtą, lina zostaje przecięta. Głuchy plusk w dole. Potem wędrówka do następnego trupa, rozplątywanie lin, operacja, unoszenie bomu. Potem trzeci, szósty, dwunasty. Te, które żyją, stają się coraz bardziej niespokojne. Strzygą uszami, bodą, wpierają się zadami w ładownie, cicho, chrypliwie porykują. A te leżące, które wydawały się martwe, unoszą jeszcze głowy, próbują wierzgać, instynkt każe im się bronić i przedłużać agonię. Marynarze patrzą na nie chwilę, potem odchodzą. Byki zdechną jutro, za godzinę, może za kilkanaście minut. Będzie to oznaczało powtórzenie zmory, zwleczenie się z koi po paru godzinach snu, zatrzymanie statku, podnoszenie położonych bomów. Czy nie mają pokusy udać, że nie zauważyli ostatnich drgań przebiegających przez leżące ciała i nie usłyszeli cichnącego oddechu? Żeby załatwić wszystko od razu. – Nie, to by było przecież nieuczciwe, to też żywe stworzenia – mówi jeden z nich z prostotą. – Chieeef! Ten głos dobiega z górnego pokładu, z widowiskowej loży. Zmęczony do granic wytrzymałości człowiek idzie na górę, żeby odpowiedzieć na jakieś pytanie, potem schodzi, żeby schylać się nad bykami, szarpać liny, ślizgać się w błocie i we krwi. Będzie tak jeszcze wchodził i schodził wiele razy, odprowadzany wieloma spojrzeniami, bo niemal wszyscy wylegli dziś na pokład. Ten ochrypły, rozlegający się raz po raz krzyk pasuje do tej nocy. Stanowi jej idealne tło i przerywnik. Do dziś brzmi mi w uszach. Topienie byków kończy się o trzeciej rano. Potem płyniemy pięć dni. Padają już rzadziej, bo na morzu jest wiatr. Kiedy wchodzimy do Hongkongu, pierwszą motorówką jadę do miasta. Widzę jeszcze z daleka rozpoczynający się wyładunek. Odbiorca nie fatyguje się dostarczeniem klatek. Do rzeźni jest blisko, te parę godzin zwierzęta wyżyją. Zakłada się jedną linę na rogi, drugą pod brzuch i byki kołyszą się w powietrzu jak pajace, z wytrzeszczonymi oczami,

z wywalonym językiem. Stąd już nie słychać ich ryku. A kiedy wracam, statek jest pusty i wyczyszczony. To do burty dobiły dżonki[252] sprzątaczy, drobni ludzie w czarnych kapeluszach rozsypali się jak mrówki po pokładach i pracowicie, dokładnie, obojętnie zmyli z nich krew, udrękę i śmierć. […] Od paru dni nawiedzają mnie myśli o śmierci. Spotkanie ze statkiem wiozącym zmarłego członka załogi, zmęczone oczy dookoła, obserwowana na pokładzie agonia zwierząt – sprzyjają takim myślom. Siedzę na ładowni i czekam na człowieka, z którym mamy wyjść do miasta. Patrzę co chwila na zegarek, bo on jak zwykle nie może wyrwać się ze statku. Krzątanina na nabrzeżach, południe, upał. I nagle znów to mnie dopada. Zresztą śmierć nigdy nie kojarzy mi się z nocą. Jest biała, nieruchoma i rozjarzona takim właśnie skwarem. Spośród wielu rzeczy, których o niej nie wiem, co do jednej mam stosunkowo najmniej wątpliwości. Wydaje mi się, że człowiek powinien umierać jak najdalej od swoich bliskich. Wszyscy czekamy na śmierć, ale jest to czekanie teoretyczne. Tak jak wiedza o tym, że Ziemia się kręci, nie wpływa na świadomość i fizyczne odczuwanie jej ruchu. Praktyczne czekanie na śmierć, czekanie z terminem, niezależnie od tego, czy trwa parę tygodni, czy parę sekund, musi być bardzo ciężkie. Przypuszczam, że najcięższa jest świadomość zatrzaśnięcia pułapki. Przejście ze stanu oczekiwania w stan realizowania się faktu. Pierwszy oznajmiający to błysk. Za chwilę wszystko może stać się tak różne od tego, co znamy, a towarzyszący temu ból tak dotkliwy, że nie zostawi czasu na myślenie. Ale sam trzask opadającego wieczka pułapki, dotknięcie igłą na sekundę przed wbiciem jej w ciało jest momentem, który wywołuje największy lęk i sprzeciw. Otóż we wszystkich bardzo trudnych momentach człowiek powinien starać się zachować twarz. Nie tylko z poczucia godności albo chęci zaimponowania komuś, ale przede wszystkim dlatego, że włożony w to wysiłek jest bardzo absorbujący i póki trwa, przesłania sprawę najważniejszą. Jakieś cierpienie może spowodować, że w domu będziemy godzinami szlochać na tapczanie albo pozwolimy sobie na atak histerii. Nie zrobimy tego w biurze, na ulicy czy w zatłoczonym tramwaju. Będziemy koncentrować uwagę na tym, żeby przejść przez jezdnię, przedziurkować bilet, utrzymać w spokoju rysy twarzy, nie zrobić z siebie widowiska – i będziemy cierpieć mniej. Trud utrzymania się w ryzach jest doskonałym lekiem uśmierzającym. W chwilach ostatecznych szukamy obecności bliskich chyba po to, aby podświadomie przerzucić na nich część swojego cierpienia. To się nigdy nie uda. Owszem, można im ból zadać, ale własny przez to się nie zmniejszy. Obecność taka, zwalniając nas od wysiłku zachowywania twarzy i rozluźniając sztywny gorset, sprawia zarazem, że stajemy się bardziej bezradni i stokroć wrażliwsi na każde uderzenie. Wydaje mi się, że nie chciałabym patrzeć w twarze drogich mi osób w momencie ich zapasów z najbardziej bezwzględnym przeciwnikiem. Wiem na pewno, że nie chciałabym,

aby one w takiej chwili pochylały się nade mną. Po prostu boję się bólu, który byłby wtedy zupełnie nagi i miękki, pełen przerażenia, paniczny. Są plemiona, w których ludzie starzy idą do lasu albo w góry, aby tam umrzeć. Większość zwierząt ucieka wtedy i szuka miejsc zupełnego odosobnienia. To jest mądry instynkt. Tradycja śmierci rodzinnej i uroczystej, w kręgu świec i zapłakanych twarzy zdaje się tego instynktu pogwałceniem. Tylko pozornie licuje z godnością człowieka… Jakby sprowokowana tymi myślami scena na nabrzeżu, w odległości kilku​nastu metrów. Za naszą rufą stoi statek grecki. Był już tu, kiedy weszliśmy do portu, a podpływające wolno holowniki oznaczają, że niedługo wyjdzie w morze. Zza magazynu wyjeżdża ciężarowe auto i zatrzymuje się pod trapem. Wysiadają z niego dwaj ludzie w mundurach i wchodzą na górę. Po paru minutach auto jedzie kilka metrów dalej, a bom statkowy unosi z niego niewielką wydłużoną skrzynię. Można by pomyśleć, że to zwykły ładunek, gdyby nie to, że marynarze zgromadzeni na burcie odkrywają głowy. Już wiem, jaka to skrzynia. Może ktoś z członków załogi lub pasażerów uległ wypadkowi na lądzie. Może zmarł któryś z mieszkających tu rodaków i w ten sposób odbędzie drogę do miasteczka wśród porośniętych oliwkami wzgórz, gdzie odprowadzą go na rodzinny cmentarz. Po co? – myślę. Dla bliskich, którzy pozostają, zatarcie granicy między obecnością a nieobecnością byłoby chyba najlepszym z możliwych rozwiązań. Śmierć mogłaby być tylko dłuższą niż inne podróżą, z ciągle odsuwanym terminem powrotu. Zresztą może naprawdę tym jest. Przecież kiedy od śmierci ukochanego człowieka minie wiele lat, zaczyna on do nas powoli, w sposób łagodny powracać. Przypominają się nam wspólnie spędzone chwile, przeżycia, obrazy i te przypomnienia nie są już każdorazowym bolesnym skurczem, nie ucieka się od nich w popłochu jak przedtem. Uparliśmy się, żeby między czyimś życiem a pogodzeniem się z jego przerwaniem, między dwiema kolejnymi nadbiegającymi falami stworzyć czarną, głęboką wyrwę. Obyczaj wrzucił w nią trupa, wspomnienie białego, sztywnego kształtu, który mimo podobieństwa rysów nie ma nic wspólnego z tym, kogo kochaliśmy. Obyczaj jest nieludzki i podobny do koszmaru. Opłakiwanie. Mycie i ubieranie. Gwałt, dokonywany na tym ciele-fantomie. Czuwanie przy zmarłym. Wpatrywanie się w stężałą maskę i poszukiwanie w niej na próżno związków z tamtą twarzą. Składanie do trumny. Wpuszczanie do domu żałoby przedsiębiorców z obłudnymi twarzami, ludzi z młotkami, pasami do podnoszenia ciężaru, tragarzy. Przywdziewanie rytualnego stroju, który jest tylko umową – dla jednych jest czarny, dla innych biały, dla innych składa się z kolorowych pasów malowanych na nagiej skórze. Widowisko pogrzebu, spotkanie towarzyskie, podczas którego trzeba mieć odkrytą głowę i nie wypada palić. Groteskowe mowy z tykaniem zmarłego, które mają być pozornie jego pożegnaniem, a są tylko popisem próżności żyjących. Nawet kwiaty, piękne, żywe kwiaty, uformowane w sztywne wieńce i obandażowane szarfami, tracą swoje życie i piękno. I właśnie utrwala się ten obraz i zostaje na wiele lat. Właśnie on tworzy wyrwę i zagradza drogę łagodnym powrotom.

Dlatego powinno się umierać daleko. Tak, żeby nikt z pozostających nie umiał sobie tej śmierci wyobrazić, żeby rozwiała się jak obłok dymu. Zmycie za burtę którejś nocy, zaginięcie na obcym lądzie, brak świadków, brak pewności, przerzucenie cienkiej nitki pomiędzy „na pewno” a „może”. Zmarły, którego nie można zlokalizować, który nie ma własnej kwatery, przywalonej kamieniem, opatrzonej napisem i wciągniętej do księgi meldunkowej, jest o wiele bliżej nas. Staje się cząstką otaczającego świata i można z nim – bez drastycznych przypomnień – obcować na co dzień. Każdy rejs jest dla mnie teoretyczną możliwością takiego właśnie zniknięcia. Nie szukam go umyślnie, nie spieszę się, ale myślę o nim bez przerażenia. I tak trzeba przez to przejść, długie czekanie na rozgrywkę osłabia odporność grającego, a zresztą dobrze jest wybrać sobie samemu partnerów, stolik i karty. Dlatego wśród mieszanych uczuć, które przynosi mi każdy powrót, jest zawsze ledwie uchwytny cień rozczarowania. A może to też jest tylko teoria? Może w momencie decydującym, w błysku, którym jest przejście ze stanu oczekiwania w stan spełnienia, będzie w ogóle zupełnie inaczej?… Ewa Szumańska, Inny rytm, Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1974, s. 23–28, 40–44, 87–94, 116–120

1974 Wiktor Osiatyński (ur. 1945)

Zapisać zdziwienie

To wiemy: doktor socjologii, doktor habilitowany prawa, członek Komitetu Nauk Politycznych Polskiej Akademii Nauk specjalizujący się w historii doktryn polityczno-prawnych, konstytucjonalista. Wykładał m.in. na uniwersytetach Harvarda i Stanforda. Założyciel Komisji Edukacji w Dziedzinie Alkoholizmu i Innych Uzależnień, która działa przy Fundacji imienia Stefana Batorego w Warszawie. Pomysło​dawca powstania Programu Spraw Precedensowych Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Autorytet nie tylko w sprawach publicznych, ale także w kwestii uzależnień. A tego nie wiemy lub wie to mało kto: reporter. Powiem więcej: reporter, który o tenisie pisał jak poeta, a o futbolu jak prozaik. W 1979 roku trzydziestoczteroletni Osiatyński wydał książkę Wimbledon ’79. Na najbardziej prestiżowym turnieju tenisowym świata interesowało go wszystko. Wszystko, co nie interesowało komentatorów sportowych lub było dla nich oczywiste. Wimbledon Osiatyńskiego to literacki przewodnik po tej gigantycznej imprezie – pisał Wojciech Pogonowski w „Literaturze” – literacki, ale i rzetelny. Osiatyński, jego zdaniem, przygląda się turniejowi i tenisistom jak mały chłopak, który zgubił się rodzicom i nareszcie ma czas obejrzeć sobie wszystko dokładnie. Do tego musi się jakoś dostać na finał z Björnem Borgiem, a nie ma biletu ani nawet pieniędzy… Smacznie pisze też o megagwieździe tenisa Australijczyku Johnie Newcombie. Tak smacznie, że wydawnictwo Czytelnik umieściło ten fragment na skrzydełku okładki, żeby zwabić czytelników: […] Hewitt zaczął mecz skupiony, poważny, napięty. Ale Newcombe go rozśmieszył. Cóż takiego robi ten Newcombe? Nic specjalnego. Po prostu bez przerwy się uśmiecha. I bez przerwy się dziwi. Hewitt zagra dobrą piłkę, którą pani Cawley puści – Newcombe się dziwi. Sam popsuje – i też się dziwi. Ale najbardziej się dziwi, jak nie popsuje. Bardzo radosne są te zdziwienia Newcombe’a. Na przykład świetnie się dziwi głową. Kiwa nią na boki, z niedowierzaniem. Umie też zdziwić się całym ciałem. Kiedy na przykład rzuci się w stronę piłki, ale jej nie dosięgnie, to potem powolutku się prostuje i wtedy w każdym ruchu każdego mięśnia jest wielkie zdziwienie. Czasem dziwi się ostentacyjnie – rakietą. Ale najwspanialej dziwi się samymi oczyma. Oczy ma w ogóle niesamowite. Tak jakby zamglone. Ale zza tej mgły przebijają się mocne źrenice. Jak się dziwi oczyma, to wygląda to tak, jakby roztapiał źrenice we mgle. I jakby nic nie widział. Ma jeszcze Newcombe najróżniejsze sposoby dziwienia się. Właściwie to on cały jest jednym wielkim zdziwieniem. I wyraźnie widać, że on po prostu w ogóle nie może się nadziwić, że wciąż ma jeszcze szczęście grać w tenisa. Temu zdziwieniu towarzyszy rozluźnienie. A rozluźnienie, wiadomo, udziela się. I pryska powaga Hewitta. Już i on się uśmiecha. Coraz częściej jeden i drugi zatrzymują się, opuszczają rakiety, patrzą na siebie, i w śmiech. Ludzie to widzą. I w śmiech. Nawet sędzia się śmieje. I wszyscy się śmieją, zagłuszając śmiechem gwar dochodzący z wciąż trwającego bankietu. A przy tym świetnie grają. Ileż można powiedzieć o reportażu, czytając tylko te cztery akapity! Że tworzywem dla ponętnego tekstu nie musi być żadne niezwykłe zdarzenie, żaden szokujący fakt. Że jeśli ma się talent, można powtarzać w nieskończoność jedno słowo („zdziwienie”), a redaktor, który powinien zmuszać autora do szukania synonimów, ulegnie. Że reporter ma nazwać to, co inni widzą, ale czego nie umieją opisać. Umysł ludzki doznaje wielkiej rozkoszy, gdy rzeczy, na które się patrzy na co dzień, ukazują się w nowym, nieznanym kształcie, tak jak się ich nigdy dotąd nie widziało. Słowo, obnażające lub trawestujące rzeczywistość, ​z achwyca nie inaczej jak nieuchwytne gesty magika, który z pustego kapelusza wypuszcza gołębia – pisał o takiej literackiej magii Jan Parandowski w Alchemii słowa. To są cechy stylu najlepszych i nawet Kapuściński mógłby być dumny, gdyby taki fragment o Newcombie

napisał. Kto umie czytać, a nie umie grać w tenisa, dzięki Wiktorowi Osiatyńskiemu zobaczy ten sport z bliska, uważał Stanisław Cichowicz z „Kultury”. Zobaczy lepiej, niż gdyby oglądał mecz na telewizyjnym ekranie. Poświęćmy jeszcze chwilę stylowi rozmowy Osiatyńskiego. Jest już po meczu, Newcombe i Cawley przegrali miksta z Hewittem i Stevens, fotoreporterzy pobiegli do zwycięzców, a Osiatyński sam jeden przeskakuje przez barierkę. […] obchodzę Newcombe’a, nie żal mi już filmów, obfotografowuję go ze wszystkich stron. On znów zdziwiony, a ja się kręcę naokoło, uśmiecham, kombinuję, wreszcie pytam: – Czy można kilka słów? – Pan na pewno chce ze mną? Przecież to oni wygrali. – Wiem. Ale ja tak ogólnie. – No dobra. Słucham. […] Idziemy do szatni, zdejmuje koszulkę, wyciera się zielonym ręcznikiem. – No więc… Pot oblewa mi czoło. – Pan jest jakiś inny – dukam. – Że nienormalny? Ktoś mi to mówił. Dawno. – Nie, przeciwnie. Panu nie zależy aż tak bardzo. – Przeciwnie, bardzo mi zależy. Może tylko nie na tym samym. – A na czym? – Na życiu. Lubię żyć. Radośnie, cieszyć się. Dlatego gram. Zawsze dlatego grałem. – A wygrywać? – Strasznie lubię. Ale to już coraz trudniej. Więc sobie wymyśliłem, że skoro trudno mi wygrywać całe mecze, to mogę się cieszyć, jak wygram jedną piłkę. A całego gema albo seta – to już wielka frajda. – A nagrody? – Bardzo lubię. Przez jakiś czas żyłem z tenisa. I go też kochałem. Ale chyba nie po to głównie grałem. Teraz też zarabiam tenisem, ale mogę się tak bardzo o to nie troszczyć. Siada. Ściąga tenisówki, zaraz idzie pod prysznic. – Jeszcze jedno pytanie. Bardziej osobiste. Może zresztą banalne. Można? – Można każde. – Co panu dał tenis? Czego pana nauczył? Zastanawia się przez chwilę. Znów zdziwione oczy. Wreszcie mówi: – Widzi pan. To są dwie rzeczy. Jak zacząłem naprawdę grać, to szybko doszedłem do wniosku, że każda piłka jest ważna. I zaraz do drugiego. Że tak naprawdę żadna z nich nie jest najważniejsza. Ani piłka, ani gem, ani mecz. I to mi zostało. Myślę, że tak jest w życiu. I poszedł. Pytania zadane trochę z rozpaczy, bo czas goni i nie wiadomo, o co pytać. Niejeden dziennikarz sportowy zrobiłby z odpowiedzi tenisisty trzyzdaniową suchą wypowiedź, ale dzięki reporterowi dostajemy coś ważnego. Onieśmielony i frasobliwy Osiatyński trafia na śmiałego i niefrasobliwego Newcombe’a. Tak rodzi się w tekście to, co Hanna Krall nazywa nadwyżką. Pięć lat przed Wimbledonem ’79 Wiktor Osiatyński wydał książkowy reportaż o sławnym „meczu na Wembley” rozegranym 17 października 1973 roku między Polską a Anglią i zakończonym remisem 1:1. Książka Przez Wembley do Monachium (1974) odpowiada na pytania: jak to się stało, że jeden mecz piłkarski rozbudził w mieszkańcach dwóch krajów emocje nieporównywalne z jakimkolwiek innym wydarzeniem publicznym? Dlaczego wywołał euforię w Polsce, w Anglii zaś poczucie narodowej klęski? Co kryło się za przygotowaniami do meczu i jego rezultatem? Autor pisze we wstępie, że nigdy nie był zagorzałym kibicem ani nie interesował się futbolem. Interesowały go za to te pytania. W tym – moim zdaniem – kryje się sukces książki, którą wydrukowano w sześćdziesięciu tysiącach egzemplarzy i sprzedawano w kioskach Ruchu, a długie kolejki – jak wspominają kibice – ustawiały się, jeszcze zanim nadjechała dostawa. Wiktor Osiatyński równocześnie z karierą prawniczą i naukową zajmował się publicystyką. Najpierw pisał do warszawskiego tygodnika „Kultura” (1972–1981),​ potem do miesięcznika „Literatura” (1982–1989). W ciągu prawie dwudziestu​ lat opublikował osiem książek na temat myśli i kultury amerykańskiej. Za swój debiut – W kręgu mitu amerykańskiego (1971) – otrzymał nagrodę „Kultury”. Podkreślano, że książka odstaje od

większości prac publicystycznych. „Przede wszystkim szerokością horyzontów, czyli sposobem ujmowania kwestii”. I nie jest naukową rozprawą! Na swoim dziennikarskim koncie Wiktor Osiatyński ma także trzy tomy rozmów z uczonymi: amerykańskimi, radzieckimi i polskimi. Ukazywały się pod wspólnym tytułem Zrozumieć świat (1977, 1980, 1988). (Tak też zatytułowana jest obecnie audycja profesora Osiatyńskiego, nadawana w radiu TO K FM). W antologii – najmniej chyba znany epizod z życia Osiatyńskiego-reportera. Fragment relacji dla „Kultury” z wyprawy na Filipiny.

Filipińska baśń

Dochodzi północ. Wtulone w siebie pary szczelnie wypełniają salę przesiąkniętą zapachem nikotyny i piwa. W półmroku śpiewa piękna dziewczyna w długiej, białej sukni. Gdy skończy śpiewać, podejdzie do baru i sięgnie po butelkę piwa, okaże się przystojnym chłopcem o wyraźnie męskich rysach. Gdy półmrok rozjaśni się nieco, trudno będzie odróżnić schodzących z parkietu partnerów od partnerek. I nie będzie w tym nic dziwnego. Rzecz dzieje się bowiem w tętniącym życiem klubie hermafrodytów, znajdującym się przy ulicy Alhambra w centrum stolicy Filipin, Manili. Za dwie godziny klub ten będzie przypominał końcowe sceny z filmu Anioł zagłady. Umilknie orkiestra, po stołach, po parkiecie i po podłodze będą walały się puste butelki. Na stołach, na parkiecie, na krzesłach i na schodach będą spać ci, którzy nie poszli do domu przed pierwszą. Wyjście na ulicę między pierwszą a czwartą nad ranem grozi bowiem dwudziestoczterogodzinnym zmywaniem talerzy, zrywaniem trawy lub podobnym zajęciem. I w tym także nie ma nic dziwnego. Na Filipinach od blisko dwu lat obowiązuje stan wyjątkowy i godzina policyjna. Na Filipinach w ogóle trudno dziwić się czemukolwiek, bo wszystko jest tak dziwne, że dziwność tę trzeba uznać za stan normalny. Tak przynajmniej uważają sami Filipińczycy, a postawa ta zapewnia im pogodę, optymizm, radość i gościnność, rzadko spotykane gdziekolwiek indziej. Pogodę i optymizm zachowuje również Ferdinand E. Marcos, człowiek, który powiada o sobie, że zmienił bieg historii. Marcos, prawnik ożeniony ze spadkobierczynią olbrzymiej fortuny arystokratycznego rodu Romualderów, został wybrany na prezydenta Filipin w 1965 roku. Przez półtora kadencji rządził zgodnie z tradycyjnymi interesami filipińskiej oligarchii oraz rodzącej się dopiero burżuazji, co przyniosło mu szczerą nienawiść większości Filipińczyków. Nie mniejszą nienawiść zaskarbił sobie skrajnie skorumpowany aparat urzędniczy. Od początku lat siedemdziesiątych nienawiść ta zaczęła przybierać coraz bardziej uchwytne formy. Na północy rozwijała się maoistyczna partyzantka, znajdująca sprzyjające podłoże w skrajnej nędzy chłopów. Na południu, w prowincjach Mindanao i Sulu zbrojnie walczyli o niezależność secesjoniści muzułmańscy. Prawica coraz poważniej myślała o dokonaniu przewrotu i wprowadzeniu rządów twardej ręki. Oligarchowie utrzymywali prywatne armie, których liczba dochodziła do dwustu. Z zamieszania politycznego korzystali zwykli kryminaliści – na ulicach Manili i innych miast nie ustawały odgłosy strzelanin: rabunki i napady były na porządku dziennym, a przeciętni obywatele bali się chodzić po ulicach. Od początku 1972 roku zarysowała się możliwość nawiązania „konkurencyjnego sojuszu” prawicy z lewicą. Jego celem byłoby obalenie Marcosa. Potem zapewne

sojusznicy sami wzięliby się za łby. Na razie jednak mieli wspólny interes. Wszystkie środki przekazu jednomyślnie potępiały rząd Marcosa, przywódcy opozycji parlamentarnej spiskowali z maoistami, zagraniczny kapitał nie szczędził pieniędzy dla swoich faworytów pośród potencjalnych rebeliantów. Toczyła się wielka i burzliwa gra o Filipiny. Grę tę w poważnym stopniu kontrolował przywódca opozycyjnej Partii Liberalnej, senator Aquino. Wszystko wskazywało na to, że w wyborach, które miały się odbyć w 1973 roku i w których Marcos nie mógłby po raz trzeci kandydować, liberalny senator z łatwością odniósłby zwycięstwo. Gdyby zaś Marcosowi powinęła się noga jeszcze przed wyborami, podzielona opozycja również oddałaby ster rządów w ręce senatora Aquino, który – jak przystało na rasowego polityka – miał usta pełne liberalno-demokratycznych frazesów, ale nie ujawniał zbyt jednoznacznie swych politycznych afiliacji. W piątkowy wieczór 22 września 1972 roku senator Aquino swoim zwyczajem udał się do baru, by pogawędzić przy szklaneczce whisky z przyjaciółmi. A mieli o czym gawędzić. W centrum wyspy Luzon, „spichlerzu” Filipin, szalała powódź, co zapowiadało głód i wzrost niezadowolenia mas. W porcie Digoyo w prowincji Isabela wojsko zatrzymało statek szmuglujący trzy tysiące karabinów, rakiet, wyrzutni rakietowych i amunicji dla rebeliantów. Na domiar wszystkiego przed czterema dniami na biurku prezydenta Marcosa znalazł się sfałszowany dokument, rzekomo podpisany przez szefów policji i służby bezpieczeństwa, w którym doradzali oni, by wojsko prowokowało akty terroru, morderstwa i bombardowania, specjalnie po to, by prezydent mógł ogłosić stan wyjątkowy. Jeżeli dokument ten dostanie się do prasy, Marcosowi powinna powinąć się noga… Tak sobie zapewne gawędził w barze senator Aquino z przyjaciółmi, zupełnie nie wiedząc o sporządzonej poprzedniego dnia przez prezydenta historycznej Proklamacji nr 1081. W proklamacji tej Marcos oświadczył, że kraj stoi w obliczu komunistycznej rebelii, i dodał, że ma dosyć chaosu, anarchii, bezprawia oraz przelewu krwi. Następnie, powołując się na Pana Boga i konstytucję, zawiesił tę ostatnią, rozwiązał parlament oraz wprowadził w całym kraju stan wyjątkowy. Nazajutrz dziesięć po ósmej wieczorem wezwał do swego pałacu sekretarza obrony Juana Ponce Enrile i wręczył mu proklamację z zaleceniem, by zaczął ją wprowadzać w życie za pięćdziesiąt minut. Akurat tyle czasu trzeba było, by żandarmeria otoczyła bar, w którym popijał whisky zadowolony z biegu wydarzeń senator Aquino. Nie dane mu było jednak dopić ostatniej szklaneczki. Punktualnie o dwudziestej pierwszej do baru weszli żołnierze z karabinami gotowymi do strzału. Dowódca zapytał zdumionego senatora, czy nie wie, że na Filipinach od minuty obowiązuje stan wyjątkowy, po czym kazał zapakować wszystkich obecnych do pudła. I tak już zostało. Senator Aquino od dwóch lat siedzi w więzieniu, bez procesu, bez przedstawienia jakichkolwiek zarzutów, i rozmyśla o lepszych czasach. Podobne zajęcie ma przynajmniej kilka tysięcy działaczy opozycyjnych z prawa i z lewa. W ciągu kilku miesięcy zlikwidowano sto czterdzieści pięć prywatnych armii oraz posadzono za kratki tysiące

całkiem apolitycznych przestępców. Na południu muzułmanie nadal walczyli o autonomię, ale w pozostałych częściach kraju zapanował względny spokój, chłopi zaczęli wychodzić na pola, mieszkańcy miast na ulicę, ludzie odetchnęli spokojniej i jakby nawet trochę polubili prezydenta Marcosa. Marcos zaś chyba zasmakował we władzy absolutnej, na dodatek po raz pierwszy chyba w dziejach Filipin cieszącej się jako takim poparciem społeczeństwa. Kiedy więc po przywróceniu ładu i porządku znikły podstawy do utrzymywania stanu wyjątkowego, prezydent ogłosił program budowy Nowego Społeczeństwa. Zmienił akcenty. Już nie komunizm, ale oligarchia i skorumpowana biurokracja stały się głównym wrogiem postępowych przemian, które chce przeprowadzić. Zwolnił więc z miejsca 6665 urzędników państwowych, przeprowadził czystki w administracji i jeszcze silniej skoncentrował władzę w swoich rękach. Obiecał pomoc chłopom i biednym, pracę bezrobotnym, a sprawiedliwość wszystkim Filipińczykom. Stworzył projekty rozbudowy przemysłu i handlu, ożywienia regionów zacofanych – słowem, takiej przebudowy społeczeństwa, która zlikwidowałaby powody niezadowolenia i napięć społecznych. We wszystkich jego wystąpieniach na plan pierwszy wybijały się słowa: równość, sprawiedliwość i równe możliwości dla wszystkich. Trudno ocenić, ile w tym propagandy, a ile rzeczywistych zamiarów. Jeszcze trudniej wiązać przesadne nadzieje z tym programem w kraju rolniczym, w którym zdecydowana większość ziemi nadal pozostaje w rękach garstki oligarchów feudalnych, w którym niemal cały przemysł i handel są kontrolowane przez obcy kapitał, w którym cechą najbardziej rzucającą się w oczy jest nadmiar rąk, choć niekoniecznie do pracy. Jak dotąd, po dwóch latach stanu wyjątkowego, na Filipinach na pewno żyje się bezpieczniej. Czy żyje się lepiej? Czy ustała korupcja? Czy władza absolutna jest sprawowana w interesie ludu czy klik rodzinno-biurokratycznych? Trudno wyczuć. Filipińczycy zapytani, co słychać, wychwalają stan wyjątkowy i prezydenta Marcosa, mówią, jak bardzo im się poprawiło w ostatnich latach i jakie świetlane mają perspektywy na przyszłość. Ale mówią to z pewnym ociąganiem i podejrzliwością, pod którymi nietrudno wyczuć to samo co i w innych szerokościach geograficznych: strach i niepewność. – Cieszę się, że pan przyszedł – powitał mnie dyrektor Biura Informacyjnego señor Lorenzo Cruz. – Mam już dość rozmów z tymi Amerykanami. Ciągle powtarzają frazesy o wolności i demokracji, pytają, kiedy skończy się stan wyjątkowy, zupełnie jakby nie było ważniejszych spraw. Skończy się, jak się skończy, gdy zbudujemy Nowe Społeczeństwo. Zresztą myślę, że pan nie będzie zadawał takich głupich pytań. W istocie nie zadawałem, bo nie było po co. I bez pytań pierwszą rzeczą przychodzącą na myśl podczas rozmowy z każdym Filipińczykiem jest całkowity zamęt ideologiczny, w jakim znaleźli się mieszkańcy archipelagu. Przez ponad trzysta lat Hiszpanie wpajali Filipińczykom wiarę chrześcijańską i strach przed wyrokami Boga. Potem, w 1898 roku przyszli Amerykanie i zaczęli modernizować tę wiarę. W miejsce Boga postawili Konstytucję, Wolność i Demokrację. Bezbłędnie

zaszczepili Filipińczykom emocjonalny strach przed komunizmem. Wciągnęli kraj w orbitę amerykańskiego stylu życia, amerykańskiej kultury i wreszcie amerykańskich ideałów, marzeń oraz wartości. Ideały te i wartości trudno jednak pogodzić z rzeczywistością stanu wyjątkowego. Nic więc dziwnego, że na Filipinach rozpoczął się odgórnie sterowany proces ideologicznej dezamerykanizacji. Ogłaszając w styczniu 1973 roku nową konstytucję, Marcos powiedział wprost, że „Filipiny nie będą naśladować amerykańskiej demokracji”, wyjaśniając nie bez naukowej słuszności, że demokratyczne instytucje typu amerykańskiego mogły skutecznie funkcjonować tylko w społeczeństwie o silnej klasie średniej; na Filipinach zaś klasy takiej po prostu nie ma. – Nie ma jej również w dzisiejszej Ameryce – dodaje minister informacji Francesco Tatad. – Nic więc dziwnego, że i tam demokracja nie funkcjonuje, a kraj pogrąża się w chaosie i coraz to nowych aferach. Historia jest pokrętna. Dzisiejsi przywódcy Filipin, do niedawna najbliżsi sojusznicy Stanów Zjednoczonych w Azji Południowo-Wschodniej i zagorzali orędownicy amerykańskiego stylu życia, szczerze cieszą się z przebiegu afery Watergate i czekają na nowe kryzysy w U SA – po to, by dowieść Filipińczykom, że to, czego uczyli ich przez siedemdziesiąt lat Amerykanie, jest mitem. – Ideały, które wpajali nam Amerykanie, pochodzą z innej epoki – powiada profesor Corpuz, rektor jednego z największych uniwersytetów w Manili. – Wolność polityczna chroni uprzywilejowane elity, a nie masy, dla których ważniejsza jest równość. Prawa obywatelskie bronią nielicznych, którzy dopuszczają się łamania prawa, a niewiele znaczą dla praworządnej większości. Ideał ograniczonego i biernego rządu służy interesom wąskich elit ekonomicznych; w interesie mas natomiast leży aktywne działanie państwa na rzecz realizacji celów społecznych. Wolność prasy stoi w sprzeczności z innymi prawami ludzi – z prawem do prywatnej sfery życia oraz do godności osobistej. Zagraża ona także pozytywnym, społecznym celom działalności rządu, toteż prasa musi być odpowiedzialna i kontrolowana. Uczyliśmy się bez zastrzeżeń powtarzać amerykańskie pojęcia, ale teraz musimy je całkowicie zweryfikować. Bez tego nie zbudujemy Nowego Społeczeństwa. I tak powolutku ekipa Marcosa zaczęła podawać w wątpliwość wartości polityczne, w które do niedawna święcie wierzyła intelektualna elita Filipin. Ich miejsce zaczęło zajmować nowe pojęcie: „autorytatywna demokracja”. Ma ona polegać na silnym przywództwie elity oddanej interesom narodu. Cele mają przesądzać, jakie środki polityczne będą stosowane do ich realizacji, żadne natomiast tradycyjne środki, wartości i instytucje polityczne nie powinny przeszkadzać w realizacji celów. Rzecz w tym, jakie są te cele? Chyba nikt na Filipinach nie jest w stanie tego jasno i szczerze określić; tak jak nikt nie jest w stanie powiedzieć, czy za programem Marcosa i jego polityką kryją się tylko chęć utrzymania władzy, interesy kilku grup oligarchicznoburżuazyjnych, czy też rzeczywiste cele społeczne. Jak dotąd w celu realizacji tych bliżej nieznanych zamiarów Marcos skutecznie

zakneblował prasę i zdusił wszelką krytykę. Dwa lata temu na Fili​pinach były wyłącznie gazety opozycyjne, dziś są wyłącznie prorządowe. Wychwalają prezydenta i jego programy, a jeszcze bardziej kulturotwórczą działalność jego żony, Pierwszej Damy Filipin pani Imeldy Romualdez. Za krytykę natomiast idzie się do pudła. Z jednym wyjątkiem. Na Filipinach żyje mistyczny poeta Rolando Carbonell. Na początku lat sześćdziesiątych wydał trzy tomy poezji lirycznej, przedtem i potem studiował, skończył dwanaście uniwersytetów filipińskich, amerykańskich i hinduskich, pobierając nauki m.in. w dziedzinach edukacji twórczej, zarządzania, sukcesu, motywacji, świętej metafizyki, medytacji itp. Wprowadził na Filipiny jogę i naukę podczas snu. Wykładał w kilkudziesięciu uniwersytetach na całym świecie – w 1972 roku jednym z jego najwierniejszych uczniów i słuchaczy w U SA był kosmonauta amerykański Edgar Mitchell. W 1965 roku profesor Carbonell założył Filipiński Instytut Twórczego Rozwoju, w którym na dziesięciodniowych kursach naucza wszystkiego – zarządzania i psychocybernetyki, twórczego rozwoju i poznawania samego siebie, stawiania oraz rozwiązywania problemów i medytacji, neurofizjologii i sztuki kochania siebie, innych oraz całego świata. Słowem, Carbonell uczy, jak żyć twórczo, szczęśliwie i skutecznie. Przed dwoma laty świat zasypał Carbonella atrakcyjnymi propozycjami – profesura w Nowym Jorku, zarząd wielkiej firmy w New Delhi, cykl kursów w Ameryce i wreszcie najbardziej ponętna: rektorat Uniwersytetu Cywilizacji Światowych w Kalkucie. Carbonell już był gotów jechać do Indii, gdy nagle „przejrzał”. Pod wpływem wizji mistycznej rozpakował walizki i pozostał w Manili. Skrytykował Marcosa. Za to, że Nowe Społeczeństwo ogranicza się wyłącznie do programów społecznych i ekonomicznych, zapominając o ludziach, że w planach rozwoju pomija rzecz najważniejszą – rozwój człowieka. A przecież największe rezerwy rozwojowe tkwią nie w czynnikach gospodarczo-organizacyjnych, ale w nieograniczonym rozwoju ludzkiej osobowości. Celem demokratycznej rewolucji powinien być rozwój silnych osobowości – pisał Carbonell. – Wszelkie projekty rozwojowe, od rozbudowy infrastruktury do „zielonej rewolucji”, o którą tak zabiega pani Marcos, muszą opierać się na założeniu, że stworzymy wielki naród dopiero wtedy, gdy stworzymy wielkich ludzi.

Nie wiadomo, co bardziej urzekło Marcosa, czy owo sformułowanie „wielcy ludzie”, czy też fakt, że wypowiedzi Carbonella jak ulał pasowały do planowanego przezeń programu regeneracji moralnej. Nie wiadomo też, o czym rozmawiali podczas dwuipółgodzinnego spotkania w cztery oczy w pałacu prezydenckim. Dość, że po tym spotkaniu Marcos oświadczył, iż zawdzięcza Carbonellowi „strategię duchowego i moralnego odrodzenia rządu”. Zapisał siebie, wszystkich członków gabinetu oraz dyrektorów departamentów, agencji i biur rządowych na kursy twórczego rozwoju, godnego życia, psychocybernetyki, pozytywnego myślenia, jogi i samorealizacji. Potem zaś przymusowo wysłał na podobne szkolenie wszystkich urzędników państwowych włącznie

do najniższego szczebla. Profesor Rolando Carbonell ma więc co robić przynajmniej przez najbliższe dziesięć lat… Uliczki Manili są wąskie i kręte. Hiszpańskie. Ruiny starych murów, stare miasto, mostki nad kanałami, stare domy – wszystko to przywodzi na myśl Sewillę lub inne hiszpańskie miasteczko. Po tych uliczkach sennie snują się rozleniwieni tropikalnym słońcem Filipińczycy. Stają po kilkunastu pod barami, siadają na wielobarwnych ławkach, radośnie przepychają się, gawędzą. Czekają, aż coś się zdarzy. Nie mają dokąd się spieszyć. Zarobią na nich żony lub dzieci, które w dzień czyszczą buty, roznoszą gazety, a wieczorami wpadają do nocnych lokali z misternie sporządzonymi bukiecikami kwiatów. Nie będzie tego dużo, kilka pesos, ale to musi wystarczyć. Szczęśliwsi, którzy mają do czego się spieszyć, jak najszybciej wyplączą się z krętych uliczek i wyjdą na przestronne bulwary. Suną po nich amerykańskie samochody. Pomiędzy nimi przewijają się autobusy i taksówki. Bajecznie kolorowe, niczym zabawki powycinane z papieru w różnobarwne, różnokształtne wzory – z filipińską fantazją. Jadą w kierunku centralnych dzielnic, w których gęsto stoją wieżowce. Amerykańskie. W każdym z nich kilkanaście instytucji, banków i biur. Przy jednym, znajdującym się przy głównej ulicy Manili bulwarze Roxasa, pomiędzy niezliczonymi siedzibami agencji handlowych, mieści się trzypokojowa pracownia profesora Rolando Carbonella – Filipiński Instytut Twórczego Rozwoju. Na drzwiach obok tabliczki z nazwą instytutu wisi napis „Nie palić!”. Po zdjęciu butów można wejść do środka. W pokoju przyjęć napis na ścianie obwieszcza: „Cisza! Geniusz pracuje”. Obok wisi Dezyderata, czyli „Modlitwa według Rolando Carbonella” […]. Wszedł Carbonell, niosąc tacę z sokiem i plackami kukurydzianymi. Wyglądał młodziej, niż przypuszczałem, nieco po czterdziestce. Zaoferował mi bezpłatny kurs twórczego rozwoju, a na stwierdzenie, że nie zdążę, odpowiedział, iż i tak wrócę na Filipiny. On to wie. Skąd? Iluminacja. I zaczął mówić o swojej misji: – Całą wiedzę, jaką zdobyłem, całą swoją aktywność, zamykam dziś w dwóch słowach: „przekształcenie świadomości”. Nie poprawimy świata, jeśli nie zmienimy świadomości ludzi… Gdy byłem małym chłopcem, zastanawiałem się, dlaczego jedni ludzie odnoszą sukcesy, a innych spotykają niepowodzenia; dlaczego jedni są szczęśliwi, a inni smutni. A potem wszystko, czego się uczyłem, doprowadziło mnie do przekonania, że najtragiczniejszy jest los tych, którzy nie umieją zrozumieć celów życia i darów natury. Dlatego ludziom trzeba stawiać cele, skłaniać ich do twórczego rozwoju, by wykorzystywali wszystkie swoje możliwości. Największe zaś możliwości tkwią w rozwoju umysłu ludzkiego. – Jak wielkie są te możliwości? – Niemal nieograniczone. William James powiedział, że człowiek wy​korzystuje tylko dziesiątą część swych możliwości. Ja sądzę, że tylko milionową.

– Czemu? Gdzie tkwią te możliwości? – W tych sferach umysłu ludzkiego, z których nie korzystamy. Ograniczamy się na ogół do zmysłów i rozumowania. Nie rozumiemy ani nie kontrolujemy​ uczuć, nie korzystamy z intuicji, nie umiemy czerpać wiedzy z iluminacji, medytacji i najwyższej formy życia umysłowego – kontemplacji. Żyjemy więc ograniczeni, korzystając tylko z drobnej części darów, które otrzymaliśmy od natury. – Czy można ludzi nauczyć korzystania ze wszystkich? – Można. Ale nie mówiąc o tym. Pokazując, eksperymentując, działając z nimi razem. Właśnie to robię na moich kursach twórczego rozwoju. – Jakie czynniki hamują twórczy rozwój osobowości? – Po pierwsze czynniki emocjonalne, takie jak nienawiść, egoizm, zachłanność czy zawiść. Po drugie czynniki kulturowe – zbyt często boimy się przełamywania obowiązujących zasad i obyczajów, boimy się tego, co ludzie o nas pomyślą. Przez konformizm tracimy naszą czystość, autentyczność i oryginalność. Ale wielcy twórcy potrafili się wyrwać z tych więzów. Istnieją wreszcie hamulce socjalne – różnego rodzaju wierzenia, przesądy i ignorancja. Wszystkie te czynniki można jednak przezwyciężyć rozwojem wiedzy, rozwojem osobowości. To jest główny warunek szczęścia jednostki. – Czemu zatem, mimo rozwoju edukacji i wiedzy, coraz więcej ludzi czuje się nieszczęśliwymi, rozczarowanymi życiem? – Przyczyną rozczarowań jest brak znaczących celów w życiu. Warunkiem samorealizacji jest zrozumienie i poznanie samego siebie, odkrycie siebie, swego powołania. Bez tego człowiek nie ma żadnej drogi, którą mógłby iść. A przecież człowiek jest jak rower – utrzymuje równowagę tylko dopóty, dopóki dokądś jedzie. Człowieka, który nie ma własnych celów, spotykają rozczarowania, bo spodziewa się, że świat go sam zadowoli. Tak, tak, rozczarowanie jest wynikiem egoizmu. Zbyt często ludzie wolą być kochani, niż kochać samemu. Twórcza jednostka powinna działać, a nie tylko reagować. – A jaka jest różnica między działaniem a reagowaniem? – Kiedy człowiek daje coś w zamian za coś innego; kiedy kocha, ponieważ jest kochany – wtedy tylko odreagowuje. Kiedy zaś daje coś, nawet nie otrzymując nic w zamian, kiedy kocha, nie będąc kochanym – wtedy działa. Nie nauczyliśmy się mówić językiem miłości – zakończył profesor Carbonell i odszedł nauczać tego języka filipińskich urzędników. Zostawił asystenta, by ten mnie wyrwał z osłupienia, i księgi, bym wreszcie przejrzał i cokolwiek zrozumiał. Asystent wziął mnie na wegetariański obiad; księgi wziąłem do domu. Przez kilka dni byłem pochłonięty lekturą pism Carbonella. O falach mózgowych i potędze mózgu, o świadomości i podświadomości, o wbudowanym w człowieka mechanizmie sukcesu oraz o prawach rządzących umysłem, o doskonaleniu twórczego umysłu i o medytacjach, o aurze ochronnej, języku miłości i wielu innych rzeczach. A wszystko to układało się w niezwykle prostą i jasną filozofię. Człowiek został obdarzony przez stwórcę aktywnym umysłem, będącym częścią

boskiego Uniwersalnego Umysłu. Świadomość człowieka jest przeto ze swej natury boska i nieograniczona. Człowiek posiada twórczą siłę umysłu i może z niej dowolnie korzystać. Każdy może obmyślić swoją drogę do sukcesu, swój los. Trzeba chcieć, by było dobrze, a będzie dobrze. Prawa Umysłu Uniwersalnego są powszechne i dotyczą wszystkich – chłopa i plantatora, bezrobotnego i prezydenta. Każdy może obmyślić swój dobry świat i poczuć się szczęśliwym. I nie ma co się buntować przeciw światu, gdyż każdy sam jest panem swojego losu. Teraz wszystko się zgodziło. Mistyk Carbonell i pragmatyk Marcos połączyli się w jedno. Wszak trudno sobie wyobrazić bardziej atrakcyjną dla każdego władcy filozofię społeczną niż optymistyczny indywidualizm Carbonella. Szczególnie zaś pociągająca wydaje się ona w społeczeństwie rozwijającym się, w którym ulegają dezaktualizacji stare rytuały i mechanizmy przystosowawcze, w którym fortuny nielicznych kontrastują z nędzą mas, w którym wreszcie nadzieje i pragnienia milionów rosną dużo szybciej niż możliwości ich zaspokojenia. „Każdy jest kowalem swego losu”, „Człowiek jest wolny i może sam kształtować swoją przyszłość”, „Kluczem do sukcesu jest potęga umysłu – stany umysłu, a nie cechy charakteru czy sytuacja społeczna są przyczyną sukcesów lub niepowodzeń”. Zdania te wydały się skądś znajome. No tak, przecież są one żywcem wyjęte z książek popularnych amerykańskich pisarzy sukcesu, należących do nurtu tak zwanej Nowej Myśli z końca XI X i początku XX wieku. Horatio W. Dresser, Ralph Waldo Trine i wielu innych, aż po niemal współczesnego nam Normana Vincenta Peale, w milionach egzemplarzy zaczytywanych książek przedstawiali przeciętnym Amerykanom optymistyczną wizję przyszłości, szczęścia osiągalnego we własnym umyśle, niezależnie od warunków zewnętrznych. Ameryka wówczas przechodziła jeszcze większe przemiany niż dzisiaj Filipiny – rozwijał się przemysł, ludzie uciekali ze wsi do miast, padały dawne tradycje, rosły fortuny nielicznych, większość ludzi zaczęła być poddawana rygorystycznej dyscyplinie zorganizowanego społeczeństwa przemysłowego. W dzisiejszej Ameryce mało kto pamięta nazwiska pisarzy Nowej Myśli. Ich książki pokrywa kurz biblioteczny. Ich myśli – wzbogacone o szczegóły najnowszych osiągnięć nauki – spotykają się jednak z entuzjazmem amerykańskich słuchaczy wykładów profesora Rolando Carbonella. I nie ma w tym nic dziwnego. Chęć ucieczki od świata, ochrony przed nim i znalezienia siły w samym sobie jest bowiem ponadczasowa i uniwersalna. Podobnie jak nic dziwnego nie ma w tym, że Ferdinand E. Marcos, chcąc osłabić siłę osiemnastowiecznej amerykańskiej filozofii politycznej oraz dwudziestowiecznej reklamy i propagandy amerykańskiego stylu życia, za pośrednictwem Rolando Carbonella nieświadomie powędrował myślami z powrotem do Ameryki – tym razem z końca XI X wieku. Historia jest nie tylko pokrętna; historia jest żmijowata. Tak sobie rozmyślałem nad księgami profesora Carbonella, gdy nadszedł jego asystent, wsadził mnie do samochodu i powiózł na przedmieście Quezon. Zatrzymał wóz pod

odrapanym domem, poprowadził przez podwórze, na którym suszyła się bielizna, i wprowadził do mrocznego pokoju jednego z najznakomitszych magów filipińskich, „lekarza duchowego” Virgilio Gutierreza. Na ścianie wizerunek Chrystusa, obok biała, brudnawa szafka apteczka. Na biurku listy od pacjentów wdzięcznych za uratowanie życia i zapraszających cudotwórcę w różne strony świata. Reszta pokoju szczelnie wypełniona ławami, niczym szkolna klasa. Nad nimi tablica informacyjna. „Do braci i sióstr”. Nie jeść, nie palić, nie czytać gazet, nie mówić; najlepiej modlić się i myśleć o tym, co ponadludzkie. Z sąsiedniego pokoju wyszedł trzydziestosześcioletni mężczyzna o chłopięcej sylwetce i zapytał, co mi dolega. Zdziwił się nieco, gdy odpowiedziałem, że nic, ale raczej było to niedowierzanie niż zwyczajne zdziwienie. Usiadł, czekał na pytania, a potem sam zaczął mówić. Kiedy miał osiemnaście lat, w górach, gdzie mieszkał, ukazał mu się duch świętego Michała w towarzystwie pięknej kobiety i kazał spełniać jego powołania – leczyć ludzi. Oddał się medytacjom, doznał pierwszych iluminacji, zaczął przeszywać ludzi wzrokiem – spojrzał i wiedział, co im dolega. Potem zszedł z gór i zaczął leczyć. Wyleczył tysiące przypadków uznanych przez lekarzy za beznadziejne. Oto listy… Weszła wychudzona Amerykanka w towarzystwie otyłego męża i kierowcy. Virgilio zaprowadził ją do drugiego pokoju, położył na polowym łóżku przykrytym prześcieradłem i zamknął za sobą drzwi. Po dziesięciu minutach wychylił się i kiwnął do mnie ręką. – Może pan popatrzeć przez uchylone drzwi. Odsłonił brzuch kobiety. Lewą rękę położył jej na czole, palcami prawej natomiast wykonywał nad brzuchem takie ruchy, jakby sypał sól lub piasek. Powoli przeciągnął palcem nieco ponad powierzchnią ciała i sięgnął do środka, znów tymi samymi solącymi ruchami. Pogrzebał tam chwilę, wyjął coś i wrzucił do kosza. Znów zaczął solić powietrze nad brzuchem, przejechał po nim całą dłonią, potem raz jeszcze, znów i znów, ponownie poruszył palcami, zdjął lewą dłoń z czoła, zamknął za sobą drzwi i podszedł do biurka. – Musi poleżeć, potem zrobię jej masaż magnetyczny – powiedział do męża. – Co pan robił? – spytałem zdumiony, nie wierząc w to, co widziałem na własne oczy. – To był rak. Wyrzuciłem zepsutą tkankę. – Jak to. Bez krwi? – Bez krwi. Widzi pan, ciało ludzkie jest skomplikowane, ale nie niezbadane. Składa się z komórek. Każda komórka wysyła fale. Można je rozpoznać, można nimi kierować. – Jak? – Kierując wibracjami. Kiedy chirurg tnie ciało skalpelem, przecina żywe komórki. Wtedy ciało krwawi. Ale przecież między komórkami jest błona. Można tak pokierować wibracjami, że ustawią się one w linii, jedna przy drugiej. Granica będzie przebiegała wzdłuż błony, między komórkami. Kiedy umocni się tę granicę, można otworzyć ciało bez krwi; potem można je zamknąć i nie będzie żadnej blizny. – A co z tkanką rakowatą? Jak pan ją ocenia i określa jej zasięg?

– Chora tkanka ma inne wibracje niż zdrowa. Nic zatem prostszego, niż określić jej granice. Potem wyjąć na analogicznej zasadzie. – Widziałem to, co pan zrobił przed chwilą, ale niech się pan nie dziwi, że nie bardzo wierzę. Trochę to przekracza możliwości pojmowania; kłóci się ze wszystkim, czego się uczyłem. – Bo jest pan człowiekiem małej wiary. Nie wierzy pan w potęgę iluminacji, w zdolności duszy ludzkiej. Niech pan da rękę. Wziął moją lewą rękę w swoją. Uchwycił silnie i długo patrzył mi w oczy. Po kilku minutach zaczął wykonywać ponad moją dłonią prawą ręką te same ruchy – jakby sypał sól. Po chwili odczułem w dłoni wibracje, jakby drobny prąd. Najpierw na środku dłoni, a potem kierowane jego ruchami na całej dłoni – od nadgarstka po palce. Zmienił ruch ręki z pokrętnego na prosty, choć palcami nadal sypał ten swój eter. Przejechał nimi kilka razy nad linią, w której palce zlewają się ze środkiem dłoni. Odczułem wyraźną granicę wibracji właśnie w tym miejscu – jedne szły do środka dłoni, inne po palcach, od środka. Były mocniejsze niż wcześniej. Poczułem, że z łatwością może mi wyjąć każdy palec. Krzyknąłem „dosyć!” i zatrzymałem jego rękę. Wibracje powoli zaczęły przybierać coraz bardziej chaotyczny kształt, zakotłowały się i zaczęły ustępować. Byłem cały czas świadomy, w pełni sprawny umysłowo – nie mogła to więc być hipnoza. Wciąż jeszcze jednak nie dowierzałem. Zawinąłem lewy rękaw koszuli. – Czy może pan mi przeciąć lewe przedramię? – Mogę, czy coś panu dolega? – zapytał, wiedząc, że nie. – Nic, ale chcę wiedzieć na pewno, że nie śnię. – Dobrze – powiedział z pewnym zakłopotaniem. Nie dawałem mu się schwycić oczami. Patrzyłem na rękę. On znów zaczął jakby sypać sól. Znów wibracje. Potem ciągła linia wysokiego napięcia wzdłuż przedramienia. Przeciągnął wzdłuż niej paznokciem wskazującego palca. Zauważyłem wąską, płytką rysę. Przeciągał dalej ponad nią: rysa pogłębiała się aż do kości. Bez bólu, bez krwi. Zapytał, czy starczy. Ułożył swoją rękę poziomo i zaczął nią przeciągać wzdłuż otwartego ramienia. Wibracje przełamały granicę i zaczęły się o siebie zazębiać. Były już inne. Rysa robiła się coraz płytsza, aż wreszcie znikła zupełnie. Niestety, nie było żadnego dowodu – jakiejkolwiek blizny. Czułem tylko, jakbym miał w ciele kawałek blachy. – Przez kilka dni, może nawet do dwu tygodni, będzie pan odczuwał wibracje wzdłuż miejsca, gdzie panu otworzyłem rękę. Potem przejdzie. Czy już pan wierzy? – Jest pan duchownym, żyje pan w chrześcijańskim kraju; czy zdaje pan sobie sprawę, że czyni pan cuda? – To nie są żadne cuda. Ludzie tak myślą, bo nie rozumieją złożoności ciała i duszy ludzkiej, ich wzajemnego związku. Ale wszystko to da się wytłumaczyć. Trzeba tylko czuć drugie ciało, ciało eteryczne, okrywające powłokę cielesną. Wtedy można nią kierować. – Czy tak uzdrawiał Chrystus? – Myślę, że tak samo. Może tylko miał więcej mocy w sobie i widział jeszcze jaśniej.

Ale to nie były cuda, tylko siła psychiczna. – Czy zdaje pan sobie sprawę, że to, co pan teraz mówi, jest świętokradztwem? – Na tym się nie znam. Nie ja będę oceniał. Czynię tylko swoje powołanie. Leczę ludzi. – Czy zdarzyło się panu odmówić pomocy albo nie wyleczyć kogoś? – Leczę już kilkanaście lat. Nie miałem nieudanych operacji. Wyleczyłem tysiące ludzi, którym normalna medycyna nie rokowała nadziei. Zdarza się jednak, że nie udzielam pomocy. Kiedy widzę nad chorym czarną aurę. Znaczy to, że pisana mu jest śmierć. Wtedy staram się pomóc inaczej. – Jak? – Przygotować na spotkanie z Nieskończonym. Nie ma przecież w tym nic strasznego, trzeba więc odsunąć od człowieka strach. – Czy znaczy to, że może pan przewidywać przyszłość? – Tak, w znacznym stopniu. W człowieku jest energia, która w jego ciele eterycznym układa się w różne pasma. Widząc je, można określić przyszłość. Ta sama energia jest źródłem telepatii… – Do tego trzeba być medium? – Każdy ma tę energię, tylko nie u każdego się ona ujawnia, nie każdy umie ją czytać i z niej korzystać. – Niech pan mi poczyta. – Chce pan? Na pewno? – Tak. Długo patrzał mi w oczy. Jego źrenice były nieco zwarte, jakby zasnute mgłą. Kilka razy spojrzał na mój brzuch, wrócił do oczu i powiedział: – Będzie pan miał wkrótce operację czegoś w brzuchu. Źle się pan odżywia. Czuję to po wibracjach. Myślę, że to nic groźnego, ale niech pan uważa… – A coś ogólniejszego? Znów patrzał, ale nie spuszczał wzroku z oczu. Zaczął mówić. Wpierw o mojej przeszłości. Wszystko się zgadzało. Potem o przyszłości. Dość konkretnie. Aż za dużo. Wreszcie zakończył: – Zrobi pan ze sobą jakieś porządki. Zresztą życzę tego panu i wierzę w to. Uśmiechnął się, wyjął z pudełka wizytówkę, wziął długopis, skreślił na wizytówce „przewielebny” i napisał „brat”, wręczył mi ją, uścisnął dłoń i odszedł do swojej chorej. Po chwili wrócił. – Aha, zapomniałem panu powiedzieć, że wróci pan jeszcze na Filipiny. – Kiedy? Znów podszedł, położył mi obie ręce na ramionach i z uśmiechem patrzał w oczy. – W 1978 roku. Z Manili miałem lecieć w środę po południu do Rzymu. Ale w Manili był nie tylko stan wyjątkowy i godzina policyjna. Zbliżały się wybory Miss Universum, co dla szarmanckich, pełnych fantazji i dumnych z piękności ich własnych kobiet Filipińczyków było świętem

absolutnym i wszystko usprawiedliwiającym. Kiedy więc podążałem przestronnym bulwarem Roxasa w stronę lotniska, zatrzymał nasz samochód policjant i powiedział niczym niezdumionemu kierowcy, że właśnie będą przygotowania do parady na otwarcie wyborów, w związku z czym musimy jechać naokoło. Sunęliśmy przez kręte, hiszpańskie uliczki, stawaliśmy w niezliczonych korkach, krążyliśmy po mieście, aż wreszcie dotarliśmy na lotnisko. Za późno. Zostałem z bagażem i dwoma dolarami w kieszeni. Spojrzał na mnie młody chłopak, bagażowy, podszedł ze smutkiem w oczach i powiedział, że mieszka opodal z rodzicami, mogę więc u nich zostać. I żebym się nie martwił, bo zadbają, by niczego mi nie zabrakło, a jutro znajdziemy jakiś samolot. Zebrali się i inni Filipinos i zaczęli się prześcigać w gościnności, oferując opiekę, pomoc i transport. Z uśmiechem i radością, żebym przypadkiem się zbyt nie martwił. Tę noc z dwoma dolarami w kieszeni spędziłem w końcu w najbardziej luksusowym hotelu, w jakim kiedykolwiek mieszkałem – w manilskim Hiltonie, jako gość filipińskiego Departamentu Prasy i Informacji. Nazajutrz leciałem samolotem Swissair do Wiednia – przez Hongkong, Bangkok i Bombaj. Obok mnie siedział rosły Filipińczyk Carlos Villa-Abrille, trzydziestoletni wicedyrektor przedsiębiorstwa produkującego naturalną żywność. Radosny, uśmiechnięty, myślący. Leciał do Bombaju, gdzie miał przesiadkę do Rzymu. Gawędziliśmy do Hongkongu. Tam dosiedli się do samolotu Chińczycy. Mrowie Chińczyków. Zrobiło się ciasno. Siedziałem w kucki; pod nogami miałem wielką torbę z bagażem ręcznym, lot był męką. W Bangkoku zrobiło się jeszcze ciaśniej, a przed nami był pięciogodzinny odcinek lotu do Bombaju. Myślałem, że go nie wytrzymam. Siedziałem spięty, wiecznie wiercący się, podenerwowany, z rozbieganymi myślami. Tymczasem Carlos siedział najspokojniej w świecie, z półprzymkniętymi oczyma, bez ruchu, i wypoczywał. – Relax – powiedział do mnie – mamy kupę czasu, możesz odpocząć. – Jak tu odpocząć z nogami pod brodą – żachnąłem się. – Nie myśl o tym. W ogóle staraj się myśleć o czymś przyjemnym. Albo neutralnym. Najlepiej pomyśl o dużym palcu swojej lewej nogi, to cię uspokoi. Potem myśl o wszystkich palcach, później o całej stopie, po kostkę, a wreszcie o całej nodze, po kolano. Zacząłem myśleć. Intensywnie, nerwowo, drapieżnie. Po minucie „przemyślałem” już obie nogi i wszystkie inne części ciała. Myślałem, dlaczego moje myślenie jest nieskuteczne. Wpadłem we wściekłość, dygotałem. Cudownie zrelaksowany Carlos spojrzał na mnie z politowaniem i dobrocią. – Nie denerwuj się – powiedział – spróbuję ci pomóc. Sam będę myślał o twoim dużym palcu u lewej nogi. I zamknął oczy. Ja za nim. Poprawiłem się po raz ostatni na siedzeniu: po chwili

zacząłem odczuwać spokój. Krążenie myśli ustało. Przed oczyma stanął mi duży palec u lewej nogi. Potem stopa, podudzie, kolano… Kiedy stewardesa obudziła mnie w Bombaju, Carlosa już nie było. Zrobiło mi się smutno. Zacząłem żałować, że dopiero za cztery lata mam wrócić na Filipiny. I to nie tylko dlatego, że bardzo chciałbym, by czekającą mnie operację zrobił Virgilio Gutierrez. – Przyjrzałeś mu się dokładnie? – zapytał mnie przed kilkoma tygodniami podekscytowany kolega. – Komu? – No jak to komu? Temu magowi z Filipin. – Gutierrezowi? – No tak. Przyjrzałeś się? Jak wyglądał? – Jak każdy Filipińczyk. Niewysoki, harmonijnie zbudowany, ciemny. Tylko bardzo młodo. I miał coś niesamowitego w oczach. Tak jakby z niego wybiegały promienie, a jego oczy były niedostępne. – A głowa, kształt głowy? – Chyba normalny. – A nie była trochę wydłużona z tyłu? – Trudno mi powiedzieć, może była. – Blizny. Czy miał jakieś blizny? – Widziałem tylko twarz i ręce. Blizn nie widziałem. Ale oni wszyscy mają taką jakby krótką fałdkę od oka, jakby je mrużyli. – A palce. Jakie miał palce? – Normalne. Tylko bardzo zręczne. Szybko nimi poruszał. – A nie były dłuższe niż zazwyczaj? – Trudno mi powiedzieć; może i były. – Tak, tak. To potwierdza moją teorię. – Jaką? – Ja już jednego takiego spotkałem. Też był z gór. Na Kaukazie. Oni nie są tutejsi. Oni są Stamtąd. Przysłali ich tutaj. O nic nie muszą się troszczyć. Żyją poza naszymi sprawami. I mają nieziemską moc. Tak. Na pewno! – wykrzyknął i odbiegł z błyszczącymi oczyma. […] „Jak to możliwe, żeby żył tam taki cudowny facet i żeby nikt się nim nie zainteresował, nie ściągnął go w świat, nie wykorzystał” – pytało mnie wielu czytelników. Odpowiedź jest prosta. Nie jeden, ale wielu, blisko tysiąc. Świat o nich wie, interesuje się nimi i wykorzystuje. Albo oni wykorzystują świat, o czym nikt właściwie nie może nic pewnego powiedzieć. A interesują się tym od jakiegoś czasu uczeni i dziennikarze ze Stanów Zjednoczonych, Anglii, Francji i innych krajów. Nazwiska zaś Virgilio Gutierreza,

Tonyʼego Agpaoa, José Mercada, Alexa Orbito i innych magów są już nieźle znane po świecie. Doskonale są one znane przede wszystkim tysiącom chorych ze Stanów Zjednoczonych, Kanady, Australii i Europy Zachodniej, którzy od kilku lat nieprzerwanym strumieniem napływają na Filipiny, by skorzystać z usług czterystu istniejących tam ośrodków „leczenia duchowego”. Ośrodki te znajdują się głównie w Manili i w północnej prowincji Pangasinan, sporadycznie zaś można je znaleźć w całym kraju. Pieczę nad nimi sprawuje istniejący od 1909 roku Związek Chrześcijańskich Spirytualistów Filipin, a dwie agencje turystyczne: Christian Travel Center oraz Diplomat Tours troszczą się o stały napływ klientów. Magowie wykonują różnorodne zabiegi. Jedni leczą masażami i samym oddziaływaniem psychicznym; inni podejmują się najbardziej skomplikowanych operacji. Są tacy, którzy operują bez krwi; przy innych operacjach krew leje się obficie. Niejaki Blanche podobno pozostawia po operacji blizny, choć w czasie zabiegu jego ręce nie dotykają ciała – przecina on je z odległości około trzydziestu centymetrów. Zabiegi są w zasadzie bezpłatne. Klienci mogą w miarę swoich możliwości ofiarować coś magowi oraz przeznaczyć jakąś sumę na Kościół. Dochody magów wahają się od kilkunastu do kilkuset dolarów dziennie. Najsłynniejszy mag Tony Agpaoa, który nazywa sam siebie „drugim Jezusem Chrystusem”, zrobił z leczenia dochodowe przedsiębiorstwo. Jego żona jest właścicielką biura podróży Diplomat Tours, pobierając od chorych dużo wyższe opłaty za pobyt na Filipinach niż normalne agencje turystyczne. Zbyt szybkie i ostentacyjne dążenie do fortuny spowodowało zresztą usunięcie Agpaoa ze stowarzyszenia magów filipińskich. Przeciętni Filipińczycy wierzą magom i z uznaniem mówią o ich działalności. Znachorstwo ma tam długie tradycje i zastępuje służbę medyczną, która do wielu regionów kraju w ogóle nie dociera, a ponadto jest droga. Zabiegi magiczne nie kłócą się ani z tradycjami dawnych wspólnot, ani z głęboką wiarą chrześcijańską większości Filipińczyków. Zagorzałym natomiast przeciwnikiem magów jest Związek Lekarzy Filipińskich, którzy uważają „leczenie duchowe” za zwykłą szarlatanerię i dążą do jego likwidacji. Pod ich naciskiem rząd prezydenta Marcosa postanowił powołać specjalną komisję do zbadania działalności magów, w skład której weszliby przedstawiciele lekarzy, Kościoła i magów. Do czasu mego pobytu na Filipinach komisja ta nie podjęła jeszcze działalności. Istotą „leczenia duchowego” jest swoisty związek psychiczny między pacjentem a magiem. Pacjent musi się magowi poddać; musi mu wierzyć, inaczej związek psychiczny nie powstanie. Utrudnia to ocenę samego leczenia. Niepowodzenie może zawsze wytłumaczyć brakiem wiary chorego. Na ogół jednak na Filipiny jeżdżą ludzie, na których normalna medycyna położyła krzyżyk. Każda deska ratunku budzi w nich nadzieję. Nadzieja rodzi wiarę. Wiara „góry

przenosi”. Korespondent francuskiego tygodnika „Paris Match” Olivier Jourdain spędził dwa tygodnie na Filipinach i spotkał dziesiątki chorych cudownie wyleczonych z najróżniejszych przypadłości. Inny dziennikarz, Mark Frankland z londyńskiego „Observera”, pojechał na Filipiny bez wiary i znalazł wiele potwierdzeń uzasadniających jego przekonanie, że magowie są zwykłymi szarlatanami. Spotkał tam m.in. chorą z Nowej Zelandii, u której lekarze stwierdzili zaawansowanego raka piersi; nie dawali jej więcej niż kilka miesięcy życia. Po przybyciu na Filipiny chodziła kolejno do trzech magów i każdy po kolei mówił jej, że wyleczył ją, usuwając zrakowaciałą tkankę. Frankland obserwował kilka operacji. Raz złapał maga na ewidentnej sztuczce; nigdy nie zauważył jednak niczego, co – jego zdaniem – wykraczałoby poza umiejętności zręcznego kuglarza. Dramatyczne przecięcia – pisał Frankland w „Observerze” (z 25 V I I I br.) – są dokonywane zazwyczaj na brzuchu, gdzie skóra ludzi starszych jest wystarczająco pofałdowana, by można było odnieść wrażenie, że ręce maga zanurzają się do środka ciała. Krew, ropa oraz tkanki i przedmioty wyjmowane przez maga mogą być uprzednio ukryte w fałdach ciała w małych, plastykowych torebkach.

Podobnego zdania są dwaj Amerykanie Don i Karol Wrightowie, którzy spędzili pół roku na Filipinach, zamierzając ewentualnie przywieźć tam chorego na raka ojca. W jednym z kobiecych pism filipińskich opisali oni „operację”, podczas której niemal cała uwaga maga była skoncentrowana na odciągnięciu wzroku obserwatorów od jego zabiegów. Znachor zakrył głowę rękoma i kazał nam naśladować ten gest. Wszyscy to zrobili, oprócz nas… Nie byliśmy zdziwieni, widząc, jak błyskawicznie opuszcza rękę, podnosi nogę i szuka czegoś w swoim bucie. Po chwili uniósł oczy, by zobaczyć, czy nikt go nie obserwuje. Dostrzegł Dona, który uważnie na niego patrzał, przygotowując aparat fotograficzny. Znachor nie stracił zimnej krwi i zaczął udawać, że zapomniał umyć ręce. Przeprosił i wyszedł do toalety. Zaraz wrócił i zaczął operację. Umieścił kapsułkę plastykową pod tamponem, przykrył nim oko i zaczął udawać, że je wyjmuje. Strumienie krwi i tampony przykrywały obszar operacji. Gdy rzekomo wyciągnął ostatni skrzep, kazał pacjentowi otworzyć oko. Nie pomogło.

Opisując te i kilka innych operacji, Wrightowie doszli do wniosku, że cała technika magów polega na „przygotowaniu przed operacją krwi, skrzepów, gruczołów, kawałków wątroby, kiszek i innych organów zwierzęcych, które mogłyby wyglądać jak wyciągnięte z ciała operowanego. Reszta jest wyłącznie manipulacją”. Stefan Kanfer w amerykańskim tygodniku „Time” (z 4 I I I br.) pisał o filipińskich magach krótko: Kuglarze, którzy używają rąk, krwi i organów zwierzęcych do konstruowania swych cudów… Jeden ze świadków operacji dosłownie wyrwał z rąk maga rzekomą „tkankę rakowatą” wyciągniętą podczas operacji. Dał ją do zbadania w Seattle i okazało się, że pochodzi ona z małego zwierzęcia, nic zaś nie wskazywało, by była to zrakowaciała tkanka z piersi pacjenta.

Wyniki tych badań zamieścił jeden z ostatnich numerów amerykańskiego „Journal of the American Medical Association”. W tym samym numerze opisany jest przypadek czworga

dzieci, które po rzekomym wyleczeniu raka w Manili zmarły po powrocie do U SA . Tom Valentine, autor książki o najbardziej znanym magu filipińskim Tonym Agpaoa, tak opisuje przypadek pani Raymond Steinberg ze stanu Wisconsin. Tony dał wielki pokaz, wyjmując z jej biodra kawałek metalu i kilka śrub umieszczonych tam przez chirurga po wypadku samochodowym. Później jednak prześwietlenie wykazało, że Tony niczego nie usunął.

Podczas pobytu w U SA w 1969 roku Agpaoa wpadł w nie lada tarapaty. Kilkuset mieszkańców Detroit, którzy leczyli się u niego na Filipinach, oskarżyło go o oszustwo. FBI aresztowało przebywającego w San Francisco maga i wypuściło go za kaucją w wysokości dwudziestu pięciu tysięcy dolarów. Agpaoa machnął ręką na kaucję, nie pojawił się przed sądem i wrócił na Filipiny. Wydany przez sąd okręgowy nakaz aresztowania maga obowiązuje po dzień dzisiejszy. Przeciw operacjom przemawia także fakt, że żaden z wielu dziennikarzy odwiedzających magów filipińskich nie był dopuszczany z bliska do operacji, nikomu też nie pozwolono fotografować zabiegów. Żona Tonyʼego Agpaoa powiedziała Franklandowi, że nie ma pacjentów. Później okazało się, że nie było to prawdą. Spotkał się on także z odmową w Christian Travel Center, mimo że pacjenci wyrazili zgodę, by asystował przy operacjach. Olivier Jourdain tak natomiast kończy swój raport z Filipin („Paris Match” z 11 V br.): Widziałem, jak Virgilio Gutierrez operuje, widziałem dużo bandaży, dużo krwi, dużo skrzepów. Widziałem gołe ręce, tak szybkie i zwinne, że trudno było je śledzić wzrokiem, czasem wstydliwie ukryte pod prześcieradłem… Ale jedyną rzeczą, której nigdy nie widziałem, było wyraźnie otwarte ciało ludzkie, które dostarczyłoby mi niezbitych dowodów. W rzeczywistości widziałem zawsze tylko coś, co wyglądało jak rana, ale mogło być rezultatem zręcznej manipulacji.

A jednak. Hrabia de Lestrange, ambasador francuski na Filipinach, opowiadał temuż Jourdainowi, że wraz z żoną widzieli na własne oczy, jak Gutierrez otworzył pewnej kobiecie brzuch, wyjął jej jelita, włożył z powrotem i zamknął brzuch. Po dwóch minutach chora stała na nogach. Bez bólu i bez blizny. Syn ambasadora widział, jak Virgilio wyjął staruszce oko i usunął kataraktę, zaślepiającą ją od dziesięciu lat. Po zabiegu kobieta przejrzała na oczy. Kaskader kanadyjski wskutek wypadku miał nieruchomą prawą nogę. Po kilku masażach wykonanych przez Gutierreza noga odzyskała sprawność. Jego żona natomiast osiem godzin wcześniej złożyła wizytę w gabinecie Agpaoa. Lekarze kanadyjscy stwierdzili u niej bowiem raka mózgu. „Nic nie widziałam, ale czułam, jak pod naciskiem dłoni pękają mi kości i głowa rozpada się na dwie części – opowiadała o wizycie u maga – Agpaoa zapewnił mnie, że nie mam się czego obawiać”. Będąc z mężem u Gutierreza, postanowiła sprawdzić, czy Agpaoa rzeczywiście ją zoperował. Virgilio kilkakrotnie przesunął czarną kartkę papieru od stóp do głowy i z powrotem wzdłuż pleców kobiety, tak jakby miał uzyskać zdjęcie rentgenowskie. „Miałem wrażenie, że ten typ widzi rzeczy, których my nie widzimy” – powiedział potem Kanadyjczyk. Po chwili Virgilio stwierdził: „Pani nie ma raka mózgu, pani ma hemoroidy”. Niezwykłe, ale okazało się to prawdą.

Widzimy rzeczywistość tak, jak chcemy ją widzieć. Do najgorętszych wyznawców magów filipińskich należą wszelkiego rodzaju mistycy, spirytualiści, wyznawcy duchów i sił pozaracjonalnych, którzy od połowy lat sześćdziesiątych namnożyli się w wysoko rozwiniętym świecie. Dlatego najbardziej przekonywujący wydaje się przytoczony przez Jourdaina przypadek pana Ericksona, szwedzkiego radcy handlowego w Manili. Radcy handlowi na ogół są bowiem ludźmi trzeźwymi, opanowanymi, czasem nawet podejrzliwymi, a w każdym razie dalekimi od mistycyzmu. Od sześciu lat kręgi pana Ericksona były zrośnięte i uciskały mu nerwy. Nie mógł spać dłużej niż cztery godziny; nie był w stanie odwrócić głowy. Lekarze szwedzcy wykluczyli możliwość jakiejkolwiek interwencji chirurgicznej. Gdy przybył na Filipiny, żona doradziła mu, by poszedł do Gutierreza. Jak wielu innych, którzy decydują się na wizytę u maga, pomyślał: „Jeśli nawet mi to nie pomoże, nie powinno zaszkodzić”. Znalazł się na małym łóżku w sali operacyjnej maga. „Nie widziałem, co robił, ponieważ leżałem na brzuchu. Widziałem tylko krew spływającą mi po szyi na piersi. Czułem rękę uciskającą mi plecy; prócz tego nie czułem żadnego bólu. Później było mi bardzo gorąco. Moja żona, która asystowała przy operacji, widziała, jak ręka Gutierreza zanurzyła się w moim grzbiecie, skąd wyciągnął wielki skrzep. »Operacja skończona – powiedział Virgilio. – Niech pan się nie myje przez trzy dni i nie pije nic zimnego«. Tej nocy po raz pierwszy spałem długo i spokojnie. Mogłem też poruszać głową. Pozostało mi tylko pewne usztywnienie karku, które znikło po następnej wizycie u Gutierreza w tydzień później”. A więc jak? Wierzyć czy nie wierzyć? Wierzyć Wrightom czy Ericksonowi? Myślę, że najbliższy prawdy był fotoreporter francuski Jack Garofalo, który powiedział: „Jedyną rzeczą, która mi się wydaje pewna w całym »leczeniu duchowym«, to to, że należy wystrzegać się zarówno pełnej akceptacji, jak i całkowitej niewiary”. Podobne stanowisko reprezentuje przedstawiciel Kościoła we wspomnianej komisji powołanej przez rząd filipiński, jezuicki wykładowca na uniwersytecie Loyoli w Manili ojciec Atchutéguy. Jego zdaniem „niektórzy lekarze duchowi dzięki swym naturalnym talentom leczą lub łagodzą pewne choroby, jak niedomogi artretyczne, nadciśnienie, cukrzyca, bóle głowy, pewne rodzaje paraliżu oraz inne dolegliwości o podłożu przede wszystkim psychosomatycznym. To jest pewne. Leczenie to polega na pewnych zabiegach psychoterapeutycznych, stosowanych przez magów instynktownie i opartych w dużej mierze na sugestii. Choroby natomiast o podłożu organicznym nie mogą być leczone w ten sposób. Jeśli nawet zdarza się, że zostaną one złagodzone lub zmniejszą się cierpienia chorego, to rezultaty te mogą być tylko czasowe. Są one również niebezpieczne, gdyż złagodzenie bólu skłania chorego do wiary, że jest on już wyleczony i nie potrzebuje dalszych zabiegów medycznych”. A jak to było ze mną? Widziałem zabiegi Gutierreza nad chorą Amerykanką. Widziałem je przez uchylone drzwi. To mogła być sztuczka, podobna do opisywanych przez braci

Wrightów. Tym bardziej że byłem już przygotowany na rzeczy niewiarygodne po tym, jak Gutierrez powiedział mi kilka zaskakujących szczegółów z życia osobistego, m.in. określił czas i przyczynę śmierci mojego ojca. Potem czułem wyraźne wibracje w dłoni, ale to da się zupełnie racjonalnie wytłumaczyć. Rzeczywiście, nawet bez wielkiej wprawy można powodować tego rodzaju wibracje, może słabiej kontrolowane, o mniejszej sile, o czym przekonał mnie eksperymentalnie jeden ze znajomych. Widziałem jednak swoją własną rękę przeciętą aż do kości. Kiedy wychodziłem z domu Gutierreza, byłem tego absolutnie pewien. Z biegiem czasu zacząłem się zastanawiać, czy nie uległem silnej sugestii. Dzisiaj, im więcej czytam i myślę o tym, co widziałem i czułem u filipińskiego maga, tym mniej wiem, jak to było naprawdę. Gdzieś jednak w mózgu świta mi pewna ogólniejsza myśl, wątła jeszcze hipoteza. Myślę mianowicie, iż mój znajomy mógł być o krok od prawdy, kiedy powiedział, że oni są Stamtąd. Oczywiście nie z zaświatów. Stamtąd, czyli z wysokich gór odciętych od świata. Z niezwykle zamierzchłej przeszłości. Filipiński Pangasinan, wysoki Kaukaz, ostępy puszczy brazylijskiej, z której wyszedł podobny do Gutierreza „lekarz duchowy”, niejaki Arigo – mieszkańcy wszystkich tych regionów dopiero przed kilkudziesięciu laty zetknęli się z wyżej rozwiniętą cywilizacją. Przez tysiąclecia żyli „nietknięci przez kulturę”, zanurzeni w czasie, tak samo jak ich przodkowie. Nie znali podziału na to co racjonalne i pozaracjonalne, nie znali właściwych naukowemu myśleniu twierdzeń ogólnych, z których mogliby wyprowadzić praktyczne rozwiązania. Ich umiejętności praktyczne były gromadzone drogą doświadczeń, metodą prób i błędów, a następnie – w mitycznej, a nie naukowej otoczce – przekazywane z pokolenia na pokolenie. Kiedy w zachodnim świecie zwyciężyło racjonalne i logiczne myślenie naukowe, praktyki te uznano za zabobony i przesądy. Kiedy nauka zrodziła więcej pytań i wątpliwości, niż rozwiązała, w wielu zabobonach i przesądach, pod otoczką magii i mitu, dostrzeżono racjonalne jądro. Chociaż wymykały się one teoretycznym uogólnieniom, sprawdzały się w praktyce. Okazało się, że tak zwane zabobony chronią człowieka i dostarczają mu skutecznych wskazówek praktycznych. Jeszcze kilka lat temu akupunktura była uznawana za magię. Dziś nadal nie potrafimy naukowo określić jej istoty, ale coraz powszechniej stosuje się ją w oficjalnej medycynie. Zapewne i ona powstawała na Wschodzie przez setki, a może tysiące lat, metodą prób i błędów. Kto wie, czy za kilkanaście lat medycyna nie przejmie części umiejętności Gutierreza i innych magów filipińskich. Pochodzą oni bowiem w prostej linii z epoki, w której człowiek był jeszcze jednością psychofizyczną. Żył w dużej mierze na podobieństwo zwierzęcia – więcej czuł i przeczuwał instynktem, niż rozumiał, w równej mierze wykorzystywał emocje i rozwijającą się dopiero korę mózgową. Być może jak zwierzęta potrafił przeczuwać

śmierć własną lub kogoś bliskiego. Porozumiewał się emocjami, a nie tylko słowami. Psychiką utrzymywał organizm w zdrowiu i wtedy, gdy mógł, leczył go nią w chorobie. Jak każdy żywy organizm kierował się instynktownym dążeniem do przetrwania i dążeniu temu podporządkowywał swoje reakcje, swoje umiejętności. Przed kilkudziesięciu laty, gdy ludzie ci w symbolicznym sensie zeszli z gór, zetknęli się ze światem, w którym dawno oddzieleniu uległy ciało i „dusza”. Tak zwana myśl naukowa interesowała się ciałem: jego organizacją, stosunkiem do drugiego ciała, do przyrody i do materii nieożywionej. Niemal nikt nie interesował się „duszą”; nikt nie myślał, że „dusza”, czyli siła psychiczna, może leczyć ciało. A oni, jeśli nawet tego nie wiedzieli w naukowym sensie, to czuli to i byli tego na swój sposób pewni. Kiedy stałem naprzeciw Gutierreza, nie było wątpliwości, kto tu jest silniejszy, kto nad kim ma władzę. Cała moja wiedza, wszystkie doświadczenia i przemyślenia nie dawały mi żadnej ochrony przed jego wzrokiem, spokojem i skupieniem. I nie dlatego, że wiedziałem, iż stoję przed magiem. Podobne wrażenie odniósłbym, gdybym zetknął się z nim przypadkowo oko w oko na ulicy. Często zresztą odnosiłem takie wrażenie, rozmawiając z prostymi Meosami w Laosie, Balijczykami w Indonezji czy innymi Filipińczykami. To oni lepiej znali mnie, moje słabości, niż ja ich. Gutierrez, Agpaoa, Blanche i inni wykorzystują tę siłę do leczenia ludzi. Wiedzą to, o czym często zapomina uczona, oficjalna medycyna. Że siły witalne są zależne w dużym stopniu od sił psychicznych. Że łatwiej przeżyć, wrócić do zdrowia, gdy chce się przeżyć i wyzdrowieć, gdy wierzy się, że jest to możliwe. A więc znów nadzieja. Zabrać choremu nadzieję to znaczy osłabić jego siły witalne, przyspieszyć jego śmierć, a nawet wówczas, gdy jest ona nieunikniona, uczynić jej wizytę koszmarem. Klientami magów są ludzie, w których wyroki oficjalnej medycyny zabiły siły psychiczne, którym lekarze odebrali nadzieję. Gutierrez i jego koledzy nadzieję tę przywracają. Kiedy źródła choroby tkwią w osłabieniu psychiki, potrafią wyleczyć. W przypadkach nieuleczalnych siłą psychiczną pomagają umrzeć. W obu przypadkach starają się obudzić wiarę i nadzieję. Jednakże trudno przywrócić wiarę człowiekowi, z którym nie ma psychicznego kontaktu, któremu trudno uwierzyć w abstrakcyjne siły psychiczne. Nie pomoże samo patrzenie w oczy, sama siła sugestii – w to nie jest w stanie uwierzyć. Trzeba doń przemówić zrozumiałym dla niego językiem konkretu, by uwierzył w jego własnych kategoriach w skuteczność magicznego zabiegu. Trzeba coś mu pokazać. Otworzyć ciało, przelać krew, wyciągnąć z ciała materialne źródło choroby. Może więc ma rację Frankland, pisząc o sztuczkach i oszustwach magów, ale być może sztuczki te mają dużo głębszy, wciąż jeszcze dla nas niepojęty sens. Sama zaś rzeczywistość owych niesamowitych operacji wydaje się mniej istotna niż fakt, że potrafili pomóc przynajmniej części swoich pacjentów – Ericksonowi, kaskaderowi kanadyjskiemu, ślepej staruszce i innym, którzy wyjechali od nich, jeśli nawet nieuleczeni fizycznie, to jednak zdrowsi; silniejsi psychicznie, bo obdarzeni nadzieją.

Wszak naukowa medycyna odmówiła im wszystkim pomocy. Obawiam się, że ci, którzy z nich szydzą, a nawet z nimi walczą, są zbyt zadufani w doskonałość i wyłączną skuteczność tak zwanego naukowego myślenia. Niezależnie bowiem od tego, czy magowie filipińscy naprawdę dokonują cudownych operacji, czy też wykonują kuglarskie sztuczki, sam fakt, że tylu ludzi im wierzy i ku nim kieruje resztki nadziei, powinien nas uczyć pokory wobec zjawisk, o których pisał niegdyś Szekspir, że „się filozofom nie śniły”. „Kultura” 1974, nr 33, 34 i 38

1976 Jakub Kopeć (ur. 1941)

Pisać do tramwaju

Miałem jedenaście lat, kiedy Jakub Kopeć dostarczył mi maksimum ekscytacji. Mieszkałem w Złotoryi. Legnica – wtedy miasto wojewódzkie – leży dwadzieścia trzy kilometry dalej, na północny wschód. Latem została zalana przez rzekę Kaczawę i wszyscy, którzy przyjeżdżali stamtąd do naszego miasteczka, opowiadali o wielkiej wodzie. Niestety mama zaczęła puszczać mnie samego do Legnicy, dopiero kiedy skończyłem czternaście lat, więc nie mogłem obejrzeć kataklizmu na własne oczy. Ale na szczęście czytałem już wszystko, co pojawiało się w kiosku Ruchu przy ulicy Podwale – zwłaszcza „Ekspres Reporterów” (patrz s. 694). A w nim w październiku 1977 roku Jakub Kopeć napisał Jak było przy powodzi. Ominąłem część dotyczącą Jeleniej Góry i pochłaniałem część legnicką! Place i ulice zamieniły się w jeziora: Centrala pogotowia otrzymała wezwanie do rodzącej na ulicy Traugutta. Ludzie podają sobie komunikaty z ust do ust. Skoro nie ma telefonów, wiadomość idzie po balkonach. Głód nikomu nie grozi: Imponujące zaopatrzenie sklepów mięsnych, gdzie kiełbasy występują słownie w sześciu gatunkach. Reporter znalazł się w podlegnickiej wsi. Popłynęliśmy w rejs do gospodarstwa Trojanów, amfibia lawirowała między drzewami w sadzie. Kopeć chciał za wszelką cenę zobaczyć, jak rzeka w Legnicy się cofa. A mnie – jestem o tym dziś przekonany – otwierały się oczy na styl i nieutarte związki frazeologiczne. Bo dla jedenastolatka z ambicjami pisarskimi takie zdanie o rzece, która ani nie chce przybrać, ani też opaść, było na pewno zaskakujące: „Rzeka jednakowoż zachowuje się dystyngowanie”. Swój zawód Jakub Kopeć nazywa „włóczęgostwem najpospolitszym”. Przez lata – mówi – w głowie miałem rozkład PKP w całym kraju. Przesiadałem się w ciemno z pociągu na pociąg. Uwielbiałem te wędrówki od tematu do tematu. Na pewno jest to reporter, który się nie napusza. Kiedy w 1976 roku wydał debiutancką książkę reporterską Ostatnie polowanie, oznajmił czytelnikom: Jest to książka przeznaczona raczej do lektury w tramwajach niż w zaciszu bibliotek. Zawiera czternaście reportaży krótkich, które nie stawiają czytelnikowi żadnych wymagań, i jeden dłuższy, nadający się do czytania na trasach liczących co najmniej kilka przystanków. Jan Gondowicz przeczytawszy Polowanie, stwierdził, że autor jest Judymem, który naczytał się Mrożka. Każdy z reportaży w tym zbiorze – dotyczy to też następnych książek Kopcia, w tym równie dowcipnych: Wielkiej przeprowadzki (1977), Wahadła (1980) czy Zwierzeń aferzysty (1985) – wart jest zacytowania. Z konieczności wybieram tylko jeden: Rozluźnienie moralne w starej kamienicy. Ekipa remontowa wyjmuje drzwi najstarszej mieszkance kamienicy. Znosi je na parter i nic z nimi przez cały dzień nie robi, a kobieta nie może wyjść z domu. Kiedy się skarży, robotnicy oznajmiają, że jak da im na ćwiartkę, drzwi założą. Gdy pojawia się tam reporter, remont trwa już drugi rok. Uszczęśliwiono nim mieszkańców, mimo że dom odnawiano już sześć lat wcześniej. Po co niszczyć dobry budynek? Remontowanie budynków ledwie co wyremontowanych jest czynnością tylko z pozoru pozbawioną sensu – tłumaczy autor. – Wytwarza się przez to chaos nieopisany, czyli mętna woda, w której dopiero można łowić ryby. W trakcie takiej zabawy udaje się zaoszczędzić masę materiałów budowlanych, tak przecież deficytowych i na rynku poszukiwanych. Nonsensem technicznym byłoby na przykład zrywanie

nowych podłóg, żeby zainstalować nowe deski. Więc oszczędza się deski. Nie wiem, czy dla młodego pokolenia czytelników, urodzonych po 1989 roku, ten akapit będzie czytelny. Aby różni ludzie związani z decydentami czy miejscową władzą mogli zdobyć niedostępne na rynku w latach siedemdziesiątych materiały budowlane, finguje się remont domu, który remontu wcale nie potrzebuje, a materiały odsprzedaje się na czarnym rynku. Kopeć nazywa to ironicznie „oszczędzaniem”. Ponieważ ekipa remontowa nie ma w związku z tym co robić, szantażuje staruszkę: robotnicy zabierają jej drzwi od mieszkania i mówią, że oddadzą, jak dostaną na wódkę. Istnieje wiele różnic między napadem z bronią w ręku a remontem kapitalnym – pisze Kopeć. – Chociażby taka, że przed remontem nikogo nie obroni nawet milicja […]. Remont trwał dwa lata i dzięki temu wytworzyła się pewnego gatunku zażyłość między lokatorami budynku 221 przy ulicy Grochowskiej i ekipą remontową z MPR B- 4. Nie wszyscy z ekipy remontowej są tacy źli, przekonują reportera mieszkańcy. Na przykład jeden z majstrów nie zdemontował instalacji gazowej, za co są mu wdzięczni. Uczciwie powiedział, że jest pijany i mógłby coś spartaczyć. Zachwalają, że to był najlepszy fachowiec, bo przecież „chodzi o gaz, a więc niebezpieczną sprawę”. Jan Gondowicz zachwycił się także tą książką, co wcale mnie nie dziwi. Kopeć miedzy zasupłaniami sensacyjnej akcji cichutko sobie hamletyzuje – pisał. – Kopcia intrygują sprawy niezakończone. Reportaże te są bez pointy, rozpływają się w zastygłej, niemal groteskowej scenie rodem z Rewizora czy Wesela. Niezwykłość tę potrafi dostrzec tylko przybysz z zewnątrz, ów, co się na początku tak po chagallowsku zjawia. I oto reguła. Dla uwikłanych w sprawę nie ma w niej niczego zastanawiającego. To, co osobliwe, widzi tylko ten, kto jak reporter musi odegrać rolę superarbitra. I są to arbitraże daremne, i racjonalne myślenie natrafia na swoje granice. Inny recenzent pisał, że reporter daje nam westernowy obraz świata, ale nie infantylizuje rzeczywistości. Jakub Kopeć zadebiutował w wieku dwudziestu trzech lat w „Życiu Warszawy”. Po studiach polonistycznych na Uniwersytecie Warszawskim pracował w Polskiej Agencji Prasowej, skąd – jak mówi – wyrzucono go 8 marca 1968 roku za niepodpisanie rezolucji potępiającej literatów protestujących przeciwko zdjęciu Dziadów. Pod listem – opowiada – widniało także nazwisko mojego ulubionego autora, najdowcipniejszego felietonisty świata Antoniego Słonimskiego, nie mogłem stanąć przeciw niemu. Ale wyrzucenie mnie z PAP-u uczyniło mnie reporterem. Przestałem być dziennikarzem depeszowym. Po roku banicji ścisłej zacząłem pisywać reportaże dla „Polityki”. Zauważono mnie w „Kulturze” i przyobiecano zatrudnienie, po czym ustawiono na bocznicy w oczekiwaniu na wolny etat. Trwało to jednak za długo, więc chwyciłem się pracy w „Tygodniku Kulturalnym”. I dla tego czasopisma zdążyłem napisać zaledwie jeden kawałek – Historię detektywną o masowym zatruciu w Wałbrzychu. W tygodniu, w którym kawałek ten ukazał się drukiem, błysnęło, huknęło i przeniesiono mnie służbowo na upragniony etat do „Kultury”. Kiedy w Wałbrzychu leciały głowy w sanepidzie i Milicji Obywatelskiej, ja w Warszawie doznałem nagłego wyniesienia i przywrócenia do łask. Kopeć zasiadał także we władzach Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich. W sierpniu 1981 roku razem z resztą kierownictwa, w tym Stefanem Bratkowskim, Jackiem Kalabińskim i Maciejem Iłowieckim, wydał oświadczenie ostrzegające społeczeństwo przed największą jak dotąd kampanią dezinformacyjną w mediach. Odnotowuję ten niezwykły przypadek, bo chyba po raz pierwszy i ostatni w historii organizacja dziennikarska ostrzegała przed środkami masowego przekazu. Rzecznik prasowy rządu Jerzy Urban uznał to oświadczenie za akt nienawiści skierowany wprost przeciwko generałowi Jaruzelskiemu. Po 1989 roku Jakub Kopeć napisał kilka książek reportersko-politycznych, m.in. Dossier generała (1991), właśnie o Wojciechu Jaruzelskim (odebraną przez recenzentów jako bardzo pozytywną w ocenie dyktatora), czy Wariant Oleksego. Przyczynek do dziejów prowokacji politycznej w Polsce (1996), w której domagał się bardziej wiarygodnych dowodów winy byłego premiera, oskarżonego o szpiegostwo. Podważył materiały, które tygodnik „Wprost” ujawnił jako pewne dokumenty potwierdzające współpracę Oleksego z wywiadem radzieckim. W swoim politycznym dziennikarstwie Jakub Kopeć nie jest już niestety tak dowcipny jak w reportażach

z czasów PR L. Ale nie mam pretensji. Kabaret III R P też nie jest taki sam jak tamten.

Historia detektywna

Nawet samobójstwa nie można popełnić w spokoju. Samobójstwo jest w każdym razie naruszeniem porządku publicznego, niezależnie od tego, czy desperat rzuca się pod koła pociągu, czy też zażywa truciznę we własnym łóżku, bo i tak zaprząta swoim czynem uwagę wielu instytucji, które i bez tego mają masę roboty. Pod względem moralnym samobójstwo nieumyślne stoi znacznie wyżej od umyślnego, choć praktyczne konsekwencje i w takim przypadku biją niezasłużenie w istniejący porządek rzeczy i mogą zachwiać rytmem życia nawet dużej społeczności. I tak w Wałbrzychu, liczącym bez mała dwieście tysięcy mieszkańców, zatrucie rodziny Wojdyłów substancją toksyczną zawartą w pożywieniu spowodowało wstrząs, który wszyscy długo jeszcze będą pamiętać. W skrajnie telegraficznym skrócie zdarzenia przebiegały tak oto: o godzinie 17.59 w dniu 1 października na ulicę Armii Czerwonej 45, pierwsze piętro, wezwano pogotowie ratunkowe do rodzeństwa Marianny i Kazimierza Wojdyłów, którzy poczuli się źle po obiedzie rodzinnym, spożytym kilka godzin wcześniej. O godzinie 0.30 dnia następnego pogotowie wezwano powtórnie, lecz tym razem do ojca rodziny, Stanisława Wojdyły. W obu przypadkach dwaj lekarze niezależnie od siebie stwierdzili jednomyślnie „lekkie zatrucie pokarmowe” i przepisali kurację stosowną do diagnozy. Na kilka minut przed godziną trzecią dnia 2 października pogotowie wezwano po raz trzeci. Do szpitala przewieziono małżonków Stanisława i Wandę Wojdyłów oraz siedemdziesięcioczteroletnią babcię Stanisławę Sienkiewicz. Nad ranem w szpitalu świdnickim umiera Stanisław Wojdyło. Mimo rozpaczliwych prób uratowania babci wkrótce i Stanisława Sienkiewicz traci tętno. Pogrzeb dwojga tragicznie zmarłych wyznaczono na 5 października. W tym dniu stan zdrowia pozostałych lokatorów mieszkania przy ulicy Armii Czerwonej nie budził już wątpliwości. Ich życiu nie zagrażało najmniejsze niebezpieczeństwo. Takie orzeczenie dało konsylium lekarskie. Jednakże na rodzinę Wojdyłów i najważniejszych uczestników uroczystości pogrzebowej zastawiona już była pułapka. W czasie stypy podano biesiadnikom tradycyjne kotlety schabowe, po czym silnemu zatruciu uległy następne trzy osoby! Upadły w tym czasie pierwotne hipotezy o zatruciu bakteryjnym. Myszki karmione artykułami spożywczymi znalezionymi w mieszkaniu czuły się dobrze, padły jedynie te, którym podano mąkę. Trucizna w mące! Nie można było wykluczyć przypuszczenia, iż w sklepach lub w jednym choćby sklepie sprzedawana jest mąka z domieszką silnego środka toksycznego, najprawdo​podobniej trucizny przeciw gryzoniom. Cała służba medyczna i sanitarna Wałbrzycha postawiona została na baczność. Gdyby przypuszczenie potwierdziło się, wielkości groźby i rozmiarów tragedii w ogóle nie można byłoby sobie

wyobrazić. Z domów i z ulic zabierano do szpitali wszystkich obywateli, co do których lekarze mogli żywić jakieś podejrzenia. Dla pracowników służby zdrowia niewystarczające były tłumaczenia, że ktoś jest tylko po alkoholu. Zaburzenia równowagi kwalifikowały do drastycznych badań. Z klatki schodowej przy ulicy Armii Czerwonej 45 zabrano w ten sposób ubranego na czarno mężczyznę, choć ów upierał się, że niczego poza alkoholem w ustach od dawna nie miał. U podejrzanych stwierdzano najczęściej pospolite zatrucia pokarmowe lub tylko stan upojenia alkoholem. Nikt nie znał prawdziwych rozmiarów nieszczęścia, zaś prasa dolewała oliwy, szerząc dezinformację wśród publiczności. ZATRU CI E J A D EM K I EŁBA SI A N Y M W WA ŁBRZY CH U – doniosła jedna z gazet. ZATRU CI E A RSZEN I K I EM W MĄ CE – zdementowała inna. I choć gazeta opowiadająca się za jadem kiełbasianym wytknęła palcem sklep, w którym zakupiono niebezpieczną kiełbasę, zachwiały się obroty handlu detalicznego mięsem w całym mieście. Zdementowanie informacji o zatruciu jadem kiełbasianym nie poprawiło sytuacji na rynku żywnościowym, bo jeśli do pomyślenia jest przymusowy tydzień bezmięsny, to taki okres bez mąki trudno sobie wyobrazić. Hipoteza o powszechnym zagrożeniu się nie potwierdziła. Przez wiele dni trucizna nie dosięgnęła nikogo spoza kręgu rodzinnego Wojdyłów. Jednakże strach pomyśleć, co by się stało, gdyby żałobnikom w mieszkaniu przy ulicy Armii Czerwonej zamiast kotletów schabowych w delikatnej otoczce z mąki podano na stół kluski. Mąka w spiżarni państwa Wojdyłów wymieszana była z węglanem baru, nadzwyczaj silną trucizną, której dawka rzędu kilku miligramów bywa śmiertelna. Chociaż człowiek może się czuć osaczony przez rozmaite niebezpieczeństwa, jak na przykład intensywność ruchu drogowego bądź skład chemiczny wody do picia, to jednak istnienie takich instytucji wyższej użyteczności publicznej jak pogotowie ratunkowe, stacja sanitarno-epidemiologiczna i prokuratura znakomicie umniejsza niepokój. I przez to nic nie wydaje się tak bardzo rażące jak zawodność działania którejkolwiek z tych instytucji. Wszelki błąd popełniony na tym terenie spotyka się ze szczególnie ostrą dezaprobatą społeczeństwa. Prasa, zwłaszcza stołeczne dzienniki, wytknęła palcem bezwład wałbrzyskiej służbie zdrowia, ze szczególną dezaprobatą dla nieudolności i obojętności lekarza, który zlekceważył objawy przy powtórnym wezwaniu. Postawienie fałszywej diagnozy i opieszałość w przewiezieniu chorych do szpitala były wszak pośrednią przyczyną zgonu dwu osób! W ten prosty sposób dziennikarze znaleźli winnych, zanim prokuratura i inne kompetentne organa zdążyły przebadać problem. Stacja sanitarno-epidemiologiczna też się nie popisała. Bo przecież eksperymenty z myszkami trwały za długo, hodowla mikroorganizmów chorobotwórczych w resztkach pożywienia zebranego z obiadu była opieszała, a pozostawienie wątpliwych artykułów żywnościowych w spiżarni można uznać za wielką nieostrożność. Ponadto nazbyt łatwo

stacja dała się wypuścić na fałszywy ślad. Później musiała przeprowadzić nadzwyczaj czasochłonne badania żywności w sklepach detalicznych, paczkowniach i hurtowniach, podczas gdy należało ograniczyć poszukiwania do lokalu przy ulicy Armii Czerwonej 45 i wykonać je gruntownie. Pewnym usprawiedliwieniem dla stacji sanitarnoepidemiologicznej może być to, że nie ze swej winy dysponowała niekompletnymi danymi, lecz zganić ją trzeba, iż po prostu pozwala się oszukiwać. W najlepszej sytuacji znajduje się prokuratura, bo choć prowadzi swoje badania w nadzwyczajnym pośpiechu, to jednak nie wywiera na nią presji bezpośrednia odpowiedzialność za zdrowie i życie mieszkańców Wałbrzycha. Z systematycznością maszyny stopniowo objaśnia to, co dziś jeszcze jest mroczne. Rozbijam się najrozmaitszymi samochodami na trasie między siedzibą prokuratury, lokalem stacji sanitarno-epidemiologicznej, szpitalami, milicją obywatelską i mieszkaniem Wojdyłów. Taksówki wydatnie skracają odległości, a ponadto umożliwiają prowadzenie rozmów z osobami najlepiej przecież informowanymi. Kierowcy relacjonowali mi plotki krążące wśród społeczeństwa i dzięki nim wiem, jakiej sprawiedliwości domaga się społeczeństwo. – Winni są lekarze pogotowia, bo tyle razy jeździli i zapisywali lekarstwa na kolkę. I ci z sanepidu nie lepsi. Można było wcześniej znaleźć truciznę i do drugiego skandalu by nie doszło. Pobrali żarcie na próbki, a truciznę ludziom pozostawili pod nosem. W każdym razie legend krąży mnóstwo i niczego ludzie nie są już pewni. Ich zdaniem niewątpliwe jest tylko to, że śmierć nastąpiła z winy doktora Fiszkala z pogotowia. Lecz ja z miarodajnych źródeł wiedziałem już dużo rzeczy, choćby to, że wersja zdarzeń podana przez Wojdyłów jest niezupełnie prawdziwa, a w kilku punktach drastycznie rozmija się z faktami. Gdyby relacje członków rodziny Wojdyłów z przebiegu akcji ratunkowej uznać za prawdziwe, stawiałoby to lekarzy w bardzo przykrej sytuacji i w niekorzystnym świetle. Nie mogłoby się podobać uzależnienie przetransportowania chorych do szpitala zakaźnego od reakcji ich organizmów na przyjęte lekarstwa i w ogóle pozostawienie decyzji w tak istotnej sprawie osobom nieznającym się na medycynie. Jednakże zeznania personelu karetki, wezwanej o godzinie 0.30 w dniu 2 października, i lekarza są zastanawiająco różne od zeznań Wojdyłów. I jeżeli istnieje teoretyczna możliwość, iż nieprawdę zeznają obie strony, to faktem jest, że wezwanie opiewało na jedną tylko osobę, na Stanisława Wojdyłę, i że lekarz udzielił mu pomocy wbrew jego zapewnieniom, iż czuje się znacznie lepiej. Ponadto lekarz ów z własnej inicjatywy zbadał Stanisławę Sienkiewicz, która na złe samopoczucie w ogóle się nie uskarżała, a tylko jej zachowanie wskazywało na potrzebę interwencji lekarskiej. W każdym razie lekarz wystawił błędną diagnozę, stwierdzając bakteryjne zatrucie pokarmowe, gdy przyczyną zgonów niewątpliwie była silna trucizna. Otóż zatrucie substancją toksyczną w tym przypadku można było wykryć jedynie na podstawie informacji uzyskanych od chorych, a wszystko wskazuje na to, że nieżyjący już Stanisław Wojdyło

udzielił lekarzowi nadzwyczaj niedostatecznych wyjaśnień. I to właśnie musi wydawać się tajemnicze. W opinii wałbrzyskiego środowiska lekarskiego doktor Fiszkal nie jest winien popełnienia błędu w sztuce. Potwierdza taką opinię zeznanie złożone przez Stanisława Burzyńskiego, zięcia małżonków Wojdyłów. Burzyński zeznał, iż około północy na swoją odpowiedzialność wezwał powtórnie pogotowie, choć teść stanowczo usiłował go od tego odwieść. Aczkolwiek trzeba też brać pod uwagę solidarność zawodową, to jednak wszyscy pracownicy służby zdrowia, których pytałem o doktora Fiszkala, stwierdzali jednomyślnie, iż jest to lekarz z gatunku Judymów, takich medyków, którzy w swej codziennej pracy nie boją się dźwignąć noszy z chorym. W portrecie doktora, który tą drogą mi się wytworzył, było nawet i za dużo entuzjazmu zawodowego, dlatego skłonny byłem przypuszczać, że po incydencie z informacją prasową na swój temat doktor Fiszkal może popaść w inną krańcowość. Jednakże po awanturze z pacjentami czekającymi w kolejce do gabinetu przyjęć w przychodni rejonowej na osiedlu Piaskowa Góra udało mi się dostać do środka dopiero o godzinie 17.15, choć według wywieszki na drzwiach doktor Fiszkal przyjmuje tylko do godziny szesnastej. Więc nie jest najgorzej! Siedzi przede mną młody człowiek, bardzo w tej chwili zmęczony. Nerwowo zabawia się bloczkiem z receptami. Mówię na wstępie, że z tego, co opowiadają o nim Wojdyłowie, można odnieść wrażenie, iż celowo chcą go wkopać w głupią historię… Doktor Fiszkal: – Może nie jest to aż takie celowe, jak się panu wydaje. Trzeba przeżyć coś takiego, jak oni przeżyli, żeby zrozumieć ich zachowanie. Sami byli uczestnikami tragedii, stracili ojca i babcię. Do mnie po prostu muszą mieć pretensje. To jest ogromnie ludzkie. Zapewne mogłem, teoretycznie mogłem ich uratować. Żyliby, gdybym stwierdził truciznę. W karcie zanotowałem wszystkie objawy. Nic nie wskazywało na truciznę. Pretensje tych ludzi są dla mnie zrozumiałe. Ale do dziś nie mogę się otrząsnąć po tym, co wypisywały gazety. Tak. Fałszywe informacje prasowe można teraz dementować, lecz w opinii wałbrzyszan doktor Fiszkal już stał się winny. Pod nieobecność dyrektora sanepidu rozmawiam z jego zastępcą doktorem Stanisławem Krzyżanowskim. Wysłuchuję całej historii jeszcze raz od początku. Ale szczególnie uważnie słucham relacji o kolejnych działaniach instytucji. Doktor Krzyżanowski: – Stacja została powiadomiona w poniedziałek rano. Zrobiliśmy wywiady wśród zatrutych. Pobraliśmy próby tego, co ci ludzie jedli, i wysłaliśmy do laboratorium wojewódzkiego. Mieliśmy dwa zgony. Podejrzewać można było zatrucie bakteryjne jadem kiełbasianym lub gronkowcami. We wtorek lekarz prokuratury przeprowadził sekcję zwłok i wykluczył zatrucie bakteryjne, ale nie mógł ustalić, co to jest. Przypuszczał, że potas. W laboratorium z próbek nie wyhodowano niczego bakteriotwórczego. Materiał z sekcji

przewieziono do Krakowa, bo to jest jedyne laboratorium analiz sądowych, gdzie można ustalić bez wątpienia przyczynę zatrucia. Zanim przyszły wyniki, wybuchła druga bomba. W środę był pogrzeb, a po obiedzie w czwartek ludzie źle się poczuli. Zatrucie było w niedzielę i w czwartek. Drogą dedukcji ustalono, że z mąki. W tych tylko dniach używano mąki. Kraków nadesłał w tym czasie wyniki. Wykryto węglan baru. Skąd węglan baru w mące? Trzy osoby z rodziny pracowały w Hucie Szkła „Wałbrzych”. A w wykazie związków chemicznych używanych do produkcji nie było węglanu baru. Są tylko nietoksyczne siarczany baru. Jeśli nie z huty, to skąd? Skoro w mące, to nie można wykluczyć, że z trucizny na szczury. Ale wszędzie tam, gdzie przeprowadzano deratyzację, używano innych trucizn, choć węglan baru do trutek może być stosowany. Była straszliwa obawa, że trucizna może gdzieś jeszcze wyskoczyć. Prosiliśmy hutę o aktualny wykaz trucizn. Ale węglanu baru nie mieli, tylko baryt. Kompletna zagadka! – A czy w aptece lub w sklepie chemicznym można taki węglan baru kupić? Doktor Krzyżanowski: – Nie. Raczej nie. Razem z taksówkarzem podjąłem później próbę kupienia węglanu baru. Wszędzie patrzono na nas jak na wariatów. W rozwiązywaniu zagadek tego rodzaju specjalizuje się prokuratura i tam poleciłem się zawieźć. Prokurator Włodzimierz Minkiewicz z działu śledztw, któremu przypadła w udziale sprawa Wojdyłów, wyjął akta zawierające na oko nie mniej niż tysiąc kart. Cztery zeszyty z zeznaniami świadków, rozmaitymi dokumentami ze szpitala, z pogotowia, ze stacji sanitarno-epidemiologicznej i z dziesiątków innych najnieprawdopodobniejszych miejsc. Jeszcze raz wysłuchałem całej historii od początku, lecz tym razem liczba rozmaitych szczegółów wprawiła mnie w oszołomienie. Przebieg obiadu, sprawozdanie o akcji ratunkowej. Raporty lekarzy kryminologów. To właśnie Bolesław Dadej od razu przy sekcji zwłok wykluczył zatrucie bakteryjne. I on zabrał z mieszkania przy Armii Czerwonej torebkę foliową, w której węchem, dotykiem i smakiem rozpoznał potas. Skoro Bolesław Dadej wykrył truciznę – zacząłem się zastanawiać – to przecież należało w mieszkaniu sprzątnąć wszystko. Nie doszłoby do repety. – Czy już wiadomo, skąd wzięła się ta trucizna? – spytałem prokuratora. – Jeżeli wykluczyć hutę, jeżeli wykluczyć kupno zatrutej mąki, jeżeli w sklepach i aptekach węglanu baru nie można kupić, to mamy do czynienia z najzwyklejszym cudem. Prokurator Minkiewicz: – W tej chwili źródło nie jest jeszcze znane. W Hucie Szkła „Wałbrzych” tej trucizny nie używali. Mam pisemko stwierdzające, że używają tylko barytu. To się prezentuje tajemniczo. Bo gdy zawiadomiono Wandę Wojdyło o powtórnym zatruciu, to ona wykrzyknęła: „Dlaczego nie wyrzucono wszystkiego, co było w domu?!”. Być może okrzyk jest bez znaczenia, ale może za nim coś się kryć. Zresztą jej bratanek podczas składania zeznań powiedział jakoś tak twardo, że niczego się nie dowiem, nikt nic nie powie. Na

razie trudno domyślić się, co ukrywa się za takim kategorycznym stwierdzeniem. – A czy istniały jakieś nieporozumienia rodzinne? Czy prokuratura zbadała stosunki panujące w mieszkaniu zajmowanym przez siedmiu lokatorów? Prokurator Minkiewicz: – Zbadaliśmy tę sprawę wstępnie. Raczej nie było żadnych nieporozumień. Wszyscy żyli zgodnie. Absolutnym autorytetem była matka Wanda Wojdyło i ona panowała nad wszystkim. Sama zazwyczaj robiła zakupy. Ale dziwi mnie trochę, że nie pamięta, w którym sklepie kupiła mąkę w przeddzień wypadku. To nam sprawiło wiele kłopotu. Musieliśmy sprawdzać po omacku, ale niczego nie znaleźliśmy. W domu nie było żadnych opakowań, które mogłyby jakoś poszukiwania ukierunkować. Domowników z mieszkania przy Armii Czerwonej spodziewałem się zastać dopiero wieczorem. Z braku lepszych zajęć poszedłem do biblioteki miejskiej. Doktor Krzyżanowski z sanepidu podsunął mi interesującą lekturę, książkę Mariana Jana Mosura pod tytułem Zatrucia zawodowe metalami przemysłowymi, wydaną przez Centralną Radę Związków Zawodowych. W rozdziale o związkach baru przeczytałem, co następuje: Siarczek barowy BaS ma zastosowanie jako środek owadobójczy, w przemyśle gumowym używany jest do wulkanizacji, a w kosmetyce stosuje się go jako środek do usuwania włosów. Węglan barowy BaCO3 używany jest w Polsce i w Anglii do wyrobu trutek na szczury. Stosuje się go również w przemyśle szklarskim, ceramicznym oraz do wyrobu szkieł optycznych. Siarczan barowy BaSO4 ze względu na zdolność zatrzymywania promieni Roentgena ma zastosowanie jako środek cieniujący w badaniach rentgenologicznych przewodu pokarmowego. Używany jest również do wyrobu litoponu, który służy jako masa obciążająca w produkcji gumy, mas plastycznych i farb. Używa się go także do produkcji innych soli barowych.

Jedynie przy węglanie barowym, który wykryty został w mące u Wojdyłów, jest mowa o zastosowaniu w przemyśle szklarskim. Wydało mi się to niezwyk​łe w zestawieniu z informacją otrzymaną od prokuratora, że w Hucie Szkła „Wałbrzych” używano tylko barytu (to znaczy rudy zawierającej nietoksyczny siarczan barowy). Siarczan barowy służy do otrzymywania innych soli barowych, a więc i węglanu baru. Moja wiedza chemiczna, równa praktycznie zeru, wprowadziła mnie na fałszywy trop, a temu zawdzięczam, że jako detektyw amator trafiłem do prawdziwego celu… Natychmiast zatelefonowałem do doktora Krzyżanowskiego i spytałem, czy w prymitywnych warunkach z siarczanu barowego można wypreparować węglan barowy. Doktor Krzyżanowski powołał na konsultantkę panią inżynier Renatę Krużewską, chemiczkę z wykształcenia, prowadzącą w stacji sanitarno​-epidemiologicznej dział higieny pracy. – Praktycznie nie można – orzekła pani inżynier. – Siarczan barowy jest trudno rozpuszczalny, nawet w łagodnych kwasach, i trudno nań czymkolwiek podziałać. Jeżeli huta szkła miała tylko baryt, a tak nam podano w wykazie, to z barytu nikt nie uzyska węglanu baru. To absolutnie niemożliwe.

Ślady fałszywe mają tylko jedną zaletę, tę mianowicie, że prowadzą dokądkolwiek i nie pozwalają detektywowi tkwić w miejscu. Dzięki skandalicznej niewiedzy z dziedziny chemii przychodziły mi do głowy najbardziej fantastyczne i absurdalne pomysły, jak ten na przykład, że nieżyjący Stanisław Wojdyło wyniósł z huty siarczan baru dla jakichś tajemniczych doświadczeń i cudem udało mu się spreparować węglan baru. Wsiadam do kolejnej taksówki. Zwierzam się kierowcy ze swoich doniosłych odkryć, powtarzam mu informacje uzyskane od kompetentnych osób i wyliczam najważniejsze sprzeczności. – W hucie nie ma węglanu baru – mówię. – W sklepach też nie ma, a w trutkach na szczury są związki talu. Jakim cudem trucizna trafiła do mąki w pudełku u Wojdyłów? Taksówkarz ucieszony najnowszymi plotami zaczął być wielomówny: – W tej hucie wszystko wynoszą. Kiedyś wyniosą całą wannę. I to możliwe. Kradną szkła wielkich formatów, wynoszą wsad piecowy, bo to z arszenikiem i bardzo dobre do mycia klozetów. Po co cudować, że nie ma węglanu baru w hucie. Nie trzeba szukać tam, gdzie go nie ma. W sklepach spożywczych tego nie było, boby się już ludzie potruli. Z apteki nikt tego nie przyniósł, bo po co wydawać pieniądze na coś tak niepraktycznego. A z huty jest za darmo i może do czegoś się przyda. Zatrzymaliśmy się przy Armii Czerwonej. Kierowca obiecał poczekać. Wielce był ciekaw dalszego ciągu. Zapukałem nieśmiało do drzwi na pierwszym piętrze. Otworzyła niemłoda kobieta. Chciałem jakoś ładnie wytłumaczyć swoją wizytę, lecz Wanda Wojdyło, widząc moje zakłopotanie, poprosiła do środka ze słowami pocieszenia. – Proszę. Nic nie szkodzi. Taki już pana zawód. Racja, taki mój zawód. Stoję oto w obliczu autentycznej tragedii, lecz odczuwam raczej zawstydzenie niż jakieś inne silne uczucie. Grzebię w ludzkim intymnym życiu, pcham się w buciorach do środka. Pytam o zdrowie, życie rodzinne i w roztargnieniu wysłuchuję odpowiedzi. Interesuje mnie przecież już tylko techniczna i psychologiczna strona dramatu czy też – wyrażając się ściślej – psychologiczne przyczyny zatajenia pewnych szczegółów tak istotnych dla śledztwa. Co miało znaczyć twarde oświadczenie bratanka wdowy, że prokurator i tak niczego się nie dowie? Czy okrzyk Wandy Wojdyłowej: „Dlaczego nie wyrzuciliście wszystkiego?!”, oznaczał, że coś o truciźnie wiedziała? Oglądam ogromne mieszkanie. Dwa pokoje, łazienka i kuchnia na stu metrach kwadratowych powierzchni. Jednakże, gdy przypomniałem sobie, że mieszka tu siedem dorosłych osób i jedno niemowlę, mieszkanie pomniejszyło się jakby. Wstępujemy do kuchni. Wanda Wojdyło opowiada kolejną wersję zdarzeń. Co było na obiad, kiedy odczuli pierwsze bóle, jak później wrócił z pracy zięć Burzyński i córka i jak ona nie dała im tknąć obiadu, bo innym zaszkodził. Później kobieta długo i zawile opowiadała o niestosownym zachowaniu się lekarzy pogotowia. Główna pretensja, że zabrali do szpitala tylko tych, co już umierali, a resztę zostawili na miejscu bez pomocy.

– Tyle razy byli tutaj i nie mogli się zorientować, w czym rzecz. – Ale przecież małżonek nieboszczyk mówił doktorowi, że nic mu nie jest – przypominam trochę niedelikatnie. – Jakby mu nic nie było, to po co wzywałby pogotowie? – Pani zięć zeznał w dochodzeniu, że wezwał pogotowie wbrew woli teścia. – A co, mąż miał się mazgaić jak baba? – Nie o to chodzi. Ale to by znaczyło, że źle poinformował lekarza o swoim stanie i dolegliwościach. To mogło być przyczyną błędnej diagnozy. Spostrzegam, że zacząłem się zachowywać akurat tak jak agent firmy ubezpieczeniowej, któremu zależy na wykazaniu błędu klienta. Natychmiast postanowiłem się poprawić, lecz przyszedł mi do głowy nie tak znów nieprawdo​podobny pomysł, że drobne kłamstewka rodziny Wojdyłów mogą wywodzić się ze zwykłej zapobiegliwości. Odszkodowanie! Jeżeli lekarze pogotowia kolejno popełniali błędy, to… – Jak pani przypuszcza, skąd mógł się znaleźć węglan baru w mące? Czy mąż coś o tym mówił? – Węglan baru? Ja nawet nie mam pojęcia, jak to wygląda. Kupiłam mąkę na trzy dni przed tym obiadem, stała na półce. Ja nie robię żadnych zapasów, mam do tego uprzedzenie. Matka wysypała tę mąkę do pudełka, bo wszystko, mąkę, cukier, kaszę, trzymam w osobnych pudełkach. Na półce obok kuchni stały produkty spożywcze w eleganckich plastykowych torebkach. Proszek do czyszczenia naczyń emaliowanych także był przesypany do plastykowego pojemnika. Żadnej firmowej torebki czy firmowego pudełka. Proszek wybielający sąsiaduje bezpośrednio z kaszą jęczmienną. Gdzieś w tym szeregu stała foliowa torebka z potasem, ale torebki już nie ma, bo schował ją do kasy pancernej lekarz milicyjny. – A gdzie pani kupiła tę zatrutą mąkę? – Nie wiem, nie pamiętam. Wracałam z pracy i kupiłam gdzieś po drodze. Prokurator już pytał. Nie mogłam sobie przypomnieć. – A trucizny na szczury używała pani? – Gdzie tu szukać szczurów… – No to może na myszy? – Po co? Mieszkamy przecież na piętrze! Kazimierz Wojdyło, nadzwyczaj wyrośnięty osiemnastolatek, stanął w drzwiach kuchennych. Jego młody i zdrowy organizm pierwszy zareagował torsjami na zabójcze danie obiadowe. – Co tam gadać, mamo – wtrącił się do rozmowy. – Jakby to była trucizna na szczury, to przecież byłaby czerwona pszenica, a nie biała mąka. Trutkę zabarwia się dla ostrzeżenia, żeby łatwo odróżnić. W ogóle nie mieliśmy pojęcia o żadnej truciźnie. Przecież chcielibyśmy się ratować. Powiedzielibyśmy lekarzom. Ale ci lekarze to też! Mieliśmy drętwe ręce i nogi, jak przyjechali. Dlaczego oni na to nie zareagowali? Czy coś się trzymało w ręku, czy nie trzymało, to i tak w palcach nie było czucia.

Przypominam sobie, że dwaj lekarze, działając bez wzajemnego porozumienia, wpisali do kart identyczne objawy, podwyższony puls, przyspieszoną perystaltykę jelit. Doktor Fiszkal wpisał jeszcze torsje babci, która na pytanie lekarza, czy nic jej nie dolega, odparła, że wszystko w porządku, po czym została przebadana wbrew własnej woli. O Boże, dlaczego ci ludzie upierali się przy dobrym samopoczuciu, czemuż tak mężnie stawiali opór lekarzom? Przyjrzałem się jeszcze półeczce obok kuchni. Zainteresowała mnie jedna torebka z białym proszkiem. Powąchałem i odrzuciło mnie. – A to co takiego? – spytałem. – Zwykła soda do czyszczenia. Soda, potas i jeszcze ten węglan baru przemieszany z mąką na jednej półce. Istny skład chemikaliów w bezpośrednim pobliżu żywności. Wyszedłem z mieszkania, jeszcze raz przepraszając za najście. Taksówkarz czekał wytrwale z wyłączonym licznikiem. Zdałem mu raport; zasłużył sobie na to bezprzykładną cierpliwością. Teraz naprawdę będzie miał o czym pogadać z pasażerami. Zwierzyłem się z kilku wątpliwości. Wszyscy członkowie rodziny ulegli zatruciu, poza Stanisławem Burzyńskim, który aż dwa razy miał wielkie szczęście. Raz nie wrócił jeszcze z pracy w piekarni, drugi raz w porze biesiady stypnej pił wódkę poza domem. Jakże naiwnie usiłują ci ludzie wykazać lekarzom błąd w sztuce medycznej. Kazimierz oświadczył, iż w chwili odwiedzin doktora Fiszkala, wkrótce po północy wszyscy mieli paraliż kończyn. A przecież Kazimierza Wojdyłę w sześć godzin później pogotowie odnalazło w drodze do pracy, a jego siostrę zabrano z kiosku, gdzie przygotowywała gazety do sprzedaży. Z paraliżem nóg i rąk nikt w naszym kraju nie pójdzie do roboty. I jak to się dzieje, że Wanda Wojdyło nie pamięta, gdzie kupiła mąkę? Gospodynie pamiętają takie rzeczy dokładnie i bez pudła przypominają sobie szczegóły, zwłaszcza gdy to jest tak ogromnie ważne. Przez ten brak pamięci sanepid musiał rozbijać pudła z mąką w wałbrzyskim hurcie i w detalu. Taksówkarz okazał się człowiekiem genialnym. – E tam, gadanie, że nie pamięta. Nie chciała powiedzieć i tyle. A ten zięć to więcej podejrzany jegomość. Dwa razy się wymigać. Raz był jeszcze w pracy w piekarni, a drugi raz pił w knajpie… Panie, panie… Ten zięć pracował w piekarni! Nie wie pan w której? Zatelefonowałem do prokuratora Minkiewicza z prośbą o podanie miejsca zatrudnienia Burzyńskiego. Z wyłączonym licznikiem popędziliśmy w stronę piekarni mechanicznej. Chodziło jedynie o sprawdzenie, jakim sposobem pracownik może wynieść mąkę, jeżeli już ją postanowił wynieść. Majster Stępniak ogólnikowo opisał technologię: – Przesypuje się dwa kilogramy do torebki foliowej, bo to najwygodniej. Torebkę rozpłaszcza się na brzuchu pod marynarką i tak niesie do domu. W ten sposób ginie trochę surowca, ale to nie ma większego znaczenia.

Z piekarni pognaliśmy wprost do Huty Szkła „Wałbrzych”. Skoro istnieje już pr a w dopodobne wyjaśnienie tajemnicy pojawienia się mąki pszennej w mieszkaniu przy ulicy Armii Czerwonej, to można mieć większą nadzieję na wyjaśnienie zagadki pochodzenia węglanu baru. Torebka foliowa – torebka foliowa. Białe – białe. Sproszkowane – sproszkowane. Mąka pszenna – węglan baru. Babcia miała na oczach zaczątki katarakty. Na jednej półce przy kuchni rządkiem ustawione były identyczne niemal torebki z mąką, kaszą, solą kuchenną, sodą kaustyczną. W tym samym rządku mógł się znaleźć węglan baru w torebce foliowej. Och, jakże banalnie zarysowują się przyczyny tragedii. Babcia mogła przemieszać mąkę z trucizną, ledwie odróżniającą się niebieskawym odcieniem. Wypadek w ogóle nie mógł się jednak zdarzyć, bo jak wykazały badania sanepidu i prokuratury, węglan baru nie mógł się zjawić w mieszkaniu Wojdyłów. Nie można go kupić w aptece, w sklepach gospodarstwa domowego trucizny na szczury zawierają wyłącznie związki talu, a w hucie, w której pracował Stanisław Wojdyło, węglanu baru nie używano. Jednakże niepokoiła mnie notatka z książki Jana Mosura: „Węglan barowy BaCO3 używany jest w Polsce i w Anglii do wyrobu trutek na szczury. Stosuje się go również w przemyśle szklarskim do wyrobu szkieł optycznych”. Skoro od pewnego czasu ta substancja wyłącznie w Anglii stosowana jest do trucizn na szczury, to w Polsce zapewne służy już tylko do wyrobu szkieł. Wojdyło pracował jako walcarz szkła! To uprawdopodobnia pochodzenie trucizny, jednakże logicznemu wnioskowaniu zadaje kłam oświadczenie dyrekcji huty, że do produkcji używany jest wyłącznie nieszkodliwy baryt. Takie wyjaśnienie wystarczyło, żeby zniechęcić sanepid do bardziej szczegółowych poszukiwań, i mnie by zapewne też zniechęciło, gdyby nie ten dziwaczny taksówkarz, który obwozi mnie po całym mieście za darmo. – Baryt, węglan baru, jeden czort – powiedział kierowca, nieświadom istotnej różnicy. – Z nieba trucizna nie spadła. Musiał to Wojdyło wynieść z huty. Dlatego Wojdyłowie tak kłamią! Dyrektor Tadeusz Misiorowski przyjął mnie w swoim gabinecie bez zwłoki. Wymieniliśmy prywatne poglądy na temat przebiegu tragedii, a później postawiłem sformułowane nieco podstępnie pytanie: – Ten walcarz Wojdyło otruł się węglanem baru. Do czego się to stosuje w przemyśle szklarskim? Chociaż pytanie było teoretyczne, ogólnoprzemysłowe, dyrektor Misiorowski starannie wylegitymował mnie przed udzieleniem odpowiedzi. – Węglan baru daje się do szkieł optycznych, do szkła ołowiowego, rentgenowskiego. Ale my tego teraz nie produkujemy. – I do niczego więcej się nie stosuje?

– Nie. Tylko te asortymenty. – Ale dawniej robiliście asortyment z węglanem baru? – Mieliśmy uboczną, ponadplanową produkcję szkła ołowiowego, ale cały zapas węglanu baru został wówczas zużyty. – Kiedy ostatni raz robiliście szkło ołowiowe? – We wrześniu. – Czy można taki proszek wynieść z huty? – Nie przeprowadzamy kontroli osobistej. Praktycznie można wynieść. Teren jest ogrodzony, są dozorcy, ale ciągle mamy jakieś sprawy ze złodziejami, które trzeba przekazywać milicji. – Czy węglan baru może mieć jakieś zastosowanie w gospodarstwie domowym? – Nie wyobrażam sobie. Może tylko do sporządzenia trucizny na szczury. Wojdyło pracował na walcarce przy produkcji szkła ołowiowego… – O, to ciekawe! – Ale z surowcem nie miał styczności, walcował już przetopione szkło. Chyba że dostał od kogoś. Ale gdyby nawet i tak, to poszukiwanie beznadziejne, bo nikt się nie przyzna. Więc jednak jest węglan baru. Nie trzeba go szukać po sklepach. We wrześniu się skończył, a teraz mamy początek października. Wynoszą ludzie arszenik, to dlaczego nie mieliby wynosić innych trucizn. Mężczyźni lubią mieć takie rzeczy pod ręką. Zdobyłem przepiękną informację, z którą nie można zrobić nic innego: trzeba ją triumfalnie zanieść do prokuratury. Prokurator Włodzimierz Minkiewicz był zdumiony. Po prostu nie chciał uwierzyć. – O, proszę, to jest odpowiedź dyrekcji na pismo, czy mają węglan baru na składzie i czy Wojdyło mógł wziąć truciznę z huty. „Ze związków za​wierających bar do produkcji szkła stosuje się wyłącznie nietoksyczny baryt”. Wykręciłem zatem numer telefonu głównej księgowej huty. – Czy we wrześniu był u was w hucie węglan baru? Podsunąłem prokuratorowi słuchawkę. – Tak. Przez kilka dni. Chwileczkę… Są dwie faktury. Na pięćset kilogramów i na tysiąc kilogramów. Dostawa w dwu partiach. Półtorej tony trucizny. Jeden miligram węglanu baru w pewnych okolicznościach już może spowodować śmierć człowieka. Niniejsza historia detektywna dobiega końca. Należy przypuszczać, że przyczyną tragedii w Wałbrzychu była tylko samobójcza nieostrożność. Stanisław Wojdyło, nieświadom niebezpieczeństwa, przyniósł do domu proszek, tak jak skrzętny gospodarz przynosi do swojego obejścia każdy szpargał, który znajdzie na drodze. Więc Stanisław Wojdyło jest mimowolnym sprawcą zabójstwa i samobójstwa oraz zagrożenia zdrowia i życia swojej rodziny. Wbrew narzucającym się pozorom detektyw amator w niniejszej historii nie dochodził samych przyczyn tragedii, lecz usiłował odtworzyć prawdo​podobne motywy rozlicznych

kłamstw. Wojdyłowie kłamali ze zrozumiałej ludzkiej zapobiegliwości. Chodziło im m.in. o zachowanie praw do odszkodowań i rent dla nieletnich dzieci. Dlatego wprowadzili w błąd prokuraturę i sanepid. Sprawdziłem, jakie służbowe konsekwencje grożą dyrektorowi huty w związku z nieszczęśliwym wypadkiem. N A GA N A SŁU ŻBO WA ! W najgorszym razie nagana służbowa wpisana do akt. Oto jest motyw wystarczający dla wyprowadzenia śledztwa w pokrzywy, utrudnienia organizacji akcji zapobiegawczej funkcjonariuszom sanitarnym i pośredniego przyczynienia się do zatrucia dalszych osób. Doprawdy, tragedia wałbrzyska to nie jest temat dla Szekspira. Jakub Kopeć, Ostatnie polowanie, Warszawa: Iskry, 1976, s. 29–57

1976 Wojciech Adamiecki (1934–2008)

Przyznać, że ktoś jest człowiekiem

Jego reportaż Jaskinia Zimna: wielki poker, który prezentujemy w antologii, jest dla mnie jednym z najlepszych polskich reportaży. Tekst ten otworzył we wrześniu 1976 roku serię „Ekspres Reporterów”, która zyskała wkrótce ogromną popularność. Czasopisma w postaci małych książeczek, wydawane przez Krajową Agencję Wydawniczą, zawierały po trzy reportaże: wydarzeniowy, ​s połeczno-obyczajowy i kryminalno-sądowy, oraz jedną rozmowę. Numery ukazywały się co miesiąc przez czternaście lat, do 1989 roku. Gdy Maciej Wierzyński w 1978 roku chwalił Hannę Krall za umiejętność odcedzania słów, zaznaczał, że jej teksty w ogóle nie nadają się do „Ekspresu Reporterów”, ponieważ „tam chodzi o to, by o niczym pisać jak najdłużej”. (Muszę jednak wspomnieć, że i Hanna Krall w 1980 roku popełniła reportaż dla „Ekspresu”). To prawda, zdarzały się reportaże przydługie, jakby autor pisał wszystko, co wie, bez żadnej selekcji, ale zdarzały się też teksty świetne, jak Zatrzymane w kadrze. Notatki ze Studia 2 Ryszarda Wójcika (patrz t. 2, s. 472). Jaskinia Zimna: wielki poker to jednak – moim zdaniem – najwspanialszy tekst, jaki ukazał się w historii tego wydawnictwa. Akcja reportażu dzieje się w Tatrach Zachodnich, na wschodnim zboczu Doliny Kościeliskiej. Opowiada o niezwykle trudnej akcji ratunkowej – w Jaskini Zimnej uwięźli studenci grotołazi. Adamiecki rekonstruuje kolejność zdarzeń z detektywistyczną precyzją, choć sam nie był ich uczestnikiem. Paweł Smoleński napisał, że gdy Adamieckiemu zanadto dokuczała komuna, uciekał w góry. „Przywoził stamtąd piękne książki – można je czytać do poduszki jak bajkę”. O tatrzańskich rodzinach i tatrzańskich bohaterach Adamiecki napisał barw​ny Taniec z nożami (1976). Jaskinia Zimna przypomina jego inną „górską” książkę – Zdobyć Everest (1984) o zimowym ataku na Mount Everest w 1980 roku, największej wyprawie w historii naszego himalaizmu. Z rozmów z czternastoma uczestnikami ekspedycji autor zmontował pasjonującą rzecz o zmaganiach z Wielką Górą. Prosił czytelników: […] aby czytając tę książkę, zechcieli wyobrazić sobie, że wszyscy opowiadający znajdują się przed nimi i mówią do nich bezpośrednio. […] Myślę, że ludzie uprawiający ekstremalny alpinizm są raczej powściągliwi w swych opowieściach, podobnie zresztą jak wszyscy, których działalność łączy się z wielkim niebezpieczeństwem. Takich relacji warto więc słuchać z udziałem własnej wyobraźni – przez cały czas towarzyszy im bowiem drugi wątek, czyli wszystko to, co w opisywanych wydarzeniach, momencie, sytuacji nie zostaje opowiedziane. Może być tylko odczute. Identycznie jest z Jaskinią Zimną. Jednakże chyba najszerzej komentowanym dokonaniem Wojciecha Adamieckiego były dwie spowinowacone ze sobą książki reporterskie: pierwsza – Zabiłem człowieka (1977), druga – W cztery oczy (1980). Być może – pisał Włodzimierz Pawłowski w „Literaturze” – ostatnim kontynentem, jaki pozostał do zbadania, jest przechodzący obok drugi człowiek. Książka Adamieckiego jest próbą takiego właśnie badania. Reporter dostał list. Zabiłem człowieka – pisał nadawca – stałem się ofiarą własnej bezmyślności, idiotycznych zwątpień, człowiekiem, który przegrał życie, zanim zdążył je rozpocząć. Adamiecki nazwał go w książce Aleksandrem Kozłowiczem. Kiedy Olek miał siedemnaście lat, z dwoma kolegami zabili taksówkarza. Gdy pisał list do Adamieckiego, siedział już dziesiąty rok. Pierwsza książka nie jest sensacyjnym ani faktograficznym odtworzeniem zbrodni – to reporterskie studium psychologiczne. Zabiłem człowieka powstało w wyniku spotkań Adamieckiego z więźniem w zakładzie karnym i jest opowieścią o przemianie, jaka zachodzi w chłopaku. W tym czasie sąd zmienia mu wyrok z dożywocia na dwadzieścia pięć lat. Druga książka opowiada o wizycie Olka w Warszawie. Skazany uzyskał niespodziewanie przedterminowe zwolnienie i zapowiada reporterowi, że przyjedzie do niego do domu. Funkcjonariusz w zakładzie karnym wyjmuje teczkę z szafy.

– On niedawno znowu pisał prośbę o ułaskawienie. Przysłali mu z sądu akta sprawy. Przeczytałem je. Pięć strzałów… Próbowałem to sobie wyobrazić. Raz, dwa, trzy, cztery, pięć. Człowiek to czy nie człowiek. – Człowiek – mówię. – Nie mogę zgodzić się na to, żeby postawić znak równości między sobą i nim. I nimi. Ja tu pracuję dwadzieścia pięć lat. I ja mam marnować życie po to, żeby oni mieli szansę?… Czy on chociaż tego żałuje? Nie znam go. […] Reporter jednak poznał go dobrze. Jego pierwsze spotkanie z Olkiem wyglądało tak: Pół godziny temu stanął w drzwiach uchylonych przez strażnika. – Jest Kozłowicz – usłyszałem. Nie ruszał się przez chwilę. Bardzo szczupły. Jasnoblond włosy, lekko sfalowane. Młoda twarz, gładka, niemal dziecinna. Ma dwadzieścia dziewięć lat? Intensywność spojrzenia niebieskich oczu. […] – Jeszcze raz dziękuję, że pan przyjechał. Po prostu pan jest. Staram się nie wiedzieć, że gdzieś istnieje wolność. Dużo myślałem o naszej rozmowie i teraz nie wiem, jak ją zacząć. – Zacznijmy od tego, od czego pan chce. Przyjechałem tu, żeby słuchać, niech pan niczego nie układa sobie z góry. Odezwał się gwałtownie: – Co pan o mnie myśli? – Proszę się uspokoić. Myślę, że jest pan człowiekiem. Innym człowiekiem niż dwanaście lat temu. Odniosłem wrażenie, że się odprężył. Pragnął jednak dokładnie ustalić zasadę naszych rozmów. Mieliśmy spotykać się dwa razy dziennie […]. Zaproponowałem, żeby spróbował odtworzyć siebie z tamtego okresu, sprzed więzienia. Nie musiałem tego proponować. Odrzekł, iż od dziewięciu lat to jest jego głównym zajęciem. Dlaczego od dziewięciu, a nie od samego początku pobytu w więzieniu? Wyjaśni to później. Recenzenci podkreślali społeczną wagę książki Adamieckiego. Polacy przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych – tłumaczył wtedy socjolog Ireneusz Krzemiński – przejawiali silne skłonności do karania i rygoryzmu. W świadomości społecznej przestępcą był ktoś, kto wykroczył poza granice przyzwoitości, dlatego raz na zawsze należało odebrać mu miano człowieka i surowo go ukarać. Zabiłem człowieka mówiło zaś coś, czego nie chciano słuchać: ten, kto zabija, nie ma psychologicznego poczucia więzi z innymi. Olek Kozłowski zabił człowieka, bo nie widział żadnego związku między sobą a tym drugim. W 1989 roku Wojciech Adamiecki zakładał „Gazetę Wyborczą”, pracował w niej przez rok. Odszedł, bo został radcą ambasady R P w Waszyngtonie (u boku ambasadora Kazimierza Dziewanowskiego, patrz s. 395), a potem w Tel Awiwie. W stanie wojennym współtworzył podziemne Archiwum Solidarności. Kiedy w 1981 roku władze pozwoliły na wydawanie „Tygodnika Solidarność” – a mówiono, że sam fakt jego pojawienia się rozpoczyna w Polsce nową epokę – redakcja w pierwszym numerze zamieściła właśnie reportaż Adamiec​kiego (obok reportażu Wiesławy Grocholi, patrz s. 589). Bronisław Geremek napisał, że to pod wpływem rozmów z Adamieckim w sierpniu 1980 roku powstał list intelektualistów popierający postulaty strajkujących w Stoczni imienia Lenina w Gdańsku. Do stoczniowców reporter pojechał najszybciej, jak się dało. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych, mimo że pracował w prasie oficjalnej („Kultura”, „Literatura”, „Polityka”), wspomagał podziemny „Biuletyn Informacyjny” Komitetu Obrony Robotników. Użyczał mieszkania, samochodu, siebie jako kierowcy. Pracę dziennikarską rozpoczął – jako świeży absolwent anglistyki na Uniwersytecie Warszawskim – w „Sztandarze Młodych”. Należał do ZMP, a potem PZPR -u, z którego wystąpił w 1969 roku. O swojej wierze w socjalizm i środowisku dziennikarskim pisał tak: Czy byliśmy dziećmi PR L? Byliśmy. Zbuntowanymi dziećmi. Nie uważaliśmy się za ludzi władzy. Staraliśmy się być po stronie społeczeństwa. Mieliśmy nadzieję, że są szanse na uczłowieczenie tego systemu. Nic z tego nie wyszło. Każdy z nas znajdował pociechę w refleksji zapisanej w 1956 roku przez Leszka Kołakowskiego, iż wiara w ludzki rozum jest ostatnią rzeczą, jaka nam pozostała na naszej smutnej Mlecznej Drodze.

Jaskinia Zimna: wielki poker

Dochodziła dziesiąta trzydzieści wieczorem. Stało się to w głębi zboczy Organów, w Dolinie Kościeliskiej, w Jaskini Zimnej. Dlatego nie robiło im różnicy, czy była akurat noc, czy dzień. Jeśli nie byliście w jaskini, a chcecie wyobrazić ją sobie, ale nie jaskinię przeznaczoną dla turystów, którą chodniki, balustrady, pomosty i kolorowe reflektory czynią podziemnymi salonami, lecz jaskinię niedostępną dla przypadkowych przybyszów, nie do końca jeszcze poznaną, piękną dzięki temu, że stanowi dziki zakątek wnętrza Ziemi – musicie wyobraźnię wzbogacić. Taka jaskinia to nie będzie mieszkanie, w którym nieoczekiwane wyłączenie światła czyni ludzi bezradnymi. To nie będą labirynty piwnic chronione żelbetową konstrukcją. To nie będzie miasto oślepłe w czasie awarii systemu energetycznego. Ani puszcza w bezświetlną noc nowiu. To będzie zawieszony w ciemności system korytarzy, sal, przesmyków, syfonów, czyli wypełnionych wodą kolankowych zagięć korytarza, plątanina strumieni, jeziorek i wodospadów, miejsc, w których trzeba nurkować, przejść tak wąskich, iż trzeba wypuścić z klatki piersiowej powietrze, żeby się przecisnąć, miejsc błotnistych i suchych, galeryjek, ślepych komór, śliskich przełazów i pochylni. Teren podziemnej wspinaczki. W tej wspinaczce – chociaż niekiedy będzie pod tobą przepaść – nie ujrzysz nad głową nieba. Będzie tak ciemno, iż nie dostrzeżesz własnej dłoni przed oczami, gdy zgaśnie ci latarka. Tak cicho, iż szept wyda ci się krzykiem. Tak pusto i daleko do krajobrazu, który masz w wyobraźni, że dopiero tutaj odczujesz, co to jest samotność. Taki pogląd: „Byłam w jaskini. Dla chłopców, którzy poszli dalej, gotowałam herbatę na kocherach. Nie mogłam marnować baterii i palić lampy przez cały czas czekania. Zgasiłam ją. Wszystko zniknęło, tak jakbym i ja przestała istnieć. Byłam sama. Przeleciał nietoperz. Gdzieś spadła kropla wody. Jaskinia zaczęła ze mną gadać. Ogromną ulgą jest wyjście na powierzchnię… Kilka lat temu przyjechali do nas w Tatry ratownicy górniczy. Zrobili parę kroków od wylotu jaskini w głąb, rozejrzeli się i powiedzieli, że dalej nie pójdą, bo niepodstemplowane”. Był czwartek, 29 stycznia 1976 roku. A ich było ośmioro, z wrocławskiej sekcji grotołazów. Studenci. Wyprawę do Jaskini Zimnej zorganizowali dla treningu. Przyjęło się, iż jaskinia ta stanowi swego rodzaju poligon dla speleologów. Zamierzali dokonać wstępnej penetracji. Wszyscy uczestnicy byli już w Zimnej poprzednio. Tym razem miała to być penetracja w większej grupie i szersza. Zgodzili się też co do celu dodatkowego.

Zamierzali posprzątać jaskinię ze śmieci zostawionych tu przez wiele poprzednich wypraw. Śmiecie chcieli ładować w worki i wynosić na powierzchnię. Byli dobrze przygotowani pod względem sportowym. W jakimś stopniu przyzwyczajeni już do warunków wspinaczki jaskiniowej. Tragedia – jak na ogół bywa – uderzyła w nich niespodziewanie, a wtedy jedyne, co mogli zrobić najlepszego, to starać się sprostać dramatycznej sytuacji. Po przyjeździe do Zakopanego zamieszkali jak zwykle w Kirach, u wylotu Doliny Kościeliskiej. Tego dnia podzielili się na dwie grupy. Pierwsza: Marian Mojszczak (matematyka, I I I rok), Aleksandra Kaczmarek (geografia, I rok), Zbigniew Szarejko (geografia, I rok), Eugeniusz Szymański (geografia, I rok). Druga: Ludwik Ring (chemia, I rok), Marek Siarkowski (astronomia, praca dyplomowa, instruktor taternictwa jaskiniowego i kierownik wyprawy), Grażyna Szewczyk (geografia, I rok), Zenon Zawadzki (matematyka, I V rok). We Wrocławiu, dwa tygodnie po tym, co się stało, rozmawiałem z kilkoma spośród nich, w ciągu jednego dnia, z każdym oddzielnie: w południe, po południu i późnym wieczorem. Gdy przypominali sobie te wydarzenia, ich oczy i głos świadczyły, jak bardzo ponownie je przeżywali. Marian Mojszczak: – Pierwsza grupa weszła do jaskini w czwartek około południa. Druga grupa weszła około godziny czternastej. Nie spieszyliśmy się. Zresztą byliśmy z żyrafami… – Z żyrafami? – To znaczy z dziewczętami. Zawsze trzeba trochę bardziej uważać. Aha, poprzedniego dnia założone zostały przez nas w kilku miejscach ubezpieczenia – liny poręczowe. Więc pierwsza grupa poszła. Mieli na nas czekać przy Chatce. Chatka to są resztki drewnianego domku, który wiele lat temu postawiono w niewielkiej komorze. W tym miejscu zwykle kończy się pierwszy etap każdej wyprawy. Tu można odpocząć. Z tej chatki niewiele zostało – tylko pomost z desek. Spotkaliśmy się tam około ósmej wieczorem. Trzeba było ugotować coś do jedzenia. Najpopularniejszy wśród grotołazów jest rosół z kostek… Więcej niż godzinę przy tym nie siedzieliśmy… Trzeba było ruszać dalej. Zamierzaliśmy dojść do tak zwanych partii wrocławskich jaskini. To są fragmenty odkryte przez wrocławskich grotołazów. Znowu podzieliliśmy się na grupy, ale inaczej. Najpierw poszedł Siarkowski i dwie żyrafy. Od Chatki przez skalny próg wchodzi się do dalszych korytarzy. W lewo prowadzi droga właśnie do partii wrocławskich, w prawo – w stronę Sali Złomisk. Przeszli przez próg, poszli w lewo. Ja byłem w drugiej grupie. Odczekaliśmy trochę i poszliśmy za nimi. Tam dalej był dość ostry fragment wspinaczki – trzeba było wspinać się po linie przy użyciu pętel, to jest męczące, zabiera trochę czasu. Mimo że odczekaliśmy godzinę – posprzątaliśmy w tym czasie salę z Chatką – dogoniliśmy ich pod tym progiem. Żyrafy jeszcze pokonywały próg. Zatrzymaliśmy się zatem niedaleko, przy rozwidleniu korytarza. Głupio było tak stać

i nic nie robić, więc zaczęliśmy kombinować z Zenkiem, czy by nie warto pójść do tego korytarza w prawo, w stronę Sali Złomisk. Prosimy Marka o pozwolenie. Pójdziemy kilkanaście metrów, nie więcej. Zgodził się. Pod warunkiem że nie będziemy się pchali dalej niż do krawędzi studzienki. On tam już był, my jeszcześmy nie byli. Ta studzienka ma nie więcej szerokości niż trzy, cztery metry. Zdaje się, że po jej przeciwnej stronie korytarz prowadzi dalej. Poszliśmy. Zenek i ja. Doszliśmy do studzienki. Świecimy w nią lampami, które mamy na kaskach, oglądamy. Już zamierzaliśmy wracać, kiedy Zenkowi przyszło do głowy, żeby zobaczyć, czy nie ma jakiegoś przejścia w okolicy dna studzienki albo trochę wyżej, w jej ścianie bocznej. Zostałem na krawędzi, a on zszedł na samo dno. To zejście jest dość łatwe, nie za bardzo pochyłe, nie trzeba asekurować się liną. Studzienka ma z sześć metrów głębokości. Zszedł na dno. Powiedział, że tam w dole nie ma żadnego korytarza, ale jeszcze chce się rozejrzeć. Widziałem jego postać w świetle mojej lampki, snop światła z jego latarki, którym wodził po kamiennych załomach. Potem powiedział, że pójdzie w górę, lewą ścianą studzienki, bo tam może być jakieś przejście, a może coś już udało mu się wypatrzeć z dołu. Zaczął się wspinać. Ściana była dość krucha. W gruncie rzeczy tam powinien być już asekurowany. Ale ja stałem nad studzienką – a on się spieszył. Widziałem, że starał się iść ostrożnie. Było cicho. Leciały mu spod nóg drobne kamyki. Krzyknąłem do niego, żeby wracał, bo jest dość niebezpiecznie. Ta studzienka jest tak dziwnie położona, że jej lewa ściana idzie w górę znacznie powyżej tego miejsca, gdzie stałem. Więc Zenek minął mój poziom i znalazł się na tej ścianie nade mną. Musiał poczuć, że w tym miejscu robi się bardziej krucho, bo pamiętam, że powiedział: „Rzeczywiście nie jest klawo, będę schodził”. Cały czas na niego patrzyłem. Zaczął schodzić. Szukał miejsca na nogę, więc chwycił się mocniej rękami wystającego ze ściany kamienia. Na sekundę albo dwie zawisł na nim. Wspinacz ma taki nawyk, żeby każdy chwyt przed wykorzystaniem sprawdzić, obmacać. Widocznie blok skalny wydał mu się w porządku. Wtedy wszystko poleciało. Widzę migocące światło jego czołówki. Łoskot kamieni. Wszystko leci razem z nim. I ani słowa z jego ust. Tak zsuwał się i spadał z tej ściany na moich oczach. Zniknął mi za krawędzią studzienki. „Zenek! Zenek!” – krzyknąłem. Hurkot resztek kamieni. Cisza. Zacząłem wołać o pomoc. W niecałą minutę Marek był przy mnie. Usłyszałem chrapliwy oddech z dna studzienki. Zrobiło mi się przez chwilę niedobrze. Marek odesłał mnie do

dziewcząt. O żadnych szczegółach miałem im nie mówić. Marek: – Kiedy Zenek i Marian zapytali mnie, czy mogą zajrzeć w prawy ciąg korytarzy, pozwoliłem im, ale kazałem, żeby za dziesięć minut byli z powrotem. W tym czasie Szewczyk, która w mojej grupie szła przedostatnia, wchodziła po linie. Weszła na górę i nagle usłyszeliśmy straszny huk. Tak, tak, mocny. Wiedzieliśmy, coś się zawaliło. Zjechałem z progu do tej studni. Stanąłem na krawędzi. Natychmiast zjechałem do Zenka. Całą twarz miał zalaną krwią. W tym momencie patrzyłem tylko na twarz. Próbowałem z nim rozmawiać. Coś mi odpowiedział, nie pamiętam już co. Zrozumiałem, że niezależnie od tego, jaki jest jego stan, sami nie damy rady. Kazałem Zbyszkowi i Gienkowi jak najszybciej powiadomić górskie pogotowie. Tak, byłem zdenerwowany. Oni mówią, że byłem bardzo spokojny? Trudno, żebym to po sobie pokazywał. Chyba najbardziej z nich byłem zdenerwowany. Bałem się reakcji zespołu. Że dziewczyny dostaną histerii. Poprosiłem Ludwika, żeby zjechał na dno studzienki. Obejrzeliśmy Zenka we dwóch. Był jeszcze przytomny. Rozmawiał z nami. Poznawał nas. Mówił, że boli go głowa. Posłałem Ludwika na górę, żeby sprowadził dziewczyny z prożka z powrotem do Chatki. Nie miały prawa pokazywać się przy studni. Sam zostałem. Chciałem być przy Zenku. Chwileczkę, dojścia dziewczyn do Chatki przypilnowałem. Przygotowaliśmy herbatę, opatrunki. Kursowaliśmy z tym później do Zenka. Wlewaliśmy mu herbatę w usta, wypił tak ze cztery, pięć kubków, trochę opatrzyliśmy go, jasne. Ale baliśmy się go ruszać. Mógł mieć uszkodzony kręgosłup. Może coś nie w porządku z podstawą czaszki? Opatuliliśmy go, czym się dało. Pozdejmowaliśmy swetry. Zdjęliśmy mu kask. Daliśmy mu dwa gardany[253]. Pytałem: „Zenek, co ci jest?”. „Noga” – odpowiedział niewyraźnie. Wyglądało, że nogi miał połamane strasznie. Siedzieliśmy tak przy nim dziesięć godzin. Było to dość nerwowe. Człowiek miał czas pomyśleć nad tym wszystkim. Co my tu z nim zrobimy, co zrobimy?… Zbyszek: – Jak usłyszeliśmy łoskot, od razu było wiadomo, co jest. Szybko przeszedłem do studzienki. Marek za mną z liną. Dobiegł Ring. Stałem na krawędzi, kiedy Marek na dole oświetlił twarz Zenka. Widać było, że stan ciężki. Zaczęliśmy z Gienkiem odwrót z jaskini. Byłem zdenerwowany – tak dobrze wszystko nam się układało. Najpierw trzeba było pomyśleć o tym, żeby nie stracić głowy. Przy Chatce wzięliśmy sprzęt. Kazałem Gienkowi sprawdzić każdy jego fragment. Sam też to zrobiłem. To jest taki mój sposób na to, żeby się oddenerwować. Ruszyliśmy. Drugi krótki postój i kontrolę sprzętu zarządziłem pod Czarnymi Kominami, mniej więcej w połowie drogi do wylotu. To nam dobrze zrobiło. Bardzo dobrze szliśmy. Spokojnie, uważnie. Przy wylocie jaskini byliśmy w ciągu godziny. Od wylotu jaskini szybko zbiegliśmy na dno doliny. Padał śnieg. Nasze poprzednie ślady

były już przysypane. Po czterdziestu pięciu minutach byliśmy w Kirach przy wylocie Doliny Kościeliskiej. Z domu Halit zadzwoniliśmy do centrali GO P R -u. – W Zimnej, za Chatką, zdarzył się wypadek. Droga zaporęczowana. Po kilku minutach centrala zapytała o szczegóły. Powiedziałem, że sytuacja jest poważna. Z Książki Wypraw Grupy Tatrzańskiej GO P R -u: „30 I 76 o godz. 00.40 jeden z grotołazów, uczestników wyprawy Sekcji Grotołazów przy SZSP Wrocław, oraz taternik J.K. powiadamiają Stację Centralną, że w Jaskini Zimnej, za biwakiem, zdarzył się wypadek. Jeden z grotołazów spadł z lawiną bloków skalnych i jest ciężko ranny. Ratownik dyżurny Stacji Centralnej Czesław Bednarz powiadamia odpowiedzialnego za wyprawy Stanisława Janika. Natychmiast przystąpiono do zorganizowania ludzi i sprzętu na wyprawę, która wyrusza o godz. 01.30 w składzie następującym: Stanisław Janik – kierownik akcji na powierzchni i zastępca naczelnika Grupy Tatrzańskiej, Antoni Janik – kierownik akcji wewnątrz jaskini, Robert Janik – lekarz, Kazimierz Gąsienica Byrcyn, Andrzej Król, Maciej Gąsienica, Włodzimierz Gąsienica Gładczan, Józef Gąsienica Józkowy, Andrzej Gąsienica Józkowy, Jan Gąsienica Roj, Krzysztof Żurek, Tadeusz Jakubiak, Michał Gajewski – transport”. Był więc środek nocy. Ratownicy mówią: – Mamy w domu telefon. W książce telefonicznej jest napisane: Gąsienica Gładczan, GO P R . Bez imienia. Ojciec też był ratownikiem. I ja. Ojcu powiedzieli, że wypadek koło Chatki, a ja zrozumiałem, że koło Agatki – a to jest nazwa kawiarni w Zakopanem. I budziłem chłopców, żeby szli do Agatki. Ciuchy wziąłem od razu dodatkowe, obowiązkowo, bo na polu była temperatura minus piętnaście, a w jaskini jest na ogół zawsze plus cztery do pięciu. Ojciec powiedział, jak wychodziłem: „Nie będzie lekko. Chyba przed niedzielą z tej Zimnej nie wyjdziecie”. Odpowiedziałem coś takiego: „Trzy dni to nie rok!” – i pogoniłem. Budziłem Kazka i Maćka – umówieni jesteśmy, w które okno burzyć. U Maćka okna mi się pomyliły i ochrzanił mnie, że dzieci mu postraszę. – Przyleciał do mnie Włodek. Zbieraj się szybko, bo… Nie byłem zachwycony. Tego dnia miałem zaczynać dyżur na Hali. Jak zostawia się babę z trojgiem dzieci na cały tydzień, to trzeba coś jej w chałupie przygotować, narąbać drzewa, więc człowiek trochę zmęczony. Plecak mam spakowany zawsze. Czeka. Dołożyłem tylko kalosze. Żona nalała mi małego „szczupaczka”, ot, taki kieliszeczek – to chyba nie grzech. Nie bardzo było wiadomo, co mu jest, tyle że spadł z lawiną kamienną i że stan ciężki. – Jędrek stał za oknem i usłyszałem: „Zimno!”. „To nie stój na mrozie, tylko właź i się ogrzej” – mówię. A on: „Nie pieprz, akcja w Zimnej!”. – Miałem dyżur w szpitalu, spałem smacznie. Byłem, no, powiedzmy, trochę podkończony. Staszek przyjechał łazikiem: „Jadę po resztę ludzi, a ty zabieraj swój samochód i przyjeżdżaj do pogotowia”. Jeździłem jeszcze do Józkowego jednego

i drugiego, po Jaśka… Od razu na początku miałem wątp​liwości, a później przez cały czas…

Grotołazi w jaskini

Marian: – Jak sprowadziłem dziewczyny do Chatki, minęli mnie dwaj koledzy, którzy szli po ratunek. Zaczęło się nasze czekanie. Cały czas byłem przy Chatce. Najpierw przygotowywałem opatrunki i gardan. Na zmianę przychodzili do nas Ludwik i Marek, którzy dyżurowali przy Zenku, żeby się ogrzać i odpocząć. Jakoś trzymaliśmy się. Spodziewaliśmy się GO P R -u najpóźniej o szóstej rano. Nie braliśmy pod uwagę, że GO P R rozwinie taką szeroką akcję. Ciągle nadsłuchiwaliśmy. Idą czy nie idą? Wydawało się nam, że słyszymy jakieś głosy. Pewno oni! Tak szybko?! To były halucynacje. Normalna rzecz w jaskini. Całe szczęście, że mieliśmy ciepłe jedzenie. Zapas świeczek i baterii też był wystarczający. Nie, nie było objawów histerii. Minęła szósta, minęła ósma. Cisza. Zaczęliśmy drzemać. I wtedy usłyszeliśmy nawoływania. Rany boskie! To już nie były halucynacje. Dotarła do nas wyprawa ratunkowa. Zobaczyłem pierwszego ratownika. Marek: – Kiedy do ósmej pomoc nie nadchodziła, zacząłem się bać, że może tamci dwaj nie dotarli do telefonu. Czekanie było długie. Siedziałem akurat przy Zenku, wydawał mi się nieprzytomny, a Ludwik szedł z herbatą. Wtedy tamta trójka przy Chatce zaczęła krzyczeć, że idzie wyprawa ratunkowa. To była godzina dziewiąta. Nie mówię: dziewiąta rano, bo to nie miało dla nas znaczenia. To była dla nas osiemnasta godzina akcji, od momentu gdy weszliśmy do Zimnej. Po kilkunastu minutach na krawędzi studni, w górze, zobaczyłem tęgiego chłopa w kombinezonie, nazywa się Kazek Byrcyn? taka okrągła twarz?, tak, to był on. Ulga. Przed piątą rano, w piątek, 30 stycznia, dziewięcioosobowa grupa szturmowa weszła do Jaskini Zimnej. Była to jedna z najbardziej dramatycznych akcji ratunkowych w historii górskiego pogotowia. Kazimierz Gąsienica Byrcyn: – Miało nas iść sześciu, ale poszło dziewięciu, bo przy wylocie Zimnej ustaliliśmy, że będzie ciężko i musi nas być więcej. Szedłem w przodzie, sam, sprawdzałem, czy są te poręczówki i w jakim stanie. I jaka droga. Dawałem sygnał, że w porządku, i oni szli. Założenie było, żeby lekarz się nie męczył, bo musi dojść w możliwie dobrej formie. Ale Robert się nie oszczędzał. Brał się do czarnej roboty, tachał sprzęt, pomagał przy asekuracji. Poprzednio byłem w Zimnej w akcji, jak wyciągałem płetwonurka Lebeckiego, który utopił się w syfonie, ale to było w dolnych korytarzach jaskini, a my szliśmy górnymi. W górach cała rzecz polega na tym, żeby dojść do człowieka. To jest ważne, ale od tego momentu wszystko dopiero się zaczyna. Trzeba z tym człowiekiem wrócić, donieść go i trzeba, żeby on po zniesieniu żył. Ten chłopak, w jakim on jest stanie? Jak go

transportować przez te cholerne korytarze? Niosłem drabinkę czterdziestometrową z linki stalowej, pętle, trochę żywności, baterie, zapasową bieliznę, dodatkową lampę górniczą, a inni mieli dodatkowe karabinki, młotki, haki, rolki… Cały czas utrzymywałem kontakt głosowy z Robertem. Przy tych zaciskach można było tylko pokręcić głową na myśl o tym, jak tędy będzie się szło z rannym z powrotem. To są sakramenckie przewężenia korytarza – skośne, pionowe, poziome, trzeba w nich ślizgać się dosłownie jak wąż. Może chłopak jest średniej budowy i jakoś da się go wytargać? A zresztą, przyzwyczaiłem się do jaskiń, idę z poleceniem, że trzeba dojść i wyjść, co się będę zastanawiał za dużo… Przypadło mi to do serca, że ci grotołazi poszli tu z dobrym zamiarem: zebrać śmieci i wynieść je na zewnątrz. Dla zdrowego Zimna zasadniczo nie jest trudna technicznie, tyle że ciasno, wilgotno, jeden komin ma ze czterdzieści centymetrów szerokości… Więc na ten temat wyobraźnia mi nie pracowała. Jak byłem na akcji w Jaskini Nad Kotlinami, to co innego. Też byłem tam w grupie szturmowej. Szliśmy po tych chłopaków, którzy jeszcze żyli, i po Szywałę, który nie miał szans, bo przez dwadzieścia parę godzin wisiał w wodospadzie. Parma z ekipy ratunkowej złamał wtedy nogę. Były momenty, że można było się załamać. Wiedziałem, że idę na pomoc, ale mogę stamtąd nie wyjść. W jaskini było dużo wody, trzeba było zjeżdżać w wodospadach, uderzenie wody w kask było takie, że pył wodny cię dusił. Byłem tam z Rajwą, Ostapowskim, Kołodziejczykiem… Na powierzchnię wyszliśmy po pięćdziesięciu godzinach. Były takie momenty, że całą czwórką decydowaliśmy, czy nie lepiej zawrócić. Wypadek był na głębokości trzystu metrów. Aleśmy nie zawrócili. Doszliśmy. Zajęliśmy się dwójką, która żyła, tamtego w wodospadzie trzeba było na razie zostawić. Zimna jest jaskinią łatwiejszą, poziomą i o tej porze roku jest sucha. Wszystko zależy od tego, w jakim stopniu poharatany jest ten gość. A w Kotlinach po ciało Szywały szło jeszcze kilka wypraw. Nie ma co za wiele gadać. Wtedy chłopcy po dwudziestu godzinach akcji zaczynali widzieć Białe Panie. W każdym razie Józek Uznański twierdził, że ją widział. Zimna, Biały Komin. Nawiązałem kontakt z grotołazami, którzy czekali przy Chatce. To było kilkadziesiąt metrów. Przede wszystkim: czy facet żyje? Tak, ale trzeba się spieszyć. Leżał tam, gdzie upadł. Dookoła teren kiepski. Kruchy wapień. Pięć metrów nad nim wisiały głazy wielkości niezłej szafy. Spękane wszystko, jamniki, to znaczy grotołazi, nie mieli sił ani czym go stamtąd wyciągać. Jak oni wytrzymali siedzenie pod tymi blokami? Czekam na Roberta. Oglądamy go. Miał ciśnienie siedemdziesiąt na pięćdziesiąt. Kiepsko. Robert wyciąga go z tego stanu. Z miejsca robi mu kroplówkę. Przy kroplówce w jaskini dotychczas jeszcze nie pomagałem. Dwa zastrzyki przeciwbólowe. Noga złamana. Zakładamy mu na nią dwie szyny. Okazuje się, że złamana jest także druga noga. Był siny wokół oczu, więc podejrzewaliśmy złamanie podstawy czaszki. Jasny gwint! Brać go stąd? Byłem pewny, że zacznie nam umierać w czasie transportu. Miał jeszcze poharatane szczęki, całą twarz. Był kiedyś taki wypadek w jaskini francuskiej. Facet miał złamaną nogę. Postanowili leczyć go tam, na dole. I leczyli przez trzy miesiące.

Wymieniały się przy nim pielęgniarki… Ale tu – jaki lekarz tu dojdzie, jaka pielęgniarka? Wszystko zależało od Roberta. Robert powiedział: „Bierzemy go”. Zaczął się transport. Zapakowaliśmy Zenka do worka ratowniczego. Inni chłopcy będą dodawali rozmaite szczegóły. To był kawał chłopa. Nie mieścił się w worze ratunkowym. Musieliśmy wycinać otwory na nogi i głowę. W ciuchach, z workiem i siatką z liny ważył najmarniej z dziewięćdziesiąt kilo. Najpierw do Chatki. Po drodze jest komin. Ma nachylenie pięćdziesiąt pięć, sześćdziesiąt stopni. Musieliśmy tam założyć specjalną kolejkę, żeby go na niej podwiesić. W jednym miejscu komin jest przewieszony – odchyla się poza pion. Wtedy pierwszy raz poleciały nam kamulce ze ścian komina. A drugi raz poleciały w czasie transportu z Chatki w Białym Kominie… Taszczymy go, były momenty, że z nami rozmawiał, mówił, że chce żyć, żeby go puścić, to sam zajdzie. Nie był przytomny. To nie była lekka sprawa. Ale wiesz, nie to, że się mordujesz, jest najgorsze. Najbardziej łamie człowieka, jak ci się w czasie ratowania kończy człowiek… Robisz, co możesz, ale czujesz, że to jedno od ciebie nie zależy, jest poza twoim wpływem, chociaż niczego w tej chwili nie chcesz bardziej niż tego, żeby ten człowiek żył, bo jeśli tak się nie stanie, twój cały trud robi się diabła wart… Pod Białym Kominem podziękowaliśmy dwóm grotołazom. Pomagali nam dzielnie. Byli domęczeni do cna. Niech idą na powierzchnię odpocząć. Po czterech godzinach transportu nam też nic nie brakowało. A wiedzieliśmy, że jeszcze mamy przed sobą Czarny Komin, zaciski, no i że trzeba wyjść w stanie przytomnym. Przez telefon zażądaliśmy pomocy. Zażądaliśmy też dodatkowych lekarstw. Bo zaczęliśmy gadać z Robertem, że dobrze byłoby założyć mu gips. Przydałby się jakiś mocny środek odurzający. Zmierzyliśmy Zenkowi ciśnienie. Było ponad sto. Więc idziemy dalej. Między Białym i Czarnym Kominem był zacisk. Jeden z pierwszych. Miał kształt litery V. Wąski. Ostry. I ta litera V nie miała dna. Dnem była szczelina, w której nie było słychać upadku kamienia. Gdybyśmy go tamtędy przeciągnęli tak po prostu, mógłby, opadając w tę szczelinę coraz głębiej, zaklinować się i wtedy byłby koniec. Więc tam właśnie kładliśmy się w tę szczelinę, a drudzy przeciągali go po naszych plecach. Tak nas wbijało w te skały, że sami mieliśmy kłopoty z wyszarpaniem się. Chyba wtedy albo trochę później, nie pamiętam, Antek nadał na powierzchnię wiadomość, żeby sprowadzili górników. Ratownicy górniczy mają narzędzia i sposoby piłowania ściany. Bo my w następnych zaciskach możemy nie dać rady. Z góry Staszek odpowiedział, że mowy nie ma. Zanimby górnicy przylecieli ze Śląska, zabrali się do tej roboty – wcale nie wiadomo, z jakim skutkiem – minie kilkanaście godzin. Oni są przyzwyczajeni działać w innym górotworze. Antek krzyczy: „Tyś tu nie był!”. A Staszek go ochrzania, żeby nie wstrzymywał akcji.

Transport idzie dalej. Centymetr po centymetrze. Nie było wesołości za dużych. Gdzie to było możliwe, podkładaliśmy pod niego deskę z materacykiem. Wykombinowaliśmy jakąś żerdź. Podwiązaliśmy tę siatkę z nim do żerdzi i nieśliśmy, ale tylko w niektórych miejscach. Tam gdzie dwóch chłopów mogło się trochę wyprostować. Często trzeba było go obracać i pchać głową do przodu, bo gdyby go ciągnąć nogami do przodu, toby się zaklinował. Nieraz głowę dopasowywaliśmy mu do przejścia w skale co do centymetra. W takich zaciskach zasłanialiśmy mu oczy opatrunkami, jeśli był akurat przytomny, krzyczał: „Zdejmijcie to, chcę widzieć!”. I pchał ręce do oczu, zrywał opatrunki. W ogóle ciągle chciał sięgać rękami do poranionej twarzy. Wtedy robił się szerszy w klatce piersiowej i nie dawało rady go przeciągać. Więc wiązaliśmy mu ręce wzdłuż ciała. Prawda była taka: to było wyrywanie na siłę z jaskini dogorywającego człowieka. Teraz ci powiem: ten, co się nie boi, nie nadaje się do ratownictwa. Więc jak się idzie na akcję – boi się każdy jeden. I dzięki temu strachowi będzie ostrożniejszy. Napisz to jakoś po ludzku, bo o nas się nie pisze jak o ludziach. Przeżywałem taki strach nieraz. Na samym początku, kiedy zjeżdżałem z Mnicha w szelkach Grammingera[254] na tej sakramencko cienkiej lince stalowej i wypróbowywałem radiotelefon. „Działał dobrze, bo słychać było oddech ratownika” – napisali w sprawozdaniu, a ja byłem wtedy cały mokry. Może tego nie pisać? Więc – bać się, ale bez paniki. Ryzykantów w górach nie trzeba. „Szanuj góry, to cię i one będą szanować” – takie jest góralskie przysłowie. Jak widzę, że młody się boi, że jest niepewny, wiem, że będzie z niego dobry ratownik. Idziemy z Zenkiem dalej. Teraz sobie myślę: żeby na co dzień w życiu była taka współpraca, taka atmosfera jak wtedy w Zimnej – mielibyśmy raj, daję słowo. Czy on wytrzyma? Robert Janik: – W Stacji Centralnej założyłem torbę apteczną do użytku lekarza, jest tam zestaw do intubacji z laryngoskopem i podstawowy zestaw leków reanimacyjnych, między innymi kroplówki. Przepakowałem to wszystko do mniejszej torby. Na podstawie meldunków trudno sobie wyrobić pogląd o wypadku. Są one wyolbrzymione lub na odwrót. Czasami jest gorzej, niż się myślało. Wziąłem kroplówki i niektóre leki. Niosłem je sam. Szedłem zaraz za Kazkiem, Jaśkiem i Włodkiem. Zimna mnie nie peszyła. Wręcz odwrotnie. Byłem jej ciekaw. Trudno było cokolwiek przewidzieć. Miałem ze sobą litr dextranu[255] i glukozy w butelkach po pół litra. Byłem pewny chłopców. Mogłem na nich liczyć. To ważne. Kazek, wiadomo, człowiek maszyna. Jasiek – bardzo dobry i bardzo wrażliwy. Włodek – taki trochę amorek barokowy, wydaje się filigranowy, ale żyła. Wystarczy zobaczyć, jak tańczy i śpiewa przez całą noc, a potem idzie w góry…

Dojście przeleciało mi szybko. Została w pamięci Chatka i meldunek: „Spieszcie się!”. Jeszcze jakieś sto pięćdziesiąt metrów. Studnia. Siedzi dwóch gości i nasz klient. Leży na kamieniach. Oceniam: utracił świadomość po wypadku, możliwy jest śladowy kontakt – tak określa się to w medycynie. Odpowiada pojedynczymi słowami. „Czy bolą cię nogi?” „Tak”. Jest w stanie wstrząsu urazowego. Na razie stan świadomości nie pogarsza się. Stękał: „Otwórzcie to okno, bo jest mi duszno”. Ale nie miał objawów większej duszności. Oglądaliśmy go z Kazkiem, Jaśkiem, Maćkiem i dwoma grotołazami. Kręgosłup w porządku. Żebra w porządku. Liczne rany głowy. Głęboka rana nad prawym łukiem brwiowym. Złamany nos. Krwiaki okularowe obydwu oczodołów. Podejrzewałem złamanie podstawy czaszki. Sprawdziliśmy źrenice. Gdyby nie było symetrii źrenic, oznaczałoby to, że miał wylew. Ale w porządku. No i nogi. Uff. Wieloodłamowe złamanie otwarte lewego podudzia i silne krwawienie. Złamanie obu kości podudzia prawego, ale zamknięte, bez przebicia skóry. Złamane obie szczęki. Tak ciężkiego wypadku u nas jeszcze nie było. Zajęliśmy się głową. Później przecięliśmy spodnie do skóry. Założyliśmy opatrunki. Unieruchomiliśmy nogi w szynach. Daję słowo – chłopcy robią to lepiej niż pogotowie miejskie. Co robić dalej? Ratownicy patrzą na mnie, ja na Zenka. Robimy kroplówkę. Ciśnienie podwyższa mu się na sto. Miałem o czym pomyśleć. W górach, na powierzchni, nawet w najtrudniejszych warunkach, przy wypadkach taternickich w najtrudniejszych miejscach wspinaczkowych warunki transportu są o tyle lepsze, że w ogóle nie ma co porównywać. Są komfortowe w porównaniu z tym, co czekało nas w tej jaskini. W niektórych jaskiniach byłoby jeszcze gorzej, właściwie beznadziejnie przy takim stanie chorego. Czy transport go nie dobije? Jeśli mi kopnie wiadro, wtedy mędrcy powiedzą: „Przecież mógł go pan jeszcze podratować!”. Zostawić? A kto mi wejdzie do jaskini, żeby operować? W mądrych książkach piszą: „Jeśli chorego nie wyprowadzi się ze stanu powstrząsowego, ni e w ol no transportować”. Ale go wyprowadziłem. W tej jaskini francuskiej Pierre Saint-Martin był drobiazg, złamanie nogi. Ciekawe, co Francuzi zrobiliby na moim miejscu? Opatrunki zrobione. No więc jak? „Wytrzyma, nie wytrzyma?” – naciskają mnie chłopcy. Jeśli mu się pogorszy, będzie można przerwać transport. Podszedł do mnie Jaś: „Jezus, Robek, nie mogę już słuchać, jak on się męczy. Bierzmy go”.

„Panowie – powiedziałem – klient jest lepszy. Zaryzykujemy. Zaczynajcie transport”. „Przygotowanie do transportu!” – usłyszałem. Widziałem i czułem, jak bardzo są skoncentrowani. Przy Chatce zrobiliśmy postój. Zenka trzeba było przepakować, poprawić brezent, siatkę, opatrunki. My musieliśmy coś zjeść. Skombinowaliśmy podkładkę z desek, żeby go na niej położyć. To go usztywniało, mniej cierpiał. Ale były miejsca, gdzie na sztywno nie dało rady go przeciągnąć. Wtedy znowu przepakowywanie. I tak wiele razy. Przy Chatce wiedziałem, że największe trudności są przed nami. Połączyliśmy się telefonicznie z górą. Antek miał stały kontakt telefoniczny. Kazałem, żeby Michał Gajewski załatwił w szpitalu narkotyki, dodatkowy dextran i gips. Ale to miało do nas przyjść dopiero za kilka godzin. Nie mogliśmy czekać. Zdawałem sobie sprawę, że każdy metr przebytej z Zenkiem drogi jest bezcenny. Po kilku godzinach doszła do nas grupa wspierająca z tym zamówieniem. Natrafiliśmy akurat na małą salkę. Miała gdzieś dwa na dwa i pół metra i z metr dwadzieścia wysokości. Tam daliśmy mu drugą kroplówkę. Mogliśmy też zagipsować nogę. Lewe podudzie z dwoma złamaniami. Gipsowaliśmy tylko do kolana, żeby w zaciskach dało się nogę zgiąć. Znowu kontrola ciśnienia. Utrzymywało się w granicach sto, sto pięć. Niewiele więcej mogłem mu już pomóc. Mogłem tylko zwalczać ból. Trzeci raz dałem Zenkowi dolargan[256]. Ale nie tak, żeby go zupełnie uśpić. Chciałem mieć ślad jego reaktywności i dowód, że nie pogarszają się funkcje mózgu. Kiedyś, jak pracowałem w pogotowiu szpitalnym, wezwano mnie do kobiety z kolką wątrobową. Dałem dolargan. Wpadła w taki wstrząs, że trzeba ją było ratować na oddziale reanimacyjnym. Dobrze wiedziałem, że jeśli później ktoś będzie oceniał moje postępowanie z Zenkiem, będą zwolennicy i przeciwnicy tego, co robiłem. Ale nie miałem wyboru. Naprawdę ni e mi a ł e m w ybor u. Tak sobie myślałem, że każdy lekarz zrobiłby to samo co ja, tylko może nie każdy byłby w stanie tam dojść. Jak się ucieszyłem, kiedy chłopak wyjęczał: „Mnie się chce lać!”. Więc nerki pracują normalnie, a poniżej ciśnienia siedemdziesiąt, osiemdziesiąt, blokują się. „Chłopie, lej w portki, nie przejmuj się” – powiedziałem. To może się wydawać brutalne, wiem. Przecież absurdalne, niemożliwe byłoby stosowanie cewnika w tych warunkach. Jako lekarz muszę powiedzieć: cała ta sytuacja była bez precedensu. O prokuratorze, który mi grozi, jeśli Zenek… też myślałem, owszem. Ta specyfika warunków kazała mi podejmować absolutnie własne decyzje, bo nic tu się nie zgadzało z kanonami podręcznikowymi. Dokładnie co dostał na ból i uspokojenie? Sześć mililitrów pyralginy. Sto miligramów dolarganu. Dwa razy po pięćdziesiąt miligramów dolcontralu. Dwa razy cardiamid. Dawałem mu mało szans. Dopiero w połowie drogi, po jakichś dziesięciu godzinach transportu zaczęła mi świtać nadzieja, może wytrzyma.

Na powierzchni przy wylocie jaskini

Andrzej Gąsienica Józkowy: – Byłem wyznaczony do grupy szturmowej, ale spóźniłem się, kazali mi iść na poszukiwanie dziewczyny, co się zgubiła jakiejś wycieczce. Znaleźliśmy ją bez kłopotu na Chochołowskiej, siedziała na śniegu, dość nawet wystraszona, przecież noc… Później ostro do wylotu Zimnej. Tamci już weszli. Staszek powiedział: „Zostaniesz tu. Zajmiesz się bazą”. Rozbiłem namiot. Ładnie nawet było, noc widna, mroźna, niebo wygwieżdżone. Zaczęliśmy palić ognisko. Był jeszcze Tadek Jakubiak. Kursował między wylotem a dnem doliny, nosił sprzęt. Dobre parę razy zrobił te osiemdziesiąt metrów w pionie. Tamci ciągnęli za sobą kabel telefoniczny do aparatów górniczych Barbara. Ustalono, że co pół godziny będą przekazywać meldunki. Przy telefonie siedzieliśmy na zmianę z Tadkiem. Raz Tadek się zagapił, zdrowo go ochrzanili. Wreszcie przed dziewiątą rano dostałem wiadomość – są już przy wypadku, Robert zabiera się do chłopaka, przygotowują transport. To trwało dwie godziny. Wszystkie wiadomości miałem przekazywać do centrali. Przez klimki – radiotelefony. Co jest, nie mogę złapać bezpośredniego połączenia z centralą w Zakopanem. Po prostu baterie wysiadły na zimnie. Ale Turbacz mnie łapał. Więc musiałem łączyć się z Zakopanem przez naszą dyżurkę na Turbaczu. I tak było przez cały czas. Grzaliśmy baterie własnym ciałem, niewiele pomagało. Miałem taką pozycję: siedzieć, słuchać, co się dzieje na dole, przekazywać. Bez przerwy było wiadomo, że tam jest bardzo ciężko. Francowate trudności. Nie chciały popuścić choć na chwilę. Przed południem poprosili o nową grupę na pomoc, bo są wykończeni. Poprosili też o papierosy, gips, lekarstwa, baterie, jedzenie, gorącą herbatę… Nie było wątpliwości – to potrwa długo. Doszedł Rafał Mikiewicz. Wziął jedzenie, wszedł w jaskinię z jednym groto​łazem. Za chwilę Bronek Kaleciak wziął termosy z herbatą. Lekarstwa miałem w ciągu piętnastu minut. Tadek Augustyniak przywiózł je helikopterem ze szpitala. Nie lądował. Spuścił na linie na dno doliny. Później helikopter przywiózł jeszcze czterech ludzi. Zostali zdesantowani przy Pisanej. A główna grupa wspierająca: Jasiek Sabała, Józek Olszewski, Paweł Zadarnowski – przyjechała samochodem. Ci ludzie wchodzili do jaskini „na lekko”, bez nadmiernego obciążenia, więc szybko szli. Z dołu żądają następnej porcji baterii. Z sześćdziesięciu, które mieli, większość była nie do użytku. Wilgotniały. Ja tu siedzę, a tam idzie transport. Pełznie. Komornicki też przyjechał do naszej bazy. W którymś momencie mówi: „Minęła akurat godzina. Zapytaj, ile przeszli”.

Odpowiadają: „Dwadzieścia metrów”. Na następną noc przywieźli nam pochodnie. Ustawiliśmy je przy namiocie bazy i zapaliliśmy.

Pod powierzchnią

Rafał Mikiewicz: – Przyszedłem do centrali na Krupówkach na ósmą na dyżur. Był piątek. Dowiedziałem się, że jest prowadzona akcja. Przez radiotelefon meldunek, że potrzebne im są szyny Thomasa (do usztywniania uda) i rolki do transportu. Prosili też o dwóch, trzech ludzi. Z naczelnikiem podjechaliśmy na Kiry. Tam przejął nas Staszek i dalej na śnieżnym skuterze. Pół godziny przygotowania i wchodzę do jaskini z grotołazem. Nazywał się Zbyszek, jakoś tak. Wspaniały, rozsądny człowiek. Z dołu zażądali noszy. Wzięliśmy nosze specjalne, francuskie. Nie przeszły, psiakrew, przez pierwszy zacisk. Karawana transportowa już szła. Spotkałem ją sto metrów od miejsca wypadku. Nie było jeszcze południa. Akurat rolka była potrzebna. Z Jaśkiem i Zbyszkiem zastosowaliśmy ją przy robieniu windy-wyciągu: robi się system ciągnięcia na zasadzie wielokrążka. Było nas dziesięciu. Trzech opuszczało z góry przez próg tego chłopca w agonii, a reszta przytrzymywała go od dołu. Cały czas przy tym improwizowanym transporcie stosowaliśmy podwójną asekurację: hamak z człowiekiem oraz dwie liny do ratowników, którzy byli bezpośrednio przy nim. W Czarnych Kominach mieliśmy czterdzieści metrów zjazdu. Prawdę mówiąc, nie znoszę jaskiń. Ciemno, mokro, ciągle rąbiesz głową o kamień, w ścianę. Chłopak był w szoku, półprzytomny. „Wy dranie, wy mordercy!” – krzyczał. Musiało go boleć pierońsko. Jak któryś z nas nie miał już siły, chwytał drugi. Nie miałem poczucia czasu. Inni też nie. Wydawało się nam, że minęło dziesięć minut, a to były dwie godziny. Człowiek widział tyle, ile pokazywał snop światła lampki na kasku. Jasne, że miałem momenty strachu. Przy jednym zjeździe z progu. Byliśmy wtedy przy nim z Józkiem Bobakiem. Ranny w worze transportowym, ten wór w siatce, siatka podwieszona do żerdki i to wszystko wisi na linie. Asekuracja była z trzech haków. Zjeżdżamy. Nie widać dna, bo światło nie sięga. W pewnym momencie krzyknąłem: „Stop”. Mój asekurujący usłyszał i zatrzymał linę, a tamci, którzy opuszczali hamak, nie dosłyszeli i hamak zjeżdżał dalej. I nagle przycisnął mnie w szyję jakiś gwóźdź z tej żerdki… Wpieprzaliśmy kostki cukru, trochę szturmowego żarcia, nagle objawienie! Krzysiek niósł termos z herbatą! Pociliśmy się mocno, więc człowiek był odwodniony. Dało się pojeść trochę konserw, w czasie kiedy Robert gipsował chłopca. O tym, czy wytrzyma, już nawet nie rozmawialiśmy, tak było z nim źle. Ale czy przejdzie przez zacisk? Zakładaliśmy się o to. Nieśliśmy go w niewiadome. Włodzimierz Gąsienica Gładczan: – Zostałem na progu, na krawędzi studni, tak żeby pomóc od razu przy pierwszej fazie transportu. Z Antkiem założyliśmy stanowisko asekuracyjne. Porozglądałem się dokoła. W górę spojrzałem. Nad dnem studni wisiały sakramenckie bloki, trzymały się tak, aby Polska nie zginęła. Nie wyglądało to fajnie.

Jak zaczęliśmy go ciągnąć – puścił nam ładną wiąchę. To było straszne. Te jego jęki. Przy ruszaniu w górę. „Puśćcie mnie! Zostawcie do jutra!” Biedny był. Bełkotał tylko językiem. Rozkaz przez telefon: „Przesłać opaski gipsowe i narkotyki!”. Ze studni na jej krawędzi, potem sześćdziesiąt metrów poziomym korytarzem, potem trzydzieści metrów zjazdu w dół kominem, do Chatki – zrobiliśmy to w trzy godziny… Z Chatki znów w górę. Trzeba było zakładać kolejkę linową. Pierwszy odcinek zakładałem ja, a następny – Kazek – na progu dwudziestometrowym. My rozstawieni w kominie i pod nim, migają światła lampek, i nagle runęły z samej góry kamienie. Zadudniło okropnie, wszyscy my przez chwilę stali na baczność, każdy patrzy, czy cały. Co z Kazkiem? Na szczęście ominęły go. Z powierzchni przysyłali nam pomoc po jednym, po dwóch… Żeby przysłali od razu dziewięciu, można by odpocząć, a tak za cholerę się nie dało, więc hakowalimy solidarnie. Rafał! Przyniósł baterie, opatrunki i dwadzieścia paczek sportów. Strasznie się chciało kurzyć. Wtedy pierwszy raz nie posyłali mnie po papierosy. Jestem najmłodszy w GO P R -ze, dwadzieścia cztery lata, z mojego rocznika jest jeszcze dwóch, ale według miesięcy nie ma ode mnie młodszego, więc Władzio zawsze biega do kiosku. Pierwszy zacisk. Robert pokiwał głową. Nic, tylko trzeba sprowadzić stół operacyjny. Przepychałem go przez zacisk z Józkiem Józkowym. Józek chylił się nad nim: „Koleś, uważaj, teraz jest zacisk, musisz się sprężyć, no, spróbuj, prosimy cię, trzymaj się”. Wszedł w zacisk. Zaklinował się. Bo miał ręce na piersiach. Józek wyprostował mu ręce. Trudno było, bo silny z niego chłop. Przeszedł. Na pochylni przed zaciskiem Robert zrobił mu zastrzyk narkotyku. Więc jak tylko dawaliśmy Zenkowi na kilka minut spokój, od razu zasypiał. Dalej komin czterdziestometrowy. Trzeba go było obrócić przed ściąganiem w dół, żeby nie szedł głową do dołu. W niszy obrócilimy go. Też potrwało, bo ledwo się tam zmieścił w poprzek. Wiedzieliśmy, że pod kominem czeka Czesiek Bednarz. To dobrze. Trochę już byliśmy zmęczeni. Akurat pierońsko splątały się liny zjazdowe. Rozplątuj w tej ciemności, człowieku. W kominie jechałem w dół z rannym na jednej asekuracji. Jedziemy z nim pomalutku. Komin miał szerokości dwa metry, niżej trochę więcej, już nie tak źle. Nagle widzę, że on zawisł na hamaku w powietrzu, a ja jadę dalej w dół. Dlaczego? Świecę lampką, wyślepiam się. Co jest?! Wypatrzyłem, że siatka hamaka zaczepiła się o hak. Potem daliśmy mu na prożku odetchnąć. Liny zostawiliśmy w tym kominie. Nie nadawały się już do niczego. Były mokre całkiem, zżarte przez wapienną jaskiniową wodę. Potem było lepiej. Dawali zmiany przy ciągnięciu rannego. Jak złapaliśmy taką chwilę z Jaśkiem Rojem, tośmy szukali jakiej niszy i zasypialiśmy. Na parę minut. Wtedy od razu człowiekowi robiło się zimno. Budzilimy się. I dawaj gonić tam i z powrotem po korytarzu, żeby się rozgrzać. Pracowaliśmy już dwanaście godzin.

W niektórych miejscach nieślimy Zenka we czterech, a jak było węziej – we dwóch. Unieślimy ze cztery, sześć metrów i stop. Odpoczynek. Jak dawali zmianę, zostawałem z tyłu, szukałem jakiegoś winkla, chowałem się za nim – żeby mniej słychać było krzyki Zenka.

Na powierzchni, przy wylocie jaskini

Jan Komornicki: – W piątek miałem normalny dyżur na Hali Gąsienicowej. O wypadku i akcji w Zimnej dowiedziałem się przez radiotelefon, w nocy. Ale dopiero w południe 30 stycznia centrala zaczęła z nami rozmawiać w sprawie rezerw. Transport przedłużał się, był cięższy, niż przypuszczano. O godzinie piętnastej dostaliśmy polecenie, żeby przekazać dyżur ratowniczy kierownikowi schroniska, a po nas trzech (Bobak, Byszkiewicz i ja) przyleciał helikopter. Siadła mgła. Przerzucenie śmigłowcem trwało dwanaście minut. Nie wylądował z nami w Kościeliskiej przy Pisanej. Desantował nas. Z wysokości kilku metrów. Opuścił linę, zawisłem na łapie, ci z tyłu wyrzucili bagaż i sprzęt osobisty, zsunięcie i zeskoczenie w śnieg. Stamtąd pod otwór jaskini. Po czterdziestu minutach doszedł Staszek, który kierował akcją, przyprowadził trzech ludzi. Cała piątka weszła do Zimnej jako grupa wsparcia dla transportu, mnie Staszek zostawił w bazie. W tym czasie wyprawa szła przez Czarny Komin… Niesłychane wrażenie zrobiło na mnie, gdy dowiedziałem się, że w ciągu pół godziny udało się przesunąć rannego o dziesięć metrów. To dawało obraz sytuacji. Na powierzchni w trudnej ścianie skalnej w ciągu pół godziny ​zjeżdża się dwieście metrów. Człowiek stopkami[257] zrobiłby w tym czasie więcej. Przejścia przez ponor w ogóle nie mogłem sobie wyobrazić. Ponor to jest fragment korytarza, którego przekrój przypomina gruszkę stojącą na węższym końcu. Dno gruszki zalane jest wodą. Zdrowy człowiek idzie ponorem technicznie „na zapieraczkę”, plecy oparte o jedną ścianę, nogi o drugą, i tak się przesuwa bokiem do przodu. Ale z rannym? Który tkwi w hamaku?! Gdy wyprawa dotarła do syfonu, musieliśmy w bazie rozstrzygnąć, czy dostarczyć im żarcie, czy kazać iść dalej, żeby się przy jedzeniu nie rozkleili. W takich sytuacjach idzie się na jednym oddechu, i fizycznie, i psychicznie, tym bardziej jeśli ratowany człowiek jeszcze żyje. Narada z kierownikiem. Zgodził się z nami. Niech hakują dalej. …Nie wierzyliśmy, że przejdą przez Zapałki – ostatni i najgorszy zacisk. Szczupły człowiek z trudem się tam przeciska. Nawet jeśli dociągnie się go do Zapałek, przy przeciąganiu przez ten zacisk możemy go dobić. Nie mieliśmy dotąd bardzo poważnych urazów w jaskini. I nagle to się ​stało. Pechowa jaskinia. Ma najwięcej wypadków, tak jak Giewont na powierzchni. Z dołu od początku szły informacje, że jest mało szans. Właściwie nie wierzą w żadne szanse. Przecież czułem, że to nie była prawda. Gdyby całkiem stracili wiarę w uratowanie Zenka, nie harowaliby tak zajadle. Wyszedłem im naprzeciw do Zapałek. Zobaczyłem ludzi w jakiejś euforii. W tym stanie nie widać było po nich zmęczenia. Najgorzej, jak ratowany człowiek umrze po drodze. Miałem takie sytuacje.

W sześćdziesiątym dziewiątym B. fiknął ze Świstówki do Doliny Roztoki. Z lawiną. Był pokiereszowany. Umarł nam na samym dole, przy szosie, na moment przed przyjazdem karetki. I ci sami ratownicy, którzy są odporni na nie wiem jakie rzeczy, w takich sytuacjach się załamują. Dostają torsji. Drugi taki przypadek miałem w siedemdziesiątym pierwszym. Niedziela. Zasłabła kobieta w górnych partiach Doliny Małej Łąki. Pognaliśmy. Gdy doszliśmy do niej, czuła się dobrze. Chciała iść piechotą. Zapakowaliśmy ją do siatki i tachamy do samochodu na Hali Małołąckiej. Gdy wjeżdżaliśmy do lasu, zaczęła się dusić. Tak, serce. Słuchaj, to było straszne. Obok siedziało jej dziecko. „Mamo, nie umieraj!” Dostawiamy ją do ambulatorium. Wracamy do dyżurki. Po kilku minutach telefon ze szpitala. Umarła. Wtedy człowiek ma ochotę się upić. I tego się bałem w akcji w Zimnej.

Pod powierzchnią, w jaskini

Jan Gąsienica Roj: – Szliśmy do niego spokojnie. Nie na ostatnim oddechu. Nie sztuka dojść, trzeba jeszcze stąd wyjść, z człowiekiem. Gorączka zaczęła się dopiero w Czarnym Kominie, kiedy Kazek krzyknął z przodu, że ich słyszy, tych grotołazów. Spodziewaliśmy się, że są już blisko. Wtedy zaczęły się wyścigi. Chatka – korytarz – studnia. Z góry, z progu zobaczyliśmy leżącego faceta. Rzęził, jęczał. Sprawa wyglądała tak ponuro jak ta jaskinia. Żurek podał telefonicznie: „Sprawa jest ponura, stan ciężki”. Zażądaliśmy noszy. Myślałem o transporcie. Byłem jedynym przeciwnikiem transportowania go w worze. Jakże tak będzie wisiał z tymi połamanymi nogami i poharataną głową. Maciek przyglądał się sklepieniu: „Panowie, bierzemy go do Chatki, te dwa kamienie mogą na nas runąć i przez rok nas stąd nie wyciągną”. Przy Chatce położyliśmy go na deskę. Ciężka jak cholera, miała z dziesięć kilo. Nie zapomnę, jak na progu za Chatką nagle jebło – spadł cały sufit. Obok nas. Zrobiła się trochę nerwowa atmosfera. Zrozumieliśmy, jak tu krucho. Jak mieliśmy przechodzić przez ten korytarz bez dna, wpadłem na pomysł, żeby trzech facetów położyło się na szczelinie, a Zenka przeciągnąć po nich. Jak im przejechał po plecach, biedaki nie mogli wyleźć – tak ich wgniotło. Nie męcz mnie, jak co się nazywa w tej jaskini. Kiedy teraz o tym myślę, pamiętam tyle: w górę, w dół, ciemno, błysk latarek, w dół, w górę, ciągle to samo… Po drodze porobiliśmy kupę wynalazków przy tym improwizowanym transporcie. Można je opatentować. Kiedy nam się zaklinował przed Czarnym Kominem, wymyśliłem, żeby zrobić z niego wahadło. Zaraz ci to narysuję. Nagle przestał iść w dół i ani rusz. Stałem z osiem metrów pod nim i zobaczyłem, że klinuje go karabinek. Trzeba było go chytrze odepchać. Szliśmy z nim jak z dzieckiem przez palący się dom. No, trochę wolniej. Rafał podtrzymuje go na linie w środku ciała, jeden ciągnie, drugi pcha. Rozumiesz, jakie korby? Przy tym te jęki. Chwila przymknięcia oczu, złapanie oddechu i dalej. Przy dwóch zaciskach rozbieraliśmy go dokładnie z siatki i worka, nawet ubranie trzeba było mu upychać w szczelinach, żeby go przeciągnąć. Kabel telefoniczny mieliśmy oznaczony. Jak zobaczyliśmy na kablu, że do końca zostało jeszcze sześćset metrów, zrobiło się nam trochę lżej. Czasu nie liczy się na godziny, tylko na metry. Jak który już padał, leciały mocne słowa, żeby go zdopingować. Musisz uważać na asekurację, bo tobie nic się nie może stać, wtedy cała akcja będzie

zawalona. Różne rzeczy się zdarzają. Na akcji w Jaskini Czarnej, gdzie poszliśmy w samego sylwestra, spadł kamień i przeciął Maćkowi linę. Dobrze, że zauważyłem. A tu? Zakładamy kolejkę, piątą już, przy jej pomocy zsuniemy go po płycie. Ja byłem przywiązany do liny pętlą, wisiałem nogami w studni. Sprawdzam jeszcze raz pętlę i robi mi się trochę zimno – widzę, że zupełnie luźno leży na płycie. Węzeł puścił. Że trzeba mieć szczęście? Nie wiem, czy można to tak nazwać. Może rozwagę trzeba mieć, jakiś instynkt… Maciej Gąsienica: – Powiem ci tak: goście, którzy kierują akcjami na powierzchni bezbłędnie, w jaskiniach działają tylko na wyczucie. Nawet grotołazi mówią, że w niektórych partiach jaskiń pomoc w ogóle jest niemożliwa. Po tej akcji spotkałem w Morskim Oku grotołaza, który wynosił z Zimnej sprzęt po nas. Mówił, że nie wyobraża sobie, jak mogliśmy go tamtędy przeciągnąć. Podchodzisz do rannego. Oświetlasz każdy fragment ciała. Nogi nienaturalnie powykręcane. Brakuje mu kawałka nosa. Od czego zacząć? Ledwie go dotkniesz – krzyczy. Jak go zapakować do worka w takim stanie? Zapakowaliśmy. Ale jak go transportować? Wór słaby, uchwyty też. Nie można im ufać. Brezent nie wytrzyma takiego obciążenia. Wpadłem na pomysł, żeby zrobić siatkę z liny podciągowej. Umiem to robić. Więc siatka pod spód, na nią worek, do wora człowiek. Najgorzej było zacząć. Z progu zrzucili linę. Podwiązać go i co? Pójdzie głową do góry, wtedy cały ciężar będzie na tych połamanych nogach. Jaś: „Poczekajmy na nosze!”. Ja: „Robert, co ty uważasz?”. Robert: „Powinien ​wytrzymać, nie ma innego wyjścia”. Spojrzeliśmy na ściany studni. Te bloki mogą spaść za dziesięć lat, za rok albo za chwilę. Mówię: „Stary, to jest argument”. Były takie miejsca, że trzeba było Zenka popchać od strony nóg, żeby się nie udusił. Więc z początku było dość okropnie. Potem jesteś tak umęczony, że się oswajasz. Od Chatki w górę – kolejka z lin. Wtedy spadły kamulce. Nie widzisz, co leci, gdzie. Jedną linę nam przecięło. Dziwnym trafem kolejka nie ucierpiała. Tylko sufit się zawalił. Zenek jęczał, żeby go dobić albo zostawić. A każda minuta droga. Manewrujesz ciągle linami, gołe ręce masz w mleku wapiennym z tych wapiennych skał, a wapno ma to do siebie, że żre. I przypuszczasz, że najdalej przy Czarnym Kominie gość ci umrze. Ileśmy razy go przepakowywali? Nie pamiętam. Raz szedł głową do góry, raz głową w dół, raz bokiem… Wreszcie dostaliśmy trochę chleba i papierosy, i nawet my, od transportu, mieliśmy chwilę odpoczynku. Był z nami Robert, lekarz, to nas trochę uspokajało. Mieliśmy nadzieję, że jak przyjdzie nowa grupa, zmieni nas przy transporcie. Czekali przy Czarnym Kominie. Jeszcze tylko jeden zacisk, wyobraź sobie ciasną rurę, w której trzeba upchać rękami człowieka, przepchać, darł się bardzo, ale tam już czekają. Czekali, lecz niewiele pomogli. Nie byli tak zgrani, myliło się im z asekuracją. Więc

niezbyt im szło. Byliśmy wkurzeni, usłyszeli od nas trochę, pociągnęliśmy dalej sami. Jak było trochę wyżej w korytarzu, ratownik wchodził pod worek z Zenkiem, brał go na grzbiet i szedł z nim jak gąsienica. Ślisko, mokro, gdzie można – to na tyłku, na kolanach, na plecach, i tak szło. Pod Czarnym Kominem czuliśmy, że to, co mieliśmy najważniejszego do zrobienia, jest za nami. Jeszcze ponor. Wykładaliśmy go kamieniami, żeby Zenka nie zmoczyć. Wreszcie kilkadziesiąt metrów od wylotu poczułem świeże powietrze. Powiem ci prawdę. Od ponoru myślałem o sobie. Chyba normalne. Trudności większych już nie było. Jeszcze w ostatniej fazie trzeba go było opatulić w śpiwór, żeby nie zmarzł. Powietrze było mroźne. Wyprzedziłem wyprawę, pobiegłem do otworu. Gazem do ogniska, nie mogłem dogrzać nóg. „Siadaj stary, masz herbatę” – mówił Komornicki, dali kawałek letniej kiełbasy, jakoś było. Krzysztof Żurek: – Początek – wjeżdżamy na Kiry. Michał zręcznym manewrem wymija grupę zdenerwowanych grotołazów. Machają rękami. Dalej zabieramy ze sobą dwóch czy trzech spokojnych. A cały tłumek został. Gdyby wszyscy weszli do jaskini – strach pomyśleć, co by się działo. Szedłem na końcu, z Antkiem. Niosłem szpulę z kablem telefonicznym. Antek mocował kabel na ścianach korytarzy, lokował go z boku, gdzie się dało – między innymi na stalaktytach. Wydawało mi się, że akcja rozwija się zbyt wolno. Ale i sprzęt trzeba było dokładnie skompletować, i garnek jakiś wziąć do gotowania, na dziesięciu minutach straconych na to później było można dużo zyskać. Najpierw myślałem, że to wyprawa treningowa. Dopiero jak zobaczyłem tę zakrwawioną głowę… Ruszyliśmy. Z góry pytają: „Co nowego?”. Nic nowego. Posunęliśmy się o pięć metrów. Albo o dziesięć. Hamak z Zenkiem posuwał się półmetrowymi odcinkami. I zmiana stanowisk. I dalsze pół metra. I zmiana. W tej szczelinie wisiałem nad nim, trzymałem go… Tempo deprymowało mnie. W życiu go stąd nie wydostaniemy. Czy ten wysiłek coś da? Asekurowaliśmy go maksymalnie. Czasami robiło się dodatkową asekurację po prostu z ciała ratownika dobrze zaklinowanego. Pełnił on wtedy rolę haka wbitego w szczelinę. Kiepsko było z tymi kamieniami, co się sypały. Raz kamień wielkości połówki cegły przyrżnął Zenkowi w głowę, no, on był w kasku. W jaskini mniej odczuwa się lęk przed ekspozycją, przed przepaścią niż na powierzchni. Jest ciemno. Niewiele widać. Światło ogarnia małą przestrzeń. Po dziesięciu godzinach akcji odszedłem odpocząć. Było akurat takie miejsce, że mogłem patrzeć z boku, jak koledzy działają. Wtedy uświadomiłem sobie niesamowitość tej scenerii. W przestrzeni metr na metr, w świetle latarek plątanina nóg i rąk, nogi mielą

błoto, ludzie schyleni nad rannym, przesuwają go odcinkami po dziesięć centymetrów, zmieniają się miejscami, żeby przeciągnąć go następny kawalątek przez zacisk, jakaś wizja dantejska. Bo gdy pracowało się przy nim – człowiek tępiał i nie myślał o tym. Po kilkunastu godzinach chłopcy nie chcieli już jeść. Kiedy chciałem włączyć się znowu do transportu, musiałem mówić: „Stary, odejdź na bok, odpocznij, teraz ja to wezmę”. Podziwiałem Jaśka Roja i Gładczana. Ani na moment nie przerwali. Włodek przy zjazdach podwieszał się pod rannym, więc gdyby hamak z Zenkiem poleciał, Włodek byłby na dole – przygnieciony hamakiem i jeszcze ratownikiem, który był pod rannym. „Chłopaki, jest dwunasta!” „W nocy czy w południe?” Zastanawiałem się, czy ludzie nie padną z wyczerpania. Gdyby trzeba było wymieniać cały skład ratowników przy transporcie, przedłużyłoby to akcję ogromnie. W takim wypadku jak ten metoda szturmu była najbardziej opłacalna. Mieliśmy szczęście, że w jaskini nie było wody. W innej porze roku, gdy padają deszcze, nie dałoby się nic zrobić. Obciążenie psychiczne: nie wiadomo, czy mój wysiłek zakończy się powodzeniem. Spychanie na bok tego obciążenia. No i na pewno czasami ogarniał człowieka jakiś irracjonalny strach, że to wszystko może ci się zawalić na głowę. Tyle że nie było czasu o tym myśleć. Wreszcie te cholerne Zapałki. Poszedłem naprzód. Wziąłem toporek. Dochodził tu już mróz od wylotu, więc cały zacisk był zalodzony. Zabrałem się do rozkuwania. Udało mi się utrącić jeden głaz, który wystawał. Poszerzyłem przejście o dziesięć, piętnaście centymetrów. To było dużo. Wystarczyło. I kleszcze puściły rannego. Ostatnie metry korytarza. Wieje mrozem. Widać kawałek nieba z gwiazdami. 31 stycznia o godzinie czwartej rano, po przejściu niemal tysiąca trzystu metrów korytarzy Jaskini Zimnej, po dziewiętnastu godzinach transportu, po trzydziestu godzinach akcji – wyprawa znalazła się na powierzchni. Kazek Byrcyn: – Przepychaliśmy się przez Zapałki jakąś godzinę. Kiedy to się udało, wiedziałem, że Zenek jest uratowany. Dalej już można było położyć go na noszach. Na ostatnie sto pięćdziesiąt, dwieście metrów. Podszedłem do niego: „No, Zeniu, teraz będziesz oddychać świeżym powietrzem, popatrz no, bracie, gwiazdy widać”. On chyba próbował cieszyć się podświadomie. Jędrek Gąsienica Józkowy: – Wyszli potwornie zmęczeni. Przygotowałem chleb i kiełbasę. Podchodzili rządkiem, każdy brał swoje. Paliły się wszystkie pochodnie. Włodek Gładczan: – Niebo. Można popatrzeć. Odetchnąć. Od wapna jaskiniowego wyglądaliśmy jak

murarze. Nasze kombinezony z żeglarskiego płótna były kompletnie mokre. Mróz minus osiemnaście. Kombinezony natychmiast zamarzły i jak je zdjęliśmy, same mogły stać. Jeden obok drugiego. Podziwiałem Antka. Ma czterdzieści sześć lat, a hakował równo z nami – już był mało przytomny. Oczy mu latały. Janek Komornicki: – Trochę przed noszami z Zenkiem wyszedł z jaskini Krzysiek, jak tylko rozkuł kamienie i lód w Zapałkach. Wcześniej wyszedł Robert. Zasypiał na stojąco. Staszek kazał mu wejść do namiotu w bazie. Kiedy dowiedział się, że ranny jest przy Zapałkach i mają tam kłopoty – wrócił i pomagał. Gdy wynieśli nosze, mogłem mu się przyjrzeć. W życiu nie widziałem w górach tak pokiereszowanego człowieka, który by żył. Natychmiast Staszek Janik, Franek Spytek, Tadeusz Ewy, ja, no i Robert porwaliśmy nosze i na łeb na szyję zaczęliśmy schodzić na dno doliny. Żeby nam się tylko nie przekręcił na tym mrozie! Krzyczał: „Zimno mi, zimno, chcę do domu”. Wołał matkę. Marzł w tym głębokim śniegu. Kiedyśmy zjechali z nim te siedemdziesiąt, osiemdziesiąt metrów na dno doliny, był zupełnie mokry. Mocujemy nosze na metalowej łódce. Przywiązujemy ją do śnieżnego skutera. I ten cholerny skuter nie chce zapalić. Stanęła przed nami perspektywa ciągnięcia go jeszcze przez godzinę, cztery kilometry na Kiry, do wylotu doliny. Tam czekała karetka. Ciągnąć człowieka, który jest kiepski, na mrozie? Wprzęgliśmy się jak psy pociągowe i niemal biegiem, byle szybko, byle szybko… Dogonili nas chłopcy, którzy wracali od wylotu jaskini. Gładczan, Bednarz, Mikiewicz… W czasie tej drogi najbardziej przerażało mnie, jak Zenek przestawał jęczeć – rzucało łódką na garbach wyrobionych przez sanki w śniegu – może już po nim? Miałem pietra, że nie wytrzyma tego ostatniego etapu. Był to dziecinnie łatwy odcinek, a chyba najbardziej nam się dłużył. Kiry. Dochodzi piąta rano. Karetka czeka od trzech kwadransów. Dopiero jak znalazł się w karetce, trochę nas popuściło. Starter nie chciał zapalić przez kilkadziesiąt sekund.

Szpital w Zakopanem

Mówi doktor Jacek Sztencel: – Byliśmy przygotowani i czekaliśmy. Pamiętam, że kiedy przyjechała karetka, był z nim doktor Janik i chyba któryś z ratowników. Spojrzałem na nich i nie wiedziałem, kogo najpierw ratować. Janik nie mógł przeciąć bandaża – tak był osłabiony… Chłopak, zdaje się, mówił, że nazywa się Zawadzki. Był cały przemoczony, gips na nogach zamarznięty… Nie wiedzieliśmy, co jest… Gips się rozcięło – rany. Rozcięliśmy całe ubranie; wyrzuciliśmy. Zdjęcia rentgenowskie, opatrunki, normalne postępowanie. Stwierdziliśmy: złamanie szczęki, złamanie żuchwy, złamanie pokrywy czaszki z otwarciem zatok czołowych, złamanie nosa, otwarte wielokrotne złamanie podudzia z przemieszczeniami, złamanie podudzia prawego. Około godziny jedenastej po przygotowaniu, pod osłoną krwi dokonano operacji na obu kończynach. Operowali lekarze: Piotr Dunin, Jacek Albrecht i ja. Następnie dwaj inni lekarze zajęli się urazami głowy. Zenek został umieszczony na oddziale intensywnej opieki lekarskiej. Ordynator tego oddziału doktor Jan Kuchta: – Gdyby go nie leczono w jaskini, nie byłoby co ratować tutaj. Zmarłby od wstrząsu pourazowego i ochłodzenia. Po dwóch dniach odzyskał pełną świadomość. Zapytał: „Gdzie ja właściwie jestem?”. Prowadziliśmy zwykłe w takich wypadkach postępowanie. Nie ma o czym mówić. To są oczywiste rzeczy. Był u mnie przez tydzień. Cały czas kontrolowaliśmy serce w monitorze. W dwa tygodnie po zakończeniu wyprawy ratunkowej wchodzę z Robertem Janikiem na oddział chirurgiczny szpitala zakopiańskiego. – Nie byłem jeszcze u niego – mówi Robert. Mały pokój, dwa łóżka. Na jednym z nich – długi, trochę wychudzony chłopak. Obręcze gipsowe otaczają głowę. Pisze list. Zenek. – Mogę rozmawiać. – Kiwa głową. Robert staje w nogach jego łóżka, opiera się o poręcz, patrzy. Zenek mówi bardzo niewyraźnie. Pamięta dokładnie cały przebieg wyprawy z kolegami wrocławskimi. I ten ostatni epizod. – Była to dość wysoka sala, chciałem sprawdzić, czy zapieraczką nie można by wejść w górę, zobaczyłem, że nie da rady, więc zamierzałem wracać, widocznie złapałem się czegoś ruchomego, poleciałem, za mną inne kamienie, i dalej już nic nie pamiętam… Podobno coś wygadywałem, majaczy mi się, jakby ktoś ciął mi spodnie, wkładał rękę do ust… O gipsowaniu w jaskini dowiedziałem się z gazety, siostry w szpitalu mówiły mi, że helikopter kursował z lekarstwami… Nie rozumiem, jak to możliwe, żeby człowieka tamtędy tachać… Musiałem kupę ważyć z tym wszystkim… Na pewno którąś z dziewczyn

lepiej byłoby transportować, tylko nie wiem, czy one by wolały (uśmiech)… Tak, zaraz podam adresy kolegów we Wrocławiu… Robert zapytał: – Zenek, czy ty mnie z kimś kojarzysz, moją twarz? – Nie kojarzę… Czy myśmy się kiedyś spotkali? A… jak się pan nazywa?… – Janik. Zenek mruży oczy. – Tak …Mówili mi, że oprócz GO P R -u panu zawdzięczam, że teraz oddycham… Było ze mną podobno ciężko… – Tak. Było ciężko, chłopie – mówi Robert.

Wrocław. Jeszcze raz Marek Siarkowski

– Wszyscy byliśmy wyszkoleni i przygotowani do wejścia w głąb jaskini. W takiej sytuacji nic nie powinno się stać. Chyba że zdarzy się coś zupełnie obiektywnego. Tak jak w tym przypadku. W sekcji grotołazów jest nas około stu osób. Nie można przecież przypuszczać, że stanowimy klub samobójców. Tak jak w wielu innych dziedzinach – i u nas ocenia się ryzyko w sposób racjonalny i decyduje się, czy można je podjąć. I podejmujemy. Podobnie jak kierowca, który prowadzi samochód. Czego szukamy? Przyrody, pasji. Intensywności życia. Zespołowości w działaniu. Na biurku Marka leży stos książek z jego specjalności. Wśród nich: Astrofizyka teoretyczna. Marek przez cały czas towarzyszył i pomagał w transporcie Zenka. W sumie spędził więc w Zimnej około pięćdziesięciu godzin. Oto zakończenie opowieści ratowników o wyprawie. Włodek: – Pięć po szóstej rano byłem w domu. Poszedłem się kąpać. Usnąłem w wannie. Na szczęście przewróciłem się przy tym na bok, dotknąłem zimnego boku wanny i obudziłem się. Kazek: – Spałem do pierwszej, zjadłem obiad i spałem do ósmej. Dostaliśmy jeden dzień wolnego. Maciek: – Jak wróciłem rano do domu, Tosia dała mi herbaty góralskiej. Żona Maćka: – Nie dopił jej do końca, zasnął. Robert: – Byłem bardzo zmęczony i bardzo szczęśliwy, kiedy kładłem się do łóżka. Syn rozrabiał mi od samego rana. Uspokajam go, a tu wkracza dwóch grotołazów z kwiatami. Słowo daję, stanęły mi świeczki w oczach. Staszek Janik pokazuje mi w centrali GO P R -u jakąś brudną płachtę w kącie. Kompletnie zniszczona. Resztki brezentowego worka transportowego z akcji w Zimnej. Księgowość jeszcze nie wykreśliła go ze stanu zapasowego sprzętu. A jednak nie wiem, czy leży tu tak długo zupełnie przez przypadek. 31 stycznia, w dniu zakończenia akcji, jeden z pierwszych telefonów, jaki odezwał się w sekretariacie Grupy Tatrzańskiej GO P R , był od Antka Janika. Krzyknął do słuchawki: – Słuchajcie! On żyje! W tym okrzyku było wszystko. Gdy poszedłem do Doliny Kościeliskiej, na zboczach Organów leżał śnieg. Przy jaskini ślady wydarzeń sprzed dwóch tygodni zostały zasypane. Wracając dnem doliny, wyobrażałem sobie tamtą ostatnią godzinę nad ranem.

Wojciech Adamiecki, Zagrożenie, Warszawa: Iskry, 1980, s. 5–46

1977 Romuald Karaś (ur. 1935)

Zajść na długo

Na YouTubie można obejrzeć film Przypadek Pekosińskiego (1993) w reżyserii Grzegorza Królikiewicza. Bronisław Pekosiński mieszka w Zamościu, ma prawdopodobnie pięćdziesiąt trzy lata, nie ma rodziny, nie wie, kim jest. W jego życiu wszystko zostało skonstruowane… – czytamy w streszczeniu. Bohater filmu jest też bohaterem reportażu Romualda Karasia. Poznałem go w rynsztoku – opowiada reporter. – Było to w Zamościu. Ktoś upadł, mężczyzna. Próbowałem go podźwignąć, pachniał wódką. Powiedział: „Nazywam się Pekosiński” i się zaczęło – wiedziałem, że to jest temat! Był to człowiek znany w całym kraju jako sławne „dziecko Zamojszczyzny”, najprawdopodobniej przerzucony przez matkę za płot obozu koncentracyjnego. Bez imienia, bez daty urodzenia, bez żadnej tożsamości. W powojennej Polsce dorobił się podwójnego życia. To pierwsze było wątlutkie, bo nic nie było wiadomo, więc Pekosiński dokomponowywał. Komponował sobie nowe życie, wymyślał. Kiedy dorósł, okazał się bardzo zdolnym szachistą. Minęły lata od napisania tego reportażu, powstał pomysł nakręcenia filmu fabularnego, w którym wystąpiłby sam Pekosiński i ja. My dwaj mieliśmy być prawdziwi, a resztę mieli dograć aktorzy: Seniuk, Pawlik, Pieczka, Chamiec… Pojechałem do niego do Zamościa, ale okazało się, że miał wylew. Padł pod stół w swoim mieszkaniu, w którym była pijacka melina, a kompani go zostawili. Sparaliżowało go do połowy. Widział poczwórnie. Do tego stracił pamięć, umiał się tylko podpisać, nic więcej. A mieliśmy nagrywać film, w którym on miał grać siebie! Grywałem z nim wcześniej wiele razy w szachy, więc mówię: „Bronek, tyle razy dałeś mi w dupę, a teraz ja cię tak załatwię, że popamiętasz mnie ruski miesiąc”. Zapalił się, ale nie umiał ustawić figur na szachownicy. Sześćdziesiąt cztery figury, a widział poczwórnie, pan sobie wyobraża? Dałem mu mata, ale wcale się nie ucieszyłem, w końcu grałem z szachowym kaleką. Następna partia – ledwo zremisowałem. Potem okazał się lepszy ode mnie. Otóż szachownica przywróciła mu myślenie! Trochę podniesieni na duchu zaczynamy kręcić film, ale on znów nic nie pamięta. Musiałem więc grać siebie i jeszcze zza kadru podpowiadać mu jego życie – i to rzeczywiste, i to zmyślone. Zazwyczaj czyjaś pamięć jest budulcem reportażu, a w tym wypadku reportaż był budulcem pamięci. Dzięki reportażowi on mógł na nowo nauczyć się swojego życia. Tekst Nazywam się Pekosiński, który znalazł się w naszej antologii, pochodzi z tomu pod takim samym tytułem. Romuald Karaś zapisał osiem historii ludzi, którzy w czasie wojny jako dzieci stracili rodziców i usiłują dociec, kim są, kiedy się urodzili, jak się naprawdę nazywają. Dziecko a wojna – pisał Krzysztof Czabański – to motyw często spotykany w literaturze i filmie. Nader łatwo go zbanalizować i poddać czytelnika „łatwym wzruszeniom”. Karaś szczęśliwie uniknął tych niebezpieczeństw, a niektóre fragmenty jego reportaży są głęboko przejmujące i okrutne wręcz w zapisie prawdy. Romuald Karaś wychował się w Kurowie, liceum skończył w Puławach, a studia prawnicze na UMC S w Lublinie. Zadebiutował w wieku szesnastu lat na łamach „Życia Lubelskiego”. Publikował tam potem reportaże z Kurowa i Puław. Budowie wielkiego kombinatu azotowego poświęcił książkę Puławy, rozdział drugi (1967). Do 1970 roku pracował w „Sztandarze Ludu” i „Kurierze Lubelskim”, po czym przeniósł się do Warszawy, gdzie został reporterem m.in. „Zarzewia”, „Tygodnika Kulturalnego” i „Kultury”. Należał do PZPR -u, w stanie wojennym został wiceszefem nowo powstałego „Przeglądu Tygodniowego”. Potem pracował w dziale reportażu Telewizji Polskiej. Sporo jego tekstów to eseje poświęcone reportażowi jako gatunkowi literac​kiemu. „Ten młody reportaż najczęściej jest mdły. Chory na pseudoliteraturę” – pisał w 1977 roku o tekstach młodszych od siebie kolegów. Popisy stylistyczne były dla niego ucieczką od autentyzmu. Takie reportaże przypominały mu opowiadania, a nie raporty z terenu. Sam – jak to określił jeden z reporterów – wolał surowe żołnierskie historie. Ubolewał, że

reporterom stępiło się ostrze. Nie zauważał, żeby wadzili się ze światem. Reportaż, zdaniem Karasia, przestał być – posłużmy się określeniem Kazimierza Wyki – „ramieniem wyciągniętym ku sprawom, których jeszcze nie chwyta powieść”. Melchior Wańkowicz zażartował kiedyś, że tak jak kobieta zachodzi w ciążę, tak reporter zachodzi w temat. Większość książek Romualda Karasia to tematy, w które zaszedł na długo. Dwie z tych ciąż bardzo cenię: Ostatni odruch (1986) opowiada o głośnej w latach trzydziestych historii Juliana Błachowskiego – księgowego, który po zwolnieniu z zakładów żyrardowskich, największej fabryki lniarskiej w Europie, zastrzelił z rewolweru jej właściciela Gastona Koehler-Badina. Zabójstwo było odczytywane przez współczesnych także jako manifestacja niechęci do bezdusznego kapitalizmu. O sprawcy Błachowskim poeci układali wiersze. Zresztą za życia cieszył się przyjaźnią pisarzy. Irena Krzywicka przekonywała, że odruch Błachowskiego był efektem nie tylko nędzy, ale i psychozy, która zapanowała w Żyrardowie. Karaś odszukał ostatnich żyjących świadków sprawy, dotarł do przedwojennych akt procesu, odnalazł nieznany pamiętnik zabójcy, namówił adresatów listów Błachowskiego na ich publikację. „Odtwarza te materiały z dokładnością konserwatora sztuki” – napisał z uznaniem Witold Ślusarski w „Życiu Literackim”. Recenzenci podkreślali, że Karaś stworzył wyjątkowy reportaż historyczno-​psychologiczny, który pokazuje wszystkie komplikacje emocjonalne bohatera i jest świadectwem kryzysu lat trzydziestych. Himalajska tragedia (1976) to z kolei jego najbardziej kontrowersyjna książka. Dotyczy pierwszej w powojennej Polsce wyprawy w Himalaje Zachodnie. Debaty i kłótnie wokół reportażu oraz dezawuowanie relacji reportera przez uczestników wyprawy miało chyba o wiele większą siłę niż współczesny nam spór Jacka Hugo-Badera z bohaterami jego książki Długi film o miłości. Powrót na Broad Peak. Karaś znał uczestników wyprawy. Wrócili i mówią o sukcesie. Tyle że wyruszyło ich dwunastu, a wróciło dziesięciu. O tych dwóch już się nie zająknęli, więc mnie to zainteresowało… Zbigniew Stepek, jeden z tych, którzy zginęli w górach, był lubelskim dziennikarzem i przyjacielem reportera. Za śmierć Stepka i Andrzeja Grzązki obwiniano pozostałych członków ekipy, krytykowano sposób zorganizowania akcji ratunkowej. Sprawa była długo komentowana, w 1975 roku zespół Budka Suflera wydał nawet płytę Cień wielkiej góry, z tytułowym przebojem poświęconym pamięci obu himalaistów. Cykl Himalajska tragedia ukazywał się najpierw w „Tygodniku Kulturalnym”, po nim nastąpił kolejny – Uczestnicy wyprawy kontra Romuald Karaś. Dyskusja, czy Karaś miał prawo opisać wyprawę, w której nie uczestniczył, przeniosła się też na łamy innych gazet. Himalaiści twierdzili, że wszystko, co napisał, mija się z prawdą. [Artykuły Karasia] są na tyle tendencyjne, pełne świadomych dowolności i oszczerczych insynuacji pod adresem całej grupy i poszczególnych z nas, tak dalece odbiegają od tego, co mu w rozmowach z nami tłumaczyliśmy, że już poprzednio prosiliśmy o ogłoszenie, że nie przyjmujemy odpowiedzialności za słowa i intencje, które autor usiłuje nam przypisać, starannie omijając to, co nie potwierdza jego założeń. Reporter się bronił: Kiedy zbierałem materiały do Himalajskiej tragedii wśród uczestników Polish Himalaya Expedition zaznaczały się wyraźnie dwie grupy, nastawione do siebie niezbyt przychylnie. Osoby neutralne w dalszym ciągu starały się nie zajmować wyraźnego stanowiska. W trakcie druku reportaży rozpoczęła się usilna walka o jedność wyprawy, zachowanie spoistości, sztandarową manifestację koleżeństwa. Polish Himalaya Expedition stała się tak zwarta jak nigdy dotychczas. Z wyjątkiem jednego aż dziewięciu uczestników podpisało obszerną polemikę. Tym sposobem powstała jakby druga wersja wydarzeń. Czy prawdziwa? Książka najwidoczniej wniosła jednak coś wartościowego do polskiej literatury faktu – Romuald Karaś otrzymał za nią aż dwa wyróżnienia: Nagrodę „Życia Literackiego” i Nagrodę imienia Ksawerego Pruszyńskiego. Mimo ataków został wierny prawdzie swojego reportażu i do dzisiaj bierze za nią odpowiedzialność. Gdy Jacek Snopkiewicz zapytał go, co jest najważniejsze w zawodzie reportera, Karaś odparł: „Charakter”.

Nazywam się Pekosiński

Miałem wtedy trzy lub cztery lata. Tak, nie więcej, bo na pewno wszystko lepiej bym pamiętał. Dom w lesie. Chyba musiały być święta, gdyż zapamiętałem wystrojoną choinkę. Jakaś dwójka dzieci: może chłopiec i dziewczynka, może dwaj chłopcy, może dwie dziewczynki. Bawiłem się między nimi piłką. Właśnie piłką. I druga myśl, właściwie obraz. Pamiętam dom i las naokoło. Coś się zatrzęsło, odczułem łomot, jęk, zgrzyt. Dalej nie wiem, co się stało, moja myśl się urywa. A teraz to mi się wydaje, że po tym bombardowaniu czy ostrzale chyba Niemcy wkroczyli, a ja dostałem się do obozu. Barak. Bo pamiętam coś długiego o dwu wylotach – z jednej strony drzwi i z drugiej drzwi, wiele łóżek w środku. Słychać było jęki, płacz, krzyki. Od czasu do czasu wnoszono jakieś duże naczynie i rozdawano zupę. Pamiętam kobietę trzymającą mnie na rękach. Czuję i widzę ten moment, kiedy nagłym ruchem zostałem wyrzucony poza druty, bo druty z tego wszystkiego najbardziej zapamiętałem. Tak, kolczaste druty na trwale utkwiły mi w pamięci. I wtedy, po tym nagłym wyrzuceniu, upadłem na jakąś kupę kartofli, chyba cały kopiec, widocznie była pora jesienna, a może nawet wiosna. Nie wiem, jak długo leżałem, płacząc z bólu i zimna. Z głodu gryzłem surowe kartofle. Zapamiętałem dwa strzały. Po pierwszym pada ta kobieta; kto wie, czy to nie była moja matka, która przerzuciła mnie za druty obozu i dlatego strzelił do niej wartownik. I słyszę drugi strzał, jakby od strony lasu, a wtedy pada ten z karabinem. Tu jest luka w obrazach, potem dopiero widzę jakiś płaszcz, ktoś mnie otula, jest mi ciepło, trafiam do czyjegoś domu. Jak świadkowie później zeznali, zostałem przerzucony za druty, kiedy po spacyfikowaniu zamojskich wiosek przenoszono obóz ze Zwierzyńca na Majdanek. Znalazłem się w zwierzynieckim sierocińcu, potem zamienionym na przedszkole. Zapamiętała mnie jedna z wychowawczyń, pani Wanda Cebrykow; twierdzi, że należałem do grupy uratowanych dzieci, nad którymi powierzono jej opiekę. Że w sierocińcu przebywałem, to fakt. Pamiętam, było bardzo dużo małych dzieci, dwie sale; jedna dziewcząt, a druga chłopców. I las naokoło, jak w Zwierzyńcu. I pamiętam jeszcze, że wtedy ktoś nas straszył, chodząc na wysokich szczudłach, a ja chowałem się pod łóżko, bo jak on głową dotykał sufitu, to nie mógł dosięgnąć mnie pod łóżkiem. Strach ten był na biało ubrany, to widzę. Ale żadnych innych twarzy, osób nie mogę sobie przypomnieć. Potem byłem w Domu Małych Dzieci w Łabuniach. Wychowywały nas siostry zakonne.

Dziwnie mało zapamiętałem z tego okresu. Chyba najbardziej utkwił mi w pamięci epizod, kiedy jechaliśmy furmanką, powoził mężczyzna, a dwie siostry wiozły kilku swoich wychowanków. Przekazywano nas do domu dziecka w Zamościu. Chcąc mnie zaewidencjonować, powiedziały, że jestem bez nazwiska, dlatego trzeba je dla mnie ustalić. Matka przełożona twierdziła, że przybyłem do nich 1 września, więc dano mi imię Bronisław, a nazwisko Bezimienny. I tak przez pewien czas byłem nazywany – Bronisław Bezimienny. Na świadectwie szkolnym stwierdza się jeszcze, że Bezimienny Bronisław przechodzi do klasy drugiej. Ale znalazł się ktoś inny, kto nadał mi nazwisko bardziej urzędowe, pochodzące od Polskiego Komitetu Opieki Społecznej, „Pekosu” – jak mawiano – i dlatego wołano mnie Pekosiński. Ale w szkole dłuższy czas różnie podawałem – raz Bezimienny, raz Pekosiński. „Pekos” lepiej jednak brzmiało i było mi bliższe. Koledzy pytali: „Pekos, masz matmę?”. Wychowawczyni zwracała mi uwagę: „Pekosiński, nie obgryzaj paznokci”. Dzieci noszą nazwiska swoich rodziców, do mnie przylgnęło nazwisko instytucji opiekuńczej. Moja pierwsza wychowawczyni Helena Byczkowska była bardzo dobra, miała dwoje dzieci półsierot, mąż jej zginął w Mauthausen. Lubiła mnie. Wieczorem, kiedy nadeszła już pora spania, siadając na moim łóżku, opowiadała bajki aż do uśpienia wszystkich wychowanków. Kazała mi mówić „mamo”, zwracała się do mnie zawsze ciepło: „Bronek”, „Bronuś”, „Broneczek”. Byłem słabego zdrowia. Pobyt w obozie wpłynął ujemnie na mój rozwój fizyczny. Upadek po przerzuceniu przez druty spowodował uraz kręgosłupa. Groziło mi kalectwo. W 1948 roku pani Byczkowska odwiozła mnie na leczenie do Wrocławia. Nie chciałem jej puścić i zostać sam. Beczałem, a ona też płakała; to rozstanie było dla niej bardzo przykre. Coś ciągnęło mnie do Zamościa, jakby siła magiczna. Choć dawano nam luksusowe wyżywienie i mieliśmy dobrą opiekę, czułem się jak w więzieniu, buntowałem się. Kto wie, czy nie wyleczyliby mnie, gdybym stosował się do zaleceń lekarskich. Ale nie chciałem nosić gorsetu, dusił mnie, nie mogłem oddychać, uciskał płuca, serce. Żelaza były po bokach i z tyłu, a z przodu znajdowała się skóra sznurowana bardzo mocno, aż do zetknięcia lewej i prawej połowy gorsetu. I dochodziły jeszcze widełki żelazne, podtrzymujące barki ramion. Jeśli gorset był mocno zasznurowany, to nie mog​łem rąk wyswobodzić z haków żelaznych, ale je jakoś wyszarpywałem, byle czuć się swobodny. W takim gorsecie należało wmontować zamki, a klucze powinni nosić wychowawcy. Tak, wiem to poniewczasie, bo gdybym chodził w gorsecie, to stopień mojej ułomności byłby minimalny, a może nawet żaden. Mieszkałem w ortopedycznym domu dziecka. Zakład prowadziły siostry, a całym szefem był przeor, ubrany na biało. Zorganizowano różne służby, jak pasienia krów, hodowli królików. Upodobałem sobie angory, troszczyłem się o nie, wyczuwały żywiciela, a jeden, jak je wypuszczałem na łąkę, skakał za mną – gdzie ja, tam i on. Króliki, gdy tylko podrosły, szły na kuchnię ogólną, choć każdy opiekował się nimi indywidualnie. Zakład miał swoje gospodarstwo, w którego prowadzeniu głównie pomagali starsi chłopcy. Ale

i młodsi też mieli zajęcie, a to przy królikach, a to przy kurach. Po lekcjach brałem udział w zespole pasienia krów. Pamiętam jakieś rozległe łąki, żadnych chat się nie widziało. Był tam poniemiecki bunkier. Coś nas korciło, aby go spenetrować. Pod wodzą najstarszego chłopaka weszliśmy w mroczne korytarze. W niszach leżało wiele amunicji, przenieśliśmy ją do dołu. Kule, pociski, granaty i miny, złożone do kupy, wyglądały imponująco. Była tego spora góra. Obłożyliśmy ją kawałkami drewna, papierzyskami. Nasz prowodyr podpalił i szybko uciekł; myśmy już wcześniej byli skryci. Długi czas nie wybuchało, ale w końcu jak się zaczęły rozrywać pociski, miny, granaty, to detonację słychać było chyba w całym Wrocławiu. Przestraszone wybuchami krowy zaczęły się rozbiegać; nasz prowodyr martwił się, czy odłamki nie zabiją którejś. Strach mnie ogarnął, zatykałem sobie uszy, bo raz za razem rozlegały się wybuchy, w powietrzu wylatywały snopy iskier, gwizdały kule i odłamki. Ognisko musiało się dopalać, bo już tylko z rzadka powtarzały się eksplozje, gdy samochodami nadjechała milicja. Kto mógł, ten się chował w zboże, ale w końcu wszystkich wyłapano. Wstydził się nas przeor, wstydziły siostry. Przyjechali saperzy, rozminowali bunkier i wynieśli jeszcze mnóstwo amunicji. Coraz bardziej tęskniłem za domem dziecka w Zamościu. Nie dawałem spać chłopcom, ciągle płacząc. Śniła mi się często moja wychowawczyni pani Byczkowska, na którą mówiłem „mama”. Już mnie mieli dosyć, gorsetu w ogóle nie chciałem zakładać, choć straszono mnie garbem. W końcu zgodzono się na mój wyjazd i trafiłem tam, gdzie wydawało się, że mi najlepiej. Z okazji świąt odwiedzały wychowanków różne panie. Czasem jakaś matka szukała dziecka zagubionego w czasie wojny. Parę razy otrzymywałem od eleganckiej damy paczki ze słodyczami, które rozdawałem chłopcom, nie chcąc być lepszy od nich. Nie znając swojego nazwiska, nie miałem właściwie żadnych szans na odnalezienie rodziców. W „skrzynce poszukiwań rodzin”, prowadzonej przez polski Czerwony Krzyż w radiu, zawsze podawano dokładne personalia. Nazwisko Pekosiński dziwnie brzmi, ale to jeszcze za mało, aby dać jakiś trop rodzicom, żeby mnie odnaleźli. Coś z nadziei jednak zostało, choć wydawało mi się, że matka po tym strzale, który pamiętałem, mogła zginąć. Ale czy to była matka? Lepiej powiedzieć „kobieta”. A może, kiedy padł ten strzał, to jednak zginęła moja matka. Tak, to chyba była matka. Komu jak nie jej najbardziej zależało na moim ocaleniu – dlatego właśnie przerzuciła mnie poza druty obozu. Pekosiński – Pekos, wszystko jasne. Ale już z imieniem są wątpliwości. Moje pierwsze wychowawczynie twierdzą, że je pamiętałem. Bronisław to mogło być moje imię, jeśli im wierzyć. Ale równie dobrze mogłem gdzieś zasłyszeć „Bronek”, „Bronisław”, „Bronuś”. Żadnej pewności co do tego nie mam – luka w pamięci, pusty obszar. Nazwisko Pekosiński wypełniło mi w jakimś stopniu lukę w życiorysie. Już nie byłem mimo wszystko Bezimienny. W formularzach domu dziecka – wzór numer 15 – figurowało jednak kilka rubryk, które w dalszym ciągu wypełniano jak poprzednio: „Imię ojca –

nieznane; Imię matki – nieznane; Adres dawny – nieznany; Krewni – nieznani; Stosunki rodzinne – brak danych o rodzinie”. W szkole, kiedy uczniowie bez namysłu podawali wychowawcy dane o sobie – ja mogłem tylko powtarzać: „Nieznane, nieznany, nieznani, brak danych…” Decyzją Sądu Powiatowego w Zamościu uzupełniono moje personalia. Miejscem urodzenia stał się Zwierzyniec, gdzie Niemcy utworzyli obóz przesiedleńczy; tam mnie przywieziono z nieznanej miejscowości, więc to ustalenie prawne jest nieścisłe, gdyż faktycznie urodziłem się w jakiejś innej osadzie, wsi czy miasteczku. Jako datę urodzin przyjęto 1 września 1939 roku. Tego samego dnia obchodzę imieniny. Moje urodziny i imieniny przypadają na dzień wybuchu drugiej wojny światowej; stałem się jakby związany z historią. Jeśli te dane są w miarę prawdopodobne, to nie można tego powiedzieć o imionach moich rodziców – Leopold i Natalia. Dlaczego akurat sąd wybrał takie, a nie inne z całej litanii? Chyba po to, aby brzmiały dosyć niezwykle. Nazwisko panieńskie matki też jest charakterystyczne – Pekosińska. Dzięki tym zabiegom zyskałem rodzinę – oczywiście tylko w dokumentach. Nie zmieniło to faktu, że wszyscy wokół mieli ojca, matkę, rodzeństwo, a ja byłem samotny. Coraz bliższa była mi moja wychowawczyni pani Byczkowska. Tłumaczyła, jak trzeba żyć i pracować, aby było dobrze. Pani Byczkowska miała syna Andrzeja. Zaprzyjaźniłem się z nim. Gdy szliśmy razem, to mówiono, że idzie Pat i Pataszon. A gdy coś przeskrobałem i mogłem oberwać od chłopaków, to zaraz któryś mówił: „Nie rusz go, bo cię Pataszon pobije”. I to była prawda, Andrzej zawsze stawał w mojej obronie. Ale nasz kontakt przerwał się, bo on poszedł do szkoły morskiej i już zaczynał pływać po morzach świata. Ale kiedy na święta przyjeżdżał do mamy, to zawsze się spotykaliśmy, gościłem u nich w domu. Do dziś zachowałem zdjęcie, które mi dał na pamiątkę – sfotografował się w stroju marynarskim. Gdy zatrzymano statek, na którym pływał, chyba MS Mickiewicz, w związku z konfliktem koreańskim, bardzo przeżywałem to uwięzienie w jakimś azjatyckim porcie. Ale pani Byczkowska musiała odejść z domu dziecka. Wszystkie starsze wychowawczynie zwolniono, dając na ich miejsce młode zetempówki, świeżo po szkole. Nasza placówka przechodziła ciągłe zmiany, reorganizacje. Szukałem kogoś, kto by zastąpił moją wychowawczynię, stał mi się równie bliski jak ona. Miejsce pani Byczkowskiej zajął Ksawery Drozd. Także umiał pozyskać chłopców. Doskonale potrafił opowiadać i wszyscy zamieniali się w słuch. Chyba przybył z pewną misją, bo starał się nas wychować na ateistów. Z jednej strony byłem blisko niego, a z drugiej księdza, służąc do mszy. Wychowawca czytywał nam Poemat pedagogiczny Makarenki, ale nie lubiłem tej książki. Dosyć miałem naszych sierocińców i domów dziecka; udając, że słucham, puszczałem wszystko mimo uszu. Nauka szła mi nawet nieźle, ale z powodu chorób sporo lekcji opuszczałem. Nie zawsze ktoś dopilnowywał, abym uzupełniał zaległości. Uważano, że jestem dosyć bystry.

Co jakiś czas nękałem kierownictwo domu dziecka, aby wszczynało poszukiwania moich rodziców. Kontaktowano się z Polskim Czerwonym Krzyżem w Warszawie. Czekałem. Dziwne, że nadzieja jakby nawet we mnie rosła. W snach wielokrotnie powracały sceny, które miałem w pamięci – barak, jakaś ciżba ludzka, wysokie prycze, druty naokoło placu. Słyszałem jęki, piski, płacz… Kilka razy ujrzałem kobietę, która przerzuciła mnie poza obręb obozu. Czułem, że to matka, i pragnąłem ujrzeć jej twarz. Ale obraz był daleki, zatarty, jakby za mgłą, kontury ledwie zarysowane. Nigdy nie śnił mi się ojciec. Jeśli matkę mimo wszystko jakoś mogłem w przybliżeniu sobie wyobrazić, to obrazu ojca zupełnie nie byłem w stanie skonstruować. Drozd, choć ateista, nie sprzeciwił się, kiedy powiedziałem mu, że wybieram się z pielgrzymką do Częstochowy. Rozumiał moje dziecięce tęsknoty, marzenia: łudziłem się, że modlitwą wywołam cud i odnajdę rodziców. Jako ministrant służyłem do mszy w częstochowskim klasztorze. Wpatrywałem się w cudowny obraz. Wydawało mi się, że Matka Boska patrzy tylko na mnie. Uległem jakiejś halucynacji, cały czas widziałem, jak wodzi za mną wzrokiem. Potem już niczego nie pamiętam, byłem zalany łzami. Błagałem Najświętszą Pannę, aby obdarzyła mnie łaską i dopomogła natrafić na ślad rodziny. Po przyjeździe z Częstochowy, trudno wytłumaczyć dlaczego, myślałem tylko o Łabuniach. Na własną rękę pojechałem do sióstr. Przeoryszy już nie było, wyjechała podobno do Szwecji, tam zmarła, ale jej zastępczyni pamiętała pięcioro małych dzieci, które kiedyś chrzczono, dając jednemu chłopczykowi imię Bronek. Niestety, nie pamiętała, czy to ja byłem tym Bronkiem. Oprócz niej świadkiem mógł być intendent, który pełnił rolę ojca chrzestnego całej piątki. Mieszkał on w Szczebrzeszynie, pojechałem więc od razu do niego, licząc, że będzie wiedział więcej. Niestety, też pamiętał niewiele. Coś sobie przypominał, jakby jedna z sióstr wyszła na spacer z pięciorgiem dzieci, które następnie się rozbiegły, a gdy je policzyła, okazało się, że jest sześcioro. Ktoś po prostu podrzucił jej chłopczyka w wieku chyba pięciu lat. Intendent nie był pewien, ale podobno chłopcu nadano nazwisko Nieznany, imię Bronisław, gdyż został znaleziony 1 września. Zirytowałem się całą tą historią. Tych gadek nie mogłem przyjąć do siebie. Wcześniej przecież byłem w sierocińcu zwierzynieckim, pamiętam dobrze, jak strach wchodził na szczudłach i chowałem się pod łóżko. Relacja, którą usłyszałem, nie pasowała do mojego życia. Nie byłem przecież żaden zwykły znajduch. Zostałem przerzucony z obozu. Była różnica w tym, jakie okoliczności towarzyszyły mojemu ocaleniu. Wojna, okupacja i obóz uczyniły mnie sierotą; to dla mnie była istotna różnica. Snułem plany, aby pójść do seminarium duchownego, potem na Katolicki Uniwersytet Lubelski. Zwierzyłem się z moich marzeń. Ksiądz powiedział, że przepisy zabraniają być duchownym osobie poszkodowanej fizycznie. To mnie tyczyło jako kaleki. Chrystus życzył sobie zdrowych duszpasterzy. Mogłem najwyżej zostać kościelnym lub ogrodnikiem przy klasztorze.

Skierowano mnie do technikum ekonomicznego. Wybór był fatalny, gdyż powinienem pójść do ogólniaka. Interesowała mnie matematyka, ale nie księgowość. Nienawidziłem dłubania w cyferkach. Coś beznadziejnego jest w tych rozróżnieniach: „winien” i „ma”. Uważałem, że jak ktoś „ma”, to „ma” u mnie, czyli jestem mu winien i zawsze księgowałem po stronie „winien”. I odwrotnie. Jak ja jestem komuś winien, to księguję po stronie „winien”, a jak ktoś „ma”, to znaczy, że u mnie ma. Wszystko mi się pokręciło w głowie, włącznie z aktywami i pasywami. Nic dziwnego, że w końcu zawaliłem trzecią klasę. Coś trzeba było ze mną zrobić. Pan Drozd wysłał mnie do kaflarni na naukę. Same czynności przy wyrobie kafli nawet mi się spodobały. Ale jest to ciężka robota. Kiedy po drabinie wnosiłem na desce świeże kafle, straciłem równowagę i ratując się, aby samemu nie zlecieć, wypuściłem z rąk deskę. „Durny ten człowiek, który cię tu przysłał! – wrzasnął majster. – Gdzie z twoim zdrowiem do kafli. Zginiesz jak marny robak… Uczyć się! Tobie tylko uczyć się, a nie za fizyczną robotę brać” – zakończył rozwścieczony. Rok 1956. Akcja żniwna. Pegeery potrzebowały robotników. Nic dziwnego, że wychowawca Drozd wysłał nas do roboty. W trójkę pojechaliśmy aż do Mętna koło Starogardu. Czekano tam na nas z otwartymi rękami. Zostałem pomocnikiem kombajnisty. Pociągałem rączką do wyrzucania słomy. Ustawialiśmy też snopki za snopowiązałką. Robota trwała od rana do wieczora, ale nie krzywdowaliśmy sobie, bo zarobki były dobre. 10 września zakończyły się żniwa i organizowano dożynki. Każdemu z tej okazji potrącono z pensji na wódkę pięćset złotych. Pierwszy raz w życiu dostałem wypłatę: cztery tysiące osiemset złotych. W dożynki grała orkiestra na wolnym powietrzu. Stoły uginały się od jedzenia. Skrzynki z wódką stały obok, pito na umór. Nigdy nie miałem jeszcze w ustach alkoholu, ale mnie przymuszono. Spróbowałem. Straszny smak. Ale jakoś przemogłem się. Coś działo się ze mną niedobrego. Radzono: „Rzygnij i dalej będziesz pić”. Zrobiło mi się niedobrze, zwracałem… Na dożynkach wybuchła bójka. Załatwiano ze sobą stare porachunki, uciekliśmy do obór. Przyjechała milicja, aresztowano sporo osób, inni zwijali zawczasu manatki. Sytuacja kadrowa w pegeerze była taka, że nie chciano nas zwolnić. Z trudem udało mi się wyrwać, a ponieważ miałem sporo pieniędzy, spróbowałem trochę zwiedzić Polskę. W Szczecinie byłem na Wałach Chrobrego, oglądałem stocznię i port. Kupiłem sobie Trylogię Sienkiewicza, wiatrówkę Łucznik, która kosztowała sześćset pięćdziesiąt złotych, ale zapas amunicji aż tysiąc, i zegarek marki Pobieda. Wałęsałem się po mieście, na peryferiach strzelałem z wiatrówki do celu, ustawiając w różnych odległościach butelki. Czy nie lepiej byłoby zostać w pegeerze? Przypomniały mi się namowy, że będzie nam dobrze, otrzymamy mieszkania i założymy rodziny. Coś mnie jednak ciągnęło do Zamościa; to jest moja ziemia, zawsze za nią będę tęsknił. W domu dziecka miejsca już nie dostałem. Z prowizorycznie wystawionej metryki wynikało, że mam osiemnaście lat, więc jako pełnoletni powinienem się sam o siebie troszczyć. Ale wychowawca Drozd jakoś postarał się, że jeszcze zostałem. Aby zdobyć

jakiś fach, skierowano mnie do cechu na naukę krawiec​twa. Pracowałem w spółdzielni „Rozwój”. Poduczyłem się trochę szycia, ale to nie był zawód dla mnie. Od ciągłego pochylania głowy nad materiałem leciała mi krew z nosa. W końcu majster wściekł się i powiedział, że filafil[258], elanę daje mi nie po to, abym plamił krwią, muszę poszukać sobie stosowniejszej roboty, raczej kancelaryjnej. Przyjęto mnie do biura „Rozwoju” na ucznia. Chodziłem do wieczorówki, ale już nie do technikum ekonomicznego, lecz do ogólniaka. Lekarze mówili, że mam anemię. Aby podreperować stan mego zdrowia, zostałem wysłany do sanatorium w Krynicy. Otworzył się przede mną jakby inny świat. Spróbowałem życia dotychczas mi nieznanego. Wbrew przestrogom pani Byczkowskiej, która choć przestała być wychowawczynią, czuła się dalej odpowiedzialna za mój los, wyciągnąłem wszystkie zdeponowane oszczędności, których uzbierało się cztery tysiące. Cóż, zacząłem szastać pieniędzmi. Szeroki gest mnie obowiązywał, gdyż przedstawiłem się jako syn znanego adwokata. W codziennym repertuarze była kawa, ciastka, lampka wina. Wieczorem dansing. Okazało się, że mam słuch muzyczny i potrafię tańczyć. Fundowałem – dlatego zawsze jakaś dziewczyna decydowała się spędzić ze mną wieczór. Oczywiście szybko przepuściłem pieniądze. Już w połowie turnusu z trudem wyskrobałem ostatki oszczędności, aby wykupić pamiątkowe fotografie. Jedno zdjęcie przedstawia mnie z pewną pielęgniarką, do której staram się przymilać; drugie zdjęcie ukazuje mnie z psem owczarkiem na tle gór. Dziewczyny pytały, dlaczego ojciec mecenas już mnie nie subsydiuje. Mówiłem, że z powodu nieporozumień rodzinnych. Zdałem maturę. Inni z tego faktu mogliby się cieszyć, dla mnie zaczynał się okres samodzielności, do którego nie byłem przygotowany. Jak większość wychowanków lękałem się opuszczenia domu dziecka. Znajdowałem się w sytuacji gorszej niż oni: w perspektywie liczyli na zakładanie własnych rodzin. To mogło stać się motorem ich przyszłych działań. Z powodu ułomności – niezawinionej przecież – takiej szansy nie mam: mój rozwój fizyczny jakby zatrzymał się. Nie dość, że po stracie rodziny zostałem samotny, to jeszcze samotność ta rozciąga się na dalsze moje życie. Zamieszkałem na stancji u Rybaków. Ważne, że przy rodzinie, bo opuszczając dom dziecka, czułem, jakby grunt osuwał się spod moich nóg. Tutaj miałem oparcie; gospodarz traktował mnie chyba lepiej nawet niż pasierba. Grywaliśmy często w szachy; zrazu miał nade mną przewagę, szybko jednak walczyłem już jak równy z równym, aby niebawem występować z pozycji faworyta. Szachy… Właściwie to nauczyłem się grać podobnie jak sławny arcymistrz Capablanca[259] – bez objaśnień, tylko obserwując grę innych. Mój umysł był jakby szachowy: szybko obliczałem warianty, pociągał mnie zmysł kombinacji, z łatwością zapamiętywałem przebieg partii i wiernie potrafiłem je odtworzyć. W szachach byłem sobą. Pasjonowała mnie ta królewska gra. Nikomu nie przepuszczałem, bezlitośnie wykorzystując błędy przeciwnika. Zwyciężałem w turniejach. Przypadł mi w udziale tytuł

mistrza powiatu. Lektura literatury szachowej utwierdziła mnie w przekonaniu, że jednak jestem dopiero na progu kariery, potrzebni są mi silni przeciwnicy, dobry trener. W „Rozwoju” zatroszczono się o mój przyszły awans i zostałem wysłany do Prus koło Krakowa na studium rewidentów i głównych księgowych. Znów miałem do czynienia z księgowością – z tym nieszczęsnym „winien” i „ma”. Ale stan kont interesował mnie najmniej. Tak naprawdę żyłem tylko szachami. Gdyby ktoś zamiast inwestować we mnie jako przyszłego księgowego, zatroszczył się o mój rozwój szachowy, wiem, że szedłbym w górę. Potrzebny był mi impuls, coś, co pchnęłoby mnie na wyższy etap gry. Choć na studium byłem lubiany i nawet zaproponowano mi – po uzupełnieniu pewnych luk z księgowości – pracę pomocnika biegłego księgowego, zrezygnowałem z tego typu kariery. Jakież pole manewru stwarza owo „winien – ma” wobec nieograniczonych możliwości kombinacji na sześćdziesięciu czterech polach szachownicy… Czułem, że poświęcając się księgowości, byłbym przegrany, bo życie rozmieniłbym na drobne. Machnąłem ręką na ten cały kurs – i tak jestem pod bilansem. W 1962 roku odbywały się uroczystości związane z dwudziestą rocznicą pacyfikacji Zamojszczyzny. W Lublinie i Zamościu zorganizowano konferencje prasowe i naukowe. Byłem przedstawiony jako jeden ze świadków czy może raczej jako ofiara tragicznych wydarzeń. Zbigniew Stepek zrobił na mój temat reportaż radiowy Nazywam się Pekosiński. Audycja miała czterdzieści minut, była moim monologiem, zapisem pamięci, tego, co zdołałem ocalić z dzieciństwa. Polska Kronika Filmowa zrobiła specjalny dodatek na mój temat i pokazywano mnie na ekranach kin. Nieoczekiwanie stałem się głośny i znany. To już był jakby nie ten Pekosiński, co poprzednio. Byłem symbolem pewnej sprawy. Wychowawca Drozd, który został sekretarzem komitetu miejskiego, wiązał ze mną określone nadzieje. Całym sobą miałem świadczyć o tragedii Zamojszczyzny, jej martyrologii. Dziennikarze z Kroniki Filmowej zainteresowali się, że żyję kątem, nie mam mieszkania. Zaczęli nachodzić władze w Zamościu. 1 września, w dzień moich urodzin, imienin i wybuchu wojny, wręczono mi przydział na pokój z kuchnią. Dziwne, że były wychowawca, sekretarz komitetu miejskiego, wcale nie podzielał mojej radości. Wydało mi się, jakby sprzeciwiał się, abym miał samodzielne mieszkanie. Zagadnąłem pana Drozda na ten temat – powiedział, że żyjąc nawet kątem przy jakiejś rodzinie, będę miał lepiej niż na kawalerce. Czyżby chciał, żeby Pekos wiecznie tułał się po ludziach? Prawdę mówiąc, nie mogłem pojąć jego rozumowania, a także intencji… Mieszkanie przerażało mnie swoją pustką. Byłem sam w gołych czterech ścianach. Cóż z tego, że obok żyli sąsiedzi, że w nowym osiedlu zagnieździło się kilkaset rodzin – przecież to mojej sytuacji nie zmieniało. Przeciwnie, jeszcze dotkliwiej odczuwałem skazanie na samotność. Pewnego dnia z Warszawy nadszedł dziwny list. Pisała dziewczyna, którą bardzo poruszył reportaż Nazywam się Pekosiński. Nie mogłem zrozumieć, o co jej chodzi, tyle

w jej słowach było niedopowiedzeń. Stale powtarzały się napomknienia i aluzje o tym, jak jestem do niej podobny, a nasz los jest wspólny. Pisała, iż także wywodzi się z Zamojszczyzny, wiele nas łączy i być może zbrata. Coś mi zaczęło mówić: to może moja siostra… Zdecydowałem się na spotkanie. Podała mi adres swoich rodziców. Jechałem z nadzieją, że jeśli to nie jest moja najbliższa rodzina, to może dalsza. Na przystanku czekali jej rodzice. Przywitałem się, cały czas patrząc na kobietę. Czy był jakiś związek między nią a tą postacią, którą zapamiętałem z dzieciństwa? Wyczułem, że to są obcy ludzie. Coś do mnie mówili, nie słyszałem, cały czas byłem myślami gdzie indziej. Poznałem dziewczynę. Usadowiono nas razem za suto zastawionym stołem. W trakcie toastów mówiono, jak bardzo jesteśmy do siebie podobni. Zrozumiałem, że chodzi o to, iż jeśli ludzie są do siebie podobni, mogą być dopasowanym małżeństwem. Nasze podobieństwo wynikało z ułomności. Jak najszybciej pożegnałem ten dom… Zacząłem żałować, iż stałem się bohaterem reportażu radiowego i jednej z kronik filmowych. Sprzedałem słuchaczom i widzom swoje życie właściwie za nic. Okazało się, że nie mam żadnych szans na odnalezienie swojej rodziny. A ewentualne oferty matrymonialne nie były do przyjęcia. I znów uczucie pustki, łączące się z każdym przyjściem do domu. Niewiele moją sytuację zmieniły meble, kupione na raty: stół, amerykanka i szafa. To były martwe sprzęty, które tylko podkreślały, jak bardzo jestem samotny. Spróbowałem zagrać, stając się znów bohaterem reportażu. Tym razem Andrzej Kantowicz ogłosił w „Walce Młodych” tekst pod tytułem Obywatel Pekosiński i zainteresował moim życiem władze ZB oW iD -u[260] w Warszawie. Autor przysłał mi pierwszy dosyć obiecujący list. Chodziło o to, abym sprecyzował, jakiej formy pomocy oczekuję. Postawiłem wszystko na jedną kartę. Chciałem się przenieść do Warszawy, aby zyskać szanse kontaktów z czołówką szachową kraju. Na swoim koncie miałem już zdobycie trzeciego miejsca w mistrzostwach województwa lubelskiego i remis z mistrzem Polski Gromkiem. Tylu różnych sportowców ściąga się do stolicy, czemu mnie miano odmówić tej szansy? Żaden z nich nie przeszedł tego, co ja przeżyłem w dzieciństwie. Liczyłem, że moja wyjątkowa sytuacja może być atutem. W drugim liście Kantowicz zmył mi głowę. Redaktor pisał, iż moje żądania są stanowczo wygórowane i nie jest w stanie nic mi pomóc. Żałowałem mojego kroku… Popularność w Zamościu miała z reguły jedną tylko stronę. Każdy, kto mnie spotkał, prosił do stolika. Zaczynało się od drobnej wódki, a kończyło na pijaństwie. Jakiś czas byłem magazynierem w Argedzie, potem jeden z działaczy szachowych wystarał się o przyjęcie mnie na recepcjonistę w hotelu Staromiejskim. Po czterech miesiącach pracy przydarzyła mi się głupia historia – za parę złotych dałem klucze dziewczynom do pokoju zajętego przez pewnych państwa. Pech chciał, że ci państwo akurat wrócili, tamci nie chcieli otworzyć, uciekli, poginęły rzeczy, była sprawa i dostałem rok więzienia z zawieszeniem na trzy lata. Mój były wychowawca Drozd przechodził na

drugą stronę ulicy, kiedy miał mnie spotkać. Zawiodłem jego nadzieje, splamiłem honor dziecka pacyfikowanej Zamojszczyzny. Z kolei pracowałem w P K S -ie. Wszystko było dobrze, dopóki nie wpadłem w złe towarzystwo. Piłem, spóźniałem się do biura. W końcu musiałem się sam zwolnić, aby nie dostać dyscyplinarki. „Bronek, ciebie tylko klasztor jeszcze może uratować – oceniał moją sytua​cję były wychowawca Drozd i dodawał: – Tam żyć będziesz w zamknięciu i o twoje potrzeby zawsze się ktoś zatroszczy”. I to mówił ateista! Z jednej strony oburzały mnie te słowa, z drugiej były one jednak trafne. Mam słabą wolę, nie umiem pokierować sobą, łatwo ulegam innym. Spełniło się też inne proroctwo pana Drozda. W moim mieszkaniu zrobiła się melina. Nie potrafię bronić się przed tymi, co mnie nachodzą. Doszło do tego, że kiedy nie chcę otwierać drzwi, wywołują awantury i grożą mi. Ale teraz próbuję się dźwignąć. Znów pracuję. Zwróciłem się do milicji, aby wzięła moje mieszkanie pod opiekę i broniła je przed najściem typów spod ciemnej gwiazdy, co się do mnie znęcili. Przemyśliwam swoje życie. Nie ułożyło się ono najlepiej. Cóż, jestem sobie winien. Ale niezupełnie. Może ta wina rozkłada się i na innych… Moi koledzy mają swoje domy, pozakładali rodziny. Cóż, ja zostanę samotny – tak los mnie potraktował… Proszę nie zmieniać mi nazwiska. To, co złe, też jest moją własnością, dość mam pisania o mnie jako o symbolu. Nazywam się Pekosiński. Romuald Karaś, Nazywam się Pekosiński, Warszawa: Czytelnik, 1977, s. 7–24

1977 Joanna Siedlecka (ur. 1949)

Z igły robić widły

Dla tych, którzy nie znają dorobku Joanny Siedleckiej sprzed jej ostatnich książek o pisarzach, jej reporterska twórczość z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych może być objawieniem. „Nie zginęła sztuka reportażu” – napisał Piotr Wierzbicki w „Literaturze” po przeczytaniu jej tekstu Szpitalni, który trafił także do naszej antologii. Wierzbic​ki uważał, że czyta się go jak Robinsona Crusoe lub Smutek tropików, opowiada bowiem o faktach egzotycznych i nieprawdopodobnych. Tyle że nie dzieją się one w Afryce, lecz pod Białymstokiem. Szpitalnych nie mogę zapomnieć od chwili, gdy ich po raz pierwszy przeczytałem. To opowieść o eksperymencie: szpital psychiatryczny oddaje pacjentów wiejskim rodzinom do pomocy. Najczęściej tych z chłopskim pochodzeniem. Dzięki temu w gospodarstwach, w których nie ma kto pracować, przybywa robotników, szpitalowi za to ubywa przewlekle, a niegroźnie chorych pacjentów. W niektórych domach traktowani są jak żywy inwentarz, w innych – znajdują rodzinne ciepło, a mieszkańcy wsi odkrywają bliskość, jakiej nie oczekiwali. Jednak na zadane wprost pytanie: „Zło to czy dobro?”, „Czarne czy białe?” nie da się jednoznacznie odpowiedzieć. Albo da – myślą z powieści Émile’a Ajara Życie przed sobą: „Czasem białe to jest czarne, co się podszywa, a czarne to białe, co się dało nabrać”. Stypa (1981), Poprawiny (1984) – tomiki zbierające reportaże, które Siedlec​ka pisała dla „ITD ” i „Kultury”, gdzie pracowała do stanu wojennego – to opowieści obyczajowe i społeczne, które niemal w każdym przypadku pod piórem reporterki stają się metaforami totalitaryzmu. Oto Siedlecka idzie do przedszkola (Z igły widły), bo jedna pani poskarżyła się znajomej, że synek przychodzi do domu w brudnych majtkach, ponieważ podczas leżakowania nie ma mowy o wyjściu do ubikacji. Nie można nawet podnieść głowy – panie mają strzykawki i grożą zastrzykiem. A tamta na to: „Też problemy! Mój Sławuś musi jeść to, co zwymiotował, bo tak ich uczą ładnego jedzenia!”. Karmi się tak wiele dzieci, które nie chcą jeść. Pani Renia, pomoc wychowawczyń, wmusza w dziecko wszystko albo kilka łyżek. Wychowawczynie w tym czasie siedzą za biurkiem i mówią: „Bardzo dobrze, zapamiętaj, masz oddawać pusty talerz”. Raz tylko, kiedy pani Renia karmiła Sławka, a z niego ciągle leciało niczym z fontanny, tak że pobrudził siebie i cały stolik, wychowawczyni powiedziała, żeby już dać spokój, bo przykro patrzeć. A rodzice? Nie chcą wcale mojej interwencji – pisze Siedlecka. – Mamie Tomka, prządce z Fast, kara ta bardzo się podoba, więc po co miałaby zwracać wychowawczyniom uwagę? Widać, że dbają, żeby wszystko było zjedzone, nie marnowało się. […] – Widać, że nie ma pani dzieci. Przecież chyba wszystkie matki tak robią. Bo to dziecko wie, co je? Chyba że już leci z niego strumieniem. Leciało tak z ciebie, syneczku? – Nie, ja tylko trochę. – Widzi pani, co tu robić z igły widły? Mama Zbyszka, księgowa, uważa, że syn wzmacnia się tak na ciężkie życie. Mama Marcina, nauczycielka podstawówki, że mogą się tym przejąć najwyżej rodzice wychuchanych jedynaczków. Między wierszami jednak, a potem wprost wszyscy rodzice przyznają, że boją się zwrócić komukolwiek uwagę, bo dziecko mogłoby nie zostać przyjęte do przedszkola na drugi rok. Zaraz okazałoby się, mówi matka Sławka, że syn nie umie na przykład współpracować z grupą, chorobliwie się moczy albo wymaga indywidualnej opieki. Gdy trzeba odrzucić połowę podań – dobry jest każdy pretekst. „Więc teraz siedzę cicho, żeby nie wiem co”. W Białymstoku (tam dzieje się akcja) na czterdzieści tysięcy mieszkańców osiedla Piast, gdzie przeważnie wprowadzają się młode małżeństwa, są tylko dwa przedszkola. Kiedy Siedlecka idzie na spotkanie z dyrektorką, ta sama zaczyna wymieniać listę niedociągnięć. Ale zaraz okazuje się, że przedstawicielce prasy chodzi o jedzenie wymiocin.

Czy rodzice narzekali tylko na te kary? Wobec tego ma ogromną prośbę: – Proszę o tym wszystkim nie pisać, bo i po co właściwie? Już myślała, że naprawdę coś się stało. Taka jest pointa tego reportażu. Niemal wszystkie pointy Siedleckiej z tamtych czasów to jubilerskie cacka. Jej reportaże są krótkimi opowieściami o systemie. Mam na myśli nie tylko komunizm czy tak zwany realny socjalizm, ale każdy system jako źródło opresji. Pokazówka – reportaż z tego samego tomu, co tekst przedszkolny – opowiada o nauczycielce, która przed lekcją pokazową dla kuratorium sterroryzowała dzieci i rodziców. Poprawiny – tytułowy reportaż – to wzruszająca opowieść o dwojgu staruszków, którzy w domu starców biorą ślub, żeby nie mieszkać w wieloosobowym pokoju. Ślub jest jedynym sposobem wymuszenia na dyrekcji odrobiny intymności. Jednak dyrektorzy domów opieki mają niepisaną zasadę: gdy tylko zauważą rodzącą się między pensjonariuszami sympatię, przenoszą jedno z nich do innego ośrodka. Bo para zawsze jest kłopotem: po ślubie trzeba im dać oddzielny pokój. Joanna Siedlecka miała nosa do podobnych tematów – jak Jakub Kopeć (patrz s. 673). Pracowali zresztą w jednej redakcji. Kopeć opatrywał swoje opowieści dowcipnym komentarzem – swego rodzaju narracją interpretującą. ​Reportaże Siedleckiej trzymają się faktów jak mięso kości. To dwa różne sposoby opisywania absurdu. Siedlecka jest absolwentką Wydziału Dziennikarstwa oraz Wydziału Psychologii i Pedagogiki Uniwersytetu Warszawskiego. Debiutowała w 1971 roku na łamach prasy studenckiej. Po zawieszeniu „Kultury”, z którą związała się w drugiej połowie lat siedemdziesiątych, i negatywnej weryfikacji po 13 grudnia 1981 roku zajęła się eseistyką i biografistyką. Od 2000 roku wykłada w ​W yższej Szkole Dziennikarskiej imienia Melchiora Wańkowicza w Warszawie. Jest laureatką m.in. Nagrody imienia Ksawerego Pruszyńskiego (1976), Nagrody Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich (1978, 1980) i Nagrody „Życia Literackiego” (1987) za Jaśnie panicza, reporterską książkę biograficzną o Witoldzie Gombrowiczu, widzianym – jak mówi sama – z drugiego planu, a więc przez osoby z jego otoczenia, które nigdy nie chwyciłyby za pióro. Książka Jaśnie panicz Joanny Siedleckiej – pisał w Lapidarium Ryszard Kapuściński – napisana z kobiecą drobiazgowością, a zarazem mądra, wrażliwa. Autorka ma świetny słuch i, jeżeli mu zawierzyć – lud w jej relacjach mówi pysznym, barwnym językiem, natomiast język inteligencji jest bezosobowy, standardowy, „wyrównany”. Stosunek ludu do twórczości artystycznej – ironiczny, nawet pogardliwy. Zgadzam się z Kapuścińskim, choć trudno mi przystać na „kobiecą drobiazgowość”. To cecha niezależna od płci, znam kilku mężczyzn reporterów równie zakochanych w niepotrzebnych drobiazgach. W 1988 roku ukazała się inna ważna książka Siedleckiej – Jaworowe dzieci, której poświęciła kilka lat pracy. Chciała opowiedzieć o przeżyciach dzieci osób internowanych, aresztowanych i ukrywających się w stanie wojennym. Dzieci traktowanych w szkole jak wychowankowie kryminalistów, którzy „siedzą przecież w więzieniu”. Dzieci, które pilnują się, by słowem nie wspomnieć o rodzicach. Pisze o dziewczynce, którą aresztowana w nocy matka zabiera ze sobą, żeby po drodze zostawić ją u byłego męża alkoholika, niewidzianego od lat. A w ośrodku internowania słyszy, że jest przecież matką, więc powinna starać się wyjść jak najwcześniej. Co oznacza – składać jak najwięcej zeznań. I o niemowlęciu, które matka wkłada do torby, ale na komisariacie odbierają jej tę torbę z dzieckiem bez słowa wyjaśnienia, po czym przez kilka dni nie może się dowiedzieć, co z nim zrobiono. Myśli, że dziecko jest u jej matki, ale ona też została internowana. Siedleckiej udało się jednak napisać książkę nie tylko o przeżyciach dzieci, ale też stworzyć studium rodziny w stanie wojennym. Nie przejmuje narracji za swoich bohaterów. Daje im mówić w pierwszej osobie. Głośne były także ostatnie książki Siedleckiej, te z XXI wieku, takie jak Pan od poezji o Zbigniewie Herbercie (2002), Obława. Losy pisarzy represjonowanych (2005) czy Kryptonim Liryka. Bezpieka wobec literatów (2008). Autorka jest pracowita, sumiennie wykorzystuje archiwa Służby Bezpieczeństwa. Jednak część krytyki zarzuca jej zbytnią zapalczywość i jednoznaczność sądów. Tam, gdzie inny autor widziałby w kimś ofiarę systemu, Siedlecka woli dostrzec cynika. A przecież czasem białe…

Szpitalni

Nietrudno znaleźć gospodarzy, którzy wzięli do siebie szpitalnych – na ich domach trójkąty. We wsiach naokoło Choroszczy jest sto siedemdziesiąt takich znaków. W Kościukach i Żółtkach są mężczyźni, w sąsiednich Pańkach i Rogowie – kobiety. W każdej wsi albo jedni, albo drudzy, żeby się nie schodzili, nie było kłopotów, co się jednak czasem zdarza. Dziecko wędruje wtedy do zakładu, a opiekę likwidują za niedopilnowanie. Żochowska z Kościuk: – Najpierw bałam się brać, przecież to jednak chorzy na głowę, ale popatrzyłam po sąsiadach, zobaczyłam, że to nic strasznego. A mąż posunął się w latach, podupadł na zdrowiu, konieczny był ktoś do pomocy, szkoda, żeby wszystko zmarniało. Wzięliśmy Szymona – młody: czterdziesty ósmy rocznik, tylko że lubił się tułaczyć. To do lasu poleciał, to na pola, to na Choroszcz, zabrano go więc z powrotem. A Józef już u nas dziewięć lat. – Nigdzie nie uciekam – mówi Józef – ja nie taki głupi, żeby do szpitala wracać. Żochowski siedzi już tylko przy piecu albo na ławce przed domem. A Żochowska wstaje raniutko, zbudzi Józefa i idą w pole czy do bydła. Potem gotuje obiad, on zamiata podwórze, podrzuca świniom buraczki, przyniesie drzewo, wodę. I tak żyją: pracowicie, zgodnie. Sołomiankowa, sąsiadka Żochowskich: – Też długo miałam stracha. Albo oni, albo ja, mówiłam do męża. Potem jednak widzę, że nie poradzimy. Dzieci poszły do miasta, u nas coraz mniej sił, a żal oddawać ziemię. – I na co ja żyję? – pyta często Saturnin, który jest u nich na opiece. – Co komu z mego życia, gdy ja chory na tą sofrenię? – Więc zawsze mu tłumaczę – mówi Sołomiankowa – że gdyby nie on i nie Stefan, nie trzymalibyśmy czterech krów, tylko najwyżej dwie. Nie dalibyśmy rady dziesięciu hektarom, dawno przyszłoby sprzedać choć z połowę. Trzeba już byłoby myśleć o oddaniu ziemi, a tak jeszcze ją trzymamy, pracujemy, cieszymy się. Podobna sytuacja nie tylko u Sołomianków. Wioski naokoło Choroszczy są coraz bardziej puste. Młodzi pouciekali do Białegostoku, starsi oddają ziemię za renty. Mało kto ma następcę i sporo gospodarstw kołacze się jeszcze jako tako właśnie dzięki pomocy szpitalnych. – Oni silni i zdrowi niczym żubry – mówi Sołomiankowa. – Tylko ich głowy nie za bardzo. Nie wiem dokładnie, na co są chorzy. Na co mnie to wiedzieć? I nie tylko pomoc z nich, lecz i czysty zysk. Babcia Cylwikowa z Rogowa:

– Mówię kiedyś sąsiadce: „Nie mam już ani grosza”, a ona: „Niech Cylwikowa weźmie szpitalnych i przestanie biedować! Ja – mówi – nie mam dla nich oddzielnego pokoju, a to konieczne. Ale gdyby moja chata była większa, zaraz poleciałabym po dwie panienki, nie czekałabym chwili!”. Za każdego ze szpitalnych szpital płaci dziewięćset sześćdziesiąt dziewięć złotych miesięcznie. A ponieważ bierze się zwykle dwóch, w końcu taka sama turbacja jak i z jednym – co miesiąc przeszło tysiąc dziewięćset złotych. I to na czysto, bo niewiele się na nich wydaje. Dwie osoby zawsze pożywią się przy rodzinie i życie się nie liczy. Szpital ich ubiera, opiera (potrąca za pranie tylko sześć siedemdziesiąt), kąpie, tyle że trzeba dowieźć do szpitalnych łaźni. Daje też łóżka, bieliznę pościelową, lekarstwa. Co dwa tygodnie przychodzi pielęgniarka, często wpada lekarz. – Co jak co, ale na opiekę ze strony szpitala narzekać nie można – mówi Sołomiankowa. Dlatego też każdy się najpierw trochę obawia, potem jednak decyduje. W końcu żadna to tutaj nowość. Większość tutejszych gospodarzy wychowana w domach, gdzie zawsze był przynajmniej jeden szpitalny. Taki sam szpital był tu jeszcze przed wojną i jego ówczesny dyrektor doktor Deresz zaczął właśnie kierować do chłopów tych chorych, którzy byli już podleczeni, ale nie mieli gdzie kontynuować leczenia. Gdy w 1941 roku w lesie koło Nowosiółek hitlerowcy wymordowali wszystkich pacjentów, ocaleli wyłącznie ci, którzy byli na opiekach. – Przed wojną trzymałam Lusię, Adelkę i Pawlinkę – wspomina babcia Cylwikowa. – Wtedy wolno było mieć trzy osoby. Prawie wszyscy się za to brali – o pieniądz było trudniej. A za jednego człowieka płacili trzydzieści złotych miesięcznie. – Dziewięćdziesiąt złotych dostawaliśmy – dodaje dziadek Cylwik – i można było kupić krowę. Teraz można mieć najwyżej dwie osoby, pieniądz ma inną wartość, więc starcza najwyżej na cielaka. Ale dobre i to! Z zapisków doktora Bohdana Szymborskiego, emerytowanego doktora szpitala w Choroszczy: W V I I wieku legenda o cudownych uzdrowieniach psychicznie chorych nad grobem świętej Dyfny doprowadziła do powstania, obok zakładów zamkniętych, opieki rodzinnej w miasteczku Gheel koło Antwerpii, gdzie rzecz się miała. Chorych traktowano tam miłosiernie i po ludzku. Zatrudniano ich w gospodarstwach domowych i na roli. Podobny sposób leczniczo-wychowawczy stosowano w XV wieku w Hiszpanii, później zaś Szkocji, Francji, Niemczech. W Polsce wiąże się on z nazwiskiem doktora Deresza, zamordowanego podczas wojny dyrektora szpitala w Choroszczy. Pod koniec roku 1953 rozpoczął na Białostocczyźnie działalność bodajże pierwszy punkt opieki domowej w Polsce. Po kilku miesiącach z opieki tej korzystało już 274 chorych z Choroszczy. Środowisko ludzi zdrowych podnosiło ich na duchu, nieprzymuszani mogli zajmować się pracą. Wieś poza korzyściami materialnymi w widoczny sposób poprawiała swój stan sanitarny. Budynki w Rogowie i Pańkach, w których obecnie pracują szkoły, wybudował szpital choroszczański w 1937 roku. Służyły jako łaźnie. Oczywiście nie tylko dla chorych, ale także i okolicznej ludności.

Nadzia od babci Cylwikowej ma brata, ale i on, i bracicha nie chcą u siebie sumaszedszej[261], ani myślą o zabraniu jej do domu. Feliks od Gogolów też ma brata, ale

on na wysokim stanowisku, córki na studiach, mieszkanie w bloku, więc jak tu trzymać tak niereprezentacyjnego Felka? Stefana od Sołomianków rzuciła żonka, nie chce z nim żyć – boi się. Z Saturnina jeszcze kawaler, ojca nigdy nie widział, matka natomiast na opiekach w sąsiednich Pańkach, bo też chora na sofrenię. A znów Józef od Żochowskich nigdy nie miał ani domu, ani nikogo bliskiego, całe życie chodził od wsi do wsi, stolarkę robił. Wszyscy zgodzili się więc chętnie iść na opieki. Ile można było siedzieć w szpitalu? – On już mnie tak nadojadł – mówi Nadzia – choć tam pewnie wszystko dla zdrowia. I te elektrowstrząsy, i pigułki, od których oczy szły w górę, i ten kaftan z zawiązanymi z tyłu rękawami, i nawet bujniak, gdzie rzucali, gdy człowiek był za bujny: wiszczał, rwał na sobie odzienie, skakał do bicia. Poleciała na opiekę, gdy tylko trafiła się okazja. Nie czekała nawet na paczkę, którą miała dostać na Dzień Kobiet. – Sam ja prosił doktorkę – mówi Feliks – żeby dała mnie do ludzi. W szpitalu tłum i ja od niego jeszcze bardziej wszedł w psychiatrię. Tam jeden tylko się kiwa, inny chodzi ciągle w kółko, jeszcze inny wydziera się wniebogłosy. Ciągle chodź w tej piżamie, nawet na spacerze jeden za drugim drepcz. Na sali czterdzieści cztery osoby. – Każda jedna opieka lepsza od szpitala – mówi Józef. – U mnie na sali było s ze ś ć dzi e s i ą t osób. – Mamy dwie sześćdziesiątki – tłumaczy doktor Skobudzińska. – Z tym że są to tylko sale obserwacyjne. Po rozpoznaniu choroby kierujemy pacjentów do sal mniej licznych. Czasem są to i trzydziestki. Tutaj była kiedyś fabryka, stąd takie wielkie pomieszczenia. Mimo to staramy się, żeby wszystko było w porządku. W sześćdziesiątkach dyżurują zawsze dwaj pielęgniarze. I proszę – czysto, schludnie, na ścianach obrazki, tak że od razu trochę estetyczniej. Leczymy również i nowymi metodami. Mamy psychoterapię, ale niestety nie można jej zobaczyć. Już po drugiej i sala zamknięta. – Nie ukrywam – mówi Mieczysław Domysławski, dyrektor Szpitala dla Psychicznie i Nerwowo Chorych w Choroszczy – że tych trzystu pacjentów ulokowanych na opiekach rozładowuje nam szpital. Obliczono go na siedemset sześćdziesiąt osób, mieści natomiast tysiąc dwieście. Dzięki nim na jednego lekarza przypada obecnie dwudziestu pięciu, trzydziestu chorych, co stawia nas na trzecim miejscu w kraju. Poza tym i ja mam plany przerobowe, nie mogę wiecznie trzymać ludzi, a oni nie mają dokąd iść. Nie chcę tworzyć specjalnego oddziału dla chroników. Nie sposób się tam ustrzec od chorób szpitalnych: marazmu, apatii, zobojętnienia wobec życia. Wszyscy, którzy przebywają na opiekach, mogliby w zasadzie iść do domów pomocy społecznej. Jeden z nich mieści się nawet na terenie szpitala. Ale dyrektor nie chce ich tam kierować. I bez nich ciasno, a co bardziej istotne, co za sens, skoro jego mieszkańcy kiwają się tylko na łóżkach? W jaki sposób poprawią tam swój stan psychicznego zdrowia? Na opiekach jest to o wiele bardziej możliwe. Naokoło normalne życie, normalni ludzie, normalny dom, własny pokój. Więcej swobody. I co najważniejsze – praca na roli, która leczy w sposób jak gdyby podświadomy i której potrzebują – to wszystko przecież chłopi.

„Praca jest sprawą decyzji chorego. Opiekun nie zmusza do niej” – pisał białostocki dziennikarz Jacek Ratajczak („Gazeta Współczesna” 20.12.1976). – Pewnie, że nie zmuszam – mówi Sołomiankowa. – Po co? Przecież sami wiedzą, że trzeba pomagać. Gdy nie chcą, potrzymamy miesiąc, najwyżej dwa i wsadzamy na furmankę, odwozimy do szpitala, bierzemy nowych. I nawet już nie pamiętają, ilu ich mieli. – Było u mnie wszystkiego chyba cztery sztuki – przypomina sobie Ciereszko. – Cztery zdałem, bo kiepskie były do roboty. A Marysię trzymam już kilka lat; nie leni się i jeszcze do tego spokojna, odpowiada tylko na pytania, nigdy nie zaruga. Więc tak już jest, że gdy ktoś ze szpitalnych nie lubi roboty, nie idzie do ludzi, nie ma przecież przymusu. Siedzi sobie w szpitalu, spaceruje w szpitalnej piżamce. Takich jest jednak mało, większość zdecydowanie woli opieki. Gospodarze nie narzekają na brak chętnych. Z tym że nie wolno szpitalnych za bardzo przemęczać – ciągle przecież zagląda a to doktor, a to pielęgniarka. Wobec tego, jak to na wsi, pracują tyle co wszyscy, czyli od rana do wieczora. Nie mogą również pracować przy maszynach, w ogóle zostawać sami. Gdy pozostawia się ich bez opieki, dopuści do ucieczki – przez pół roku wolno trzymać tylko jedną osobę. A to duża kara. Marnuje się przecież miejsce, no i mniej grosza, rąk do pomocy. – Oczywiście, że ci opiekunowie są bardzo prości – mówi dyrektor Domysławski. – Nie zdarzają się jednak wypadki złego, nieludzkiego traktowania naszych pacjentów. Zresztą natychmiast byśmy interweniowali. To są po prostu zwyczajni chłopi, nasi chorzy mają tam zwyczajne chłopskie życie. Pochodzą przecież ze wsi i zawsze żyli w taki właśnie sposób, wśród takich ludzi. Najważniejsze, że nie przebywają nadal w szpitalu, tylko w normalnych warunkach, a to leczy najbardziej. Mieliśmy takich z defektami schizofrenicznymi, którzy nie wykonywali nawet najprostszych czynności. Wydawało się – absolutnie niewyleczalni. Siedzieli tylko na łóżkach. A na opiekach – proszę – zamiatają podwórko, karmią świnki, obierają kartofle, pomagają kisić kapustę. W ogóle ruszają się, a to już dla nich wielki sukces. „Sprawa wynagrodzenia za pracę wymaga wnikliwego rozpatrzenia. Honorarium wypłacane pacjentowi bezpośrednio lub na jego konto stawiać by go mogło w sytuacji pracownika najemnego, co byłoby sprzeczne z ideą opieki rodzinnej. Biorąc pod uwagę korzyści, jakie uzyskuje pacjent w warunkach opieki domowej, uważamy, że sprawa, aczkolwiek pozostaje otwarta, nie jest z punktu widzenia lekarskiego najważniejsza” – pisał jeden z lekarzy szpitala Tadeusz Borowski w „Psychiatrii Polskiej” (1973, nr 2). Sprawa nie najważniejsza, wobec tego do dziś pracują za darmo, o czym wieść już się rozeszła. Któregoś dnia przyjechała do dyrektora grupa chłopów z Poznańskiego. Słyszeli, że dają tu darmowych robotników i jeszcze za nich płacą. Chętnie by na coś takiego reflektowali.

– Oczywiście pogoniłem ich – mówi dyrektor. Gogolowa: – Wcale nie robią tak za darmo. Feliks lubi dobry papieros, Jan słodycze i gdy dobrze pracują, zawsze kupuję Felkowi sporty, Janowi iryski, na Gwiazdkę czy imieniny koszulkę roboczą. Żochowska: – Jak to za darmo? Gdy Józef więcej zrobi, zaorze na przykład całe pole, zawsze dam parę groszy, nieraz i całą setkę. Uzbierał sobie już osiemset złotych. Kiedyś przecież wróci do szpitala, a kto mu tam co da? – Mój Saturnin to jeszcze bardziej przytomny – mówi Sołomianko – ale taki Stefan? Na co jemu pieniądze? On nie wie, co to takiego. To jeszcze mnie płacą, żebym go trzymał! – Na co pieniądze takiej Hani? – dziwi się babcia Cylwikowa. – Nie umiałaby sobie nic kupić. Hani i Saturninowi można byłoby jednak kupować prezenty. Hania na przykład strasznie lubi różne szmatki, gdy dostanie ze szpitala nowy ciuch, cieszy się jak dziecko. A znów Saturnin, który na skutek przewlekłej schizofrenii i tak zwanego defektu schizofrenicznego rzeczywiście niewiele rozumie i wszędzie mu dobrze: i w szpitalu, i na opiece – przepada za muzyką. Byłby absolutnie szczęśliwy, gdyby miał w swoim pokoju radio czy chociażby głośnik. Feliks natomiast ciągle rysuje i potrzebuje a to blok, a to farby, a to pędzel – i kto ma na to nastarczyć? – Panią redaktor też zaraz narysuje – mówi Gogolowa. Feliks faktycznie siada przy stole, wyjmuje czarny mazak, rysuje mój portret. Nawet jestem podobna. Gdyby miał swoje pieniądze, zbierałby na pogrzeb. Marzy, żeby go pochowano nie na cmentarzu szpitalnym, tylko w Kościukach, między gospodarzami. Babcia Cylwikowa: – Moja Nadzia jak gdyby zdrowsza, gdy kupiłam jej palto i położyłam do banku dwa tysiące. „Mam na czarną godzinę – cieszy się – a gdy ona nie przyjdzie, bo ty, babku, zawsze będziesz mnie trzymać, pojadę na Spas do Grabarki[262]”. – Prawdopodobnie nowa ustawa psychiatryczna ustali, żeby płacić chorym – mówi dyrektor Domysławski. – Wtedy oczywiście będziemy to robili, ale teraz skąd wziąć na to fundusze? – Mogliby nam dawać choć z setkę z tych pieniędzy, które płacą za nas gospodarzom – proponuje Nadzia. Choć od lat cierpi na psychozę maniakalno-depresyjną, gdy nie ma akurat ataku choroby, nikt nie wierzy, że to szpitalna. Bo skąd? Taka mądrala? Feliks pięknie rysuje i dzieciom Gogolów odrabia lekcje z rysunków. Nadzia natomiast układa wiersze. Jeden z nich ukazał się nawet kiedyś w „Niwie”, piśmie wychodzącym w języku białoruskim. Teraz Nadzia pisze najczęściej po polsku. Gdy z okazji dożynek

odwiedził szpital jakiś ważny dyrektor, wymyśliła i deklamowała taki wiersz: Już skończyły się żniwa. Choć kapryśne pogody, jednak pola wydały nam urodzaj złoty. Ucząca się młodzież – chłopcy i dziewczynki pomagają rolnikom dokonać dożynki. Bo każdy kłos zboża – na wagę złota, by chleb dostarczyć staruszkom i sierotom. Trzeba też chleba wojakom, co strzegą naszych granic, by każdemu z Polaków nie zabrakło na nic! Niech rozwija się przemysł, kwitnie rolnictwo! Zbudujemy Polskę socjalistyczną! Niech będzie ten wianek z kłosów i kąkola prezentem dożynkowym dla pana dyrektora! Zdaniem doktor Skobudzińskiej najważniejsze, że pacjenci mają na opiekach rodzinną atmosferę, domowe ciepło, wzajemne przywiązanie. Szpital nie jest przecież w stanie im tego zapewnić. I w pewnym sensie doktor ma rację. Owszem, to wszystko ma rzeczywiście miejsce, lecz pod warunkiem że szpitalny dobrze pracuje, jest w miarę spokojny. Gdy spełnia te wymagania, faktycznie jest jak w rodzinie. I tak: Feliks u Gogolów już przeszło osiemnaście lat, Józef u Żochowskich dziewięć. Nadzia u Cylwikowej pięć. Saturnin u Sołomianków dwa. Choć nie brak i takich, którzy wszędzie są po kilka miesięcy i ciągle szukają swego miejsca. Nie chcą siedzieć w szpitalu. – Gdyby tak polikwidowali opieki – mówi Nadzia – nie byłoby już dla mnie życia. – W szpitalu sami wariaci – tłumaczy Józef. – A ja co? Może wariat jestem? Czego tam będę szukać? Ja zdrowy, a tam byłem tylko dlatego, bo na Wielkanoc wypiłem cztery butelki wódki, skrzynkę piwa i zaszkodziło mnie. Podupadł ja bardzo. Babcia Cylwikowa: – Jak to dobrze, że Nadzia zdurniała. Dzięki temu mam nie tylko pomoc, ale i córkę. Chętnie wydałabym ją za mąż, lecz ona nawet nie spojrzy na chłopa. Dla niej tylko cerkiew, Grabarka, śpiew religijny, marzy, żeby postąpić do klasztoru, ale boi się. „Za wielka ze mnie grzesznica”, mówi. Miała kiedyś popa za narzeczonego, tylko że ożenił się z inną. Pości połowę tygodnia, nawet nie tknie wtedy zaskwarzonego. – Oszczędność z nią wielka – cieszy się Cylwik. A Nadzia: – Nigdy nie miałam domu, a tu i dom, i babka, i dziadek, i pokoik, w którym mieszkam tylko z Hanią. Co prawda w szpitalu mieszkałam w separatce, ale tam separatki czteroosobowe – nie było nawet miejsca na własną szafeczkę. Tak na ogół Hania stoi tylko sobie, kiwa się i uśmiecha, rzadko kiedy mówi z sensem,

ale się zdarza: – Ja też wolę żyć u babki. Kiedy tylko chcę, wyjdę sobie na ganek i wolne powietrze. A w szpitalu beton, kraty, trzeba prosić siostrę, żeby otworzyła drzwi. Klamki tylko w ubikacji. Dobra z Nadzi dziewczyna; cenią jej pomoc („Te ogóreczki też ona kwasiła, smaczne, prawda?”), znoszą więc ataki choroby. Cóż, taki jej widać przypadł los. – Gdy zdurnieje i nie można jej nawet dotknąć, lecę do sołtysa, dzwonię do szpitala. Zaraz przyjeżdżają, zabierają i podleczą. Wraca taka cietucha: śpiąca, mrukliwa, nieruchawa, ale zdrowa. – Babku, babku – płacze Nadzia – czemu ty mnie wtedy oddajesz? Co ja robię złego? Że po kuchni trochę polatam? Pośpiewam „Dała mu, dała koszyczek malin”? Ja chcę chorować u ciebie. W szpitalu dają piekące zastrzyki! – Kiedy musowo ciebie leczyć, Nadzia, jak inaczej wyjdziesz z wariacji? Choć mnie się serce kraje, gdy ciebie oddaję. „Mamulka, mamulka! – wołasz wtedy – chcę zostać w domu! To przecież mój dom! Mamulka!”. U Gogolów też się do siebie bardzo przywiązali, było nie było to już osiemnaście lat. – Coś Władzia naszego długo nie ma – mówi Feliks o synu Gogolów. A kiedy Jan, drugi z ich podopiecznych, zachorował ciężko i leżał w szpitalu, odwiedzała go tylko Gogolowa. Oprócz niej nikt do niego nie zajrzał, choć ma gdzieś przecież żonę, dzieci. – Gospodyńka moja przyszła – cieszył się na jej widok. – My jak prawdziwa rodzina – mówi Gogolowa – wieczorem oglądamy telewizję, pójdziemy wszyscy na grzyby, w niedzielę do kościoła, w Wigilię przełamiemy się opłatkiem. Oni nie mogą pić – biorą leki, tak że kupię im fruktowitu, naleję do kieliszków i wznoszą z nami toast. Razem pracują, razem są cały czas, bo choć szpitalni mają oddzielne pokoje, siedzą ze wszystkimi w kuchni. Do siebie chodzą tylko spać. Lepiej ich tam za bardzo nie wpuszczać. Nabrudzą jeszcze, tymczasem zawsze musi być czysto, a nuż wpadnie pielęgniarka czy doktor? Żyją więc sobie powolutku i dziwią się tylko, dlaczego ludzi z miasta tak bardzo to wszystko ciekawi. Cóż tu nadzwyczajnego? Trzymali szpitalnych dziadkowie, rodzice, trzymają i oni. Dla ziemi i grosza człowiek wiele zrobi, a i chory na tym skorzysta. Czego się ich bać? – A gdy normalny się napije, to bezpieczny? – śmieje się Sołomianko. – Jadą zresztą na lekach i są po nich aż za spokojni. Tych bardziej niebezpiecznych nie dają na opieki. Idą tylko co normalniejsi. Razem pracują, razem żyją i gdy wszystko dobrze się układa, przywiązują się oczywiście do siebie. Tylko że nie trwa to wiecznie. Gdy szpitalni się starzeją, nie mają już sił, nie mogą pomagać – idą do „dziadka”, do domu pomocy społecznej, który mieści się na

terenie szpitala. Choć opieki są już tu tyle lat, nigdy nie zdarzyło się, aby ktoś trzymał ich do starości, a tym bardziej do śmierci. – Są przecież i tacy, którzy pozbyliby się chętnie starych rodziców, to będą trzymać szpitalniaka? Ani to swat, ani brat. Co z tego, że tu tyle lat żył i pracował? Na co on wtedy potrzebny? – dziwi się Sołomianko. Może jednak będzie pierwszy wyjątek. Gogolowie tak się zżyli z Feliksem i on tak bardzo chce u nich umrzeć, być pochowany na tutejszym, a nie szpitalnym cmentarzu, że chyba spełnią jego marzenia. Lecz pod jednym warunkiem: będzie krótko umierał, jeżeli nie, cóż, oddadzą go do „dziadka”. Nie mają czasu na chodzenie koło obłożnie chorego. – Ale często bywa tak – mówi Gogolowa – że człowiek chodzi, chodzi i nagle umiera. Może i z nim tak będzie? Joanna Siedlecka, Stypa, Warszawa: Iskry, 1981, s. 5–17

1978 Jacek Snopkiewicz (ur. 1942)

Dopasować język do nagości

W swojej książce To ucho! Runda reporterów (1980) podał najlepszą metodę pracy dziennikarza z rozmówcą. Przeprowadził wywiady z czternastoma najpopularniejszymi w latach siedemdziesiątych reporterkami i reporterami. ​Poinstruował swoich bohaterów tak: „Pytania będą krótkie, odpowiadać należy opisowo”. Tę idealną formułę wywiadu Jacek Snopkiewicz zastosował także, rozmawiając z trzema reporterami warszawskiej „Kultury”. Cała trójka – autorzy głośnych reportaży – pracowała w redakcji już od czterech lat. „Kim bylibyście w swoich zawodach po czterech latach pracy?” – spytał krótko. Barbara N. ​Łopieńska opowiedziała (opisowo oczywiście), że byłaby doktorem chemii i w firmie Uroda badałaby szampon piwny. Ewa Szymańska – że byłaby kierowniczką sekcji importu części zamiennych do fiata. A Mariusz Ziomecki, że byłby urzędnikiem w dyrekcji przedsiębiorstwa przemysłowego, który zawiódł pokładane w nim nadzieje. Stałbym – mówił – jako urzędnik przed tym samym wyborem moralnym, przed którym stoję jako dziennikarz: dalej uprawiać slalom czy pójść na oślą łączkę. Slalom… Gdy w 1973 roku Snopkiewicz wydał swoją pierwszą książkę reporterską, Niefart, poświęconą głównie młodym Polakom, zwracano uwagę na jej dokumentalność, skrajną rzeczowość i niechęć do kluczenia. Kiedy w 1978 roku wyszło pierwsze książkowe wydanie jego Człowieka w bramie podkreślano, że autor zbliżył się do prawdy, bo przyjął perspektywę człowieka, który stoi w bramie, a więc blisko życia, na wyciągnięcie ręki. (A czasem z tej bramy wychodzi, by wmieszać się w tłum). Jako reporter Snopkiewicz do prawdy zmierza prostą drogą. Czyli nie traktuje dziennikarstwa jak slalomowych skrętów. Tytułowy człowiek w bramie to – poza symbolem – warszawski śmieciarz, który codziennie przed świtem wyjeżdża na ulice. Żeby napisać ten cykl tekstów, ówczesny reporter „Kultury” pracował jako ładowacz śmieci w Miejskim Przedsiębiorstwie Oczyszczania, konduktor PKP na linii Warszawa–Tłuszcz, kanalarz, sanitariusz. Dał się także zamknąć w zakładzie karnym, w celi, z której osadzeni po złagodzeniu kary mają być następnego dnia wypuszczeni na wolność. Reportaże wcieleniowe Snopkiewicza stały się głośne. Docenił go reporter Wiesław Łuka (patrz t. 2, s. 249), pisząc, że Snopkiewicz „błysnął jako cieć”. Chwalił go Marek Zieliński w „Nowych Książkach” – że wyszedł z siebie, czyli z roli reportera, co wymaga odwagi. W omówieniach Człowieka w bramie pojawia się także nagość. Zbigniew Bieńkowski, recenzent „Tygodnika Kulturalnego”, napisał, że nagość jest wymagająca. Nie wolno jej przesłaniać nawet naszyjnikiem czy biżuterią. Język mówiący prawdę powinien być oszczędny, celny, dopasowany do przedmiotu – i że takiego języka używa Snopkiewicz. Mówi słowami śmieciarzy, kanalarzy, dozorców i obiboków. Przekaz książki Snopkiewicza odczytywano tak: oto nadeszły czasy, kiedy całkowicie jawne jest już to, co kiedyś starano się utrzymać w tajemnicy: ​łapówki, nieporządek, chaos, prowizorkę. Kraj ze Snopkiewiczowej bramy to – wbrew panującej propagandzie sukcesu – kraj niewydarzony. Krytycy podkreślali, że przebrany reporter poddaje się życiu i jego naturalnemu scenariuszowi. Mimo to czuje się w Człowieku… panowanie nad formą. O kanalarzach autor opowiada przemyślnie. Najpierw ich uwzniośla. Kiedy schodzi z nimi po ziemię, okazuje się, że pracownicy mają doświadczenia jeszcze z powstania. Trzymamy się wózka, pogrążeni po pas w ścieku. Pod ramieniem przepływa plasterek cytryny. – W powstaniu tak szli – dyszy Kochanowski, który uważa się za przewodnika podziemi. W oddziale kanałów zgłaszało się już wielu amatorów; chcieli przejść trasami powstańczymi. Żadnej nie można dzisiaj powtórzyć od początku do końca. Poziom ścieków w kanałach jest tak wysoki, że zamyka drogę z placu Krasińskich do Wareckiej […]. Kanalarze pełnili w czasie powstania funkcję przewodników. Kanały Warszawy, zauważa reporter, wciąż kojarzą się z powstaniem. Nie ma na świecie drugiego miasta, które miałoby taki szacunek dla smrodliwych podziemi. I kanalarz Kochanowski darzy kanały szacunkiem, jego koledzy też.

Na dnie włazu Kochanowski mówi: – Bydlęciem się ludzie stawali po godzinie, po dwóch w tych ściekach nagrzewanych przez pożary. Szło o życie, dusili się, topili, ciskali na siebie granaty. W kanałach brała górę siła. Po opisaniu nowych kolegów niemal jako bohaterów, a ich miejsca pracy jako pełnego ważnych znaczeń Snopkiewicz proponuje odsłonę drugą: Zostają czasami w szatni. M. spaceruje z brzytwą i domaga się gorzały. Dwóch kolegów walcuje go metalową szafką. Wmawiali później kierownictwu, że M. połamał się na moście. E. – dzisiaj dobry pracownik – na początku biegał po szatni nago. D. uderzał celnie bykiem, a jak przyjeżdżał radiowóz, to płakał, że został poszkodowany, i dawano mu wiarę, bo małego wzrostu był i ten mankament wykorzystywał. K. natomiast po nadużyciu alkoholu kierował ruchem ulicznym, wymachując hakiem do otwierania włazów. Efektownie podobno wyglądał na skrzyżowaniu, ubrany w służbową kamizelkę koloru pomarańczowego. Odpędzał funkcjonariuszy i dopiero pod kierownikiem stanął na baczność. Dlaczego Snopkiewicz wybrał reportaż wcieleniowy? Skąd pomysł na „przebieranki”, zwłaszcza że dwie dekady wcześniej zrobił to Janusz Rolicki (patrz t. 1, s. 759)? Przebieranki – mówi – były świadomym wyborem. Również antycenzuralnym. Wiedzieliśmy w „Kulturze”, że partery życia, niby-drobiazgi, bardziej przechodzą w druku. Wiele zależało od inteligencji cenzora, buc nie rozumiał grepsów, szczególików, ścigał i tępił uogólnienia. Niestety akurat do opowieści o kanałach cenzura miała zastrzeżenia. Przebieranka w kanalarza została odebrana entuzjastycznie przez czytelników „Kultury” jako hołd złożony AK. W książce cenzor skreślił fragment o generale Borze-Komorowskim, który przechodził kanałami ze Starego Miasta do Śródmieścia. Przechodziłem tę trasę jako kanalarz. Jacek Snopkiewicz skończył w 1965 roku Szkołę Główną Planowania i Statystyki (dziś SGH), a w 1967 podyplomowe studia dziennikarskie na Uniwersytecie Warszawskim. W 1973 roku zaczął pracę w TVP, gdzie szefował programowi Panorama. Został z niego usunięty, kiedy razem z Jackiem Maziarskim przed ​kamerami nakarmili konia cukrem. (Był to czas, kiedy cukru zaczęło brakować; niedługo później wprowadzono pierwsze kartki na ten najbardziej deficytowy towar w epoce Gierka). Od 1975 roku Snopkiewicz był szefem działu reportażu w tygodniku „Kultura” – i tam też drukował swoje wcieleniowe teksty. W 1980 roku odszedł do telewizji, gdzie stworzył Zespół Reporterów i Dokumentalistów „Fakt”. Powiedział po latach, że to był niebywały czas wolności, że nigdy potem nie był w tej instytucji tak wolny. Został zwolniony zaraz po wprowadzeniu stanu wojennego. Zajmował się stolarstwem i pszczelarstwem. Wyjechał do pracy w Stanach Zjednoczonych. Koniec z przebierankami nastąpił w stanie wojennym. Działaliśmy w podziemnym, zdelegalizowanym Stowarzyszeniu Dziennikarzy Polskich. Zarząd główny zbierał się w miejscach konspiracyjnych, dzisiaj dość zabawnych, na przykład w letnim domku Dariusza Fikusa nad Zalewem. Właśnie ​Darek organizował różne formy pomocy niezweryfikowanym dziennikarzom. Można było pisać do „Niewidomego Spółdzielcy”, miesięcznika, w którym został sekretarzem redakcji. Zamówił u mnie wcielenie niewidomego. ​Dostałem laskę. Niefortunnie zacząłem przebierankę w czasie demonstracji na Starym Mieście, gdzie nie bacząc na białą laskę, ZO MO pałowało, jak ​popadnie. Laskę złamałem w obronie własnej i dałem spokój, bo wyjeżdżałem za pracą do USA. W 1988 roku wrócił do telewizji, a po czerwcu 1989 roku objął szefostwo tele​wizyjnych Wiadomości, które zastąpiły skompromitowany w PR L-u Dziennik Telewizyjny. Odszedł, kiedy pojawiły się naciski prawicy na zwolnienie Aleksandry Jakubowskiej, którą mianował na sprawozdawczynię sejmową, a potem prezenterkę głównego wydania. Ona pożegnała się z widzami na wizji, demonstracyjnie zabierając torebkę, on odszedł poza kamerą. O tym doświadczeniu napisali wspólną książkę Telewizja naga (1991). W wieku XXI Jacek Snopkiewicz znów pracuje w telewizji i znów jest z niej zwalniany lub sam się zwalnia, zależnie od tego, kim są jej polityczni dysponenci. („Coś jest jednak we mnie z natury reportera – śmieje się – wiele widziałem w TVP i zawsze ratuję się, wierząc, że to kolejna przebieranka i znów trzeba będzie to

opisać”). W Polskim Radiu stworzył świetną scenę dokumentu teatralnego, pisze scenariusze. W 2008 roku zdobył nagrodę na festiwalu ​Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji „Dwa Teatry”. Od 2013 roku organizuje w ​Toruniu Festiwal Sztuki Faktu. W jednym z informatorów Kto jest kim w Polsce jako swoje hobby podał historię Urzędu Bezpieczeństwa. W 1990 roku wydał dwie książki, których UB jest niemal głównym bohaterem: Zbrodnia. Sprawa generała Fieldorfa-Nila i Ludzie bezpieki. Dokumentacja czasu bezprawia (obie napisane razem ze Stanisławem Maratem). W 1992 roku zredagował tom tekstów kilkorga dziennikarzy pod tytułem Teczki, czyli widma bezpieki. Do antologii sam wybrał swój ulubiony reportaż wcieleniowy.

Dzień poborcy

Rejon siódmy pracuje, kiedy rano wysiadam z autobusu przy sklepie przemysłowo-rolnym. Kamieniarze polerują płyty, w tworzywach uruchamiają wtryskarki, w mechanice pojazdowej podmieniają części, w szklarniach grzeją się goździki. Pasażerowie autobusu wpadają do sklepu odetchnąć. Staję z boku, przy kontuarze i otwieram służbową teczkę. Dzisiaj ostatni dzień miesiąca, a mnie jako poborcy udało się ściągnąć od ludności parę groszy. I co ja mam z tego? Dwa i pół procent prowizji. Kiwam na sklepową i trzymając w ręku tytuły wykonawcze, pytam o różnych obywateli, a w szczególności o Klemma. Sklepowa ma wątpliwości, czy to ten Klemm, co postawił willę za miliony. Mnie chodzi o tego, który ma warsztat. Identycznie ten sam, kojarzy sklepowa, pochyla się piersiami do mnie i mówi, że na zapleczu ma szklanki z podwójnym denkiem. Oglądam pojedynczą sztukę, szklanka dobrze leży w ręku, można pić herbatę i koktajle. Biorę sześć sztuk, akurat mieszczą się w teczce. Droga do Klemma na skrót prowadzi ścieżką przez lasek. Powietrze jest rześkie, wiosenne, fruwają ptaki, ale przecież nie jest dobrze. Jarosz i Kwaśniewski – poborcy ze stażem – nie pamiętają, żeby na rejonie siódmym było aż tak niedobrze. Jarosz ściągał z tego obszaru grube tysiące. „Pieniążki są, trzeba ich brać jak najbardziej” – pocieszała mnie inspektor Jaroszyńska, ale co z tego, kiedy pracuję pod inspektorem Nycem. Owszem, jako poborca mam w terenie rangę. Pobieram na kwitariusz[263] gotówkę, zabezpieczam majątek podatników. Ponadto mam upoważnienie do rewizji lokalowych, jak i do przeszukania odzieży na osobie tej samej płci. W terenie poborca jest poborcą, ale na terenie urzędu jest w rękach inspektora. Do biura przychodzi mrowie tytułów. Grzywny, kary, podatki, domiary. Inspektor rządzi tytułami i szachuje poborcę, bo różnice w prowizji są kolosalne. Jest różnica między karą za przejazd bezbiletowy a domiarem z prawdziwego zdarzenia. „Czy to możliwe? – już chciałem się spytać inspektora – żeby nie miał pan inspektor dobrych tytułów dla mnie?” Ale nie zdążyłem, bo inspektor Nyc zwichnął nogę, kiedy biegł podpisać listę obecności, i poszedł na chorobowe. Zastępstwo dotknęło inspektorkę Jaroszyńską, która akurat robiła na termin zestawienie mandatów – kwotowo oraz imiennie. Otrzymałem klucz od szafy inspektora Nyca i brałem, jakie chciałem, tytuły na ten ostatni dzień miesiąca. Zbliżyłem się do bramy opatrzonej szyldem „G.S. Klemm – Naprawy – Przeglądy”. Klemma miałem na wartość pralki zaległości podatkowych. Przyjrzałem się willi pomalowanej na kolorowo w trójkąty. Za mało fioletu, a za dużo żółci. Klemm rzucił spawanie karoserii i od razu nadął się, że jest niewinny. Pobiegł do willi po dokumenty, a mechanicy odłożyli robotę i rozmawiali półgłosem. To nieładnie, że zostałem sam przy

kanale w przeciągu. Po co te dokumenty, przecież nie będę ich czytał. Klemm stęka, że przecież zaległość rozłożyli mu na raty. W spokoju wysłuchuję tego tłumaczenia. Tym spokojem zachęcam podatnika do zapłacenia. – Raz-dwa zapłaci pan i będzie spokój. – Jak Boga kocham, nie mam nawet na części. – To pożycz pan, panie Klemm. Raczej nie zapłaci mi gotówką. Protokoły zajęcia przekładam kalką ​ołówkową. – Zobaczymy najpierw willę – mówię. W przedpokoju Klemm zdejmuje buty i chodzi za mną w skarpetkach. Ciężka forsa poszła w te mury, ale Klemm nie trzyma w willi nic konkretnego. Zabezpieczam na początek lodówkę i telewizor. Klemm oddycha z ulgą, ale za wcześnie, kochany. Zaraz zabezpieczę samochód. Z telewizora może korzystać i z lodówki też, bo te ruchomości po zajęciu nie tracą wartości. Samochód, jeżdżąc, niszczeje. Klemm zaniemówił, bez samochodu warsztat leży. Kluczyki, rejestracja, jaki numer? – Zostawcie mi samochód! Rany boskie, co ja zrobię na tym pustkowiu? – Jaki numer wozu? – Jaki numer? Zaraz, zaraz, numer wozu, jaki jest numer mojego wozu? W warsztacie zabezpieczam wóz i z Klemma wyłazi agresywny typ. Co to jest?! Wyrywa mi tytuł wykonawczy. On ma zaległość rozłożoną na raty. Co to jest?! Ale ja mam każdy tytuł wysaldowany w księgowości i operuję stanem bieżącym. – Zapłać pan – proszę łagodnie – zapłać pan. Nie widzę skutku, więc ostrzegam, że jeśli jutro do dziewiątej nie stawi się z gotówką w urzędzie, to zlicytuję wóz albo wejdę na hipotekę. Klemm opada na fotel od syrenki. Niemożliwe, żeby nie miał forsy, zresztą co mnie to obchodzi. Ja jestem zabezpieczony, ja mam ósmą grupę i dodatek za wysługę lat, za piętnaście lat będę miał piętnaście procent dodatku, a może dociągnę i do trzydziestu. Klemm dogania mnie przed przystankiem, bo zapomniał, że już nie jest prywaciarzem. On jest kierownikiem punktu usługowego, przecież na szyldzie dopisał GS . Nie należy do kapitału, a do geesu. Nie pomyliłem się. Klemm od początku wyglądał na miękką rybę. Podjeżdża autobus. Klemm próbuje dyskutować i biec ramię w ramię, ale nie wytrzymuje przyspieszenia. Mam wolne miejsca przy kierowcy, lubię z tego miejsca patrzeć na przedmieście. Kierowca posila się bułką i wydłubuje z puszki rybki. Zjadłbym coś. W naszym bufecie są świeże dania. Pani Zofia pyta o tatara i bardzo się cieszy, kiedy jest, ale bierze zawsze nóżki w galarecie. Nóżek raczej nie ma, ale może jest śledź. Wczoraj pani Zosia prosiła: „Orzełki moje, przedzwońcie z dołu, jak jest śledź”. W bufecie skręcała się kolejka, bo rada zakładowa załatwiła jajka. Pani Zosia natychmiast zjechała windą, ale jaj zabrakło, bo wybrała komunikacja. Kierowca wyssał z puszki sos pomidorowy. – Dał im pan popędu – zauważył, uruchamiając silnik. Nie wdaję się w takie rozważania. Chciał ode mnie informacji o mandatach kredytowych, czy jest egzekucja na te mandaty. Panie, nawet po dwóch latach przychodzi

tytuł. Z każdego miasta? Ze wszystkich miejscowości. – Pecunia not olet[264] – powiedział i wyświadczył grzeczność, wysadzając mnie przy szklarni na ulicy Kwiatowej. Wąskie uliczki przedzielają miasteczko szklarni. Nie mogę trafić na ulicę Gerbery, gdzie mieszka Bukowy, syn Adama. Ktoś za mną człapie, to listonosz w gumiakach. Chętnie podprowadzi do Bukowego, akurat roznosi pisma z P ZU o wypłacie odszkodowania. Za co znowu? Szesnaście szklarni poszło, odpowiada wzburzony. Roznosił prenumeratę i własnoręcznie słyszał, jak wypadały szyby. – Co pan ich tak żałuje? – pytam. Listonosz przesuwa torbę na brzuch i tłumaczy, że są tacy, co w jedną noc stracili wszystko. A tak chętnie płacili podatki. Na Bukowego mam ładny tytuł. Chałupkę obudował pustakami, ale na dach willi już mu zabrakło. Bukowy z synem brali pożyczkę z banku na inwestycje, a wybudowali willę. Grzebią się w inspektach. Przechodzimy do willi, nie będę rozmawiać na powietrzu. Bukowy na wstępie wyjaśnia, że ściany wylepił tapetą, żeby zabić wilgoć. Na dowód pokazuje babkę, która siedzi przy piecu i grzeje plecy. Dziecko łazi po podłodze. – Misio, rozgrzej się kotem – mówi babka. Misio szarpie kota, a ja przystępuję do likwidacji zadłużenia. Bukowy udaje, że nie rozumie. – Śpimy spokojnie – mówi na luzie. – Komisja była i zadłużenie rozłożyli na raty. Na komisję ściągnął żyrantów pracujących w J GU . – W jednostkach gospodarki uspołecznionej? – upewniam się. Tak, pełne pokrycie jest. – Podaj bombonierkę – mówi do syna. Płacić, mówię, może być w ratach. Wyjmuje z pudełka kwity. Bez sensu. Syn z gorąca rozpina waciak. – Świniowate urzędy. – Bukowy wali pięścią w blat. – Nie dam! Uprzedzam, że jestem urzędnikiem na służbie. Babka wtrąca, że nie idzie o to, że nie ma chęci do oddania, ale nie ma tej możliwości. Pytam, kiedy chodziła ta komisja. Dwa miesiące temu. Śmiech mnie ogarnia, tłumaczę, że cała komisja na nic, bank i tak przesłał tytuł do wydziału finansowego. – Żadnego protokołu, żadnego telegramu? – dopytuje się syn. – Ani słowa. Jutro robię zwózkę ruchomości, jak do jutra nie będzie pieniędzy. Co mają? Samochodów nie mają, ale sprawdzę w wydziale komunikacji. Spisuję krowy i konia. Bukowy wychodzi z siebie. – Nic nie będę płacił, jest popłacone! – To konia zabieram i już! Nie pozwalam na bezkarne odzywki. Spisuję wszystko, co nadaje się do zabezpieczenia. Nawet za ogórki z inspektów nie dostaną ani grosza, bo wchodzę na kontraktację. Bukowy

dosłownie płacze mi w mankiet. Ojciec taki wrażliwy, tłumaczy syn, bo trzydzieści lat pracował i nie dostał mieszkania. Powiedzieli ojcu, że jak mieszka na wsi, to niech sam buduje. Upewniam się, czy na pewno pracował trzydzieści lat, bo jak pracował, to ma rentę. – Pracował – potwierdza i patrzy na ojca, któremu opada szczęka. Wejdę i na rentę, ale Bukowy nagle się zaparł i nie ma zamiaru okazać odcinka renty. – Gówno. – Co pan powiedział? – Unoszę się znad stołu. Boi się powtórzyć, ale i tak pożałuje tej obrazy. Syn nie dopuszcza do draki i wszystko podpisuje za ojca. Zostawiam kopie dokumentów. Jutro o ósmej z pieniędzmi, bo puszczę z torbami. Nie rozumiem, dlaczego nie płacą. Moim zdaniem całe zło leży w tym, że dają te pożyczki. Gdyby nie było pożyczek, to nie byłoby tego bałaganu. Dobrze, że nie pracuję w banku i mam czyste sumienie. Ulica wypełnia się piętrowymi willami, mam lepsze samopoczucie, kiedy widzę jakieś życie na tym pustkowiu. Przechodzę obok baru, na moment zwolnię tempo pracy. Nad bufetem rzuca się w oczy napis „Prawa pozakolejności nie uwzględnia się”. Kelnerka wyciera stolik, przy którym siedzi dwóch konsumentów. Przedstawiam się bufetowej i proszę o miejsce na zapleczu. – Herbatę z podwójną cytryną! Czekam na zamówienie i otwieram teczkę. Szklanki pięknie się przechowują. Zabezpieczam szklanki dodatkowo serwetkami z bibułki i przychodzi mi na myśl taka kwestia, że uprawiałem krótkowzroczną politykę, licząc na drobne tytuły. Nic z tego nie wychodzi. Zadziałam teraz w wysokich rejonach. Dziękuję za gorącą herbatkę. Rozgrzewam się i dopiero czuję, że w tym błocie przemiękły mi buty. Biorę z teczki proszek na przeziębienie. Lada dzień mamy otrzymać ten deputat na służbowe buty. Ale o deputacie mundurowym ani słowa. Jarosz namawia, aby wszyscy poborcy razem ze stażystami poszli z pretensją do księgowej. Ale inspektorzy uważają, że jak poborcy otrzymają deputat, to inspektorat nie dostanie premii. – Rachunek! Wezmę się teraz za Żura. Nie mogę zrozumieć, dlaczego przeleżał się z października ten tytuł na plastykarza. Żur zamknął się w willi i nie reaguje na stukanie. Musi być w środku, bo słyszę, jak produkuje. Szum maszyny podnosi się i opada. Słyszę wreszcie kroki i drzwi otwiera pracownik w wyblakłym drelichu. Zaskakuję Żura w pracowni nad wtryskarką hydrauliczną, z której wyskakują plastykowe badylki. Z kwiatków, listków i badylków pracownica montuje cięte kwiaty. Żur nie okazuje żadnego zdenerwowania. Zaprasza do pokoju, w którym stoją miękkie fotele. Znika na chwilę, wykorzystuję czas, aby skoncentrować się w tym luksusie.

– Trzeba płacić – mówię i przedstawiam tytuł z października o wartości małego fiata. – Pan się zdziwi – cedzi Żur – ale ja jestem inicjatywa prywatna bez pieniędzy. – Ale płacić trzeba – wyjaśniam. Żur podnosi rżniętą karafkę. – Mnie to dziwi, że pan przyszedł – mówi, polewając. Na wszelki wypadek odsuwam kieliszek i otwieram teczkę. Jak zobaczy protokoły, to zrozumie. – Co słychać u magistra Nyca? – pyta raptem. Tak zaraz nie potrafię odpowiedzieć. Skąd Żur zna inspektora Nyca jako magistra? – To znaczy komu pan wpłaca na kwitariusz? – Pomalutku wpłacam magistrowi… – Mnie pan płaci, bo ja mam kwitariusz. Inspektorowi płacą za to, że ​urzęduje. – Magister uważa – ciągnie Żur – że ze mnie jako z człowieka nie można więcej wyciągnąć i dlatego mamy taką prywatną umowę. Naraziłem się Nycowi! Bardzo tego żałuję. Żur proponuje wypić zdrowie magistra. Wypiję, bo żałuję. – Zdrowie! – Zdrowie! Nieporozumienie tłumaczę przypadkiem, który powstał z choroby inspektora. Żur ze zrozumieniem potakuje głową. Jak to rozegrać? Inspektor nie ma żadnego prawa do prowizji. Nyc wykorzystuje awaryjny kwitariusz, który powinien zdać w księgowości. Inspektorowi nie wolno przyjmować wpłaty na kwitariusz. Nie wolno, bo mnie bije po kieszeni. Na razie poczekam z tą sprawą, bo może Nyc zostanie kierownikiem. Jarosz z Kwaśniewskim już chodzą wokół niego, już kłaniają się coraz gorliwiej. Może zrobię tak, że powiem Jaroszowi, który powtórzy Nycowi. Niech inspektor wie, że ja wiem, wiem, ale nic nie mówię i nie powiem. Żur puścił mnie dopiero po pierwszej, ogarniała mnie już senność, bo zjadłem jeszcze keks. Postanowiłem podjechać autobusem do cmentarza miejskiego i załatwić kamieniarzy przyciśniętych podatkiem wyrównawczym, czyli domiarem za lata ubiegłe. Moje zadanie polega na tym, aby okazać tytuł i natychmiast dokonać zabezpieczenia mienia. Wiem już, że istnieje taka możliwość: nie będą chcieli płacić. Zabezpieczenie daje gwarancję wydziałowi, jest przestrogą i bodźcem do zapłacenia. Zaszedłem kamieniarzy z bocznej uliczki od tyłu. Warsztat Bociana był zamknięty, ale pod wiatą stał samochód marki garbus. Chciałem spisać numer, ale na uwięzi rzucał się pies. Na formularzu wypisałem wezwanie do zapłacenia jutro w urzędzie. Wetknąłem formularz w furtkę. Pies kamieniarza przypilnuje formularza. Następnie biorę się za Janeczka, którego mam na wartość dwóch maluchów. Janeczek pracuje w branży kamieniarskiej od okupacji i ma na to ścienny dyplom. Okazuje przygotowanie na najgorsze i to mnie zniechęca do wysiłku. Obraca tytuł w ręku i siada

ciężko, jakby stracił wszystko, z wyjątkiem życia. – Kanibale, kanibale. – Ale w sumie oszczędny jest w słowach jak na taką kwotę. Mieszkanie Janeczka przy warsztacie jest wyziębione i puste. Nie mam wątpliwości, że pozuje na biedaka. Narasta we mnie podejrzenie, że akumuluje kapitał. Ciekawy jest, ile dostał Bocian, ile dostanie Szprot. Szprota mam na sumę o połowę mniejszą. – Jak to? – ożywił się. – Ma warsztat dwa razy większy. Zgadzamy się w tym temacie. Pytam, jakie Szprot ma samochody. Ma żuka na produkcję i wartburga na konsumpcję. Wartburga w kolorze srebrnej wiśni. Powierzchownie zabezpieczam Janeczka, bo ożywiły mnie samochody Szprota. Załatwię go i do domu. Dla kamieniarzy nie ma litości, w końcu żerują na ludzkim nieszczęściu. Szprot siedzi w kantorze na obrotowym fotelu i obserwuje pracę krajzegi[265]. – Z finansowego. – Wchodzę bez pukania. Już ręce mu się trzęsą. Nie bawię się w formułki i podkładam tytuł do podpisu. Nie chce podpisać, udaje, że nie wie, o co chodzi. – Na ile? – pyta jednak. – Na dużo. – No nie, dużej sumy to ja nie mam, koniec zimy, nie ma pogrzebów. Łyka dwie pastylki, popija wodą z węgierskiego syfona. Łapie się za serce, sięga po telefon. Gdzie? Na pogotowie. Na pogotowie można. W tym czasie chodzę po warsztacie i spisuję majątek – krajzegę, polerkę, turbinę. – Pogotowie przyjedzie? – pytam i uderzam: – Dawać teraz kluczyki i rejestrację. Prosi, żeby zająć krajzegę, na jutro ma sklepienie grobu i bez żuka stanie robota. Na krajzegę się nie nabiorę. Ale proszę bardzo, zostawię żuka, każdy ma prawo do grobu. – Gdzie wartburg srebrna wiśnia? Dzwoni na pogotowie. Nie mogę nie pozwolić, nawet wykręcam numer, żeby mnie nie oskarżył, że nie pozwalałem. Szprot załatwia przyjazd karetki, a z podwórka wycofuje się na gazie wartburg srebrna wiśnia. Szprot łapie się za serce i wyjaśnia, że syn pojechał do profesora na korepetycje. Odkładam egzekucję do jutra. Stoję na przystanku i waham się, czy pojechać tramwajem, czy pospiesznym. W uliczkę kamieniarzy wjeżdża karetka. Do Szprota? Nie, zatrzymuje się przed Janeczkiem. Ten też źle się poczuł. Przy krawężniku hamuje nowa łada. Ostrożnie, żeby mnie nie ochlapać. – Pan poborca? Odruchowo cofam się i przytrzymuję teczkę. Bocian ma problem. Przerwał robotę, bo wspólnika przejechał pociąg. Czy w tej sytuacji musi płacić cały domiar, czy połowę? – Trzeba chodzić załatwiać. – Racja – przytakuje.

Prosi, żeby zabezpieczyć jego majątek, bo jutro nie ma czasu. Wracam i robię zabezpieczenie na garbusie. – Już rok stoi – mówi Bocian – nie mam głowy, żeby go sprzedać. Silnik chodzi jak nowy. Po całym warsztacie rozchodzi się zapach z kuchni. Bocian podgrzewa mięso dla psa. – No, ile za niego? – Nie mogę się powstrzymać i kopię w oponę. – Jak dla pana za ćwierć ceny. Z garbusem wyciągnąłbym dwa razy większą prowizję. Ale koszty benzyny, napraw? Nie wiem, czybym wyszedł na swoje. Jeśli nie, to przynajmniej miałbym garbusa na święta i niedziele. Bocian zamyka warsztat, w depozyt oddaje rejestrację z kluczykami. – A łada jest na kolegę. Więcej nie pytam, jakoś nie wypada. Bocian podrzuci mnie do urzędu – dobrze się składa, bo mam bloczki na obiad. Dzień się zrobił szary i mokry. Dwubiegowe wycieraczki głaszczą przednią szybę. Bocian niespodziewanie się zmitygował, przecież to pora obiadowa. Obiady mam w urzędzie. Bocian mówi, zjemy obiad urzędowy. I raptem lądujemy w restauracji Ambasador. Kierownik sali składa ukłon Bocianowi i proponuje stolik. Podciągam firankę, żeby nie patrzyli na nas z ulicy. Kelnerzy poruszają się bezszelestnie. Nie mam odwrotu, zresztą i tak muszę zjeść obiad. – Tatara – mówi Bocian do kelnera. Tatara to mogę, nawet chętnie, bo tatara dawno nie było w bufecie. Ale najpierw Bocian prosi o podanie telefonu. Do stolika podają telefon! Jak to jest możliwe? Jest to możliwe, dlatego że telefon ma długi sznur. Bocian usprawiedliwia się przed żoną. – Przedzwoni pan? – pyta Bocian. Przedzwonię, tylko gdzie. Wykręcam numer urzędu, dzisiaj pracują do piątej. – Pani inspektor – mówię – to ja, dzwonię z terenu. Ładne porobiłem zabezpieczenia. Co słychać w biurze, pani Henryko? Głęboko oddycham i odkładam słuchawkę. Bocian opowiada o sobie, myślę, że mnie polubił. Opowiada, jak był w U SA i widział ostatniego wodza Indian. A ja kładę ostrożnie teczkę na stoliku, otwieram i pokazuję szklankę z podwójnym dnem. Prawda, że takich nie ma. Nie ma, przyznaje Bocian, a ja mówię, patrząc mu w oczy, że jest podwójne dno. Jest także tatar i koniak. Tatara mogę, z koniakiem ostrożnie. Bocian się radzi, jak ten domiar rozłożyć na raty. Niech pan zapłaci połowę, panie Staszku, co z resztą, zobaczymy. Chodzi nam o to, żeby była widoczna ta dobra wola. Staszka interesuje wiele rzeczy, a najbardziej, kim interesuje się wydział. – Jak to jest? Właściwie to nie mój odcinek, ale mogę powiedzieć. Nas interesują tylko tacy, co mają. Interesują nas pewne elementy, na przykład większe wydatki, wille, samochody produkcji krajów rozwiniętych, i nie łada przychodzi mi na myśl, a przykładowo volvo. Jest śledź w śmietanie. Śledzia mogę.

Wstępnym krokiem do przypatrzenia się może być informacja od społeczeństwa. Informacje dzielą się na użyteczne i bezużyteczne. Informacja oceniana jako negatywna przy kumulacji może okazać się pozytywna. Jest boeuf. Boeufa mogę. Jak skumulujemy informacje, to zaprosimy pana Staszka i spytamy, czy pan Staszek potwierdza kumulację. Bo kumulacja oznacza akumulację. Rozpytywanych dzielimy na dwie grupy. Pierwsza grupa przekonana jest o słuszności rozpytania, druga nie jest o tym przekonana. – A jak się tłumaczą? – pyta Staszek. – Różnie, bardzo różnie. Towarzystwo zajmowało stoliki. Kłaniano się Bocianowi, a kelner ponownie podał telefon. Staszek Bocian tłumaczył żonie, że się przedłuża. – Przedzwoni pan? O tej porze centrala w urzędzie była wyłączona i nie miałem już gdzie dzwonić. Przedzwoniłem do zegarynki. Jacek Snopkiewicz, Człowiek w bramie, Warszawa: Iskry, 1989, s. 142–155

1980 Teresa Torańska (1944–2013)

Konkret obmacać ze wszystkich stron

Refleksja ze sklepu: koszyki fabryczne tym różnią się od sklepowych, że w fabryce są dobre, a w sklepie złe. Klienci trzymają je pod pachą, w obu rękach lub tak: mleko w dłoni, a chleb w koszyku. Skarżą się: Stojąc do kasy z butelką mleka i trzema bułkami à 2 zł, w pewnej chwili odpadło ucho od koszyka. Mleko i bułki przepadły. Za stracone zakupy musiałam zapłacić. Refleksja kierowników sklepów: kosze plastikowe nie wytrzymują ciężaru i odrywają się im uszy. Wypadki takie mają miejsce po kilka razy dziennie. Kto ma ponosić koszty z tego tytułu? Refleksje z pobytu w fabryce: zaskoczenie. Przez trzy lata nie zareklamowano prawie żadnego koszyka. Czwartego roku rzeczywiście złożono reklamację na osiem tysięcy sztuk, ale inżynier Just pojechał do Warszawy i przekonał całą komisję, że reklamacja jest bezpodstawna, podniósł bowiem w koszyku jedną z ekspedientek, czym dał namacalny dowód, że koszyk nie ugina się pod żadnym ciężarem. Cała komisja uznała, że pretensje są niesłuszne. Wycofana reklamacja nie jest reklamacją, więc nikt w fabryce nie poświęcał jej już uwagi. Główny specjalista urządza pokaz. Rączka koszyka jest ruchoma. Kiedy się ją podnosi, przesuwa się wzdłuż rowka i pod ciężarem koszyka wskakuje do specjalnego wgłębienia. Można wtedy wkładać do koszyka dowolne ciężary, z jednej strony rączki i z drugiej, blokada trzyma i koszyk się nie chybocze. – Proste – pyta? – Proste. Ale jeśli rączka nie wskoczy do dołka? – Należy wtedy nim potrząsnąć. Torańska sprawdza następne koszyki. Rzeczywiście proste. Trzeba tylko wcześniej wiedzieć, jak działa blokada. „Odkrywam ponoć rzeczy dziecinnie łatwe” – pisze. W sklepach – zauważa inżynier Just – powinien wisieć rysunek, jak posługiwać się koszykiem, bo konstrukcja jego jest chyba jedną z najlepiej pomyślanych. W zakładzie wyobrażają to sobie tak: przychodzi klient do sklepu, bierze koszyk, podchodzi z nim do tablicy, studiuje instrukcję, ćwiczy jego obsługę i wtedy dopiero idzie kupować. Formę koszyka kupiliśmy w Austrii – informuje dyrektor naczelny – musi być więc dobry. Reporterskie śledztwo w sprawie odrywania się ucha Teresa Torańska przeprowadziła pod koniec lat siedemdziesiątych. Zanim została największą w Polsce mistrzynią wywiadu, zanim wydała swoją najważniejszą książkę Oni (1985) – zbiór rozmów z partyjnymi prominentami lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, przetłumaczony na trzynaście języków i należący do kanonu lektur na wydziałach politologii i dziennikarstwa w wielu krajach, zanim wydała następne tomy rozmów, wszystkie nawiązujące do Onych tytułami: My (1994), Byli (2006), Są (2007), Jesteśmy. Rozstania ’68 (2008), zanim wszystko to – pisała reportaże. Głównie interwencyjne. Urodziła się w Wołkowysku na Białorusi, mieście królewskim Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rzeczpospolitej. Jej ojciec w czasie drugiej wojny światowej został przez NKW D zesłany do gułagu w Mołotowsku, z którego zwolniono go w 1948 roku. W 1966 roku skończyła prawo na Uniwersytecie Warszawskim i zaczęła pracę w urzędzie skarbowym w Piasecznie. Opowiadała o tym jako o najnudniejszym okresie swojego życia. W 1970 roku zapisała się do studium dziennikarskiego na Uniwersytecie Warszawskim i w ramach praktyk trafiła do redakcji „Argumentów”. Później pracowała w warszawskiej „Kulturze” i drukowała w „Polityce”. Miała apetyt na pisanie, ale w „Kulturze” przyjęto ją do sczytywania kolumn. Każdy tekst, który odrzucano jej w „Kulturze”, zanosiła więc do „Polityki”, a ta drukowała go w całości i prosiła o jeszcze. Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych sporo swoich reportaży interwencyjnych – przeważnie pisanych w duecie z innym reporterem lub reporterką – publikowała w „Ekspresie Reporterów”. Po ogłoszeniu

stanu wojennego nie stawiła się przed komisją weryfikacyjną, więc z pracy w „Kulturze” dostała wymówienie. Zarabiała przepisywaniem na maszynie prac magisterskich, kiedy reporterka Ewa Berberyusz (patrz t. 2, s. 425) poleciła ją „L’Osservatore Romano” do cyklu rozmów z polskimi biskupami. Dziennikarka, która nie mogła podjąć pracy w Polsce, podjęła ją na odległość w Rzymie. W 1985 roku wyjechała na dwa lata do Francji (związała się z redakcją paryskiej „Kultury”), a w 1988 roku do Stanów Zjednoczonych (pisała tam do „Nowego Dziennika”). Po powrocie do Polski w 1998 roku prowadziła talk-show Teraz wy (TVP 2), od roku 2000 do 2012 pracowała jako reporterka w „Dużym Formacie”, od 2012 – w „Newsweeku”. Jej ostatnim przedsięwzięciem był tom rozmów na temat katastrofy smoleńskiej. Nie zdążyła go sfinalizować. Ukazał się już po jej śmierci dokończony przez męża, Leszka Sankowskiego. Za swojego najważniejszego nauczyciela zawodu uważała reportera i redaktora „Argumentów” Jerzego Ambroziewicza (patrz s. 455), który za każdym razem, gdy wracała z terenu, pytał: „Co pani tam widziała?”. Nauczył ją myślenia obrazami. Widać to w jej rozmowach, które w „Dużym Formacie” traktowaliśmy jak reportaże. Nakłaniała rozmówcę do opowiadania fabuły i scen. Powtarzała, że w wywiadzie także, nie tylko w reportażu, „cały wic w tym, żeby rozmówca malował sytuacje i obrazy. Poglądy w wywiadach niech sobie w dupę schowają. A z tego, jak ktoś opowiada o tym, c o mu się przydarzyło, wszystko wyczytasz, każde poglądy”. Nie lubiła słowa „wywiad”. W książce Małgorzaty Purzyńskiej Ja. My. Oni mówiła: Gdy w domu przygotowujesz pytania, a potem odklepujesz je podczas spotkania, wyciągasz od kogoś informacje – to jest wywiad. A ja prowadzę rozmowę. Mój bohater często mnie niesie w innym kierunku, niż zaplanowałam, i ja się temu poddaję. Rozmowa to jest również inny język – potoczny, jakieś marginalia, spojrzenie w okno, uśmiech i bieganie po tematach. Zaznaczała jednak, że rozmowa nie może być tylko opisem pewnych sytua​c ji, musi być w niej drugie dno. Trzeba pokazać rozmówcę w pełni, a nie tylko okruchy z jego życia. Podczas rozmowy z Jerzym Urbanem zorientowała się, że drugim dnem jest jego pycha. W rozmowie z Michałem Jagiełłą chciała pokazać, jak można człowieka otoczyć strachem. Wiedziałam, że Jaruzelskiego muszę pokazać jako żołnierza. Trzy razy powiedział mi: „Tak jest”, te trzy razy wykorzystałam w tekście. Reportaż Koszyk i zamieszczony w antologii Reportaż spod lady pochodzą z jej książki Widok z dołu (1980). Zdobyła za nią trzecią nagrodę w konkursie na debiut wydawnictwa Iskry (ówczesnego potentata reportażowego). Postanowiła zbadać, dlaczego tak wiele rzeczy doskwiera „na dole”: dlaczego w fabryce Polleny nie ma w co pakować proszku Ixi, dlaczego w sklepach nie ma bezpieczników, choć ich produkcja jest taka prosta itp., itd. – Krzywda się komuś stała, jechało się i badało sprawę. To były typowe reportaże interwencyjne. Zresztą wszystkim młodym ludziom, którzy chcą pisać reportaż, polecam zaczynać od tego. Masz konkretne fakty, konkretnych bohaterów i badasz konkretną sprawę. Zdarzenie, które musisz obmacać ze wszystkich stron – konkret. Uważam, że na początek to jest świetne, ponieważ poznajesz kraj i problemy, które występują w kraju. Bo tu w kawiarniach co zobaczysz? Chwaliłam sobie to, że mogłam wejść w te reportaże interwencyjne. – To była specyfika PR L-u, że ciągle trzeba było coś załatwiać i interweniować? – pytała Małgorzata Purzyńska. – Tak, ale, kochana, teraz masz Biedronkę. Gdyby nie Bożena Łopacka nikt by się tym nie zainteresował. Bo dziennikarze szukają innych sensacji. Nie chcą wejść w pozytywistyczną robotę. Chcą zabłysnąć. A jak? Opisując polityka, kogoś z kręgu władzy. A przecież to, co się dzieje na górze, co dziennikarze odkrywają w reportażach śledczych, występuje również na dole. Reportaż spod lady – oto Torańska sprzed swoich bestsellerowych książek.

Reportaż spod lady

Sklep jest duży. Na dole: wódka i napoje, na górze: sam, garmażerka i ciasto. Zajmuje prawie cały jednopiętrowy pawilon. Prawie, bo obok na parterze mieści się jeszcze sklep mięsny, w którym rządzi pani Jola. – Takie bliskie sąsiedztwo – uważa pani Iza, kierowniczka spożywczego – jest bardzo niedobre. Zamawiamy na sobotę kurczaki, tysiąc sztuk, a klient najpierw skoczy do mięsnego sprawdzić, co tam jest, i jeżeli zobaczy mięso, wybiera mięso i nasze kurczaki leżą. Nauczona więc doświadczeniem na następną sobotę zamawiam ich o połowę mniej. Okazuje się wtedy, że mięsa też nie dowieźli, i ludzie są źli. – Nie ma zgrania – komentuje pan Jasio, który ma siedemdziesiąt lat i w sklepie pracuje na trzy czwarte etatu. Jest na emeryturze, więc inaczej nie wolno. – Powinno być tak – pani Iza uznaje konkrety – albo ja prowadzę oba sklepy i zamawiam według aktualnych potrzeb, albo zakłady drobiarskie informują się na bieżąco w zakładach mięsnych i do sklepów spożywczych same przysyłają więcej kurczaków, jeżeli brakuje mięsa. Przecież to łatwo wyliczyć, ile czego ludzie potrzebują na niedzielę. Pani Iza przyjeżdża do sklepu żukiem, kilka minut przed szóstą. Z mężem. Żuka kupili kilka lat temu na licytacji, do prywatnego użytku, byli nim już we Włoszech, na Krymie, wybierają się do Hiszpanii. W oknach samochodu wiszą jeszcze żółte firanki, a samochód bardzo przydaje się w sklepie. – Panie kierowniku – melduje pan Jasio – mleko jest, chleb jest. Pan kierownik nie jest oficjalnie kierownikiem, ale mężem pani Izy. Bez niego jednak sklep nie tylko by nie funkcjonował, jak należy, ale nawet nie zostałby otwarty. Pan Andrzej o szóstej najpierw staje na parapecie, rękami chwyta klamkę drzwi wyjściowych, potem nogi przerzuca na ścianę, między oknem a ścianą, i szarpie. Raz, drugi, trzeci. Sklep jest świeżo po remoncie. Pani Zosia z monopolowego pokazuje jego wyniki. Pręty do wieszania zasłon powykrzywiane, zasłon zresztą nie ma, drugi miesiąc w praniu. Drzwi zewnętrzne – uszkodzone, brakuje zawiasów, a brakuje, bo nigdzie nie można ich kupić, drzwi więc trzeba trzymać otwarte. Przez otwarte wieje. – Za to jest czysto – mówi pani Ania z napojów. Pani Ania ma dwadzieścia kilka lat, a na sobie – bluzkę, jeden sweter, drugi sweter, fartuch, filcowe bambosze. Jej lada stoi naprzeciwko drzwi i pani Ania ma sine z zimna ręce, czerwony nos i sztywne kolana. Wcale jednak nie czuje się poszkodowana, bo zimno jest wszystkim i wszędzie. Nie grzeją kaloryfery. Pani Iza skarżyła się już w oddziale „Społem”, ale w oddziale też są bezradni. Część rur była skorodowana i zakład cieplny je wyciął. Pan Jasio chucha w ręce i wciąga do sklepu mleko. Przed drzwiami sklepu harmider.

Skrzynki – drewniane i plastikowe, pojemniki na chleb, butelki. Ich stos zasłania okna. Jedna skrzynka kosztuje czterysta złotych, inna pięćset, butelki są po dwa i trzy złote. Czy giną? Giną. Kto płaci? Sklep. Stać jednak muszą, bo postawić ich nie ma gdzie. Można by zrobić wiatę, estetyczne ogrodzenie, zamykane na kłódkę, do której klucz miałby personel oraz nocni dostawcy. – Można by – denerwuje się pan Andrzej – inaczej projektować sklep. Sklep powinien wyglądać tak: dużo miejsca dla kupujących, ale jeszcze więcej na sklepowe magazyny, agregaty chłodnicze oddalone od chłodni najwyżej o osiem metrów, wydzielony kącik dla personelu na zjedzenie śniadania, ubikacje z wentylacją. – My nie mamy na to żadnego wpływu – mówi dyrektor oddziału „Społem”, który zapraszany jest wprawdzie jako konsultant na posiedzenia komisji zatwierdzających projekty sklepów, ale nie może o niczym decydować, bo na decydowanie jest po prostu za późno. Gotowego projektu nie można zmienić. A wiaty? Wiaty to luksus, na który nikt nie może sobie pozwolić. Przed sklepami kradną butelki i skrzynki, za to przed dyrekcją rdzewieją wózki do wody sodowej. Będą rdzewieć całą zimę. Oddziały nie mają żadnych magazynów, a do zbudowania wiat potrzebni fachowcy. Brygada remontowa w oddziale jest jedna, czterdziestoosobowa, a sklepów kilkaset. Potrzeba ze stu fachowców. Problem w etatach i pieniądzach. W budownictwie robotnik dostaje średnio dziewiętnaście złotych za godzinę, w „Społem” – piętnaście. Przez to z remontami sklepów jest tragicznie. Remont sklepu pani Izy trwał trzy miesiące. Pani Zosia, która mieszka obok, wie, jak było. – Najpierw rozgrzebali, a potem na dwa miesiące poszli. Sklepy remontowane są przez prywatnych rzemieślników. Prywatni rzemieślnicy pracują za pieniądze, a nie za etaty. Pieniędzy zaś nie było nie dlatego, że oddziałowi „Społem” ich zabrakło, ale dlatego, że cofnięto limity. W trakcie remontu ukazało się zarządzenie, że jednostki uspołecznione nie mogą korzystać z usług sektora prywatnego i że rzemieślnikom nie wolno wypłacać żadnych państwowych pieniędzy. Rzemieślnicy więc jak się o tym dowiedzieli – spakowali narzędzia i poszli. Załatwianie limitów na ukończenie rozpoczętego remontu zabrało dyrekcji oddziału przeszło miesiąc. Kilka minut po szóstej dzwoni do sklepu dyżurny z oddziału. Pyta o chleb i mleko, czy przywiezione, i ile chleba i mleka zostało z poprzedniego dnia. Dyżurni pod telefonem siedzą od szóstej do zamknięcia sklepów. W razie braków mają interweniować. Zwroty z poprzedniego dnia wpisują w specjalnym zeszycie. Na ich podstawie będzie potem można ocenić, czy kierownicy potrafią racjonalnie planować zamówienia, a więc czy są dobrymi, czy złymi kierownikami. Pani Iza jest kierownikiem znakomitym. Dlatego że jest oraz dlatego że ma szczęście i potrafi je wykorzystać. Szczęście dopisało jej zwłaszcza, kiedy któregoś dnia przywieźli do sklepu czerstwe pieczywo i pani Iza odmówiła jego przyjęcia. Wielu kierowników odmówiło wtedy jego przyjęcia. Zadzwoniono z oddziału.

– Będą kary – powiedzieli. – Za chleb. – Jaki chleb? – pani Iza udała niezorientowaną w sprawie. – Przyjęliście czy odmówiliście? – Przyjęliśmy – zdziwiła się pani Iza – oczywiście. Żuk męża przydał się jak nigdy. Pan Andrzej skoczył do piekarni i chleb przywiózł. Reszta kierowników dostała upomnienia. Prawo kierownika bowiem jest takie: musi przyjąć każdy towar, zły i dobry. Zły może potem zareklamować. Jednak najpierw musi go przeliczyć, poustawiać i wtedy dopiero zadzwonić z reklamacją. Przyjeżdża technolog z fabryki, uznaje reklamację, potem przyjeżdża wóz i towar zabiera. Wcześniej jednak część udaje się sprzedać. Sytuacja jest więc taka, że producentowi nie musi zależeć na jakości towaru, bo sklepy nie mogą odmówić jego przyjęcia, konwojent nie patrzy, co wiezie, bo do jego obowiązków należy tylko dowiezienie i zrzucenie. Złego towaru nie lubi tylko kierownik sklepu, a nie lubi, bo: nieprzyjemnie wysłuchiwać narzekań kupujących; im towar świeższy i lepszy, tym szybciej zostanie sprzedany, a więc nie zostaną wykorzystane przewidziane przepisami ubytki, które staną się czystym zyskiem dla kierownika i pracowników; reklamowanie, rozpakowywanie, zapakowywanie to dodatkowa praca. Za odmowę przyjęcia chleba zarząd warszawski ukarał też odpowiednią kierowniczkę z oddziału „Społem”. Cofnął jej premię za trzeci kwartał. W oddziale zresztą niewiele jest osób nieukaranych. Ostatnio sypią się kary za brak towarów z listy. Listę sporządziły wysokie czynniki. Na trzech stronach są na niej wypisane artykuły, które muszą być w sklepie, nawet te, które permanentnie nie znajdują popytu. Są więc: mąka, cukier, ryż, ale także przyprawy, nektar Świeżość, masło dietetyczne. Pani Iza wybłagała akwizytora z hurtowni, który zbiera w sklepach zamówienia i który uważa, że normalnego handlu już nie ma, tylko łączony: weźmiesz sok wielowarzywny, dostaniesz poszukiwany groszek. Pani Iza załatwiła, aby tego bułgarskiego nektaru Świeżość przydzielił jej jak najmniej. – Mój klient go nie lubi – przekonywała. Akwizytor bardzo lubi panią Izę, więc dał jej tylko jedną skrzynkę. Nektar Świeżość stoi zatem na półce dla kontrolerów. Kontroli bowiem ostatnio mnóstwo. Przychodzi taki facet z listą i sprawdza. – Nie ma masła dietetycznego – mówi. – Ale jest za to – broni się kierownik – masło ekstra, niebieskie, czerwone. Klienci nie chcą kupować dietetycznego, kiedy mogą inne. – Musi być – stwierdza kontroler, patrząc w listę. Za brak określonych towarów kierownik dostaje upomnienie. Upomnieniami karze się też dyrekcję oddziałów. Dyrektor jednego otrzymał upomnienie za niedociągnięcia ujawnione przez kontrolerów związkowych w okresie od 10 do 15 września. Dyrektor był wtedy na urlopie za granicą i w ogóle przepracował w handlu wzorowo dwadzieścia lat. Drugiemu dyrektorowi potrącono premię za sprzedaż schabu i wysokogatunkowych wędlin

w sklepach do tego niewyznaczonych. Postanowiono bowiem, że lepsze gatunki mięsa powinny być sprzedawane przede wszystkim w osiedlach, a nie w sklepach usytuowanych przy ciągach komunikacyjnych, gdzie każdy może wejść, nawet człowiek spoza miasta, i kupić. Pan Andrzej na ósmą jedzie do swojej etatowej pracy. Pani Iza przyjmuje na zapleczu dostawców. Znowu nie przywieźli kawy. – Nie uda się wam mnie oszukać! – krzyczy na konwojentów pani Iza. – Zadzwonię do waszej dyrekcji. Korytarz, który spełnia rolę magazynu, jest zawalony od góry do dołu towarem. Pod jedną ścianą stoją chłodnie, na nich puste opakowania, obok stos chleba – zareklamowanego, dalej groszek konserwowy, paki z rosołem, kawą inką, ostatni kąt zajmują skrzynki z piwem i coca-colą. – Drożdże zrzucajcie koło groszku – mówi pani Grażyna. Niby stoi z boku i niby rozmawia z panem Jasiem, a patrzy. Pani Grażyna pracuje w handlu kilkanaście lat i wie: uśmiechać się i patrzeć na ręce. Rozmawia więc z jednym klientem, a patrzy, czy drugi nie kradnie. Rozmawia z jedną ekspedientką, a obserwuje inną. Wszyscy są uczciwi, lecz warto mieć na to jak najwięcej dowodów. Kiedyś rozmawiała z panem Jasiem i zobaczyła, jak konwojent układający cukier w piramidę pozostawia gdzieniegdzie puste miejsca. – Panie Jasiu – powiedziała – niech pan pilnuje, skoczę do mięsnego, wędliny, zdaje się, przywieźli. Z mięsnego zadzwoniła do Państwowej Inspekcji Handlowej, przyjechali natychmiast. Pan Andrzej też ma swoje doświadczenia. Przywieziono mrożonki. Mrożonki i mleko w folii to najgorszy do przyjmowania towar. Policzyć nie sposób i zważenie nic nie da. Pan Andrzej więc stał przed sklepem i nie patrzył, co konwojenci wnoszą do sklepu, ale co wynoszą z samochodu. I zobaczył. Konwojent wyrzucał z każdej skrzynki po jednej, dwie torebki za siedzenie kierowcy. Przyjechała milicja. Pani Iza też przeżyła swoją przygodę. Przyjechał konwojent, rozpakował towar i powiedział: – Poproszę o sto złotych. – Jakie sto złotych? – zapytała. – Należy mi się – odpowiedział – mogłem okraść na dwieście. – Najgorzej dać pierwszy raz – uważa pani Iza – potem na wychowywanie za późno. Pani Iza sprzedaje swoim konwojentom szynkę. Po kilogramie. Kradnący konwojent to zresztą rzadkość. Żądający łapówki też. Konwojent bowiem może kierowniczkę oszukać tylko raz. Za to ona może przyjmować towar nie kilka minut, ale dwie godziny, a płaci się konwojentowi nie za liczbę przepracowanych godzin, ale za konkretne przewozy. Może też uprzedzić znajomych kierowników. Przywieźli coca-colę. Za chwilę przyjeżdża cały samochód przetworów. W ciasnym

korytarzu Dorota sprawdza plomby. Jak najszybciej trzeba zrobić miejsce dla kolejnych skrzynek. Towar upycha się na półkach w samie. Towaru na oko – dużo. Pani Iza do jego eksponowania ma podobno talent. Półki uginają się od torebek, butelek, paczek. Znowu zepsuła się jedna maszyna licząca w kasie. Kasjerka podlicza klientów na skrawku papieru. Klienci się denerwują. Kasy są stare i złe. Pisano o ich niesprawności do oddziału wielokrotnie. Oddział nie może dostać nowych. Kasy zakupuje się centralnie. Nie ma pieniędzy nie tylko na kasy, nie ma też na chłodnie. Przez awarię chłodni psuje się, marnuje towar. Na parapecie w magazynku na górze stoi cały kosz. Trzeba będzie odpisać i wyrzucić. Wyrzucić też trzeba będzie półmisek sałatki jarzynowej, nietkniętej, dostarczonej przez bar. Sałatka od początku prezentowała się nieapetycznie, a po kilku godzinach wyglądała, jakby miała tydzień. Pani Iza najchętniej w ogóle by nic od baru nie przyjmowała. Każda jego produkcja jest tak samo niedobra. Jedynie pierogi z kapustą i grzybami są do zjedzenia. Wyrzuca się więc ryby w galarecie, kotlety rybne. Pani Iza barową produkcję przyjmować musi. Tak postanowił zarząd. Narzekania personelu więc są bezcelowe. Sobotnie wyroby trzeba będzie odpisać. – A jak się odpisze – oburza się pani Zosia z monopolowego – to będzie w porządku? Towar przecież zmarnowany. Po co oni to robią? – Mają plan – wyjaśnia pani Iza i biegnie na zaplecze. W korytarzu na zapleczu stoi wanienka zepsutych klusek po ostatniej awarii chłodni. Odda się je do schroniska dla zwierząt. Schronisko zabiera tylko mączne potrawy, resztę trzeba wyrzucać do śmieci. Do śmieci więc pójdą i sałatka jarzynowa, i ryba w galarecie, i kotlety rybne. Mogłyby zabierać pegeery dla świń, jak zabierają chleb w mieszkalnych blokach, ale pani Iza nie ma głowy, by jeszcze i to załatwiać. – Niech zarząd decyduje – mówi. – Po kolei, panowie – upomina konwojentów pan Jasio. – Nie wszyscy naraz. Dziennie przyjeżdża do sklepu około trzydziestu samochodów. W pokoju kierowniczki, który służy za szatnię, miejsce do jedzenia śniadań i biuro – kłębi się tłum konwojentów. Za przepierzeniem dwie kasjerki przygotowują kasę dla banku. Samochód z inkasentem przyjeżdża do sklepu codziennie o godzinie z góry wyznaczonej. Pieniądze muszą być przeliczone, zapakowane w papier, oklejone taśmą, a pakiet cały ostemplowany. Na panią Izę czekają konwojenci z plikiem papierów. Jedną fakturę wypisuje się w czterech albo pięciu egzemplarzach. Dwa zostają u pani Izy, resztę zabierają ze sobą. Dziennie wypisuje się kilogramy papieru. Z dwóch egzemplarzy pani Iza jeden wysyła do oddziału. Do oddziału jeden egzemplarz wysyła także dostawca. W oddziale specjalny sztab urzędników bada zgodność obu kopii. Po przebadaniu obciąża się sklep odpowiednią kwotą, odpowiadającą wartości dostarczonego towaru. Pani Iza, która w handlu pracuje piętnaście lat, uważa, że inaczej być nie może. Jej mąż zaś, że może. Można przecież ograniczyć ilość papierów przynajmniej w stosunku do stałych dostawców. Historia bowiem uczy, że żadne kontrole nie pomogą, gdy chce się oszukać.

Kontrolerzy bardzo by się przydali do pracy w sklepie. Pani Izie brakuje siedmiu pracowników. Pracę za tych siedmiu brakujących musi wykonać dwudziestu jeden obecnych. Bez żadnego dodatkowego wynagrodzenia. Ekspedienci są bowiem na stałych pensjach. Jeden zarabia dwa tysiące dwieście, drugi – dwa i pół, trzeci – trzy. Te trzy tysiące to bardzo wysokie w hand​lu wynagrodzenie – składa się na nie pensja i premia za wykonany obrót. Premia nie należy się tylko pani Zosi z monopolowego, która wypracowuje dziennie około stu tysięcy utargu, ze sprzedawania wódki bowiem nie można mieć żadnych dodatkowych korzyści. Pani Zosia dziennie zdejmuje z półki przeciętnie tysiąc flaszek, tysiąc zawija w papier i tysiąc razy wydaje resztę. W sobotę potrafi utargować i sto pięćdziesiąt tysięcy. Pomaga jej córka, która uczy się w liceum. Na zapleczu pani Iza denerwuje się, że znowu przywieziono jej jajka chłodnicze. – Zabieraj pan tę chłodnię, nie chcę! – krzyczy. – Jak woził pan Edzio, to nigdy mi chłodni nie dawał. – Nie wiedziałem – uśmiecha się nowy konwojent. – Na drugi raz chłodnię wcisnę innym, a pani przywiozę świeże. – Kiedy? – We wtorek. – To niech pan zrzuca – rezygnuje z walki pani Iza. – Pomęczymy się trochę. – I odważa dla nowego konwojenta połówkę szynki. – Sto czterdzieści cztery złote – mówi. Z fakturami czeka na nią pan Lesio, który zieje alkoholem. Porządny facet. – Bardzo dobrą zapiekankę daliście mi ostatnio – najpierw chwali jego zakład pani Iza. – Flaki by się nam jeszcze przydały – prosi potem. – Dajcie znać, mąż przyjedzie żukiem. – Dobrze, że jesteś – wita go pani Iza, kiedy przychodzi do sklepu po pracy. – Mleka nie przywieźli. Dzwoniłam do mleczarni, ale żaden telefon nie odpowiada. – Przywiozę – mówi pan Andrzej. – Panie kierowniku – krzyczy za nim pan Jasio – ze dwadzieścia transporterów niech pan przywiezie. W mleczarni na Wielickiej nie ma mleka, tylko śpiący portier. Pan Andrzej wraca do sklepu. – Mleko jest? – Nie ma, jedź na Redutową. Na Redutowej jest najnowocześniejszy zakład mleczarski, w nim nie brakuje niczego. Trzystopniowa kontrola. Urzędniczka wypisująca fakturę przygląda się facetowi wywożącemu mleko z chłodni. Wywożącego ogląda też drugi, który podaje Andrzejowi skrzynki. Przy bramie zaś urzęduje strażnik, zabiera jeden egzemplarz faktury i… macha ręką. Sklep zamyka się o siódmej. Pani Iza zaparza sobie trzecią tego dnia kawę. Jeszcze musi wykrzesać trochę energii na poukładanie faktur, zrobienie raportu, dopilnowanie

sprzątnięcia sklepu. Generalny porządek zrobi w niedzielę. Przyjdą wszyscy pracownicy i będą cały dzień sprzątać. Przy okazji zrobi się też wewnętrzny remanent. Teresa Torańska, Widok z dołu, Warszawa: Iskry, 1980, s. 88–100

1984 Stanisław Stanuch (1931–2005)

Wrócić wstrząśniętym i…

W jego nekrologach pominięto zbiór reportaży, z którego zaczerpnęliśmy tekst do naszej antologii. Pojawiły się za to: monografia Andrzeja Bursy, antologia najpiękniejszych polskich poematów, książki krytycznoliterackie, opowiadania i powieści. Zwłaszcza powieść debiutancka, dzięki której trafił do Słownika literatury polskiej XX wieku – wydany w 1959 roku Portret z pamięci. Książka zrywała ze wszystkim, co i jak dotąd w Polsce pisano. Literatura nie musiała już służyć walce ludu pracującego miast i wsi, więc bohater Stanucha – jak Upadku Camusa – snuł monolog wewnętrzny. Przeprowadzał autopsychoanalizę, a pisarz, który go stworzył, nie musiał nadawać swojej opowieści żadnej akcji. Bohaterem Portretu jest mężczyzna. Mówi: „Już na porodówce ludzie mogli spokojnie przyzwyczajać się do mojej agonii”. Od świtu przesiaduje w parku, tkwi gdzieś poza życiem, niezależny od swoich czasów. „Mówiłem, aby nic nie powiedzieć, pisałem, aby nic nie napisać”. Jest jak niewidzialny, nie zauważają go barmani w knajpach, nawet kiedy robi awantury, że nie przyjęli od niego zamówienia. Czeka. Nieważne, kto i z czym się u niego zjawi, „ważne, aby ktokolw iek przyszedł i rozbroił, rozładował mnie z tego oczekiwania”. Świat zadaje mu ciosy. „Muszę pracować dla jego triumfu nade mną”. Jakiś nienazwany kompleks przygniata go do parkowej ławki, ale to dobre miejsce: „Prawdę mówiąc, dopiero gdy jestem sam, prostuję się na całą długość”. Dyskusje i zachwyty nad debiutem Stanisława Stanucha (sam bym się zachwycił, gdybym wtedy żył) zaowocowały porównaniami do Camusa, Becketta, Sartre’a i Prousta. Zastanawiano się, czy nowatorska proza to „kpina z czytelnika”, czy może „zabawa, w której jednak chodzi o życie”. „Moim zdaniem to powieść, o którą będzie się musiał potknąć każdy historyk literatury” – prorokował Antoni Chojnacki. To, co fascynowało w niej czytelników końca lat pięćdziesiątych, najlepiej wyraził Michał Głowiński: „Monolog ten snuje jednostka, której kształt psychiczny ulega rozmyciu, a kwalifikacje moralne pozostają niejasne”. Autor urodził się w Piekarach Śląskich, dzieciństwo spędził w Nowym Sączu, na studia dziennikarskie wyjechał do Krakowa. Szybko zaliczono go do pokolenia „Współczesności”. Drukował w prasie, nagrywał audycje dla krakowskiego radia. Poświęcił się propagowaniu i wydawaniu dorobku Andrzeja Bursy. W 1960 roku osiadł w Nowej Hucie i nowemu miastu stał się wierny po grób. Tam sytuował akcję swoich opowiadań. Żadna późniejsza książka Stanisława Stanucha nie została jednak tak dobrze przyjęta jak głośny debiut. O opowiadaniach pisano, że są irytujące i mono​tematyczne. Z biegiem czasu Stanuch sam zajął się krytyką, jakby chciał mieć taką samą władzę nad literaturą jak jego recenzenci. Wydane w 1978 roku Na gorącym uczynku. Szkice o literaturze współczesnej spotkały się z uznaniem; odnotowano, że Stanuch jest czytelnikiem niezwykle wymagającym. Siedem lat później ukazały się Stracone szanse prozy polskiej w czterdziestoleciu. Teraz to on wytykał braki innym, a nawet całej epoce. Po stanie wojennym zaczął publikować w „Gazecie Krakowskiej”. W 1984 i 1985 roku – cykl tekstów, które ukazały się potem w zbiorze Reportaż z beczki prochu (1987). To one przyczyniły się do upowszechnienia pseudonimu, który mu nadano: Stanuch Wojenny. Po 13 grudnia 1981 roku ksiądz Kazimierz Jancarz stworzył w krakowskich Mistrzejowicach ośrodek solidarnościowej pomocy i kultury niezależnej. Z biegiem czasu przy parafii powstała także Niezależna Telewizja Mistrzejowice. Ten kościół Stanisław Stanuch wziął na swój reporterski cel. Wizyta krewnych z zagranicy sprawiła, że po roku znowu odwiedziłem świątynię mistrzejowicką – pisze we wstępie do książki. – Tym razem przybysze z zagranicy byli dokładnie poinformowani, „co warto” w Polsce zobaczyć. Ja byłem tylko tym, który wie, „jak tam trafić”. Wróciłem wstrząśnięty i natychmiast zasiadłem do maszyny. Powstał pierwszy reportaż, który w styczniu 1984 roku przedrukowała prasa w całym kraju. Wywołał lawinę listów, telefonów, pogróżek, ale i słów poparcia. Listy czytelników autor cytował obficie w kolejnych odcinkach reportażu, który rozwijał się w „Gazecie Krakowskiej” z miesiąca na miesiąc. Mógł w ten sposób – w czasie gdy cała Polska żyła procesem zabójców Jerzego Popiełuszki – wydrukować paszkwil na księdza, nie brudząc sobie rąk. Przytoczył obszerny list anonimowej osoby podpisanej tylko jako „p. Z.K.”, która wylicza rzekome przestępstwa księdza i sugeruje, że Popiełuszko sam jest winny swojej śmierci, ponieważ „siejąc nienawiść,

zginął od nienawiści”. Nic dziwnego, że w pewnym momencie Stanuch zatytułował swój kolejny reportaż słowami z innego listu: Będzie Pan chyba musiał zmienić nazwisko. Każdy, kto znał „Gazetę Krakowską” (przez kilka lat wydawaną jako „Gazeta Południowa”) mógł być zdumiony woltą, jaką pismo wykonało w Sierpniu ’80. W trakcie „karnawału Solidarności” ten organ Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Krakowie, kierowany przez Macieja Szumowskiego, był tubą nie partii, tylko strajkujących robotników. Ksiądz Tischner zastanawiał się na przykład na jego łamach, czy PZPR -owi brakuje rozumu, czy serca. Zirytowany sekretarz Olszowski nazwał ją „Gazetą Krakowską Kurii”. Służba Bezpieczeństwa zaostrzyła działania „celem neutralizacji agresywnej, a niejednokrotnie napastliwej postawy niektórych publicystów”. Do reporterów, którzy uczciwie i niepropagandowo opisywali wtedy sprawy Krakowa, należeli: Elżbieta Dziwisz, Helena Lazar, Grażyna Nowak, Jerzy Piekarczyk, Jerzy Sadecki, Dorota Terakowska i Anna Wcisło. Jerzy Sadecki – w 1986 roku laureat nagrody niezależnych dziennikarzy imienia Jerzego Zielińskiego – jest autorem wydanego na emigracji zbioru reportaży o Nowej Hucie pod tytułem Ziarna gniewu. On także napisał o parafii księdza Jancarza. Jego W Mistrzejowicach o 19-tej w czwartek to jednak rewers tekstów Stanucha. Sadecki opisuje miejsce, które jest siedzibą niezależnej telewizji i punktem narad robotniczych, ale także zbiórek ziemniaków w ramach pomocy w zaopatrzeniu. Mistrzejowice dawały poczucie bezpieczeństwa: Przekażcie sobie znak pokoju… i następuje spontaniczna, radosna manifestacja wspólnoty tych ludzi ściśniętych, stłoczonych w kaplicy. […] Choćby dla tej jednej jedynej chwili warto tu przyjść. […] Jakże mało trzeba – tylko tego uścisku i tego spojrzenia – pisze. Stanisław Stanuch widział wyłącznie „wysiłki pewnej grupy rodaków dążących z całą siłą do zniszczenia naszej ojczyzny”. Czytelnik biorąc do ręki tę książkę, może zapytać: dlaczego tak różnoraki zbiór tekstów nazwałem reportażem – pyta Stanuch. – Dlaczego nie nazwałem ich „esejami”, co jest dzisiaj tak szalenie modne, bo pozwala – jakże często za puklerzem „artyzmu” – ukryć własną pospolitość lub nicość? Otóż reportaż będący dzisiaj jedną z form szczerej rozmowy z Czytelnikiem, wydał mi się gatunkiem najbardziej przydatnym do tego, co zamierzałem, podejmując nietykalny temat ofensywy klerykalizmu politycznego w Polsce […] – napisał w pierwszych zdaniach wstępu do Reportażu z beczki prochu. Syn Stanisława Stanucha jest dziś przekonany, że ojciec napisał tę książkę z powodów ideowych. Potomek piłsudczyka legionisty, który postawił na PR L. Powtarzał, że jego teksty są próbą obrony religii przed upolitycznieniem. Oczywiście każdy temat, a więc i taki, może być inspiracją do reportażu. Reporter musi tylko pamiętać o momencie, w którym pisze. Są bowiem takie, w których bez względu na intencje wszystko, co się napisze, będzie podłe.

Reportaż z beczki prochu

Do szopy, hej, pasterze

Każdy z nas ma w swojej pamięci wspomnienia z czasów dzieciństwa związane z okresem Bożego Narodzenia, szopką, kolędnikami itp. Od najwcześniejszych lat było w zwyczaju odwiedzanie w tym czasie kościołów, oglądanie wystawionych tam szopek – z dziecięcą skłonnością do porównywania, która z nich ładniejsza, bardziej okazała czy lepiej oddająca nastrój nocy betlejemskiej. Oczywiście w małych miasteczkach możliwość „konkurencji” była mniejsza niż w Krakowie czy w Warszawie, gdzie liczba kościołów sprawiała, iż nim ciekawość maluchów została zaspokojona – rodzice lub wujkowie mieli z nimi przez kilka popołudni utrapienie. Dziecko jest symbolem przyszłości, więc od dawna grudniowe święta z leżącym w żłobie Dziecięciem kojarzyły się z nadzieją na odradzanie się życia. Było to tak oczywiste, że każdy podkładał sobie „w duchu” pod to pojęcie własne treści. Co dopiero powiedzieć o okresie okupacji, gdy kościoły były jedynym miejscem, gdzie Polacy mogli względnie bezpiecznie rozmawiać ze sobą po polsku i oddychać polskością. Szopki odwiedzało się więc wówczas nie tylko ze względów religijnych, ale i patriotycznych. Opowieść o Nowo​narodzonym, uratowanym przed rzezią dzięki ucieczce na osiołku, kojarzyła się każdemu Polakowi z jego własnym lub najbliższych losem i nadzieją na odrodzenie Polski, na to, że terror gestapowski musi przeminąć, jak przeminął terror króla Heroda. Okupacyjne szopki cechowała jednak daleko idąca powściągliwość w manifestowaniu narodowych nadziei i symboli, gdyż mogło to się skończyć więzieniem lub Oświęcimiem. Księża pilnowali więc bardzo skrupulatnie, aby żadna aluzja, symbol czy emblemat nie mogły stać się podstawą do zarzutów, a więc represji. Żłobek betlejemski miał symbolizować wyłącznie treści religijne, a co sobie przy tym ktoś pomyślał, to – jak zwykle – była jego sprawa. Było to oczywiste dla wszystkich. Gestapowcy, a jeszcze częściej ich gorliwi konfidenci, lubili odwiedzać kościoły. Najmniejszy pretekst był natychmiast wykorzystywany do represjonowania księży. Taka była prawda okupacyjnej rzeczywistości. Trzeba też przyznać, że gdy brunatni nadludzie kopniakami przepędzali przez ulice polskich miast księży do więzień i obozów koncentracyjnych – Zachód „nie wierzył”. Z Watykanu nie popłynęły do Berlina protesty przeciwko „naruszaniu praw człowieka”. Przeciwnie – uważano, że Polacy przesyłający – często z narażeniem życia – raporty i dokumenty o tym, co dzieje się pod okupacją – „przesadzają”. W wolnej Polsce szopka betlejemska powróciła znowu do swych religijnych treści. Wszyscy mieli nadzieję, że na zawsze. Niestety nie.

Ostatnio odwiedzili mnie znajomi z dziećmi i spadła na mnie rola „wujka”, który powracając do dziecinnych wspomnień, pokaże maluchom, jak piękne bywają szopki w krakowskich kościołach. W większości świątyń pomysłowość i bogactwo, a także naturalna skłonność do uwspółcześniania „pastuszków” przez dodawanie im takich atrybutów nowoczesności, jak samochody, motocykle czy samoloty, nie kłóciły się z treściami religijnymi i prowadzone przeze mnie dzieci nie posiadały się z radości. Były jednak i inne szopki. Pierwsza z nich miała wszelkie niezbędne atrybuty – a więc żłobek, pochylonych nad Dzieckiem Józefa i Marię, anioły unoszące się w chmurach i pastuszków klęczących pokornie. O jednego z nich oparta była kartka z wierszykiem (fragment cytuję z pamięci): Bóg się rodzi, a rodacy Po więzieniach rozproszeni. Bo pragnęli, żeby Polska Była krajem Niepodległym na tej ziemi […] Pod spodem informowano, iż napisano te słowa w imieniu „robotników” jednego z krakowskich zakładów pracy. Wynikałoby z tego, iż nasi robotnicy nie produkują, tylko „rozpraszają” się po więzieniach. Towarzysząca mi dziewczynka zapytała: „Wujku, czy teraz nie ma Polski?”. Z obłudą właściwą ludziom dorosłym zwróciłem uwagę pytającej na co innego, aby nie zatruwać głowy i serca dziecka truciznami ludzi, którzy nie wiedzą, co czynią. W drugiej „szopce” zbyteczny był i Józef, i Maria, i pastuszkowie. Nawet Chrystus był jakiś mikroskopijny, a w miniaturowym żłobku wydawał się najmniej ważny w porównaniu z olbrzymią flagą pewnej organizacji, niegdyś związkowej, rozłożoną u jego stóp i z krzyżem z wypisanymi w miejscu Chrystusa insygniami tej organizacji. Aby zaś nikt nie miał już wątpliwości, kogo czci się w „stajence”, zamiast gwiazdy betlejemskiej wisiała nad nią flaga o barwach narodowych z napisem: „Jesteśmy”. Scenarzysta chciał widać postawić kropkę nad „i”, skoro dostępu do żłobka z Dziecięciem wzbraniał pas białego styropianu, na którym odciśnięte były ślady butów noszonych przez zomowców. Jaki związek ma ta profanacja symboli religijnych i narodowych z pogodnymi świętami Bożego Narodzenia, wiedzą prawdopodobnie ci, którzy żyją zaślepioną nienawiścią do własnej ojczyzny. Nie piszę tego, abyśmy przesadnie załamywali ręce. Gwoli prawdzie powiedzmy, że odwiedzający nie ekscytowali się wymową tych szopek ani tendencyjnie, ze złą wolą dobranymi cytatami z przemówień głowy Kościoła. Albo patrzyli z zażenowaniem na te nowomodne wybryki, albo robili to, po co przyszli do kościoła, to znaczy modlili się. Jeżeli prezydent odległego państwa twierdzi, że każdy, kto chce się w Polsce pokłonić Dziecięciu, jest aresztowany[266], można to wytłumaczyć odległością dzielącą nasze państwa, słabym wzrokiem przywódcy czy zacieraniem się konturów. Jeżeli tezę tę próbuje obrazowo przedstawić ktoś uważający się zapewne za super-Polaka, można tylko

zastanawiać się, jak zdoła pogodzić on w swoim sumieniu to sprzeniewierzenie się idei betlejemskiej ze szlachetnymi słowami: „A na ziemi pokój ludziom dobrej woli”. Chyba że nie ma już sumienia.

Nie ma miejsca dla Ciebie

Urozmaicona pod względem formy bryła kościoła w Mistrzejowicach zwieńczona strzelistą wieżą jest doskonale widoczna z okien ekspresu Kraków–Warszawa. Można wówczas zauważyć wielkość budowli i jej górowanie nad wzgórzem mistrzejowickim. Z bliska dostrzegamy więcej szczegółów: kościół ma dwa poziomy. Górny służy do modlitwy. A dolny? U wejścia do szopki betlejemskiej, organizowanej zresztą w każdym kościele w okresie Bożego Narodzenia, wita nas afisz zapraszający na wystawę zdjęć znanych fotografików (z Adamem Bujakiem na czele) z pogrzebu księdza Jerzego Popiełuszki. Organizatorem owej wystawy-szopki – jest… Solidarność. To zestawienie Narodzin i Śmierci oraz zaproszenie przez nieistniejącą organizację nieco dziwi, ale skoro kolęda nakazuje: Czym prędzej się wybierajcie, Do Betlejem pospieszajcie Przywitać Pana… – spieszymy do szopki. Jest żłobek i siano, a na sianie maleńka, naga lalka symbolizująca Nowonarodzonego. Żadnych pasterzy i aniołów. Brak również Matki Boskiej i świętego Józefa. Są za to Trzej Królowie. Cóż za dary niosą Dzieciątku? Nie, to nie Trzej Królowie, ale raczej trzej milicjanci, w każdym razie ludzie w uniformach, którzy ciągną za nogi księdza w komży, ze stułą na szyi. Obok na ziemi rzucona sutanna. Dopiero ta sceneria uświadamia, że mamy do czynienia nie z tradycyjną „przestarzałą” szopką, ale z Nowoczesną Wizją. Może jednak w stylu zbyt makabrycznym. Nad żłobkiem, w miejscu, gdzie zazwyczaj błyszczy gwiazda – olbrzymia flaga z napisem zawierającym nazwę byłego związku zawodowego. Żłobek otoczony został kilkudziesięcioma olbrzymimi świecami z informacją, od jakiego to „regionu” pochodzą, aby zaś nie było wątpliwości – każda ze świec przewiązana została biało-czerwoną wstążką. Po przeciwnej stronie kaplicy na ścianie olbrzymi krzyż. W miejscu, gdzie zazwyczaj znajduje się głowa Chrystusa – zręcznie wmontowane zdjęcie papieża. Czy można tak zastępować Ukrzyżowanego? Nie wiem. Powinni jednak wiedzieć specjaliści od doktryny katolickiej. Obok Orzeł Biały, oczywiście w koronie, bo inne są nieważne. To nadmierne szafowanie symbolami może zniechęcić do organizatorów wystawy nawet najbardziej zagorzałego patriotę. Taka postawa mierziła już Juliusza Słowackiego. Widział w tej przesadzie coś podejrzanego, dwuznacznego: Szli, krzycząc: „Polska! Polska!” – Wtem, jednego razu, Chcąc krzyczeć, zapomnieli na ustach wyrazu; Pewni jednak, że Pan Bóg do synów się przyzna, Szli dalej, krzycząc: „Boże! Ojczyzna! Ojczyzna!”. Wtem Bóg z Mojżeszowego pokazał się krzaka –

Spojrzał na te krzyczące i zapytał: „Jaka?”. Połączenie „szopki moderne” z wystawą służyć miało nadaniu rangi pogrzebowi Zamordowanego. Informacji w tej wystawie niewiele, wiele natomiast apeli do nienawiści. Czy z powagą świątyni licują takie oto „klepsydry”: „Patron Solidarności”, „Zamordowany przez oficerów MSW i członków P ZP R ”. Albo: „Porwany, a następnie zamordowany, zginął z rąk komunistycznych siepaczy czerwonego terroru. Jego męczeńska śmierć wyrwała z szeregu najlepszego żołnierza walki o słuszną sprawę wolności i solidarności wszystkich Polaków”. Czy ma to być wyraz zrozumiałego żalu, czy też wezwanie do nienawiści? Czy gdyby w Polsce rzeczywiście „szaleli komunistyczni siepacze” i trwał „czerwony terror”, podobne klepsydry mogłyby wisieć choćby godzinę, a ich autorzy cieszyliby się wolnością? Autorom fotografii z pogrzebu nie chodziło o informację, ale o ukierunkowanie nienawiści. Fotograficy widzą w rękach uczestników konduktu pogrzebowego, na płotach, na domach transparenty: „Męczennik za wiarę i prawa człowieka”, „Zginął za Boga, Ojczyznę i Ciebie”, „Ksiądz Jerzy Popiełuszko – świętym Jerzym naszych czasów”. Dużo przesady i pychy, dużo wielkich słów, czy jednak zgodnych z prawdą? Czy może być „patronem” lub „świętym” ktoś, kto – jak dotąd – nie został wyniesiony na ołtarze? Owo wynoszenie na ołtarze na pewno zaś należy do kompetencji odpowiednich instytucji kościelnych, a nie autorów napisów na transparentach. Solidarność filmowców twierdzi na swoim transparencie: „On był jeden, lecz za nim stoją miliony”. Nie wyjaśniono, niestety, kto drobną garstkę filmowców upoważnił do przemawiania w imieniu milionów. Dobre chęci, sławetne polskie chciejstwo – nie wystarczą. Fałsz zawiera także stwierdzenie z klepsydry eksponowanej na mistrzejowickiej wystawie: „Zamordowany przez oficerów MSW i członków P ZP R ”, dlatego że imputuje ono, iż w s zys c y oficerowie władz bezpieczeństwa i członkowie partii żyją jedną tylko myślą: mordowania. O tym, że takie uogólnienia nigdy nie są zgodne z prawdą w stosunku do jakiejkolwiek grupy – wie każde dziecko. Zabójcy księdza zostali wytropieni, ujęci i osądzeni przez odpowiednie organa Polski Ludowej. Zostali oni zdegradowani oraz wydaleni z partii. O tej decyzji, oznaczającej bezwzględne odcięcie się od zabójstwa i potępienie go, poinformował publicznie premier rządu polskiego i fakt ten ma znaczenie niepodlegające dyskusji dla każdego, kto kieruje się dobrą wolą. Autorzy wystawy mieli pełną swobodę w przedstawieniu tych cech osobowych i słów Zmarłego, które by świadczyły, że był on tym, za kogo się go przedstawia. Nikt nie kwestionuje, że podpisy pod zdjęciami wybrali sami autorzy, bez jakichkolwiek nacisków z zewnątrz. Jakie więc prawdy religijne głosił wszem i wobec zmarły „męczennik za wiarę”? „Nie służy rozwojowi prawdy – mówił w kazaniu 27 maja 1984 roku nasz »święty« – oczernianie i ukazywanie w negatywnym świetle wszystkiego, czego dokonała Solidarność, i zacieranie wszystkimi możliwymi sposobami śladów po Solidarności”. Oto jedna z tych, podobno głęboko religijnych, refleksji księdza umieszczonych na wystawie.

Nie inaczej brzmią „rozważania różańcowe” snute – według autorów podpisów pod zdjęciami na wystawie mistrzejowickiej – 10 października 1984 roku: „Solidarność dlatego tak szybko zadziwiła świat, że nie walczyła przemocą, ale na kolanach, z różańcem w ręku, przy polowych ołtarzach upominała się o godność i szacunek dla człowieka, o te wartości wołała bardziej niż o chleb powszedni”. Jeżeli powyższe zdania mają cokolwiek wspólnego z „rozważaniami różańcowymi” lub medytacjami religijnymi, to albo wiara uległa tak daleko idącym przemianom, że utożsamia się z polityką, albo piszący te słowa źle zapamiętał z dzieciństwa istotę modlitwy zwanej różańcem. Nie wiem też, czy do listy zasług i cnót „świętego” wlicza się kłamstwa, jakimi posługiwał się w swoich kazaniach. Czyżby bowiem nie wiedział, iż takie „akcje”, jak wielodniowa okupacja ważnego skrzyżowania w c e ntr um s tol i c y pa ńs tw a połączona ze sparaliżowaniem ruchu w znacznej części miasta, okupacja gmachów administracji państwowej, niekończąca się fala ciągłych strajków, w tym wyjątkowo brutalne w Lubogórze i Radomiu – nie miały nic wspólnego ani z modlitwami różańcowymi, ani z wyrzekaniem się siły? Czy zamiast twierdzić, iż odszedł „męczennik za wiarę”, nie należało ograniczyć się do nazywania rzeczy po imieniu i powiedzieć, że mamy do czynienia z zabójstwem działacza politycznego? Tak właśnie postawiona jest sprawa w jednym z cytowanych nekrologów: „śmierć wyrwała z szeregu najlepszego żołnierza walki o […]”. Nie ma tam, i słusznie, ani słowa o kapłaństwie i wierze. Kapłaństwo i wiara nie odgrywają w całej mistrzejowickiej wystawie żadnej roli. Są tak samo uboczną sprawą walki politycznej, jak maleńki Nowonarodzony zepchnięty w kąt, przytłoczony przez emblematy organizacyjne i stelaże, wobec których Sprawa, dla której się narodził, wydaje się czymś archaicznym i bardzo niemodnym. Ducha podejrzliwości i nienawiści cechującego tę wystawę najlapidarniej określają słowa Juliusza Słowackiego: Człowiek, który zawsze o zdradę się boi I wszędzie widzi tylko postrachu upiory, Albo dzieckiem być musi, lub na serce chory […]. Polska Ludowa z własnej inicjatywy od wielu lat bardzo ściśle przestrzega, aby nie narażać na szwank niczyich przekonań religijnych. Jednym z przejawów tego stanowiska było – przed iluż to laty – usunięcie z wszystkich ankiet i dokumentów urzędowych rubryki mówiącej o przynależności religijnej lub przekonaniach politycznych. Stały się one rzeczywiście sprawą prywatną, a nawet intymną, każdego obywatela w rozmiarach nieistniejących w innych krajach. Dobrze by było, aby nasi przeciwnicy na równi z nami przestrzegali tej zasady i nie mieszali się do prywatnych poglądów członków partii. Przecież w polskiej prasie przy okazji publikowania życiorysów ludzi, którzy weszli w konflikt z prawem i byli na przykład wielokrotnymi mordercami, nie używamy formułki „członek Kościoła rzymskokatolickiego”. Chociaż czasem aż by się o to prosiło. Gdyby ktoś podejrzewał, że są to refleksje kogoś zapiekłego w niechęci do Kościoła, niech przeczyta tę oto opinię na temat wycieczki do Watykanu napisaną przez żołnierza 2.

Korpusu, a więc podkomendnego generała Władysława Andersa, który w żaden sposób nie może być podejrzewany o anty​klerykalizm: „Prowadzeni przez naszego księdza wędrujemy przez długie korytarze i liczne komnaty. Boże wielki – co za przepych. Marmury, złocenia, kryształy, ściany i plafony pokryte obrazami największych mistrzów. O, biedaczyno Boży, Franciszku, któryś się w Asyżu urodził, jak byś się wśród tych wspaniałości Stolicy Apostolskiej czuł? Jak dziwnie wyglądałby Chrystus, kroczący boso ze swymi równie bosymi i biednie odzianymi apostołami przez te pałacowe sale, po błyszczących jak lustro marmurowych posadzkach? Nieprawdopodobna to zresztą wizja, bo więcej niż pewne, że strażnicy watykańskich bram do wnętrza apostołów by nie wpuścili […]”[267]. A gdyby tak na wzgórzu mistrzejowickim pojawił się Mistrz i jak jest zapisane w Ewangelii św. Marka wyrzucił ze świątyni autorów opisanej szopki i wystawy, którzy handlują w niej uczuciami niezbyt szlachetnymi? W każdym razie sprzecznymi z Jego Nauką. A gdyby tak jeszcze zaczął przypominać, iż należy „cesarzowi oddać, co cesarskie, a Bogu, co boskie”, że nie trzeba „mówić fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu swemu” albo iż „trzeba kochać bliźniego swego jak siebie samego” (nawet jeśli ten bliźni jest komunistą). Czy gdyby więc Mistrz ze stopni kościoła w Mistrzejowicach zaczął głosić te wszystkie piękne prawdy – czy ci, którzy zorganizowali ową, niemającą nic wspólnego z religią i ideą betlejemską, szopkę – nie urządziliby mu Golgoty jak ich poprzednicy sprzed dwóch tysięcy lat? Gdy w tłumie ludzi wychodziliśmy ze świątyni, napis na frontonie kościoła: „Pokój ludziom dobrej woli” brzmiał nader ironicznie. Ktoś za mną powiedział: „Chodźmy pomodlić się do kościoła”. A więc i ci, którzy oglądali to, co zgromadzono tutaj przy żłobku Nowonarodzonego, również odczuli, że to wszystko ni e j e s t dl a modl i tw y, czyli nie dla religii. A więc dla polityki? Wyniosłem z kościoła mistrzejowickiego takie samo przekonanie. I myśląc o tym wszystkim, o podjętym w świątyni dziele demoralizacji i dezorientacji wielu naiwnych widzów, przypomniałem sobie słowa bardzo pięknej kolędy śpiewanej w mojej okolicy: Dlaczego dzisiaj wśród ludzi tyle łez, jęków, katuszy? Bo nie ma miejsca dla Ciebie w niejednej człowieczej duszy.

„Na pewno tego nie wydrukujecie”

Fala telefonów do domu (numer zdobyty – Bóg raczy wiedzieć – w jaki sposób) i niemała ilość listów to świadectwo, że reportaż Nie ma miejsca dla Ciebie utrafił w sedno niepokojów czy nastrojów, jakimi żyje znaczna część czytelników naszej prasy. Niestety, główna myśl autora: próba obrony religii przed brutalnym narzucaniem jej przez pewnych działaczy opozycyjnych „pozłotki” politycznej – nie została zrozumiana. Pewna część mniej uważnych czytelników mogła nabrać przekonania, iż jestem przeciwnikiem wiary, Kościoła, wierzących. Inni – jak zwykle w takich wypadkach – wątpili, czy jestem „prawdziwym Polakiem”. Jeszcze inni zaczęli wyobrażać mnie sobie jako jakiegoś agenta specjalnego, który przyjechał z Warszawy, a może nawet z bardziej odległych rejonów świata, aby „siać niepokój”. Do „siania niepokoju” przyznaję się, gdyż jednym z kardynalnych zadań dziennikarstwa jest wytrącanie czytelników z dobrego mniemania o sobie, z samozadowolenia, pobudzanie do zadawania pytań sobie i światu. Wszystko, co dobre i konstruktywne, rodzi się z niepokoju, niezadowolenia, chęci wydostania się z oków schematu. Ponieważ nie mam ani sekretarki, ani sztabu współpracowników – lektura listów, które nadeszły na mój adres, trwała dosyć długo. Pozwoliła mi ona jednak przekonać się, jaki jest obecny stan katolicyzmu polskiego, bo przecież mistrzejowicka „szopka” jest tylko jednym z jego świadectw. Nim odpowiemy sobie na to pytanie, wyjaśnienie, dlaczego poszedłem właśnie do Mistrzejowic, czyli odpowiedź na problem nękający m.in. czytelnika z Tuchowa: „Po coś poszedł do kościoła w Nowej Hucie, czerwony kruku?”. Zwracanie się do mnie przez „ty” nie wynika wcale z zażyłości między nami. Jest to po prostu pewien rys obyczajowy niektórych dyskutantów. A więc – dlaczego? Nie tłumaczyłem tego poprzednio, bo wydawało mi się oczywiste, że dziennikarz czy pisarz ma obowiązek znaleźć się tam, gdzie dzieje się coś, co go osobiście niepokoi. Może nie napisać na ten temat ani słowa, ale jego obowiązkiem jest zoba c zyć i w i e dzi eć. Poszedłem do mistrzejowickiego kościoła również jako Polak, gdyż chciałem przekonać się os obi ś c i e, co czują i jak myślą moi rodacy. Nasze poglądy w pewnym tylko stopniu wynikają z tego, co w dzieciństwie czy młodości narzuciły nam autorytety; w większości wypadków formują się one w trakcie konfrontacji ze sposobem czucia i zachowania się innych. Poszedłem także dlatego, że u siebie w domu – w Polsce – czuję się swobodnie i chodzę tam, gdzie zaprowadzi mnie ciekawość lub potrzeba. Pojawiłem się w mistrzejowickiej świątyni, gdyż miałem prawo czuć się zaproszonym. Przecież jest to jedna z kilku świątyń w Polsce, w której częstymi gośćmi są znani ateiści: Stefan Bratkowski, Jan Rulewski, Andrzej Gwiazda czy Maciej Szumowski. Nie wspominam licznego grona artystów, z których znaczna część deklarowała publicznie w minionych dekadach swoje poglądy sprzeczne z doktryną katolicką. Występy czy

„kazania” tych ludzi odbywały i odbywają się z wyraźną zachętą ze strony czynników kościelnych. Czyżbym ja miał być jedynym wyjątkiem? Dlaczego? Przecież społeczne życie Kościoła nie podlega – jak na razie – reglamentacji. Największy mój niepokój wzbudziła ta część korespondentów, którzy deklarując się jako „najwierniejsi katolicy” lub „gorący zwolennicy porozumienia i dialogu”, zwracali się do mnie językiem, którego próbki będę cytował, przepraszając równocześnie moich czytelników za narażanie ich oczu i uszu na szwank. Kobieta Polka z Warszawy pisze na przykład tak: „Obywatelu Stanuch, jest dla was miejsce. Nie zamartwiajcie się – taki skurwysyn najlepiej pasuje na pastucha przy żłobie rządowym”. Czy autorka zadała sobie trud, aby zobaczyć „szopkę”, o której pisałem, czy zastanowiła się, co i dlaczego mnie oburza? To nie ma dla niej żadnego znaczenia. Po prostu jeżeli komuś cokolwiek nie podoba się w działalności Kościoła lub w postępowaniu katolików, to jest… Subtelny i finezyjny mieszkaniec hotelu Kasprowy, nie oglądając również ani wystawy, ani – rzecz jasna – szopki, częstuje mnie takimi oto pieszczotami: „Ty prymitywie. Szopka to piękna rzecz, cóż może być piękniejszego jak Jezus na sianku. Ty posługujesz za judaszowe złotówki. Przyjdzie jeszcze czas, że będziesz umierał, ty partyjna świnio […]”. Jak prowadzić dialog i dążyć do porozumienia z takim zapewne pachnącym i „odstawionym” mieszkańcem hotelu Kasprowy w Zakopanem? Niech nas Bóg broni od takich partnerów i zwolenników dialogu. Inny wytworny stylista uświadamia mi: „No, jakbym cię, czerwony, gdzieś spotkał w ciemnej ulicy, bądź pewny, że głowa ci leci, a na tyle cię znam, że cię wszędzie poznam, bo się rzucasz w oczy – boś czerwony. Więc policz sobie dni […]”. Swoją „polemikę” ze mną tak podsumowuje: „Ciebie i tych morderców, jak będzie wyrok, tobym powiesił na Rynku krakowskim”. Abym zaś nie miał wątpliwości, za kogo uważa dziennikarza zdającego sprawę z tego, co zoba c zył, anonimowy korespondent przypomina: „Jest Pan przecież przesiąknięty kłamstwem, sadystycznie nastawiony do ludzi głoszących hasła prawdy, prawdziwej wolności i poszanowania godności człowieka”. Każdy z czytelników, gdy zestawi wzniosłe hasła z językiem, jakim posługują się anonimowi korespondenci, będzie miał pojęcie o racjach, jakie oni reprezentują. Wybrałem cytaty stosunkowo najmniej ordynarne, aby czytelników nie bulwersować. Zastanawia mnie jednak, jak ci ludzie godzą posługiwanie się kanałem słownym (a słowo, podobno, jest obrazem duszy) z zasadami religijnymi. Co sądzić o jakości wiary tych, którzy swój stosunek do świata i do drugiego człowieka potrafią wyrazić jedynie w tak prymitywny sposób? Gdzie się tego nauczyli? Czyżby prawda o wierze niektórych katolików wyglądała w ten sposób, iż w kościele modlą się, a poza nim robią, co tylko przyjdzie im do głowy, czyli są tymi, którzy „modlą się pod figurą, a mają diabła za skórą”? Z lektury gazet nie mogli nabrać przekonania, że myślących inaczej należy zabijać, gdyż prasa polska nie propagowała i nie propaguje nietolerancji; również żaden z polskich

działaczy społecznych czy politycznych nie używa publicznie „łaciny” – czyżby więc natchnienie do takiego postępowania i takiego słownictwa otrzymywali moi korespondenci w swojej wspólnocie parafialnej? A może – aż strach pomyśleć – część księży nie zwraca uwagi swoim parafianom na przykazania i prawdy wiary mówiące o miłości bliźniego, o skromności, która wyraża się przecież m.in. w powściągliwości słowa? Myślę, że część księży przeciążonych rozlicznymi obowiązkami poza​religijnymi, takimi jak rozdawanie paczek, wypłaty honorariów za występy artystyczne czy satyryczne w kościołach, wreszcie pochłonięta propagandą „prawdziwej wolności” – nie ma już sił, aby przypominać swoim „owieczkom”, co stanowi istotę postawy człowieka wyznającego wiarę rzymskokatolicką. W każdym razie „ordynarna” część listów uświadomiła mi, iż religijne nauki księży są mało skuteczne, skoro inny język obowiązuje w świątyniach, a inny za bramą, na ulicy, w pracy, w życiu społecznym. Gdy rozdwojenie języka na „oficjalny” i „prywatny” przekracza pewną granicę, zawsze jest świadectwem kryzysu wspólnoty, która podlega owemu rozdwojeniu. Tak przynajmniej twierdzili w latach 1980–1981 nasi opozycyjni uczeni analizujący „oficjalną” rzeczywistość lat siedemdziesiątych. Na szczęście większość listów to nie anonimy. Co nie znaczy, że ich autorzy zgadzają się ze mną. Duża liczba listów opatrzonych dokładnym adresem nadawców świadczy, że z naszą społeczną moralnością nie jest tak źle, jak można by sądzić na podstawie skrajnych przypadków. Zaufanie, iż ani autor, ani redakcja nie użyją powierzonych im informacji w złym celu, to postawa społeczna godna szacunku. Tylko bowiem wzajemne zaufanie między Polakami – co nie wyklucza całkowitej nieraz różnicy zdań – budować może siłę i wielkość naszej ojczyzny. Są jednak u nas ludzie, którzy żyją w przekonaniu, iż Polska… nie istnieje. Granice, sejm, rząd, państwo – to wszystko jest „kłamliwą propagandą”. „Jedna z wielu mieszkanek Mistrzejowic” tak widzi ten problem: „Dolny poziom kościoła (tam gdzie jest wystawa fotograficzna i „szopka” – przyp. S. S.) służy także do modlitwy, może jeszcze gorętszej niż górny, tam przed obliczem Matki Solidarności (bo tak nazywany jest ten ołtarz), tam ludzie dzień i noc modlą się o Wolną Polskę”. Chciałbym zwrócić uwagę mistrzejowickiej bojowniczki o wolność naszego kraju, iż będąc na terenie owego dolnego kościoła około dwóch godzin, nie widziałem ani j e dne go człowieka, który by tam bodaj przyklęknął, nie było również nikogo modlącego się, chociaż dzień był świąteczny. Nikt z moich korespondentów, poza Panią, nie twierdził, iż jest to miejsce modlitwy. Po prostu, jak to się dzieje na wszystkich wystawach, ludzie przesuwali się od tablicy do tablicy, robiąc miejsce innym. Można stąd wnosić, iż nie tylko na mnie, ale i na innych dolny kościół nie robi wrażenia miejsca kultowego, jest to raczej świecka wystawa świeckich eksponatów. Potwierdza to mimo woli wielu moich korespondentów: „To miejsce – pisze »Nauczycielka« – to dla nas oddech prawdy, oddech bezpieczeństwa i przede wszystkim oddech wolności”. Czy tak mówi się i myśli o Kalwarii Zebrzydowskiej, Częstochowie, Fatimie, Lourdes? Nazwy te kojarzą się wierzącym z przeżyciami o charakterze religijnym, mistycznym. Potwierdza to również pan E. T. z Krakowa: „Przyznaję, że po przeczytaniu

Pańskiego artykułu ogarnął mnie niesmak do organizatorów tej »szopki«. Jednakże po obejrzeniu – wycofałem się z tego. Większe bowiem wrażenie i innego rodzaju zrobiło na mnie to mnóstwo eksponatów – dowodów istnienia podziemnej Solidarności, jej działalności […]”. Mój korespondent poucza mnie dalej: „Otóż prawdziwa szopka betlejemska znajduje się w kościele »na górze« – ze wszystkimi rekwizytami wymaganymi przez tradycję. Natomiast to, co jest »na dole«, a co Pan nazwał właśnie szopką betlejemską – taką nie jest. […] Nie ma tam nic, co by uzasadniało taką nazwę. I nie ma także nic, co by łączyło się z kultem kościelnym”. Autor listu bardzo wiernie powtórzył tezę mojego artykułu. Mimo że jest człowiekiem wierzącym, nie dopatrzył się na mistrzejowickiej wystawie żadnych akcentów religijnych, przeciwnie, ucieszyła go jako manifestacja istnienia podziemnej Solidarności. Gdzie więc jest moje rzekome kłamstwo, na które oburzają się niektórzy korespondenci? Czyż zdanie: „I nie ma tam nic, co by łączyło się z kultem kościelnym” nie jest potwierdzeniem, iż w kościele w Mistrzejowicach użyto świątyni do demonstrowania treści pozareligijnych? A jak widziana jest Polska przez zwolenników mistrzejowickiej wystawy? Pan W. P. tak to ujmuje: „Być może kościół nie jest odpowiednim miejscem dla zamanifestowania sprzeciwu, ale w takim razie gdzie można to zrobić? Gdzie u nas jest miejsce do ujawniania narodowi wyciszonych wydarzeń?”. Czytelniczka z Krakowa widzi to jeszcze ostrzej: „Gdzie ludzie mogą wyrazić swoją prawdziwą postawę? Demonstrować, nawet pokojowo – nie wolno! Upominać się o swoje prawa piórem – nie wolno! Mówić publicznie – nie wolno! Bo za to wszystko – więzienie ze »ścieżkami zdrowia!«”. Doprawdy, cóż za szkaradny kraj ta Polska. Tyle prześladowań i okrucieństwa. Czy jednak nie zauważyła Pani, iż wszystkie „zakazy”, za które grozi „więzienie »ze ścieżkami zdrowia«”, przekracza „szopka” i wystawa w mistrzejowickim kościele, a jej organizatorzy i ich sympatycy w Polsce nie tylko nie biegają po „ścieżkach zdrowia”, ale cieszą się dobrym samopoczuciem i powodzi im się znacznie lepiej niż piszącemu te słowa? Przyznam, że niepokoi mnie ten pogardliwy stosunek do wolnej Polski, którą mamy, a o której – mimo wszelkich jej wad i niedoskonałości – marzyli wszyscy znający smak przeszło stuletniej niewoli. Może więc rację miał biskup-poeta Ignacy Krasicki, gdy twierdził, iż miłość do ojczyzny „czują tylko umysły poczciwe”. Jak każdy patriota wiedział, że ojczyzna to nie ordery, stanowiska, zaszczyty, ale trudny i najczęściej niedostrzegany obow i ą ze k… Miłość do swojego kraju prawie zawsze łączy się z kłopotami, bo jak pisał Ignacy Krasicki: Dla ciebie zjadłe smakują trucizny, Dla ciebie więzy, pęta niezelżywe! Kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny, Gnieździsz w umyśle rozkoszy prawdziwe! Byle cię można wspomóc, byle wspierać,

Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać! Sporo listów odnosiło się do osoby Zmarłego. Niektóre zawierają rewelacje, a nawet sensacje. Czytelniczka z Krakowa pisze na przykład: „[…] wszystkim wiadomo, w jak okrutny sposób męczono księdza Jerzego – wyrywając mu język i wyłupując oczy, nie mówiąc już o czterokrotnym pobiciu do nieprzytomności”. Otóż, droga Czytelniczko, wcale nie „wszystkim” wiadomo. Sądowy opis śmierci księdza różni się zasadniczo od podanego przez Panią lub Pani informatorów. Jeżeli więc dysponuje Pani dow oda mi na wyrywanie księdzu języka (na świecie od kilku wieków nie zanotowano stosowania podobnej tortury – przyp. S. S.) i wyłupienie oczu – radzimy jak najprędzej nawiązać kontakt z sądem w Toruniu. Udowodnienie tych faktów być może poważnie zmieniłoby przebieg procesu, gdyż nikt dotąd nie wysuwał w stosunku do oskarżonych takich zarzutów. Posiadane przez Panią ewentualne dowody w tej sprawie musiałyby spowodować poważne konsekwencje służbowe w stosunku do naukowców z Instytutu Medycyny Sądowej. Jeśli nie dostrzegli takich śladów, a są one widoczne gołym okiem, gdyż wyrwanie języka (wymagające olbrzymiej siły i specjalnych narzędzi), jak i wyłupienie oczu pozostawiają trwałe ślady, których ukryć się nie da – musieliby ponieść konsekwencje. Postawiłoby to również pod znakiem zapytania wiarygodność zagranicznych fotoreporterów, których zdjęcia wycięte z prasy zachodniej znajdują się na wystawie w Mistrzejowicach. Każdy może tam zobaczyć, iż Zmarły pokazany na zdjęciu ma oczy nienaruszone, również jego usta nie wykazują żadnych śladów, które musiałyby powstać przy tak brutalnym zabiegu, jakim jest wyrywanie języka. Jeżeli więc ma Pani dowody – proszę je przedstawić. Trzeba się jednak dobrze zastanowić, bo może to się komuś tylko „tak powiedziało”? Kto więc przekręca prawdę? I czy jest to godne w obliczu śmierci człowieka? U wielu korespondentów budzi niepokój kwestionowanie przeze mnie „świętości” Zmarłego. Powtarzam więc: nie wiem, czy jazdy po całej Polsce w luksusowym samochodzie (zamiast „posługi religijnej” we własnej parafii), dysponowanie znacznymi kwotami waluty (i to niekoniecznie polskiej), a przede wszystkim wygłaszanie opinii głównie o charakterze politycznym, które cytowałem dosłownie za organizatorami wystawy mistrzejowickiej, świadczą o jakimś szczególnie bogatym życiu religijnym. A może raczej o niezwykle bogatym życiu działacza politycznego? Znam wielu młodych wikarych, ale nie przesiadają się oni z auta do auta – jadąc na przykład do chorego – aby „zmylić” obserwatorów, nie wynajmują zakonspirowanych mieszkań i nie odbywają narad z przedstawicielami opozycji. Ksiądz J. Popiełuszko prowadził, według faktów podawanych przez jego zwolenników, styl życia konspiratora. Gdzież więc owa niezwykła świętość? „Dziwi fakt – pisze pani Z.S. – że ma pan jakieś wątpliwości co do świętości księdza Jerzego Popiełuszki. Cierpliwości, już niedługo zostanie ogłoszony świętym Jerzym naszych czasów. I wtedy jak pan się będzie czuł?” Ktoś inny stwierdza bardzo konkretnie: „Poczekaj pan pięć lat, a ks. J. Popiełuszko będzie wyniesiony na ołtarze”. Takimi to „dowodami” próbuje się rozwiać moje wątpliwości.

Niektórzy korespondenci twierdzą, iż „szopka” i wystawa w Mistrzejowicach to manifestacja żalu po Zmarłym. Dziwny to żal, który wymaga trąb i transparentów. Widziałem matki polskie, których synów, córki lub mężów torturowało gestapo, które wiedziały, gdzie i kiedy ich najbliżsi zostali rozstrzelani. Ich ból był milczący, ich rozpacz i tragedia nie potrzebowały manifestacji. Ich wielkość polegała na świadomości, że prawdziwe uczucie musi być okazywane godni e. Klęczały w polskich kościołach z boku, w ciszy. A ich towarzyszami były łzy, samotność i modlitwa. Było tych kobiet niemało, skoro wiemy, że sześć milionów Polaków oddało wówczas swoje życie za wolność Polski. Nikomu wtedy nie przyszło do głowy urządzanie „szopek” takich jak w Mistrzejowicach. Polacy obywali się bez transparentów i sztandarów, nie starali się „ulepszać” znaku krzyża – a tak dzieje się dzisiaj wśród tych, którzy twierdzą, iż znakiem wiary w kościele są dwa rozcapierzone palce wysunięte do góry. Ponieważ widziałem w swoim życiu prawdziwy żal i prawdziwych patriotów – przyjmuję mistrzejowicką wystawę z zażenowaniem. Jako antypolski wybryk, przynoszący szkody także Kościołowi rzymskokatolickiemu w Polsce. Czy jestem w tych odczuciach osamotniony, czy podobnie jak ja myślą inni, zwłaszcza wierzący? Stanisław Stanuch, Reportaż z beczki prochu, Warszawa: Książka i Wiedza, 1987, s. 16–42

1987 Jerzy Szperkowicz (ur. 1933)

Wrastać w Polskę

Wilnianin z pochodzenia, który żartuje, że zna rosyjski, bo Związek Radziecki przyszedł go tego języka nauczyć. W 1947 roku przyjechał do nowej powojennej Polski i dziennikarstwo potraktował jako narzędzie: „Z małolata, sieroty, późnego repatrianta wrastałem dziennikarstwem w Polskę” – napisał. Dziennikarstwo jako osiedlanie mentalne. Bardzo mi się podoba taka koncepcja naszego zawodu. Na początek – dodał w swoim literackim życiorysie pisanym dla „Odry” – nie dałem się pozbawić złudzeń. „Tego o śmierci rodziców nie powtarzaj. Tu jest to samo lub będzie to samo, co tam” – ostrzegł dyżurny ruchu na stacji Ełk, gdzie przystanął nasz transport, jeden z ostatnich. Przekroił dla mnie na pół swój bochenek chleba. Nie byłem w stanie, nie chciałem uwierzyć. Po Wileńszczyźnie 1947 roku Polska, taka, jaka była, olśniewała i zaślepiała. Dostatkiem, dobrocią, otwartością. Wysłała po nas aż pod Grodno wagony z kolejarzami w rogatywkach mówiącymi jak jeden mąż po polsku […]. Zadebiutował w „Życiu Białostockim” – regionalnej mutacji „Życia Warszawy”, do którego przysyłał korespondencje na lokalne tematy. Co jakiś czas pojawiał się w mieście mężczyzna w typie zapaśnika. Z kieszeni tweedowej marynarki wyglądał mu egzemplarz gazety „Gazeta”. Odprowadzał go nabożny szmer: „Dziennikarz…” Nie miałem nic przeciwko zostaniu dziennikarzem. […] Po maturze „Życie Białostockie” znalazło dla mnie etat, wynajęło hotel i zapędziło do reporterki. Czytałem Oscara Wilde’a i pisywałem płytkie reportaże pod napuszonymi tytułami, na przykład Gdzieś w gminie Wyszki… Ukończył dziennikarstwo na Uniwersytecie Warszawskim, ukrywając – jak mówi – swoje ziemiańskie pochodzenie. Za swój debiut reporterski uważa Wyroki losu w Lipnie nad Mieniem („Życie Warszawy”, czerwiec 1957). W 1966 roku wyjechał jako korespondent tego dziennika do Moskwy, gdzie pracował do 1969 roku (razem z nim żona Hanna Krall, która swoje reportaże z ZSR R pisała dla „Polityki”). Po jego tekście o szkodliwości palenia (1971) do redakcji przyjechała z protestem delegacja z fabryki papierosów w Radomiu. Pracownicy obawiali się zwolnień, po tym jak spadły zamówienia na ich wyroby. Sześcio​krotnie usuwano go z pracy. Jego kolejne przystanie: „Życie i Nowoczesność”, „Kultura”, „Odra”, „Przegląd Techniczny”, „Firma”, „Horyzonty Techniki” oraz „Gazeta Wyborcza”, w której pracował od samego początku. Na pierwszej stronie tego historycznego numeru „Gazety” znalazły się dwa teksty podpisane nazwiskiem: list powitalny Lecha Wałęsy i korespondencja wyborcza z Płoc​ka autorstwa właśnie Szperkowicza, który zamiast podyktować tekst przez telefon, musiał pędzić swoją ładą do Warszawy, bo SB rozłączało rozmowę. W 1990 roku wydał powieść political fiction Wyspa Wojny. Swoim talentem przysłużył się też narciarstwu, którego jest zapalonym miłośnikiem. W 1976 roku przetłumaczył książkę Georges’a Jouberta Jak samemu nauczyć się jeździć na nartach, a cztery lata wcześniej zainicjował głośną akcję „Drugie Zakopane pod Śnieżnikiem”. Skoro w tak zatłoczonych ośrodkach sportów zimowych jak Zakopane czy Krynica nie ma już miejsc dla turystów, tłumaczył, należy stworzyć nowe centrum wypoczynkowe – Drugie Zakopane, i to nie oglądając się na państwo, tylko siłami społecznymi. Społecznymi, a więc poza oficjalnym planem i procedurami, ze środków przedsiębiorstw, instytucji i wpłat obywateli. Tak brzmiał apel do czytelników. Odzew był lawinowy, napłynęło mnóstwo ofert współfinansowania przedsięwzięcia, uruchomiła się też zamrożona energia społeczna. Jak to możliwe – dociekał Szperkowicz w kolejnym bilansie akcji – że słowo dziennikarskie dokonało czegoś, co jest poza zasięgiem wszechwładnych ministerstw czy organów planowania? – Partia nie potrzebuje prywatnych pomysłów – powiedział mi towarzysz Janusz Cymbała z KC PZPR . – Śnieżnik to gdzieś na granicy, różnie z tym bywa. Zaproponujcie ośrodek sportów zimowych w Górach Świętokrzyskich. Wylansujcie, rozkręćcie. W odpowiednim momencie – przyklaśniemy. Góry Świętokrzyskie nadają się na Drugie Zakopane jak jeziora mazurskie do hodowli trzciny cukrowej.

Nie kryłem tego. Toteż hasło „Drugie Zakopane” uśmierciła cenzura, a głośną akcję – wzorzec krytyki naprawczej – dopisano do rachunku naszych grzechów. Zostaliśmy zwolnieni. Proszony o doprecyzowanie, wyjaśnia: Z „Życia Warszawy” wyleciałem zbiorowo i osobiście, jako wiceszef czwartkowego dodatku „Życie i Nowoczesność”, który prezentował alternatywne rozwiązania niezliczonych problemów PR L. W 1980 roku wydał książkę Pasjans polski, w której zebrał – jak twierdzi wydawca – „swoje najlepsze refleksje” z wielu lat pracy dziennikarskiej. Te refleksje to rodzaj reporterskich felietonów: autor ssie materiał z życia, żongluje szczegółami, omotuje to refleksją dziennikarza-socjologa, a całość podaje w stylu, który nazywam „zawijastym”: pełnym chwytów retorycznych, ozdobników i przekomarzania się z czytelnikiem. Dziś już wiele tematów poruszanych w Polskim pasjansie jest passé (na przykład czy ma sens zbieranie papierków na plaży w Orłowie, jeśli za kilka lat wody Zatoki Gdańskiej będą martwe, albo co by się stało, gdyby przeszczepić na polski grunt urząd rzecznika praw obywatelskich), niektóre jednak są wciąż aktualne. Można by na przykład na nowo zaproponować pomysł Szperkowicza, by dziennikarze brali udział w publicznych obronach prac doktorskich. Zajmowała go kwestia, jak dochodzi do promowania słabych naukowców. Słyszę, że zamierzamy importować nakrętki, bo z powodu nieodpowiedniej jakości stali nie możemy ich wyprodukować w kraju. Nie możemy doczekać się wyższej jakości magnetofonu, bo ponoć zastrzegł to sobie licencjodawca. Nie mamy na rynku dobrego tranzystora trzyzakresowego, bo nie chcemy na wszystko kupować licencji. Nie dało się zrobić dobrego filmu o Jarosławie Dąbrowskim, ponieważ tradycja – jakoby nie tylko krajowa – usztywniła tę postać na posąg. Do licha, ale przecież doktorów to możemy mieć w Polsce pierwsza klasa i nawet takich, co potrafią zapanować nad tremą na tyle, żeby zrozumieć zadawane pytania. Pisząc o aktualnej kondycji kraju, Szperkowicz narażał się na ingerencje cenzorskie. Wspominał kiedyś, jak w miesięczniku „Odra”, gdzie pracował w latach osiemdziesiątych (w stanie wojennym stracił pracę w „Przeglądzie Technicznym”, nie przeszedł weryfikacji), oddał do druku esej Gospodarka potrzeb społecznych. O tym, że realny socjalizm to gospodarka wojenna z rozdziałem dóbr: każdemu według jego lojalności. Cenzura – pisał – wychlastała całe strony (do czterdziestu procent całości) z rachubą, że autor tekst wycofa. Nie wycofał. Esej się ukazał, a jego wycięte fragmenty przeszły w „Przeglądzie Organizacji”; cenzura pozwalała na więcej czasopismom fachowym. Z tego pod pseudonimem Albin Turbacz zrobiłem przegląd prasy dla „Odry”, przytaczając w nim – z lekko sceptycznym komentarzem – wszystko, co cenzura wcześniej wykreśliła. Cenzorzy lenili się sprawdzać teksty już gdzieś przepuszczone i czytelnicy „Odry” dostali esej niemal w całości, choć w dwóch ratach. Było to pokerowe zagranie Ignacego Rutkiewicza, następcy legendarnego naczelnego „Odry” Zbigniewa Kubikowskiego. Materiał Kurier z Poczdamu, prezentowany w antologii, także ukazał się w „Odrze”. Ale różni się od typowych tekstów Szperkowicza. Autor nie jest dziennikarzem zatroskanym o Polskę, lecz podaje nam autoreportaż – gatunek z lubością uprawiany przez Egona Erwina Kischa – o swoim dzieciństwie na Wileńszczyźnie w czasie sowieckiej i niemieckiej okupacji. „Bukiety koronkowych jaskrów, ciężkich rumianków i smukłonogich chabrów przeważnie chybiały celu, zagniatały je ze żwirem ostre protektory opon” – w sielskość dzieciństwa wkroczyła wojna. Obok tekstu Pińsk 1939 Ryszarda Kapuścińskiego Kurier z Poczdamu Jerzego Szperkowicza to druga wspaniała relacja reportera z wojennego dzieciństwa. Bardzo obrazowa i działająca na wyobraźnię.

Kurier z Poczdamu

Pasąc krowy nad gościńcem Miadzioł–Wołkołata, nie spuszczało się z oka historii. Najpierw swoi postrzelili lejtnanta Szworonowa; oddział, na którego czele maszerował, dopędziła ciężarówka; myśląc, że to już Germańcy, wystrzelił do nich. Nad stawem, dokąd chłopców wypędzano myć nogi przed snem, dobrze było słychać buczenie motoru i obydwa strzały: wysoki, rewolwerowy i głuchą odpowiedź z wintówki. Szworonow dostał w udo i zanurkował w Czyżowe żyto. Żyto stało jeszcze zielonkawe, a już przestały grać żaby, więc kończył się czerwiec. Nie pobiegliśmy z bratem stryjecznym na gościniec jak zwykle, by zaciągnąć się aromatem spalin i obejrzeć wzorzysty ślad opon każdego usłyszanego samochodu; było już ciemno i wiało od tego nieszczęściem. Dowódcy następnych oddziałów wiedzieli skądś o incydencie, ale wzruszali ramionami nad losem rannego: „Pustʹ dochniet[268], na drugi raz popamięta”. Dorośli nie nalegali, ponieważ nie należy mieszać się w nie swoje sprawy, zwłaszcza że to wszystko w sposób niepojęty przybliżało jakoby powrót Polski. Szworonow całą noc jęczał i wołał pić. W południe nasz deputat[269] kazał załadować go nieprzytomnego na furmankę i wieźć do Miadzioła; ujechali niedaleko; od Miadzioła – z krzyżami na hełmach – walili już tamci. Bukiety koronkowych jaskrów, ciężkich rumianków i smukłonogich chabrów przeważnie chybiały celu, zagniatały je ze żwirem ostre protektory opon. Tym bardziej triumfował oddawca każdego celnego rzutu: „Usmichnuusia! Heta jon mnie! Heta mnie!”[270]. Spierano się o przeznaczenie przyjaźniejszego błysku oczu, skinienia ręki postaci pędzących w łoskocie i kurzu przed siebie. Kiedy ojciec uciekł z niewoli i dowiedział się o tych kwiatach, popatrzył na mnie nie tak, jak lubiłem. „Noga polskiego dziecka – powiedział – nie powinna była tam postać”. Zastanowiło mnie użycie czasu zaprzeszłego. Po czterdziestu latach wciąż nie wiem, skąd brały się te dzieci z kwiatami. Gdyby przychodziły tylko z przydrożnych wiosek, byłoby wiadomo: zabiegają o lepsze traktowanie przez najeźdźcę, ale nad gościniec ciągnęła też ubrana odświętnie młodzież z zagubionych w lasach chutorów; ci pozostawali bezimienni, a jeszcze wystawiali się po drodze na pobicie przez rówieśników z czupurnych wsi. Dorośli ukradkiem – zza wzgórz, zza krzaków – przyglądali się grzechoczącym łodziom desantowym i rozsuwanym mostom: technika jak u bajcy[271]. Kudy im. Takiego sprzętu tylko pozazdrościć. Przyznawali to, ale dzieci nad gościniec nie posyłali. Z wyjątkiem może syna i córki naszego deputata, który mógł się obawiać złych języków. Tak sobie kombinuję: kresowy narybek, obowiązany przetrwać, szukał na własną rękę kontaktu z zapamiętałym potokiem żelastwa, a wymuszając na nim kwiatami – z ich jednoznacznym przesłaniem – ludzkie odruchy, osłabiał go i spowalniał. Podobno zwiad

motocyklowy ostrzelał gdzieś witających – bez sprawdzania, że w ciężkiej wiązance rumianków nie ma w środku kamienia. Znacznie później zrozumiem, że dlatego nie wolno dawać wrogowi fałszywych sygnałów, bo zanim wyprowadzą go w pole, rozzuchwalają. Tymczasem historia szwendała się gościńcem, upadały ustroje i flagi, jedynie trójpolówka – nieporuszona – przemieniając co roku rżysko w grochowisko, grochowisko w kartoflisko i kartoflisko w ugór, przepuszczała nasze trzody, a z nimi mnie do gościńca lub odsuwała od niego poza pole widzenia, choć w zasięgu odgłosów. W czterdziestym trzecim ugory i pastwiska wywędrowały na tamtą stronę wzgórz, ale nie było czego żałować. Gościniec stawał jak rzeka. Mijały tygodnie i nie pokazał się na nim żaden pojazd samochodowy. Pontony i wspaniałe rozsuwane mosty utknęły gdzieś marnie, bo ani jechały nowe, ani wracały tamte. Żwir jak martwa fala wypluwał niedopałki z jasnym tytoniem i guziki od obcych mundurów. Życie przeniosło się na drogi gruntowe i polne. Przemykał nimi drapieżny okupacyjny handel, w nagłej potrzebie wiodły do księdza i felczera, pod osłoną nocy sprowadzały przyjaciół i katów. Jedną z takich dróg boso o świcie wrześniowym wybiegła na spotkanie śmierci nasza mama; biegła odzyskać wyprawkę dla naszej nowo narodzonej siostrzyczki Irenki. Morderca nie darował mamie, że w zaślepieniu kastowym wyszła za ojca zamiast za niego. Mama w swojej ostatniej godzinie mogła myśleć, że osłoni ją eksponowanie roli ojca w polskiej partyzantce, której przecież jesienią czterdziestego trzeciego nikt w naszych stronach nie widział. Śladem mamy – już po białej grudzie – wyprowadzono w nocnych pantoflach ojca. Przyszli po niego przed świtem, wywołali na słówko przed dom, ojciec ukląkł pomodlić się przed ołtarzykiem, pochylił się – posiwiały – nad maleńką Irenką i nie zobaczyłem go więcej. Oprawców było tylko dwóch; dlaczego nie rzuciłem się na jednego z nich? Był to czas idealny na wpisanie wszelkich porachunków w nurt stosownej sprawy. Latem od zbaczania z drogi w las odstraszał fetor nie do pomylenia. Kiedy w okropne upały wyorano w okolicy siedmiu braci wielkoludów, przysypanych jednej nocy jakoby za sprawą sąsiada, któremu sprzykrzyli się (przed wojną) ciągłymi swarami o miedzę, wyobrażałem ich sobie takimi, jakich widziałem za życia: opalonych jasnowłosych wesołków, tyle że nagich. Inaczej byli nie do pojęcia. Jeszcze jesienią gościńcem przejechał konwój złożony z tankietki i ciężarówki żandarmów ze Słobody. Na szczycie wzgórza zwanego Skułą i rzeczywiście okrągłego jak wrzód[272] zalegli dwaj partyzanci z zamiarem ostrzelania nieprzyjaciela. O godzinie i trasie przejazdu uprzedziła partyzantów sprzątaczka z posterunku. Konwój nadjechał punktualnie i przypadkiem zatrzymał się dokładnie naprzeciwko Skuły: żandarmi i ci z tankietki wysiedli za swoją potrzebą. Po dziesięciu minutach odjechali nie niepokojeni. Na tym samym polu, na którym krwawił Szworonow, zostały po nich ekskrementy (wszyscy mieli rozwolnienie), strzępy obcojęzycznych gazet i kilka puszek po konserwach, dobrych na fanary[273] do noszenia ze sobą gorących węgli. Na szczycie Skuły w ciepłym jeszcze

legowisku znaleźliśmy z bratem stryjecznym łuskę od pepeszy. Czy partyzantów zmyliło wysiadanie konwoju, czy nie zdecydowali się strzelać w plecy kucających, a ten jeden wystrzał przebrzmiał niezauważony? W każdym razie dzięki poniechaniu zasadzki nasza okolica jako teren spokojny uniknęła losu dziesiątków wsi wokół. Naszą okolicą nazywam dom stryjostwa, którym – rodzice, siostra Danusia i ja – zwaliliśmy się na głowę; nasz własny dom w Dubowem spaliły tej wiosny Trupie Głowy, sprowadzone donosem, że nocujemy partyzantów i pożywiamy Żydów z leśnych zimowisk w ziemiankach; w gorącym jeszcze popielisku ktoś zahaczył szablę ojca, nasz jedyny skarb, ukrywany pod gontami dachu. Przez całe tygodnie ku zimie czterdziestego trzeciego słońce zachodziło na pogodę, a zorza, zamiast wsiąkać, rozlewała coraz soczystsza. Z wieczora paliło się zwykle tak blisko, że widać było języki płomieni i słychać klekot cekaemu. Stopniowo z mroku wyłaziły w różnych miejscach blade wypieki łun, spływały z nich ogniste frędzle, aż wreszcie rozjarzał się cały widnokrąg. Mimo woli nasuwały się porównania ciągłości i nasycenia łun z widzianymi poprzedniego wieczoru, czekało się podświadomie, kiedy ten pierścień będzie kompletny. Po wpół do ósmej nowych łun już nie przybywało, podpalaczom należała się kolacja. Prawdę mówiąc, obręcz pożarów nigdy się nie domknęła – zawsze czerniały w niej szczerby nieprzebytych lasów i bagnisk, a także wsi wcześniej spacyfikowanych. Nad ranem łuny przygasały i wtedy do domu zaczynali dobijać się obcy. Było to energiczne bębnienie w szybę zgłodniałych, delikatne drapanie w ramę okienną szukających noclegu, gwałtowne kołatanie klamką pytających o drogę i walenie kolbami ekip rekwizycyjnych. Żadne wojsko nie zechce bić się głodne i toczyła się gra bez złości między gospodarzami usiłującymi podchować dla siebie tucznika albo barana a stugłową rekwizycją odnajdującą najwymyślniejsze schowki (pod klepiskiem, w brogu[274] siana). Pewnej nocy przed kolejnymi żniwami, wśród umiarkowanego walenia w nasze drzwi, szczęknęła łopata. Był to znak nieszczególny. Weszło w modę zmuszanie ofiary do wykopania sobie grobu przed śmiercią. W piątym roku wojny łopaty gdzieś się pochowały i zabójca, by nie tracić czasu na poszukiwania, przychodził z własnym sprzętem. Tym razem to tylko nasz deputat zwoływał ludność do kopania rowów w poprzek gościńca dla opóźnienia odwrotu sił pancernych wroga. Kopać poszedł brat stryjeczny; następnej nocy zasypywał, ponieważ żadnego odwrotu nie było, od razu jechały doczki, ciężarówki firmy Dodge z czerwonymi gwiazdami na drzwiach i burtach. Kierowcy objeżdżali poboczem niezasypane jeszcze rowy, a kopacze krzyczeli matowo: „Uraaa!”. Dopiero po południu przypomniano sobie o kwiatach: niestety kończył się sezon na błękitne dzwoneczki, więc zostawały chabry i maki. Córka i syn naszego deputata ogołocili swoje podwórko z piwonii. Bojcy[275] łapali wiązanki z wyrazem przymusu. Tej armii nie zależało na kwiatach. Każdy natomiast, komu pozwalała służba, przyjmował zaproszenie na posiłek. Tym z pierwszych rzutów wynosiło się chleb na gościniec, kierowcy doczek i sztudebekerów,

przeważnie próżnych, dostawali młodej botwiny i pszennych blinów, taboryci zaś raczyli się kartoflami i kwaśnym mlekiem. Niektórzy przed wzięciem łyżki kłaniali się w kąt, gdzie bywają ikony; wszyscy jedli, nie smakując, i zasłaniali się tajemnicą, żeby nic nie opowiadać; w twarzach utrwalił się im grymas osaczenia przez wojnę. To ja wyłowiłem z pobocza dwóch staruszków gotowych opowiadać; na początek dali mi wystrzelić z zakurzonego karabinu, który mocno kopnął; niestety ciotka Katarzyna nie wpuściła staruszków za próg, wymawiając się ucieczką ciasta z dzieży; zlękła się, że ich grabarskie łopaty sprowadzą nieszczęście. Jakie jeszcze nieszczęścia były do uniknięcia? Jesienią zacząłem chodzić do szkoły w Dziahilach. Było to podwójnie rozkoszne. Na pieczy babci Szylczychy zostawały moje trzody, a na lekcjach oglądałem się na bulwiasty nosek Stefci z czwartej klasy, mojej pierwszej miłości. Z nauką, choć toczyła się w językach obcych, nie miałem kłopotu. Nad gościńcem zwykłem zabijać czas recytowaniem Lermontowa, a po lekturze wydawnictwa Czełowiek i wsielennaja (czełowiek z twardym znakiem na końcu[276]) pod względem zasobu leksykalnego ustępowałem tylko preceptorowi obu naszych klas Aleksandrowi Misunie. Również po białorusku mówiłem i pisałem z wyuczoną konsekwencją gramatyczną cudzoziemca. Pierwsza zima po okupacji okazała się długa i śnieżna. Do szkoły docierałem wierzchem dwumetrowych zasp na nartach wystruganych z brzozowych żerdek przez mego przyjaciela Siarhieja. Jeszcze w końcu kwietnia wyżłobieniami od płóz na gościńcu płynęła śnieżna kasza. Pewnego zgniłego poranka zawróciły nas sprzed szkoły dzieci wracające do domu. „Pobieda” podały jako powód odwołania lekcji. A więc zwycięstwo. Nie pamiętam, abym się ucieszył. Wojna była straszna, ale dopóki trwała, trzymała w zawieszeniu sprawy, które pokój musiał przesądzić. Pękła wtedy jakaś przegroda i prawie wszystkie rodziny cieszyły się listami od bliskich. Pisali wywiezieni na roboty i do Kazachstanu, pisali ci od Berlinga i ci od Andersa, pisali ocaleni w Polsce i za oceanem. Oprócz znaku życia listy z Zachodu błyskały aluzjami terytorialnymi. „Szwagier Smoleń i Ska na święta wybierają się w rodzinne strony”. Odczytywano to nieomylnie jako zapowiedź ryzykownego chyba przesunięcia granicy poza jurysdykcję traktatu ryskiego[277]. Kto inny gwarantował krewniakom i sąsiadom „głębokie i rychłe zadowolenie”. Miasteczko Głębokie, wspomniane w pamiętnikach Caulaincourta[278], leżało tylko trzydzieści kilometrów na wschód od nas, ale dobre i to. Niestety wśród zwiastunów dobrej nowiny trafiali się minimaliści, zapowiadający zaledwie proszony obiad u ciotki Lidy, a więc polską przynależność państwową węzłowej stacji na linii Mołodeczno–Grodno, znanej też z garnizonu lotników. Nieroztropnego dziadka Curzona listy pomijały zupełnym milczeniem[279]. […][280] W listach pojawiły się z kolei rysunki. Jeden z nich podpisany „Do zobaczenia” przedstawiał kłapouche czworonogi pod lasem, a wszyscy wiedzieli, że chodzi o miasto Sarny na Wołyniu. Inny rysunek […][281] przeważające interpretacje łączyły z nazwą Katyń żywą przez te wszystkie lata.

Ciekawsze listy krążyły w setkach odpisów. Nikt nie śmiał chować dla siebie tak ważnych wiadomości. Dziwnym trafem żaden z nadawców nie wymieniał terminu zapowiadanych wydarzeń. Odbiorcy, choć im się bardzo śpieszyło, przyznawali, że oczekiwane zmiany nie mogą kolidować z ważnymi pracami polowymi: żniwami, wykopkami, sianokosami. Niemniej terminy dłuższe niż sześć tygodni odrzucano jako nie do przyjęcia. W szkole na zakończenie roku wystąpiłem w recytacji Drogi do Berlina. Mówiłem po Stefci, która miażdżyła wroga na łuku kurskim. Jako Rok Czterdziesty Czwarty dochodziłem do Wisły[282], a jako uczeń przeskakiwałem z drugiej klasy do czwartej. Z falą zdemobilizowanych i uwolnionych dotoczyły się do nas relacje o niedawnych wydarzeniach krajowych. Egzekucje uliczne w Warszawie, ​powstanie warszawskie, powstanie wileńskie, świeże kwiaty na grobie Marszałka zlewały się w jedną opowieść pełną żałobniczej dzielności, jałowej i bezsilnej. Lato sprowadziło na gościniec ławice krów. Były to tęporogie, czarno-białe krowy ze spuszczonymi głowami o chwiejnym chodzie. Wzbijały kopytami płaski kurz i porykiwały; trudno było oprzeć się wrażeniu, że idą odpokutować za winy swych panów. Konwojenci – przeważnie spośród kobiet wywiezionych na roboty – jechali wozami na gumowych kołach, zaprzężonymi w konie lub także krowy. Wozom u daszków dyndały jedwabne abażury, klatki dla ptaków, czasem błyskała inkrustacjami strzelba. Przed wozem biegły albo jechały z ludźmi gorliwe zamorskie psy[283]. Ku mojemu rozczarowaniu brudne, wynędzniałe stworzenia pędzone gościńcem były holenderkami, które znałem z obrazka na przedwojennych krówkach. Rano niektóre z nich odmawiały udziału w dalszej wędrówce. Konwojenci dobijali je na mięso dla siebie i psów albo wymieniali z gospodarzami na żwawe miejscowe jałówki. Była to dla gospodarzy bajeczna okazja, nawet jeśli połowa sztuk z tej wymiany padała; te, które przychodziły do siebie, rozkwitały jak na obrazku; po kilku latach wzdłuż gościńca poprawiła się klasa bydła rogatego. Tymczasem nasza Krasula i Łaciata patrzyły na obieżyświatki z gościńca z bezpieczną wyższością tercjarek[284]. Krowi exodus zaczynał się koło dziewiątej i trwał do jakiejś piątej. Codziennie koło jedenastej pod prąd krów-pokutnic przedzierała się gościńcem furmanka zaprzężona w chromą bułankę i powożona przez starszą z owdowiałych sióstr Promaszek, Marusię. Promaszki rozwoziły pocztę: Marusia furmanką, a młodsza Dunia – rowerem bez łańcucha: tyle im zostawili ci, którzy przed dwoma laty zabrali ich mężów w podwody. Z Marusią Promaszką miałem poprzedniej zimy drobny zatarg. Z powodu mrozów nie przywoziła mi przez szereg dni gazetki rejonowej z wierszykiem mojego autorstwa, ułożonym według wymaganego wzorca. Poskarżyłem się redakcji i zaraz przyleciała Marusia błagająca, bym podpisał, że spóźnienia dostawy nie było, bo z tego powodu Marusię wyrzucają z pracy. Zachwycony potęgą prasy, oświadczenie podpisałem i odtąd nie musiałem zawracać sobie głowy pojedynczym arkusikiem „Miadzielskiej Prawdy”. Marusia, ilekroć spotykałem ją na gościńcu, pożyczała mi dowolną z rozwożonych gazet

(zabierała ją w drodze powrotnej). Wybór mój padał przeważnie na wielką płachtę „Sowieckiej Białorusi”, która miała względnie czytelny druk i teksty oficjalne podawała w oryginale rosyjskim; w gazetach białoruskich należało liczyć się z potknięciami przekładu. Pewnego dnia na pierwszych stronach wszystkich gazet znalazł się tytuł: Konferencja szefów trzech rządów w Berlinie. Okropnie się przejąłem, uznawszy, nie wiem na jakiej podstawie, że z tych nasączonych karbolem płacht, raczej niż między wierszami cudzych listów, wyczytam nasz los. Wczytywałem się więc do otępienia w każde zdanie sprawozdań i komentarzy, najpierw traktując tekst dosłownie, a później szukając ukrytych znaczeń. Wracająca po kilku godzinach Marusia zawsze nadjeżdżała za wcześnie. „Tut niczoha nie zastałosia[285], wszystko wyczytałeś”, mówiła, wygładzając sfatygowaną gazetę. Kunsztowne sformułowania TA SS [286] huczały mi w głowie przez resztę dnia. „Obsużdalisʹ woprosy priedstawlajuszczije wzaimnyj intieries”[287]. Wielka trójka zajęła się z pasją tym, co zostało z pokonanych Niemiec. Najłatwiej – pochwalałem tę przezorność – poróżnić się nad zdobyczą. Wiedziałem, że lada dzień należne miejsce w tytułach zajmie słowo Polsza. Z oddaniem pożyczonej gazety zaczynała się dla mnie udręka oczekiwania na następny przejazd mego kuriera z Poczdamu. Budziłem się znużony z góry wypatrywaniem łba bułanki, który kołysał się przed wzniesieniem drogi, jak w teatrze lalek. Marusię witałem z daleka okrzykiem: „Co postanowili?!”. Chociaż twierdziła, że gazet nie czyta, czułem, że Tego Dnia sama mi obwieści: „Wszystko jest jak najlepiej”. Zamiast tego ukazał się w gazecie traktat o Bułgarii, która będąc co prawda sprzymierzeńcem Hitlera, przyczyniła Narodom Zjednoczonym szkód, jednak nie posyłała wojska na podbój cudzych ziem, a pod koniec wojny obróciła oręż przeciw wspólnemu wrogowi. Tekst ilustrowała mapka. Następnego dnia podobny elaborat poświęcono Węgrom, omotanym przez klikę Horthyego itp. Również z mapką. Żywiłem i żywię najlepsze uczucia dla szlachetnego narodu bułgarskiego i bratanków Węgrów, jednak wtedy dawanie pierwszeństwa państwom satelickim przed najwierniejszą i najdzielniejszą sojuszniczką – Polską – uważałem za niesprawiedliwość ze strony wielkich mocarstw. Jak się teraz domyślam, artykuły te były przygotowaniem propagandowym do uznania przez Zachód rządów tamtych krajów, o co Związek Radziecki usilnie zabiegał. W czwartek 26 lipca Marusia o zwykłej porze nie nadjechała. Rozważałem możliwe powody spóźnienia: kompletne zachromanie bułanki, rozeschnięcie się koła, pęknięcie duhy[288]. Pod wieczór przyszło mi na myśl, że – w następstwie uchwał podjętych na konferencji – nastąpiło zwinięcie dotychczasowej sieci pocztowej w celu zastąpienia jej inną. Krasula, Łaciata, jałówka i obie owieczki ze swymi jagniętami jak najcyniczniej korzystały z mego zaabsorbowania sprawami światowymi, włażąc a to w groch, a to w owies, a nawet w niebezpieczną dla ich życia koniczynę. Nazajutrz punktualnie o jedenastej przyjechały gazety, te same – niestety – co zawsze. No nie, wszystkie wołały wielkim nagłówkiem: Zachodnia granica Polski. Do tego ogromny tekst i mapka większa od tamtych. Pewnie, że się ucieszyłem. Pewnie, że wolałem

Zachodnią Neissę od Wschodniej[289]. Z mapki próbowałem się uczyć tej nowej Polski: Breslau, Landsberg, Stettin, Swinemunde. Szkoda, że w stosunku do naszego kraju zastosowano fragmentację, gdy granice innych przedstawiano w całości. Cóż, na drugą połowę pozostawało zaczekać do jutra. Cały dzień! Od rana pada. Okryty kapturem z worka upuszczam napięcia, wyśpiewując wszystkie znane mi piosenki. Łeb bułanki szczególnie długo kiwa się nad wzniesieniem. Marusia jest zdenerwowana, że zniszczę gazetę, czytając na deszczu, ale spojrzała uważniej i nie odmawia. Na żadnej stronie „Sowiec​kiej Białorusi” nie znajduję fragmentu granicy przeciwległego pokazanemu wczoraj. Tym razem w ogóle nie ma żadnej mapki ni wzmianki o Polsce. W Poczdamie dyskutowano na temat Włoch, Triestu, cieśnin czarnomorskich, Jugosławii i Grecji. Trzej przywódcy uzgodnili, że nie lubią generała Franco. Mołotow domagał się dwudziestu procent odszkodowań z zachodnich stref okupacyjnych. Jak to się mogło stać? Sprawdzam datę i numerację stron w gazecie, zgadza się. A więc to, czego szukam, ukazało się na pewno w numerach czwartkowych, których Marusia w ogóle nie rozwoziła. – Co było w czwartek? – pytam ją, kiedy zatrzymuje się znowu, aby odebrać gazetę ogrzaną pod koszulą. – Woziłyśmy żyto – odpowiada po białorusku. – Patrz, jak pada. Zdaniem Marusi gazety w czwartek pisały o Finlandii, więc jeszcze przez następne dni czekałem – bez wiary – aż się pojawił komunikat końcowy konferencji. Były w nim trzy rzeczy o Polsce: rząd jedności, zachodnia granica i wolne wybory. Nic więcej. My wypadaliśmy poza nawias; nie byłem dziec​kiem, żeby tego nie rozumieć: trzech tygodni brakowało mi do dwunastu lat. A więc taka była wola Wielkiej Trójki. Przeciwstawić się jej byli gotowi najwyżej ci, którzy na przedwiośniu tego roku zakołatali do drzwi stryjostwa jak za najlepszych czasów okupacji – nad ranem, niecierpliwie. Zapytali po polsku, gdzie mieszka sołtys, to znaczy nasz deputat. Nie udzielało się bliższych wskazówek w takich okolicznościach, wskazywało się kierunek, a dalej pytający miał jeszcze pytać; tej nocy jacyś młodzi z bronią kazali deputatowi iść z nimi, a koło południa domowników zastanowiło niespokojne rechtanie w kącie świń; ciało z postrzałem piersi przywalone było warstwą obornika; żona deputata strasznie rozpaczała; przez pierwsze dni, kiedy jeszcze czekaliśmy, że nasza mama wróci, właśnie Warpuchowa, która również miała małe dziecko, przychodziła karmić piersią trzymiesięczną Irenkę. Wieczorem, po zakończeniu Poczdamu, dorośli wyznaczali kolejny sześcio​tygodniowy termin temu, co stanie się przed siewami. Przy płomyku lampki olejnej czytałem Dwóch kapitanów Kawierina. Podniosłem głowę: – Nic się nie stanie – powiedziałem dobitnie. – Podpisali to w Berlinie. Wielka trójka. Zapanowało zdumione milczenie. Dzieci nie zabierały głosu niepytane, a jeszcze na taki temat. – Skąd ty to wiesz? – zapytał rzeczowy stryj Kaźmierz. W tym okresie mego życia moczyłem się przez sen i chorobliwie fantazjowałem. Nie

byłem w stanie otworzyć ust bez ubarwienia, wzbogacenia, udramatyzowania szarej rzeczywistości. By imponować paniczykom w rodzaju Zbyszka Organistów, skarżyłem się na moją ciężką harówkę w organizacji podziemnej, wszechpotężnej, dostatniej, uzbrojonej po zęby. Na szczęście brednie o punktach kontaktowych, umówionych hasłach, ćwiczeniach i akcjach właściwych nie dotarły do nikogo z ówczesnego pokolenia zdolnych prokuratorów. Przez rodziców Zbyszka dotarły natomiast do stryja Kaźmierza, który w niezwykłym u niego geście serdeczności wziął mnie między kolana i poprosił, ażebym, jeśli to wszystko prawda, wystarał się o pistolet dla niego. Absurdalne pragnienie noszenia broni krótkiej, które zawładnęło dorosłymi, przypomina relację Edelmana o getcie warszawskim: kto miał dwa rewolwery, miał wszystko. Stryj nie chciał samopału, chociaż majstrowaliśmy coraz lepsze. Pokazując, jaki samopał zrobił mój przyjaciel Siarhiej, jego ojciec zastrzelił nad jajecznicą komisarza Bezborodowa, który z partyzantami bywał u rodziców w Dubowem, a po wojnie jedyny wpadł złożyć Danusi, Irence i mnie wyrazy ubolewania. Obiecałem stryjkowi pistolet, mając nadzieję znaleźć go lub zdobyć w inny cudowny sposób. Teraz wystarczyło, żebym zrobił niewyraźną minę, wymijający gest. Nie zdobyłem się na to. – Z gazety – wystękałem. – Miałem dzisiejszą „Sowiecką Białoruś”. Reputacja moja uległa zaczerwienieniu. – Jurka! – Stryj Kaźmierz wiedział, jak bardzo mnie rani użyciem miejscowej wersji mego imienia. – Że umiesz czytać, nie znaczy, że coś rozumiesz. Bądź łaskaw nie znosić do domu każdej bzdury, którą ci podetkają… Takiego wstydu narobiłem naszym przy starym Cimkowiczu, zielarzu, wróżbicie i powierniku Tatarów z Bokacz. Dla zatarcia wrażenia Cimkowicz znów postawił karty i wyszło, że stryj Kaźmierz zaspokoi serce dziesiątką i dziewiątką kier, które nigdy wcześniej nie raczyły się spotkać; dlaczego spotkały się szczęśliwie teraz? Decyzja Danusi i moja co do naszej trójki była nieodwołalna: udajemy się do Polski. Początkowo planowaliśmy ucieczkę przez zieloną granicę koło Krasnego, trzeba jednak było czekać, aż podrośnie dwuletnia Irenka. Od jesieni mówiono coraz więcej o możliwości legalnego wyjazdu, a później o tym, co pozwalają zabrać. Pierwsi odważni wywieźli nawet kamienne żarna i koryta od studni. Później wprowadzono ograniczenia, ale i tak wypadał przeciętnie jeden wagon na rodzinę. Nawet lepiej – pokpiwali z tych ograniczeń nasi – mniej będzie rzeczy do wiezienia z powrotem. Uważali, że wszyscy wrócą, i sami się nie ruszali. Nawet wtedy, gdy bliscy znajomi pisali już stamtąd, z Polski: mieszkają w murowanych domach, asfalt jest na każdej drodze i wszyscy wszędzie jeżdżą rowerami. Nie rozumiałem, jak można się wahać. Nie rozumiałem, że ciężko dorosłym zostawić niespalony dom, hektary skropione własnym potem, mogiły bliskich, a także prochy, od których grzęzawiska za Kanawą wzięły nazwę Lachawy Bałota, krócej Lachy. Czterej bracia naszego pradziadka utrzymywali tam odosobnione gniazdo oporu do lutego 1865 roku; wzięto ich martwymi z głodu i zimna. Piąty brat, nasz pradziadek Feliks, za poradą swego przyjaciela, lekarza wojsk rosyjskich, zmodyfikował nazwisko i tylko

dlatego nasze nasienie nie wyginęło już wtedy. W szkole napytałem sobie kłopotów. Do zeszytu z dyktandami rosyjskimi wpisałem od tyłu rymowankę własnego autorstwa W bolszewickiej szkole. Rzecz była krytyczna, ale mało zjadliwa. Kiedy kolejne dyktando poszło do sprawdzenia, mój nauczyciel i przyjaciel Sasza Misuna nie miał innego wyjścia, jak przekazać zeszyt władzom wyższym. Dlaczego to zrobiłem? Myślę, że miała w tym udział próżność, może też obrona tłumionej tożsamości. Z punktu widzenia naszych było to lepsze, niż gdybym się okazał członkiem WŁK SM [290], ale niepotrzebnie narażałem siostry. Dla mnie dom poprawczy wydawał się nieunikniony. Babcia Szylczycha, zawsze niechętna memu nałogowi czytania, przewidywała ponadto potępienie wieczne. Tymczasem władze okazały nadspodziewaną łagodność. Miał prawo tak napisać, orzekły. W rok później mój wybryk stał się podstawą uzyskania zbawczego zaświadczenia o tym, że dzieci Albina i Weroniki w ewidencji sielsowietu[291] w Dziahilach figurują jako Polacy. Przez ten rok nauczyłem się szczepić drzewka, leczyłem ziołami i załatwiłem sobie w ministerstwie pozwolenie na egzamin eksternistyczny po piątej klasie do siódmej. To wszystko na wypadek niepowodzenia starań o wyjazd. Całe lato czterdziestego siódmego spędziliśmy z Danusią w ten sposób, że to jedno, to drugie biegło na skróty dwadzieścia kilometrów do Bucławia; następnego dnia wracało się drogą wymoszczoną palami przez grzęzawisko. Był to jedyny sposób upilnowania, kiedy podstawią ten ostatni najostatniejszy transport; wyjeżdżał nim pełnomocnik Polski pan Krassowski z rodziną. Papiery mieliśmy w kieszeni. Wybłagała je Danusia […][292]. Na dobre odwiozła nas do Bucławia ciotka Katarzyna – gościńcem, przez Wołkołatę – wyposażonych na nowe życie w butelkę miodu i bochen chleba. Wreszcie rozsiedliśmy się wszyscy troje na podłodze wagonu towarowego wśród przyjaznych nieznajomych. Pociąg ochryple gwizdnął i ruszył. Czy cienie naszych rodziców podążyły za nami? „Odra” 1987, nr 7–8

1990 Radosław Sikorski (ur. 1963)

Oddać parę strzałów

Prochy świętych to jedna z trzech polskich książek non-fiction, która najpierw ukazała się po angielsku. Poprzedniczkami Dust of the Saints. A Journey to Herat in Time of War Sikorskiego były Beasts, Men and Gods Antoniego Ossendowskiego (patrz s. 71) i Russian Year Ksawerego Pruszyńskiego (patrz t. 1, s. 467). Książka Sikorskiego wydana w Wielkiej Brytanii w 1989 roku w Polsce musiała poczekać na nową, postkomunistyczną rzeczywistość. Nie tylko ze względu na treść, godzącą w sojusz PR L-u z ZSR R , ale także osobę autora. W 1981 roku, tydzień po maturze, Sikorski wyjechał z rodzinnej Bydgoszczy do znajomych w Londynie. Dorobić (pracował w hotelu i pubie) i uczyć się angielskiego. Po wakacjach nie wrócił. W Wielkiej Brytanii zastał go stan wojenny, więc poprosił o azyl (w marcu przed maturą został przewodniczącym uczniowskiego komitetu strajkowego powołanego w reakcji na tak zwane wydarzenia bydgoskie). Dostał się na uniwersytet, studiował politykę, filozofię i ekonomię w Oksfordzie. W 1984 roku po raz pierwszy od wyjazdu spotkał się z rodzicami: oni, żeby dostać paszport, zgłosili się na pielgrzymkę do Rzymu, on pojechał tam na zajęcia Uniwersytetu Polonii Wolnego Świata. Miał dwadzieścia trzy lata, kiedy w 1986 roku zaczął współpracować z brytyjską prasą („The Spectator”, „The Observer”). Jeszcze w tym samym roku – jako reporter i fotoreporter – wyjechał po raz pierwszy do ogarniętego wojną Afganistanu. BBC wyposażyło go w magnetofon, a „Spectactor” i „Sunday Telegraph” dały mu zaliczki na poczet raportów z pola walki. Oprócz tego dla organizacji charytatywnej Afghan Aid miał sprawdzić, jakie są największe potrzeby żywnościowe uchodźców. Pytany, skąd pomysł, żeby jechać do Afganistanu, mówi, że w tamtym czasie wielu jego rówieśników fantazjowało o dwóch rzeczach: „o wykonaniu wyroku Polski Podziemnej na Jerzym Urbanie albo o wyjeździe do Afganistanu”. W Londynie odwiedził go Kazimierz Orłoś, który także chciał wspierać Afgańczyków, i razem snuli plany stworzenia legionu środkowoeuropejskiego. Sikorski doszedł do wniosku, że zacznie od napisania prawdy o tej wojnie. Naczelnym „Spectactora” został jego starszy kolega ze studiów, w „Sunday Telegraph” nie chciał jechać żaden ze starszych dziennikarzy. „Wiele nie ryzykowali – mówił w wywiadzie – gdybym zginął, najwyżej straciliby zaliczkę”. W 1987 roku otrzymał nagrodę World Press Photo w kategorii „fotografia reporterska” za zdjęcie rodziny afgańskiej zabitej w bombardowaniu. Radek Sikorski (tak podpisywał swoje teksty na Wyspach) należy do grupy utalentowanych reporterów, którzy porzucili ten fach na rzecz zajęć bardziej intratnych. Uważam, że gdyby mniej mówił (czego skutki znamy), a więcej pisał, byłby dziś czytany na świecie jak Kapuściński. Widać to po Prochach świętych: Sikorski pisze świetnie, nie używa zbędnych słów, stroni od ozdobników, a każdym nowym zdaniem posuwa opowieść naprzód. Nie zaskakuje więc, że „The Spectator” napisał: To wspaniała, przejmująca relacja z trwającej sto dwa dni podróży przez zniszczony wojną Afganistan. Pod opieką mudżahedinów bohater z kałasznikowem pod pachą wyrusza na niebezpieczną wyprawę. Opisuje ją z reporterską pasją i dużym poczuciem humoru. A „The Sunday Telegraph” dodawał: Sikorski zdecydował się na podróż przez Afganistan w roku najintensywniejszych i najokrutniejszych operacji sowieckich przeciwko Afgańczykom. Sama trudność fizyczna tej podróży i jej niebezpieczeństwa po prostu zapierają dech w piersiach. Sikorski – w przeciwieństwie do wielu niezbyt utalentowanych reporterów – nie cytuje wszystkiego, co usłyszy, i nie przytacza dialogów nieistotnych. Jeśli już pojawia się w książce rozmowa, zawsze ma znaczenie, a czasem nawet ukryty komizm: Wieczorem spytano mnie znów, dlaczego się nie modlę; nie było już niestety w pobliżu Ammanullaha czy Nazima, którzy mogliby wytłumaczyć, że służy mi do tego wizerunek Mariam. – Kafir ast? Niewierny? – dociekał podejrzliwie gość z drugiego komite.

Miał około czterdziestu pięciu lat, należał do starszyzny i przybierał pozy mędrca. Parę minut wcześniej widział, jak połykam flagyl i tetracyklinę przeciw męczącej mnie dyzenterii, i też zaczął się domagać pastylek. Tłumaczyłem mu, że nie jest chory, więc ich nie potrzebuje – mimo to się obraził. – Dlaczego nie? Jeśli są dobre dla pana, będą dobre i dla mnie. Z powodu braku poduszki siedziałem na jednej z moich książek. – Niech pan nie siedzi na książce – powiedział. – To zabronione. – Doprawdy? A przez kogo, gdzie? – Nie podobało mi się jego pewne siebie zachowanie. – Przez Koran. Nie wolno siadać na zadrukowanych stronach, ponieważ może być na nich wymienione boskie imię, a wtedy będzie pan winien braku szacunku. – Nie ma problemu, to angielska książka, nie wspomina pańskiego Boga, niech się pan nie martwi. – Zrozumienie go i sformułowanie odpowiedzi zabierało mi po kilka minut, ale nie rezygnowałem. – Co to znaczy „mojego Boga”? Jest tylko jeden! – Tak, wiem, pan wierzy w jednego i my wierzymy w jednego. Razem dwóch… – Ale to jeden i ten sam Bóg! – Nie, nie ten sam, nasz jest inny. – Myli się pan. Koran, który pochodzi od Boga, mówi, że istnieje tylko jeden Bóg dla wszystkich. – Tak pan uważa. Ale nasi mułłowie twierdzą, co innego, kto więc ma rację? – Koran ma rację, bo pochodzi od Boga. Wygrawszy w ten sposób bezapelacyjnie dyskusję, z uśmiechem zadowolenia spoczął na poduszkach. Spokój trwał jednak tylko kilka minut […]. Uznał, że musi wykazać innym moją tępotę: Jezus nie został wcale ukrzyżowany, jak my, chrześcijanie wierzymy; ktoś inny zmarł za niego. Zapytał, czy zdaję sobie z tego sprawę. Dialog miał miejsce w Heracie, trzecim pod względem wielkości mieście Afganistanu. Reporter wybrał się tam, żeby ustalić, co wydarzyło się w marcu 1979 roku, jeszcze przed wkroczeniem Rosjan. Od 1979 do 1989 roku Związek Radziecki, wspierając afgański rząd komunistyczny, walczył z partyzantką mudżahedinów, popieraną przez USA. Celem Rosjan było umocnienie i utrzymanie rządów komunistycznych w kraju będącym wówczas bezpośrednim sąsiadem ZSR R . Informacje z Afganistanu nadchodziły skąpe. Amerykański „Time” twierdził, że w Heracie wybuchł bunt, w wyniku którego zginęły setki komunistów. Krążyły pogłoski, że tłumy uśmierciły sześćdziesięciu sowieckich doradców, a ich głowy na tyczkach obnoszono po bazarach. Dowiedzieć się, jak było naprawdę – to jedno z zadań, które postawił sobie Sikorski. Kanwę książki stanowi więc trudna wędrówka do Heratu. W Prochach świętych Sikorski wspomina o trzech Polakach, którzy walczyli w tej wojnie po stronie mudżahedinów. Byli to: Andrzej „Andy” Skrzypkowiak, operator C BS, który robiąc zdjęcia i przygotowując materiały w Afganistanie, po części szukał prywatnej zemsty – w Katyniu został zamordowany jego dziadek; fotograf Jacek Winkler oraz Lech Zondek, awanturnik i miłośnik niebezpiecznych przygód, żołnierz w oddziale Szaha Masuda, Lwa Pandżaszeru, wybitnego przywódcy mudżahedinów. Wszyscy trzej zginęli. Andrzej, przyjaciel Sikorskiego – to jemu zadedykował Prochy świętych – został zamordowany; Jacek najprawdopodobniej popełnił samobójstwo; Lech zginął w wypadku górskim. Na tylnej okładce nowego wydania książki widnieje zdjęcie autora z kałasznikowem. – To nie jest kałasznikow – wyjaśnił dziennikarzom „Playboya” – to krótsza wersja, tak zwany kałakow. Mniejszy kaliber, krótka lufa, składana kolba, wersja używana przez radzieckich oficerów i załogi czołgowe. – Użył pan tego konkretnego egzemplarza? – Nie pamiętam. Ale wiem, do czego panowie zmierzacie. Jeżdżąc do Afganistanu, nie uważałem się za neutralnego dziennikarza, który będzie relacjonował na zimno, co się dzieje między armią radziecką a Afgańczykami. Mój punkt wyjścia był zupełnie inny. Afgańczycy bronili się przed tym samym wrogiem, który zniewalał wówczas także Polskę. Najpierw chciałem jechać, żeby walczyć, ale potem doszedłem do wniosku, że lepiej się przysłużę sprawie, kiedy będę pisał prawdę o radzieckich zbrodniach. Dlatego byłem częścią oddziałów partyzanckich. Uważałem, że oddanie paru symbolicznych strzałów w kierunku ówczesnego wroga jest spełnieniem marzeń wielu moich rówieśników, którzy w Polsce walczyli z komunizmem metodami pokojowymi. W Afganistanie można to było robić z bronią w ręku. Ale noszenie broni było też sytuacją przymusową. Podróżując wiele tygodni przez miejsca narażone na zasadzki radzieckiego specnazu, gdzie w każdej chwili można się było znaleźć w centrum bitwy, zwyczajnie

musiałem mieć broń. – A po co były panu książki Nietzschego w plecaku? – Nietzsche to nie tylko filozofia, ale i poezja, w której potrafił eksplorować szereg tematów filozoficznych i etycznych w skoncentrowanej formie. A papier jest ciężki. Nietzsche miał więc „plus dodatni” za lapidarność (śmiech).

Śmierć w Koszk-e Serwan

Dom był, jak na afgańskie warunki, mały. Wejście prowadziło przez ciemne pomieszczenie ze stojącym nad żłobem i puszczającym wiatry chorym koniem. Izba, w której spędzałem całe dnie, była pokryta ciężką kopułą z wysuszonej gliny, dzięki czemu do południa utrzymywały się wewnątrz chłód i mrok. Łukowate nisze w ścianach wypełniono książkami, które przysłonięto kawałkami różowej tkaniny. Rząd mat rozłożonych na podłodze kończył się wielką górą poduszek, które – gdy nie mogłem już dłużej spać – służyły mi za siedzisko. Z izby wychodziło się na mały dziedziniec; rosło na nim parę słoneczników sięgających okna. Po przeciwnej stronie dziedzińca znajdowała się jeszcze jedna izba i małe pomieszczenie kuchenne z otworem w sklepieniu. Drzwi były otwarte; dostrzegłem ogromny aluminiowy czajnik, w którym służący Nadir gotował na otwartym ogniu wodę. Z jednej strony dziedziniec rozszerzał się i w tym miejscu tworzyła się ograniczona wysokim murem przestrzeń. Miał to być ogródek warzywny z zagonami pomidorów, wielkości sześć na dziesięć kroków. Między zakurzonymi liśćmi nie znalazłem jednak żadnego owocu. Każdego dnia zmuszałem się do przynajmniej piętnastominutowego spaceru wśród grządek, by nie zapomnieć, jak się rusza nogami. Byłem chory. Niemyte owoce jedzone po drodze, wycieńczająca jazda albo brak witamin – nie wiem, co było powodem, ale czułem się fatalnie. Miałem suchy kaszel, lało mi się z nosa, bolało mnie gardło i męczyła wysoka gorączka. Ostrzegano mnie przed wieloma chorobami, teraz podejrzewałem każdą z nich. Zastrzyki z gamma-globuliny[293] nie zapewniały całkowitej ochrony, mog​ły więc to być symptomy żółtaczki bądź malarii, przeciw którym nie wziąłem tabletek. A może było to zapalenie krtani? Włożyłem na siebie wszystko, co miałem, i owinąłem się kocem; nie zdjąłem nawet skarpet. Wkrótce byłem mokry od potu. Starałem się odpocząć, ale zamiast pokrzepiającego snu nękały mnie jakieś koszmary. Raz mi się śniło, że spędziłem upojną noc z panią Thatcher… Nigdy nie wyjdę już z tego pokoju, myślałem w chwilach większej przytomności. Dobrze, napiszę za to pogodny list pożegnalny. Przejezdny medyk dał mi kilka kapsułek owiniętych w skrawek irańskiej gazety. Nie połknąłem ich jednak, bo przy herbacie usłyszałem, jak mówi, że nie wierzy w komunistyczne kłamstwa – na przykład w to, że człowiek pochodzi od małpy. Przedrzemywałem większość dnia i nie mogłem spać w nocy. Co wieczór musiałem decydować: zostać wewnątrz i znosić upał czy spać na powietrzu? W pokoju musiałem się cały zapinać w lekkim śpiworze z goreteksu, by moskity nie pokąsały mi twarzy, za to w cieple śpiwora dokuczały bardziej pchły. Na dachu pomiędzy dwiema kopułami chłodził mnie powiew dmącego bez przerwy słynnego „wiatru stu dwudziestu dni”[294], musiałem jednak schodzić przed brzaskiem, by nie dostrzeżono mnie w świetle słońca.

Ukrywaliśmy naszą obecność. Czasem odważałem się stanąć u szczytu drabiny i ponad murem przypatrywać polom i uprawiającym je ludziom. Każdy z sierpem, każdy na swym małym spłachetku ziemi. Z obawy przed szpiegami siedzieliśmy zwykle w budynku. Mijały dni, a Ismael Chan[295] wciąż do nas nie dołączał – musieliśmy czekać. W Mir Abadzie natknęliśmy się na człowieka, który wzbudził nasze podejrzenia. Przy jednym z boków idealnie kwadratowej sadzawki stał meczet. Wokół basenu rosły wysokie drzewa, siedzący w ich cieniu starcy omawiali ściszonym głosem księgi rozłożone na niskich pulpitach – sielankowa scena. Kiedy przechodziłem obok nich, zza muru wyszedł nagle dziwny osobnik. Jego włosy i nos miały murzyńskie cechy, ale skóra była biała. Odezwał się pierwszy; mówił po amerykańsku z akcentem południowych stanów. – Hej, jak się masz? Słyszałem, że pracujesz dla BBC . Masz nadajnik? I broń? Wiadomości najwyraźniej rozchodziły się szybko. Takie nawiązanie rozmowy wydało mi się jednak zbyt obcesowe. – Nie, nie mam nadajnika ani broni. Mało by mi zresztą pomogła przeciw samolotom. – Samoloty to nie problem – odparł. Brzmiało to dziwnie. Wioski, przez które Chan przechodził w drodze na zgromadzenie, były potem mocno bombardowane, wszędzie stały świeże groby… – Co tu robisz? – zapytałem. – Nic, obserwuję – powiedział to ze szczególnym naciskiem. – Siedzę tu już trzy miesiące. Jak się nazywasz? – Abdul Rahim. Nie podobało mi się jego wścibstwo i zastanawiałem się, co zrobić, by się odczepił. – Jestem Abdur Rahman. Miałem wrażenie, że użycie przeze mnie pseudonimu sprawiło mu ulgę. Nie przestał jednak zadawać pytań. – Masz legitymację prasową? Ciekawe, ile by za ciebie dali komuniści… Próbuje przełamać lody, żartując w ten sposób, czy też zdradził się z prawdziwymi zamiarami? – zastanawiałem się. Obserwowałem go uważnie, aż wreszcie powiedziałem: – O ile wiem, co najmniej dwieście tysięcy afghani. Około tysiąca funtów, czyli dla tubylców fortuna. – Człowieku, minimum pół miliona! – wykrzyknął z entuzjazmem. – Byłbyś główną atrakcją programu telewizyjnego przez kilkanaście dni. – Za ciebie z pewnością daliby więcej – zrewanżowałem się za komplement. Spojrzałem na jego kałasznikowa i granaty widoczne w torbie z amunicją. – Najemnik taki jak ty ma większą wartość niż dziennikarz. Dziennikarzy trudno już przedstawiać jako szpiegów. – Teraz ja spróbowałem go wybadać: – Jesteś poza tym obywatelem U SA , zgadza się? Wreszcie mielibyśmy więc dowód, że amerykańscy najemnicy walczą w Afganistanie. Nie, nie, za ciebie daliby dwa razy tyle co za mnie… Udało mi się z niego wyciągnąć, że rzeczywiście jest Amerykaninem. Urodził się w RPA , przeszedł na islam, do Afganistanu trafił przez Iran. Amanullah poganiał mnie,

pożegnałem się więc pospiesznie. Według mojego towarzysza był to najprawdopodobniej irański szpieg – jak inaczej dałoby się wytłumaczyć fakt, że pozwolono mu, obywatelowi Stanów Zjednoczonych, przeprawić się przez Iran, skoro oba państwa były niemal w stanie wojny? Nie dowiedziałem się nigdy, kim był w rzeczywistości – być może nieszkodliwym pomyleńcem szukającym zbawienia w orientalnej magii? – Dlaczego ci Afgańczycy są tacy głupi? – złościł się Amanullah. – Wystarczy, że ktoś powie, iż jest muzułmaninem, a wszystko mu wychlapią. Nie podobali mi się ludzie, którzy z nim byli… Trzeba zachować ostrożność, mogą po cichu utrzymywać kontakty z milicją komunistów i przejść na ich stronę. W efekcie tej ostrożności byliśmy izolowani równie dokładnie jak kobiety z przyległego budynku; ich przemieszane z hałasem garnków głosy dobiegały mnie ponad murem. Nasze „więzienie” okazało się całkiem wygodne; dom był wynajęty przez Dżamijat[296], karmiono nas dobrze… Nadir, nasz służący – niepiśmienny i szczęśliwy – gotował dla nas, serwował bez końca herbatę i polewał mnie letnią wodą, gdy tylko chciałem się ochłodzić. Dostawaliśmy codziennie ryż z ghi[297] i pomidorami oraz wyśmienite w smaku duże brzoskwinie, ze skórką nasiąkniętą po umyciu przenoszącą amebę wodą. Herbata, zwykle orzeźwiająca i pokrzepiająca, tu jednak prawie nie nadawała się do picia; w okolicy nie było studni, a woda czerpana z kanałów irygacyjnych była tak zanieczyszczona, że herbaciane listki nie zmieniały jej wstrętnego smaku gnijącego zielska. Byłem przekonany, że główną przyczyną mojej choroby jest brak jakiegokolwiek zajęcia. Gdybym tylko mógł siąść znowu na konia albo maszerować, bez względu na wysiłek!… A byłem zaledwie czterdzieści kilometrów od Heratu! Przed wybuchem wojny pojechałbym jednym z małych autobusów, których trasy biegły wzdłuż pustyni, i w ciągu godziny byłbym w mieście. Spośród ludzi, z którymi przeprowadziłem w tym rejonie rozmowy, jedynie handlarze odważali się wyruszać do Heratu raz albo dwa razy w roku. Zwykli wieśniacy nie byli w mieście od początku wojny – ponad siedem lat. Dolina wokół Mir Abadu ma około ośmiu kilometrów szerokości; od północy zamyka ją pasmo gór Safid Kuh, od południa Kasa Murg. Przeważająca część obszaru jest jałowa i niezamieszkana. Uprawa roślin jest tu możliwa jedynie przy brzegach płytkich dopływów i sztucznych kanałów, co sprawia, że przez środek pustynnego bądź porosłego karłowatą roślinnością obszaru ciągnie się zielona wstęga wiosek, pól i ogrodów. Większość tego prawie bezludnego terenu była nadal w rękach partyzantów. W górze rzeki, w Abe, ocalała pojedyncza placówka wojsk rządowych; druga znajdowała się w Pasztun Zargunie, w dół rzeki od naszego schronienia. Obie były niewielkimi posterunkami, mieszczącymi się w budynkach dawnych starostw. Zaopatrywały je kiedyś czołgi przebijające się przez suche zarośla pustyni, partyzanci jednak twierdzili, że od dwóch lat nie przepuścili żadnego pojazdu. Jeszcze dalej w dół rzeki znajdował się obszar kontrolowany przez nieprzyjaznego Chanowi lokalnego wodza Gola, któremu, jak przypuszczano, dostarczała broń z Peszawaru partia Hezb-e Islami[298]. Podejrzewano go również o kolaborowanie

z komunistami – samoloty sowieckie nigdy nie bombardowały jego terenu, a z Heratu nadchodziły pieniądze, uzbrojenie i artykuły rolne. W zamian Dżama Gol przegonił stronników Chana, nie przepuszczał partyzantów i odciął kanały irygacyjne. W okolicach Sijawuszanu, już poza jego terytorium, znajdował się jeszcze jeden skrawek ziemi mudżahedinów, z kilkudziesięcioma gospodarstwami. Wioski w pobliżu wschodnich peryferii Heratu, gdzie znajdowało się tak zwane Nowe Miasto, były w rękach komunistów. Zachodnią część – aż do cytadeli i murów Starego Miasta – okupowali partyzanci; tam była strefa prawdziwej wojny. Tam także znajdowały się wszystkie zabytkowe świątynie, meczety i grobowce. Aby się dostać w to miejsce, musiałbym wpierw obejść tereny Gola, czyli przedrzeć się pod osłoną nocy przez pustynię, potem przemknąć jakoś przez terytorium komunistów (około dwudziestu kilo​metrów), by przekroczyć dobrze pilnowaną szosę łączącą miasto z lotniskiem, i wreszcie pokonać ostatnią przeszkodę – ochronny pas wież strażniczych i pól minowych. Wciąż chory i osłabiony, zająłem się drobnymi czynnościami: odkurzyłem i wyczyściłem obiektywy, zreperowałem pozrywane pętle churdżin[299], doprowadziłem zapiski do bieżącej daty. Teraz jednak nie pozostawało nic do roboty. Nuda. Nie chwilowe lenistwo umysłu, ale krańcowa rozpacz. Godzina za godziną upływały w bezczynności, jeden próżny dzień następował po drugim. Zaczynałem tracić nadzieję. Nie byłem bynajmniej więziony, nikt mnie nie powstrzymywał fizycznie przed opuszczeniem wioski. Gdyby tak było, mógłbym przynajmniej zwalić na kogoś winę za to odosobnienie, zająć umysł planami ucieczki i wreszcie się stąd wyrwać. Siedzenie w jednym miejscu przez dłuższy czas było bardzo niebezpieczne – czego doświadczyliśmy na własnej skórze, gdy koło Kandaharu wytropiły nas helikoptery. Ponieważ jednak nie pozostawało nam nic innego, jak tylko czekać na przybycie Chana, trzeba było unikać wywoływania podejrzeń. Należało się spodziewać, że komuniści mają swoich agentów w większości wiosek, jeśliby więc odkryto naszą obecność, z pewnością posypałyby się bomby. Tak żyją, oni tak właśnie żyją, myślałem o wieśniakach w okolicy. Po co się szarpać, po co robić sobie złudne nadzieje, kiedy nie ma ucieczki z domu, z doliny? Jedyną sensowną rzeczą jest czekanie, umysł należy zostawić „na luzie”. Stres wywołany uwięzieniem mija podobno po kilku miesiącach, później takie życie staje się rutyną – dziesięć miesięcy albo dwadzieścia pięć lat nie stanowi już większej różnicy. Czy siedząc w tym domu, przestanę czuć cokolwiek? Przy zdrowych zmysłach trzymało mnie radio. Był to mały odbiornik firmy Sony, który podróżował ze mną dobrze opakowany wewnątrz churdżin, niewiele większy od paczki papierosów, ale bardzo czuły, z sześcioma zakresami fal krótkich. Ile razy jednak można słuchać tych samych, prawie identycznych zestawów wiadomości? Po pewnym czasie rozpoznawałem już poszczególne stacje po głosie spikerów. „Mówi Głos Ameryki” brzmiało jak zapowiedź w drugorzędnej telewizyjnej zgaduj-zgaduli: „Jesteś dziec​kiem szczęścia – słuchasz naszego programu!”. Rozgłośnia polska Radia Wolna Europa połowę

swoich komunikatów miała wypełnioną zachodnimi komentarzami dotyczącymi Polski, co mogło sprawiać na słuchaczu wrażenie, iż oczy całego świata są zwrócone w kierunku tego kraju. Zabawne było porównywanie rosyjsko- i angielskojęzycznych komentarzy Radia Moskwa: dla słuchaczy w ZSRR mudżahedini byli wciąż bandytami i obcymi najemnikami, dla których próba obalenia afgańskiej rewolucji zakończy się klęską; w wersji angielskiej jednak brzmiało to bardziej rozsądnie: Związek Sowiec​ki gorąco pragnie wycofać swe wojska, ale Amerykanie muszą być bardziej ustępliwi. Program koncentrujący się na sprawach dotyczących rejonu Azji i Pacyfiku donosił z Frunze, że trzysta afgańskich dzieci przybyło na wakacje do obozu pionierów. I serwis światowy BBC – wiadomości, Dwadzieścia cztery godziny, Nowiny Anglii, przegląd prasy… Spikerzy przemawiali trochę zblazowanym głosem. Dla BBC najważniejszym wydarzeniem w świecie był wtedy bezkrwawy przewrót na Fidżi[300]. Nadal pamiętam zmieniające się co dzień proklamacje oraz antyproklamacje pułkownika Sitiveniego Rabuki i jego przeciwników; ich sformułowanie miało rozstrzygnąć, czy wyspa pozostanie członkiem Wspólnoty Brytyjskiej, a co za tym idzie – czy znaczki pocztowe Fidżi dalej będzie zdobić znany powszechnie profil. W jednym z komunikatów podano wiadomość o zaręczynach w brytyjskiej rodzinie królewskiej. – A ta księżna Diana… ona jest bardzo sławna, prawda? Co ona właściwie robi? – spytał Amanullah. – No, jest księżną Walii, matką dzieci następcy tronu… inszallah[301], w przyszłości zostanie królową Anglii. – Rozumiem – rzekł i kiwnął poważnie głową. – Po pani Thatcher? – Tak. Dowiedziałem się również, że władze brytyjskie w Manchesterze aresztowały za kradzież irańskiego dyplomatę, w związku z czym „rewolucyjni gwardziści” pobili w Teheranie pracownika ambasady Jej Królewskiej Mości. Nastąpiło zerwanie stosunków dyplomatycznych. Wielka Brytania wysłała poławiacze min z pomocą operującym już w Zatoce Perskiej okrętom amerykańskiej i francuskiej marynarki wojennej. Europejczycy nie mieli teraz czego szukać w Iranie. Byłem zadowolony, że jednak nie dostałem irańskiej wizy. Tylko raz, kiedy nad nasze głowy nadleciały bombowce, opuściliśmy miejsce odosobnienia, by się ukryć w okopie. Bomby spadły parę kilometrów dalej w dolinie. Po południu Nadir przyniósł wiadomość, że w ataku zginęło troje dzieci. „Afgańczycy zapewne przesadzają jak zwykle” – zanotowałem w dzienniku. Niekiedy wychylałem się ponad murem ogradzającym dziedziniec i przypatrywałem pracującym wieśniakom – żęli sierpami pszenicę, poganiali ciągnące brony woły, przejeżdżali na osłach, ładowali wielkie snopy na grzbiety wielbłądów, przerzucali drewnianymi łopatami glinę, by odciąć lub spowodować przepływ wody w kanałach irygacyjnych i skierować ją na każde z poletek. Do młocki używali wołów – zaprzęgnięte

do wału, na którym dla obciążenia sadzano dzieci, przeciągały go w tę i z powrotem po rozłożonym zbożu. Uporządkowałem zapiski robione w trakcie wywiadów z wieśniakami. Doszedłem do wniosku, że wiele pytań z listy przygotowanej przez Afghan Aid nie ma sensu – najwyraźniej biuro londyńskie nie orientuje się, jak bardzo okolice te ucierpiały podczas wojny. Pytałem rolników, ile mają ziemi – większość nie posiadała ani kawałka; na jakie choroby zapada ich trzoda – prawie wszystkie zwierzęta zginęły albo dawno już zostały zjedzone bądź sprzedane; jak zróżnicowana jest ich dieta – zawsze ta sama: chleb, dugh[302], herbata, bogatsi raz w tygodniu jedzą mięso albo tłuszcz. Cebula i pomidory należały do luksusów. Wielu nie potrafiło sobie przypomnieć, kiedy ostatni raz jedli mięso. W rzeczywistości byli to mieszkańcy najuboższej nieomal – poza Afryką – części świata. Głodowa dieta plasowała ich poniżej uznanego poziomu biologicznej wytrzymałości organizmu, nie mówiąc już o tak zwanym minimum socjalnym przyjętym na Zachodzie. Spotykałem tu ludzi cierpiących na straszne choroby: malarię, żółtaczkę, dziwne zaburzenia nerwowe, niezliczone przypadki daleko zaawansowanego artretyzmu. Personel medyczny twierdził, że kobiety padały często ofiarą zakażenia poporodowego; choroby weneryczne szerzyły się niekontrolowane; nie poradzono sobie jeszcze z trądem. Jedyny, acz nader skromny ratunek zapewniały niezaspokajające potrzeb szpitale ufundowane przez Dżamijat i zaopatrywane przez rzadkie konwoje z Peszawaru. Tylko jedna osoba spośród wszystkich, z którymi rozmawiałem, nie straciła w czasie wojny nikogo z rodziny, a to głównie dlatego, że udało im się w porę uciec do Iranu. Właściciel naszego domu Abdul Farid, wysoki, osobliwie zamknięty w sobie mężczyzna, odpowiadał na moje pytania z roztargnieniem, jak gdyby dotyczyły kogoś innego. Typowa opowieść: miał sześćdziesiąt lat, córka skończyła osiemnaście. Żona, syn i druga córka zginęli przed trzema laty w ostrzale artyleryjskim. Dwoje innych krewnych przedostało się do Iranu. Przed wojną był mułłą: za modlitwy i inne religijne posługi wioska wypłacała mu rocznie tysiąc dwieście kilogramów zbiorów; pracował również sam w polu, co przynosiło mu dodatkowo około dziesięciu tysięcy afghani (pięćdziesiąt funtów). Teraz dostawał tylko osiemset kilogramów; chciał dorobić przy budowie domów, ale nikt nie zamierzał stawiać nowych budynków. Mniej więcej raz w miesiącu jadł mięso. Dwie brudne owce plączące się po dziedzińcu należały do niego; miał również osła i kota, choć jedzenia tych zwierząt, jak zaznaczył, zabraniał Koran. Herodot wspomina dolinę Heratu jako najżyźniejsze ziemie centralnej Azji. W rzeczywistości ich urodzajność była przyczyną nieszczęść spadających często na mieszkańców doliny: każdy kolejny zdobywca chciał, by owa oaza urodzaju zaspokajała potrzeby jego wojsk. Przed wybuchem wojny właśnie z terenów doliny pochodziły nadwyżki pszenicy, ryżu i jęczmienia, stąd eksportowano do ZSRR bawełnę, tu rosło osiemdziesiąt słynnych odmian winogron. Jedna trzecia nadających się do uprawy ziem leżała teraz odłogiem. Niemal połowę reszty gruntów zniszczyły bombardowania i ogień. Mieszkańcy, którzy tu pozostali, nie

dawali sobie rady z utrzymaniem kanałów irygacyjnych, przez co brakowało wody i zbierano jedynie drobną część przedwojennych plonów ryżu, kawonów czy winogron. Pszenica była dotknięta dwoma rodzajami chorób: sijah, powodującą czernienie ziaren od środka, i zardi, na skutek której ziarna były bardzo małe i wątłe. Wieśniacy jednak nie skarżyli się. Przeciwnie, wielu nie chciało przyznać, jak bardzo dotknęła ich bieda, i dopiero gdy wyjaśniałem powód moich pytań, odpowiadali szczerze. Głęboko zakorzenione poczucie honoru kazało im podejmować mnie ze wzruszającymi oznakami gościnności. Obawiam się, że nieraz bezmyślnie zjadłem miskę ryżu, nie zastanowiwszy się, czy moi gospodarze rzeczywiście mogą sobie pozwolić na jej ofiarowanie. Ludzie ci byli niepiśmienni, harowali od świtu do zmierzchu, pożywienia starczało im ledwie na tyle, by utrzymać się przy życiu. Zaiste, tak wyglądać mogło średniowiecze – ale też rok w Afganistanie był 1366[303]… Niemniej jednak społeczność stawiała odważnie czoło surowej próbie i pomimo nędzy nie zanikły współczucie i troska. Ci, którym starość lub choroba nie pozwalały już dłużej na pracę, przechodzili pod opiekę wioski. Rodziny uciekinierów z terenów kontrolowanych przez komunistów znajdowały pożywienie i dach nad głową. Krewni uprawiali dalej ziemię tych, którzy przedarli się za granicę. Siła związków rodzinnych i nakazanej religią solidarności znacznie łagodziła cierpienia. Gdybym miał się znaleźć w którymś z naszych wielkich miast i stać w kolejce po zasiłek dla bezrobotnych albo trafić do jednej z tych pozbawionych środków do życia wiosek, wybór byłby łatwy. Rankiem 11 sierpnia siedziałem przy śniadaniu, co dzień takim samym – szklance mocno osłodzonej zielonej herbaty, w której maczałem kawałki chleba. W radiu dźwięczał sygnał przeglądu wiadomości BBC – rześki marsz żywcem przeniesiony z czasów kolonialnych ekspedycji; pomagało to zacząć dzień z wigorem. Rozparty na piramidzie poduszek, ledwo zwróciłem uwagę na odgłos szybkich kroków na dziedzińcu, nie zareagowałem nawet, kiedy Nadir wbiegł do mego pokoju i zaczął krzyczeć: – Samolot, samolot! Może robi kawał, by przełamać nudę? – pomyślałem. Dopiero gdy wyłączyłem radio, usłyszałem grzmot zbliżającego się myśliwca – ściany zaczynały drżeć. Rzuciłem się w poszukiwaniu butów; zmagałem się równocześnie z kamizelką i noszonym na biodrze aparatem. Wybiegłem z domu. Grube ropuchy uciekły mi spod nóg i skoczyły w ryżowe zagony. Moim pierwszym odruchem było opuszczenie domu. Dlaczego? Może należało zostać wewnątrz? Gliniane ściany zatrzymają odłamki szrapnela, bomba zaś, jeśli upadnie niedaleko, i tak nie zostawi nikogo żywego. Rok wcześniej w Nangarharze przeżyłem atak bomb zwanych przez partyzantów kasetowymi: wybuchały, uwalniając trzydzieści mniejszych ładunków, które z kolei rozrywały się na znacznej przestrzeni. Gdybym wtedy wybiegł z domu, najpewniej nie uszedłbym, jako że te małe mordercze odłamki stali utkwiły w drzwiach naszego budynku. Teraz jednak biegłem ile sił w nogach. Kątem oka zauważyłem kobiety z sąsiedniego

domu, walczące z oplątującymi je okryciami; uciekały w przeciwnym do mojego kierunku. Amanullah znalazł już kryjówkę w odległości pięćdziesięciu metrów od budynku: dwa niewysokie gliniane mury osłaniały ścieżkę, wzdłuż której biegł wyschnięty kanał irygacyjny dający dodatkowe schronienie. Rozejrzałem się po niebie, by dojrzeć samoloty. Cztery błyszczące w słońcu strzały, przypuszczalnie SU -17, leciały wysoko, co najmniej trzy tysiące metrów ponad nami, pewnie aby być poza zasięgiem stingerów[304]. Czy wypuściły już bomby? Normalnie nie sposób było ich dostrzec przed eksplozją. Ile sekund jeszcze pozostało? Gdzie spadną? I w tym momencie, dokładnie nad moją głową, od spodu maszyn oderwały się iskry i zaczęły spadać; rosły w oczach. Odetchnąłem z ulgą: przy tym pędzie musiały nas minąć – byliśmy bezpieczni. Po chwili bomby i samoloty przestały być widoczne na tle nieba – grzmot silników zamierał, nawet nie było słychać huku eksplozji. – Popatrz, popatrz! – Amanullah wskazywał ręką w kierunku, gdzie powinny spaść bomby. Spoza pasma drzew wznosiły się powoli cztery wielkie kolumny pyłu. Wiatr wkrótce powiązał je w gigantyczny rosnący splot. Kilku chłopców, którzy podobnie jak my schowali się w polnym rowie, stało teraz, zadzierając głowy. Widziałem ich kolorowe, wyszywane czapeczki, kiedy urzeczeni przypatrywali się widowisku. Kobiety po drugiej stronie pola zapomniały się na chwilę i opuściwszy zasłony, spoglądały skupione na milczącą grupę. Chmura pyłu rosła bezgłośnie, przybierając kształt ogromnego, wznoszącego się nad doliną grzyba; dopiero po kilku minutach zaczęła się rozpraszać. Cząsteczki kurzu spadały na ziemię w postaci cienkiej zasłony, tak że słońce wyglądało jak w czasie zaćmienia. Czułem, że zdarzyło się coś strasznego. Być może nastrajała mnie tak barwa pyłu: był to kolor glinianych cegieł, z których stawiano domy. Bomby eksplodowały pośrodku wioski. Patrzyliśmy z Amanullahem w przeciwnych kierunkach, obaj jakby zawstydzeni, że udało nam się przeżyć. Znalazły się jakieś dwa motocykle i pojechaliśmy do zbombardowanej wioski. Byłem właściwie po raz pierwszy od dwóch tygodni na zewnątrz naszej kryjówki. Cieszyła mnie jazda miedzami pośród pól dojrzałej pszenicy i ryżu, wzdłuż szerokich gościńców obrzeżonych glinianymi murami i rzędami drzew, przez drewniane mosty rozpięte nad kanałami i potokami… Wioska nazywała się Koszk-e Serwan. Na jej ulicach nie było żywej duszy – wszyscy pobiegli na pomoc. Jakieś dzieci pokazały nam kierunek. Pojechaliśmy głębokimi wąwozami, których boki były utworzone przez wysokie na kilka pięter gliniane ściany domów. Droga biegła miejscami przez drążące budynki kilkudziesięciometrowe tunele, pełne cienia i chłodu. Czy można było oprzeć się pokusie szukania ukrycia w takim właśnie tunelu, chronionym, jak się mogło wydawać, przez piętrzące się nad nimi domy? Nim dotarliśmy na miejsce, wydobyto już ponad trzydzieści ciał, ale nie można się było doliczyć jeszcze czterdziestu mieszkańców. Dziesiątki ludzi przekopywało się przez ruiny kilkunastu zburzonych wybuchami domów. Spośród szczątków sterczały kawałki ścian, lśniły purpurowe satynowe zasłony. W ocalałych niszach stały szafki ze szklankami do

herbaty, cynowymi talerzami i innym sprzętem kuchennym, znajdowały się tam także połamane ramki z fotografiami, materace, derki. Przechodziliśmy od budynku do budynku, depcząc po wszelkiego rodzaju odpadkach wystających spod kopców gruzu. Nagle usłyszałem zgiełk. Mężczyzna w białym turbanie i z białą, osłaniającą usta przepaską wymachiwał rękami, krzycząc, że dostrzegł pośród szczątków jakiś ruch. Wszyscy rzucili się do kopania i już po chwili wzniecili tumany kurzu. Tłum stał wokół w oczekiwaniu. Nie było wątpliwości, wewnątrz gruzowiska było życie. Usłyszeliśmy cichy pisk – coś się poruszyło. Kopiący odrzucili drewniane łopaty i zaczęli wybierać ziemię rękami. Kilka pokładów drobnego gruzu, i ukazało się żywe stworzenie: kot. Zmiętoszony i śmiertelnie wystraszony, czmychnął przed rażącym go blaskiem słonecznym. Ludzie nie mieli takiego szczęścia. Zamiast w rowach pochowali się w piwnicach własnych domów i w owych zdradzieckich, bezpiecznie wyglądających tunelach. Gdy glinę budynków rozkruszyła eksplozja, znaleźli się w pułapce i udusili pod tonami gruzu. Poszedłem do sąsiedniego domu. Mieszkańcy przekopywali resztki piwnic, wznosząc chmury kurzu, który powodował u wszystkich kaszel. Zbliżyłem się do nich. Musieli wyszarpnąć większy fragment ruin, bo osiadł nagle i oczom zebranych ukazał się niebywały widok: w piwnicznej niszy pod łukiem sklepienia, które jakimś cudem ocalało, siedziała z dwójką małych dzieci przy boku zawoalowana kobieta. Ręce wznosili ku górze, jakby za chwilę mieli się wydostać z gruzowiska i podziękować wszystkim za uratowanie. Jedno z dzieci uśmiechało się. Pył nie zdołał przyćmić jaskrawych barw jedwabiu, którym na szatach kobiety, opadających w zwojach na ziemię, były wyszyte kwietne pęki. Nie ruszali się. Ubrania dzieci, ich twarze, skóra obnażonych ramion były blade, wręcz białe, jakby oprószone mąką; dzieci nie miały jednak żadnych obrażeń. Nie było śladu krwi – ale byli martwi. Delikatny muślinowy welon kobiety wydawał się dziwnie na miejscu; okrywał jej zbolałą twarz zasłoną powagi. Dlaczego się nim przysłoniła, pytałem sam siebie, normalnie nie wkładałaby go we własnej piwnicy. Gdy bomby eksplodowały i kurz z walących się w górze pomieszczeń zaczął wypełniać ich schron, czy pojęła, że śmierć jest blisko? W swoich ostatnich chwilach, oszołomiona wybuchem, musiała chwytać gwałtownie powietrze. Czy przeczuła, że jej ciało zostanie wydobyte, i ostatni raz zaciągnęła welon zgodnie ze zwyczajem? Wydobyto ją i jej dwóch synów z gruzowiska, owinięto w płachty i ułożono na podłodze wioskowego meczetu obok pięciu czy sześciu spoczywających już tam ciał. Ciał dzieci – żadne nie miało więcej niż sześć lat, wszystkie urodziły się już w czasie wojny. Leżały teraz nietknięte i sczerniałe, dziwnie usztywnione, z wyciągniętymi rękami, niczym manekiny. Jakiś starzec pochylał się kolejno nad każdym z nich i ocierał im twarze luźnym końcem swego turbanu. Scenę tę – uwiecznioną na slajdzie – dwóch redaktorów artystycznych w Londynie miało oglądać przez szkło powiększające. „Mmm, niezłe, niezłe…” – mówił jeden do drugiego, z aprobatą kiwając głową. Patrząc przez obiektyw mego aparatu na zmarłych i umierających, czułem się jak

impertynencki podglądacz. Nie ma bardziej intymnego momentu niż śmierć, ale odchodzący nie może nic uczynić, by uniknąć spojrzeń ciekawskich. „Bzyk” elektrycznego napędu aparatu drażnił mi uszy. Czułem, że powinienem uczcić zmarłych i cierpiących pełną szacunku ciszą, zmusiłem się jednak do fotografowania. Zrobienie i pokazanie zdjęcia było jedynym sposobem na to, by ich los nabrał znaczenia dla reszty świata. Gdybym się od tego powstrzymał, byłbym niczym ochotnik Legii Cudzoziemskiej, który odmawia ćwiczeń bagnetem, twierdząc, iż nie pozwalają mu na to przekonania. Afgańczycy sami dokładnie wiedzieli, czego chcą. „Patrz, co z nami robią”. Wznosili ręce w bezgłośnym krzyku. „Idź, opowiedz o tym każdemu”. W drodze do pobliskiego sadu, gdzie mieliśmy zjeść posiłek, minęliśmy leżącą w kałuży krwi nieżywą owcę. Jej właściciel, w odzieży splamionej krwią swoją i zwierzęcia, biegał bez ustanku jak obłąkany, wciąż w stanie szoku, między gruzami a meczetem; podczas ataku stracił całą rodzinę i dobytek. Zza ogrodzenia dobiegały odgłosy kopania i płacz wieśniaków. Ponieważ krzewy uprawianej tu winnej latorośli rosły na ziemnych usypiskach, które zabezpieczały przed rozsypującymi się odłamkami pocisków, ogród był idealnym schronieniem. Gdyby kobiety przyprowadziły dzieci właśnie tutaj, większość przeżyłaby bombardowanie. Przyniesiono nam na okrągłych metalowych talerzach winogrona: ciężkie, wyborne w smaku kiście pokryte jeszcze kroplami wody. Owoce pękały na języku i zalewały usta słodkim zielonym sokiem. Na ziemi, dla większego komfortu, rozścielono dywan. Ponad modlitwy ciasno stłoczonych wieśniaków wzbiły się okrzyki ratowników – wreszcie znaleziono kogoś żywego. Jakiś chłopiec przyniósł nam herbatę; w jednej ręce miał czajnik, w drugiej kawałek papieru z prowizoryczną listą ofiar. Podobną listę przemycano z pewnością do pobliskiego posterunku komunistycznej milicji, by podać ją przez radio do bazy, z której nadleciały samoloty. Zastanawiałem się, czy piloci będą mieli powód do radości – wynik ich nalotu był zaiste imponujący: mułła Ismael, jego żona i pięcioro dzieci; żona mułły Kamaruddina i trójka ich dzieci; Ibrahim z żoną i sześciorgiem potomstwa; żona i trzy córki Nura Ahmada; dwie żony Alahdada, syn i osiem córek; córka i syn Jakula Szaha; dwóch synów i córka Golama Sahego; żona, córka i nowo narodzone dziecko Golama Rasula; Agha Malang; mułła Nasruddin. Pod gruzami było jeszcze uwięzionych trzynaście osób, a dwudziestu mieszkańców rannych, w tym czterech ciężko. Letczik, rosyjskie słowo oznaczające pilota, brzmi o wiele ładniej niż jego angielski, pobrzmiewający technicznie odpowiednik aircraft pilot. Przez wywołanie skojarzenia z letat’ wyraża lekkość i idealizm młodości. Nie wiedziałem, czy za sterami samolotów siedziały sowieckie czy też afgańskie lotczyki. Maszyny były jednak sowieckie, leciały w sowieckiej formacji i startowały ze zbudowanej przez Sowietów bazy. Afgańscy piloci byli szkoleni przez sowieckich instruktorów, którzy autoryzowali wszystkie ich loty. W wyniku bombardowania zginęło ponad siedemdziesiąt osób – żadna nie należała do partyzantki. W wiosce nie było urządzeń wojskowych, o czym władze musiały wiedzieć od swych szpiegów.

Dotychczas nie byłem świadkiem tak wielkiej tragedii, nie widziałem tylu ofiar. Samoloty wróciły później i zaatakowały inną wioskę, nie znam jednak rezultatów owego drugiego nalotu. Ten dzień znaczył początek systematycznych bombardowań całej doliny. Wieśniacy opornie uczyli się, gdzie i jak szukać schronienia, ale, jak miałem zobaczyć, okazji do nauki im nie brakowało – przez najbliższe sześć tygodni, czyli do mego wyjazdu, osady leżące na wschodnich peryferiach Heratu bombardowano każdego dnia: rano, w południe i zwykle jeszcze raz po południu. Niekiedy samoloty pozbywały się szybko ładunku na chybił trafił, zazwyczaj jednak przelatywały wolno, wybierając cel, po czym piloci otwierali luki, bomby spadały na ziemię, a mieszkańcy kulili się w rowach i lochach. Grzyby wybuchów wyrastały nad zielenią doliny. Ocalali ludzie wychodzili z ukrycia, by policzyć i pogrzebać zabitych. Jako reporter starałem się być wszędzie i widzieć wszystko, ale nadszedł kres moich możliwości. Nawet kiedy obserwowałem nalot – a było ich wiele – na wioskę oddaloną o zaledwie kilka kilometrów, nie zawsze byłem w stanie dotrzeć tam i sprawdzić każdą przyniesioną przez Afgańczyków informację. Nie mogłem być w tym samym czasie w kilku miejscach. Pomimo to oceniam liczbę ofiar nalotów na przynajmniej dwadzieścia, trzydzieści każdego tygodnia. Afgańczycy zakończyli modły i zasiedli do chleba, ryżu i herbaty. Miałem ochotę przypomnieć Amanullahowi naszą dawną rozmowę na temat mojego imienia „Rahim”, znaczącego „Miłosierny” – jedna z boskich cech. Prawie już wybuchłem: „No i co, ten twój Bóg nie wyróżnia się specjalnym miłosierdziem, nie?”. Z pewnością odpowiedziałby mi tak jak wtedy: „Bóg jest nieskończenie miłosierny, choć nie w zwykłym, ludzkim sensie”, na co mógłbym tylko odrzec: „Czy nie wolałbyś, aby okazał trochę takiego normalnego miłosierdzia?”. Może należy podziwiać ich stoickie podejście do śmierci: żałowali utraty bliskich, z pewnością szukali zemsty na wrogu, nie okazywali jednak smutku ani nie rozpaczali, jak niektórzy z nas czyniliby w podobnej sytuacji. Minione wydarzenia podtrzymały raczej, niż osłabiły ich wiarę. Pobożni muzułmanie ginący z ręki niewiernych opuszczają życie doczesne, a w przyszłym otrzymują nagrodę. Męczennicy – a zaliczają się do nich wszyscy polegli – nie tylko trafiają prosto do raju z jego niewyobrażalnymi rozkoszami, ale dzięki swemu poświęceniu dysponują „wpływami” podobnie jak chrześcijańscy święci i mogą wstawić się do Boga za żyjącymi. Ciała szahida, męczennika, nie wolno okryć ani oblec w czysty całun – powinien być pochowany tak, jak poległ, w splamionej krwią odzieży, ponieważ zarówno jego ducha, jak i jego ciało oczyścił sam uczynek. Przywołałem w pamięci historię opowiedzianą przez ocalałego z Oświęcimia więźnia obsługującego piece krematoryjne. Któregoś dnia do obozu trafiła grupa Żydów prowadzona przez rabina. Po wyjściu z pociągu przez coś niespodziewanie zatrzymani, czekali, aby przejść dalej. Stojąc na rampie, rabin przyglądał się obozowi, dymiącym kominom – i nagle pojął, co się dzieje. Skulił się najpierw w sobie, po czym rzekł głośno: „Boże, jeśli jesteś, połóż temu kres!”. Gdy nic się nie zmieniło, rabin rozejrzał się wokół z niedowierzaniem i szepnął: „A więc Cię nie ma”. Następnie wyzwolony, choć złamany,

ruszył w kierunku komór gazowych. Zastanawiam się, czy każdy z naszych księży potrafiłby stanąć nad złożonymi na podłodze meczetu sczerniałymi ciałami zaduszonych dzieci i głosić chrześcijański dogmat o pozytywnym znaczeniu cierpienia. Widok przekopujących gruzy mieszkańców Koszk-e Serwan powracał do mnie wielokrotnie w ciągu następnych miesięcy. Za każdym razem musiałem sobie uzmysławiać to, co oglądałem własnymi oczami. Gdy mój opis przytoczonego wydarzenia ukazał się w „Observerze”, jeden z czytelników zapytał z oburzeniem: „Czy można wierzyć, że ZSRR marnowałby swoje mocno nadwerężone środki na cel tak pozbawiony militarnego znaczenia jak bombardowanie cywilów?”. Armia sowiecka nie mogła wszak zastosować tak brutalnych metod, przecież cały świat wiedział, że rząd afgański głosi politykę pojednania narodowego, czyż nie? Oczywiście – ja jestem ślepy, a ziemia jest płaska. Ludzie nie są chyba w stanie dostrzec barbarzyństwa w czasach im współczesnych. Najcięższe zbrodnie, jeśli tylko przejdą do historii, są z gotowością uznawane. Kiedy jednak trwają, nie sposób w nie uwierzyć. Jednak owe naloty na wioski nie były wyłącznie lokalnym ewenementem. Przeprowadzane badania dowiodły, że bombardowania stanowiły główną przyczynę ofiar śmiertelnych w wojnie afgańskiej – szacowanych na milion dwieście czterdzieści tysięcy Afgańczyków poległych do końca 1987 roku; prawie połowa zginęła od bomb, z czego osiemdziesiąt procent stanowiły ofiary cywilne. W niektórych okresach lotnictwo sowieckie przeprowadzało codziennie więcej nalotów i zrzucało więcej bomb na Afganistan niż na hitlerowskie Niemcy podczas drugiej wojny światowej. Założenia sowieckiej taktyki nie były bynajmniej sprzeczne: ataki wymierzone w ludność cywilną nie oznaczały przerwy w kampanii militarnej, lecz były jej integralną częścią. Rosjanie liczyli na to, że bombardowania zastraszą ludność i zmuszą ją do szukania obrony u sił rządowych albo nakłonią do ucieczki. Tak czy inaczej, poparcie okazywane przez ludność partyzantom miało zmaleć. „Oburzony czytelnik” skarżył się dalej, że całą winę zwala się – jakże niesłusznie – wyłącznie na Rosjan. Wspomagając powstańców, Stany Zjednoczone były przecież w równej mierze odpowiedzialne za cierpienia wywołane wojną. Niebywałą logikę tego rozumowania akceptowano niestety dość powszechnie – jakże wygodne usprawiedliwienie braku pomocy dla Afgańczyków ze strony Europy. W kwietniu 1988 roku zasiadłem w pierwszym rzędzie audytorium zgromadzonego w nawie amsterdamskiego Nieuwe Kerk. Żółty transparent obwieszczał: „Światowy Konkurs Fotografii Prasowej 1988”, pod nim na kinowej wielkości ekranie pojawiały się jedno po drugim zwycięskie zdjęcia – pośród nich jedno zatytułowane Ofiary, pokazujące afgańską kobietę i dwójkę jej dzieci, zastygłych w swych pozach w chwili śmierci podczas nalotu. Publiczność biła brawo, flesze błyskały, kiedy nagrodzeni autorzy zdjęć wychodzili na podium, by odebrać trofea zwycięzców – złote oko na marmurowej podstawie.

Premier Holandii, w niebieskim prążkowanym garniturze ze złotym łańcuchem na szyi, wyglądał i przemawiał jak postępowy dyrektor szkoły podsumowujący pełen sukcesów okres. Szczególnie go cieszyło, jak mówił, że wystawa nagrodzonych fotografii będzie pokazana w wielu krajach – tu padła rekordowa liczba – w tym po raz pierwszy w trzech miastach ZSRR . Prawda zawarta w obrazach miała zbliżyć do siebie narody. Poczułem nareszcie, że robienie zdjęć podczas owych żałobnych chwil było usprawiedliwione. Obraz cierpienia i śmierci może poruszyć sumienia. Czułem radość na myśl o obiecanym pokazie w ZSRR – tam szczególnie należało przemówić do sumień, bombardowania Afganistanu wciąż trwały. Premier przeciął uroczyście wstęgę i ruszył pierwszy wzdłuż nawy zastawionej panelami, na których wisiały powiększenia nagrodzonych fotografii. Towarzyszyli mu zwycięzcy i tłum ważnych i mniej ważnych osobistości: prezydent World Press Photo Foundation, amerykański chargé d’affaires, ambasador sowiecki ze świtą, liczni dyplomaci, dziennikarze, kamerzyści telewizyjni, fotoreporterzy prasowi. W tym czasie Afganka musiała się już rozpaść w ziemi wioskowego cmentarza. Latem pozbawione obrażeń ciała – jej i jej synów – gorący piach zamieniłby w mumie, ale zimą deszcze i topniejące śniegi musiały z pewnością spowodować proces gnilny. Tu, na zdjęciu, wyglądała dokładnie jak w chwili odkopania, z cienkim welonem osłaniającym twarz i dziwnie zamarłymi w powietrzu rękami, prawie wydobywająca się z gruzów. Nasza grupa zbliżyła się do jej zatrzymanego w srebrze fotograficznej emulsji, powiększonego do naturalnych rozmiarów wizerunku. Dopiero teraz mogłem po raz pierwszy przeczytać podpis pod mym zdjęciem, uhonorowanym pierwszą nagrodą w kategorii zdjęć reporterskich: „Zaduszeni w podziemiach swojego domu w Koszk-e Serwan; matka z dwojgiem dzieci zamarli niczym pompejańskie postacie. Padli ofiarą powstańczej wojny toczącej się w Afganistanie”. Z tyłu dobiegł mnie głośny szept po rosyjsku – kogoś z otoczenia sowiec​kiego ambasadora albo jednego z odbierających również nagrody rosyjskich fotografów: – Widziałeś? Popatrz tylko, co wyprawiają ci bandyci w Afganistanie! Okropne! Kiedy widzę coś takiego, ogarnia mnie duma, że mój Wania tam służył![305] Radosław Sikorski, Prochy świętych. Afganistan – czas wojny, tłum. Grzegorz Sowula, Warszawa: A M F Plus Group, 2007, s. 179–200

1991 Piotr Pytlakowski (ur. 1951)

Nie płacić

Nim został reporterem, pracował jako sanitariusz, maszynista sceny w Tea​trze Wielkim i konduktor w pociągach sypialnych na trasach do krajów socjalistycznych. Mama była bardzo niezadowolona, że ciągle jeżdżę tymi pociągami, i znalazła mi pracę w Polskim Radiu – opowiadał. – Tam byłem specjalistą od efektów akustycznych. Dostawałem magnetofon i szedłem na przykład do Lasku Młocińskiego nagrywać dźwięk kroków na śniegu. Miałem napisane w zleceniu: „Kroki na śniegu, Lasek Młociński, 1978”. Oczywiście w archiwum była cała szafa z krokami na śniegu, ale z innych lasków, a reżyser chciał właśnie z tego. Tygodnik „Nowa Wieś” w 1983 roku ogłosił konkurs „Maraton młodych reporterów”. Trzeba było napisać trzy reportaże. I z siostrą napisaliśmy wspólnie – o najbogatszym sołtysie w Polsce, najbiedniejszym i takim średnim. Wcale nie – prostuje siostra Krystyna Pytlakowska, dziennikarka „Vivy!”. – Napisaliśmy o najbogatszej wsi w Polsce, najbiedniejszej i takiej średniej, nie o sołtysach. Piotrek wykoncypował: mnie weźmie do spółki, żeby ułatwić sobie życie. Pracowałam wtedy w „Panoramie Śląskiej” i byłam szefową oddziału warszawskiego, więc miałam fiata 125p. Chodziło o to, żebyśmy tym moim samochodem jeździli po wsiach. „Nowa Wieś” dała Piotrowi Pytlakowskiemu pierwszą pracę. Ponieważ przepisy nakazywały zatrudniać wyłącznie dziennikarzy z wyższym wykształceniem, ukończył studium zawodowe na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Siostra mówi, że ich ojciec (Jerzy Pytlakowski, patrz. s. 341) i mama się podzielili: jedno uważało, że lepiej pisze córka, drugie – że syn. W latach dziewięćdziesiątych Piotr Pytlakowski pracował w „Przeglądzie Tygodniowym”, „Gazecie Wyborczej”, „Życiu Warszawy” i „Życiu”. Od 1998 roku jest reporterem śledczym „Polityki”. W 1999 roku otrzymał nagrodę Grand Press za reportaż Ostatnia gonitwa o planach prywatyzacji wyścigów konnych. Jego najważniejsze książki to Alfabet mafii (2004, napisany z Ewą Ornacką) i cała seria powstała we współpracy z Sylwestrem Latkowskim: Olewnik – śmierć za 300 tysięcy (2009), Wszystkie ręce umyte. Sprawa Barbary Blidy (2010), Agent Tomasz i inni. Przykrywkowcy (2010), Biuro tajnych spraw. Kulisy Centralnego Biura Śledczego (2012). W 2013 roku wyszedł Nowy alfabet mafii. Najnowsze losy polskiej przestępczości zorganizowanej. Pytlakowski jest także współtwórcą serialu TVN Alfabet mafii. Na pytanie, czego można zazdrościć polskim gangsterom, odpowiada, że kasy i kilku lat beztroskiego życia. Ale on im nie zazdrości, bo wie, czym są okupione. Tych, którzy pieniędzy nie przehulali, jest zdecydowanie mniej. Większość to – jak mówi – bida z nędzą. Proponują, że opowiedzą, „jak było ​naprawdę”, ale oczekują wynagrodzenia. – Płaci pan? – pyta Piotr Najsztub. – Nie i to jest żelazna zasada – odpowiada Pytlakowski. – Jakie masz sposoby na odkrywanie gangsterów? Co polecisz adeptom dziennikarstwa? – pytał go Błażej Torański. – Po pierwsze: nie atakować, nie oceniać. Zadawać pytania i uważnie słuchać. Gangsterzy lubią być słuchani. Wiedzą, że dziennikarz, który chce z nimi rozmawiać, nie przyjmuje roli prokuratora, tylko chce się czegoś dowiedzieć. Druga sztuczka – propozycja, aby porozmawiać o świadku koronnym, który ich pogrążył. To ich natychmiast otwiera. Dlaczego potem godzą się na rozmowę o swoim życiu, nie umiem wyjaśnić. Pewnie mają poczucie, że rozmawiają z człowiekiem, który jest obiektywny. Tak mi jeden powiedział: „Chcę z panem rozmawiać, bo wiem, że pan nie będzie dla mnie katem, nie wykona na mnie wyroku”. O dziwo, czytają „​Politykę” i wiedzą, o kim i o czym pisałem. Czasem, jeśli nastąpię komuś na odcisk, potrafi się odwinąć. Jeden z członków gangu pruszkowskiego, którego nazwałem „gangsterem” i „bandytą”, pozwał mnie do sądu. Musiałem na świadka wezwać „Masę”. Na pytanie sądu, kim jest powód, „Masa” powiedział: „No jak to kim? Bandytą i gangsterem”. Sąd umorzył postępowanie.

W latach dziewięćdziesiątych Piotr Pytlakowski wydał dwie napisane samodzielnie książki. O obu było głośno. Republika M SW (1991), z której wybraliśmy fragment, to opowieść o tym, jak funkcjonowało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych – państwo w państwie wyjęte spod prawa i podporządkowane tylko pierwszemu sekretarzowi. Krytycy podkreślali, że to bezprecedensowy przykład reporterskiej pracy. Pytlakowski rozmawiał z każdym byłym ministrem i wiceministrem, do którego udało mu się uzyskać dostęp. Okazało się, że w nowej Polsce jeden żyje z wyrabiania pasków do zegarków, a inny – który nadzorował pielgrzymkę papieża do Polski – buduje hotel. Najsławniejszy (złą sławą), Moczar, nawet po śmierci ma kluby wielbicieli. Druga, Czekając na kata (1996), była ekscytującą nowością. Po raz pierwszy w Polsce ktoś rozmawiał ze skazanymi na śmierć. Wprawdzie kiedy książka się ukazała, obowiązywało pięcioletnie moratorium i kary śmierci nie wykonywano, ale po serii brutalnych morderstw w 1996 roku wzywano do jej przywrócenia. Jeden z rozmówców Pytlakowskiego zamordował czterech chłopców, drugi ograbił i zamordował starsze małżeństwo, trzeci zgwałcił i zabił dwie dziewczynki, czwarty udusił jedenastoletnie dziecko. Reporter pyta: dlaczego zabijali? Czy wierzą w Boga? Kogo kochają? Czy mają dzieci? O czym marzą? Wreszcie – co myślą o karze śmierci? Rozmawia z nimi – pisał Cezary Łazarewicz – jakby byli jego dobrymi znajomymi. Nawet jeśli odpowiadają banalnie, pozostaje świadomość, że dał głos najokrutniejszym zbrodniarzom. Eugeniusz Mazur, robotnik rolny, recydywista, zamordował czteroosobową rodzinę. We wszystkich więzieniach, w których przebywał, uważany był za niebezpiecznego. Z osadzonych, których spotkał w różnych zakładach karnych, najbardziej cenił Adama Michnika: „Nie dał sobie po głowie jeździć. Adaś był ostry. Wiedział, czego chce”. Pytlakowki pyta Mazura o chomika, którego więzień trzyma w celi. „Lubi się zatowarzyszyć z człowiekiem” – mówi zabójca. Czy łatwo jest zabić? „Zabić to nie jest trudno, jest łatwo, ale później się z tym pogodzić jest trudno”. Czy żałuje zabicia dziecka? „Wie pan co, chybabym w życiu niczego więcej tak nie żałował, jak tego dziecka”. Zbrodnia Mazura swój początek miała trzydzieści lat wcześniej. – Pierwsza awantura z Miazkami, tymi, co ich zabiłem […] zdarzyła się w czwartek 10 października 1968 roku. Ten dzień zapamiętałem, bo właśnie miał się zacząć w telewizji serial o Klossie. O 20.05 puścili pierwszy odcinek. Wtedy na wsi nie było jeszcze tyle telewizorów. Na naszej wiosce był jeden. Ja szedłem na Klossa i te Miazki też szli na Klossa. I tak spotkaliśmy się koło przystanku. I od słowa do słowa, awantura. I wyszło na to, że ani oni nie obejrzeli filmu, ani ja nie obejrzałem. Kloss walczył dalej, a nam trzeba było w kryminale siedzieć. […] – Obejrzał pan później przygody kapitana Klossa? – Dobry był serial, ciekawy, pouczający taki. Wszystkie odcinki obejrzałem, tylko tego pierwszego nie miałem szczęścia. Jak puszczali, to przeważnie byłem za kratami. Potem można już było mieć telewizory pod celą, ale tak się składało, że jak akurat wznawiali Klossa, to mnie tego dnia przewozili z kryminału do kryminału. Dopiero ostatnio udało się. Obejrzałem. I zadowolony jestem. Dobry był odcinek. W Republice M SW Piotr Pytlakowski zawarł to, co potem pojawia się we wszystkich jego książkach: potworność miesza się ze zwyczajnością.

Republika M SW

Złota epoka

Zatrudnieni w MSW stanowili elitę zarobkową wśród innych grup zawodowych. Płace w resorcie kształtowały się na poziomie przekraczającym średnią krajową o dwadzieścia pięć procent. Dochodziły do tego specjalne świadczenia: darmowe leki, lecznictwo zakładowe (własne szpitale), luksusowe ośrodki wczasowe, przydziały deficytowych towarów po ulgowych cenach w sieci tak zwanych konsumów. Na bardzo niskim poziomie utrzymywano czynsze za mieszkania służbowe, a wyżsi funkcjonariusze mieli możliwość zamieszkiwania w willach przekazywanych resortowi przez Skarb Państwa (przeważnie pochodziły z – umownie mówiąc – konfiskaty mienia prawowitym właścicielom). Rzecz jasna, wewnątrz aparatu też istniał podział na elitę i plebs. Wiadomo było, że większe profity przynosi służba w pionie bezpieczeństwa niż w milicji. Osobną grupę stanowili ludzie ze ścisłego kierownictwa resortu: dyrektorzy departamentów, wiceministrowie i minister. Minister spraw wewnętrznych zarabiał oficjalnie więcej niż szefowie innych resortów. Jego zarobki przebijające średnią krajową przeciętnie dziesięciokrotnie były porównywalne jedynie z uposażeniami członków Biura Politycznego K C P ZP R . Ale dochody ciągnięto też ze źródeł nieoficjalnych. Korzystano z tak zwanych lewych kas. Umożliwiała te praktyki specyfika resortu. Tajne operacje, w wyniku których – często w sposób nielegalny – do Departamentu Finansów MSW trafiały prawdziwe skarby Sezamu: złoto, precjoza, waluty wymienialne, dzieła sztuki, luksusowe ubiory. Oficjalnie głoszono, że wszelkie działania operacyjne służą dobru partii i narodu. Nie odsłaniano jednak kulis, zasłaniając się formułką o tajemnicy służbowej. Pracownicy byli zresztą obligowani do podpisywania specjalnych deklaracji, w których przysięgali, niczym członkowie Ku-Klux-Klanu, że nigdy i nikomu nie ujawnią tego, co wiedzą o resorcie. Dzisiaj dowiadujemy się o tamtych metodach. Jedną z najbardziej spektakularnych operacji prowadzonych przez służby specjalne była sprawa o kryptonimie „Żelazo”[306] […]. Swego czasu nagłośniono sprawę nazwaną „Zalew”. Była to akcja specjalna kontrwywiadu w założeniach łudząco podobna do „Żelaza” i przebiegająca prawie dokładnie w tym samym czasie. Obie te sprawy łączy poza innymi szczegółami jedna istotna okoliczność: ich założenia opracowano i poczęto je realizować wtedy, gdy ministrem spraw wewnętrznych był jeszcze Mieczysław Moczar, a jednym z jego zastępców – Franciszek Szlachcic. Być może taki obrót sprawy miał na myśli tajemniczy rozmówca Jana NowakaJeziorańskiego, kiedy mówił o gangu „partyzantów”[307], który działał w Ministerstwie

Spraw Wewnętrznych. W czasie, o którym mówimy, dyrektorem generalnym, a potem zastępcą ministra był Ryszard Matejewski, uprzednio szef kontrwywiadu. Jako wiceminister nadzorował pracę departamentu kontrwywiadu. W 1971 roku został skazany za udział w aferze „Zalew” na dwanaście lat więzienia. W ten sposób resort rozprawił się z człowiekiem, który przez wiele lat stanowił dla MSW , żeby tak rzec, prawdziwą podporę. Nadal zresztą pozostaje otwarta kwestia rzeczywistej winy Matejewskiego. On sam nigdy nie przyznał się do zarzucanych mu czynów. O „Zalewie” ówczesna prasa pisała bardzo wstrzemięźliwie. Podano do wiadomości publicznej wyroki i zaraz zapadła cisza. Może nie od rzeczy byłoby przypomnieć, że do momentu aresztowania efekty pracy Matejewskiego były oceniane bardzo wysoko. Wymieniano zdemaskowanych przez kontrwywiad szpiegów zachodniego wywiadu: Hildegardę Aftykę, Wilhelma Ahlrichsa, Egona Arndta, Gerharda Gieronia, Georga Gribla, Fritza Martha i Klausa Martha, Elżbietę Mayerhoffer, Gertrudę Miastkowską, Wiesława Stępkę, Jerzego Strawę. Z dumą podkreś​lano, że w 1969 roku udaremniono kolportaż z Zachodu dwudziestu dwóch tysięcy druków o treści antysocjalistycznej oraz doprowadzono do procesu tak zwanej grupy taterników[308], a przy tej okazji zdemaskowano „dwuznaczną” rolę „Kultury” paryskiej i skompromitowano jej szefa Jerzego Giedroycia. Udaremniono działalność trzydziestu nielegalnych organizacji skupiających około dwustu osób. Służba Bezpieczeństwa ujawniła kolportaż dwudziestu dziewięciu tysięcy ulotek o wrogiej treści i ustaliła nazwiska dwudziestu czterech autorów prac o antysocjalistycznej wymowie. Ryszard Matejewski uważany był za zaufanego człowieka Moczara. Jemu zawdzięczał karierę, stopień generalski i awans na wiceministra. Ale kiedy popadł w kłopoty, Moczar nie podał mu ręki.

Przełom po „Zalewie” (Zapis rozmowy z byłym wiceministrem Ryszardem Matejewskim)

Emeryt Matejewski nadal, jak przed laty, zajmuje mieszkanie na ostatnim piętrze gmachu przy ulicy Chopina, nieopodal obiektów ambasady U SA . Nie od rzeczy będzie wspomnieć, że w tym samym domu mieszka trzech innych byłych wiceministrów spraw wewnętrznych. Czasem spotykają się w drodze do sklepu albo na spacerze. Wymieniają grzecznościowe ukłony i idą dalej, każdy w swoją stronę. Nie łączy ich nic poza przeszłością. To znaczy, że nie łączy ich już nic. Ryszard Matejewski mówi: – Mam teraz poczucie winy, że nie poznałem się na ludziach, którzy wmanewrowali mnie w aferę kładącą się cieniem na cały resort. Pochodzi z Włocławka, gdzie urodził się w 1923 roku. Ojciec prowadził warsztat szczotkarski i był związany z komunistami. O swojej działalności podczas wojny i okupacji nie chce mówić. Nie zamierza dorabiać sobie jakiegoś etosu. Szkicuje życiorys. W 1945 roku wstąpił do P P R [309]. Partia skierowała go do pracy w Urzędzie Bezpieczeństwa w Bydgoszczy. Potem Centralna Szkoła Bezpieczeństwa w Łodzi i praca w centrali w Warszawie. Przydzielono go do departamentu I I I , kierowanego przez Józefa Czaplickiego. Zajmował się odcinkiem pod nazwą „zwalczanie band zbrojnych i walka z podziemiem”. W 1952 roku jako wyróżniającego się funkcjonariusza skierowano go do Szkoły Aktywu Kierowniczego na ulicy Długiej w Warszawie. Po jej ukończeniu w 1953 roku zostaje szefem Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa w Gdańsku, skąd w lipcu następnego roku powraca do stolicy już jako wicedyrektor Biura Śledczego. Po utworzeniu samodzielnego MSW obejmuje kierownictwo departamentu I I – kontrwywiadu. W roku 1965 zostaje dyrektorem generalnym MSW , a w 1969 – wiceministrem. Jako członek kierownictwa resortu najpierw nadzorował kontrwywiad, paszporty, transport i zaopatrzenie, potem ochronę gospodarki. W 1971 roku odchodzi z resortu wprost do więzienia. – Nie przeczę, że byłem człowiekiem Moczara – zgadza się. – Wtedy ludzie łączyli się niejako na zasadzie doboru naturalnego. Polegało to na wzajemnej sympatii i przyjaźni. Pozostał wierny Moczarowi aż do dzisiaj. Trochę z przekąsem uważa, że on wytrwał przy Moczarze, a inni przeszli do obozu Szlachcica. Wymienia nazwiska: Piętek, Filipiak, Milewski. Ryszard Matejewski obrusza się, kiedy pada sugestia, że Moczar próbował dokonać zamachu stanu. – Zapewniam, że nie dążył do przejęcia władzy – mówi. – Gdyby chciał, miałby władzę. Przechowuje w świadomości obraz Moczara jako wybitnego dowódcy partyzanckiego, który na swoim terenie współdziałał z akowcami. Przy okazji opowiada o pewnym nieujawnionym jeszcze incydencie z okresu wojny. – Wydano na niego wyrok śmierci – mówi. – Ale to nie był wyrok od wrogów. Wydali

go swoi. Do kraju przerzucono z Moskwy działaczy Centralnego Biura Komunistów Polskich Kasmana i Bielskiego. Nie układała im się współpraca z Moczarem, podejrzewali, że towarzysz Mietek układa się z A K , i dlatego informowali Moskwę o jego działalności fałszywie. Zbiegło to się w czasie z rzekomym zaginięciem Michała Roli-Żymierskiego. Żymierski dokonywał w terenie lustracji oddziałów. Zasiedział się w jednej z melin – jak wtedy nazywano punkty kontaktowe – u pewnej dziewczyny i nie wrócił na czas do Warszawy. Kasman oskarżał Moczara, że zlikwidował Żymierskiego. I wtedy właśnie zapadł wyrok śmierci. Kazano go wykonać jednemu z podwładnych Moczara nazwiskiem Rózga, późniejszemu działaczowi partyjnemu z Lubelszczyzny. Ten Rózga, rzecz jasna, powiedział Moczarowi, jakie dostał polecenie i kto je wydał. Moczar chciał później włączyć ten epizod do Barw walki[310], ale nie zgodziło się Biuro Polityczne. Antysemityzm Moczara. To nieprawda, uważa Matejewski, zawsze miał wielu przyjaciół Żydów. Po 1968 roku w Izraelu powstał nawet Komitet Obrony Moczara, założony przez byłych partyzantów. Zarzuty być może wzięły swój początek z Łodzi, gdzie Moczar był szefem Urzędu Bezpieczeństwa zaraz po wyzwoleniu. Był to wówczas ośrodek władzy państwowej i centrum kulturalne. Do Łodzi zjeżdżali się ludzie mający ambicję odegrania w kraju jakiejś roli. Niektórzy z nich od razu żądali mieszkań i szczególnych przywilejów. Ale Moczar tego nie tolerował. A że wielu spośród tych ludzi było narodowości żydowskiej, od razu przypięto mu łatkę antysemity. Moczar i Gomułka. Jest zdania, że nie było spisku Moczara przeciwko Gomułce, on był ostatnią osobą do tego zdolną. Zawsze nosił w sobie poczucie winy, że przed laty wystąpił przeciwko Gomułce, kiedy rozprawiano się z odchyleniem prawicowo-nacjonalistycznym. Moczar szanował Wiesława, wierzył w jego talent polityczny. Ale też czuł do niego jakiś żal, że ich stosunki nie są tak serdeczne, jak by tego oczekiwał. – Moczar gdyby chciał, mógłby być pierwszym sekretarzem – mówi Matejewski. – Ale jemu nie o to chodziło. Jemu chodziło o sprawiedliwość społeczną. To był życzliwy, zrównoważony, spokojny człowiek. Czy nie odnosi wrażenia, że taka charakterystyka nie pasuje do ministra spraw wewnętrznych? – Miał nerw działacza – kontynuuje. – Nazwałbym go patriotą, trochę nacjonalistą, ale bez ciągotek szowinistycznych. Cenił własną godność i przed nikim się nie kłaniał. A może pasuje taka charakterystyka! Moczar ataman na czele MSW – własnego imperium? Tak, kiwa głową Matejewski, resort mógł być uważany za państwo w państwie. Zawsze byli bliżej życia niż partia. Grzebali w brudach, ale dzięki temu chodzili po ziemi. Nowy styl w pracy aparatu Moczar wprowadził, jeszcze zanim został ministrem. Otworzył drzwi. Ludzie przychodzili, rozmawiali. Moczar lubił dyskutować. Szanował Wańkowicza. Zapraszał go na wycieczki po Polsce. Pokazywał mu kraj i ludzi. Ale Wańkowicz miał pokrętny charakter, śmieje się Matejewski. Pisał elaboraty do

ambasady amerykańskiej. Moczara to bolało, próbował mitygować Wańkowicza, reflektować go. Wreszcie na wysokim szczeblu, Matejewski nie chce powiedzieć konkretnie kto, zapadła decyzja, żeby otrzeźwić nadgorliwca. I Wańkowicza aresztowano. Za co, czy był szpiegiem? Nie, zaprzecza, on tylko relacjonował swoje opinie o ludziach i oceniał sytuację w kraju. Ktoś zarzucał Wańkowiczowi, że działa na dwa fronty, współpracuje też z resortem, czy to prawda? – Z całą stanowczością nie – zaperza się Ryszard Matejewski. – Nawet nam nie powstała taka myśl. To był taki serdeczny brat łata. Jeżeli do kogoś nabierał zaufania, to można z nim było rozmawiać trzy dni i trzy noce, o wszystkim. Dlatego tak nas bolało, po diabła on tam wypisywał te brednie. Rozwija pojęcie: republika MSW . Czasem wynikało to z żądzy władzy. Najczęściej jednak było efektem doświadczenia. Na przykład jeżeli trzeba wykonać jakieś ryzykowne posunięcie, skłonić kogoś do powrotu do kraju albo przeciwnie, do wyjazdu – ilekroć próbowano taki ruch uzgadniać z czynnikami, kończyło się na niczym. Natomiast jeśli nasze służby najpierw coś przeprowadziły, tłumaczy Matejewski, a potem składały relacje, to przyjmowano działania z uznaniem. Podobny przykład może podać, żeby tak rzec, z własnego podwórka. W MBP [311] był wiceministrem Mietkowski, znany z tego, że każdy dokument wymagający akceptacji trafiał najpierw do jego kasy pancernej. Dopiero jak bez jego zgody rzecz zrobiono i wszystko było, jak trzeba, wtedy się zgadzał. Jeszcze jedna anegdota o Mietkowskim. Nadzorował przydział mieszkań funkcjonariuszom. Nigdy nikomu nie odmówił, na podaniu zawsze stawiał parafkę: przydzielić lokal. Dowcip polegał na tym, że używał dwóch kolorów atramentu. Jeżeli podpisał zielonym, znaczy faktycznie załatwić. Jeżeli czerwonym – to nie. – Samodzielność MSW – reasumuje – nie polegała na stawianiu się ponad partię. My byliśmy po prostu ludźmi ciężkiej pracy. Resort, jak mówi, może nie wyrósł ponad partię, ale w teczkach personalnych miał materiały na ludzi tej partii. – To się tłumaczy prosto – wyjaśnia. – Jeżeli przesłuchuję pana X, a on mówi o panu Y, to trzeba na pana Y założyć teczkę. Nieraz zastanawiał się, dlaczego utworzono kiedyś osławiony X Departament[312]. Odpowiedź brzmiała: żeby znaleźć podstawy uzasadniające rozwiązanie K P P . Przypomnijmy, że Komunistyczną Partię Polski rozwiązano z powodu przeniknięcia jej przez agenturę. Matejewski zauważa, że przed​wojenna „dwójka”[313] wcale nie była głupia. U podstaw założenia X Departamentu MBP legło podejrzenie, że niektórzy komuniści sprzed wojny byli agentami „dwójki”. Matejewski znajduje przykłady, że to się czasem potwierdzało. Sprawa Redyki, agenta „dwójki”. Po „spaleniu” uśmiercono go na niby – faktycznie głowę oddał kto inny – i Redyka pod zmienionym nazwiskiem jeszcze długie lata był wtyką

w K P P , a podczas okupacji współdziałał z gestapo. Natomiast nie udało się policji zwerbować Jana Zabawskiego, z którym Matejewski po wojnie pracował w resorcie. Na przemian aresztowano go i zwalniano. Wreszcie zawieziono go nad granicę z Sowietami i kazano iść do tego raju. Rosjanie natychmiast go aresztowali, do 1946 roku przesiedział w łagrach, do kraju wrócił okaleczony psychicznie i fizycznie. Częściej jednak zdarzało się, konkluduje Matejewski, że jak „dwójka” zagięła na kogoś parol, to był już ich. W teczkach bezpieki takie fakty skrzętnie odnotowywano. Była nawet teczka na ministra Radkiewicza, który bodajże w 1936 roku podpisał na policji deklarację lojalności. – Teraz powiem może herezję. – Ryszard Matejewski zawiesza głos. – Niektóre groby zasłużonych na Powązkach to są groby agentów „dwójki”. Ludowy aparat bezpieczeństwa wyizolował się ze społeczeństwa, to fakt, potwierdza Matejewski. Jednym z przejawów owej izolacji były specjalne, jak by to nazwać, getta dla pracowników resortu, wydzielone rejony i budynki, w których mieszkali. To stwarzało specyficzną atmosferę. Jest zdania, że Gomułka próbował trzymać aparat silną ręką, ale to za jego rządów MSW nabrało wielkiego znaczenia, rozrosło się. Gomułka osobiście stwarzał pozory, że nie interesuje się pracą ministerstwa. W jego imieniu pieczę nad resortem trzymał Ryszard Strzelecki, przynajmniej teoretycznie, jako sekretarz K C odpowiedzialny za MSW . Faktycznie zaś takim członkiem Białego Domu, wnikliwie przypatrującym się MSW , był Zenon Kliszko. Poza wymienionymi coś do powiedzenia mieli też kolejni kierownicy wydziałów administracyjnych K C P ZP R . Matejewski szczególnie zapamiętał Stanisława Kanię. Ściągnął go Moczar. Kania wykazywał dziwną słabość do resortu, lubił te metody pracy. Warto wspomnieć, że kiedy Kania został pierwszym sekretarzem K C P ZP R , odwdzięczył się Moczarowi, popierając jego kandydaturę do Biura Politycznego, umożliwił mu powrót. Częściej, mówi Matejewski, partia utrudniała pracę niż przeciwnie. Bojaźliwie traktowała możliwości aparatu bezpieczeństwa. Nie wykorzystywała pełni szans. Przykłady? Była okazja przywiezienia do kraju Józefa Światły[314] albo spowodowania jakiegoś wypadku – no, znalazło się dobre dojście do otoczenia Światły. Nie uzyskali zgody, mówi Matejewski. Kiedy indziej powstała koncepcja, żeby przywieźć do kraju całe archiwum „Kultury” paryskiej. Możliwości były. Niektórzy nie chcieli wierzyć, że Staliński to Kisiel we własnej osobie[315]. No i jak udowodnić? Przywieźć. Ale Biały Dom wpadł w panikę – jak to przywieźć, wybuchnie skandal, kompromitacja. No i tylko częściowo zrealizowano plany, trochę archiwaliów przefotografowano. Ale mieli też sukcesy, Matejewski do takowych zalicza pewną sprawę, jaką załatwiał dla sojuszników z Białorusi. Tam długie lata trwały kłótnie, kto podczas okupacji współpracował z gestapo, a kto nie. Nie mieli dowodów. No i ludzie Matejewskiego

swoimi kanałami ściągnęli ze Szwecji byłego szefa gestapo na Białoruś. Przewieziono go do Mińska, tam gestapowiec wszystko wyśpiewał i odwieziono go z powrotem. Za ten wyczyn Matejewski otrzymał odznakę zasłużonego czekisty. Sukcesem był spektakularny wyczyn kapitana Czechowicza, który działał w rozgłośni Wolna Europa[316]. Mieli więcej agentów w Monachium, niektórych nigdy nie wycofali. Czechowicza wysłano na Zachód bez wskazywania konkretnych zadań. Wolna Europa była tylko jedną z alternatyw. Dzięki niemu mieli między innymi rozeznanie, jakimi kanałami wędrowały do Wolnej Europy materiały o rzekomym, jak mówi Matejewski, spisku „partyzantów”. Nie ukrywa, że materiały takie inspirowane były też przez nasz wywiad. Najlepszy okres dla wywiadu to lata 1968–1969, kiedy w masie wyjeżdżających z kraju można było ukryć wielu agentów. Ale, inaczej patrząc, były to też lata, kiedy dojrzewał przełom. Matejewski zdawał sobie sprawę, że coś się szykuje. Obserwował między innymi przyjazdy do Warszawy ze Śląska Edwarda Gierka. Gierek zawsze zatrzymywał się u swojego przyjaciela Franciszka Szlachcica. Szlachcic pozostawał jeszcze wówczas w bliskim kontakcie z Moczarem, chociaż przejawiał już inklinacje do samodzielności. Moczar w opinii Matejewskiego miał pozytywny stosunek do pomysłu objęcia przez Gierka funkcji pierwszego sekretarza. Tak czy inaczej, człowiekiem, który wtedy, w ostatnich miesiącach władzy ekipy Gomułki, sporo mieszał, był osobiście Szlachcic. – Stosunki Szlachcica ze mną były przez lata poprawne – mówi Matejewski. Ale po przełomie coś się zepsuło, zauważył u Szlachcica oznaki niechęci, nawet nienawiści. Kiedyś wyraził się o Szlachcicu: gminny Machiavelli. I Szlachcic szalenie się obraził. O Machiavellego żalu nie miał, oburzyło go słowo „gminny”. Matejewski podejrzewa, że korzenie owej niechęci Szlachcica mogą sięgać połowy lat sześćdziesiątych. Miało wówczas miejsce następujące zdarzenie. Był wtedy szefem kontrwywiadu. Dyrektor techniki operacyjnej dostarczył mu materiał, nagranie rozmowy amerykańskiego attaché wojskowego z pewnym osobnikiem. Okazał się nim inżynier ze Śląska, jeden z organizatorów okrzyczanej w tamtym czasie wystawy antyimportowej w Katowicach[317]. Ów inżynier dostarczył Amerykaninowi fragment stenogramu z posiedzenia Biura Politycznego i obiecał systematyczne przekazywanie materiałów z narad najwyższej partyjnej władzy. Informatorem inżyniera, zupełnie przypadkowo i bez złej woli, był ówczesny osobisty sekretarz Edwarda Gierka. – Zadziałaliśmy zdecydowanie i niekonwencjonalnie – wspomina Matejewski. – Sam zdecydowałem, bez konsultacji z nikim, że nie zrobimy z tego normalnej sprawy. Inżyniera wysłaliśmy do Szczecina. Z sekretarzem Gierka przeprowadziliśmy rozmowę ostrzegawczą. Byłem zaskoczony, kiedy po wielu tygodniach Szlachcic, wówczas wiceminister, wyściskał mnie i powiedział: „Ryszard, jaki ja ci jestem wdzięczny”. Skutkiem nieprzyjemnym tej sprawy był fakt, że attaché amerykański domyślił się, iż jego agent został zdekonspirowany, i znalazł w pomieszczeniu ambasady podsłuch. Takie podsłuchiwanie ambasad to zresztą rutynowa metoda. W Warszawie stosowana w przypadku przedstawicielstw ważniejszych państw zachodnich. Podczas budowy

obiektów ambasady U SA wśród robotników resort miał swoich agentów, którzy bez kłopotu wmontowywali odpowiednie urządzenia. W tym przypadku stracili jeden kanał informacyjny, ale uratowali karierę polityczną późniejszego pierwszego sekretarza. Gierkowi Szlachcic o tym zdarzeniu nie opowiadał. Być może obawiał się, że kiedy Gierek zostanie pierwszym sekretarzem, Matejewski może wygrać dla siebie ów incydent sprzed lat. Twierdzi, że właśnie Szlachcic był inspiratorem prowokacji, w wyniku której znalazł się w więzieniu. W resorcie zawsze trwała swoista rywalizacja między departamentami I i I I – wywiadem i kontrwywiadem. Szlachcic nadzorował departament I – on I I . Dzisiaj już wiemy, że rywalizowano też w rozgrywaniu partii dla własnych korzyści. Operacje „Żelazo” i „Zalew” świadczyły o apetytach pracowników MSW . A przecież ich zarobki były wywindowane na niedostępny zwykłym śmiertelnikom poziom. Na przykład, o czym się mówiło, gratyfikacje w dolarach. – To bzdura – upiera się Ryszard Matejewski. – Nie wiem, co było po 1971 roku, ale za mojej kadencji nigdy nie dostałem wynagrodzenia w obcej walucie. Jedyną nagrodą, jaką otrzymałem, był złoty zegarek, zresztą pochodzący z przemytu i nieoryginalny. Przyznaje natomiast, że była możliwość zakupywania po oficjalnym kursie walut na udokumentowane potrzeby. Rzecz jasna, takie ułatwienie przysługiwało jedynie członkom kierownictw ważniejszych ministerstw. Skorzystał z tej możliwości dwukrotnie, kiedy wybierał się na urlopy do Austrii. Składał podanie do szefa U RM [318] Janusza Wieczorka, który przekazywał je Cyrankiewiczowi. Premier zatwierdzał. W tamtych latach obowiązywało jeszcze jedno źródło dofinansowywania dla szefów i wiceszefów ministerstw. Co miesiąc u ministra Wieczorka odbierano koperty z tak zwanymi nagrodami, przeważnie w wysokości drugiej pensji. Była to specjalna kasa premiera Cyrankiewicza. Uzasadniono potrzebę stosowania tej metody faktem, że płaca kierowników resortów jest zbyt niska, a praca ciężka. Praca w MSW , twierdzi Matejewski, była naprawdę wyjątkowo żmudna. Żeby wiedzieć, co w trawie piszczy, musieli prowadzić szeroko zakrojoną pracę agenturalną. Między innymi umieszczali swoich ludzi w innych resortach. Do jakiego szczebla sięgały możliwości? Najwyżej do stanowiska dyrektora departamentu, autorytatywnie zapewnia były wiceminister, ale to nie te pozycje ich interesowały. Werbowali głównie wysokiej klasy specjalistów wyjeżdżających za granicę i mających możliwości penetrowania przemysłu państw rozwiniętych. W ten sposób trafiały do Polski liczne technologie i licencje. Nieraz w tym celu MSW zakładało własne fikcyjne firmy, także centrale handlu zagranicznego. Właśnie Ministerstwo Handlu Zagranicznego było dla ich agentów najlepszym miejscem pracy. Czy penetrowali też MO N i MSZ? MO N nie, zaprzecza Matejewski, chociaż pogłoski o rywalizacji między tymi strategicznymi ministerstwami były oparte na faktach. Być może z tej cichej wojny wynikła późniejsza niechęć funkcjonariuszy MSW do Kiszczaka, kiedy został ministrem spraw

wewnętrznych. Matejewski uważa, że w tym momencie należy podkreślić jedną sprawę. Ze stanowiskiem ministra spraw wewnętrznych nie można eksperymentować. Nie wolno stawiać na czele MSW ludzi nawet porządnych, nawet uczciwych, ale przychodzących z zewnątrz. Co tacy mogą zdziałać? Co mógł zrobić Ociepka, co mógł Kowalczyk?[319] Dobry będzie przykład przewodniczącego Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego Władysława Dworakowskiego. Zasłużony komunista, robociarz, po mianowaniu na to stanowisko zupełnie się zagubił. Po odejściu na powrót został robotnikiem, narzędziowcem w jednej z fabryk, Matejewski szanował go za tę decyzję. Ale to już był człowiek o zwichniętej duszy. Popadł w manię prześladowczą, wciąż podejrzewał, że ktoś go śledzi. – Przecież na przykład taki Kowalczyk – mówi generał Matejewski – zupełnie się nie nadawał do naszej roboty. W roku 1971 pojechał wraz z Kowalczykiem gasić strajk w fabryce w Andrychowie. Kowalczyk był wtedy kierownikiem Wydziału Przemysłu K C . Jan Szydlak akurat pisał instrukcję dla aktywu partyjnego i potrzebny był mu przykład z życia. Fabryka strajkuje – fabrykę się zamyka, ludzie na bruk. Takie polecenie dał mu Szlachcic: zakład zamknąć i przeprowadzić od nowa rekrutację. Na miejscu był już wiceminister przemysłu lekkiego, nazwiskiem bodajże Przygoda, którego dzień wcześniej kobiety z fabryki wywiozły na taczkach. No i ten Przygoda pałał teraz żądzą krwi. – Ale ja się stanowczo sprzeciwiłem zamknięciu zakładu – mówi Ryszard Matejewski. – To było w piątek, a w poniedziałek załoga przystąpiła do pracy. Opowiadam o tym dlatego, że Kowalczyk, późniejszy minister spraw wewnętrznych, był wtedy tak przerażony, że ani razu nie odezwał się nawet słowem. To była ostatnia akcja z udziałem Ryszarda Matejewskiego. Aresztowano go w przeddzień święta 22 lipca 1971 roku. Tak zapamiętał ten moment: – Wzięło mnie dwóch ludzi z kontrwywiadu. Inni stali na schodach i przed domem. Zawieźli mnie do prokuratury. Tam dowiedziałem się, że są przeciwko mnie zeznania dotyczące handlu dewizami. Poprosiłem o konkretne zarzuty, ale prokuratorzy nie chcieli ich przedstawić. Mechanizm przestępstwa polegał, według Matejewskiego, na tym, że dwaj wysokiej rangi funkcjonariusze kontrwywiadu kontrolowali przemyt walut i przy okazji odnosili korzyści osobiste. Handlarze działali w porozumieniu z resortem, ustalono, że nastąpi podział zysków – część dla cinkciarzy, część za pośrednictwem resortu przejdzie na Skarb Państwa. – Jedyny zarzut, na jaki się godziłem – mówi Matejewski – to brak odpowiedniego nadzoru, ale nie współudział. Operację ochrzczono mianem „Zalew” już po fakcie. Po prostu część łupów przestępcy ukryli na swoich działkach nad Zalewem Zegrzyńskim. Zeznania, jak zapamiętał Ryszard Matejewski, były obciążające nie tylko dla niego. Aresztowani oficerowie mieli bowiem twierdzić, że działali na jego bezpośrednie

polecenie, natomiast on współdziałał z Moczarem. Dlatego jest przekonany, że była to szyta grubymi nićmi prowokacja Szlachcica. Pamięta, że któregoś dnia przyszli na widzenie dwaj koledzy z kierownictwa resortu: Pietrzak i Słabczyk. Wysłał ich Szlachcic. Przybyli z ofertą, żeby powiedział im całą prawdę, wszystko, co wie, nie oszczędzając nikogo. Oni nie będą nagrywać tej rozmowy. Ale spotkanie odbyło się w gabinecie naczelnika aresztu na Rakowieckiej, gdzie – o czym Matejewski doskonale wiedział – działała wysokiej klasy aparatura do nagrywania. Czy w owym czasie nie miał w resorcie nikogo, kogo darzyłby pełnym zaufaniem? Był jeden taki człowiek, ale już wtedy poza resortem. U nich mówiło się, że człowiek zaufany to taki, przed którym można po północy iść do lasu. On poszedłby do lasu, mając za plecami Moczara. Po skazaniu Matejewskiego Moczara odstawiono na boczny tor, do N I K . Nie interesował się już losem swojego protegowanego. Nigdy nie odwiedził jego żony, nie spytał, czy nie jest jej potrzebna pomoc. Czy Matejewski nie czuł się wtedy zawiedziony, czy nie miał do Moczara żalu? – To on miał prawo mieć żal do mnie – mówi. – Zostałem skazany i tym samym rzuciłem na niego cień. Jedyny żal, jaki ja mam do niego, wynika z faktu, że mnie nie wysłuchał, tak jakby uwierzył w moją winę. Matejewski odsiedział ponad sześć lat z dwunastoletniego wyroku. Po wyjściu na wolność znalazł zatrudnienie w spółdzielni kaletniczej, wyrabiał paski do zegarków. Nawet teraz, na emeryturze, dorabia chałupnictwem. Kiedyś uważano go za inteligentnego, sprytnego funkcjonariusza aparatu bezpieczeństwa. Dzisiaj stoi już z boku. Przegrał swój czas. Pociesza go, być może, myśl, że nie tylko on. Piotr Pytlakowski, Republika MSW , Warszawa: Andy GraFik Ltd., 1991, s. 43–56

1994 Wojciech Górecki (ur. 1970)

Czytać i szukać duszy

Kaukaz to jego miłość, której dał dowód już trzy razy: w Planecie Kaukaz (2002), Toaście za przodków (2010) i Abchazji (2013). Tak powstała jego kaukaska trylogia non-fiction. Górecki uważa – a ja się z nim zgadzam – że aby poznać jakiś region, nie wystarczy poznać jego mieszkańców. Trzeba poznać literaturę piękną, bo w niej jest dusza narodu. Nie wyobraża sobie pisania o Gruzji bez znajomości epopei narodowej Witeź w tygrysiej skórze, autorstwa średniowiecznego poety Szoty Rustawelego, ale też bez powieści współczesnego literackiego chuligana Zazy Burczuladzego. Przypomina mi to wyznanie Brunona Schulza, który czytając książkę jakiegoś autora, widział w niej kontury własnej, którą chciałby napisać. Tak że właściwie nie wiedział, czy czyta cudzy tekst, czy już swój, jeszcze nienapisany. Jednak gdy Górecki pisze, nie zagląda do dzieł innych reporterów, „by przez osmozę nie nasiąkać czyimś stylem czy sposobem narracji”. Tak jak Ryszard Kapuściński, którego zawsze był wielbicielem, czerpie z literatury pięknej. Mówi, że ciągle wraca do mitów i legend różnych narodów. Wielokrotnie czytał Skamieniały statek – zbiór baśni malajskich w opracowaniu Roberta Stillera. Od czasów licealnych ważne jest dla niego Oswajanie świata Nicolasa Bouviera, u którego urzeka go wspaniały aforystyczny język. Cały czas powtarza sobie słowa Kapuścińskiego, że wielu reporterów zmarnowało się, bo tylko pisali, a przestali czytać. Górecki – absolwent dziennikarstwa na Uniwersytecie Warszawskim i historii na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, a także Szkoły Nauk Społecznych Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, pracownik Ośrodka Studiów Wschodnich w Warszawie – nawet kiedy przez sześć lat był sekretarzem, a potem radcą ambasady R P w Baku, nie rozstawał się ze swoim dziennikiem. Jego fragmenty zamieścił w Toaście za przodków. Książka znalazła się w finale Nagrody Literackiej Nike. 23 grudnia 2002 Ktoś mi opowiedział historię: w jednej z wiosek w środkowym Azerbejdżanie panowała straszna nędza. Starszyzna uradziła, że trzeba mieć własnego policjanta. Znaleziono odpowiedniego kandydata, wioska zrzuciła się i wyprawiła chłopaka do szkoły policyjnej w Baku. Kiedy wrócił, ustawił się przy szosie i zaczął zarabiać. Szybko oddał długi, ale potem potrącił go samochód – i cała wioska musiała składać się na pogrzeb. Oto najważniejszy dla Góreckiego zapisek dnia. Zawarł się w nim cały dramat kraju: bieda i korupcja. W innej części książki – w reportażu o darmowej poradni prawnej w Baku – znajdziemy nawiązanie do tej historii: Na Zachodzie korupcję porównuje się często do raka, toczącego zdrowy organizm – wystarczy wyciąć nowotwór, by się od niej uwolnić (inna rzecz, że operacja nie należy do łatwych, zwykle pojawiają się przerzuty i powikłania). Tutejsza korupcja stanowiła system, obejmujący wszystkie dziedziny życia i towarzyszący każdemu od narodzin (łapówka za wypuszczenie matki i noworodka do domu) aż do śmierci (łapówka za akt zgonu i miejsce na cmentarzu). W Azerbejdżanie łapówkobiorca był też najczęściej łapówkodawcą: policjant brał pieniądze od kierowcy, ale dawał je nauczycielowi, który uczył jego dzieci. Nauczyciel zbierał pieniądze od uczniów, ale musiał płacić lekarzowi czy kasjerce na dworcu kolejowym (przejazd kosztował zazwyczaj więcej niż cena podana na bilecie). Im wyżej ktoś stał w hierarchii, tym częściej brał, a rzadziej dawał. […] (Ustawodawstwo nie ustępowało zachodniemu, uwzględniono w nim wszelkie znane w Unii Europejskiej instytucje, procedury i zasady. Unijni eksperci, którzy pomagali je wdrażać, dziwili się, dlaczego mimo to nic nie działa tak jak w ich krajach). Pieniądze z korupcji były inwestowane w kraju. Sprzedawca ziemniaków, bohater reportażu Mamed, przyszedł do poradni prawnej poskarżyć się na policjanta, który mimo łapówek wyrzuca go z targowiska. Dla adwokata ma worek kartofli. Wyłuszcza problem:

– […] Przychodzi zawsze w niedzielę rano, bije mnie po mordzie, ja mu płacę i mam spokój. Znaczy, miałem spokój. – Bije?! – adwokat ożywił się. – No, bije, bije. Niech sobie bije, byle nie wyrzucał. Przecież mu płacę. To jak, pomożecie? – Zaczekaj. – Ilgar uczepił się tego bicia jak rzep psiego ogona. – Przecież policjant nie ma prawa cię uderzyć! – Jak to nie ma prawa!? – obruszył się Mamed. – To po co państwo dało mu pistolet i pałkę? Porządek musi być, nic nie mówię. Ilgar próbował jeszcze coś klarować, ale Mamed go już nie słuchał: bezpłatny adwokat to podejrzana sprawa, stary Fahreddin miał rację. Nawet ziemniaków nie chciał. Trzeba będzie pożyczyć od szwagra z dziesięć szyrwanów i dogadać się z dyrektorem rynku. A kartofelki weźmie żona policjanta. Góreckiego fascynuje w Kaukazie to, że na tak małej przestrzeni spiętrzyło się tysiące zjawisk i zmieszało kilkanaście nacji. „Trudno przejść do porządku dziennego nad wysokim poziomem merytorycznym tej książki, która przy tym szczęśliwie łączy walory uniwersyteckiej rozprawy z atrakcyjnością literatury pięknej” – pisał recenzent „Lampy” i dodawał, że Górecki potrafi utrzymać uwagę nawet nowoczesnego czytelnika epoki internetowej: ani przez chwilę nie pozwala mu się nudzić. Za ostatni tom trylogii – Abchazję, która jest opowieścią o państewku nieuznawanym przez większą część świata, autor otrzymał Nagrodę imienia Beaty Pawlak. Nas interesują jednak dwudziestowieczne dokonania Wojciecha Góreckiego. Na samym początku lat dziewięćdziesiątych w „Gazecie Wyborczej”, a potem w „Życiu Warszawy” pisał reportaże z Polski. Choć najbardziej ciągnęło go tam, gdzie się urodził i skończył szkołę średnią – do Łodzi. Pamiętam, że ilekroć pojawiał się jakiś dramatyczny temat społeczny (a mam wrażenie, że innych wtedy nie było), który można było zbadać w Kutnie albo Łomży, Wojtek zaraz zgłaszał: „O, to znam taki przypadek w Łodzi…”. W Łodzi jak w soczewce skupiały się wszystkie nieszczęścia nowej Polski. Zapuszczone, nieporadne, przerażone i lekceważone miejsce – taki obraz wyłaniał się z tekstów Góreckiego. Miasto, na które ponad dwadzieścia lat temu nikt nie miał pomysłu. Typowe doniesienia autora z Łodzi w roku 1991 były na przykład takie: Jeśli nic się nie zmieni, lada dzień na bruku znajdzie się arras flamandzki z XVII wieku, trzy rzeźby gotyckie i kilka chorągwi cerkiewnych. Zabytki są w trakcie konserwacji, tymczasem w budynku przeznaczonym na pracownie konserwatorskie lokują się spółki i hurtownie […]. Łukasz Kaczyński z „Dziennika Łódzkiego” zauważył, że gdy Górecki pisze o Kaukazie, o świecie skrajności, namiętnych emocji, a także „mitów, które zastępują światopogląd, marzeń branych za rzeczywistość i historii, która dominuje nad przyszłością” (to słowa Góreckiego), jest tak, jakby pisał o Łodzi. I że choć z miasta wyjechał, to pozostał w nim myślami i wyobraźnią. Hanna Krall powiedziała Góreckiemu, że być z Łodzi, to mieć pewien posag, bagaż doświadczeń, który się bardzo przydaje. Jego „łódzka” książka z 1998 roku ma znamienny tytuł – Łódź przeżyła katharsis. W 1990 roku pisałem o dzieciach z Bałut, którymi nie ma się kto zająć – czytamy we wstępie – a jedyny ciepły posiłek w tygodniu to dla nich sobotnia zupka w parafii Dobrego Pasterza. Dziś działa – lepiej czy gorzej – sieć instytucji charytatywnych opiekujących się najuboższymi. W 1992 roku pisałem o stu tysiącach bezrobotnych. Dziś wielu bohaterów tamtego reportażu pracuje, poziom bezrobocia wyraźnie się obniżył. W 1993 roku pisałem, że po zmroku można spotkać na Piotrkowskiej tylko pijaków i mętów. Dziś Piotrkowska jest najpiękniejszą ulicą Polski, tętniącą życiem okrągłą dobę. Jak więc tłumaczy swoją ucieczkę z Piotrkowskiej na Kaukaz? Hanna Krall zapytała mnie kiedyś, dlaczego wy wszyscy piszecie o dalekim świecie. Wojciech Tochman pisał już o Bośni, Mariusz Szczygieł – o Czechach, Jacek Hugo-Bader o Rosji. Włodzimierz Kalicki wydał książkę o podróży do Chin. W pierwszym odruchu powiedziałem, że pisanie o Polsce jest dużo trudniejsze niż pisanie o świecie. Wydaje mi się, że reporterzy bali się tej fatalnej polaryzacji, z jaką mamy do czynienia w Polsce. Tutaj możesz być tylko po jednej stronie barykady. Albo jesteś z nami, albo

przeciw nam. Publicystom jest z tym może łatwiej, ale reporterzy, którzy nie komentują rzeczywistości, lecz ją opisują, nie znoszą takiego szufladkowania.

Scheibler wrócił do Łodzi

[marzec 1991]

Scheibler wrócił do Łodzi (I)

Peter von Scheibler przyjechał w odwiedziny do Łodzi. Jego prapradziadek założył tutaj zakłady bawełniane. Pradziadek był najbogatszym człowiekiem w mieście; jego fortunę obliczano pod koniec ubiegłego stulecia na jedenaście milionów rubli. Dziadek, który zmarł przed drugą wojną, władał potężnym imperium: miał fabryki włókiennicze, pałace, bocznicę kolejową. Należał do dziesięciu najbogatszych ludzi w Europie i gościł koronowane głowy. Ojciec służył w Wehrmachcie i trafił do amerykańskiej niewoli. Wojna położyła kres fortunie Scheiblerów: przenieśli się do Niemiec, potem do Brazylii. Peter urodził się w São Paulo, trzydzieści pięć lat temu. Jest urzędnikiem. Do Łodzi przyjechał zobaczyć to, co znał z opowiadań. Łódzkiemu dziennikarzowi powiedział: – Nie zamierzam odbudowywać imperium, nie znam się na włókien​nictwie. Zwiedził cmentarz ewangelicki. Stwierdził, że mauzoleum rodzinne jest zdemolowane i rozkradzione. Kilkoro zwłok wywleczono z trumien – ktoś szukał złota. Był w dawnym pałacu rodzinnym przy Wodnym Rynku. Mieści się tu obecnie Muzeum Kinematografii, wnętrza są restaurowane. Poszedł do Uniontexu (fabryka należała najpierw do Scheiblerów, później do Scheiblerów i Grohmana). Obejrzał dawny gabinet dziadka, jego portret i hełm. Wszędzie przyjmowano go serdecznie. Nikt nie przywoływał słów „tuczą się Łodzią tłuste Scheiblery”, pochodzących ze słusznego kiedyś wiersza. Pracownik techniczny łódzkiej telewizji, zobaczywszy żywego Scheiblera, wykrzyknął: – Niech pan wróci i załatwi mi pracę u siebie! Na cześć Petera wydano przyjęcie. Zabrakło alkoholu i ktoś poszedł na melinę. Kiedy meliniarka dowiedziała się, że przyjechał Scheibler, dodała za darmo pięć kilo pomarańcz. [marzec 1991]

Scheibler wrócił do Łodzi (II) Ze zdziwieniem przeczytałem w numerze 60 „Gazety Wyborczej” z dnia 12 marca informację, że do Łodzi przyjechał potomek tej gałęzi rodziny Scheibler, która związana była z Łodzią. Ponieważ siostra mojego ojca Leona Grohmana, Anna (z domu Grohman), była żoną Karola Scheiblera, syna twórcy fortuny Scheiblerowskiej, znam dokładnie genealogię tej rodziny. Otóż twórcą fortuny Scheiblerowskiej był Karol, który przybył do Polski w 1848 roku i był żonaty z Anną (z domu Werner) ze znanej rodziny warszawskiej. Karol Scheibler senior, nie licząc trzech córek, posiadał dwóch synów – Karola (który był moim wujem) oraz Emila, który zmarł krótko po pierwszej wojnie światowej, bezdzietnie. Mój wuj Karol posiadał czterech synów: Eryka, Jerzego i Egona, którzy byli bezdzietni, oraz Karola Wilhelma, żonatego z Jadwigą z domu Richter. Karol Wilhelm posiadał dwie córki (Mirkę i Barbarę) oraz syna Karola. Ten ostatni posiadał córkę, która żyje do dziś dnia, natomiast on sam zmarł kilka lat temu w São Paulo. Jak z powyższego wynika, nie istnieje męski potomek łódzkiej rodziny Scheiblerów. Wyjaśniając powyższe, mam nadzieję, iż Pan Redaktor zadba o to, aby odnośne sprostowania znalazły się w najbliższym numerze „Gazety Wyborczej”. Jerzy Grohman[320]

Niniejsze pismo pan Jerzy Grohman skierował 12 marca „do rąk własnych” Adama Michnika. 13 marca ten sam list ukazał się w „Dzienniku Łódzkim”, co świadczy o niezwykłej operatywności nadawcy, poczty i łódzkiej gazety. Oskarżenie Petera von Scheiblera o oszustwo to zarzut poważny. Wymaga udowodnienia. Minister Grohman niczego nie udowadnia. Powołuje się jedynie na to, że zna genealogię Scheiblerów. Widziałem paszport Petera. Pokazywano ten dokument w łódzkiej telewizji. Według informacji, które uzyskałem, Karol Scheibler – wbrew temu, co pisze minister Grohman – miał oprócz córki (która nie żyje) także dwóch synów. Starszy ma na imię Karol Michał – w tej rodzinie najstarszym synom zawsze dawano imię Karol. Młodszym jest Peter, który przyjechał do Polski. 25 lutego matka Petera, pani Edith von Scheibler, wysłała z São Paulo list do swoich łódzkich znajomych. Napisała w nim między innymi: „Mój syn Piotruś, który na razie mieszka w Frankfurt, wybiera się do Polski, oczywiście też do miasta Łodzi, Warszawy i Krakowa”. Zwolennicy spiskowej teorii dziejów uznają, że list mógł zostać sfabrykowany w ramach przygotowywanej intrygi. Jest jednak i drugi dokument: ojciec Petera, Karol Scheibler, uczęszczał, podobnie jak Jerzy Grohman, do Gimnazjum Zimowskiego w Łodzi. W tej samej szkole uczył się również Harald Wahlemann, który żyje w Łodzi do dziś. W 1973 roku pan Wahlemann odszukał Karola Scheiblera przez Niemiecki Czerwony Krzyż. W marcu 1975 roku Karol Scheibler odpisał mu z São Paulo. W liście stwierdził, że ma troje dzieci, a najmłodszy syn chodzi jeszcze do szkoły. A więc wbrew temu, co tak lekko napisał minister Grohman, zamieszkały w Brazylii Karol Scheibler miał jednak męskiego potomka! Peter nie przyjechał do Polski, aby zabiegać o majątek należący niegdyś do jego rodziny. Nie rozmawiał o tym ani z pracownikami Muzeum Kinemato​grafii (dawny pałac Scheiblerów), ani z dyrektorem Uniontexu (dawne zakłady Scheiblera i Grohmana); nie

ubiegał się też, jak minister Grohman, o piętnaście procent akcji przedsiębiorstwa. A może ta powściągliwość miałaby podważyć jego przynależność do rodu łódzkich fabrykantów? Minister Grohman dwukrotnie wypowiedział się w sprawie „rzekomego” Scheiblera w „Dzienniku Łódzkim”. 15 marca dowodził na przykład, że niezamożny Peter nie może być potomkiem tak bogatej rodziny. A jednocześnie dodawał, że nie posiada dokładnych informacji na ten temat. Brak dokładnych informacji nie przeszkodził mu jednak w naruszaniu dobrego imienia Petera. „Dziennik Łódzki” opatrzył obie wypowiedzi J. Grohmana anonimowymi komentarzami, których nawet nie oddzielono graficznie od treści oświadczeń ministra. W pierwszym anonim kajał się, że „D Ł ” również zamieścił artykuł o wizycie Scheiblera w Łodzi, i dodawał na usprawiedliwienie swojej redakcji, że wiadomość uzyskano od, „zdawałoby się, wiarygodnych osób, które wydały nawet przyjęcie na cześć gościa, oraz od zaprzyjaźnionych dziennikarzy: Magdy Olczyk, Marka Millera i Wojciecha Góreckiego”. Rzeczywiście, przekazaliśmy tę wiadomość dziennikarzom „D Ł ” w poczuciu zawodowej solidarności. Tak się bowiem składa, że „Dziennik”, lokalna gazeta, przegapił przyjazd Scheiblera do Łodzi. W drugim komentarzu anonim dziwił się, że Peter von Scheibler, spokrewniony z Grohmanem, nie próbował po przyjeździe do Polski skontaktować się z nim. Otóż próbował: pan Grohman sam wspominał mi o tym w rozmowie telefonicznej. Peter zaś twierdził, że do spotkania nie doszło, bo Grohman powiedział mu, iż nie zna języków i nie ma czasu. Gdyby ministrowi naprawdę chodziło o zdemaskowanie hochsztaplera, zgodziłby się na pewno na spotkanie, zaprosił prasę i po paru pytaniach udowodnił, że Peter nie pochodzi z łódzkiej linii Scheiblerów. Nie zrobił tego jednak (choćby w sobotę 9 marca po wyemitowaniu wywiadu z Peterem w łódzkiej telewizji), a swoje oświadczenia wysłał do prasy po wyjeździe Scheiblera z Polski, gdy ten nie mógł się już bronić. Oświadczenia ministra wywołały w Łodzi sporo zamętu. Wielu łodzian nie wie, czy wierzyć Scheiblerowi, czy Grohmanowi. Żadne dowody na to, że Peter naprawdę jest prawowitym potomkiem rodu łódzkich fabrykantów, nie wymażą już wątpliwości, jaką wywołał list wspólnika i krewnego Scheiblerów. [czerwiec 1991]

Ten Scheibler to Scheibler – przyznali Grohmanowie

Niedawno w rozmowie z dziennikarką łódzkiej telewizji Magdą Olczyk minister Grohman powiedział, że jego rodzina potwierdziła, iż zmarły kilka lat temu Karol Scheibler miał oprócz córki także dwóch synów, w tym młodszego – Petera. Jednocześnie minister stwierdził, że nie użył sformułowania „fałszywy Scheibler”, jakie pojawiło się dwukrotnie w tytułach artykułów „Dziennika Łódzkiego”. Jerzy Grohman przebywał w Łodzi z okazji tworzenia Łódzkiej Rady Kultury. O pomocy dla Łodzi myśli również Peter von Scheibler, który wkrótce ponownie przyjedzie do Polski. Jest więc szansa, że potomków dawnych wspólników – właścicieli Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana – znowu połączy wspólna sprawa. [styczeń 1994]

Elita ziemi obiecanej Z ognia i ze krwi robi się złoto, w kasach pękatych skaczą papiery, warczą warsztaty prędką robotą, tuczą się Łodzią tłuste Scheiblery […] (Władysław Broniewski, Łódź)

Przez całe dziesięciolecia dowiadywaliśmy się ze szkolnych czytanek, że stanowili obcy narodowo i klasowo element i wyzyskiwali proletariat; teraz nazywa się ich często „pionierami kapitalizmu na ziemiach polskich”. Pierwsi fabrykanci i przemysłowcy niewątpliwie mieli w sobie coś z arystokratów, do których chcieli się upodobnić w stylu życia, sposobie urządzania rezydencji, manierach. Chociaż nie mogli, jak tamci, szczycić się długą galerią antenatów, stanowili grupę nie mniej interesującą. W Łodzi pamięć o burżuazji zakorzeniona jest głęboko. Jeszcze za Gierka starsze pokolenie i liczni przedstawiciele młodszych generacji uparcie nazywali od dawna upaństwowione zakłady imionami niegdysiejszych właścicieli. Pamiętam nostalgię, z jaką babcia opowiadała o czasach międzywojennych: nie musiała pracować, bo dziadek robił u Scheiblera i stać go było na utrzymanie całej rodziny. Pamiętam zdumienie, z jakim zareagowałem na objaśnienia mamy: tłumaczyła, że wielki pałac, który właśnie mijaliśmy, należał do jednego pana. W Łodzi innych „panów” nie było, więc owym panem mógł być tylko burżuj. Ten językowy kalambur wyjaśnia być może istotę dobrej pamięci łodzian. Lodzermensche – tak określano obywateli „ziemi obiecanej” – nadawali ton życiu miasta przez kilkadziesiąt lat: stworzyli je właściwie od podstaw i ukształtowali jego oblicze. Wznieśli fabryki, wille i pałace, pobudowali kamienice, kościoły, banki… Najbogatsi tworzyli księstewka, obejmujące obok zakładów i rezydencji domy dla robotników, parki i ogrody, stawy, bocznice kolejowe… Nazwiska takie jak Scheibler, Poznański, Grohman czy Geyer długo jeszcze nie będą w Łodzi prywatnymi. O ich dniu codziennym wiadomo jednak niewiele. Pan Józef Rzetelski wychował się w rodzinie Scheiblerowskich robotników. Jego dziadek woził dorożką samego pryncypała, a ojciec służył u tegoż przemysłowca w Straży Ogniowej. We wspomnieniach Rzetelskiego, dziś siedemdziesięciolatka, przewija się tęsknota za tamtymi czasami: – Starsi opowiadali, że dawniej pracowało się w fabryce po kilkanaście godzin, jednak za mojej pamięci obowiązywał już dzień ośmiogodzinny. W okresie najlepszej koniunktury robotnik otrzymywał izbę i kawałek ogródka, ojciec jako strażak także belę materiału z okazji świąt. Jego praca była ciężka, ale dobrze płatna – zarabiał siedemdziesiąt pięć złotych tygodniowo w czasach, kiedy dolar kosztował dwa i pół złotego, a kilogram cukru złotówkę. Pełnił służbę całą dobę, potem miał dobę wolną, chyba żeby się zapaliło, a wtedy paliło się dość często.

Oprócz jednostki mojego ojca istniała jeszcze Młodzieżowa Straż Ogniowa, do której należałem jako nastolatek. Funkcję jej komendanta pełnił osobiście Scheibler i z tego powodu stykałem się z nim dosyć regularnie. Wspólnie z nim odbywaliśmy ćwiczenia, grywaliśmy w piłkę i jeździliśmy na wycieczki. Do naszych obowiązków należały godzinne dyżury w rezydencjach fabrykantów. Było to duże przeżycie, bo przez te kilkadziesiąt minut miało się poczucie obcowania z milionerami. Któregoś dnia przypadł mi dyżur u Herbstów. Pan Leon Herbst, wracając akurat do domu piechotą, zauważył mnie i pozdrowił. Krótką chwilę rozmawialiśmy, a nazajutrz jego lokaj, ubrany w piękną liberię, przyniósł mi pełną torbę cukierków z likierem. Wielu lodzermenschów zginęło w czasie drugiej wojny światowej. Ci, którzy przeżyli, rzadko decydowali się pozostać w Polsce. Od kilku lat oni sami, a częściej ich potomkowie, odwiedzają Łódź, budząc spore zainteresowanie. Przyjeżdżają zobaczyć Łódź czy ją odzyskać? – zadają sobie pytanie łodzianie, z których prawie każdy ma w swojej rodzinie kogoś, kto kiedyś pracował u fabrykanta o obco brzmiącym nazwisku.

Scheibler, czyli magnat w dżinsach

Karol Erich von Scheibler, syn „króla bawełny”, najlepsza partia w mieście, miał w szkole kłopoty z naukami ścisłymi. Opowiada pan Tadeusz Masłowski: – Razem z Karolem chodziłem do Gimnazjum Zimowskiego w Łodzi. Był o jedną lub dwie klasy niżej. W 1931 lub 1932 profesor matematyki Słowikowski i dyrektor szkoły Roliński zaproponowali mi udzielanie mu korepetycji z matematyki. Zgodziłem się i zgłosiłem do pałacu przy Wodnym Rynku na rozmowę z ojcem Karola. Był on wysokim, tęgim mężczyzną, palił cygaro. Typowy przemysłowiec pochodzenia niemieckiego. Mówił krótko: jedna godzina lekcyjna w tygodniu – wynagrodzenie trzydzieści sześć złotych miesięcznie plus podwieczorki. Było to najwyższe wynagrodzenie, jakie uzyskałem w swoim życiu. Na ścianie gabinetu zauważyłem, obok akcesoriów myśliwskich, wpiętą w dywan odznakę N SD A P . (Myślę, że w muzeum, przy wystroju gabinetu dziadka Petera, należy wziąć to pod uwagę). Oprócz mnie Karol miał kilku dorosłych nauczycieli różnych dyscyplin. Korepetycje rozpocząłem w pałacu przy Wodnym Rynku, a zakończyłem w pałacu przy ulicy Piotrkowskiej (po wojnie siedziba ZMS -u[321]). Przeprowadzka ta wynikła ze złej sytuacji finansowej Scheiblerów. W czasie okupacji dowiedziałem się od kolegów, że Karol Scheibler, mój uczeń, wstąpił jako ochotnik do hitlerowskiego Luftwaffe. Po wojnie Karol Erich osiadł w São Paulo i musiał zarabiać na życie pracą własnych rąk. Ze znajomymi z Polski kontaktował się rzadko, ale języka nie zapomniał. W jednym z listów, z 1975, napisał: „Ja pracuję obecnie w firmie Volkswagen do Brasil. Firma bardzo duża. Produkcja: 2000 samochodów dziennie”. Zmarł w 1980. Żona Karola, Edith von Scheibler (z domu Flacker), żyje do dzisiaj. Nawiązał z nią kontakt łódzki przedsiębiorca pan Andrzej Kaczmarkiewicz. – Adres dostałem od byłej sprzątaczki Scheiblerów – wspomina. – Napisałem list. Pani Edith odpisała bardzo ciepło, piękną polszczyzną, mimo że – jak wspomniała – po polsku mówiła tylko do szesnastego roku życia. Poprosiła mnie o pomoc: jej syn, mieszkający od jakiegoś czasu w Niemczech, chce odwiedzić kraj, jednak trochę się boi. Oczywiście zobowiązałem się, że się nim zaopiekuję. Ostatni męski potomek fabrykanckiej dynastii Peter von Scheibler pojawił się w Łodzi w marcu 1991. Miał trzydzieści pięć lat i nie wyglądał na niedoszłego dziedzica magnackiej fortuny: ubrany w dżinsy i kurtkę oglądał z niedowierzaniem pałace, fabryki i wielki jak kościół grobowiec rodzinny na cmentarzu ewangelickim. Przyznał się, że nie zdawał sobie sprawy z bogactwa swoich przodków, mimo iż w rodowych koneksjach orientował się świetnie. Indagowany przez dziennikarzy oświadczył, że nie zamierza starać się o odzyskanie zakładów, bo nie zna się na włókiennictwie: pracuje w biurze turystycznym. Po polsku nie znał ani słowa: jego rozmówcy mieli do wyboru niemiecki,

angielski, portugalski i hiszpański. Rok później przyjechała do Polski matka Petera. Opowiada Andrzej Kaczmarkiewicz: – Pani Edith była bardzo wzruszona, kręciło się wokół niej mnóstwo ludzi, udzielała wywiadów. Mówiła, że utraty majątku w 1945 roku nie odczuła jako społecznej degradacji, zresztą była za młoda, by w pełni ogarnąć, co się stało. Z Polski najlepiej zapamiętała bale odbywające się w pałacu Herbsta. Brała w nich udział wraz z dziećmi pochodzącymi z tej samej sfery, z bogatych rodzin fabrykanckich, najczęściej niemieckich i żydowskich. Spłoszone dziewczynki i ubrani w ciemne garnitury chłopcy bawili się pod troskliwym okiem mamuś, cioć, niań. Czasami udawało się jej wyrwać spod opiekuńczych skrzydeł i wtedy uwodził ją przystojny Karol Scheibler, przyszły mąż.

Grohman, czyli ujeżdżanie Sikorskiego

– Życie codzienne łódzkich fabrykantów było w gruncie rzeczy dość monotonne – wspomina Jerzy Grohman. – Mój ojciec był człowiekiem bardzo zajętym. Z samego rana wychodził do biura, o pierwszej był na obiedzie, a od trzeciej znowu w biurze. Do domu starał się wrócić na kolację, którą zazwyczaj podawano o pół do ósmej. Byłem wychowywany bez „taryfy ulgowej”, o żadnym rozpieszczaniu nie było mowy. Prezenty dostawałem dwa razy do roku, na Boże Narodzenie i na imieniny, oprócz tego czasami czekoladki. Do szkoły chodziłem ubrany tak jak wszyscy, w mundurku, nie było mowy o luksusowym piórze czy podwożeniu samochodem, żeby nie rodzić kompleksów u kolegów. W domu uczono mnie, jak przyszyć guzik i jak nakryć do stołu. Żyłem pod pewną presją: rodzice pilnie mnie obserwowali, chcąc mieć pewność, że sprostam zadaniom, które czekają mnie w przyszłości. Wpajano we mnie, że najważniejsza jest Polska, na drugim miejscu firma, a dopiero na trzecim osobisty interes. Mimo że moja rodzina ma niemieckie korzenie, w 1939 roku nikt noszący nazwisko Grohman nie przyjął volkslisty. Straciłem wówczas wszystko, ale nie mogłem postąpić inaczej[322]. Duże przyjęcia z mnóstwem gości i specjalnie sprowadzaną orkiestrą odbywały się rzadko, natomiast spotkania w węższym gronie raz, dwa razy w miesiącu. Były to najczęściej obiady, kolacje bądź podwieczorki. W naszym domu bywali aktorzy i pisarze – moja mama była aktorką dramatyczną i choć po wyjściu za ojca zakończyła karierę, kontaktów ze środowiskiem artystycznym nie zerwała. Z bardziej znaczących nazwisk mógłbym wymienić Adwentowicza, Zelwerowicza, Witkacego czy Boya. Odwiedzali nas również politycy, począwszy od Witosa, poprzez Daszyńskiego i Dmowskiego, a na Sikorskim skończywszy. Pamiętam, że jako dziecko jeździłem na tym ostatnim po dywanie. Utrzymanie liczącej ponad trzydzieści pokoi rezydencji wymagało odpowiedniej liczby służby. Zaliczali się do niej kucharz, kuchcik, pomywaczka, kamerdyner, dwie służące oraz szofer i stangret, oprócz samochodów trzymaliśmy bowiem również konie. Kochała je cała moja rodzina: wszyscy chętnie korzystali z powozów, które były lśniące i wypieszczone. Życie towarzyskie mojej rodziny nie ograniczało się do przyjmowania gości w domu. Ojciec miał pod Łodzią majątek, do którego zapraszał znajomych na kilku-, kilkunastodniowe polowania. Ze znajomymi spotykał się również w klubie tenisowym i na torach wyścigowych, był bowiem między innymi także prezesem Towarzystwa Wyścigów Konnych. Kontakty z innymi fabrykantami były częste, przeważnie jednak ojca i stryjów łączyły z nimi jedynie sprawy zawodowe. Miejscem takich spotkań w interesach były Izba Przemysłowo-Handlowa, Towarzystwo Kredytowe i banki. Bliższa znajomość łączyła Grohmanów jedynie z kilkoma rodzinami: Geyerami, Scheiblerami, Enderami i Eizertami.

Poznański, czyli niedoszły mezalians

Typowa pocztówka z Łodzi: na pierwszym planie olbrzymi pałac, ciężki od wymyślnych ozdób, kopuł i balkonów, najczęściej „ucięty”, bo nie zmieścił się w kadrze, za pałacem równie potężny gmach fabryki z czerwonej cegły, a wszystko spowite gęstym dymem z kominów. Tak wygląda byłe królestwo Poznańskich, rodziny przemysłowców pochodzenia żydowskiego. Zdaniem łódzkich przewodników najbarwniejszą postacią całej dynastii był Maurycy (Moryc). Jeden z przewodników, pan Antoni, od lat interesuje się jego biografią. – Łączył w sobie nieprzeciętną inteligencję, ambicję i… urodę. Uchodził za energicznego i zdolnego organizatora. Gdy został dyrektorem rodzinnej firmy – Towarzystwa Akcyjnego Wyrobów Bawełnianych – zatrudnienie osiągnęło poziom siedmiu tysięcy pracowników. Sieć własnych hurtowni i magazynów obejmowała wówczas całe Królestwo i niemal całe Carstwo – Centralną Rosję, Ukrainę, Zakaukazie, Bucharę, Chiwę… Oprócz biznesu Maurycy zajmował się działalnością społeczną i polityczną. Był człowiekiem pełnym sprzeczności – potrafił robić pieniądze i tracić je. Powszechnie znano jego zamiłowanie do bogatego życia towarzyskiego. Organizował wystawne bale nie tylko z okazji karnawału. Gości wysiadających z powozów witała zakładowa orkiestra strażacka[323]. Często zapraszał artystów z teatrów warszawskich i krakowskich, aby swoimi występami uatrakcyjnili zabawę. Sylwestra i Nowy Rok spędzał w Wiedniu bądź Paryżu. Ulubionymi rozrywkami Maurycego były ponadto wypady z przyjaciółmi do Lasu Łagiewnickiego, podczas których jeżdżono konno i uprawiano hazard. Grywał w karty i ruletkę i z tego powodu raz po raz popadał w niemałe długi. Ten wysoki, szczupły brunet otoczony był za młodu wianuszkiem wielbicielek, jednak małżeństwo potraktował jak kolejny interes – ożenił się z Sarą Silberstein, stając się dzięki temu współwłaścicielem przedsiębiorstwa Silbersteinów i zasiadając w zarządach kilku innych firm. O swoją rodzinę troszczył się, jak umiał (miał z Sarą trzy córki), uważał jednak, że należy łączyć przyjemne z pożytecznym, i miasto nieustannie huczało od plotek na temat jego kolejnych romansów. Najbardziej znaną kochanką Maurycego była Cecylia Matyczyńska, szesnastoletnia tkaczka, pracująca zresztą u Poznańskich. Dziewczyna, pochodząca z wielodzietnej rodziny robotniczej, mieszkała w „famułach”[324] przy Ogrodowej. Miała ciemne włosy i duże orzechowe oczy. Uwagę fabrykanta zwróciła na jednej z majówek w parku Helenowskim. Było to wówczas ulubione miejsce sobotnio-niedzielnego wypoczynku łódzkiej elity: kompleks składał się z ogrodu zoologicznego, sadzawek z gondolami, malowniczych alejek. Cecylia znalazła się tam najprawdopodobniej przypadkowo. Początkowo Maurycy zabierał dziewczynę do parku i na konne przejażdżki, później wynajął jej mieszkanie przy Pomorskiej. Cecylii ta znajomość ogromnie imponowała, tym bardziej że dzięki niej otrzymała lżejszą pracę „pomagaczki” w tkalni. Kiedy okazało się,

że jest w ciąży, fabrykant zabezpieczył ją finansowo i zainicjował małżeństwo z Niemcem polskiego pochodzenia. Zdzisław, który wkrótce przyszedł na świat, nigdy nie dowiedział się, kto jest jego prawdziwym ojcem… – Oni byli z innej bajki – opowiada Józef Rzetelski, który wychował się w rodzinie Scheiblerowskich robotników. – Widywało się ich od czasu do czasu w powozie czy samochodzie, a w niedzielę na spacerze bądź w kościele. Nie mówię, że byli źli. Żyli po prostu we własnym, zamkniętym dla nas kręgu i stanowili elitę, a my dla nich pracowaliśmy. Wojciech Górecki, Łódź przeżyła katharsis, Łódź: Biblioteka „Tygla Kultury”, 1998, s. 135–143

1996 Olga Stanisławska (ur. 1967)

Rzucić się do tyłu

O Oldze Stanisławskiej częściej się wspomina, niż się ją czyta. Reporterka drukuje bowiem rzadko. Pierwszą i ostatnią – jak na razie – książkę wydała w 2001 roku. Teksty, które w niej zamieściła, ukazywały się w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, w „najgrubszym” okresie „Magazynu Gazety Wyborczej”, kiedy był znanym i cenionym, prawie dwustustronicowym dodatkiem, stanowiącym alternatywę dla konfekcyjnej prasy kolorowej ówczesnej Polski. Reportaże Olgi Stanisławskiej z Afryki, bo o nich mowa, były rezultatem rocznej podróży autorki z Casablanki do Kinszasy. Na dwa miesiące przed końcem XX wieku – w listopadzie 2000 roku – ​jeden z tych tekstów zdobył tytuł prasowego reportażu października w konkursie „Gazety Wyborczej” i Programu Trzeciego Polskiego Radia. Za książkę z całym cyklem afrykańskim – Rondo de Gaulle’a – Stanisławska otrzymała w 2002 roku Nagrodę Fundacji imienia Kościelskich. Dotąd jej laureatami byli m.in. Zbigniew Herbert, Tomasz Jastrun, Olga Tokarczuk, Sławomir Mrożek, a więc literaci z dużym dorobkiem. Tym razem nagrodę otrzymała debiutantka, co się zdarza rzadko. Co takiego jest w jej reportażach, że mimo iż pisze niewiele (po cyklu afrykańskim w „Magazynie” opublikowała cykl eseistyczno-reporterski Szlakiem krucjat, którego jednak nie złożyła w książkę, i pojedyncze teksty w „Tygodniku Powszechnym” czy „Zeszytach Literackich”), Stanisławska często wymieniana jest jako jedna z najwybitniejszych współczesnych reporterek? Niełatwo zaklasyfikować Rondo de Gaulle’a do konkretnego gatunku – ​pisze w recenzji Luiza Stachura. – To zarówno reportaż, jak i wywiad, dziennik białej kobiety pośród czarnych ludów, portret, szkic literacki, zbiór esejów, (quasi-) filozoficzne rozważania na temat życia i śmierci… Dookreślenia można mnożyć. Książka Stanisławskiej stanowi niewątpliwie ciekawą próbę reinterpretacji tradycyjnie pojętego reportażu. […] Narracja zaczyna się i kończy nagle, bez ostrzeżenia. Tok „opowieści” „rodzi się” pod wpływem (często przypadkowej) rozmowy z tubylcem. Od rozmowy do rozmowy Olga Stanisławska przemierza Afrykę. Wojciech Giełżyński (patrz t. 2, s. 549) radził w „Gazecie Wyborczej”, żeby czytelnicy, zanim zaczną czytać książkę Stanisławskiej, nabyli Nowy atlas świata Bertelsmanna i krok po kroku, na arkuszach map od 132. do 149., towarzyszyli autorce w wędrówce po nieprawdopodobnych zakamarkach pustyni i puszczy. Wierzyć trudno – pisał – że ona wszędzie tam była, przemierzając wyschłe, coraz bardziej zapiaszczone połacie Sahelu i Sahary, równe dwudziestu Polskom. Niemal każdy z odwiedzonych przez nią punkcików mapy to jeno gromadka chatynek ulepionych z gliny i utkanych z sitowia. […] „Pustynia skłania do mistyki – puszcza do eschatologii. Wyobraźnia przybysza łączy tu obrazy raju z obrazami piekła” – napisała, opuszczając ocean piasków, gdzie za dnia jest 47 stopni w cieniu, a nocą szczęka się zębami. Przebrnęła najdziksze knieje na równiku, nad rzekami Ndoki i Sanga, gdzie wrzeszczą goryle i koczują Pigmeje, darzeni przez Olgę Stanisławską szczególną sympatią, bo to „…naród, który po prostu nie zna nienawiści” i nie respektuje żadnej władzy ani hierarchii, poza starszymi, którym należny jest szacunek. Tam, na rubieże Kamerunu, Gabonu i Konga, nawet kartografowie chyba nie dotarli, bo – tylko tam! – nie znalazłem na mapach opisanych przez nią miejsc: Kika, Pokole, Indongo… Wojciech Jagielski (patrz t. 2, s. 913) zawsze czuł, że pisanie Stanisławskiej jest mu najbliższe: Nigdy – mówi – nie wystarczał jej zwykły opis czegoś, czego była świadkiem, ani zapis rozmowy z bohaterami. Owszem, opowiadała, jak coś ​wygląda, ale przede wszystkim, skąd się to bierze. Ten czwarty wymiar i mnie wydawał się zawsze najważniejszy. Ujmowała mnie jej dbałość o styl i precyzję, drobiazgowe przygotowania do każdej podróży i reportażu, a także to, że jej opowieści nigdy nie służyły za witrynę do ekspozycji osoby autorki i że nie znajdowałem w nich kaznodziejskich skłonności do załamywania rąk nad kondycją świata. Ani do jego naprawiania. Olga Stanisławska jest absolwentką anglistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Studiowała także w Aix-en-

Provence. Mieszka we Francji. Debiutowała w „Polityce”. W 1993 roku trafiła na staż do działu zagranicznego „Gazety Wyborczej”. Zapytałem ją o początki jej afrykańskiej wyprawy. – Wojtek Jagielski miał pisać tekst o Etiopii i szedł do profesor Joanny Mantel-Niećko, orientalistki i etiopistki – opowiada. – Poprosiłam, żeby zabrał mnie ze sobą, bo właśnie wróciłam z Afryki. Kiedy profesor dowiedziała się, że zahaczyłam też o Etiopię, zaraz spytała, ile kosztuje mąka na bazarze w Addis Abebie… No i się rozgadałyśmy. Wojtek powiedział, żebym ja napisała ten tekst. Był to z jego strony piękny gest, bo na ogół ludzie w redakcjach bardzo pilnują swoich tematów. – Potem wyjechałaś do Afryki na dłużej. – W 1995 roku wyruszyłam na nowo, już z celem. Był to cel dziennikarski, ale niesprecyzowany. I tak powstawały teksty do „Magazynu”, a potem do Ronda. – Czegoś się tam o sobie dowiedziałaś? – Przede wszystkim tego, że mogę więcej, niż myślałam. I tego, że na ludzi można liczyć, a świat jest przyjaznym miejscem. Rzucisz się do tyłu i zawsze cię ktoś chwyci. To moje doświadczenie z większości miejsc w Afryce, w których byłam. Relacja z drugim człowiekiem jest możliwa i jest ponadkulturowa. Nie chcę oczywiście tych relacji idealizować, bo potrafią też być potworne, jednak umiejętność nawiązywania kontaktu i stosunek do słowa są imponujące. Afrykańczycy mają bardzo rozwiniętą potrzebę rozmowy i potrzebę opowieści. Podczas tej podróży doszła do wniosku, że najbardziej interesują ją społeczeństwa islamskie – stąd jej późniejsze wyjazdy do Bośni i na Bliski Wschód. Uważa (co powiedziała „Tygodnikowi Powszechnemu”), że te ostatnie miejsca pozwoliły jej lepiej zrozumieć świat przedwojennej Polski. […] Polski mojego Ojca, który mieszkał w Sompolnie na Kujawach, gdzie obok siebie żyli Polacy, Niemcy i Żydzi. Moje pokolenie zgubiło do niego klucz, nie potrafimy zrozumieć, jak to jest: mieszkać w jednym mieście z innymi wspólnotami narodowymi, religijnymi. […] To są kwestie związane z naszą przyszłością. Dziś podstawowe doświadczenie Polaków to doświadczenie jednolitości. Jesteśmy jednym z pięciu najbardziej homogenicznych państw Europy – a w Afryce w każdej miejscowości na targu ludzie mówią pięcioma językami. My także nie będziemy już tacy jednolici. O świecie swojego ojca chciałaby napisać nową książkę.

Pejzaż z wyschniętą studnią

Okolice Léré, północ Mali. Od południa mężczyźni siedzą w kręgu, poważni. Słuchają słów niewidomego starego człowieka. Barhaye jest tradycyjnym przywódcą jednego z klanów Tuaregów regionu Timbuktu. Na północy Mali dogasa tuareska rebelia[325]. Wczoraj ostatnia licząca się frakcja rebeliantów oznajmiła, że podpisze pokój, i przyjechaliśmy do obozowiska Barhaye’a, żeby omówić z nim dobre wieści. Stary przeplata francuski i tuareski. Czasem otwiera oczy niewidząco błękitne, jakby rozglądał się dookoła, jakby widział tych ludzi, swojego syna Radouane’a i córkę Hawę, i chude krowy, i wielbłądy, i horyzont, i mnie, i drogę. Radouane zostawił dżipa przodem do drogi. Lepiej być w pogotowiu. Hawa zaplata warkocze przyjaciółce. Sięga palcami do miski z wodą, żeby zwilżyć jej włosy, a potem poprawia na ramieniu skraj czarnego woalu, któremu pozwoliła opaść, odsłaniając pierś. Srebrne bransolety sprzedano dawno, kiedy nastały susze, ale Hawa ciągle porusza się tak, jakby jej ruchy rzucały błyski. Klan Barhaye’a przyszedł w okolice Léré na początku wieku, kiedy w pobliżu Timbuktu zaczęły wysychać studnie. – Teraz obóz już się nie przenosi – powiedział mi Barhaye. – Tylko pasterze idą za stadami w busz. W przyszłym roku zaczniemy budować domy z gliny. Nie dodał tego ostrożnego inszallah, „jeżeli Bóg zechce”, którym ludzie zazwyczaj opatrują tu swoje nadzieje. Przed zachodem obsiadamy miskę baraniny jak hieny, jak drapieżne ptaki, rozrywamy większe kawałki, wysysamy kości. „Aman iman, ah isudar, isan tende”– mówią ludzie. „Woda jest życiem, mleko syci, mięso to przysmak”. O zachodzie zwierzęta, porykując, wracają od studni, nawołują pasterze. Za namiotem stary człowiek modli się wraz z wnukiem. Chłopiec recytuje Koran w nieskończoność, w wichurę, która się wzmaga i wzmaga. I nagle spada pierwsza ulewa tego roku, ludzie śmieją się, robią mi miejsce w namiocie i czekam tak, aż deszcz ustanie, wtulona pomiędzy stosy derek, w zapach wilgotnej wełny, chłopcy z karabinami wchodzą i wychodzą w podnieceniu, a Barhaye wyciąga w moją stronę blaszaną miskę z mlekiem – „Pij, w imię Boże”. A potem zaczyna się szaleńcza jazda powrotna przez nocne wertepy, dwa kałasznikowy, które Radouane wcisnął do szoferki, wbijają mi się w biodro, młodzi mężczyźni z tyłu rzucają dzikie okrzyki, upojeni jadowicie zimnym deszczem, Radouane traci panowanie nad samochodem i w ostatniej chwili wyprowadza go z poślizgu, śmieje się, wyciąga papierosa i wtedy pojawia się przed nami rogatka miasta. To Léré. Pięć lat temu, kiedy rozpoczynało się tuareskie powstanie, Radouane zdał maturę i został

rebeliantem. Przed rokiem, w myśl warunków niepewnego pokoju, wcielono go do armii malijskiej, z którą niedawno walczył. Kiedyś, w przyszłości, kiedy wszystko się uspokoi, kiedy Tuaregowie przestaną się bać chodzić ulicami Bamako, które jest stolicą Mali, Radouane chciałby studiować elektronikę. Widziałam kilka tygodni później Radouane’a w Bamako. Był jak na terytorium wroga, horyzont zamknął się wokół niego i osaczył ulicznym ruchem, tłumem przechodniów, domów, drzew. Radouane, Moustafa i Bakaa wyciągali się na matach w domu Noka ag Athii, tuareskiego polityka, Radouane przeczesywał palcami włosy Moustafy i trzymając się we trzech za ręce, w braterskiej przyjaźni przesypiali całe popołudnia, spleceni, jeden przy drugim. Potem Radouane wrócił do Léré. W Léré kobiety o trzeciej w nocy ustawiają się w kolejce do studni – Tua​reżki i Arabki, kobiety Bambara, Songhaj, Fulani. O szóstej rano mrok się przerzedza i wielbłądy zaczynają mozolnie ciągnąć wodę. Studnie w Léré mają czterdzieści metrów głębokości i jest ich za mało. Ale w Léré Radouane jest u siebie. Tuaregów jest około miliona, rozsianych pomiędzy pięcioma państwami – Mali, Nigrem, Algierią, Libią i Burkina Faso. Kiedyś, jak inni Berberzy, mieszkali na wybrzeżach Afryki Północnej. Na Saharę przyszli, gdy była jeszcze sawanną. Z biegiem lat stworzyli z nią wyszukaną harmonię, skonstruowali misterny mechanizm przeżycia. Trwali – naród zawieszony pomiędzy pustynią a stepem, pośród kamieni, mizernych drzew i skorpionów, powtarzający gesty z otchłani czasu. Drogi w pustyni wyznaczał im archipelag studni, zawiły podział terytoriów, trawa, która zazieleniła się tam, gdzie parę dni wcześniej spadł deszcz. Co z tego, że przed oczyma otwiera się bezmiar kierunków, kiedy tylko jeden kryje obietnicę wody? Wolność człowieka, rzec można, zamyka się tutaj w sferze ducha. Codziennością rządzi splot konieczności. Ale czym jest wolność, czym konieczność? Saint-Exupéry opowiadał nomadom, że odległość, jaką oni przemierzają przez dwa miesiące, on może samolotem pokonać w dwie godziny. Popatrzyli na niego ze zdziwieniem. – A co robisz z pozostałym czasem? – Tuaregowie… – Daouda Maïga, archeolog z Gao, uśmiecha się szeroko. Jego matka jest Tuareżką, a ojciec Songhajem. – Wiesz, ten, kto odcyfrował hieroglify egipskie, poznał całą historię Egiptu. Z inskrypcji tuareskich można się najwyżej dowiedzieć, że ktoś tam miał białego wielbłąda, a jakaś kobieta była niezwykłej urody. Błahostki. Jesteśmy jednym z niewielu narodów, których zupełnie nie obchodzi przeszłość. Nie znamy czasu, nie znamy przestrzeni. Czasami jakiś stary człowiek cały dzień opowiada mi dzieje swojej rodziny, a potem wraca do namiotu i śmieje się, bo wszystko wymyślił. – No, to macie literaturę – mówię – jeśli nie historię. Daouda kiwa głową.

Tuaregowie przez lata stawiali opór Francuzom i nie posyłali dzieci do szkół niewiernych. Kształciły się dzieci osiadłych rolników z Południa – Bambarów, Malinków, Sarakole, Senufo, Fulanich – i one w końcu przejęły rządy w Nigrze i w Mali. W Mauretanii nomadzi byli u władzy. To oni pisali prawa, niekorzystne dla ludzi osiadłych. W Mali i w Nigrze przeciwnie, prawa sprzyjały osiadłym, i to nomadom właśnie zaczynało się powodzić coraz gorzej. W końcu zdradziła ich sama Sahara, skąpiąc deszczu, wysuszając studnie. „Zamieniliśmy wielbłąda na terenową toyotę, a laskę pasterską na kałasznikowa…” – pisał z goryczą Wandey ag Ahmed, chłopak z okolic Timbuktu, po czterech latach tuareskiej rebelii. Życie zrobiło się jeszcze cięższe. „Poniechaj te resztki obozowiska zacierane przez wiatr północny, nad których dawnymi losami płaczą…” – wzywał poeta Abu Nuwas. Był wiek XI , Arabowie budowali miasta i zaczynali właśnie lubować się w zbytku. Wiatr północny, który zasypuje dzisiaj Chinguetti, wieje też w Léré. Z tym wiatrem przychodzi pustynia. W początku lat sześćdziesiątych masowo szczepiono bydło i w całym Sahelu rozrosły się stada. Zajęły pastwiska, pozostawiane dawniej w rezerwie na wypadek suszy. Susza, która przyszła, wyrządziła straty większe niż kiedykolwiek. W lutym 1974 roku, kiedy się urodził Radouane, w okolicach Timbuktu padło trzy czwarte krów, ponad połowa owiec i jedna trzecia wielbłądów i kóz. Młodzi mężczyźni musieli szukać pracy w Libii czy w Algierii. Tuaregowie nie lubią opuszczać swojego kawałka Sahary. „Kiedy jesteś nie na swojej ziemi, to jakbyś miał ziemię w ustach” – powiedziała mi Lalla, Tuareżka. Ale teraz wielu nie miało innego wyboru. Inta Amadou ma dwadzieścia lat. Nie wygląda na tyle. Łazi w dżinsach, z kałasznikowem w garści, z potarganymi włosami. Kiedy Inta zaciągnął się do Legii Islamskiej Kadafiego, miał lat czternaście. Łatwo ich rozpoznać, Tuaregów, którzy jak Inta przeszli przez Libię, walczyli w Czadzie czy w Libanie. Świat zawrócił im w głowie. W Libii pułkownik Kadafi opowiadał o Republice Tuareskiej i przyjmował prezydenta Mali ubrany w strój Tuarega, nauczył ich strzelać i przyzwoicie płacił. Ale Algieria w końcu lat osiemdziesiątych zaczęła wydalać Tuaregów. Stłoczeni w obozach przy granicy, znaleźli się w sytuacji bez wyjścia. W 1991 roku w Nigrze wybuchła rebelia, która rozszerzyła się błyskawicznie na Mali. To oni, chłopcy tacy jak Inta, zaczęli powstanie. Nie pytali o zdanie ojców i dziadków. Nic sobie nie robili ze struktur rodowych, skostniałej tuareskiej hierarchii. Chcieli odzyskać godność, skosztować radości życia wśród towarzyszy broni, radości szaleńczej jazdy toyotą z cekaemem na dachu. Świat miał należeć do nich, jak kiedyś, sądzili, należał do ich przodków.

W Mali do powstania przyłączyły się miejscowe klany Maurów, białych nomadów, jak oni. Broń nadchodziła z Libii. Żywność rebelianci zaczęli rabować po wsiach czarnych rolników, Songhajów czy Fulanich. Zaczęli wzniecać nienawiść. I oto to, co miało być walką o autonomię Północy przeciwko armiom i rządom, które ją zaniedbywały od lat, przeradzało się z wolna w wewnętrzny konflikt miejscowych – nomadów i osiadłych, białych i czarnych. Przeciw Tuaregom zwrócił się, oprócz wojska, ruch samoobrony Songhajów nazwany Ghanda Koi, Władcy Ziemi, utworzony przez malijskiego oficera. Generałowie z Południa zacierali ręce. Widziałam legitymacje ochotników Ghanda Koi. Widnieje na nich dewiza malijskiego państwa: „Jeden naród, jeden cel, jedna wiara”. – Kiedyś wszyscy byliśmy sąsiadami – powiedział mi Daouda Maïga. – Teraz już nikt nie ma do nikogo zaufania. Ale rebelia dogasa. Mowa o pojednaniu. Podobnie jak Radouane, Inta został wcielony do malijskiego wojska. – Muszę jeść. Dawniej ludzie patrzyli w niebo – mówi Inta. – Dzisiaj przyszła pora, żeby patrzeć w ziemię. – A może trzeba patrzeć w jedno i drugie? – mówię. – Oj, to najtrudniejsza rzecz na świecie. – Inta się śmieje. – Patrzeć w ziemię i w niebo jednocześnie. Wandey, ledwie dwa lata starszy od Inty, nie był w partyzantce. – Widzisz, u nas moralność opiera się na obawie przed utratą honoru w ludzkich oczach, przed niesławą – opowiadał mi Wandey. – Młodzi zawsze wychowywali się w rodzinie, pod okiem ojca, matki, dziadka, utożsamiali się z nimi, z nimi wędrowali. A teraz, w partyzantce? Ci chłopcy nie wstydzą się robić tego, czego nigdy nie zrobiliby przy ojcu czy starszym bracie. Co tu dużo gadać. – Rozłożył ręce. – Oni są już inni niż my. Inta jest jednym z niewielu ludzi na północy Mali, którzy zyskali coś na czterech latach powstania, latach cierpienia i strachu. Większość rebeliantów jest nadal bezrobotna i ich spojrzenia nie wróżą nic dobrego. – Widziałaś tego człowieka? To bandyta. – Na zatłoczonym targu w Léré Radouane ruchem głowy pokazał mi mężczyznę w spodniach od wojskowego munduru. – Jego frakcja nie podpisała porozumień i teraz zasadzają się za miastem na podróżnych. Jak to skąd wiem? – Roześmiał się. – Przecież my wszyscy się tutaj znamy. Niczym w złowrogiej grze w policjantów i złodziei w Léré łatwo zmieniają się role. – A ty co tutaj robisz, madame? – zaczepia mnie na ulicy malijski porucznik. – Nie wiesz, że to miasto to gniazdo rebeliantów? – Myślałam, że podpisaliście pokój. – E, tam, pokój. Oni ciągle siedzą na pustyni. Niech no się tylko na dobre zaczną deszcze, zaraz wznowią ataki. – Porucznik się rozpromienia. Nic dziwnego, wojsko jest od wojowania. W Mali tamtego roku wojsko wciąż jeszcze kierowało się przede wszystkim własnym

interesem. „Trzeba wam wiedzieć, na dowód bogactwa tego kraju, że przecina go rajska rzeka, rezerwuar miłosierdzia Bożego. Jej wody płyną przez ogród i pozwalają rosnąć w obfitości owocom i zbożom… – pisał w liście sułtan Al-Mansur, który w XV I wieku podbił okolice Timbuktu. – Ten kraj jest cudem – dodawał – jakie istnieją tylko we snach”. Wcześniej Timbuktu było stolicą imperium, którego król Kankan Musa podczas pielgrzymki do Mekki w 1324 roku rozdał w Kairze tyle złota, że na kilka lat spadła tam jego cena. Ukochana żona króla narzekała na trudy podróży – Kankan Musa, opowiadali grioci[326], kazał wykopać dla niej w nocy basen wyłożony masłem z drzewa masłowego, w którym o poranku mogła wziąć kąpiel w towarzystwie trzystu panien ze swojej świty. W samo południe nie da się podróżować w okolicach Timbuktu. Słońce pastwi się nad zamarłym w bezruchu światem. W cieniu mojej ciężarówki mechanicy parzą herbatę. Wiem, nie powinnam tam z nimi siadać, nie wypada, to w końcu tylko czeladnicy w wyplamionych smarem drelichach, i nic dziwnego, że przechodzący siwy mężczyzna ubrany w krochmaloną gandurę[327] rzuca mi spojrzenie pełne potępienia – ale siadam. Moussa, pomocnik kierowcy, jest Songhajem z Gao, a ja miałam w Gao wielu przyjaciół Songhajów. Miło odkrywać wspólnych znajomych, czas płynie szybciej, gdy go urozmaicić rozmową. Moussa opowiada mi o swoim życiu, w które wpisał się rok w milicji Ghanda Koi. O szkoleniu, jakie przeszedł, o wsiach, w jakich stacjonował, o marnym wikcie i o piwie, którego dostawali pod dostatkiem. – Piwa…? – Ano, piwa. Wiesz, jak wygląda tuareska studnia? – Moussa kreśli patykiem rysunek na piasku. – Do takiej studni wpychaliśmy wszystkich, z całego obozowiska, głównie kobiety i dzieci, i starców, bo mężczyźni byli przecież w buszu. Potem wrzucaliśmy ładunek wybuchowy. Niektórzy robili to na trzeźwo. Ja tam wolałem się przedtem upić. Wokół nas wciąż ten sam spalony słońcem rynek. Przechodzi kobieta z koszem suszonych ryb na głowie. Wiatr gna plastikową torbę. Właśnie w maju, kiedy upał robi się najgorszy, wojsko zwykle ruszało na Timbuktu. Słyszałam opowieści o ludziach, którzy w burzy piaskowej uciekali przed siebie w pustynię. Historię człowieka, który szedł tak, niemal na oślep, ciągnąc za sobą żonę i dzieci, żeby po kilku godzinach przekonać się, że zatoczył koło i wciąż jest na skraju miasta. Żołnierze wrzucali do Nigru ludzi z zawiązanymi rękoma. Zatruwali studnie i podpalali pastwiska. To była wojna na wyniszczenie. Do zatrutej studni nie ma powrotu. Zanim wybuchła rebelia, Wandey chodził do liceum w Timbuktu. Co się stało z naszą klasą…? Uśmiecha się. Było u niego w klasie dwunastu Tuaregów. Nazywano ich braćmi. Organizowali wieczorki z muzyką dance i przebojami z Zairu, schodziło się na nie całe

miasto. Dwóch jest w Libii – Wandey liczy na palcach – dwóch w Nuakszott. Jeszcze dwóch w obozach uchodźców w Mauretanii. Jeden w Gwinei. Jeden miał ojca Francuza i ten ojciec zabrał go do Paryża. Od kogoś z Lekarzy bez Granic Wandey się dowiedział, że dwóch się uczy w Bamako. Brak jednego. Ja też liczyłam na palcach. Tak. To był najbliższy przyjaciel Wandeya. Został w Timbuktu, w domu swojego stryja, który był deputowanym malijskiego parlamentu. W czasie pierwszego ataku na Timbuktu wojsko czołgiem wjechało do tego domu. Rozstrzelali wszystkich mężczyzn i chłopców. „Państwo i człowiek pobierają się, oddają się sobie wzajem, zdradzają się i rozwodzą – mówi Anka, bohater opowiadania, które napisał Alhassane ag Baille. – Tak było w moim przypadku”. Alhassane ag Baille, z zawodu nauczyciel, urodził się w roku 1946 w okolicy Kidal. Zginął w 1992 roku w okolicy Gossi, zabity z dziesięcioma innymi Tuaregami przez patrol armii malijskiej. To tutaj, niedaleko Timbuktu, żołnierze zastrzelili konsula Szwajcarii, który zajmował się pomocą humanitarną. Dlaczego? Może dlatego, że zbyt się interesował masakrą we wsi Dofana, w której wojsko odegrało dość niejasną rolę. Dofana była eksperymentem. Jedną z pierwszych wsi, w których Tuaregowie zaczęli uprawiać ziemię. Wykopali kanał, żeby sprowadzić wodę z rzeki Niger. Siali sorgo[328], sadzili ryż. Mohammed Dofana, ich charyzmatyczny przywódca, potrafił zdobyć fundusze. Jeden z najbardziej znanych malijskich muzyków Ali Farka Touré, Songhaj z okolic Timbuktu, nagrał piosenkę o wsi Dofana. Nazywał ją ziemskim rajem. Paradis terrestre. Sąsiadów z okolicznych osad męczyła zawiść. Po ataku rebeliantów na wojskowy patrol spalili wieś w odwecie i poderżnęli gardła dwudziestu dwóm ludziom. Był wśród nich syn Mohammeda Dofany. – Niech Bóg będzie pochwalony – powiedział Mohammed na wieść o jego śmierci. Stoicyzm w obliczu nieszczęścia to sprawa honoru. Eksperyment został zakończony. W samym 1994 roku zginęło w Mali dwa tysiące cywilów – nomadów i osiadłych. Do obozów uchodźców w Mauretanii, Algierii i Burkina Faso trafiło dwieście tysięcy Arabów i Tuaregów. „W roku 1994 – powiedział prezydent Mali Alpha Oumar Konaré – rak wojny żywił się naszym szaleństwem”. Timbuktu od dawna nie jest cudem, ogrodem, o jakim pisał marokański sułtan. Niger zmienił bieg i omija je łukiem. Wypalona suszą ziemia i kolczaste krzaki, tak wygląda Timbuktu. Kiedy tam byłam, miasto było wciąż wyludnione i panował w nim dziwny spokój. Songhajowie mówili o Tuaregach ściszonymi głosami. Tuaregowie unikali Timbuktu.

Kidal, północny wschód Mali. Samo południe. Z radia sączy się monotonny głos. W Mopti, w centrum kraju, zanotowano trzysta sześćdziesiąty przypadek cholery, w Eboli w Zairze kolejne przypadki czerwonej dyzenterii. W Gao jest dziś czterdzieści siedem stopni, w Kayes czterdzieści jeden, w Bamako czterdzieści. Ile jest w Kidal, nie podano. – Bo to ja im podaję temperaturę – odzywa się Alhamdou. – Ale dzisiaj mieliśmy awarię na łączach. Alhamdou ag Ilyene skończył prawo w Bamako i pracuje w państwowym Komisariacie do spraw Północy. Nigdy w życiu nie opuścił granic Mali. – Z polskich polityków najwyżej cenię Mazowieckiego – powiedział mi na wstępie naszej znajomości. – Bardzo ciekawa eseistyka. Spośród szumów i trzasków z radia na nowo wynurza się głos komentatora. Zaczęły się dziś właśnie pierwsze mecze Pucharu Afryki. Mali ma niezłą drużynę. – Gdyby nie piłka – kręci gałką radia Alhamdou – ludzie tu, na Północy, nigdy by nie poczuli, że coś ich łączy z tym krajem. Alhamdou pracuje nad pojednaniem i decentralizacją. Jeździ po pustyni z przyjacielem weterynarzem i wyznacza nomadom spotkania przy studniach. Alhamdou rozmawia z nimi o samorządach i o demokracji, jego przyjaciel o kozach i wielbłądach. – Lubię to. – Alhamdou kiwa głową. – Nie chcę być adwokatem w Bamako. Tu łączę ludzi z instytucjami, które codziennie decydują o ich losie. Jakbym dotykał samego serca życia. Gdzieś między przeszłością a przyszłością. Jaka będzie przyszłość? – Za dwadzieścia lat nie będzie nomadów. – Alhamdou wzrusza ramionami. – Klimat się zmienia. Zmieniają się ludzkie potrzeby. Szkoła nie może przecież wędrować za nami, ani szpital. Trzeba się będzie osiedlić. Chodząc z miejsca na miejsce za deszczem – kto wie, gdzie spadnie w tym roku i kiedy – koczownicy z Sahelu potrafili wyżywić stado dużo większe niż najlepsi hodowcy na ranczach w Australii. Cóż z tego – nomadyzm odchodzi w przeszłość, historia opowiedziała się po stronie osiadłych. Czy nie o tym mówi, po części, opowieść o Kainie i Ablu? W łonie rodzaju ludzkiego rolnik zabił pasterza. Do przeszłości odchodzi część nas samych. Nikt już nie będzie wiedział, jak to jest nie gromadzić przedmiotów. Nie budować. Inaczej rozumieć przestrzeń i czas. Jeżeli dom to grób żywych, jak podobno mawiali niegdyś Tuaregowie, cały naród składany jest dzisiaj do grobu. A więc osiedlić się, powiada Alhamdou. Tylko jak, jeżeli nie ma wody, żeby nawodnić ziemię pod uprawy? Alhamdou nie zna na to pytanie odpowiedzi. I sam, jak tylu innych, widzi dla siebie tylko jedną starość. W pustyni, wśród swego stada. Lalla, siostra Alhamdou, nie zna stad i życia w pustyni. Urodziła się już w Kidal i boi się zapuszczać poza swoją dzielnicę. Każde obejście wygląda tutaj tak samo, wysoki mur i wielkie puste podwórze, czworokąt wykrojony z nieograniczonej przestrzeni. Po obu

stronach muru ten sam piasek i pustka, jakby mur zbudowano tylko z potrzeby wprowadzenia ładu i geometrii w przyrodę, która nie zna linii prostej i w której istnieje tylko bezmiar. Kiedy Lalla przychodziła na świat, do domu przyniesiono piasku. – Wszyscyśmy się tak rodzili – mówi. – Niemowlę, jak się rodzi, musi upaść na piasek. Wszyscy jesteśmy tutaj dziećmi piasku. Wzdycha ciężko, wstając, żeby powiesić na gałęzi akacji garnek z makaronem na kolację. Tu nie dosięgną go kozy. Lalla skrywa w głębi swojego wielkiego, powolnego ciała wszystkie swoje obawy i nadzieje. Wciąż nie ma męża. Nie żeby nie utuczono jej, jak wciąż często tuczy się młode dziewczęta, tu i w Mauretanii, mlekiem wielbłądzim i płynnym kozim masłem, cały dzień i w nocy, im więcej masła, tym lepiej, w ciemnościach matka potrząsa ramieniem śpiącej córki, żeby wypiła jeszcze i jeszcze, aż jej nadgarstki staną się pulchne jak u niemowlęcia i pojawią się w nich małe dołki. Lalla ma więc takie właśnie, ciężkie ciało, ciało powolne. I dobrze, że nie próbują jej oszukać sąsiedzi, którzy przychodzą kupić od niej papierosy na sztuki, ani dzieci przysyłane przez matkę po woreczek fistaszków, tytoń do żucia, chińskie zapałki czy porcję proszku do prania, zawiniętą porządnie w skrawek szarego papieru. „Sto – sto” – mówi Lalla tym samym zawsze, poważnym tonem, chociaż każdy tutaj wie przecież, po ile jest proszek. Wszystkie towary leżą ułożone porządnie na drewnianej tacy przy wejściu na jej podwórze. Z tego podwórkowo-tacowego handlu Lalla ma dość, żeby kupić czasem na targu kohl[329] do obwiedzenia na ciemno oczu i warg, buteleczkę perfum, czeskie koraliki, plastikowy grzebień. Do ozdoby tylko – bo do czesania włosów wystarczy tępy nóż, którym Mabrouka, macocha Lalli, rozdziela jej włosy w porządny przedziałek, zanim zacznie je splatać w trzy warkocze. To Lalla całymi popołudniami rysuje dla mnie, litera po literze, kanciaste litery tifinar, tuareskiego pisma. Lubię te popołudnia z Lallą. „Fatimata ualat Auardis, tarmanyt uar tetuardis…” po kartce nierównym truchtem biegnie dziecinny wierszyk. „Fatimata, córka Auardisa, jej udo nie do dotykania, jej wiano koni sześć i dziesięć…” Tifinaru zapomnieli mężczyźni, przyzwyczajeni w szkołach koranicznych do płynnych linii arabskiego alfabetu. Przechowały go jednak kobiety i krąży dalej w litaniach pozdrowień przenoszonych z obozowiska do obozowiska. „Pozdrowienia dla Fati, córki Ziyada, i łaska Boga od Lalli, córki Ilyene’a…” Spośród mężczyzn tylko Ousman zna tutaj tifinar, lecz Ousman, zawsze uśmiechnięty, nie jest całkiem jak inni. – Chciałaś wiersz…? „Czarny wielbłąd, niewolnik stada, zaniósł Ousmana do Kidal, bez ociągania”. Litery układają się w radosną improwizację. Tuaregowie poetyckie improwizacje zawsze cenili wysoko, epickie opowieści o wędrówkach i potyczkach, liryczne wyznania miłości. „Czy we Francji istnieje poezja?” – zapytywała, przypominam sobie nagle, pisarza Michela Leirisa etiopska dziewczyna imieniem Emawayish w Gondarze latem 1934 roku.

Czy we Francji istnieje miłość? Pewnego dnia Ousman przyszedł się pożegnać, z bukłakiem wody przewieszonym przez ramię. Mabrouka zaszyła mu jeszcze rozdartą u dołu gandurę i Ousman wrócił do siebie, w busz. – Czy słońce już zaszło? – pyta Lalla, która chciała koniecznie, żebyśmy poszły na spacer, absurdalny spacer pod wiatr, przez żółtawe obrzeża miasta, pośród krzaków kramkram[330], których kolce chwytają brzegi naszych ubrań, a czepne nasiona przyjdzie nam później zdejmować cierpliwie. – Wiesz, czy słońce już zaszło? Nie wiem, cały dzień wisi w powietrzu pył, nie widać słońca. Na próżno się rozglądam po niebie. Aż w końcu robi się ciemno. Na odwrocie kartonu po algierskim mleku w proszku Alhamdou spisuje ołówkiem zapasy, jakie trzeba kupić przed wprowadzeniem żony do domu Lahsena. Ślub był wprawdzie dwa tygodnie temu, ale Lika oficjalnie wciąż jeszcze mieszka u rodziców, tylko noce zaczęła już spędzać z Lahsenem. – Kostka rosołowa Maggi: jeden kilogram, sól: jeden kilogram, pomidory, koncentrat: jedna duża puszka, spaghetti: dziesięć kilo, olej: cztery litry, masło: pięć litrów… – Zmień na cztery – mówi Lahsen, rozciągnięty na macie. – Wystarczy. – Inne przyprawy: za pięć tysięcy. – Nic na pokaz – mówi Lahsen. – Chcę, żeby było intymnie. Nie żeby pierwszego dnia każdy przyszedł w odwiedziny. – I tak przyjdą – mówi Alhamdou. – Chcesz czy nie. Alhamdou złości się, kiedy go pytają, czemu sam dotąd nie założył rodziny. Czy można robić dzieci, gdy nie ma pokoju? One nie proszą, żeby przyjść na świat. – Znasz tego chłopaka, co się tu kręci, tego, co był w Libii… Inta Amadou, no właśnie. Zajrzał tu dziś rano. – Alhamdou marszczy czoło. – Zapytał, czy nie chcę kupić złota, bo on ma akurat złoto do sprzedania. Zdziwiłem się: „A skąd u ciebie złoto?”. A on na to tylko, że jak nie chcę kupić od niego tego złota, to może przynajmniej dam mu papierosa. – Zmarnowali nam dzieciaki – mówi Lahsen. – Sama widzisz. Wodzów rebelianckich frakcji Alhamdou nie oszczędza. – Jak nie robisz pokoju, rób wojnę. A oni lubią dziennikarzy, deklaracje. Jedni zasmakowali w hotelach Bamako, w konferowaniu z rządem, inni zaszyli się w Mauretanii i czekają Bóg jeden wie na co. Nigdy się ze sobą nie pogodzą, nie przerwą tych wiecznych kłótni. A każdy myśli, że jest najdzielniejszy. I że to on ma najładniejsze wąsy. Yiad, arystokrata, który broni interesów swego klanu, Zeydan, który w przemówienia wplata cytaty z Prousta. – Alhamdou? Pewnie nie słyszałaś, że ojciec jego matki nie był za dobrze urodzony – powie mi ktoś później. – Dziwisz się, że nie lubi Yiada czy Zeydana? – Pół swojego dzieciństwa spędził w Ségou – powie ktoś inny. – On nie jest tak

naprawdę jednym z nas. – To on ci to powiedział? – Ktoś jeszcze wzruszy tylko ramionami. – Co on tam może wiedzieć, oni wszyscy zresztą, ludzie z Kidal, to górale przecież, nieokrzesani, trzymaj się lepiej ludzi z Léré albo z Goundam… – Chodź, przejdziemy się. Pokażę ci dom Cheicka. Alhamdou podnosi się z maty. Cheick jest w Kidal szefem O N Z -owskiego Wysokiego Komisariatu do spraw Uchodźców, ma dom nie z gliny, jak wszyscy, lecz z betonu, i nie lubi, gdy go odwiedzać bez zapowiedzi. – Uderzyło mu do głowy – mówi Alhamdou. Pięć tysięcy ludzi żyje w obozie uchodźców pod algierską granicą. – Pytali się mnie z Bamako, czy w obozie mają dosyć łyżek – złości się Alhamdou. – Tylko co oni mieliby tymi łyżkami jeść? Piasek…? Nie ma co jeść, a O N Z chce przysyłać łyżki…! Młody mężczyzna mierzy mnie wzrokiem od stóp do głów. – Co nam przywiozłaś? Przywiozłaś sorgo? Ryż? Lekarstwa? Jak to, nic nie przywiozłaś?! Ogarnia mnie nagły, niesprawiedliwy bunt. „Ere erhan orah, arut” – to przysłowie, którego nauczono mnie jeszcze w Léré. „Jeśli chcesz złota, sam je sobie urodź”. – Niektórzy wyobrażają sobie, że teraz wszystko im się od świata należy. To przez obozy uchodźców – mówi Alhamdou. Powrót z obozu nie jest jednak łatwy. Jak mają wrócić ci, którzy stracili stado? Prezydent Mali Alpha Oumar Konaré trzy lata później przyjechał z żoną do Warszawy. Jako młodzi ludzie skończyli tu niegdyś razem studia doktoranckie na historii. Tu urodziła się Khadijatou, ich pierwsza córka. Jeszcze w Bamako, w swoim gabinecie w pałacu prezydenckim, żona prezydenta pani Adame Bâ opowiadała mi o wakacjach u rybaków na wyspie Wolin – jeździła tam z mężem na wykopaliska – i o kobietach, które leżały z nią na porodówce w szpitalu na Bródnie. W Warszawie prezydent Konaré z nostalgią wyglądał z okna hotelu Victoria na betonowe przestrzenie placu Zwycięstwa. Mówił o decentralizacji, o demokracji, o pokoju w Mali. Wojna w końcu się wypaliła. A może rzeczywiście – jak mówił prezydent – przyniosły pokój te debaty między ludźmi z różnych społeczności, urządzane po wsiach i miasteczkach Północy? To była demokracja od dołu, stara demokracja wsiowa, demokracja narad i roztrząsań, przesiadująca całymi dniami w cieniu mangowca na rynku. Tradycja, z której czerpał w latach trzydziestych Tierno Bokar, mistyk z Bandiagary: „Istnieją trzy prawdy – moja prawda, twoja prawda i ta Prawda, która się znajduje pośrodku. Żeby ją odnaleźć, trzeba na chwilę zapomnieć o sobie i o własnej wiedzy. Pełna tykwa nie może przyjąć świeżej wody…”. Szef protokołu prezydenta, Songhaj z Timbuktu, powiedział mi, że w całym mieście zebrano od ludzi broń na wielki stos i spalono.

Kiedy wysiadłam z autobusu na piaszczystym placu w Agadesie i poszłam w stronę domu Lili Makate, był 15 października 1995 roku. Agades to największe miasto na północy Nigru. Jest czwarta. Kilka przecznic dalej Ali Najm wychodzi z bramy szpitala, trzymając na ręku trzyletnią siostrzenicę. Po drodze do apteki zatrzymuje się, żeby kupić pomarańcze. Kiedy pół godziny później mijam szpital, tłum zagradza ulicę. Między ludźmi widać taksówkę z rozbitą szybą. Na asfalcie ciało mężczyzny przykryte prześcieradłem. Ludzie milczą. Wypadek? Odwracam wzrok i przyspieszam kroku. W komunikacie radiowym podano, że policjant był pewien, że ma do czynienia z rebeliantem. Krzyknął: „Stać!” i odbezpieczył karabin. Mężczyzna z dzieckiem na ręku nie zwrócił na niego uwagi. Zatrzymał taksówkę i sięgnął do kieszeni, żeby wyjąć pieniądze. W Agadesie z góry płaci się za kurs. „Uważaj, ma broń!” – krzyknął drugi policjant. Pierwsza kula z karabinu przeszła przez ciało dziewczynki i strzaskała ramię mężczyzny. Dwie następne utkwiły mu w piersi. Ali Najm miał dwadzieścia jeden lat. Był Arabem. W Nigrze Arabowie stanęli po stronie rządu, przeciwko tuareskim powstańcom. Policjant wziął go za Tuarega, mówią ludzie w mieście. Gruba Bibi wpatruje się w czarne pudło radia na tarasie swojej opustoszałej restauracji. „Mieszkańcy Agadesu są w szoku, panuje jednak spokój”. – Wszystkich mundurowych trzeba pozamykać – złości się Ibrahim. – Powystrzelają nas w końcu ze strachu. – Bóg jest wielki – wzdycha Bibi. – To On nas stworzył. – On nas stworzył i On nas zabija – kpi Ibrahim. – Jak to wytłumaczysz? Jesteśmy kukiełkami. – Teraz są w raju – mówi Bibi. – Wszystko jest zapisane. O świcie do pokoju Ibrahima wpadają czerwone ptaszki i siadają na ramie obrazka z inskrypcją z Koranu. Na macie pod ścianą drzemie jego przyjaciel. Przyjechał ze wsi w buszu na konferencję Nigryjskiego Stowarzyszenia Praw Człowieka, która rozpoczęła się wczoraj w Agadesie. W rezolucji poprzedniej konferencji napisano: „Opór wobec prześladowań jest ostatnią bronią człowieka. Wykraczamy tutaj poza Prawo, jako że Prawo nie potrafi już nic zdziałać dla narodu…”. Ibrahim – Hima – za dwa tygodnie zdaje maturę i właśnie ślęczy w kącie nad ostatnim wypracowaniem – „Bunt poety wobec okrucieństwa wojny w wierszu A. Rimbauda Śpiący w kotlinie”. To wiersz o młodym żołnierzu. „Śpi w słońcu i na piersi jedną rękę trzyma, spokojny. W prawym boku ma dwie jamki krwawe”. Wczoraj wieczorem oglądałam z Himą w telewizji zdjęcia z Agadesu. Kostnica. Nagi tors mężczyzny, na prawym boku dwie czerwone plamy. „Trzyletnia Fatimata Mahamat zmarła w szpitalu – mówił spiker. – Kula naruszyła śledzionę i wątrobę”.

Mer miasta Agades uznał incydent za godny pożałowania. Wszczęto postępowanie. Delegat Czwartego Rządu Trzeciej Republiki, czy może Trzeciego Rządu Czwartej Republiki, złożył wizytę rodzinie zmarłego. Rodzina oświadczyła, że taka musiała być wola Boga. Policjant oświadczył, że był pewny, że działa w obronie własnej. Delegat wyraził wdzięczność rządu dla sił bezpieczeństwa, które godnie spełniają swoje obowiązki. Dalsze wiadomości dziennika – przywódcy ruchów rebelianckich, którzy spotkali się w górach Aïr, rozeszli się, nie dochodząc do porozumienia. O siódmej rano, jak co dzień, Lili Makate, matka Himy, bierze do rąk niebieski wąż ogrodowy i sama podlewa drzewa na podwórzu. Przyjemnie usiąść w cieniu akacji z kubkiem zupy z sorga. Lili spryskuje wodą piasek, żeby powietrze dłużej pozostało świeże, i w tym powietrzu coraz żywiej brzmią głosy i rozmowy płyną coraz szybszym nurtem. A potem biedni ludzie z sąsiedztwa zaczynają kolejno pukać do żelaznej bramy i Lili zakręca wodę, żeby nalać każdemu porcję jeszcze ciepłej zupy. – Zostań u nas w Agadesie rok – powtarza. Cichy mężczyzna z bliznami na twarzy zwija za nią wąż i odchodzi, żeby w głębi podwórza utłuc sorga na obiad. Jego skóra jest bardzo ciemna. Blizny zrobione w dzieciństwie na policzkach przywodzą na myśl wąsy lwa. To Hausa. – My, nomadzi, nie potrafimy pracować – mówi Lili. – Stąd oni mają z nami swój chleb. Nie myślisz, że powinni żyć z nami w zgodzie? Lili skończyła pięćdziesiąt lat i nadal jest piękna. Miała czterech mężów. Pierwszy był Tuaregiem, jak ona. Zginął w tuareskim powstaniu w 1964 roku. Drugi był Francuzem, wyjechał. Lili zgina palce. Trzeci mąż, ojciec Himy, był Songhajem, czwarty był Libijczykiem. Lili rozwiodła się z obydwoma. Mąż piąty, El Hadj Cheick, szczupły, pogodny Sudańczyk z krótką siwą brodą, cały dzień siedzi pod drzewem w nieskazitelnie białej sudańskiej dżellabie i obraca w palcach różaniec. Czyta Koran. – To dobry człowiek. – Lili podnosi wzrok w jego stronę. Obfitość waszych ras i języków jest bogactwem danym wam przez Boga – mówi Koran – znakiem dla tych, którzy myślą. Telewizja od rana transmituje dziś obrady w parlamencie Nigru. Konstytucja gwarantuje posłom z każdej z ośmiu reprezentowanych nacji prawo do przemawiania we własnym języku. Lili drzemie, na wpół przymknąwszy oczy. Ten siwiejący mężczyzna, który gestykuluje na ekranie, to Fulani, a ona nie zna języka Fulanich. Godzina za godziną przy mównicy będą zmieniać się Songhajowie, Tubu, Tuaregowie, Arabowie, Hausa. Każdy będzie mówić tylko do swoich. Jakby mieszkali w osobnych krajach. Jakby był Niger songhajski, Niger fulański, Niger hausa. Jakby Niger w ogóle nie istniał, istniały tylko przeplatające się systemy dawnych

hierarchii, te sieci tradycyjnych władców, z których większość sprawowała władzę jedynie nad własnym ludem. Wielu z tych władców, to prawda, na swój sposób sprawuje władzę do dziś. Byłam w Zinderze, dzień drogi stąd na południe, na audiencji u tamtejszego sułtana. W przedsionku ludzie w białych dżellabach czekali na matach rozłożonych pod ścianami. Pusty korytarz, jeszcze jeden, przedpokój, drzwi. W rogu sali telewizor migotał japońską animacją, ale sułtan, czterdziestoletni Hausa w obfitej morelowej gandurze, uprzejmie ściszył dźwięk i tylko czasem zerkał w tamtą stronę. Ten człowiek w progu, drobny i zgarbiony, to jego przyrodni brat – z przyjemnością oprowadzi mnie po pałacu. Sale narad dawno popadły w ruinę, został tylko pisk nietoperzy, odór ich odchodów i nagły trzepot skrzydeł. W stajni wciąż jednak stoją dwa paradne konie, a w garażu błyska podobno złoceniami różowy rolls-royce corniche. To dar saudyjskiego króla Fahda. Fahd rozdał ich kilkanaście tradycyjnym władcom muzułmańskiej Afryki. Sułtan smutno pokiwał głową – trudno znaleźć w Nigrze kupca na rolls-royce’a. Szkoda. Można by dach wyremontować, popłacić rachunki. Ot, nawet operację jego własnej córki Zeinabou, lat jedenaście, opłacili niemieccy dobroczyńcy. Właśnie jest w Niemczech, w szpitalu. Jeśli Bóg da, będzie mogła chodzić. Sułtan, cóż, jak dawniej rozsądza spory poddanych, tyle że teraz większość spraw i tak zaraz potem trafia przed miejski trybunał. Ludzie wciąż przesiadują oparci plecami o mury pałacu, jakby promieniowało z tych murów błogosławieństwo władzy, wciąż zdejmują buty przed sułtanem, wciąż klękają. Za to, że nie zdjął butów, w 1898 roku ścięto francuskiego kapitana nazwiskiem Cazemajou. Dziś jednak, zdawałoby się, w Zinderze już tylko przez uprzejmość ludzie wciąż słuchają swojego sułtana. W Agadesie siedemset lat temu klany Tuaregów z gór Aïr postanowiły wybrać Władcę Wiernych, który będzie rozsądzał spory. W rękopisach zwanych Kroniką Agadesu odnaleźć można nieprzerwaną listę sułtanów od 1405 roku. Każdy był synem poprzedniego sułtana i którejś z jego niewolnic – godność jego pozycji miała się łączyć ze zmazą niskiego urodzenia. „Władca Agadesu trzyma liczną straż i ma pałac pośrodku miasta” – pisał w 1515 roku Leon Afrykańczyk. Pałac, gliniany, stoi do dziś. Ale sułtan dziś niewiele ma do powiedzenia. – Po co właściwie wam była ta wojna? – spytałam starszego brata Himy. Spojrzał na mnie z najwyższym zdumieniem. – Nic nie rozumiesz? To była wojna o honor. „Największym wrogiem Tuaregów są sami Tuaregowie” – napisał w swojej książce Mano Dayak. Mano Dayak był jednym z tych przywódców tuareskiej rebelii, którzy wczoraj w górach Aïr nie doszli do porozumienia z innymi – bo w ogóle się tam nie udał. Mano studiował niegdyś we Francji i był jednym z organizatorów rajdu Paryż–Dakar. Na rajd przyjeżdżała księżniczka Karolina z Monako i syn pani Thatcher, aktorzy

i piosenkarze. Mano miał agencję turystyczną i jak złośliwie mi powiedział Wandey, był jedynym Tuaregiem jeżdżącym w busz z telefonem satelitarnym. Do Agadesu trafiali Francuzi, którzy pragnęli zakosztować mistyki pustyni. Tuaregowie wydawali się żywym mitem, ucieleśnieniem honoru i braterstwa, niczym Apacze albo Komancze. W Agadesie lądował co tydzień samolot z Paryża. Od granicy Algierii płynął przez miasto strumień co bardziej przedsiębiorczych europejskich podróżnych w starych peugeotach, które dobrze się sprzedawały dalej na południu, w Togo czy Beninie. W październiku 1995 roku w Agadesie turyści i peugeoty należeli jednak do przeszłości i nawet ciężarówki z sorgiem docierały tu tylko w eskortowanych przez wojsko konwojach. Dwa miesiące później, kiedy byłam już daleko stąd, Mano Dayak zginął w katastrofie awionetki w górach Aïr, gdy leciał na spotkanie z delegacją rządu. Francuskie gazety publikowały pośmiertne peany, w których „książę pustyni” należało do mniej górnolotnych określeń. Mano Dayak przeszedł do legendy. Chyba zamknęła się też pewna epoka. Tuaregom z Agadesu pozostał przemyt papierosów do Libii. W Trypolisie paczka marlboro kosztuje dwa razy więcej niż w Nigrze. Dziesięć dni trzeba jechać toyotą przez pustynię, wymykając się libijskim patrolom. Libijczycy strzelają bez ostrzeżenia i nic dziwnego, że Cheroufa czuje się bohaterem. Cheroufa, pół Tuareg, pół libijski Arab, ma olśniewający uśmiech, lewisy i błyszczący chromem motocykl. – Nie wiedziałaś – mówi Cheroufa – że rajdowcy często porzucają je za sobą na trasie…? Ale prócz papierosów płyną przez pustynię także skradzione samochody, broń i narkotyki. O tym Cheroufa już nie opowiada. Ostatni raz widziałam Cheroufę w dniu, gdy za kaucją wyszedł z aresztu jego brat, oskarżany o zlecenie kradzieży samochodu należącego do amerykańskiej organizacji humanitarnej CA RE . To była biała toyota land cruiser. Szofer nie chciał oddać kluczyków, zastrzelono go na ulicy. Na tarasie restauracji Atlantide pusto jak zawsze. Wiatr przesuwa po ziemi suchy liść akacji. – Tego, co to zrobił – myśli grubej Bibi wciąż krążą wokół śmierci Alego Najma – trzeba rozebrać i przywiązać do słupa, żeby każdy mógł podejść i odkroić kawałek. – Iii, tam. – Ibrahim wzrusza ramionami. – Podeszłabyś tylko i ręka by ci opadła. – Do człowieka, który bez powodu zabił dwoje ludzi? Wallahi, przysięgam, pokroiłabym go sama na kawałki. W obozowiskach wokół Agadesu woda ma kolor błota. Rzeki w tym roku płynęły tu zaledwie parę godzin, lecz jeszcze teraz, gdy w ich korycie wykopiesz dół, na dnie zbierze się trochę czegoś mętnego.

– To woda tradycyjna – mówi Kader, który zabrał mnie w odwiedziny do krewnych. – Nie patrz tak, pij. Bismillah. „Czy nie napoiliśmy was wodą słodką?” – pyta Bóg człowieka w Koranie. W namiocie jest czysto, wszystkie przedmioty poutykano porządnie pod belkami. Nagie dziecko turla się po ziemi i ziarna piasku na jego brązowych plecach składają się w ulotne wyspy i kontynenty. Gharfa leży na składanym łóżku z rzeźbionych drewnianych palików i potrząsa kasetowym magnetofonem, jakby to potrząsanie miało wrócić jeszcze trochę życia bateriom. Przyjechała z Agadesu na kilka dni, do dziadków. Ma szesnaście lat, jeszcze szkoła jej w głowie, jeszcze nie małżeństwo, ale jej uśmiech jest uśmiechem dorosłej kobiety. Kader robi się jakiś milczący. „Yallah, taggas kel fitallan…” – Gharfa nuci piosenkę tuareskiego gitarzysty. „Boże, chroń ród muflonów, które żyją w górach bez wody”. Kaseta jest tak źle nagrana, że ledwie słychać melodię, ale ona zna słowa na pamięć. To piosenki o rebeliantach. O krwi, o honorze. O miłości kobiet. O życiu pośród swojego stada. O hipotetycznej rewolucji i o rzeczywistej pustyni. – Tutaj wojskowi często strzelają do ludzi – mówi Gharfa. – Ka ka ka ka… – naśladuje odgłos serii z karabinu. – O śmierci Alego Najma tyle mówili, bo był Arabem, no i zabili go w środku Agadesu. O zabitych Tuaregach nigdy nic nie mówią. Pora wracać. Terkocze motorower Kadera. Bliskość miasta poznać po strzępach plastikowych toreb, które wiatr upina na kolcach krzaków. Potem zaczynają się pierwsze szałasy. Jest przed wieczorem, czas wizyt i przeprowadzek. Ludzie krążą wokół miasta jak sępy. – Dawniej żyli z turystów – mówi Kader. – Teraz są tacy, co czasem i trzy dni nie jedzą. Sam Kader zarabiał niegdyś na wynajmowaniu nart cudzoziemcom, którzy zjeżdżali z wydm. „Ski shop” – napis do dziś widnieje na budzie, która służyła mu wtedy za sklep. Nie wiem, z czego teraz żyje Kader. Na świecie są tylko cztery państwa, które mają dochód narodowy niższy niż dochód Nigru. Widywałam ich później często, Tuaregów z Nigru, jak żebrzą w miastach Zachodniej Afryki, na chodnikach w Akrze, Lagos, Brazzaville. Widziałam rozczochraną dziewczynkę pod wiaduktem w Abidżanie, na Wybrzeżu Kości Słoniowej. Był późny wieczór. Wyciągnęła rękę po monetę, a potem pobiegła pomiędzy światła samochodów na obwodnicy. Kidal. Dom Ilyene’a, ojca Alhamdou i Lalli. Wieczorem spod swojej wiaty na podwórzu Ilyene pyta: – Czy w twoim kraju są wielbłądy? – Bardzo niewiele. Z ciemności dobiega mnie jego chichot. – Nie ma wielbłądów? Co to za kraj, żeby nie było wielbłądów! To pewnie i nomadów

u was nie ma. To złe miejsce, jeżeli nie ma nomadów. Chyba wiem, co ma na myśli. Kozę, którą w Adel Bagrou zarżnął dla mnie Hamady, słodki zapach mięsa, „jedz, w imię Boże, bismillah”. Wodę, którą ktoś podaje w aluminiowym kubku. Woda ma czarny osad i smak garbnika. Jest chłodna. Czasem pływa w niej kozi włos. – Byłem w Abidżanie – dodaje stary po chwili. – Złe miasto. I wszędzie są chodniki. Nawet nie da się usiąść na ziemi. Ilyene stracił stado w 1974 roku. Od tamtej pory pomaga na targu przy sprzedaży zwierząt. Zostało mu ledwie parę wielbłądów, ot, tyle, żeby mieć na czym skupić myśli od czasu do czasu. – Ale gwiazdy są u was takie same? – pyta jeszcze. – Nie całkiem. Teraz się zanosi od śmiechu. I ja się śmieję, bo nagle wydaje mi się nie do pomyślenia niebo bez Krzyża Południa. – Wiesz – mówi – są takie miejsca w pustyni, gdzie nie ma drzewa, nie ma kamienia ani skały, tylko piasek. Gdzie tylko odwrócisz głowę, to samo, jak morze. Widziałaś kiedyś morze? Ja widziałem raz, w Abidżanie. Ale u nas są tacy, co mogą po gwiazdach iść przez taką pustynię aż do Nigru. Jak powiesz takiemu „idź za tą gwiazdą, a trafisz do mojej wsi”, to on trafi. Zapada cisza. Zbliża się chwila modlitwy. Pół kroku za Ilyene’em modli się jego żona, gdzieś w tę stronę, gdzie jest ta jasna gwiazda nad horyzontem. – A u was są tacy, którzy umieją wędrować po gwiazdach tam, gdzie nie ma asfaltu i gdzie nie ma wsi? – pyta znowu stary. – Kiedy u nas wszędzie jest asfalt i wsie. – I ludzie nie chodzą na piechotę? – Niewiele. Stary wzdycha w ciemnościach. – I to wszystko jest ten sam świat, jeden jedyny. A potem: – Ludzie tutaj myślą, że nie da się żyć inaczej, że istnieje tylko jedno życie. Ale ci, co podróżowali, wiedzą, że są dwa życia, trzy, może cztery. I jeszcze: – Kiedy pojedziesz, będziesz o nas myśleć? – Naucz mnie czegoś w twoim języku – prosił Inta Amadou. – A czego? – „Chcę pić, daj mi wody”. Ousman nie mówił po francusku i dręczyła go myśl, że nie mamy sposobu, aby się

porozumieć. – A jeśli przyjdę do twojej wsi i będę chciał pić, to jak ci powiem, że chce mi się pić? – tłumaczył mi jego słowa Ilyene. – I co ty mi wtedy odpowiesz? – Bismillah – powiedziałam. Ousman uśmiechnął się do mnie. Olga Stanisławska, Rondo De Gaulle’a, Warszawa: „Twój Styl”, 2001, s. 41–63

1997 Magdalena Grochowska (ur. 1960)

Być damą i kowbojem

O takich reportażach, jak tekst Magdaleny Grochowskiej wybrany do naszej antologii, mówi się „poruszające”. Sprzeczne z piątym przykazaniem łączy w sobie wiele zalet: temat (kontrowersyjny i pod koniec lat dziewięćdziesiątych, i dzisiaj), niejednoznacznego bohatera oraz styl, jakim jest napisany. To reportaż portretujący zmarłego lekarza, profesora ginekologii, jednak jego właściwym tematem jest zniewolenie przez religię. Bohater Grochowskiej pozostaje wierny swojej wierze w humanizm, a jego przeciwnicy – religijnej doktrynie. Zapewne napięcie, które autorka między nimi buduje, sprawiło, że tekst zwyciężył w plebiscycie na reportaż miesiąca, a potem na reportaż roku, organizowanym przez „Gazetę Wyborczą” i radiową Trójkę w 1997 roku. Magdalena Grochowska od lat w mniejszych bądź większych formach reporterskich pisze o polskich intelektualistach – „nauczycielach polskiej inteligencji” (jak nazywa ich Adam Michnik). Są to według Tadeusza Sobolewskiego osobowości, które role życiowe dostosowały do siebie, a nie siebie do ról. Niektórym z nich reporterka poświęciła książki (Jerzemu Giedroyciowi, ​Janowi Strzeleckiemu), innym – reportaże-eseje. Najpierw drukowane w „Gazecie Wyborczej”, a potem w zbiorach Wytrąceni z milczenia (2005) i Ćwiczenia z niemożliwego (2012). Jako autorka, która musi nadać formę tym szlachetnym życiorysom, Magdalena Grochowska nie zastyga jednak w staroświeckości. Pisze w sposób, który Hanna Krall określa jako „rześki”. Co do formy – osobista uwaga. Rzadko się bowiem zdarza, by styl pisania tak bardzo przystawał do osobowości reportera. Reportaże Grochowskiej są takie jak jej temperament: zdecydowane, wypełnione krótkimi, ale treściwymi zdaniami, pełne energii i precyzji. O profesorze Tadeuszu Kotarbińskim napisała: Nosił dwa kalendarzyki: w jednym zapisywał swoje plany, w drugim ciekawe zdarzenia. Dawał kalendarze współpracownikom, by podkreślić wartość czasu. Gdy w przerwie sympozjum inni zwiedzali miasto, on wracał do hotelu do pracy. Traktat o dobrej robocie pisał tuż po wojnie w pociągu Łódź–Warszawa przy świeczce (nie było światła w pociągach). W tekstach, które oceniał, poprawiał nawet przecinki, źle postawiony akcent w cytatach obcojęzycznych traktował jako poważny błąd. Na zebraniach Polskiego Towarzystwa Filozoficznego siedział, lekko się kołysząc i – pozornie – ledwo słuchając, a czuło się, że samą swą obecnością podnosi obrady na jakiś wyższy poziom. Kupił magnetofon. Nagrywał radiowe lekcje angielskiego. Ten język po wojnie zaczynał dominować w nauce, profesor go nie znał. Po dwóch latach zabrał głos płynną angielszczyzną. Był po siedemdziesiątce. Grochowską najbardziej interesują bohaterowie z długą linią życia. Jej tekst Lewa strona gobelinu o starości intelektualistów niemal jednogłośnie zwyciężył w konkursie Grand Press na reportaż roku 2005. Halę dworca przemierza powoli profesor Jarosław Rudniański, filozof. Idzie o kulach. Niesie swoje osiemdziesiąt cztery lata i doświadczenia, o których nie ma pojęcia młody mężczyzna podążający z przeciwka. Drogi obydwu przetną się za chwilę. Ten młody nie wie, że starszy był w sowiec​kim łagrze. Nie czytał też zapewne wspomnienia, w którym ów starszy – wtedy młodzieniec – pod Kijowem stoi przez pół godziny przed plutonem egzekucyjnym. Ważą się jego losy. Pot zalewa mu oczy. „Okazało się, że nie trzeba mnie rozstrzelać, i odszedłem spod tego wysokiego, rozłożystego dębu…” – napisał lakonicznie. Teraz, kiedy drogi obydwu mężczyzn właśnie się krzyżują w połowie dworcowej hali, młodszy cedzi nagle: – Ty dziadu! Reportaż ukazał się w „Gazecie Wyborczej”, gdzie Grochowska zaczęła pracę w 1996 roku. Skończyła ogrodnictwo ze specjalnością enologia w Wyższej Szkole Rolniczej w Płowdiwie (Bułgaria),

a potem podyplomowe studia dziennikarskie na Uniwersytecie Warszawskim w klasie Krzysztofa Kąkolewskiego (patrz t. 2, s. 181). Debiutowała w 1986 roku w tygodniku „Głos Nauczycielski” – piśmie z przedwojennymi PPS-owskimi i demokratycznymi tradycjami, w PR L-u zaś periodyku branżowym, ale z ciekawą publicystyką (na przykład profesora Jana Szczepańskego, socjologa). Pierwszego swojego reportażu nie pamięta. Jak mówi, najpewniej był to tekst z wyjazdu na prowincję, do szkoły, w której odbijał się cały PR L. PR L jest też współbohaterem biografii Strzelecki. Śladem nadziei (2014), nominowanej do Nagrody imienia Teresy Torańskiej oraz do Nike 2015. Największe uznanie przyniosła jej jednak książka Jerzy Giedroyc. Do Polski ze snu (2009). Otrzymała za nią Nike Czytelników, Nagrodę Historyczną tygodnika „Polityka” i nagrodę miesięcznika „Odra”. Rozmowę o Giedroyciu Juliusz Kurkiewicz zaczyna od stwierdzenia, że Książę nie jest wdzięcznym materiałem dla biografa. Był mizantropem, który większość życia przesiedział za biurkiem. Owszem, ripostuje Grochowska, przez pół wieku nie wstawał zza biurka, ale w tym czasie przez jego gabinet przemaszerowała armia pisarzy, intelektualistów, opozycjonistów. Tam rodziły się projekty istotne dla polskiej kultury i polityki. I tam Giedroyc napisał do współpracowników te swoje siedemdziesiąt czy sto tysięcy listów, zachowując kopie. W sąsiednich pokojach toczyło się intensywne życie, rozgrywały się ludzkie dramaty. Jako biografka miała trudne zadanie, bo Maisons-Laffitte osacza nadmiarem wątków. Proszę spojrzeć na proporcje – mówiła Kurkiewiczowi – moja książka liczy milion trzysta tysięcy znaków, a niepublikowana korespondencja Giedroycia, którą przeczytałam w wersji elektronicznej, liczy piętnaście milionów znaków. O objętości innych źródeł nie wspomnę. Biografia Giedroycia składa się jednocześnie z miniżyciorysów jego ​przyjaciół. Oni są lustrami, które postanowiła postawić przed swoim bohaterem. Ten ogrom pracy sprawia, że Grochowska wydaje się idealną wykładowczynią przedmiotu „źródła i dokumentacja reportażu”, dlatego poprosiłem młodych reporterów z Polskiej Szkoły Reportażu, którzy brali udział w jej zajęciach, aby napisali o swoich wrażeniach. Przez pięć lat działania szkoły warsztaty Grochowskiej bezapelacyjnie wygrywały w plebiscycie na najciekawszy kurs. Zawsze plasowała się w czołówce najlepszych wykładowców. Anna Śmigulec drukująca w „Dużym Formacie”: Spytałam: „Czy pani nie boi się tym mądrym ludziom zadawać proste naiw​ne pytania? W obawie, że prychną: »Co za głupie pytania mi tu pani zadaje!«”. Odpowiedziała ze spokojem: „Nie ma głupich pytań”. To zdanie pomogło mi później w reporterskiej robocie. Przekonało mnie, żeby się nie bać ciekawości, nie cenzurować przy formułowaniu pytań – że niby muszą być zgrabne, błyskotliwe i robić wrażenie. A nie muszą. Marcin Wójcik, autor książki W rodzinie ojca mego: Na mnie Grochowska zrobiła wrażenie damy i kowboja. Damy, która z gracją i delikatnością przechadza się po świecie bohatera, a zarazem kowboja, który musi zdobyć to, co wypatrzy. Milena Rachid Chehab, „Magazyn Świąteczny Gazety Wyborczej”: Jej zajęcia były niesamowite, bo przez dwie godziny nie przestawaliśmy grzebać w jej notatkach, listach oraz uprzejmych i niezwykle erudycyjnych mailach z prośbami o udzielenie jakichś Bardzo Ważnych Informacji. Boże, ile tego przyniosła! A ta cała gruba teczka to była dokumentacja tylko jednego rozdziału. Fascynujące to było i przerażające jednocześnie, jak bardzo można dać się na całe lata wciągnąć w świat jednego człowieka. Muszę jednak wyznać, że najlepiej z jej zajęć zapamiętałam historię z datą śmierci Giedroycia. Grochowska opowiadała, że już w ostatecznej wersji książki, na chwilę przed drukiem zauważyła, że pomyliła się o jeden dzień, i mało brakowało, by ten cały wieloletni, niezwykle dokładnie prowadzony research diabli wzięli. Bo co to za biograf, co nawet z datą śmierci swojego bohatera ma kłopot. Katarzyna Brejwo, „Duży Format”: Trochę mi zajęło odnalezienie notatek z zajęć z Magdaleną Grochowską. Patrzę, a tam niestety tylko

jeden cytat (rada warsztatowa), ale za to jaki: „Czyścić język poezją – to najlepsza odtrutka na język naukowy”. Pamiętam, czym mi najbardziej zaimponowała. Weszła do sali elegancka i stanowcza, wyprostowana jak struna, jasno dała znać, co myśli o naszym powolnym schodzeniu się na zajęcia, z niedopitymi kawami i napoczętymi kanapkami, i przeszła do opowieści o pracy nad biografią Giedroycia. O przeczesywaniu archiwów, poszukiwaniu faktów i tropów. I jak żeśmy sobie już ją tak zaszufladkowali jako zimną i precyzyjną intelektualistkę (no bo kto inny by się podjął takiego zadania?), zawsze na wysokich obcasach i z biletem do filharmonii w torebce (bo, jak mówiła, żeby odpocząć od tego Giedroycia, chodziła na koncerty muzyki klasycznej), ktoś ją zapytał: „To nad czym teraz pani pracuje?”. Na co powiedziała, że znów pisze reportaże: właśnie wróciła ze wsi, śniadanie jadła w samochodzie, brnęła przez błoto, a na koniec miejscowi poszczuli ją psami, i – „proszę państwa, poczułam się wspaniale!”.

Sprzeczne z piątym przykazaniem

Teraz można już tylko cofać taśmę i powoli przeglądać klatki z życia. Dwa​naście godzin przed wypadkiem profesor Wacław Dec siedzi za stołem. Goście wznoszą toast za habilitację doktora Andrzeja Bieńkiewicza, gospodarza przyjęcia. Parę minut po dziesiątej profesor żegna się, nazajutrz czeka go podróż do Lublina. I wtedy, nie wiedzieć czemu, dwunastoletni syn doktora Bieńkiewicza filmuje profesora na chwilę przed tym, nim zamkną się za nim drzwi. Albo ostatnie nagranie głosu z 4 maja, cztery dni przed wypadkiem. Świętują Pierwszą Komunię Pawełka. Profesor opowiada wnukowi, jak cesarz Rzymu Konstantyn gotował się do bitwy. Ojciec Pawełka, doktor Michał Adamski, nagrywa, choć nigdy wcześniej nie rejestrował głosów rodziny. Profesor mówi: – Pomyślał: „Dużo jest w naszym Rzymie chrześcijan, którzy sądzą, że ich Bóg jest Bogiem zwycięzców, prawdy, przyszłości. Ja oznaczę moich wojów, moje konie, me rydwany znakiem krzyża. Jeśli wygram wojnę, to znaczy, że ten ich Bóg będzie ze mną…”.

Znak

Wyjechał z Łodzi o szóstej w czwartek 8 maja. Miał w Lublinie przewodniczyć komisji egzaminacyjnej na I I stopień specjalizacji z położnictwa i ginekologii. O 8.30 zderzył się pod Puławami z ciężarówką. – Czy naprawdę nie mogłeś ominąć tej ciężarówki? – pytała rodzina nad jego grobem. – A może chciałeś nam dać jakiś znak?

Stróż nocny

Wspomnienie strachu, opowiadał o nim córce. Koniec lat czterdziestych, jest stróżem w sklepie przemysłowym na Piotrkowskiej w Łodzi. Zdał na cywilny Wydział Lekarski Akademii Medycznej. Widział swoje nazwisko na liście przyjętych i – kilka dni później – skreślone za przynależność do drużyny harcerskiej księdza Wilczewskiego[331] w Suchowoli. Ksiądz Wilczewski był jego przewodnikiem duchowym od tego dnia pod koniec wojny, gdy bandyci zastrzelili mu ojca. Kiedy wykreślili go z listy studentów, ksiądz mówił mu: „To nic, w przyszłym roku spróbujesz na fakultet wojskowo-medyczny”. Więc stróżował w sklepie i bał się okropnie, bo na noc zamykano go sztabą od zewnątrz. Potem, gdy był już lekarzem w lotnictwie i pierwszy raz leciał samolotem wojskowym, miał uczucie, jakby szybował w puszce sklepu przemysłowego z Piotrkowskiej.

Dźwig

Parę dni po pogrzebie przed dom córki profesora Grażyny Rubersz-Adamskiej podjechał dźwig. – Moja żona zgłosiła się do pani ojca, bo nie mogliśmy mieć dzieci – powiedział mężczyzna. – Dziś nasz syn ma dwadzieścia lat. I odjechał.

Cyganki

Z żoną i córeczką wyjechał do Dęblina w 1959 roku. Był szefem ginekologii dęblińskiego szpitala wojskowego. Ojciec Ani Staniewicz, koleżanki córki – ordynatorem interny. Obie rodziny się przyjaźniły. – Widzieliśmy go z okna, jak chodził leczyć do taboru cygańskiego w widłach Wieprza i Wisły – mówi Anna Staniewicz. – Któregoś roku odbierał tam poród. Cyganki przychodziły do gabinetu. – Mama mówiła: „Po co je przyjmujesz, tracisz przez nie pacjentów” – wspomina córka Grażyna. – Odpowiadał: „Czy mają chorować, bo brak im pieniędzy?”. W połowie lat siedemdziesiątych Decowie i Staniewiczowie mieszkali w Łodzi, profesor był kierownikiem Kliniki Ginekologii Operacyjnej Wojskowej Akademii Medycznej. – Wiedział, że będę miała komplikacje przy porodzie, ale nic mi nie powiedział – opowiada Anna Staniewicz. – „Hanka, mówił, my za ciebie urodzimy”. Moja córka wychodziła na świat karkiem i ramionkiem, uratował jej życie.

Pacjentki

Zadzwoniła Irena B. z Łodzi: – Byłam po poważnej operacji. Mówił: „będzie dobrze” i tłumaczył diagnozę wyraz po wyrazie. Interesował się moją rodziną, pytał o dzieci. Powiedział: „A może przyjdzie pani z mężem”. I dodał: „bezpłatnie”. Teresa N. z Krakowa: – Całą noc jechał do mnie, aby otworzyć mi brzuch.

Sekretarz

Pod koniec lat siedemdziesiątych został sekretarzem komitetu uczelnianego P ZP R Wojskowej Akademii Medycznej. – Był na tym stanowisku człowiekiem prawym, nigdy nikomu nie zrobił krzywdy – mówi profesor Andrzej Kulig, patomorfolog z WA M . – Mówił: „Jestem w partii, bo to jest jedyna droga, aby w tej rzeczywistości coś zrobić” – opowiada córka. W 1983 roku syn profesora został w Szwecji, wtedy usunięto go z WA M . Ksiądz kapitan Tadeusz Łukaszczyk, kapelan WA M : – A teraz ta sama Akademia, która krzyczała: „Nie oszczędzimy nawet docentów, byle uratować socjalizm”, która zwolniła profesora, towarzyszyła mu z kompanią honorową w ostatniej drodze.

Jałowiec

Za Gorzowem Wielkopolskim, w Zagórzu koło Drezdenka, kupili pół starej chałupy na skraju puszczy. Co roku w maju jeździli tam z przyjaciółmi. – Obaj wstawaliśmy wcześnie i szliśmy do puszczy – opowiada profesor Kazimierz Lewkowski ze Szkoły Filmowej. – Ja jestem mieszczuch. Wacek odkrywał przede mną barwy, kolory, kształty, całe piękno przyrody. Nie padało słowo „Bóg”, ale jeżeli człowiek podziwia świat i jest wierzący, to jest pełen Boga. Gładził jałowiec płożący się na działce – rozrósł się do średnicy siedmiu metrów – i przemawiał: „Rośnij, rośnij, przesuniemy ci płot”. Do suki mówił: „Nasza kuzynko”. – Chodziliśmy po lesie – mówi profesor – i nigdy nie rozmawialiśmy o wydarzeniach z pierwszych stron gazet, żeby nie obrażać drzew, naszych braci.

Przepraszam

Zadzwoniła Anna: – W mojej sali leżała osiemdziesięcioletnia kobieta, miała sklerozę. Lekarze różnie ją traktowali. Profesor głaskał ją po głowie, pytał: „Babciu, jak się czujesz? Dzisiaj będziemy cię badać, ale nic się nie bój, zrobimy to delikatnie”. Widziałam, jak wyzwalał w pacjentkach energię, dzięki której mogły walczyć z chorobą. Jolanta Lemann-Zajiček, pacjentka profesora od osiemnastu lat: – Dawał niezwykłe poczucie bezpieczeństwa i komfortu psychicznego. Czy pacjentka ładna czy brzydka, młoda czy stara, brał ją pod rękę i prowadził na badanie. Leczyłam się w Zurychu i Wiesbaden u najlepszych lekarzy. Tylko on mówił przed badaniem „przepraszam”.

Sens

Umierali mu kolejno: ojciec, brat kierowca z Gdańska, brat piekarz z Suchowoli, matka, siostra polonistka, brat oblatywacz odrzutowców z Darłówka. Żartował: – Pochodzę z długowiecznej rodziny, stryj przeżył sto dwanaście lat. W 1986 roku zginął jego pięcioletni wnuk. – Otoczył mnie wtedy kloszem – opowiada córka Grażyna. – „Nie potrafimy odgadnąć sensu tego, co się dzieje na ziemi, tłumaczył, ale przyjdzie czas, że wszystko zrozumiemy”.

Poczynanie

Na wykłady przychodził w muszce. Przekonywał studentów do porodów rodzinnych. Studentki, które już rodziły, pytał o postawę męża wobec narodzin dziecka. Mówił o szacunku między partnerami. O seksie: że nie ma seksu bez miłości. O macierzyństwie: że musi być świadome. O antykoncepcji: na podstawie badań skuteczności w populacji. Uczył studentów, by w rozmowie z pacjentką nie używali terminologii wypranej z uczuć. Podczas obchodu na oddziale patologii ciąży powiedział do lekarki, która łajała chorą na serce za kolejne zapłodnienie: – Pani doktor, to żadne zapłodnienie, to jest po-czy-na-nie.

Zło

Telewizyjne Wiadomości, 3 grudnia 1993 roku. Profesor mówi: „W sytuacjach bardzo ciężkich […] uciekamy się do fałszowania danych medycznych. Rozpoznajemy […] poronienie w toku, ciążę zagrożoną i dokonujemy przerwania pod tym kątem”. Program oglądał profesor Kazimierz Lewkowski. Zatelefonował do przyjaciela: „Wacław, jestem do twojej dyspozycji”. Żeby wiedział, że w kłopotach nie zostanie sam. Ówczesna ustawa zakazywała przerywania ciąży. Szef Samorządu Lekarskiego zarzucił mu łamanie prawa. Federacja Ruchów Obrony Życia złożyła doniesienie do prokuratora. Profesor Kazimierz Lewkowski: – Powiedział to, bo czuł potrzebę odkłamania. Jego słowa zinterpretowano kłamliwie. Był przekonany, że z wyjątkiem sytuacji absolutnie krańcowych przerywanie ciąży godzi w kobietę. – Ojciec miał odwagę powiedzieć publicznie to, o czym wszyscy wiedzieli – uważa córka. – Wiem, że od dwudziestu lat nie przerywał ciąż. Nie wiem, czy robił to wcześniej. Uważał, że można będzie wprowadzić bezwzględny zakaz aborcji wtedy, gdy kobiety nauczą się planować macierzyństwo i same zrozumieją, że aborcja jest złem. Profesor Andrzej Kulig: – Był jednym z nielicznych ginekologów w Łodzi, którzy nie robili skrobanek. Nigdy nikogo nie namawiał do aborcji. Mówił: „Mamy w Polsce podziemie aborcyjne, zalegalizujmy przerywanie ciąży w szczególnych przypadkach”. Przecież jeżeli kobieta nie chce, nikt jej dziecka nie zabije. Ale jeśli chce, to zrobi to u Rosjanina w Brześciu, Czecha w Cieszynie albo szprychą od roweru. Marek Trzeciak, student szóstego roku medycyny w Łodzi: – Mówił nam na wykładach jednoznacznie: aborcja jest złem. Ale mówił też o katastrofalnych skutkach przerywania ciąży w warunkach chałupniczych. Był przeciwnikiem sankcji prawnych, które doprowadzają kobietę do takiego stanu, że sama siebie okalecza. Rzecznik Odpowiedzialności Zawodowej Okręgowej Izby Lekarskiej nie dopatrzył się w wystąpieniach profesora złamania etyki zawodowej. Prokuratura nie podjęła śledztwa.

Bicie serca

Zadzwonił lekarz z Warszawy Piotr R.: – Na przełomie 1984 i 1985 roku byłem na stażu w Łodzi w szpitalu na Przyrodniczej. To były czasy aborcji na życzenie. Profesor odwodził pacjentki od tej decyzji. Prosił o przemyślenie. Mówił, że jest szansa na urodzenie zdrowego dziecka. Tłumaczył, jakie są skutki aborcji. – Dwa lata temu zaszłam w ciążę – opowiada Jolanta Lemann-Zajiček. – Miałam czterdzieści sześć lat i byłam przerażona. Nie wiedziałam, co robić. Powiedział: „Kochana, nie jest to wiek odpowiedni, żeby być matką, lecz babcią. Ale jeśli natura tak zdecydowała, to rodzimy. Będzie zdrowe i wspaniałe”. Ale po czterech miesiącach natura zdecydowała inaczej i poroniłam. Barbara R. przeszła infekcję we wczesnej ciąży. Zastanawiała się, czy jej nie przerwać. Profesor przyłożył do jej brzucha słuchawkę i usłyszała bicie serca dziecka. – Będę drugim ojcem. – Uśmiechnął się.

Zapytanie do kurii

Umarł kilka dni po wypadku, nie odzyskawszy przytomności. Kuria Archidiecezji Łódzkiej odmówiła mu pogrzebu liturgicznego. – Głosił poglądy sprzeczne z piątym przykazaniem dekalogu – wyjaśnił później kanclerz kurii ksiądz Andrzej Dąbrowski. – Nazajutrz, we wtorek 13 maja załatwialiśmy formalności pogrzebowe – mówi córka. – Proboszcz kościoła Świętej Teresy przyjął nas serdecznie. Omówiliśmy wszystko. W środę powiedział nam, że otrzymuje telefony z pogróżkami i że wystosował zapytanie do kurii w sprawie ojca. Pojechaliśmy do arcybiskupa Ziółka. Zanim doszliśmy do drzwi, siostra zakonna powiedziała, że biskupa nie ma. Poszliśmy do księdza, który dał ojcu ostatnie namaszczenie. Radził czekać. W czwartek o dziesiątej obaj proboszczowie – od Świętej Teresy i z rodzinnej parafii ojca – odczytali nam odpowiedź kurii. Wyjaśniała, kto to jest jawnogrzesznik i w jakich przypadkach można mu udzielić pogrzebu katolickiego. Powiedziałam, że wiem na pewno, iż ojciec przystępował do spowiedzi i komunii rok temu. A kilka tygodni wcześniej modlił się w Fatimie. „To niczego nie zmienia” – odpowiedzieli. „Przecież tu nie jest napisane wprost, że należy odmówić ojcu pogrzebu!” – krzyknęłam. Usłyszałam odpowiedź: „Ustne wytyczne są jednoznaczne”.

Fatima

Do Fatimy przyjechał na jeden dzień z Coimbry w Portugalii, gdzie pod koniec kwietnia uczestniczył w kongresie onkologicznym. Towarzyszyła mu żona i profesor Janusz Emerich z Gdańska. – Mieliśmy luźniejszy dzień – opowiada profesor Emerich. – Mówię Wac​kowi: „Odpocznijmy na miejscu”, a on: „Mamy obowiązek tam jechać”. Widziałem, jak w Fatimie zapalał świece i modlił się.

Zgorszenie

Kanon 1184 Kodeksu prawa kanonicznego wymienia trzy ściśle określone wypadki, w których kapłan może odmówić pogrzebu liturgicznego. Notorycznym apostatom, heretykom i schizmatykom, czyli tym, którzy w sposób publiczny opuścili Kościół, odrzucili wiarę lub jakiś jej dogmat. Osobom, które wybrały kremację zwłok z pobudek przeciwnych wierze. I jawnym, czyli publicznym grzesznikom, którym przyznanie pogrzebu spowodowałoby zgorszenie wiernych. Do wszystkich tych przypadków kodeks dołącza zastrzeżenie: „Jeśli przed śmiercią nie dali żadnych oznak pokuty”. Przypadki wątpliwe rozstrzyga biskup. – Czyż nie była oznaką pokuty ojca spowiedź powszechna i publiczne bicie się w piersi na mszy podczas komunii mojego syna cztery dni przed wypadkiem? – pyta córka profesora.

Prośba

Córka opowiada, że kilka tygodni wcześniej zadzwonił do ojca arcybiskup Ziółek. – Słyszałam, jak ojciec odpowiedział: „Prośba Waszej Eminencji jest dla mnie rozkazem”. Ale nie zdradził nam, jaka to była prośba.

Drzwiczki samochodu

Drugi raz pojechali pod dom arcybiskupa. I znów wyszła siostra i powiedziała: – Wróci późno. Czekali. O 16.30 arcybiskup stanął w drzwiach. Podeszli. – Pocałowałam pierścień i prosiłam o chwilę rozmowy. Próbowałam wyjaśnić poglądy ojca. „To pani nie znała swojego ojca” – przerwał mi i wsiadł do auta. Trzasnęły drzwiczki. I wtedy we mnie coś się zatrzasnęło. Zrozumiałam, że nikt nie jest w stanie zachwiać mojej wiary w ojca. Pomyślałam, że ojciec jest już w niebie. I to, co dostojnicy kościelni mówią o nim, nie ma żadnego znaczenia. Pomyślałam również, że jeśli i na moim pogrzebie nie będzie księdza, niczego to nie zmieni. Bóg rozliczy mnie z moich grzechów. Tego popołudnia na konferencji w Urzędzie Miasta poświęconej przygotowaniu do życia w rodzinie arcybiskup Ziółek mówił pięknie o rodzinie jako sanktuarium miłości.

Zgromadzenie

Na stopniach kościoła Świętej Teresy stał profesor Andrzej Kulig i trzymał Biblię. Był dzień pogrzebu, piątek, jedenasta. Drzwi do świątyni zamknięto. Tłum złorzeczył. Stara kobieta podwinęła spódnicę i pokazała postrzępione halki: – Patrzcie, jestem żebraczką. Miałam raka, a on mnie traktował jak panią profesorową. Profesor Kulig otworzył Biblię i zaczął głośno czytać: – „Gdybym mówił językami ludzi i aniołów, a miłości bym nie miał, stałbym się jak miedź brzęcząca albo cymbał brzmiący…” Na koniec powiedział: – Potrafimy się modlić bez hierarchów, bo mamy Boga i Biblię. Wszyscy kochaliśmy Wacka. Podszedł do niego człowiek po cywilnemu i zapytał: – Czy ma pan pozwolenie na organizowanie zgromadzeń? Poprosiłam kanclerza kurii księdza Andrzeja Dąbrowskiego o rozmowę w sprawie profesora Deca. – Wszystko zostało powiedziane – stwierdził.

Wartość wewnętrzna

Kapelan WA M ksiądz Tadeusz Łukaszczyk: – Proboszczowie postąpili zgodnie z powołaniem. Bo kapłaństwo sprzeczne z wolą biskupa przestaje być kapłaństwem. A pasterz nie ma obowiązku tłumaczyć się przed prezbiterium ze swojej decyzji. Taka msza, odprawiona wbrew woli biskupa, miałaby charakter niezgodny z życzeniem wspólnoty. Moja posługa jako kapelana odbywa się zgodnie z regulaminem wojskowym. Komenda WA M zwróciła się drogą służbową do biskupa polowego Leszka Sławoja Głódzia, który nie sprzeciwił się ceremoniałowi pogrzebowemu. Moją czynność liturgiczną mocowałem na trzech elementach z życia profesora: wyrzucenie z wojska, śmierć wnuka, Fatima. To wystarczająco dużo, by znaleźć wartość wewnętrzną człowieka, którego chowałem. Na cmentarzu uczciwie się modliłem. Potem w mieście obce kobiety mu dziękowały.

Wierność Prawdzie

Do łódzkiej redakcji „Gazety” przyszły trzy listy. Od Stowarzyszenia Rodzin Katolickich, Federacji Ruchów Obrony Życia i Łódzkiego Ośrodka Spotkań Małżeńskich. Solidaryzują się z decyzją kurii: Jesteśmy przekonani, że decyzja Księdza Arcybiskupa w pełni odpowiada ewangelicznemu nakazowi wierności Prawdzie. Profesor Dec postawił się poza Kościołem.

Zapewniają jednocześnie „o głębokiej modlitwie w intencji zmarłego”. Mówi profesor Włodzimierz Fijałkowski, propagator naturalnych metod planowania rodziny dopuszczonych przez Kościół: – W społeczeństwie nie ma świadomości w tej pryncypialnej kwestii, iż dopuszczanie aborcji koliduje z piątym przykazaniem. Profesor powinien był się z tym liczyć, że zostanie wyeliminowany ze wspólnoty kościelnej. Nikt nie kwestionuje jego zasług. Liczyłem, że z biegiem lat zbliży się do mojego stanowiska w sprawie aborcji. Bolesne jest, że tak się nie stało. Kościół nie mógł inaczej postąpić w jego sprawie. Brak wyrazistego oblicza Kościoła mógłby wywołać najgorsze skutki.

Po bitwie

Kiedyś w Zagórzu powiedział przyjaciołom: – Jak odejdę, proszę, żebyście przyjechali do Zagórza i poszli do lasu. Z Jolantą Warzychą, doktorantką z Częstochowy, rozmawiał niedawno o wierszach Szymborskiej. Podobała mu się bardzo strofa: „Umrzeć – tego nie robi się kotu”. Na taśmie z zapisem głosu z Komunii Pawełka profesor mówi dalej: – …Naznaczył krzyżem wszystkie tarcze, wozy, konie i rydwany. Następnego dnia po bitwie […] przekonał się, że Bóg chrześcijan jest z nim…

Słowa otuchy

Do żony profesora zatelefonowano z klasztoru w Pieniężnie, że misjonarze zamówili mszę wieczystą za duszę męża. Parafia protestancka zapytała, czy nie ma nic przeciwko temu, że odprawią nabożeństwo za profesora. Prawosławni zapewnili, że również będą się modlić. Z diecezji katowickiej przekazano słowa otuchy.

Postscriptum po osiemnastu latach

„Przyszedłem do klasztoru na pokutę” – arcybiskup Władysław Ziółek opowiada w filmie o swej kondycji emeryta u sióstr bernardynek w Łodzi. Pytam w liście, czy w refleksji nad minionym życiem powraca do tak zwanej sprawy Deca sprzed niemal dwóch dekad. Przypominam słowa córki profesora: „Pocałowałam pierścień i prosiłam o chwilę rozmowy. […] przerwał mi i wsiadł do auta. Trzasnęły drzwiczki. I wtedy we mnie coś się zatrzasnęło”. Piszę dalej do hierarchy: „Ta dramatyczna relacja pokazuje – tak sądziłam wtedy i dziś uważam podobnie – że odmowa rozmowy z cierpiącym człowiekiem może mieć druzgocące […] skutki. Czy nie sądzi Ksiądz, że należało wówczas inaczej postąpić?”. Ksiądz Tadeusz Łukaszczyk, który wbrew stanowisku kurii za zgodą biskupa polowego sprawował liturgię pogrzebu, odsłania kulisy tamtych wydarzeń. Rozmawia dziś mniej powściągliwie niż osiemnaście lat temu, gdyż – jak podkreśla – mój reportaż wrył mu się w pamięć rzetelnością. Przed pogrzebem usiłował dodzwonić się do arcybiskupa. Bezskutecznie. Kuria zaprasza go wkrótce po ceremonii. Punktualnie w południe kapelan stawia się w galowym mundurze. Woźny każe mu czekać. Wreszcie arcybiskup wita go, lecz tylko z oddali. I odchodzi do biura. Kanclerz cierpko: – Mamy problem… Zniecierpliwiony Łukaszczyk: – No właśnie, wy macie problem… – Doskonale wiedziałem – opowiada – że dyskusja nic nie pomoże. Wychowany jestem w szacunku dla Kościoła i armii, więc powołałem się tylko na swojego zwierzchnika, generała rektora WA M , który przekazał mi wolę biskupa polowego Sławoja Leszka Głódzia w sprawie pochówku. Ale brzęczą mu w uszach proroctwa kolegów: „Albo cię ten pogrzeb wyniesie na szczyty, albo cię wywalą na prowincję”. Słucha ataków w Radiu Maryja. Chudnie cztery kilogramy. Płyną listy – prawie pięćset z wyrazami poparcia (nawet z Budapesztu od dominikanów). Wdowa po profesorze pisze, że jest mu „dozgonnie wdzięczna”, że odwaga kapelana przywróciła jej wiarę w ludzi. Przeprasza go za przykrości, jakich może doświadczyć z powodu pogrzebu, i przekazuje słowa otuchy. Na uczelni jedna z profesorek po odebraniu pensji w kasie podaje mu kopertę. – Ksiądz uratował honor Akademii. Dwa lata później Łukaszczyk dostaje nakaz przeniesienia do sił powietrznych w Jeleniej Górze, witają go tam jako „tego od Deca”. Wkrótce zostaje przerzucony do Legnicy, do

wojsk radiolokacyjnych. I jeszcze raz – do Morąga. Czeka go ciężka praca w wojskach zmechanizowanych. Ktoś komentuje: – Przecież nie daje się człowieka w tym wieku na poligon! W 2010 roku przechodzi na emeryturę. W parafii katedralnej w Bydgoszczy jest notariuszem diecezjalnym sądu kościelnego. W środowisku wojskowych opowiadają o nim z szacunkiem, że doświadczył większych turbulencji niż pilot niejednego samolotu… – W „sprawie Deca”, najtrudniejszym moim przeżyciu, poniosłem ofiarę – przyznaje. – Gdybym jednak postąpił inaczej, do dziś miałbym wyrzuty sumienia. Nie żałuję. Po pogrzebie Grażyna Dec (w reportażu Rubersz-Adamska), lekarz ginekolog, zakłada wraz z przyjaciółmi ojca fundację jego imienia. Miasto sprzyja inicjatywie, której celem jest szerzenie oświaty w dziedzinie zdrowia kobiet. Urząd użycza salę na comiesięczne otwarte wykłady. Fundacja wyposaża jeden ze szpitali w sprzęt do badania urodynamiki u kobiet. Ale z czasem traci rozpęd. Zawiesiła działalność kilka lat temu. Trzask drzwi samochodu arcybiskupa nabrał w pamięci Grażyny Dec rangi symbolu. Oto Kościół odwraca się od człowieka. Zatrzaskuje się. Traci wymiar etyczny, zyskuje wymiar polityczny. Ona także się odwróciła: oddzieliła kwestię wiary od instytucji Kościoła. I po wielkim bólu nieoczekiwanie spłynął na nią spokój. – Podtrzymuję swoje stanowisko dotyczące wiary w ojca – mówi – i tego, że z grzechów rozliczy nas Bóg, a nie instytucja. Postawa mojego ojca, pełna humanitaryzmu i odwagi, jest dla mnie wzorem. W swej praktyce lekarskiej obserwuje skutki wojny, jaką w sprawach rozrodczości Kościół i środowiska prokościelne toczą z rzecznikami nauki. Opowiada: – Ta wojna miota kobietami. Wciąż nie ma wypracowanych standardów postępowania z ciężarną, u której wykryto – jak mówi ustawa – „ciężką nieodwracalną wadę płodu”. Brakuje placówek, w których mogłaby uzyskać pełną, niezideologizowaną informację na temat zagrożeń, przyszłej opieki nad niepełnosprawnym dzieckiem, opieki psychologicznej, a także na jaką konkretną pomoc i od kogo może liczyć. Ze swoimi nadziejami na macierzyństwo i lękami jest pogubiona. A jeśli, zgodnie z ustawą, zdecyduje się na przerwanie ciąży, będzie miała problem ze znalezieniem szpitala, który ten zabieg wykona. Jest wtorek, 2 czerwca 2015 roku. Warsztat samochodowy w Łodzi. Ktoś mówi Grażynie Dec, że jej ojciec wysłuchał go przed laty i zainteresował się jego problemem. Nie była to sprawa życia i śmierci. Ale ów człowiek zachował w pamięci uważną i czujną na ludzki ból twarz profesora. Arcybiskup nie odpisał na mój list. To nie mój pies, ale moje łóżko. Reportaże roku 1997, Warszawa: Prószyński i S-ka, 1998, s. 65– 74. Postscriptum po osiemnastu latach powstało na potrzeby antologii w czerwcu 2015.

1998 Elżbieta Kotarska (ur. 1934)

Trzymać kłębek zerwanych nici

Jej mieszkanie na warszawskim Powiślu to był nadmiar. Dziesiątki Chrystusów frasobliwych, aniołów ze skrzydłami rozłożonymi i opuszczonymi, pająków z bibuły, krucyfiksów, które bez problemu opierały się o drewniane czorty… Mieszkały wszędzie, a największe skupiska zaludniały przedpokój – od podłogi po sufit. Gość, który wychodził od Elżbiety, musiał liczyć się z tym, że dopiero przy drzwiach odegra się finał wizyty. Jeśli tylko wykazał zainteresowanie którymś ze współlokatorów gospodyni (a nie sposób było nie powiedzieć: „O, jaki fajny diabeł”), opowiadała o nim jak o człowieku. Czule brała postać z drewna do ręki, jakby to było miniaturowe dziecko, i oznajmiała: „Ten Boruta przywędrował do mnie od jednej starej kobiety. Była szalona od urodzenia…”. Historie malarzy i rzeźbiarzy naiwnych Elżbieta Kotarska przedstawiła w książce Artyści spod strzechy (1993). „Włosów na głowie tela nie mam, ilem rzeczy wyrzeźbił” – mówi jej Władysław Chajec zwany we wsi Władziem Łokietkiem. „Dobrze, że ona wszystko wie z książek, bo ja skąd bym wiedział?” – chwali żonę Józef Zganiacz, rzeźbiarz z Fałkowa, któremu oczytana małżonka dostarcza inspiracji. „W nocy jest cichutko i mogę się włączyć w temat” – wyznaje malarka Marianna Wiśnios z Ratajów, która uważa, że dzień nie jest dobry dla malarza, bo kusi pięknem i trudno się skupić. „Jesteś chłopak zgrabny do roboty, weź się i ty do rzeźby” – to zdanie rzeźbiarza spod Sierpca jak różdżka ujawniło talent Mariana Adamskiego z Dąbrówki, który nie miał dotąd pojęcia o swoich artystycznych zdolnościach. Portrety ponad trzydziestu artystów Kotarska stworzyła w latach osiemdziesiątych dla pisma „Gościniec”, miesięcznika Polskiego Towarzystwa ​Turystyczno-Krajoznawczego, które w stanie wojennym pozwoliło jej drukować mimo negatywnej weryfikacji Kotarskiej w macierzystych „Kontynentach”. Ukończyła geografię na Uniwersytecie Warszawskim (1957), pracowała w Polskiej Akademii Nauk, ale szybko trafiła do redakcji „Światowida”, a potem do „Kontynentów”. W 1989 roku została redaktorką w „Rzeczpospolitej”, później przeszła do „Gazety Wyborczej”. Informacje o niej można znaleźć w wykazie potomków posłów na Sejm Wielki. Ojciec Władysław Józef Kotarski, hrabia Pniejnia, właściciel i dzierżawca dóbr w województwie lwowskim, absolwent szkoły oficerskiej, zamordowany w 1941 roku we Lwowie w wieku czterdziestu pięciu lat; matka Apolonia z domu Jasieńska, hrabina Dołęga, zmarła w 1942 roku w wieku trzydziestu ośmiu lat. Wynika z tego, że Elżbieta Kotarska straciła ojca, kiedy miała sześć lat, a matkę rok później. Apolonia Kotarska jeszcze przed aresztowaniem męża została oskarżona o szpiegostwo i razem z córką zesłana do Kazachstanu. Nie przeżyła kołchozu. Elżbieta wróciła do Polski jako dziesięcioletnia dziewczynka z nianią Maszecią. Nie pamiętam już, kiedy zaczęłam poszukiwać ojca – pisze we wstępie do Procesu czternastu (1998). – Odkąd pamiętam, wiadomo było tylko, że zginął na Wschodzie. I lepiej o tym milczeć. Nie było go na listach katyńskich. Może więc tylko zaginął? Później wiedziałam już, że był więziony we Lwowie. I co dalej? Radziecki Czerwony Krzyż nie dysponował informacjami. W latach osiemdziesiątych zaczęła więc pisać do prokuratury wojskowej, do Memoriału, do rosyjskich i polskich historyków. Wiadomość nadeszła z wolnej już Ukrainy, z lwowskiego oddziału Memoriału: są akta karno-śledcze czternastu ludzi ze sztabu Związku Walki Zbrojnej sądzonych w roku 1940. Wśród nich jej ojca. Pojechała od razu. Była pierwszą Polką, która uzyskała dostęp do materiałów NKW D o Komendzie Obszaru nr 3 Związku Walki Zbrojnej. (Od listopada 1939 do lutego 1942 roku były to zbrojne siły konspiracyjne, które 14 lutego 1942 roku na rozkaz generała Sikorskiego przekształcono w Armię Krajową). Do Lwowa jeździła wiele razy – czytanie i przepisywanie akt wymagało czasu, bo wykonywanie kserokopii nie było dozwolone ani nawet technicznie możliwe. Tropienie losów ojca zaowocowało – jak uważa Małgorzata Szejnert – książką wyjątkową. Kotarska nie

skupiła się tylko na badaniu akt. Odnalazła rodziny i znajomych ofiar procesu, w wyniku którego z czternastu polskich oficerów na karę śmierci skazano trzynastu, w tym jej ojca. Przeprowadziła wizje lokalne, wędrowała po współczesnym Lwowie śladami konspiratorów ZW Z. Tekst, którego głównym zadaniem jest utrwalenie pewnego zdarzenia historycznego – pisze Szejnert – a więc dokumentacja, przeradza się, nie tracąc charakteru monografii historycznej, w zupełnie wyjątkowy tekst literacki. Rzeczywistość, o której pisze Kotarska, jest kafkowska, somnambuliczna. Przejmująca, chociaż autorka zachowuje wielką powściągliwość emocjonalną […]. Docieka i próbuje zrozumieć, ale niczego nie upiększa. Kanwą książki jest proces oficerów-konspiratorów, sądzonych przez sowiec​ki wymiar sprawiedliwości. Podstawą wiedzy reporterki – akta. Co rodzi w niej wiele wątpliwości: W jakim stopniu można polegać na tych materiałach? Ile zawierają prawdy? Zrozumiałe, że przesłuchiwani próbują zmylić przesłuchujących. Na ile im się to udaje? Na ile skuteczne są tortury i szantaże? Jak dalece można wierzyć protokołom spisywanym przez prześladowcę? Akta śledcze są dokumentem niesłychanie delikatnym i drażliwym. Korzystanie z nich wymaga ogromnego wyczulenia. Jak ukazać dramatyczną prawdę, nie raniąc jednocześnie dzieci i wnuków ofiar? Nie wydając nowych wyroków? Książka Kotarskiej zachwyciła także historyków. Temat […] znany jest jedynie historykom, i to nie wszystkim, gdyż dotyczy pierwszej sowieckiej okupacji Lwowa, a tego w czasach PR L-u nie uczono nawet na studiach. I tak jak po przemianach ustrojowych w 1989 roku do świadomości Polaków dotarła w końcu sprawa „procesu szesnastu”, o porwaniu przez Sowietów w marcu 1945 roku przywódców Polskiego Państwa Podziemnego i „sądzeniu” ich w Moskwie w czerwcu 1945 roku, już po zakończeniu wojny w Europie, to o „procesie czternastu” niewiele wiedzą nawet starsi Polacy interesujący się losami Polski w czasie drugiej wojny światowej. A przecież „proces czternastu” to pierwsze poważne osłabienie aresztami organizującego się polskiego podziemia na południowych Kresach i pierwszy zbiorowy proces pod pierwszą okupacją sowiecką. We wszystkim pierwszeństwo. Należy też dodać, że czternaście jest liczbą umowną, gdyż aresztowanych działaczy niepodległościowych było znacznie, znacznie więcej. Były też inne równoległe procesy często także kończące się wyrokami śmierci. Jednakże tych czternastu aresztowanych w marcu–kwietniu 1940 roku, a sądzonych w listopadzie tegoż roku, to trzon ZW Z i do pewnego stopnia symbol polskiego oporu przeciwko zniewoleniu i sowieckiej okupacji. A opór ten organizowano jeszcze przed wkroczeniem Sowietów do Lwowa – pisał Tadeusz Kawecki, historyk, przewodniczący komisji historycznej szczecińskiego oddziału Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej. Autorka nie uważała, że jej praca została ukończona. Miała wrażenie, że trzyma w dłoni kłębek zerwanych nici. Powiązanie ich przy ówczesnym stanie wiedzy nie zawsze było możliwe. Dlatego tyle zdań kończy się znakami zapytania.

Proces czternastu

Goście weselni jeszcze się bawili, gdy młoda para odjechała spod Przedborza na Kraków i dalej „kurjerem” do Lwowa. Pisali z drogi. Ona: „Kapelusz kupiłam bardzo tego, skórzany i jest mi w nim świetnie. Udajemy stare małżeństwo i mam wrażenie, że dosyć nam się to wobec ludzi udaje”. On: „Czuję się strasznie szczęśliwym”. Młodą parą byli moi rodzice; list przechowała babka. Ze Lwowa ruszyli dalej na Czortków. Jadę do Lwowa tego samego styczniowego dnia, co oni dawno temu. Tak wypadło. We Lwowie po wieloletnich poszukiwaniach odnajdę ostatni ślad ojca. Otrzymałam pozwolenie wglądu do akt sądowych przechowywanych w Archiwum Urzędu Służby Bezpieczeństwa Ukrainy, odziedziczonym po K GB . Archiwum mieści się w gmachu dawnego więzienia nr 1 przy ul. Łąckiego. Sprawa nazywa się „Likwidacja sztabu kontrrewolucyjnej organizacji Związku Walki Zbrojnej”[332]. Rok 1940. Proces obejmuje czternaście osób. W aktach wymieniani są zawsze w tej samej kolejności: 1. Ppłk Karol D ZI EK A N O WSK I , „Olgierd Dziewoński”, „Czarowin”, „Nadolski”, „Korwin”, „Karol” (zastępca komendanta Obszaru nr 3 ZWZ płk. Władysława Żebrowskiego, aresztowany 4 kwietnia 1940); 2. Ppłk Władysław K O TA RSK I , „Druh” (komendant I Okręgu Lwów Wschód, następnie komendant Obszaru nr 3 ZWZ , aresztowany 20 kwietnia 1940); 3. Mjr Piotr MA RCI N I A K , „Emil” (komendant prowincji, aresztowany 30 marca 1940); 4. Por. Antoni ŚWI ERZBI Ń SK I , „Lis” (szef intendentury, aresztowany 16 marca 1940); 5. Ks. Jan K I SI EL , „Klon” (opieka społeczna, aresztowany 17 kwietnia 1940); 6. Mjr Antoni Roman LEWI CK I , „Róg”, „Góra” (szef sztabu komendy Obszaru, aresztowany 10 kwietnia 1940); 7. Inż. Zygmunt CH RZĄ STO WSK I , „Płomieńczyk” (zastępca komendanta I Okręgu Lwów Wschód i członek komisji skarbowej, aresztowany 30 marca 1940); 8. Ks. Adam BO GD A N O WI CZ , „Pies” (członek komisji skarbowej, aresztowany 2 kwietnia 1940); 9. Inż. Zygmunt ŁU CZK I EWI CZ , „Koral” (przedstawiciel Komitetu SpołecznoPolitycznego, aresztowany 2 kwietnia 1940); 10. Rtm. Mikołaj MI RO N O WI CZ , „Mikołaj”, „Żbik” (szef wydziału propagandy i prasy, aresztowany 9 kwietnia 1940); 11. Pchor. Andrzej P I N I Ń SK I , „Jacek” (łączność z zagranicą, aresztowany 20 czerwca

1940); 12. Por. Jerzy K O P CZY Ń SK I , „Dowsa” (?) (kurier, aresztowany 1 marca 1940 lub być może 20 lutego 1940); 13. Kpt. Antoni BERO WSK I , „Berek”, „Wit” (komendant I I I Okręgu obejmującego część województwa lwowskiego, aresztowany 9 kwietnia 1940); 14. Ppor. Adam RO D O WI T , „Adam” (łącznik, aresztowany 22 marca 1940). Szansę przeżycia miał tylko ostatni. […]

Przy Tomickiego

Odgrzebuję miasto nieistniejące, adresy, które należą do kogo innego. W soboty i niedziele wędruję według przedwojennej mapy. Nowa nie na wiele by się zdała, bo trwa generalne przemianowywanie ulic. Patronów rosyjskich zastępują ukraińscy. Bywa, że na jednym rogu wisi nowa nazwa, na drugim poprzednia, a czasem jest tylko miejsce na nią zamalowane białą farbą. Niektóre ulice wracają do starych imion – Głęboka znów jest Głęboką, a nie Czekistów, Murarska – Murarską, a nie Marksa (wkrótce jednak zaczął patronować jej Jefriemow). Nazewnicy starają się tak dobierać imiona ulic, żeby przynajmniej pierwsza litera się zgadzała, lub przydzielają je patronom podobnej profesji. Z ulicą Tomickiego inna sprawa: przestała istnieć, przedłużyła Kopernika, zmieniła numery. „Druh” został zaaresztowany na Tomickiego 11 m. 10, „czwarte piętro na prawo” – zapisano w aktach. Z niepublikowanych Wspomnień Jadwigi Wojciechowskiej: Pod koniec września [1939] zjawił się w naszym domu pułkownik Kotarski, przyjaciel męża z czasów poprzedniej wojny. Przyszedł w stanie kompletnego wyczerpania, […] w podartym mundurze bez naramienników i wyglądał tak strasznie, że go w pierwszej chwili nie poznałam. Zaraz powstał problem, gdzie go umieścić. Przypomniałam sobie wtedy pana Stareckiego, który z taką gotowością udzielił schronienia memu mężowi, a który mieszkał samotnie w dwupokojowym mieszkaniu przy ul. Tomic​kiego. Zwróciłam się, czyby nie przyjął na nocleg naszego przyjaciela. Zgodził się bez wahania. Początkowo była mowa o kilkudniowym pobycie, który przedłużył się do wielu miesięcy, bo płk Kotarski postanowił zostać we Lwowie i rozpoczął działalność konspiracyjną, do której pan Starecki również się włączył[333].

W kolejce po chleb na Kopernika zagaduję starszą kobietę – może pamięta dawną ulicę Tomickiego, może wie, który dom był pod numerem 11. Wie! – Ta ten tu, teraz numer 39. Zniża głos: – Po wojnie wszystkie budynki na tej ulicy należały do nich. – Wskazuje brodą w kierunku więziennej bramy, a potem palcem w przeciwną stronę, ku Pełczyńskiej, gdzie za rogiem stoi wybudowany tuż przed wojną gmach Miejskich Zakładów Elektrycznych. Do historii miasta wpisał się bardziej jako centrala N K WD , potem gestapo, znowu N K WD , K GB ; obecnie budynek zajmuje Urząd Służby Bezpieczeństwa Ukrainy obwodu lwowskiego. Klatka schodowa przestronna, czysta. Na każdym piętrze dwoje drzwi obok siebie. Wyłożone fornirem, brąz, symetryczne pasy jasnych słoi, mosiężne uchwyty. Dziesiątka rzeczywiście na prawo. Zza drzwi starszy kobiecy głos: – Taki tu nigdy nie mieszkał. Ja tu jestem od zawsze. – I po długiej chwili: – Byłam już w czterdziestym ósmym. Nie odezwała się więcej. Piętro niżej – matka z córką zapraszają do środka, proponują herbatę. Proszę, by

pozwoliły tylko zerknąć przez okno. Z pokoju frontowego perspektywa w ulicę Zofii Chrzanowskiej. Trzeba by się wychylić, by dostrzec bramę więzienną. Drugi pokój na wprost z korytarza z oknami na dziedziniec, wspólny dla budynków z całego kwartału. Drzewa. Aresztowania trwają już od miesiąca, organizacja jest przetrzebiona. „Druh” musiał się spodziewać każdej nocy łomotu w drzwi. Dlaczego się nie wyprowadził? Kilka dni wcześniej „doktor Falko”, komendant I I Obwodu w Okręgu Lwów Wschód, dowiedział się przez wołyńskiego łącznika, że w Ostrogu N K WD aresztowało żonę „Druha” i znalazło jego listy pisane ze Lwowa. Zawiadomiłem natychmiast ojca pani – pisał doktor Władysław Zych, konspiracyjny „Falko”, w liście z Gloucestershire w maju 1976 roku – prosząc o zmianę miejsca zamieszkania i ukrycie się. Niestety w tym czasie większość Polaków, a szczególnie oficerowie zawodowi chcieli „działać” niemal jawnie, za co płaciliśmy nieustannymi wsypami […]. Jestem przekonany, że zlekceważył moje ostrzeżenie, chociaż wiedział, że listy do żony muszą naprowadzić N K WD na jego lwowski adres. Nie dziwię się zresztą zbytnio, bo nie tylko on, lecz również gen. Tokarzewski, płk Pstrokoński, gen. Okulicki („płk Mrówka”) nie chcieli słuchać rad „cywila”.

Docent paleontologii Uniwersytetu Jana Kazimierza doktor Władysław Zych po aresztowaniu „Druha” został zastępcą komendanta Obszaru ZWZ podpułkownika Macielińskiego i dowódcą Lwowa, później delegatem Rządu we Lwowie (pseudonim „Szary”). Ciążyły na nim dwa wyroki śmierci, sowiecki i niemiecki. Uchował się, bo – jak pisze – zachował ostrożność. W 1943 roku aresztowali go Niemcy, przypadkowo, pod fałszywym nazwiskiem, wylądował w Dachau[334]. N K WD istotnie zatrzymało żonę „Druha” 13 kwietnia 1940 roku – na wywózkę. Chyba jednak nie listy pisane do żony spowodowały aresztowanie „Druha”. Nie sądzę też, by zaważył – jak przypuszczano w rodzinie – donos Ukraińca, u którego „ukrywała się”. Miał pośredniczyć w korespondencji. Być może woził listy, zawód miał wędrowny – był degustatorem win. Dowiedziałam się o tym niedawno, zahaczając o Ostróg. Odnalazłam jego dom (adres z kartki pocztowej pisanej wtedy do rodziny w Generalnej Guberni i jakimś cudem zachowanej), nagły przypływ pamięci pomógł mi nawet wskazać okna, przez które w noc wywózki wyrzucano rzeczy. Dzisiejsza gospodyni domu potwierdziła: – Da, da, ten pokój był wynajmowany. Jedno pewne: „ukrywanie się” było raczej iluzoryczne[335]. Tymczasem w archiwum MSW iA udostępniono mi zaskakujący dokument. Ministerialni archiwiści natrafili na niego przypadkowo podczas kwerendy w Kijowie. Jest to „ściśle tajne” pismo naczelnika N K GB (Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego, polityczna policja, przejściowo w 1941 roku wyłączona z N K WD ) z Ostroga, skierowane do funkcjonariusza na tym samym stanowisku w Mamlutce w północnym Kazachstanie. Pierwszy prosi drugiego o przesłuchanie Apolonii Kotarskiej, „wysłanej przez nas w kwietniu 1940 r., jako żony podpułkownika byłej polskiej armii, do Kazachskiej SRR , mamlucki rejon, kołchoz Sieriebriaki, chutor Kiełek Socjalizmu” na okoliczność jej

znajomości z „aresztowaną przez nas” (w kwietniu 1941 roku) Wandą Wiszniewską (poprawnie powinno być Wiszniowską). Ostrogski naczelnik Łatyszew wskazuje, jakie zeznania należy wydobyć od Kotarskiej: w jakim celu posyłała do Lwowa Wiszniewską; czy mąż Kotarskiej, Władysław Kotarski, rzeczywiście ukrywał się we Lwowie i gdzie znajduje się obecnie; kto to taki Wojciechowska, u której Wiszniewska spotykała się z Kotarskim; skąd Wiszniewska miała broń i ulotkę; czy Kotarski i Wiszniewska „nie wchodzili do kontrrewolucyjnej organizacji związanej z zagranicą”[336]. W aktach nie ma odpowiedzi z Mamlutki, choć można się spodziewać, że była wysłana. Jest natomiast ciekawa informacja z lwowskiego U N K WD [337] z 12 kwietnia 1941 roku: Kotarskiego nie ma wśród aresztowanych i „materiałami kompromitującymi go nie rozporządzamy”[338]. W śledztwie „Druh” mówi, że za cztery dni zamierzał opuścić Lwów, by przejść „za kordon” do Rumunii. Mieszkanie miał „wyczyszczone”: znaleziono tylko jego dokumenty, dwa zdjęcia legitymacyjne, „pięć sztuk” zapisanych kartek, wizytówkę inżyniera Hereski. Świadkiem rewizji jest Piotr Starecki. Podpisuje się cyrylicą. W zeznaniach „Druh” powiada, że poznali się w Worochcie na zawodach narciarskich, „znał mnie jako sportsmena”. Zapewnia, że gospodarz nie wiedział o konspiracji lokatora ani o tym, że był oficerem wojska polskiego[339]. Umieszczam na swojej codziennej liście pytań nazwisko Piotra Stareckiego – może jest jego teczka. Władimir Onisowicz nie znajduje jej. Może uniknął aresztowania? W kraju nie udaje mi się natrafić na jego ślad. Przyszło czterech, wymienia ich protokół rewizji. Zwykle dwóch było po cywilnemu. Sprowadzali „Druha” po tych schodach. Dwóch przed nim, dwóch za nim, z naganami pod połami płaszczy. A może rewolwer przystawiony do pleców otwarcie – późny wieczór z piątku na sobotę, klatka schodowa pusta. Pospieszanie, popędzanie, poszturchiwanie. Bieg postrzępionych myśli. Scenariusz czarny… wtedy jeszcze chyba wyobraźnia nie dorównywała rzeczy​wistości. Scenariusz jaśniejszy: zaprzeczy wszystkiemu, do niczego się nie przyzna, papiery ma w porządku. Na ucieczkę nie było szans. Jedno piętro, drugie, na parterze wewnętrzne wahadłowe drzwi, jeszcze kilka stopni. Pod domem obstawa, przynajmniej dwóch, czarny samochód, tak zazwyczaj bywało. Do bramy więzienia numer 1 nie więcej niż sto pięćdziesiąt metrów, niewiele dalej do U N K WD na Pełczyńskiej. Pewnie dopiero stamtąd powieźli go do turmy numer 2 na Zamarstynowską – dla politycznych. Pierwsze przesłuchanie zaczęło się o 3.30 nad ranem 20 kwietnia 1940 roku. Z akt nie wynika, gdzie się odbywało. Zostało przerwane po czterech godzinach. W tym czasie jedna ocznaja stawka, czyli konfrontacja. Druga. I pytanie śledczego: „Co teraz powiecie?”. „Druh” odpowiada: „Będę mówił o wszystkim. Rzeczywiście jestem podpułkownikiem byłej polskiej armii. W organizacji ZWZ jestem od końca stycznia 1940 roku. Zwerbował

mnie do tej organizacji »Żuk«”[340]. Dowiaduję się, że na Tomickiego „od wieków” mieszka Polka – Domicella Gabriel. Pani o imieniu przywołującym toskański krajobraz pochodzi z Pomorzan, do Lwowa sprowadziła się w 1951 roku. Potwierdza: cały kwartał zajmowali kagebiści. Zaglądam na tyły domów przy dawnej ulicy Tomickiego – plac zabaw dla dzieci. Zwichrowana huśtawka, wokół niej wyrzezane w pniach zwierzęta horrorki. Pingwin, kot, niby-wiewiórka, wszystkie w jakimś paroksyzmie przerażenia. Tylko dwumetrowej wysokości ni to pies, ni to niedźwiedź z zadartym łbem i założonymi łapami zdaje się śmiać szyderczo. – Może być i pies, a może być i misio – wyjaśnia filozoficznie przechodzący malec. – On się nie śmieje, on się gniewa na niegrzeczne dzieci. […]

Przesłuchanie

Musiały krążyć po Lwowie słuchy o śledztwach N K WD , a jednak to doświadczenie jest chyba dla każdego z nich kompletnym zaskoczeniem. Jakby zderzyły się dwa światy. W jednym obowiązuje zasada upodlenia, zgnojenia przeciwnika, w drugim sprawą nadrzędną, jedyną bronią jest służba Ojczyźnie, patriotyzm, honor. Pojęcia dla wielu dziś archaiczne, a co dopiero dla enkawudzistów. Śmieszyły ich, a może rozjuszały? W archiwalnych oficerskich listach kwalifikacyjnych znajduję oceny „zalet osobistych” „Druha”. W rubrykach „poczucie honoru i godności własnej”, „ideowość w pojmowaniu służby w armii narodowej” przełożeni wpisali: „wybitne”[341]. Siedzą wszyscy w więzieniu numer 2 dla politycznych przy Zamarstynowskiej. Tu odbywają się przesłuchania. Noc dynamizuje enkawudzistów. Zadziwia znowu sumienność śledczych: zapisują z dokładnością do pięciu minut czas trwania zeznań, doprosów. Skrupulatnie zaznaczają w protokole „śledztwo przerwane”. Przeważnie są przerwane. Można się domyślać, co to znaczy – przesłuchiwany nie jest w stanie odpowiadać, a często pewnie dojść o własnych siłach do celi. Stawia roztrzęsione podpisy. U dołu każdej strony protokołu, a przy ważnych stwierdzeniach – po każdej odpowiedzi. Pierwsze pytania dotyczą przynależności do ZWZ , jego struktur, uzbrojenia, sabotażu, radiostacji. Potem nieodmiennie pada żądanie: wymieńcie wszystkich znanych wam członków kontrrewolucyjnej organizacji i wszystkie adresy konspiracyjne. W procesie czternastu swoisty rekord bije major Marciniak – przeszedł najdłuższe przesłuchanie – trwało dziewiętnaście godzin (protokół zajął pięć i pół kartki luźno pisanego maszynopisu), dziennikarz Mironowicz zeznaje siedemnaście godzin. Badania po jedenaście, dwanaście godzin mieszczą się w normie. Nie wiadomo, jak długo trwało przesłuchanie Świerzbińskiego rozpoczęte kwadrans przed północą 8 kwietnia 1940 roku. Śledczy musiał przywiązywać do niego wagę, skoro ściągnął stenografkę; zeznania zajęły dwadzieścia trzy strony maszynopisu. Jeśli wierzyć zachowanym protokołom, Berowski jest tylko raz przesłuchiwany. Ksiądz Adam Bogdanowicz staje przed śledczymi jednego dnia (11 kwietnia 1940) trzykrotnie, od trzeciej nad ranem do dwudziestej drugiej. Najczęściej doprowadzany jest na doprosy „Druh” – w aktach zachowało się dziewięć protokołów. Ale w tak zwanej teczce osobowej, pokazanej mi na chwilę, naliczyłam w pośpiechu koło trzydziestu świstków – wezwań, na podstawie których strażnicy doprowadzali więźnia na przesłuchania. Śledczy wypisywali datę, numer celi, nazwisko więźnia („zeka”, skrót od słowa zakluczonnyj) i pokój, do którego należało go doprowadzić. Wiem stąd na przykład, że 23 kwietnia 1940 roku „Druh” był dostarczony na Pełczyńską do Zarządu N K WD . Protokołu z tego przesłuchania nie ma. Z pierwszego przesłuchania księdza Adama Bogdanowicza (2 kwietnia 1940):

– Jaką nazwę nosiła wasza kontrrewolucyjna organizacja? – Powiem nazwę organizacji tylko w tym wypadku, jeśli śledztwo ją zna. Dalej ksiądz Bogdanowicz: Będę mówił tylko o sobie. Jestem członkiem organizacji ZWZ. Kto mnie wprowadził, odmawiam odpowiedzi. […] Ja sam na polecenie organizacji rozszyfrowałem jedną dyrektywę z Paryża, jednak od kogo dostałem i komu oddałem szyfr – odmawiam odpowiedzi.

Podpisując to przesłuchanie, ksiądz dopisuje po polsku: „Pytania postawione potwierdziłem”. Na odwrocie tej kartki od góry napisał: Treść protokołu nie była moim zeznaniem wprost, ale potwierdziłem treść postawionych mi pytań, tak że protokół pokrywa się z moim potwierdzeniem – Adam Bogdanowicz[342].

Stałe odzywki śledczych, zapisane w protokołach przez nich samych jako woprosy, pytania do oskarżonych: Przestańcie łgać. Skończcie zapierać się. Nie opowiadajcie bredni i nie wymyślajcie wykrętów dla ukrycia Waszej [Wy, Was, Wasza – pisane wielką literą] przestępczej kontrrewolucyjnej działalności przeciw sowieckiej władzy. Radzę mówić prawdę. Żądam zaprzestania łgarstw, żądam prawdziwych zeznań. Czy nie rozumiecie, że jesteście kompletnym zerem i dla śledztwa nie przedstawia żadnej trudności zdemaskowanie Was? Wszystkie Wasze próby oszukania śledztwa skazane są na niepowodzenie. Przestańcie kręcić. Ten i ten [tu pada nazwisko], znany pod pseudonimem … wydał Was. O Waszej kierowniczej roli w antysowieckiej organizacji zeznało szereg Waszych współpracowników. Zrozumcie beznadziejność Waszego położenia i zacznijcie mówić prawdę.

A obelgi niezapisane w protokołach… Bicia, katowania na wstępie śledztwa są rutynowe. W pierwszych protokołach doprosów najwięcej chwiejnych podpisów. Rzucili mnie na ziemię i we czterech zaczęli bić pałkami gumowymi bardzo systematycznie po udach, po ramionach, krzesłem blokując mnie w ten sposób, że nogi krzesła obejmowały oba boki ciała, zaś siedzący na nim kładł mi nogi na brzuch, a dwaj pałkarze bili z obu stron, bito także w pięty – wspomina przesłuchania na Zamarstynowie ksiądz Włodzimierz Cieński. – W przerwach stawiano mi te same pytania. Bito również po twarzy i po głowie znalezionym u mnie ciężkim żelaznym krzyżem […]. Najgorsze było dla mnie bicie w pięty, nie tylko dlatego, że to ból fizyczny straszny, ale potem poruszanie się sprawiało ból nie do wytrzymania[343].

„Nazwisko człowieka, który skontaktował mnie z Żebrowskim – odmawiam podać” – mówi ksiądz Bogdanowicz podczas przesłuchania o świcie 11 kwietnia. Pytanie śledczego: „Dlaczego nie chcecie go wymienić?”. Odpowiedź: „Nie chcę wydawać swoich ludzi”[344]. W drugim przesłuchaniu tego samego dnia ksiądz Bogdanowicz mówi: „Zdecydowałem się być szczery w śledztwie i wymienię wszystkich znanych mi członków organizacji”[345].

Pada takie zdanie. Ale ksiądz podaje nazwiska ludzi już aresztowanych, dobrze znane N K WD . Ksiądz Cieński: W pierwszym przesłuchaniu [prawdopodobnie zaraz po aresztowaniu 17 kwietnia] skonfrontowano mnie z księdzem Adamem Bogdanowiczem, ormiańskim kanonikiem gremialnym. Widziałem, że jest bardzo słaby, z jego paru słów wywnioskowałem, że musi być bity. Widziałem, że był bardzo męczony, był w stanie omdlenia[346].

Protokół jednego z kolejnych przesłuchań księdza Bogdanowicza kończą słowa: Na to pytanie proszę dać mi możność odpowiedzenia na następnym ​przesłuchaniu ze względu na stan zdrowia, w tym momencie czuję się źle[347].

Jan Jastrząb przed sądem w Kijowie mówi o lwowskim śledztwie: „Znęcali się, bili mnie do nieprzytomności, na zeznania przynosili mnie na noszach”[348]. Z Pamiętnika podpułkownika Adama Lipińskiego, spisanego w styczniu 1943 roku w Jerozolimie dla potrzeb Biura Dokumentów Armii Polskiej na ​Wschodzie. Podpułkownik Lipiński nie należał prawdopodobnie do ZWZ , więźniem Zamarstynowa był przez cztery miesiące od czerwca 1940 roku. Czasami na postrach wrzucano do celi więźnia w okropny sposób pobitego podczas śledztwa – pisze. – Tłuczono pałkami, kijami, kolbami naganów, kopano, deptano po genitaliach, jamie brzusznej. Wlewano w ludzi nieprawdopodobną ilość wody, robiono im lewatywy jedna za drugą, ckliwiono po główce prącia, powodując wytrysk nasienia raz po raz, aż do omdlenia, robiono zastrzyki mające ubezwładnić wolę delikwenta i uczynić go podatniejszym do zeznań[349].

„Dana Wam była możliwość przemyślenia – mówili enkawudziści. – Czy teraz będziecie mówić śledztwu o wszystkich znanych Wam członkach organizacji?” Czytam, serce podchodzi mi do gardła: mówią, wymieniają nazwiska, adresy. Zapis krótki, potoczysty, zatrważająco prosty. Ile tortur, ile upodlenia kryje każde z tych wymuszonych słów? Jak ciężkie dzielą je minuty, kwadranse, godziny, może dnie? Ulica… numer domu… piętro… drzwi w lewo, na wprost. Rozchwiany podpis, śledztwo przerwane. Bywa, że dopiero gdzieś dalej, z innych akt dowiaduję się, iż wskazana osoba jest już dawno w rękach N K WD albo przedostała się za granicę, albo nie żyje, a adres dawno nieaktualny. Ale bywa i inaczej… Po przesłuchaniach sledowatiele sporządzają Spisy osób skompromitowanych w zeznaniach aresztowanego. Zapisują w nich osoby wymieniane przez oskarżonych. Bywa, że enkawudzistom udaje się wymusić ponad dwadzieścia nazwisk „skompromitowanych”. Formularz Spisu ma następujące rubryki: nazwisko „skompromitowanego”, jego dane (wiek, miejsce pracy, stanowisko, adres), działalność konspiracyjna oraz „uwagi oddziału specjalnego o wciągnięciu go do ewidencji”. Zwłaszcza te „uwagi” są cenne. Wskazują na przykład, że dana osoba jest poza kontrolą N K WD albo przeciwnie – jest już namierzona lub aresztowana. Niektórzy panowie przyjęli zasadę mówienia w śledztwie przede wszystkim o organizacji i jak najmniej o ludziach.

Jednak porównując treść zeznań i daty aresztowań, nie można wykluczyć, że na trop niektórych z czternastu naprowadziły zeznania kolegów. Relacja Wandy Ossowskiej, kurierki ZWZ więzionej na Zamarstynowie od stycznia 1941 roku: – Siedziałam na stołku oparta o ścianę, on za biurkiem. I strzelał do mnie. Jak strzelił raz, drugi, to przyleciał inny i mówi: „Co ty, strzelać nie umiesz, daj, to ja ją od razu zastrzelę”. Na przesłuchaniu często się zmieniali, byli zmęczeni, bo to odbywało się w nocy. Czasami opadała mu głowa, a ja mogłam się odprężyć[350]. Ze wspomnień prezydenta Lwowa doktora Stanisława Ostrowskiego: Śledczy wydobył z szuflady biurka rewolwer wojskowy […], polecił mi zejść schodami. Następnie wprowadził do piwnicy budynku, po czym klucząc wąskimi przejściami, kazał mi, w pewnym momencie, stanąć twarzą do ściany. Otworzył bezpiecznik rewolweru […]. Oczekiwałem w spokoju na wystrzał, który na zawsze zwolni mnie od pohańbienia i znoszenia […] nieznanego mi dotąd chamstwa[351].

Ta „próba” odbywała się w więzieniu przy Łąckiego. Może w piwnicznych korytarzach przylegających do dzisiejszego archiwum, w którym zgłębiam śledczo-karne akta czternastu? Komendant I V Obwodu Zamarstynów w Okręgu „Druha”, Jan Niedzielski „Boruta”, aresztowany w połowie marca 1940 roku, był osadzony w więzieniu zamarstynowskim, które konspiracyjnie mu podlegało. Po latach wspomina w Anglii: Po trzech tygodniach śledztwa przesłuchujący oświadczył mi, że aresztowali moją matkę i będą ją bili, i wtedy powiem prawdę. Otworzył drzwi do sąsiedniego pokoju i przy słabym świetle zobaczyłem siedzącą kobietę w fotelu tyłem. Drzwi szybko zamknięto i dostałem kilka minut do namysłu […]. Ode mnie chciano tylko stopień, nazwisko, rysopis, adres i pseudonim dowódcy. […] Nakrycie głowy kobiety wydało mi się nieznane, jak również sposób siedzenia w fotelu. Na pytanie śledczego odpowiedziałem, że przełożonego nie było, a po naciśnięciu przez niego dzwonka rozległy się krzyki bitej kobiety, które po czasie ucichły. Po otwarciu drzwi zobaczyłem nakryte ciało i ślady krwi na podłodze. Przesłuchujący oświadczył: „Zabiliśmy matkę”[352].

stosowało dwa rodzaje konfrontacji, ocznych stawok. Podczas pierwszych przesłuchań służyły przede wszystkim do identyfikacji. „Znacie siedzącego przed Wami?” – padało pytanie. Ksiądz Cieński we Wspomnieniach: N K WD

Skonfrontowano mnie z zastępcą komendanta Żebrowskiego, który trzęsąc się, wszedł do pokoju, był całkiem wykończony nerwowo. Zapytany, czy mnie zna, odpowiedział, że tak, a na pytanie, czy byłem członkiem organizacji, odpowiedział twierdząco, wymieniając moje w organizacji stanowisko[353].

Inżynier Chrząstowski „Płomieńczyk”, podpisując protokół przesłuchania z 11 kwietnia 1940 roku, prosi, by dopisać: „Na konfrontacji Bogdanowicz powiedział, że on o wszystkim powiedział w śledztwie, ja zdecydowałem także opowiedzieć wszystko, co wiem o naszej organizacji”. Na pytanie, czy przestanie „łgać”, „Płomieńczyk” mówi (według zapisu śledczego): „Po tym, jak Bogdanowicz przyłapał mnie na kłamstwie, nie będę niczego ukrywał”[354].

„Byłem z Chrząstowskim skonfrontowany w więzieniu na Zamarstynowie w kwietniu 1940 roku. Był tak zbity, że ledwie mówił, i wątpię, czy przeżył to więzienie” – pisał w 1952 roku w Londynie Marian Brzezicki, pomocnik „Płomieńczyka” w komisji finansowej Komendy Głównej lwowskiego ZWZ [355]. Innego rodzaju konfrontacje zamykały śledztwo. Miały charakter raczej formalny, potwierdzały poprzednie zeznania. Przeprowadzał je w sierpniu i we wrześniu 1940 roku śledczy lwowskiego obwodu U N K WD , młodszy lejtnant bezpieczeństwa państwowego Gudkow, który kończył dochodzenie. W tych konfrontacjach obowiązywało pytanie: „Czy macie osobiste porachunki z człowiekiem, który siedzi przed Wami?”. Akta są niekompletne. Niektóre przesłuchania nawiązują do wcześniejszych zeznań, ale protokołów z nich nie znajduję. Mało prawdopodobne na przykład, by Zygmunt Łuczkiewicz z Komitetu Społeczno-Politycznego, aresztowany 2 kwietnia, czekał na pierwsze przesłuchanie pięć tygodni, do 8 maja. Dziwne, żeby Berowski po przewiezieniu z Drohobycza nie był ani razu przesłuchiwany przez lwowskie N K WD . Mikołaja Mironowicza obciąża – jak czytam w oskarżeniu – konfrontacja z Tadeuszem Strowskim „Turzymą”, pierwszym emisariuszem z Paryża. W materiałach śledczych nie ma jednak śladu tej konfrontacji. Niedopatrzenie? W akcie oskarżenia czternastu, sporządzonym przez młodszego lejtnanta Gudkowa, wymieniono dwa załączniki: 1) zeznania aresztowanego Strowskiego, 2) akta z zajęcia kosztowności[356]. W dokumentach, które mam do wglądu, nie ma tych załączników. Zwłaszcza pierwszy byłby interesujący. Paryski emisariusz major (?), pułkownik (?) Tadeusz Strowski, który w grudniu 1939 roku przyniósł pierwszą instrukcję dla ZWZ , został aresztowany w końcu stycznia 1940 roku na granicy, w drodze powrotnej do Francji. W jednym ze Spisów skompromitowanych w zeznaniach, sporządzonym w maju 1940 roku, znajduję przy jego nazwisku adnotację: „przedstawiciel »rządu polskiego«, aresztowany, przebywa w Moskwie”. Musiał doczekać się amnestii, skoro później sąd wojenny w Buzułuku zdegradował go do szeregowca za przywłaszczenie sobie stopnia wojskowego[357]. Generał Stefan Rowecki „Kalina” w meldunku do centrali z 1 października 1941 roku podaje, że Strowski „w więzieniu zdradził wszystko. Żona jego została wypuszczona, zgodziwszy się pracować dla N K WD , i gdy pracowała bez wyniku – ponownie ją aresztowano”. Mogło się tak zdarzyć. Ale dowody na to są co najmniej wątpliwe: jakieś zeznania, które „podaje ob. Kulas”, czyli porucznik Edward Gola skazany na śmierć za współpracę z N K WD . Meldunek generała Roweckiego „Kaliny” w części dotyczącej sowieckiej okupacji zawiera zresztą wiele błędnych informacji[358]. N K WD ,

przystępując do „likwidacji” lwowskiego sztabu Związku Walki Zbrojnej, musiało być dobrze poinformowane o organizacji, jej ludziach. Nie znalazłam jednak

w dokumentach procesowych żadnego dowodu, który mógłby wskazywać na kolaborację z władzami sowieckimi. Nic nie potwierdza zdrady – ale też nie oczyszcza z niej – majora (od maja podpułkownika) Emila Macielińskiego „Reja”, „Kornela”, który objął po „Druhu” komendę Obszaru nr 3 ZWZ . Sąd kapturowy w Warszawie 26 września 1941 roku uznał go winnym, „że w czasie od stycznia 1940 r. do czerwca 1941 r. współpracował z władzami sowieckimi, udzielając im informacji o stanie organizacji ZWZ oraz ujawniając nazwiska członków organizacji i przez to spowodował ich aresztowanie”, i zasądził karę śmierci. Wyrok wykonano w grudniu 1941 roku. Akt oskarżenia wymienia wśród poszlak „czterokrotne »aresztowania« przez N K WD i czterokrotne szczęśliwe po kilku dniach zwolnienia”[359]. Czy tak było rzeczywiście? Protokoły przesłuchań czternastu mogą jedynie sugerować, że postać Macielińskiego nie interesuje szczególnie N K WD . Nie dopytują się o niego, przekręcają w zapisach jego nazwisko. Nigdzie nie odnotowano jego adresu. Czy śledczym nie zależało na wydobyciu go? A może przesłuchiwani nie chcieli go wsypać albo nie wiedzieli, gdzie „Rej” miał lokal? Profesor Jerzy Węgierski dowodzi, że sąd kapturowy wydał niesprawiedliwy wyrok na Macielińskiego. Zdaniem profesora agenci N K WD porucznik Edward Gola i kapitan Edward Metzger (z wyroku A K obaj ponieśli śmierć) stwarzali dla siebie alibi, rzucając podejrzenia na Macielińskiego[360]. A jeżeli N K WD było wciągnięte w tę grę? Przybliżyć do prawdy w tej sprawie mógłby chyba tylko wgląd do utajnionych nadal materiałów N K WD . […]

Na Bajkach

Przecznice od Leona Sapiehy. Na Głębokiej pani Maria Szpakowska pod dziesiątką. „Druh” mówił, że zna ją z dawnych czasów z Grudziądza[361], spotykał u niej „prywatnie” podpułkownika Sokołowskiego. Łącznik „Tadek” (Markiewicz) na polecenie „Kowala” przyszedł kiedyś pod ten adres, by odebrać prywatny list od jego matki. Czy pani Szpakowska nie wpadła w ręce N K WD ? Dalej Zadwórzańska – tu w nocy wyprowadzono do samochodu N K WD „Mrówkę”, pułkownika Okulickiego, późniejszego generała „Niedźwiadka”. I zaraz Dzieci Lwowskich, numer 10, jedno z mieszkań „Emila”, majora Marciniaka. Szara, jednopiętrowa kamieniczka. Naprzeciwko pawilon z epoki późnego Breżniewa. Łaźnia miejska. Ciasne kabinki w szarych olejach, nagie ciała w gęstych oparach, brzozowe rózgi, piski, zaduch. Obok kabin kontuar barowy: piwo, kawa i szprotki na gazecie. Niedaleko Murarska. Pod 51, „do Adama”. Klatka schodowa z bramy, domofon. Jakaś para wraca z zakupami. Wyjaśniam, że kiedyś tu na schodach strzelano, N K WD . Słuchają przerażeni. – Niemożliwe, niemożliwe – szepczą. Wymijam ich, bo pani Regina Mossor mieszkała wyżej, na drugim piętrze „po europejsku”. Obserwują bacznie zza swoich drzwi. Resztki kolorowych szyb w oknach klatki schodowej. Kiedyś zasłaniały „komin” kuchennych schodów. Przytulone do budynków okrągłe ni to kominy, ni to baszty z małymi okienkami i spiralą schodów wewnątrz, na które wchodziło się od kuchennych balkonów. Typowy akcent lwowskich podwórek. Dawały szansę ucieczki. Dziś są przeważnie niedrożne, mieszkańcy przerobili je na schowki. Adam Widawski-Rodowit zbiegał frontowymi schodami. Stopnie niskie, drewniane, przedzielone ażurowym metalem, ostry zakręt na podestach – niełatwo wycelować w biegnącego. On strzelił raz, enkawudziści czterokrotnie, trafili. Wybiegł z klatki, w lewo – podwórko, nie dał rady przebiec do oficyny. Znał ją, spotykali się tam w mieszkaniu emerytowanego tramwajarza Potoc​kiego. Najbliżej, zaraz w lewo było zejście do piwnicy. Kilka stopni w dół pod zadaszeniem, byle tylko drzwi były otwarte. Ale pewnie były zamknięte na kłódkę, tak jak teraz. Skulił się, wtopił w ścianę. Krwawił. Zmierzchało, myślał – nie zauważą. Znaleźli. Z ulicy spoglądam ku górze. Szukam okna, w którym znakiem rozpoznawczym była firanka opuszczona do połowy. Na pierwszym piętrze zza firanki śledzą moje kroki tamte dwie twarze. Kieruję się do ulicy Na Bajkach. Nazwa nastraja optymistycznie, choć nadano ją nie dlatego, że zakątek ten umiłowali bajarze. Kiedyś stały tu bajora. Lwowianie mają dar ubarwiania rzeczywistości. Ulica-skwer, drzewa, ławki i staruszki, które mogłyby opowiadać bajki. W punkcie centralnym – proza życia: kontener przepełniony śmieciami.

Wiatr wiruje nimi w koło. Były pierwszy sekretarz lwowskiego komitetu partii komunistycznej Henryk Bandrowski, którego poznałam w Użhorodzie, tłumaczył, że Lwów w jego czasach (lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte) był kulturalnym miastem: na głowę mieszkańca wypadało dziennie półtora kilograma śmieci. Starszy człowiek w karakułowej czapie prosi, by sfotografować go z wnuczką. – Tylko nie na tle śmietnika – zastrzega. – Ot, zachciało się samostijnej Ukrainy – komentuje. Takie uwagi może rzucać tylko Rosjanin. – Odkąd jest państwo zamiast republiki, nie ma benzyny i śmieci się nie wywozi. Któregoś dnia Galina Grigoriewna przychodzi do pracy w archiwum ogromnie zdenerwowana. – Zachodziliśmy do siebie porozmawiać, wypić szklankę herbaty, pożartować – opowiada. – Od lat się znamy. A wczoraj onże, mój sąsiad, Ukrainiec, wypił, przychodzi do mnie i krzyczy: „Wszystkich Rosjan wypędzić albo rozstrzelać. Was też, Galino Grigoriewna, rozstrzelać!”. Galina Grigoriewna przez cały dzień nie może dojść do siebie. […]

Zamarstynów I

Ziemia i mury turmy numer 2 były wyświęcone od wieków. Najpierw przybysze Ormianie pobudowali w tym miejscu świątynię, po nich postawili tu klasztor i nowy kościół teatyni[362], od nich grunty i zabudowania odkupili księża misjonarze. Nie minęły trzy dziesięciolecia, a misjonarzy objęła porozbiorowa kasacja cesarza Józefa I I . Austriacy zamienili klasztor w więzienie wojskowe. W sąsiedztwie zbudowali zwalisty gmach koszarowy. Lwowiacy dla odróżnienia przezwali poklasztorne więzienie Małymi Koszarami lub Małą Kasarnią z Żółkiewskiego Przedmieścia, jako że nie opodal Zamarstynowa prowadzi droga na Żółkiew. Okrągły wiek przed enkawudowskim osadzeniem tu czternastu więźniem Małej Kasarni był młody sędzia Aleksander Morgenbesser. Aresztowano go za przynależność do sprzysiężenia Synów Ojczyzny, które zbrojnym powstaniem miało wywalczyć niepodległość Polski w granicach sprzed 1772 roku. „Otrzymałem chrzest polski i to mi było wielką pociechą – pisał – bo ukochawszy Polskę całym sercem, całą duszą, wszystkimi siłami mymi, byłem szczęśliwym, że za nią cierpieć mi wolno” – a był niemieckiego pochodzenia. „Dokąd treść zeznań towarzyszów znaną mi nie była, trwał mój opór. Dowiedziawszy się zaś, żem przez nich został poświęcony, to i broń z rąk mi wypadła i opór musiał ustać”. W tej samej sprawie uwięziono blisko siedemdziesiąt osób. Byli wśród nich prawnicy – m.in. adwokat Franciszek Smolka i Eugeniusz Chrząstowski, krewny „Płomieńczyka” z sowieckiego procesu czternastu – urzędnicy, ziemianie, duchowni katoliccy i „ruscy”. Aleksander Morgenbesser otrzymał wyrok śmierci. Jednak „Jego Cesarsko-Królewska Apostolska Mość raczyła tę karę w drodze najwyższej łaski darować”. Poniekąd jej zawdzięczamy więzienne wspomnienia sędziego[363]. W dalekiej Kalifornii w Archiwum Hoovera przerzucam dziesiątki teczek z relacjami łagierników, spisanymi po dotarciu do armii Andersa. Wyszukuję ludzi, którzy zanim trafili do gułagu, zaliczyli lwowskie więzienie N K WD numer 2 na Zamarstynowskiej. Może natrafię na ślad moich bohaterów? Znajduję jedynie wzmiankę o pułkowniku Jerzym Dobrowolskim. Aresztowany w końcu 1939 roku, jeszcze na prawosławną Paschę 1941 roku siedział w Małych Koszarach na Zamarstynowie: w wieloosobowej celi w imieniu polskiej grupy więźniów składał życzenia Ukraińcom – „braciom i synom jednej ziemi”[364]. Znajduję też wiele szczegółów z codziennego bytowania zamarstynowskich „zeków”. Austriackie więzienie stanu z pierwszych czterdziestu lat ubiegłego stulecia i o sto lat późniejszą sowiecką turmę śledczą dla więźniów politycznych łączy przede wszystkim jedność miejsca. Cele są te same, „kaźnie” – jak by powiedział sędzia Morgenbesser. Była to izba wilgocią cuchnąca – pisał on – zaopatrzona drzwiami dębowymi, do których przymocowane były rygle, antaby, pręty żelazne i zapory. We drzwiach było okienko, kratą i siatką drucianą zaopatrzone, do zamykania od

korytarza[365].

Podpułkownik Adam Lipiński z roku 1940 zapamiętał: Drzwi celi ciężkie, okute grubą blachą, zaopatrzone w olbrzymi zamek oraz takie same zasuwy, na wypadek zepsucia się zamka. Nad drzwiami mała kwadratowa tabliczka z napisem jeszcze w języku polskim: Cela nr 66 Powierzchnia – 24 m2 Kubatura – 48 m3[366].

Cela numer 66 jest na pierwszym piętrze. Niedaleko niej powinna znajdować się cela 61, siedział w niej – przynajmniej w pierwszym okresie – „Druh”. Wiem to z wezwań na przesłuchania, przechowywanych w „teczce osobistej” (licznoj), udostępnionej mi wyjątkowo i w ograniczonym zakresie. Według tych wezwań, wystawianych przez śledczych, strażnicy doprowadzali więźniów na doprosy do odpowiednich pomieszczeń. Podpułkownik Lipiński przebywał w celi 66 przez cztery miesiące od czerwca 1940 roku, zatem najprawdopodobniej siedział po sąsiedzku z „Druhem”. Może dzielił ich korytarz wykładany grubym, jeszcze polskim chodnikiem, tłumiącym kroki dozorców skradających się do judaszów? Cela 66 była jakoby sławna, siedziały w niej opasnyje elemienta (niebezpieczne elementy), m.in. dyrektor lwowskiego banku, dyrektor Ossolineum, grekokatolicki ksiądz posłujący do Sejmu, szef toru wyścigowego[367], a także konający generał WP , którego nazwiska podpułkownik Lipiński nie zapamiętał. Austriacki więzień Morgenbesser rezydował w celi samotnie lub – co najwyżej – dzielił ją z drugim współwięźniem. Zajmował numer 96, również na pierwszym piętrze. Umeblowanie „kaźni” stanowiły łóżka, stół „ordynarny” i takiż stołek, dzban z wodą oraz „cebrzyk do pewnego nieestetycznego użytku”. Naczynie to wynosili i „opróżnione wnosili posługacze, którymi byli pospolici aresztanci”[368]. W kraju przodującego komunizmu wszystkie „zeki” były tyle samo warte: z „paraszą”, czyli kubłem z nieczystościami, paradowali dyżurni celi, wyznaczani kolejno według alfabetu. Po wyjściu na korytarz więźniowie ustawiali się w dwuszeregu, pierwsza para dyżurnych niosła „paraszę” i dzban na wodę. Dozorca odliczał ludzi i wydawał komendę: „Ruki nazad! Dawaj w pieriod!” (Ręce do tyłu! Naprzód marsz!). Tak maszerowali dwa razy dziennie do umywalni. Nie zawsze zdążyli się umyć i dopchać do czterech sedesów – czas był ograniczony, ludzi zbyt dużo. W dwudziestoczterometrowej celi podpułkownika Lipińskiego przebywało trzydziestu jeden mężczyzn, w innych celach bywało jeszcze tłoczniej. Adwokat Leopold Niemkiewicz i urzędnik magistratu Stanisław Żuk siedzieli w dawnych „pojedynkach” o połowę mniejszych, gdzie zakwaterowanie również przekraczało trzydzieści osób. Inżynier Tadeusz Pawlikowski, aresztowany w lutym 1941 roku, trafił na Zamarstynów jako sto dwudziesty piąty mieszkaniec celi, w której normalnie mogłaby przebywać ledwie czwarta część tej liczby. Do spania wypadał na każdego niespełna trzydziestocentymetrowej szerokości

odcinek podłogi, oznaczony kreską na ścianie. Na noc rozkładali zawszone i zapluskwione sienniki, układali się w szeregach, nogi jednego szeregu zachodziły między głowy drugiego. Ci, dla których nie starczyło miejsca, na zmianę przesiadywali noc na „paraszy” lub drzemali w kuckach pod drzwiami, budzeni wyciąganiem ludzi na śledztwo. Dozorca od progu wołał: „Kto na bukwu A?”. Musieli się zgłosić wszyscy, których nazwiska zaczynały się na wymienioną literę, strażnik wybierał właściwego. W ciągu dnia brakowało miejsc do siedzenia na siennikach, złożonych wzdłuż ścian. Część siadała przed południem, część po południu[369]. Przeciwdziałać ciasnocie w celi można było tylko w jeden sposób: gdy przyprowadzano nowego więźnia, ktoś z zasiedziałych witał go owacyjnie jako starego znajomego. Władze więzienne czym prędzej przenosiły nowo przybyłego do innej celi, bowiem zasadą N K WD było oddzielanie ludzi zamieszanych w tę samą sprawę. Karmiono podle, zarówno zdaniem więźniów c.k., jak i N K WD . Na obiad sędziego Morgenbessera składały się dwa garnuszki, w jednym rosół z kawałkiem mięsa, w drugim rozgotowane kartofle, marchew lub brukiew. Do tego „bocheneczek chleba posolony atomami młyńskiego kamienia”[370]. Sto lat później chleb był „czarny, kwaśny, ze stęchłej mąki” (po pięćset gramów dziennie)[371], a na obiad „zupa przeważnie z buraków bydlęcych, rzadziej z kapusty z rozgotowaną w niej rybą”[372]. Ksiądz Włodzimierz Cieński pisze: Głodowaliśmy mocno, mając za cały pokarm: rano herbatę, pajdę chleba i trochę cukru. Na obiad i na kolację chochlę zupy, raczej zatłuszczonej wody[373].

Posiadacze rublowych depozytów mogli niekiedy kupić w więziennym sklepiku (ławoczce) chleb, kapustę, ogórki, śledzie, czasem nawet kawałek słoniny i papierosy. Sędzia M. narzeka na okropne „kazienne powietrze” i obawia się „piersiowych defektów”. Więźniów sowieckich bardziej nękają choroby żołądkowe, świerzb, szkorbut, wrzody. Miejsce austriackiego lekarza sądowego, doktora Kube, zajmuje w roku 1940 doktor Ettinger, wracz turmy numer 2, jakoby syn lwowskiego aptekarza. Nazwisko jego znajduję na kilku zaświadczeniach miedicynskogo osmotra (badania lekarskiego), kwalifikującego więźnia do wysłania etapem. Orzeczenie takie potwierdzał własnoręcznym podpisem naczelnik więzienia Szewczenko. O spacerach. Prowadzono każdego osobno na podwórze – pisze Morgenbesser – pod eskortą dwóch żołnierzy wojska liniowego i uzbrojonego strażaka więziennego. To podwórze służyło przedtem dla drobiu któregoś z dozorców. Trafiało się przeto, że czasami można tam było znaleźć pogubione pióra indyków, a nawet gęsi. Był to cenny połów[374].

W czasach sowieckich wyprowadzano więźniów co parę dni na dziesięcio​minutowe przechadzki. „Spacery odbywały się na wąskim podwórzu więziennym okolonym pięciometrowym

murem, ukoronowanym ponadto jeszcze trzymetrowym płotem z drutu kolczastego” – wspomina podpułkownik Lipiński[375]. Ktoś porównuje przestrzeń, po której się poruszali, do dużej skrzyni. Chodzi zapewne o wąski dziedziniec między południowym skrzydłem budynku a murem odgradzającym więzienie od strony dawnej ulicy Misjonarskiej. Posuwali się jeden za drugim z rękoma założonymi do tyłu. Rozmowy, gimnastyka, patrzenie w okna cel były zakazane. Jeśli ktoś miał szczęście i spostrzegł na ziemi kawałeczek szkła, drutu, papieru lub blaszki, musiał wykazać dużo sprytu, by niespostrzeżenie podnieść upatrzony przedmiot. Z drutu można było zrobić igłę, blaszkę wyostrzyć na nóż lub brzytwę. Były to przedmioty niedozwolone, należało je przemyślnie ukrywać przed dozorcami. Podobnie jak inne rękodzieła, na przykład karty wykonane z pudełek od zapałek malowane zwęgloną zapałką albo figurki szachowe ulepione z chleba. Wszelkie zajęcia były zabronione. Wszechobecne w wizjerze oko strażnika nie mogło dostrzec graczy ani kibiców skupionych wokół nich. Sędzia Morgenbesser jawnie czytał książki dostarczane z biblioteki uniwersyteckiej. Więźniowie enkawudowscy mogli tylko potajemnie dzielić się swoimi dawnymi lekturami i wiedzą – prowadzili pogadanki, wykłady, kursy języków, improwizowali powieści. Zajęcia te organizowali głównie Polacy. Sposób komunikowania się więźniów pozostawał od wieków ten sam: stukanie w ścianę „patyczkiem od miotły albo trzonkiem od łyżki, albo nawet palcem, a sąsiad przytyka dla lepszego słyszenia ucho do ściany […]. Przez pukanie dowiadywaliśmy się, kto uwięziony, co słychać w świecie, jak stoi sprawa procesu naszego”[376]. W okresie odsiadki Morgenbessera jedno puknięcie oznaczało literę A, dwa razy – B itd. W 1940 roku był w użyciu na Zamarstynowie alfabet Morse’a. Podpułkownik Lipiński twierdzi: Wiedzieliśmy zawsze, co się w której celi stało, jakie wieści przyniesiono z zewnątrz, kto przybył, kto ubył, kto umarł, jakie są stany cel […]. Władze więzienne urządzały stacje podsłuchowe celem wyłapania telegrafistów, co im się nie bardzo udawało. Puszczały się one na dowcip prowokacji, usunąwszy cichaczem więźniów z sąsiedniej celi, telegrafowali do nas. Byliśmy jednak ostrożni, ustalając zawsze hasło dnia następnego. Stany cel stwierdzaliśmy podczas wydawania strawy, licząc każdy stuk miski o kocioł[377].

Próbowano porozumiewać się także przez okna. Trzeba się było do nich wspinać, zawieszać u krat – umieszczono je w celach pod sufitem. Od zewnątrz oprócz krat osłaniały je blindy, w słownictwie Morgenbessera „kosze”. Spoza tych „koszy” konwersował on z więziennymi sąsiadami, używając dla wybiegu obcych języków – greki lub łaciny. Jeśli pod oknami wartę trzymali żołnierze z węgierskiego regimentu, można było rozmawiać swobodnie – dobroduszni Madziarzy nie „hańbili” więźniów donosami. Enkawudowscy dozorcy wywiązywali się bez wątpienia lepiej z obowiązków. Podpułkownik Lipiński i jego współtowarzysze mogli najwyżej próbować odwrócić ich uwagę, by podczas spaceru przechwycić upuszczoną z celi tutkę z papierosa, zawierającą wewnątrz ważną informację. Albo wymienić kilka słów z człowiekiem u okna więziennego, w momencie gdy pod nim właśnie przechodził spacerowy szpaler.

W cesarsko-królewskiej Galicji zuchwałość więźniów Małej Kasarni posunęła się tak daleko, że „ślamazarne” metody komunikowania się zastąpiono „tunelem” przewierconym – za pomocą przemyślnie skonstruowanego narzędzia – przez mur „na łokieć gruby”. W ten sposób w południowym skrzydle więzienia „wszystkie kaźnie stały się połączone”. Otwory z obu stron cel maskowały bibułowe czopy „tak misterne, że stanowiły ze ścianą jedną całość. […] I począł się tymi tunelami rozlewać humor prawdziwie polski po arteriach poklasztornych murów”[378]. Wędrowały nimi nie tylko krotochwile pisane przez sędziego Morgenbessera, ale i smakołyki przysyłane przez księżną Ponińską siostrzeńcowi, skazanemu w tym samym procesie. O „tunelu” w czasach sowieckich nikt nie słyszał. Nocne rewizje – zmora więźniów – nie były specjalnością tylko sowiecką, choć „socwładza” na pewno w nich przodowała. Uprawiali je z powodzeniem również Austriacy. Sędzia Morgenbesser jednej nocy bywał i kilkakroć rewidowany. Naprzód wchodził klucznik z latarnią, za nim urzędnik pełniący funkcję dozorcy więzień, a z tyłu strażnik więzienny i posterunek wojska liniowego. Klucznik świecił latarnią w oczy więźniowi w łóżku leżącemu, aby się przekonać, że jest i żyje […]. Bili młotem po ścianach, czy nie ma dziury zamaskowanej, oglądano podłogę, czy dyle dobrze poprzybijane, roztrząsano łóżko, pruto siennik, czy w nim nie jest co schowane, nawet o więźnia osobie nie zapominano, rewidując po kieszeniach i przy ciele[379].

W rosyjskiej gwarze więziennej nocne naloty rewizyjne nazywano chatrankami. Podpułkownik Lipiński tak je opisuje: Wypędzano nas boso w samej bieliźnie na korytarz. Oddział dokonujący rewizji dzielił się na dwie części, z których jedna przeprowadzała rewizję naszych rzeczy w celi, druga natomiast rewizję osobistą nas na korytarzu. Rozebrawszy się do naga, podchodziliśmy kolejno do kilku dozorców, jeden z nich badał dokładnie bieliznę, czy w niej nie ma czegoś zaszytego, drugi badał uszy, nos, pachwiny, międzykrocze. Musieliśmy przed nimi podnosić ręce do góry, rozkładać palce, robić przysiady, celem sprawdzenia, czy w schowkach naszego ciała nie ukrywamy szlachetnych metali, kamieni czy zbrodniczych narzędzi. Następny oprawca był specjalistą od kiszki stolcowej i jamy ustnej, był on zazwyczaj ubrany w biały płaszcz i miał na prawej ręce rękawiczkę gumową, w której badał wnętrze kiszki stolcowej jednego osobnika za drugim bez mycia rękawiczki. Pchał następnie palce brudnej łapy do ust w poszukiwaniu za ukrytymi skarbami […]. Po powrocie do celi zastawaliśmy wszystko poprzewracane do góry nogami. Sienniki, koce, ubrania, bielizna, szczoteczki do zębów, drobiazgi osobiste, wszystko leżało przyprószone miałem ze słomy z sienników, proszkiem do zębów, rozsypanymi zapałkami, dokumentnie wymieszane na jednym wielkim stosie na środku sali. Trzeba było długiego czasu, żeby to wszystko rozebrać, jako tako oczyścić, rozpoznać […]. Często brakowało różnych rzeczy – chusteczki, szczotki do zębów, jeśli rączka zaostrzona, odrywano sprzączki od spodni, rozpruwano ubrania, buty, odrywano podeszwy[380].

Odkrycie niedozwolonego przedmiotu oznaczało karcer. Betonowy bunkier, w którym można było tylko stać. Dołem płynęła woda, od góry oślepiała mocna żarówka. Więźniowie, którzy trafili do karceru, żłobili na ścianie kreski oznaczające dni pobytu. Podporucznik Pawlikowski naliczył siedemdziesiąt dwie kreski pozostawione przez jednego więźnia. Czy można wyjść przy zdrowych zmysłach po dwóch miesiącach karceru?

Dwa widoki z okna. Dzieli je sto lat. Sędzia Morgenbesser pomiędzy zeschniętymi deszczułkami „koszy” co tydzień obserwował na podwórzu Małej Kasarni wykonywanie „kary puszczania przez rózgi”. Przyprowadzano zazwyczaj pół batalionu, około trzystu żołnierzy, ustawiano ich w dwa szeregi zwrócone do siebie twarzami. Każdy żołnierz trzymał przy lewej nodze karabin, a w prawej dłoni „świeży pręt łoziny”. Pomiędzy szeregi wpuszczano skazanego z obnażonymi plecami. Równolegle z nim na zewnątrz szpaleru posuwał się kapral pilnujący żołnierzy, by nie ociągali się z wymierzaniem ciosów. Igrzyska odbywały się do wtóra bębnów. Dobosze wyją, koledzy biją, kaprale wrzeszczą i przeklinają łagodniejszych mścicielów, komendant cwałuje na koniu to tam, to nazad, miotając się jak szalony […]. Wznoszą się jęki […] siekany coraz więcej słabnieje, omdlewa. […] Padnie – podnoszą, trzeźwią i dalej. Gdy iść nie może, kładą na ławę i biją prętami, aż odbiją liczbę wyrokiem wskazaną […]. Dla niejednego była to ostatnia przechadzka[381].

Na tym samym podwórzu rozegrała się scena, którą opisał podpułkownik Lipiński. Oglądał ją jego współtowarzysz z celi, urzędnik dyrekcji kolejowej we Lwowie radca Kluz. Podczas przesłuchania śledczy kazał mu podejść do okna. „Chodź tu i patrz”. Przez podwórze idzie więzień ze skrępowanymi na plecach rękoma, otoczony konwojem. Grupa ta skręca i niknie za murem skrzydła budynku, po chwili słychać strzał. Za kilka minut grupa wraca z noszami, na których leżał ów więzień, pokryty poplamionym krwią prześcieradłem. „Patrz – woła sędzia – tak będzie i z tobą, jeśli nie powiesz prawdy”[382].

Mam idiotyczny sen. Jestem na przesłuchaniu. Ciemna cela, za stołem siedzą enkawudziści w mundurach, z boku Władimir Onisowicz, mój opiekun z archiwum. Patrzy w sufit, udaje, że mnie nie widzi. Na stole leżą gumowe pałki, nagany, jakieś kije i karabin wymierzony w moim kierunku. Boję się. Siedzę skulona w krześle, nogami nie sięgam podłogi. Zdaję sobie sprawę, że jestem maleńkim dzieckiem. Śledztwo jest na miarę mojego wieku: dotyczy zupy pomidorowej. Dopytują się, dlaczego jej nie zjadłam. Budzę się zdumiona – nie bili. […]

Przed północą Na apel pobudki wstali do znojnego, ostatniego dnia życia – pisał Mikołaj Mironowicz w reportażu z więzienia w Baranowiczach. – Śniadania prawie nie jedli, na podwórzu stała policja „na ostro”. Spacer skazańcom skasowano. Umyli się, posiadali koło siebie i przycichli, zapanował przygnębiający nastrój. Nawet czupurny Borys przymilkł. O godzinie dziesiątej trzydzieści przyjechał prokurator, pop i władze więzienne. Weszli do celi skazańców. Prokurator nerwowym, nieco drżącym głosem oznajmił, że pan prezydent ułaskawienia odmówił, odczytał wyrok i szybko wyszedł. Pop przystąpił do spowiedzi, cichym głosem nieco bez związku, wyraził pociechę i nadzieję w Bogu. […] Szubienicę widać z daleka, bo wysoka na cztery metry, niby huśtawka, na dwu mocnych hakach dwie pętle. Prowadzą do niej schodki, pomost. […] Pierwszy stracony został Borys, do końca grał rolę bohatera, prosił, aby mu nie zawiązywano oczu, wchodząc na szubienicę popatrzył w stronę słońca, ale słońca nie było. Wciągnął po raz ostatni powietrze i przejmująco spojrzał w oczy kata. Ten odmówił egzekucji i kategorycznie zażądał, aby skazańcowi zawiązać oczy. Żądanie spełniono. […] Borys zawisł w powietrzu, nogi zachybotały, jakby szedł kilka kroków…[383]

Akta sądowe zamyka „ściśle tajne” pismo lwowskiego wydziału specjalnego Zarządu N K WD z 10 czerwca 1941 roku: zawiadamia towarzysza Sosnina, naczelnika ze specwydziału N K WD ZSRR w Moskwie, że wyrok na – tu wymienione trzynaście nazwisk – skazanych 19–20 listopada 1940 roku przez Sąd Obwodowy we Lwowie na „najwyższy wymiar kary RO ZSTRZELA N I E – został wykonany 24 lutego 1941 r.”[384]. – To żaden dowód! – wykrzykuję. – Niemożliwe, żeby nie spisano protokołu wykonania wyroku! Chciałabym go zobaczyć. Mam do tego prawo, zostali przecież zrehabilitowani. Mój głos musiał zabrzmieć desperacko. Konsternacja. Władimir Onisowicz odwołuje się do Olega Dmitriejewicza, zastępcy naczelnika. Naradzają się. – Zobaczymy, może jutro da się coś zrobić. W połowie lutego 1941 roku żona „Druha” pisała do Polski z kołchozu Sieriebriaki: Najgorszy jest brak wiadomości od Władka, z tą myślą wstaję i z tą myślą się kładę, i czekam choć jakiegoś znaku, ale ciągle nic. Wierzę jednak i ufam w opiekę Matki Boskiej, że mi go zwróci całego i zdrowego.

W notesie, który jakoś się uchował, zapisywała „trudodni” przepracowane w kazachstańskim kołchozie i żartobliwe wierszyki o syberyjskim „kurorcie”. Nie wróciła z kurortu zwanego Kiełek Socjalizmu[385]. Nazajutrz Oleg Dmitriejewicz przynosi kartkę maszynopisu. Wręcza mi ją, mogę przeczytać, tylko żadnych notatek. – Zrozumcie, są nazwiska. U góry dopisana ręcznie godzina – 23.30. Rozstrzelani 24 lutego 1941 roku. Wymienieni są w tym samym co zawsze porządku: D ZI EK A N O WSK I Karol, syn Teofila, lat 57 K O TA RSK I Władysław, syn Józefa, lat 44 MA RCI N I A K Piotr, syn Franciszka, lat 43 ŚWI ERZBI Ń SK I Antoni, syn Józefa, lat 40 K I SI EL Jan, syn Jana, lat 29 LEWI CK I Antoni, syn Jana, lat 41 CH RZĄ STO WSK I Zygmunt, syn Jana, lat 51

BO GD A N O WI CZ Adam, syn Stanisława, lat 42 ŁU CZK I EWI CZ Zygmunt, syn Włodzimierza, lat 38 MI RO N O WI CZ Mikołaj, syn Karola, lat 52 (według więziennych dokumentów był o dziesięć lat starszy) P I N I Ń SK I Andrzej, syn Leona, lat 31 K O P CZY Ń SK I Jerzy, syn Jana, lat 30 BERO WSK I Antoni, syn Jana, lat 35

Świadków podpisanych jest pięciu. Nie wszystkich spamiętałam. Naczelnik U N K WD obwodu lwowskiego Lewkin, naczelnik wydziału specjalnego Łysenko, prokurator Korolenko, zastępca naczelnika U N K WD obwodu lwowskiego Stupnicki. Ten sam, który cztery miesiące później, w przeddzień wkroczenia Niemców „przywracał porządek” w więzieniu numer 1 na Łąckiego. Piątym był pewnie naczelnik więzienia. Czy rzeczywiście ci byli świadkami tamtej nocy? Mironowicz o Baranowiczach: O ile warsztaty więzienne nie chciały budować szubienicy, o tyle spokojnie wykonano trumny: pracowano nad nimi całą noc. Zrobiono je z najlepszego materiału, wyścielono czystą heblówką, uważając ten czyn za ostatnią przysługę. Po obiedzie na platformie samochodowej wywieziono siedem trumien okrytych kocami, na ugory[386].

– Gdzie? – pytam Olega Dmitriejewicza. – Gdzie to się odbyło? – Według mnie tutaj, w turmie numer 1. Tu byli wezwani. W aktach natrafiam na zabłąkaną karteczkę – „kwit odbiorczy” Mironowicza, godz. 17.00, data: 23 lutego i podpis więziennego odbiorcy. Zatem w przeddzień, w niedzielne popołudnie przewieziono ich z Zamarstynowa na Łąckiego. Czy wiedzieli, po co jadą? Czy zabrano ich z wieszczami[387], czy też bez? Wieczór, noc i jeszcze długi dzień. Czy możliwe, by siedzieli razem w jednej celi śmierci? Natrętnie napływają filmowe zbliżenia twarzy Władimira Tokariewa, byłego szefa kalinińskiego U N K WD , który w 1991 roku zeznawał przed rosyjskimi prokuratorami wojskowymi. Monotonnym, starczym głosem opowiadał, jak to się odbywało w KalininieTwerze, dokąd przywożono internowanych jeńców z Ostaszkowa. Piwnica. Dźwiękoszczelna cela. Pracowali nocami. Ekipę wykonawców przysłano do Tweru z Moskwy. Jej szef, jak zapamiętał naczelnik Tokariew, przywdziewał do nocnej roboty specjalny strój: brązowy skórzany fartuch, brązowy skórzany kapelusz i brązowe skórzane rękawice sięgające za łokcie. Posługiwali się niemieckimi pistoletami walther 2. Po zakończeniu akcji przygotowano bankiet w salonce na bocznicy kolejowej[388]. We Lwowie wszystko odbyło się kameralnie. Więzienie na Łąckiego, podobnie jak twerskie N K WD , położone jest w środku miasta. Trzeba było zachować pewną ostrożność, wygłuszyć strzały. Rytuał zapewne wszędzie obowiązywał ten sam. Identyfikacja: nazwisko, imię, otczestwo, data urodzenia. Kajdanki. Wyprowadzali pewnie pojedynczo wedle raz przyjętej kolejności. Pierwszy Karol Dziekanowski. „Druh” drugi. Gdyby egzekucję

wykonywano na podwórzu i nie miał narzuconego na głowę płaszcza, mógłby dojrzeć światła w domu, w którym mieszkał na Tomickiego. Ale pewnie prowadzono ich do piwnicy. Po „Druhu” szedł „Emil” Marciniak. I dalej „Lis” Świerzbiński, ksiądz Kisiel, Lewicki, Chrząstowski, ksiądz Bogdanowicz, inżynier Łuczkiewicz, Mironowicz. Na końcu najmłodsi – Piniński, Kopczyński, Berowski. Może padał rozkaz: – Łożysʹ![389] Siedzę w piwnicy w tym samym gmachu. Wczytuję się uważnie w enkawudowskie akta, podążam za nimi w tej ostatniej drodze. Nie wiem, gdzie jej kres. Czy po egzekucji wywieziono ciała do jakiegoś podmiejskiego lasku? Do Brzuchowic, do dołu na cmentarzu Janowskim? A może leżą zakopani tuż obok, na dawnym dziedzińcu więziennym? Albo do dziś spoczywają zamurowani w piwnicznej celi? Wystarczyłoby przejść korytarzem zamykanym szyfrem. Za oknem ostry jazgot tramwaju na zakręcie z Kopernika w Bandery. Ten zgrzyt musiał i wtedy wdzierać się do cel, nawet jeśli mieściły się w dalszej części budynku, od ulicy Łąckiego. Niechby to był ostatni odgłos, jaki słyszeli z tego świata, z miasta Lwowa. Elżbieta Kotarska, Proces czternastu, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 1998, s. 7–8, 29– 34, 39–47, 93–95, 217–225, 263–268

1998 Włodzimierz Kalicki (ur. 1955)

Udać niemieckiego profesora

W 1998 roku miesięcznik „Press” ogłosił drugą edycję konkursu na najlepsze dokonania dziennikarskie roku – „Polskie Pulitzery” (potem przemianowane na konkurs Grand Press). W kategorii reportaż walka toczyła się wyłącznie między dziennikarzami „Gazety Wyborczej”, mimo że na konkurs nadesłano aż trzysta pięćdziesiąt dwa reportaże. Do finału zakwalifikowały się teksty trzech autorów opublikowane w „Magazynie Gazety Wyborczej”: Włodzimierza Kalic​kiego – cykl reportaży o Chinach, Leszka Talki – 186 511 milionerów i ciągle przybywa o Dolinie Krzemowej, i Wojciecha Tochmana – Czekam pod adresem: Berlin (patrz t. 2, s. 806) o porwaniach kobiet z Europy Wschodniej. „Polskiego Pulitzera” zdobył Włodzimierz Kalicki; „Press” oprócz werdyktu wydrukował także fragmenty dyskusji jurorów. Było to o tyle ważne, że w czasach, gdy nie funkcjonowała krytyka reportażu, po raz pierwszy na łamach środowiskowego pisma ukazał się zapis dyskusji, w której oceniano nie tylko walory warsztatowe tekstów, ale także zastanawiano się nad funkcją reportażu i jego przesłaniem. Ścisła rywalizacja o „Pulitzera Roku” rozegrała się między cyklem Kalickiego a tekstem Tochmana. Słowo „rozegrała”, jak wynika z publikacji w „Pressie”, jest tu najwłaściwszym określeniem. Redakcja zatytułowała nawet zapis dyskusji Chiny kontra Berlin. Jurorka Barbara Trzeciak-Pietkiewicz zwróciła uwagę na to, że oba reportaże są bardzo dobre warsztatowo i stoi za nimi „katorżnicza praca dokumentacyjna”. Spojrzała jednak na nie z punktu widzenia użyteczności społecznej – ilu czytelników przeczytało cykl o Chinach, a ilu reportaż z Berlina? Tekst Kalickiego jest według niej trudny, a temat egzotyczny i trochę niesprawdzalny. Reportaż Tochmana łatwiej zweryfikować i wydaje się czytelnikowi bliższy. Andrzej Jonas stwierdził, że jeśli chodzi o rangę tekstu jako zamkniętego dzieła, Chiny zdecydowanie przeważają nad Berlinem. Ale – zauważył – reportaż poświęcony porwaniom kobiet niesie więcej emocji. Mariusz Walter zarzucił Berlinowi, że jest to pięćdziesiąty albo sześćdziesiąty tekst z tego obszaru problemów, niemniej przyznał, że dowiedział się z niego zupełnie nowych rzeczy. Jacek Żakowski zwrócił uwagę na co innego: ponieważ takie przedsięwzięcie reporterskie jak cykl chiński Kalickiego to ogromna inwestycja redakcji, sądzi on, że nagradzając Chiny, jury zachęci wydawców, producentów i nadawców do podejmowania trudnych i kosztownych projektów dziennikarskich. Według Żakowskiego ma to szczególne znaczenie dla przyszłości dziennikarstwa, które „na ogół robione jest bardzo tanio, na czym cierpi standard tego zawodu w Polsce”. Ernest Skalski przypomniał jednak, że jury ma nagrodzić efekty pracy reporterów, a nie zajmować się „prewencją ogólną”. Naczelny „Pressu” Andrzej Skworz podsumował: oba reportaże spełniają wszystkie wymagane kryteria konkursu, „to wspaniałe, wybitne teksty”. Kolejne dwa głosowania nie wyłoniły jednak zwycięzcy. Dopiero w trzecim przewagą dwóch głosów wygrał cykl o Chinach. Pół roku po przyznaniu Kalickiemu nagrody ukazała się książka z jego chińskimi reportażami – W domu smoka (1999). Nie są to Chiny z raportów Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. To kraj zwyczajnych ludzi, których spotyka inżynier Kalicki, elektronik Kalicki, przemysłowiec Kalicki, niemiecki profesor Kalicki czy też Kalicki przyjaciel pewnej Chinki. Za takie osoby podawał się bowiem reporter. Jako dziennikarz nie dowiedziałby się tyle, ile chciał. W konkursie na reportaż roku 1998, organizowany przez „Gazetę Wyborczą” i redakcję radiowej Trójki, tekst Mały cesarz – w książce zatytułowany Tajna ciąża, gorsza płeć, mały cesarz – został uznany przez czytelników za najlepszy reportaż kwietnia. Mówił o ekscytującej świat polityce jednego dziecka. Za każde następne grożą przewidziane prawem kary. Za kukurydzą zobaczyliśmy wieś: malutką, ulepioną po prostu z gliny, nawet niewypalanej. Na polu trzyosobowa rodzina pracowicie ciągnie bronę skonstruowaną z gałęzi. Obok miedzy widzę zielone jeszcze krzaki z gałęziami powykrzywianymi systemem zmyślnie powiązanych sznurków – to rosną części do kolejnej brony, a może tylko do wielkich wideł. Między malutkimi, ulepionymi z gliny chałupkami stoją nieliczne topole, suszą się snopki ryżu i kukurydzy, wałęsają się stada gęsi, wszędobylskich malutkich kóz i wszędo​bylskich malutkich dzieci. Ha, dzieci? Szybko liczę włóczącą się za mną gromadkę. Dwadzieścia dwa dzieciaki, chałup zaś w zasięgu wzroku tuzin. Mija godzina, dwie. Powszednieję. Dzieciaki wracają na swoje podwóreczka. Zaglądam przez niskie

płotki ze stwardniałej od słońca gliny i niemal w każdym obejściu widzę troje, czasem czworo obdartych maluchów. – Tu nie dojeżdżają urzędnicy, tu nikt nie sprawdza naszych żon, czy są w ciąży. Żyjemy tak, jak chcemy – wyjaśnia nieustannie uśmiechnięty pan Yizi […]. Książka Kalickiego jest próbą pokazania, jak w kraju szybkiego wzrostu gospodarczego, a zarazem wielkiego zacofania ludzie usiłują zachować godność. Opisywanie dalekich zakątków świata nie jest jednak głównym nurtem twórczości Kalickiego. Z wykształcenia jest inżynierem cybernetykiem, skończył Wydział Elektroniczny Politechniki Wrocławskiej. Na studiach zadebiutował w miesięczniku „Sigma” i tak wciągnął się w dziennikarstwo. W 1978 roku na trzy lata (do stanu wojennego) trafił do tygodnika „Kultura”. Potem współpracował z prasą katolicką i drugoobiegową. W 1984 roku podziemne Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich przyznało mu Nagrodę imienia Jerzego Zielińskiego. (Jerzy Zieleński był popularyzatorem nauki, dziennikarzem „Problemów” i „Literatury”, redaktorem „Dookoła Świata”. 12 grudnia 1981 roku objął stanowisko redaktora naczelnego nowego pisma „Tygodnik Mazowsze”, ale znalazł się w szpitalu. Następnego dnia na wiadomość o wprowadzeniu stanu wojennego popełnił samobójstwo, skacząc ze szpitalnego okna na czwartym piętrze. Nagroda jego imienia przyznawana jest za publikacje poświęcone popularyzacji wiedzy o Polsce i świecie). Reportaże Włodzimierza Kalickiego z lat osiemdziesiątych ukazały się w jego debiutanckiej książce Inaczej (1989). Jedenaście tekstów – zapis powojennych losów i opowieść o ludzkich charakterach. Jak pisał jeden z recenzentów, szok może wzbudzić reportaż o dzieciach na warszawskiej Pradze, które żywią się kocim mięsem. Podziw – opowiadanie o pierwszym w Polsce Ludowej właścicielu prywatnej elektrowni. Sentyment – wyznania ostatniego prawdziwego warszawskiego kucharza: Przeżyłem prezydenta, czterech pierwszych sekretarzy, trzy odnowy, premierów nie policzę. Nie przeboleję jednego: upadku sztuki kucharskiej w Polsce. To nie żaden zbytek – kiedy surowca mało i jest kiepskiej jakości, tym bardziej trzeba mistrza, żeby to się dało jeść bez wstrętu. W 1989 roku Włodzimierz Kalicki współzakładał „Gazetę Wyborczą”, z którą związany jest do dzisiaj. Uznanie czytelników przyniósł mu bardzo popularny cykl Zdarzyło się. Przez dziesięć lat, najpierw w „Magazynie Gazety Wyborczej”, potem w „Dużym Formacie”, zamieszczał krótkie reportaże z jednego dnia w przeszłości. Tworzyły rodzaj historycznego kalendarza na każdy dzień roku. Jak sam mówi, cieszy się, że czytelnicy zaakceptowali konwencję, którą wybrał – relację z perspektywy naocznego świadka zdawaną dzień po obserwowanych zdarzeniach, bez świadomości ich późniejszych konsekwencji. Książka, w której zebrał wszystkie te teksty, ma duży format i tysiąc sto stron! Chronologicznie ułożone są w niej jednak tylko dni roku, zdarzenia historyczne – jak gdzieś napisano – skaczą jak zające po polu. Z Hollywood lat pięćdziesiątych (poniedziałek) przenosimy się na przykład do starożytnego Rzymu (wtorek), a potem do Lwowa lat drugiej wojny (środa). Kalicki pisał te miniaturowe relacje co tydzień. Przez dziesięć lat podporządkowywał im całe swoje życie zawodowe i dużą część prywatnego. Ostatnie dwadzieścia lat pracy Włodzimierza Kalickiego oprócz Zdarzyło się zaowocowało popularnymi i głośnymi książkami reportersko-historycznymi: Powrót do Sulejówka. Opowieść o dworku marszałka Piłsudskiego (2001), Ostatni jeniec wielkiej wojny. Polacy i Niemcy po 1945 roku (2002), Sztuka zagrabiona. Uprowadzenie Madonny (2015, napisana razem z Moniką Kuhnke). W 2000 roku otrzymał nagrodę Grand Press w kategorii dziennikarstwo śledcze oraz Nagrodę imienia Dariusza Fikusa za cykl artykułów w „Gazecie Wyborczej”, które w 1999 roku przyczyniły się do odzyskania starodruków ukradzionych z Biblioteki Jagiellońskiej. W każdej narracji o przeszłości – mówi – interesuje mnie drobny okruszek w trybach historii. Drobiazg, który sprawom wielkim nadaje ludzki wymiar.

W drodze, na dnie, do piachu

Z pekińskiego lotniska do centrum jedzie się płatną autostradą. Niezbyt szeroką jezdnią, trzęsąc się na kostropatej nawierzchni, sennie wloką się autobusy, mikrobusy, czasem przejedzie osobowa limuzyna. Jeśli to jest reprezentacyjna autostrada, to drogi w interiorze muszą wyglądać całkiem nieszczególnie, pomyślałem u wrót Pekinu. A w interiorze – zaskoczenie. Wokół metropolii i największych specjalnych stref ekonomicznych od kilku lat gęstnieje sieć płatnych autostrad. Rząd centralny i rządy prowincji zainwestowały w programy budowy autostrad miliardy dolarów. Przedmieścia Szanghaju przypominają pejzaże amerykańskie: krzyżujące się nitki dróg szybkiego ruchu, gąszcz poplątanych estakad, korki samochodowe, a tuż obok zwały ziemi, buldożery, dźwigi – wielkie wykopki pod następne pasma autostrad. Najbardziej zaskakują jednak drogi na prowincji. W Chinach tylko siedem procent ziemi nadaje się do uprawy. Dobre, żyzne ziemie we wschodnich i południowych prowincjach władze chronią za wszelką cenę; niechętnie wydają zgodę na budowę nowych domów, nie pozwalają zakładać cmentarzy i nakazują spalanie zmarłych. Najwyraźniej tylko na drogi ziemi nie może zbraknąć. Szerokie, z dwoma pasami ruchu, czasem nawet trzypasmowe, z przyzwoitą nawierzchnią. W trakcie podróży sfatygowane autobusy czasem podskakiwały na złączach wielkich betonowych płyt, czasem spokojnie sunęły po nawierzchni asfaltowej. Nawet na zupełnym pustkowiu, daleko za miastami, na przecięciach większości twardych dróg zbudowano wielkie ronda z ruchem okrężnym i obowiązkowym kwietnikiem w środku. – Dobre drogi to sprawa strategiczna, to jeden z najważniejszych instrumentów rządzenia Chinami. Od początku państwa chińskiego drogi były przedmiotem szczególnej troski cesarzy. Zajrzyj do którejś ze starych kronik, przekonasz się – zachęcał mnie profesor Wang Guo. Nie zajrzałem do polecanych przez profesora starych kronik. Zajrzałem do trzynastowiecznego Opisania świata wenecjanina Marco Polo. „Musicie wiedzieć, że z miasta Kambałuk [czyli z Pekinu] rozchodzą się liczne drogi do rozmaitych prowincji: to znaczy, że ta wiedzie do takiej, owa do innej. I wszystkie te drogi noszą nazwę prowincji, do której prowadzą, jest to rzecz bardzo mądra. Wielki Chan [który wówczas rządził cesarstwem] tak wszystko urządził, aby gońcy jego podróżujący tymi drogami znachodzili po drodze wszystko, czego im potrzeba”. Cesarscy gońcy i zamożni podróżni w każdym zakątku cesarstwa co dwadzieścia pięć mil znajdowali luksusowe gospody, w nich zaś pełne spiżarnie i wygodne łoża nakryte jedwabiem. Marco Polo: „Po obu stronach gościńca co dwa kroki każe sadzić drzewa z gatunków, które rozrastają się wielkie i wysokie. Wielki Chan czyni to, aby każdy drogę

widział, mógł odpocząć w cieniu i nie zabłądził”. Przy drogach nie ma dziś rozkosznych cesarskich gościńców. Gdzieniegdzie tylko obskurny barek w przydrożnym domu, czasem na blacie z paru desek stoi parę butelek z wodą mineralną, parę puszek coli, kilka paczek papierosów. Przydrożne drzewa ostały się tylko przy bocznych, wąskich drogach. Przy drogach głównych nie wolno sadzić gęstych szpalerów, zakazuje tego ponoć wojsko. – Drogi w Chinach mają znaczenie szczególne, bo mamy za mało kolei – wyjaśniał profesor Wang Guo. W XI X wieku z powodu pustki w cesarskich skarbcach tylko spółki zachodnie mogły budować koleje. Cesarze zakazali jednak rozbudowy dróg żelaznych przez obcych. Woleli tolerować kolejne klęski głodu, przybierające apokaliptyczne rozmiary wskutek niemożności dowiezienia ryżu do głodujących prowincji, niż umożliwić białym kolonizatorom usadowienie się we wnętrzu kraju. Dopiero po stłumieniu w roku 1900 przez połączone wojska angielsko-francusko-japońsko-niemieckie tak zwanego powstania bokserów Pekin musiał ustąpić. Cesarstwo straciło resztki niebiańskiego autorytetu, zrzekło się na wiele lat naprzód wszystkich dochodów z ceł i podatków. Zachodnie spółki kolejowe po roku 1900 zaczęły budować tory z nadmorskich enklaw kolonialnych w głąb Chin. Jeszcze dziś przy liniach kolejowych budowanych przez inżynierów niemieckich zaskakują zaprojektowane przez nich dworce: kamienne, w nastroju troszkę chińskie, trochę gotyckie. Tak jak dworzec w Jinanie w prowincji Shandong. Ale kolonizatorzy nie zdążyli zbudować zbyt wiele. W latach dwudziestych i trzydziestych, latach zamętu i politycznego rozbicia Chin na niemal samodzielne państewka rządzone przez chińskich generałów, nikt nie myślał serio o inwestowaniu w koleje. Komuniści nie zdołali zlikwidować tych opóźnień i dziś do olbrzymich połaci kraju, zwłaszcza na zachodzie, koleją dojechać nie można. Zresztą i na wschodzie sieć torów jest nader rzadka. Często, podróżując koleją z milionowego miasta do podobnego miasta w innej prowincji, jedzie się kilkusetkilometrowymi zakosami; połączeń bezpośrednich nie ma. Na nowych, szerokich szosach nie widać pośpiechu. Ciężarówki suną z prędkością rzadko przekraczającą sześćdziesiąt kilometrów na godzinę, rzadko który z kierowców samochodów osobowych rozpędza się do setki. Po co? Przecież jadąc szybko, trzeba minąć samochód jadący wolniej na sąsiednim pasie. A któż to wie, co umyśli sobie jego kierowca? Może jechać dalej, powoli, nawet nie spojrzawszy w bok, ale równie dobrze może nagle skręcić na twój pas, prosto pod koła albo w bok twojego samochodu. Nie może? Ależ może, kierowca w Chinach wszystko może. Może być zupełnie otępiały ze zmęczenia kilkunastogodzinną jazdą, może też uznać, że skoro ma ciężarówkę, to ma i pierwszeństwo w skręcie, nawet bez włączania kierunkowskazu. Chińscy kierowcy trąbią więc jak opętani, gdy tylko zbliżają się do innego samochodu, do motocykla, do rowerzysty. Jeśli wyprzedzają, robią to ostrożnie, nieufnie, jakby za kierownicą

wyprzedzanego samochodu czaił się wariat albo wróg. Ale rzadko wyprzedzają. Wolą jechać powoli, powolutku. Mimo to przed dwoma laty na chińskich drogach zginęły siedemdziesiąt cztery tysiące ludzi. Kierowcy nie przejmują się jednak ryzykiem spowodowania śmiertelnego wypadku. Kara za zabicie człowieka na drodze wynosi równowartość czterech tysięcy ośmiuset dolarów. Jeśli winowajca ma przyzwoite guanxi[390], to karę zapłaci jego zakład pracy. W ostateczności można trafić do więzienia – na dwa miesiące. Najwolniej jeździ się jesienią. Jesienią trzeba przecież wymłócić ryż, pszenicę, proso. Oszczędni chińscy chłopi nie marnują juanów na wynajęcie przenośnej młockarni wielkości niewielkiej lodówki. Na północy w początkach września wynoszą snopki ściętego zboża na szosy i pracowicie zaścielają jezdnie ryżowym dywanem. W prowincjach Shanxi i Shandong drogi łączące miasta powiatowe wyglądają wtedy jak bezkresne, złociste tasiemki. Tylko gdzieniegdzie spod źdźbeł wyziera czarny asfalt. Samochody młócą zboże kołami. Tam, gdzie chłop położył nieco grubszą wiązkę ryżu, auto podskakuje, jęczą amortyzatory, skrzypi karoseria. Ale kierowcy nie klną, nie złoszczą się. Zwalniają i tak manewrują samochodami, by koła szły dokładnie po kłosach zboża, zapobiegliwie ułożonych w jednej linii. Po młócce przychodzi jeszcze trudniejszy czas dla kierowców. Czas suszenia ziarna. Nie ma lepszej suszarni niż rozgrzany jesiennym słońcem asfalt. Pod koniec września drogi zalewa ziarno. Prowincjonalne szosy zamieniają się w złociste trakty, na drogach szybkiego ruchu żółte wysepki suszącego się ziarna powoli, nieśmiało zajmują skrajny, prawy pas ruchu. Gdy pojawia się policja, chłopi nieśpiesznie, posłusznie kiwają głowami i zmiatają ziarno na pobocze. Gdy drogówka odjeżdża, żółte plamy znów wypełzają na asfalt, łączą się w długie ławice, wreszcie zalewają drogę. Gdy zaczyna siąpić, chłopi błyskawicznie zmiatają ziarno w wysokie na metr kopczyki i nakrywają je folią. Gdy deszcz przechodzi, zaczynają energicznie wachlować łopatą rozgrzany asfalt, by szybciej sechł, i po kwadransie kopczyki znów rozpływają się po jezdni. Ziarno pryska na boki spod kół szybciej jadących samochodów, chłopi regulują więc prędkość samochodów wedle własnych potrzeb. Z cegieł i kamieni układają w poprzek drogi garby, w ławice ryżu wsuwają drągi i przysypują je ziarnem. Biada kierowcy, który chce pędzić szybciej niż czterdzieści kilometrów na godzinę. – To skandal, co chłopi wyrabiają na drogach – zagaduję pana Honga, z którym jadę do odległej gminy w prowincji Shandong. Pan Hong, urzędnik administracji dużego miasta, prowadzi służbową santanę. Co chwila koła uderzają w cegłę lub ukryty w ziarnie drąg. – Dlaczego skandal? – dziwi się. – Moi rodzice też tak suszą ryż. Tak jest najtaniej. Co chwila pan Hong włącza wycieraczki, by zetrzeć z szyb kurz ryżowych łusek. Chłopi w tradycyjnych stożkowych kapeluszach wielkimi szuflami podrzucają ziarno wysoko w górę, by wiatr wywiał zanieczyszczenia i łuski. Im bliżej wsi, do której jedziemy, tym wolniej toczy się santana pana Honga.

Stary chłop postanawia przejść na drugą stronę drogi i rusza pod koła, nie zważając na rozpaczliwe trąbienie klaksonu. Chinka z czarnym prosiakiem na postronku idzie sobie środkiem drogi i ani myśli nam ustąpić. A w czym to santana jest lepsza od czarnego prosiaka? Tuż przed wsią niestary chłop na malutkim traktorku nagle skręca w lewo i pan Hong z piskiem opon zatrzymuje się na skraju rowu nawadniającego. Tego już za wiele! Wyskakuje z samochodu i gniewnie pokrzykuje na traktorzystę. Chłop zatrzymuje się, patrzy na nas przez chwilę i w końcu niepewnie uśmiecha się, szczerząc czarne pieńki zniszczonych zębów. Gdy ruszamy, długo patrzy za nami, z niedowierzaniem kręcąc głową. Patrzcie no, ludzie, co za wariaci w tych samochodach, mało co sami nie wjadą do rowu i jeszcze na innych krzyczą! We wsi jechać się nie da. Na środku drogi dziesiątki chłopów i wędrownych sprzedawców rozłożyło kramiki. Tłum kupujących z rowerami przy boku szczelnie zapełnia każdy skrawek asfaltu. Pan Hong trąbi, prosi, żąda, krzyczy, ale sprzedawcy są nieugięci. Spozierają na samochód i kierowcę z łagodnymi uśmiechami i ani myślą usunąć się z kramikami na bok. Tu jest droga, tu się handluje, a nie jeździ! Światło zmienia się na zielone i powoli rusza rzeka rowerów. Chińczycy pedałują wolno, jakby z rozmysłem. Nie śpieszą się, bo i śpieszyć się nie można. Rower sunie przy rowerze, kierownica niemal dotyka kierownicy sąsiada, przednie koło co chwila ociera się o tylne koło roweru jadącego przed nosem. Wszyscy pedałują w cichym skupieniu, w tej ciżbie nie słychać ostrzegawczych okrzyków ani rowerowych dzwonków. Dzwonków nie ma zresztą prawie nikt. Luksus to całkiem zbędny, gdyż na rowerowe dzwonki nikt nie zważa. Nikt też nie pokazuje ręką, że chce skręcić. Po prostu skręca się w bok, tyle że bardzo powoli. Sąsiedzi jakoś wyczuwają zamiary skręcającego. Z boku wygląda to tak, jakby poznawali je telepatycznie. Ci z przodu wcale się nie oglądają, tylko, nie wiedzieć właściwie czemu, troszkę przyspieszają, ci z tyłu zaś nieco zwalniają i już z boku skręcającego tworzy się mała rowerowa nisza, w którą można się powoli wsunąć i dalej drążyć bok rowerowego węża. Tabun rowerzystów na ulicy sporego prowincjonalnego miasta sprawia bowiem wrażenie wielkiego, żywego węża. Gdy zapala się zielone światło, wielki gad zaczyna się poruszać, powoli sunie do przodu. Gdy doścignie wolniejszą rowerową rikszę, otwiera swój pysk i riksza znika w jego trzewiach niczym mysz połknięta przez węża. Rowerowy gad wije się pośród zaparkowanych samochodów, zwalnia, gdy mija skupisko przydrożnych straganów i smakowicie pachnących garkuchni. Nagle przez rowerowego gada przebiega skurcz, wygina się niczym ranny zwierz, jego bok otwiera się na podobieństwo rany. Rowerzyści kłębią się, potrącają, usiłują zahamować i w końcu zeskakują na ziemię. To ja skręcam w boczną uliczkę, skręcam za szybko, zbyt gwałtownie. Dziwaczny długonosy, który zachowuje się jak dziecko. Zamiast delikatnie wsuwać się w tkankę rowerowego potwora i nie dając żadnego znaku, dawać przecież całym sobą

znać, że chce się przesunąć – on wyciąga rękę w bok i najwyraźniej myśli sobie, że pedałujący obok sąsiedzi nagle się rozstąpią! Nawet wtedy jednak żaden z potrąconych ani wysadzonych z siodła rowerzystów nie krzyknie, nie rzuci nawet jednego słowa. To nie wypadek, nawet nie incydent, tu najczęściej hamuje się, zeskakując z roweru i chwilę biegnąc obok niego. Zwyczajne hamulce nie działają. Nikt nie dba o nie, wytarte gumki nie chwytają obręczy kół. Tu w ogóle nie dba się o rowery. Rower profesora Wang Guo ma raptem półtora roku, a wygląda tak, jakby pamiętał epokę przewodniczącego Mao. Zakurzony, poobijany, z boku siodełka sterczą dwa pokręcone druty. – Rower musi wyglądać na stary i zniszczony, bo go ukradną – wyjaśnia profesor. Stracić w Chinach rower to tak, jak rzucić kamyk do oceanu. Więcej się go już nie zobaczy. Nie sposób poznać go pośród setek podobnych rowerów. Chińczycy, nie chcąc wyzywać losu i kusić złodziei, jeżdżą brudnymi, poobijanymi gratami. Każdy ma przykręconych kilka zameczków, a to blokujących koła, a to pozwalających przykuć ramę do latarni. Przed restauracjami, sklepami, targowiskami kwitnie rynek nowych usług – pilnowanie rowerów. Cała inwestycja to zespawany z kilku prętów stelaż, ustawiany na chodniku, tuż przy krawężniku. Emeryt wstawia w stelaż rower i za dwa ciao, mniej więcej nasze siedem groszy, pilnuje go przez dwie godziny. Interes kwitnie, bo w Chinach rower jest tak samo niezbędny do życia jak buty, koszula, ciepła kurtka. Rower to wygoda, oszczędność, namiastka wolności. Nawet niezamożna jak na chińskie realia rodzina, na wsi i w mieście, ma rower. W przeciętnym domostwie są dwa, nawet trzy rowery. W domu pana Hua każdy ma swój rower. Żona dojeżdża do szkoły swoim, córka swoim. W ćwierćmilionowym H. w ogóle nie ma komunikacji publicznej. Prywatne mikrobusy jeżdżą rzadko i nieregularnie. Do szkoły, na bazar, do dzielnicy handlowej kawał drogi. – Jeszcze niedawno w miejscu, gdzie mieszkam, była wioska, a między naszą wioską i miastem leżała jeszcze jedna wieś – wyjaśnia pan Hua. Pan Hua obok trzyletniego motocykla trzyma duży męski rower. Brudny, poobijany oczywiście. Na wieczorną bibkę z przyjaciółmi zawsze jedzie ro​werem. Chińskich policjantów z drogówki trzeźwość rowerzystów nie interesuje. Raz tylko zobaczyłem rowery luksusowe. W Kantonie dwóch młodzieńców w firmowych dresach Adidasa jechało nieopodal uniwersytetu na nowych, błyszczących rowerach górskich. Zagadnąłem o markę. – Tajwańskie, ale przerzutki japońskie, oryginalne Shimano – wyjaśnili chętnie. – A nie boicie się, że jeśli zostawicie je choć na chwilkę, to wam ukradną? – Dlatego zawsze jeździmy we dwóch. Gdy jeden coś załatwia, drugi pilnuje. W większych miastach główne arterie mają po bokach oddzielne, szerokie jezdnie dla rowerów. Tamtędy w godzinach szczytu pełzną rowerowe węże. Środek należy do

pojazdów zmechanizowanych. Królują motocykle. Jeszcze kilka lat temu były tym, czym dla nas są samo​chody. Obiektem namiętnych marzeń, znakiem powodzenia, środkiem komunikacji w mieście i, co w Chinach ważne, najlepszym środkiem podtrzymania więzi z rodziną na wsi. Kiedyś wszyscy wzdychali do oryginalnych, importowanych motocykli japońskich, uprzywilejowani jeździli zaś ich licencyjnymi kopiami. Teraz motocykl spowszedniał. Na używany stać nawet średnio sytuowaną rodzinę w mieście. Prawdziwym szykiem są dziś zachodnie nowinki. Na targ w powiatowym mieście w prowincji Shanxi eleganckie panie w średnim wieku zajeżdżały na małych, zgrabnych skuterach. Tylko jeden był japoński; pozostałe, licencyjne, na oko niewiele się od niego różniły. W Kantonie na wyspie Shamian, niegdyś kolonialnej, francusko-brytyjskiej enklawie, dziś nostalgicznej dzielnicy konsulatów, niespodziewanie przemknął mi przed nosem młody Chińczyk na harleyu. Pyzatą twarz zdobiła mu rzadka, cokolwiek kozia bródka, nagi tors opinał czarny, skórzany bezrękawnik z wyhaftowanym na plecach złotą nitką napisem „Hells Angels”. – Jest ich tu jeszcze kilku, tych z harleyami, mają nawet na przedmieściach swój bar – opowiadał mi później profesor Wang Guo. W barze chińscy harleyowcy raz w tygodniu, w sobotę, piją piwo, grają w bilard, przy barze robią marsowe miny i bardzo głośno klną łamaną angielszczyzną. Nowy harley davidson jest w Chinach z powodu wysokich ceł niebywale drogi. Kantoński taksówkarz wyliczał mi, że kosztuje tyle, ile dwie nieduże taksówki na licencji japońskiego Daihatsu. Jeździć harleyem to tak, jakby krzyczeć: – Mam wszystko, jestem królem życia! Ale Chińczycy, nawet ci, którzy chcą być królami życia, nie marzą o harleyach. Chińczycy tak naprawdę marzą o samochodzie. Do końca lat osiemdziesiątych nie wolno było mieć prywatnego samochodu, wszystkie auta były państwowe. Samochód był wnukiem mandaryńskiej lektyki, nie tyle nawet udogodnieniem, ile znakiem władzy. Wielkiej władzy przysługiwały wielkie znaki: sowieckie czajki, czechosłowackie tatry, chińskie przeróbki czajek i tatr, z czasem mercedesy. Władzy średniej przysługiwały średnie znaki: sowiec​kie łady, polskie polonezy i chińskie volkswageny passaty starszych typów, montowane na niemieckiej licencji w wielkich zakładach w Szanghaju pod nazwą Santana. Władzę małą zaś symbolizowały dacie i wartburgi, wysłużone sowieckie pobiedy i ich późne chińskie wnuki. Kiedy w latach osiemdziesiątych pojawiły się prywatne firmy, pojawiły się także prywatne samochody. Rejestrowano je w firmach jako auta służbowe. To się opłacało z powodu niższych opłat, ale też i niewielu miało wtedy odwagę, by rejestrować je na siebie. – Dawne czasy – uśmiecha się pan Sun. Pan Sun jest dyrektorem w sporej firmie sprzedającej telefony komórkowe. Codziennie

dojeżdża do pracy najpopularniejszą dziś limuzyną chińską, santaną 2000. Codziennie rano przez dziesięć minut próbuje wyjechać z osiedlowej uliczki w sześciopasmową, przelotową arterię w kierunku centrum Pekinu. To wcale nie jest proste wcisnąć się w potrójny wąż znieruchomiałych, stojących zderzak przy zderzaku samochodów. Wąż ciągnący się po horyzont. Potem w gigantycznym korku pan Sun przesuwa się najwyżej z prędkością czterdziestu kilometrów na godzinę. Przez dwie godziny. Santana 2000 pana Suna formalnie jest samochodem służbowym, ale pan Sun kończy już spłacać ją w swojej firmie. Za rok będzie miał własny samochód. – W Pekinie już co trzeci samochód jest prywatny – wyjaśnia. – Koledzy z Szanghaju mówili mi, że tam prywatnych jest ponad połowa. Odkąd władze zniosły ograniczenia importowe, kraj zalały setki zagranicznych samochodów. W Szanghaju tak zagapiłem się na małego fiata dziarsko pędzącego z piątką młodych Chińczyków, że o mało nie rozjechał mnie grafitowy mercedes 500 z czarnymi szybami. W wielkich miastach trafiałem co rusz na prastare polskie fiaty w wersji kombi, na wysłużone, poobijane polonezy, starsze peugeoty, małe citroeny A X , stare fordy oraz całe mrowie znanych i nieznanych mi odmian samochodów japońskich. Im mniejsze miasto, tym więcej widać było na ulicach mikrobusów – pojazdów praktycznych. W miastach małych i bardzo malutkich całkowicie już królowały pojazdy praktyczne. Ale jakie pojazdy! Czasem czułem się jak bohater Spielbergowskiego Parku Jurajskiego, który dotknąć może niebywałych fanaberii ewolucji, z bliska obejrzeć może gatunki, które na zdrowy rozum istnieć nie powinny. Rumuńska dacia w wersji pick-up wydawała się pośród nich czymś oczywistym i dobrze znajomym. W prowincji Shandong zobaczyłem wąski, długi mikrobus, w którym trzech pasażerów siedziało jeden za drugim, za kierowcą rzecz jasna. Zamiast kierownicy samochodowej jamnikobus miał kierownicę motocyklową. W Jiangsu natknąłem się na krótki, pękaty mikrobus trzyosobowy. Pasażerowie siedzieli po obu stronach kierowcy, trochę tylko cofnięci. Ten mikrobus też miał kierownicę od motocykla. Najtańszymi taksówkami na prowincji były motocyklobusy. Wyglądały jak mityczne centaury: do przedniej połówki motocykla dospawano w fabryce dwukołowy, maleńki wózek z brezentowym daszkiem. Dwie deski wzdłuż wózka zastępowały ławki. Czwórka pasażerów, nawet mikrego wzrostu, musiała misternie przeplatać kolana, gdyż ławeczki dzieliło raptem pół metra. Na chińskiej wsi zmaterializował się sen szalonego mechanika. W olbrzymie motocyklowe kierownice wyposażone były całkiem niemałe rolnicze traktory. Prymitywne, jednocylindrowe diesle półciężarówek dostawczych terkotały ogłuszająco, z otwartych chłodnic waliły kłęby pary, a drobni kierowcy jak ukrzyżowani leżeli na rozłożystych kierownicach. Mniejsze od małego fiata jednoosobowe czterokołowe wywrotki ze zwyczajną kierownicą mijały się z trzykrotnie większymi od nich motocyklowywrotkami.

Wytwórcy pojazdów praktycznych ukochali motocyklowe kierownice ponad wszystko. W prowincji Jiangsu zobaczyłem motocyklokarawan przybrany kirem. Obok trumny miał miejsca dla sześciu żałobników. Niektóre duże miasta dzieli kilka dni jazdy pociągiem. Jeśli jest się zamożnym lub na wysokim stanowisku, można kupić bilet na miękkie miejsca leżące. Takie eleganckie, sypialne miejsce w przedziale dla czterech osób na dłuższej trasie może kosztować i pół pensji urzędnika. Średnio zamożni Chińczycy wolą twarde kuszetki w otwartych na przestrzał wagonach. Pociąga cena, cieszy wagonowe życie w trasie. Z sąsiadami można zagrać w karty, można jeść, pić piwo, opowiadać o rodzinie, można palić i słuchać głośnej muzyki. – Trzeba tylko uważać na muzułmanów z Xinjiangu – przestrzega mój tłumacz, pan Cheng. Chińczycy uważają. Pewnego razu jechałem w jednym kojcu kuszetek z dwoma muzułmanami. Mieli zniszczone, poorane twarze, białe czapeczki, których nigdy nie zdejmowali, i niewyobrażalną ilość worków, którymi zatarasowali całe przejście. Gdy tylko siedli, zapalili wodne fajki zmajstrowane z półtoralitrowych plastikowych butelek po coca-coli. Po kwadransie wagon wypełnił dławiący smród. Rozmowy ścichły, ale nikt nie powiedział palącym nawet słowa. Po następnym kwadransie pojawił się konduktor. Władczy i butny wobec rodowitych Chińczyków, obu muzułmanów grzecznie poprosił o zrobienie przejścia. Nawet nie spojrzeli w jego stronę. Chwilę postał i wściekły poszedł dalej. – Stracił twarz? – spytałem potem w Kantonie profesora Li. – Stracił, ale tylko przez własną głupotę. Z muzułmanami nie ma co rozmawiać. Oni nie szanują swego życia. Gdy się obrażą, to mogą po prostu wyjąć nóż i zabić. Nie obchodzi ich, co stanie się z nimi potem. Profesor Li nie dodał, że większość muzułmanów z Xinjiangu uważa Chińczyków za okupantów, a swą krainę za terytorium bezprawnie przyłączone do państwa chińskiego. W Xinjiangu wybuchają bomby podkładane przez tamtejszych separatystów, a senni, nieobecni podróżni w białych czapeczkach mają być może i inne powody do arogancji i nienawiści niż tylko dziką tradycję. Ubogi Chińczyk, który jechać musi, kupuje twarde siedzące. Nawet w dalekobieżnych pociągach nie ma miejsc numerowanych, więc twarde siedzące bywa czasem twardym stojącym. Taniej i wygodniej jest jednak jechać autobusem. Państwowych linii autobusowych jest coraz mniej. Wspaniałe dworce autobusowe z obowiązkowymi patriotycznymi freskami na ścianach zwykle świecą pustkami. Najtaniej i dosłownie wszędzie dojechać można autobusami prywatnymi. Kłopot tylko w tym, że najczęściej nie wiadomo, gdzie się zatrzymują i skąd odjeżdżają. Są jak ryby – jeśli nie biorą, znaczy to, że po prostu czatuje się na nie w złym miejscu. Pracownicy dworców państwowych odpędzają prywaciarzy, więc ci zatrzymują się przy głównych alejach, przy

drogach wylotowych z miast. Przy przelotowych ulicach wszędzie obowiązują zakazy postoju, kierowcy zatem najpierw bacznie sprawdzają, czy w pobliżu nie ma milicjanta. Jeśli jest, jadą w miejsce rezerwowe. Gdzie? A to już podróżni sami muszą wiedzieć. Gdy i tam nie jest bezpiecznie, autobus zatrzymuje się na kolejnym poufnym przystanku rezerwowym. Podróżny nigdy nie może być pewny, gdzie autobus się zatrzyma. Za to nie ma wątpliwości, że wsiadać będzie w biegu, popędzany przez pomocnika kierowcy, popychany przez stojących za plecami. Każda chwila postoju zwiększa wszak ryzyko wysokiego mandatu. Stare, niemożebnie rozklekotane autobusy najrozmaitszych typów i rozmiarów jeżdżą z trudem, bardzo powoli. Dalsza podróż może trwać i kilka dni. Zmiennik zwykle drzemie na pryczy obok kierownicy, bileter nalewa herbatę, zapala kierowcy papierosy, bawi go rozmową. A pasażer musi walczyć z mdłościami wywołanymi wszechobecnym dymem tytoniowym zmieszanym z oparami benzyny, to znów kulić się za oparciem, gdy zniecierpliwieni zaduchem podróżni pootwierają sobie wszystkie okna. I musi bać się nocy. Przed siedmiu wiekami podróżny mógł czuć się na chińskim gościńcu równie bezpiecznie jak w swojej sypialni. W rozmieszczonych co dwadzieścia pięć mil gospodach wędrowiec zastawał nie tylko zasłane jedwabiem łóżka. W gospodach stacjonowali cesarscy gońcy i strażnicy, nie licząc obowiązkowych czterystu zapasowych koni. Gdy posłańcy wieźli ważne wiadomości, bandażowali sobie mocno brzuchy i głowy i pędzili bez ustanku, zmieniając jedynie konie. Noc nie była przeszkodą. Pędzili dalej pośród gęstych szpalerów drzew sadzonych z cesarskiego rozkazu. Marco Polo: „A gdy nie ma księżyca, ludzie z postoju towarzyszą im z pochodniami, biegnąc aż do następnej stacji”. Napaść na każdego wędrowca była bardzo ciężkim przestępstwem, napaść na urzędowego gońca – zbrodnią państwową. Siedzę w studenckiej stołówce Uniwersytetu Sun Yat-sena w Kantonie z amerykańską lektorką Carolyn Parker i chińską studentką. Piję zieloną herbatę i słucham. Studentka, cichutko popłakując, zwierza się Amerykance ze swych kłopotów: ojciec źle traktuje matkę, ale nie chce odejść z domu, narzeczony, którego bardzo kocha, spotyka się z nią coraz rzadziej. – Dlaczego wszyscy mężczyźni są tak beznadziejni? – pyta Amerykankę zapłakana dziewczyna. Na domiar złego okradziono ją. Jechała autobusami z Kantonu do rodzinnego miasteczka w tej samej prowincji Guangdong. Było już ciemno, gdy autobus zatrzymał się na parkingu i jacyś mężczyźni z nożami i pałkami kazali wszystkim wychodzić. Zrewidowali podróżnych i zrabowali ich portfele. Napastnicy zabrali jej dodatkowo kurtkę. Po półgodzinie autobus pojechał dalej. Gdy Carolyn tłumaczyła mi opowieść swojej studentki, zrozumiałem wreszcie sens swej tajemniczej dotąd przygody w prowincji Anhui. Jechałem sam, bez tłumacza. Był zmrok, gdy autobus zjechał w boczną drogę. Stanął

w polu, rozległy się krzyki. Ktoś wdrapał się na dach, tupał po nim, zrzucał na ziemię tobołki i worki podróżnych. Jacyś Chińczycy powoli szli wzdłuż siedzeń, świecili latarkami w twarze pasażerów. Na niektórych krzyczeli, niektórych szturchali i szarpali. Jeden stanął na moim nowiutkim plecaku Alpinusa. Wściekły wrzasnąłem na niego. Gdy zaświecił mi w twarz, zerwałem się z siedzenia i klnąc jak górnik dołowy, odepchnąłem latarkę. Chwilę jeszcze trwała bieganina, tupanina. Potem ucichło. Pasażerowie szybko wrzucili leżące w rowie bagaże na dach i pojechaliśmy dalej. Było tak, jakby nic się nie stało. Tylko siedzący z przodu ciągle się na mnie oglądali, a ci z tyłu uparli się nagle, by częstować mnie okropnymi, drapiącymi w gardle papierosami. – Przestraszyłeś bandytów – powiedziała Carolyn. – Czym, na Boga? – Sobą. Rabunki autobusów zdarzają się dość często. Bywa zresztą, że w zmowie z bandytami są kierowcy. Zjeżdżają z trasy w miejscach, gdzie czekają zbójcy. Jeśli bandyci nikogo nie zabiją, nie poranią, to chińską policję mało takie rabunki obchodzą. Ciebie przestraszyli się, bo jesteś biały. Bandytów, którzy pobiliby Amerykanina lub Niemca, ścigałaby policja bezpieczeństwa połowy prowincji. Gdyby ich złapali, dostaliby wyrok śmierci. Tak jak bandyci, którzy przed dwoma laty napadali na międzynarodowe pociągi Moskwa–Pekin. Bili i rabowali podróżnych, gwałcili kobiety. W końcu złapano ich i wszyscy poszli pod ścianę. Trzeci dzień czekam. Skończyły się żniwa, obszedłem całą wieś pana Denga, zaglądnąłem do najdalszych zakamarków. Jest nadzieja, że spotka się ze mną szef gminy, ale trzeba uzbroić się w cierpliwość. Szef nie może przecież zaprosić mnie na rozmowę od razu, jutro czy pojutrze, bo straciłby twarz. Więc czekam. Gapię się w telewizor. Po godzinach operetkowych seriali nareszcie coś z życia: kamera wideo, szybkie zmiany planów, nieostre zdjęcia. Kilkunastu przeciętnych mężczyzn w białych koszulach, banalnych marynarkach i wiatrówkach siedzi wokół biurka i gada. Potem wsiadają do paru samochodów i jadą. Potem gdzieś nagle wbiegają, słychać dzikie krzyki, mężczyźni, którzy przyjechali, łapią innych mężczyzn. Jeden wyrywa się, biegnie, znika. Za chwilę kamera pokazuje go znowu. Leży na ziemi, dwóch przyjezdnych z pistoletami w rękach trzyma go za włosy, dwóch skuwa mu ręce kajdankami, a jeszcze jeden kopie go z boku w nogę. – Co to? – pytam, ale pan Deng opędza się ode mnie jak od dokuczliwej muchy. Zmiana planu: mężczyźni w zwyczajnych, tandetnych koszulach z krótkimi rękawami, w białych rękawiczkach zsuwają się do wiejskiej studni. Chyba zasypana, bo wyrzucają ziemię. Potem już wynoszą kości. Nowy plan: ludzie w białych rękawiczkach wykopują zakopane płytko w ziemi ludzkie zwłoki. Za nimi lamentują wieśniacy. Później już nie potrzebuję wyjaśnień pana Denga. Za dużym stołem siedzą panowie w zielonych mundurach i coś z godnością mówią. Ten, którego złapano, stoi przed nimi w pozie pełnej absolutnej pokory. Albo rezygnacji. Zmiana planu: podsądny ma na piersi

zawieszoną tabliczkę z hieroglifami, dwóch mundurowych prowadzi go korytarzem. Trzymają podsądnego jakoś tak, że idzie w głębokim pokłonie. Tak, to nie jest chowanie twarzy przez europejskich przestępców, którym zajrzały w oczy telewizyjne kamery, to jakiś głęboki, korny ukłon. Koniec. Pan Deng zapala papierosa, popija zieloną herbatę. Odpowiada mi bardzo oszczędnie. To był reportaż o pracy milicji. Milicja złapała bardzo groźnych bandytów. Oni obrabowali i zabili kilka osób. Sąd ich skazał. – Na śmierć? Pan Deng wykonuje rękami przedziwny, płynny ruch, który może znaczyć wszystko. I milczy. A ja nie pytam dalej, bo wiem, że chińskie prawo przewiduje karę śmierci za sześćdziesiąt dziewięć rodzajów przestępstw. Strzałem w potylicę karze się za zabójstwo, ale też za wielkie malwersacje i oszustwa podatkowe. Można dać głowę za kradzież, zbiorowy gwałt i za zabicie uroczego, ściśle chronionego misia panda. Pytam, czy bandytów skazano słusznie. Słusznie, odpowiada pan Deng. Przecież okrutnie zabijali niewinnych ludzi. Pytam więc, czy w ogóle kara śmierci za zabójstwo jest słuszna. Pan Deng przygląda mi się. Tak, jeśli to nie było nieumyślne, to tak, odpowiada. A kara śmierci za kradzież? Pan Deng chwilę milczy. – Jeśli ktoś ukradnie pieniądze komuś bogatemu, komuś, kogo kradzież nie zrujnuje, to można by go nie skazywać. – A jeśli kradzież zrujnuje ofiarę? Pan Deng jest poruszony. – Gdy bandyci ukradną samotnemu bezrobotnemu jego oszczędności, to będzie przymierał głodem. Jeśli skaże się ich na więzienie, to będą tam lepiej jeść od tego, kogo okradli! I gdzie tu byłaby sprawiedliwość? Wszyscy porządni ludzie bardzo ciężko pracują i nie może być miejsca dla bandytów, którzy na porządnych ludzi napadają i rabują ich. Żona i syn pana Denga oglądają serial o miłości. Nie patrzą w naszą stronę, ale kiwają potakująco głowami. Chciałem, musiałem jechać do Kantonu. Najtaniej – pociągiem. Ale wsiąść do niego na głuchej prowincji, o dzień drogi od Pekinu, wcale nie było łatwo. W kasie prowincjonalnego dworca dostałem tylko bilet na miejsca twarde siedzące. Tym razem tak naprawdę były to miejsca twarde stojące. Na jednej nodze. Po obowiązkowej kontroli biletów przed wyjściem z dworcowej poczekalni ruszyłem biegiem podziemnymi przejściami na peron. Odszukałem wagon sypialny, pokazałem konduktorowi, że chcę kupić bilet na miejsce leżące. Śmiech. Nie ma miejsc. Pobiegłem do następnego wagonu. Śmiech. Nie ma miejsc i nie będzie. Przebiegłem wzdłuż wagonów. Z każdych drzwi zwisało paru Chińczyków, którzy nie byli w stanie wcisnąć się do środka. Odnalazłem konduktora przed drzwiami do wagonu z miejscami siedzącymi. Obejrzał mój

bilet i w śmiech. Zawołał dwóch kolegów. Oglądają bilet, pokazują mnie palcami, śmieją się: długonosy będzie jechał na stojąco w tym tłoku! Każdy z konduktorów zapraszał mnie do swego wagonu. Wybrałem tego, który uśmiechał się najszerzej. Pomógł mi wspiąć się po schodkach z trzydziestokilogramowym plecakiem, dopchnął mnie i z pomocą ludzi z peronu zatrzasnął drzwi. Stałem na jednej nodze, bo na drugi but nie było na podłodze miejsca. Plecak ciążył mi, ale zdjąć go nie mogłem. Musiałbym postawić go na nogach sąsiada. Bagaże Chińczyków ułożone były w dwumetrowej wysokości kolumny. Tak zajmowały mniej przestrzeni, ale ja nie miałem siły ani miejsca, by wrzucić plecak na taką wysokość. Sąsiedzi, dwaj młodzi Chińczycy, wbici we mnie stali jak bociany: jedną stopę opierali na drugiej. Więc stałem i ja. Z plecakiem. Kto mógł wykręcić głowę, patrzył na mnie i uśmiechał się pogardliwie. Długonosy stoi na jednej nodze, długonosy stracił twarz! Po trzech godzinach poczułem się jak żaglowiec wyrzucony w czasie odpływu na mieliznę. Długonosy znudził się podróżnym. Zaczęło się wielkie oczu przymykanie, przydrzemywanie, pochrapywanie, ciał wiotczenie i osuwanie się. Zbity tłum zapadł w sen i pod własnym ciężarem zaczął opadać na podłogę. Jeszcze pół godziny i stałem samotnie pośród grubego na metr kożucha przedziwnie poplątanych, pochrapujących ciał. Gdy w środku nocy na jakimś dworcu otworzyły się drzwi i z zewnątrz zaczęli się wspinać kolejni pasażerowie, zrozumiałem, że na korytarzu dłużej nie wytrzymam. Depcząc i tratując wszystko po drodze jak nosorożec, wdarłem się do toalety i dopchałem z boku swój plecak. Za otworem higienicznym w podłodze piętrzył się niemal po sufit stos bagaży. Wokół płytkiej, niklowanej niecki staliśmy mocno, na obu nogach, wszyscy szczęśliwi: młody żołnierz, trzech starych chłopów i ja. Po godzinie wcisnął się między nas pierwszy nieproszony gość. Opuścił spodnie, kucnął nad niecką. Pociąg szarpał nim, więc jedną ręką chwycił się lewej nogi żołnierza, drugą mojej prawej nogi i szczęśliwy załatwił swą potrzebę. I tak było do rana. Wtedy niecka zatkała się. Szambo najpierw sączyło się, gdy pociąg przyhamowywał, potem wylewało się na wszystkie strony, a kolejni zdesperowani Chińczycy bez przerwy wciskali się do toalety. Czasem miałem wrażenie, że przeciskali się aż z sąsiedniego wagonu, by mieć przyjemność załatwienia się pod nogami długonosego. Chłopi stanęli tak, że butami obstawili nieckę, dołączył do nich żołnierz. Ale wał z butów miał ponadpółmetrową lukę. Stanąłem w niej. Moje wielkie trekkingowe buciska numer czterdzieści siedem domknęły zaporę. Chińczycy po raz pierwszy spojrzeli na mnie życzliwie: wielkie stopy długonosego, które zabierały tyle drogocennego miejsca na podłodze, do czegoś się jednak przydają. Koło południa zajrzała do toalety wycieczka konduktorów. Prowadził ich mój konduktor, który w nocy pomagał mi wsiąść. Pokazywał mnie palcem, śmiał się. Byłem jego prywatnym okazem zoologicznym, a toaleta jego prywatnym zoo, gabinetem osobliwości. Łamaną angielszczyzną zapytał mnie, czy jest O K . Uśmiechnąłem się szeroko i pokazałem, że jest bardzo O K , tylko że czegoś w zalanej

odchodami toalecie brakuje. – Mei you kaishui[391]. Wrzątek w dobrych miejscach pociągu, w przedziałach z miękkimi i twardymi leżącymi, należy się zawsze. O wrzątek powinien zadbać konduktor. Najpierw zaśmiał się żołnierz, potem najmłodszy chłop, a potem wszyscy dookoła. Nie śmiali się ze mnie, śmiali się ze mną. Nie śmiało się już tylko trzech konduktorów. Poszli sobie. Stracili twarz. Wczesnym popołudniem wstałem ze swego ustawionego na sztorc plecaka i pokazałem żołnierzowi, żeby na nim przysiadł. Wzbraniał się, ale po dobie stania w toalecie był za słaby, by oprzeć się pokusie. Po kwadransie jednak wstał i pokazał, żebym siadł z powrotem. Wtedy szturchnąłem najstarszego chłopa. I tak po kolei przysiadywaliśmy sobie na wielkim alpinusie po dziesięć minutek. Pod wieczór głód zwyciężył fetor chlupiącego pod butami bagniska. Chłopi zaczęli jeść. Odwróciłem od nich wzrok. Byłem głodny, a nie zdążyłem kupić nic do jedzenia. Najstarszy chłop szarymi od brudu palcami obrał gotowane jajko i podał mi je. Udawałem, że nie wiem, o co chodzi, więc uśmiechał się, coś tam mówił i w końcu demonstracyjnie odgryzł kawałek i mlaszcząc, zjadł. Kręciło mi się z głodu i smrodu w głowie, nogi i plecy łapały kurcze, byłem rozżalony i wściekły na siebie, na chińskie koleje, na Chiny i na cały świat. Było mi wszystko jedno. Wziąłem jajko i zjadłem. Najsmaczniejsze jajko na twardo od wielu, wielu lat. Podczas drugiej nocy jazdy zrobiło się luźniej. Przepchałem się do końca wagonu. Następny, restauracyjny, był właściwie pusty. Dwóch mężczyzn drzemało nad plastikowymi miseczkami z resztkami ryżu. Wróciłem do toalety i pokazałem trzem chłopom, żołnierzowi i sąsiadom z korytarza, że mają iść za mną. Zapukałem do drzwi restauracji, pokazałem, że chcę jeść. Senny kelner wzbraniał się, na migi pokazywał, że wagon jest zamknięty, kuchnia nieczynna, ale w końcu otworzył drzwi. Wepchnąłem do środka tuzin Chińczyków. Nie chcieli wchodzić, więc popychałem ich ręką, na siłę sadzałem za stolikami. Pusty wagon restauracyjny wypełnił się do połowy. Kelner chciał nas wyrzucić, ale ze zmęczenia było mu już wszystko jedno. Wrzasnąłem na niego, a Chińczykom kazałem siedzieć dalej. Po kwadransie ktoś ważny przybiegł w otoczeniu trzech kelnerów i zaczął krzyczeć, szarpać za kołnierze Chińczyków. Moich Chińczyków. Szarpnąłem za kołnierz i jego. Popchnął mnie, zerwałem się i popchnąłem go tak, że aż zatoczył się na okno. Kelnerzy i ich szef, krzycząc, wycofali się na zaplecze. W śmiertelnej ciszy co jakiś czas któryś z moich Chińczyków chyłkiem podnosił się i wracał do naszego wagonu. Zostałem sam. Zza progu moi chłopi i żołnierz pokazywali mi, żebym wyszedł. A niby dlaczego? Ostatecznie mogę zamówić coś do jedzenia. Wyszedłem, gdy żołnierz uniwersalnym gestem pokazał mi ręce skute z przodu kajdankami. Moje ręce. Chwilę po tym, gdy wróciłem na korytarz, do restauracji wpadło trzech chińskich milicjantów z czerwonymi opaskami. Pokrzykiwali groźnie. Żołnierz przepchnął mnie na koniec wagonu, wcisnął do naszej toalety, w której zagnieździło się już czterech intruzów. Pokazał, żebym ją zamknął, a sam z chłopami stanął przed drzwiami. Po

kwadransie mogłem już wyjść na korytarz. Cóż to była za podróż! Znalazły się papierosy, mandarynki, gotowany ryż w plastikowym pudełeczku i nawet trochę miejsca. Dwóch stojących na korytarzu Chińczyków zrobiło mi z wielkiego pudła prawdziwy tron. Siedziałem, jadłem, paliłem. Wszyscy gadali i wszyscy uśmiechali się. Do mnie. Przed dworcem w Kantonie, gdy chwiejąc się pod ciężarem plecaka, szukałem właściwego przystanku autobusowego, zaczepił mnie schludny Chińczyk w średnim wieku. Miał marynarkę, krawat, elegancką teczkę. Zagadnął po angielsku, zaraz potem po niemiecku, czy nie potrzebuję pomocy. Podziękowałem. – Miałeś rację, że usiadłeś z ludźmi w wagonie restauracyjnym. Wszyscy męczyliśmy się, a wagon był całą noc pusty. Ale dobrze, że wyszedłeś, bo miałbyś kłopoty z milicją. Nieznajomy pokazał właściwy przystanek, odpędził chmarę taksówkarzy wyczuwających we mnie łatwy żer i zaprowadził do dworcowej toalety. Pomógł zdjąć plecak, przyniósł skądś papierowe ręczniki i pojemnik z mydłem w płynie. – Tu jest czyściej niż tam, w wagonie. – Uśmiechnął się. Uśmiechnąłem się i ja. – Tam, w wagonie, miałeś rację i byłeś odważny. Jesteś profesorem? – zapytał. – Nie. – Nie? To kim jesteś? – Nauczycielem – zełgałem. – No tak, uczysz, jasne. Czyli jednak jesteś profesorem? – No, jestem – zełgałem po raz wtóry. – Wiedziałem. Ja też jestem profesorem, ale teraz pracuję w angielskiej firmie. Zarabiam na mieszkanie. Widzisz, od razu poznałem, że jesteś profesorem. My, profesorowie, musimy sobie zawsze pomagać. Powodzenia. Włodzimierz Kalicki, W domu smoka, Warszawa: P P Krajowa Agencja Wydawnicza, 1999, s. 39–53

1999 Cezary Łazarewicz (ur. 1966)

Nieoczywiste traktować jak oczywiste

Kazimierz Kursa lubi porządek. – U mnie nie ma szwendania – opowiada stróż drawskiego wysypiska śmieci. – Wydzielam rejon i nikt nie ma prawa szperać gdzie indziej. Dzieci tylko pod opieką dorosłych. […] Wystarczy, że pan Kazimierz wyjdzie ze stróżówki, zobaczy grupkę ludzi czającą się w lesie i już wie: żołnierze NATO są na poligonie. […] Pan Kazimierz nauczył się już rozpoznawać żołnierzy po śmieciach. Jak ludzie z wysypiska wynoszą konserwy, to znaczy, że przyjechali Anglicy, a jak kurczaki w folii – to Holendrzy. Pan Kazimierz woli Holendrów, bo wyrzucają więcej i lepsze jedzenie. – A Anglicy? – Sknery. O wiele mniej przywożą jedzenia. I wszystko pakują do puszek. Nawet chleb i ciasto. Holenderskie kurczaki w połówkach są pakowane w hermetyczne worki. Wystarczy taką porcję włożyć do gorącej wody, zerwać z góry wieczko i jedzenie gotowe. – Pycha – potwierdza pan Kazimierz. Nieraz o NATO -wskie śmieci ludzie ze sobą walczą. […] Oprócz jedzenia dużo mundurów. Warto sprawdzić każdą kieszeń. Trzy miesiące temu jakiś chłopak znalazł 600 funtów w mundurze. Reportaż Herbaciarze się u nas zjawili znalazłem w książce Kafka z Mrożkiem. Reportaże pomorskie (2012), w której Cezary Łazarewicz zebrał swoje najlepsze teksty. Dla mnie najciekawsze są te z lat dziewięćdziesiątych. Ich bohaterowie, jak napisała we wstępie do książki Ewa Winnicka, zmagają się z kolejnymi zadaniami, jakie stawia przed nimi nowa rzeczywistość. Do Drawska na dawny poligon radziecki przyjeżdżają teraz żołnierze z Anglii (jest rok 1998) i może są wyniośli, ale miejscowi zakochują się w nich ze względu na śmieci, które po sobie zostawiają. Rytmem wywózki żyją całe wsie. Cezary Łazarewicz jest dla mnie najlepszym kontynuatorem szkoły reporterów lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, takich jak Stefan Kozicki (patrz t. 1, s. 779), Janusz Rolicki (patrz t. 1, s. 759) czy Janusz Roszko (patrz t. 2, s. 27). Jak oni, nie sili się na literacką narrację, tylko stawia na spotkanie z bohaterem i na dialog. Powstają perełki. Choćby Obywatel Nguyen się żeni (1999). To co, że piąta i zaczął się Teleexpress? – Syn jeszcze w betach leży – mówi tata i wciąga mnie do przedpokoju. Staje przed drzwiami do pokoju, odchyla koc, gdzie kiedyś była szyba, i chrypi do Mariana: – Będziesz się teraz przed panem redaktorem tłumaczył. Spod kołdry wychyla się głowa. – Komornik cię tu przysłał? – patrzą na mnie przekrwione oczy. – Pan redaktor pyta tylko o żonę – uspokaja tata. Marian Hering, lat 34, bezrobotny kucharz, od trzech miesięcy żonaty. Chętnie by pomógł, ale już nie pamięta, jak się ta jego żona nazywa. – Zi Pun Huc czy jakoś tak. – Przecież zapisałeś gdzieś na kartce – przypomniał sobie tata, który wyciąga na stół kolejną półlitrówkę. Marian nurkuje w segmencie. Kartka w kratkę. Podtyka mi pod nos: „Lan Phong” i numer telefonu. – Prawda jest taka, że jej nie kochałem. – To po coś się żenił? – Jak bez roboty jestem, to na trzy tysiące miałem ręką machnąć? W tych tekstach nie ma zbędnych słów. Dialog – zwłaszcza napisany – nie znosi dłużyzn. Sytuacje w zgęszczonej wymianie zdań to patent Łazarewicza na reportaż. Zawsze miałem wrażenie, że jego teksty są wysmażone jak skwarki i jak skwarki bardzo aromatyczne. Żadnej nudy, tylko nieoczywistość przedstawiana przez niego jak oczywistość, której się nie dziwi. Już wyobrażam sobie reporterów tandeciarzy lub dziennikarzy tabloidów, którzy piszą o wysypisku pod Drawskiem: „NATO -wskie śmieci żywią całe wsie!” (obowiązkowy wykrzyknik), albo jeszcze lepiej: „Szok! Żywimy się NATO -wskimi odpadkami!” (słowo „szok” uatrakcyjni

przecież każdą informację; i dwa wykrzykniki); „Mieszkańcy wykopują holenderskie kurczaki na… śmietnisku!” (obowiązkowy pretensjonalny wielokropek). U Łazarewicza nie ma wszechobecnej dziś w mediach ekscytacji. Ekscytacja ma prawo opanować czytelnika podczas lektury, ale nie powinno jej być w tekście. To szkoła Małgorzaty Szejnert (patrz t. 2, s. 139), szefowej działu reportażu w „Gazecie Wyborczej”, a Łazarewicz był jej bardzo zdolnym uczniem. Kiedy w roku 2000 odchodził do pracy w szczecińskim radiu (potem pracował w „Przekroju”, „Polityce”, „Newsweeku” i „Wprost”), mówiła, że odszedł dziennikarz, który potrafi napisać wszystko. To prawda. Wychodziły mu wszystkie gatunki dziennikarskie: od komentarza, przez wywiad, publicystykę, po reportaż społeczny i śledczy. W XXI wieku opublikował wiele głośnych tekstów. Za Orzeł może był nominowany do tytułu najlepszego dziennikarza roku 2013 w konkursie Grand Press. Tym tekstem udowodnił, jak łatwo wylobbować w parlamencie zmianę ustawy. Ujawnił mechanizmy manipulacji prawem i opinią publiczną, dzięki którym firma recyklingowa mogła zmienić zapisy o zużytych bateriach i akumulatorach, tak by nie uderzały w jej interesy. Czarek – mogę tak napisać, bo jest moim kolegą – ma w twarzy coś ujmującego. Coś, co sprawia, że temu wysokiemu mężczyźnie o uśmiechu wesołego dziecka ludzie chętnie opowiadają o swoich klęskach lub zwycięstwie. Czarek nie jest tylko jego imieniem, „czarek” to także reporterska metoda. Jak Olgierd Budrewicz, ma w życiorysie marynarski epizod. Skończył technikum morskie w Darłowie, po czym próbował studiować rybactwo w szczecińskiej Akademii Rolniczej, ale rzucił naukę, gdy dostał pierwszy paszport. Zaciągnął się na grecki statek handlowy i prawie rok pływał do Afryki Zachodniej i Północnej. „Wydawało mi się, że to moje przeznaczenie” – opowiada. Gdy wrócił z rejsu, zatelefonowała koleżanka z koszalińskiego oddziału „Gazety Wyborczej” z pytaniem, czy czegoś by dla niej nie napisał. Zadzwoniła, bo pamiętała, że w drugiej połowie lat osiemdziesiątych Cezary był twórcą podziemnych gazetek „Ucho” i „Rewers”, drukował i kolportował ulotki Solidarności, należał do nielegalnego ruchu Wolność i Pokój. Kiedy upadł komunizm, Łazarewicz miał dwadzieścia trzy lata, ale w Encyklopedii Solidarności za działalność opozycyjną dorobił się pokaźnego hasła. Z dziennikarza oddziałowego szybko zmienił się w jednego z czołowych reporterów „Wyborczej”. Nadal jednak najczęściej pisał ze swoich rodzinnych stron, czyli Pomorza Zachodniego. Duży rozgłos przyniósł mu reportaż o słupskim komorniku, który zamieszczamy w naszej antologii. Łazarewicz dowiedział się o nim od kolegi z lokalnego radia – usłyszał przydomek „kat Słupska”. Senator i adwokat Anna Bogucka-Skowrońska, która w PR L-u broniła więźniów politycznych, pokazała Łazarewiczowi dossier „kata”: nazwiska, kwoty, opisy przypadków. Ciemnoczołowski był bezwzględny, poniżał ludzi, traktował z pogardą, był wulgarny – opowiada Łazarewicz. – Chodziłem po domach, spotykając się z jego ofiarami, wysłuchując coraz straszniejszych o nim opowieści. Nie chciał się ze mną spotkać, więc poszedłem na dyżur w dniu otwartych drzwi, stanąłem w kolejce nieszczęśników, których poturbował. Miał chłopięcą twarz, dziecięce ręce i był w moim wieku, czyli przekroczył właśnie trzydziestkę. To zrobiło na mnie wrażenie. Nie ukrywam, że wiele tekstów Cezarego Łazarewicza pokazuję adeptom zawodu jako wzór niewydumanego, mocnego i skutecznego pisania, poprosiłem go więc, żeby przekazał młodym reporterom, co jest ważne w jego pracy. Przysłał trzy zdania: Najważniejsze – stać po stronie słabszych. Nie potrafią wydukać, o co im chodzi, mówią nieskładnie, nie stać ich na wynajęcie rzecznika prasowego, agencji PR czy doradcy wizerunkowego. Wiem, to często beznadziejna misja.

Złotówka

Nie miał nazwiska ani imienia. – Jak ktoś do nas dzwonił, żeby się na niego poskarżyć, mówił o nim „komornik” – wspomina Jerzy Izdebski ze słupskiego Radia City. W ciągu ostatniego roku wysłuchał o nim setek historii. Zapamiętał tę o kolczykach. Jesienią zadzwoniła jakaś kobieta i zapytała, czy komornik może zabrać dziecku pamiątkę komunijną. Bo ten, który u niej był, wyjął ośmioletniej córce kolczyki z uszu. – Wtedy pierwszy raz padło nazwisko tego gościa – mówi redaktor Izdebski. I rozwiązał się worek. Dziesiątki telefonów. Każdy chciał opowiedzieć o swojej krzywdzie. Za każdym razem to samo nazwisko: Ciemnoczołowski. – Jakby w Słupsku był tylko jeden komornik.

Jedynki

Ani Elżbieta Murawska, ani jej mąż Edward nie pamiętają, jak komornik wyglądał. Wszystko trwało chwilkę: wyłamane drzwi, tłum obcych w domu, ciężarówka odjeżdżająca z dobytkiem. Poszli do Anny Boguckiej-Skowrońskiej, senator Unii Wolności i adwokatki (w stanie wojennym broniła działaczy Solidarności), żeby się poskarżyć. Nie na komornika. Chodziło im o to, że w trakcie eksmisji zginęły im meble i telewizor. – Byłam przekonana, że zagubiła to gdzieś spółdzielnia mieszkaniowa – mówi senator. – Ale prezes spółdzielni Czyn zaprzeczył. Wyjaśnił, że ma protokół licytacji z podpisem komornika Andrzeja Ciemnoczołowskiego. – Pomyślałam, że ktoś się pomylił, bo w miejscu cen były same jedynki – mówi Anna Bogucka-Skowrońska. Jedynki były przy lodówce, segmencie, radiu, ławie, łóżku dwuosobowym, biurku i kanapie z dwoma fotelami… Komornik sprzedał wszystko za w sumie osiemnaście złotych. Swoją pracę wycenił na dwieście pięć złotych. Anna Bogucka-Skowrońska: – To się w głowie nie mieści: sprzedać każdą rzecz po złotówce! W listopadzie ubiegłego roku pani senator ogłosiła na konferencji prasowej, że w Słupskiem nagminnie licytuje się dłużników za złotówkę. Następnego dnia w lokalnych gazetach pojawiło się nazwisko: Ciemnoczołowski. Fala pokrzywdzonych zaczęła płynąć do biura senatorskiego.

Nieruchomieją

Kto przychodzi do Anny Boguckiej-Skowrońskiej? Bezrobotni, bezdomni, emeryci, upadli biznesmeni, sprzątaczki, salowe albo woźni. Żadni tam cwaniacy czy pieniacze. Nie zapłacili czynszu. Zalegają z kredytem. Spółdzielnia żąda pieniędzy, a oni nie mają grosza. – Zjawiają się, gdy są już w naprawdę ciężkiej sytuacji. Wyrzucono ich z domu. Kołaczą w poszukiwaniu ratunku. – Dlaczego nie przyszli wcześniej? – Bo w obliczu zagrożenia nieruchomieją. Zamiast walczyć, chowają głowę w piasek. Nie chodzą do sądu, bo się boją. Wezwań od komornika nie przyjmują, myśląc, że o nich zapomni. Wobec takich ludzi prawo działa z całą bezwzględnością. Skargi na komornika piszą dopiero wtedy, gdy tracą mieszkanie. Trafiają one do policji, sądu i prokuratury. – Policja przepytuje komornika. Ten zawsze zapewnia, że działał zgodnie z prawem. Prokurator już z nikim nie rozmawia, tylko przystawia pieczątkę pod umorzeniem – dodaje senator Anna Bogucka-Skowrońska. Najbardziej wytrwali skarżą się do Sejmu, Senatu, premiera i prezydenta. Listy wędrują do Warszawy, a potem wracają niżej i niżej, aż trafią znów do Słupska. I koło niemożności się zamyka. „Komornik Ciemnoczołowski” to oddzielny segregator w biurze senatorskim. Łatwo go znaleźć na półce, bo jest najgrubszy. Każda kartka (ponumerowana) to osobna historia. I I K M 774/98 to emeryci eksmitowani na bruk, choć powinni dostać mieszkanie zastępcze, a I I K M 702/98 to meble wycenione na trzysta złotych, choć warte były dziesięć razy więcej. I I K M 316/98 to „chamskie zachowanie” plus zaniżona wartość telewizora i kuchenki mikrofalowej, I I K M 617/98 – zajęcie węgla, a I I K M 371/98 – ukaranie schorowanego rencisty pięćsetzłotową grzywną za odmowę udzielenia informacji na temat dłużnika („A przecież mówiłem mu, że syn jest w wojsku, tylko ten słuchać nie chciał”).

Myśleli, że jak drzwi zamkną, to on sobie pójdzie

Przypadek I I K M 774/98 leży na wersalce i ogląda telewizję. On: siedemdziesięciojednoletni stolarz. Ona: siedemdziesięcioczteroletnia gospodyni domowa. W roku 1952 spotkali się w Słupsku. – O mieszkanie było łatwo, bo Niemce zostawili – mówi ona i wyciąga torebkę spod głowy. A tam wyblakłe zdjęcie ślubne i wszystkie dokumenty. Mieszkali w trzech pokojach w centrum. Czynsz płacili systematycznie. Halina G., która wykupiła dom z lokatorami, wystąpiła do sądu o eksmisję. Starsi państwo w wyroku mieli zagwarantowane mieszkanie socjalne. – Ciągle nas ta Halinka przynaglała, że nas w końcu wyrzuci. A gdzie mieliśmy iść, jak nam żadnej chałupy nie dali? – Gdy zajechał komornik, babka z dziadkiem zamknęli się w domu i wleźli pod kołdrę – opowiada syn – bo oni, głupie, myśleli, że jak drzwi zamkną, to on se pójdzie. A ten kazał rozbić drzwi i zapakować graty na samochody. Gdy mieszkanie było już puste, wynieśli kołdrę, której babka z dziadkiem się uczepili. I zostali przed domem na tej kołdrze. Potem komornik przysłał im trzydzieści pięć złotych za rzeczy, które sprzedał na licytacji. Dołączył rachunek na 3710 złotych 70 groszy. Napisał, że tyle kosztowała eksmisja i wszystko potrąci im z renty. Do sprawy I I K M 774/98 dołączone są wycinki z gazet o tułaczce bezdomnych staruszków, którym nikt nie chce pomóc. – Ktoś ważny musiał to przeczytać i znalazł im pokój w tym czworaku – mówi syn. Betonowy bunkier, długi korytarz, wspólna ubikacja. W ciemnej norze starsza pani ociera łzy po kolejnym odcinku Klanu. – My żali do nikogo nie mieli, a skargi na komornika składała córka. Trzy pokoje dalej przypadek I I K M 719/98 szykuje kolację dla dzieci. W październiku 1998 roku bezrobotna Ilona K. straciła mieszkanie w bloku. Klucze oddała sama i zamieszkała tu, w bunkrze. Do komornika ma pretensję, że chciał ją wyrzucić na ulicę, choć pokazywała dokument, że sąd przyznał jej mieszkanie zastępcze. – On nawet nie chciał czytać, więc poskarżyłam się w sądzie. Przyznali mi rację. A gdy dali ten pokój, przeniosłam się bez szemrania. Komornik żąda jednak pieniędzy: 2697 złotych 38 groszy. To koszty, które poniósł, gdy chciał mnie bezprawnie wyeksmitować.

Licytacja musi być jawna

Nowy telewizor – sto złotych, wideo – pięćdziesiąt, lodówka – dwadzieścia. Ceny są atrakcyjne, ale o komorniczych licytacjach wiedzą nieliczni. Co Andrzej Ciemnoczołowski sprzedaje, gdzie i za ile, to najbardziej strzeżony sekret. Nie mogła go poznać także senator Bogucka-Skowrońska, choć powoływała się na autorytet Senatu i ustawę, z której wynika, że taka licytacja musi być jawna. Na początku stycznia zjawiła się więc nieproszona w magazynie komornika. – Pierwszy raz widzę, że licytacja odbywa się w ciemnym korytarzu. Nie dziwi mnie, że w takich warunkach można sprzedać za złotówkę dorobek czyjegoś życia. – To głos pani senator nagrany przez słupskich dziennikarzy. Potem słychać krzyki ludzi komornika: – Mamy polecenie, żebyście opuścili pomieszczenie. – Jak nie będą chcieli wyjść, to siłą! Andrzeja Ciemnoczołowskiego na licytacji nie było, ale instruował swoich ludzi przez telefon. „Obserwacja licytacji w dniu 5 stycznia pozwala mi na sugestię, że była tam grupa zajmująca się handlem sprzętem elektronicznym, której moja obecność wyraźnie popsuła interes” – napisała w raporcie do Ministerstwa Sprawiedliwości senator BoguckaSkowrońska. Na dziesięciu stronach maszynopisu przedstawiła też dwadzieścia trzy inne przypadki naruszenia prawa przez Andrzeja Ciemnoczołowskiego. Pracownicy ministerstwa, którzy niedawno kontrolowali jego kancelarię, napisali w raporcie, że skuteczność egzekucji nie może oznaczać naruszania prawa, i skierowali do Krajowej Rady Komorniczej wniosek o ukaranie komornika.

Po studiach i bezkonfliktowy?

Andrzej Ciemnoczołowski nie rozmawia z dziennikarzami. Zanim odłoży słuchawkę telefonu, mówi, że na pytania odpowie rzecznik sądu. Ale rzecznik Janusz Blicharski nie wie nawet, ile komornik ma lat, jak długo pracuje i jakie studia ukończył. Nie wie też, czy ktoś się na niego kiedyś skarżył. – Pewnie tak, bo na komorników ludzie zawsze się skarżą. Taka praca – mówi sędzia Blicharski. O Andrzeju Ciemnoczołowskim może z całą pewnością powiedzieć tylko tyle, że skończył dwadzieścia pięć lat, jest po studiach prawniczych i ma niekonfliktowy charakter (bo tak wynika z ustawy o komornikach). Musiał też złożyć ślubowanie, że będzie postępował honorowo, zgodnie z prawem i sumieniem. Psycholog Ewa Danielak zapamiętała, że komornik był łobuziakiem. Ale sympatycznym. Przesiadywał w świetlicy terapeutycznej, w której prowadziła zajęcia z trudną młodzieżą. Dwadzieścia lat później zrobił się nieprzystępny. Gdy w grudniu 1998 roku zjawił się pod jej domem, nawet nie zapukał. Od razu kazał swoim ludziom rozwiercić zamek. Wyrwał drzwi. Spacerował po pokojach i pokazywał palcem, co mają zabrać. – Nawet się zdziwiłam, że po tylu latach go poznałam – mówi nauczycielka. – Zaproponowałam, że wyjaśnię wszystko nazajutrz w jego biurze: „Przecież na tyle się znamy, panie Ciemnoczołowski”. A on na to: „Co było, a nie jest, nie pisze się w rejestr”. Później dowiedziałam się, że ma pseudonim „Kat Słupska” i że z dłużnikami zazwyczaj nie rozmawia. Tylko raz udzielił wywiadu lokalnej gazecie – gdy senator Bogucka-Skowrońska ogłosiła raport o łamaniu przez niego prawa. Dziennikarz wytknął mu wtedy, że nie miał litości nawet dla siedemdziesięciolatków, których wyrzucił z domu. – Dla mnie okoliczności eksmisji nie mają znaczenia. Jeżeli ktoś ma wyrok, moim obowiązkiem jest go wykonać, a nie rozważać, czy to jest słuszne.

Jako prezes jestem bezwzględny

– Komornik jest pierwsza klasa – mówi Zenobiusz Wójtowicz, prezes słupskiej spółdzielni Czyn, który w ubiegłym roku wyrzucił dwanaście rodzin na bruk (sześć innych oddało klucze dobrowolnie). Trochę się oburzył, gdy usłyszał, że senator Bogucka-Skowrońska broni eksmitowanych. – To prawo jest złe, a nie komornik. Leszek Orkisz, prezes spółdzielni Dom nad Słupią i radny SLD , o komorniku Ciemnoczołowskim nic złego powiedzieć nie może. – Rzetelny, obowiązkowy, sumienny. Bo od moralności jest ksiądz, a od opieki pomoc społeczna. Z poprzedniego komornika prezes był niezadowolony: kazał sobie dużo płacić, a ludzi z mieszkania nie umiał wyrzucić. Nawet takich, którzy od lat zalegali z czynszem, byli winni spółdzielni pięć albo i dwanaście tysięcy złotych. Komornik chodził od drzwi do drzwi i prosił: „Zapłaćcie, ile możecie”. Płacili więc po dwadzieścia, trzydzieści złotych miesięcznie. – Przestali się bać. Myśleli, że tych pieniędzy nikt od nich nie wyegzekwuje – mówi Leszek Orkisz. Gdy w zeszłym roku Andrzej Ciemnoczołowski przysłał do spółdzielni ofertę współpracy, prezes Orkisz długo się nie zastanawiał. – Ciemnoczołowski obiecał, że przeprowadzi każdą eksmisję. Gdy się zjawił, wszystko ruszyło z miejsca. W ciągu roku wykonał dwanaście eksmisji na bruk. I każdy z siedmiuset dziesięciu członków spółdzielni Dom nad Słupią ma pewność, że gdy tylko przestanie płacić, Ciemnoczołowski może zastukać i do jego drzwi. Dlatego Leszek Orkisz napisał list otwarty w obronie komornika: „W naszej polskiej mentalności zwykle stajemy po stronie »skrzywdzonych« […], nie bacząc na to, że »krzywda« niejednokrotnie jest taką w ich subiektywnej ocenie”. – Sprawiedliwość społeczna to utopia – tłumaczy prezes. – A pani Skowrońska niech walczy ze skutkiem, a nie przyczyną. Nie będzie eksmisji, gdy państwo zacznie dopłacać biednym ludziom do mieszkań. Wrażliwość to ja mam jako człowiek, a jako prezes jestem bezwzględny.

Nie mieści się w ramach

W ostatnich latach słupską prokuraturę pięć razy zawiadamiano o popełnieniu przestępstwa przez komornika. – Wszystkie skargi dotyczą Andrzeja Ciemnoczołowskiego – mówi Beata Szafrańska, rzecznik prokuratury. Zarzuty powtarzają się: działał bezprawnie, podczas egzekucji niszczył sprzęt, wyceniał go za nisko, był wulgarny. Wszystkie sprawy umorzono. – My badamy tylko, czy komornik nie złamał prawa – tłumaczy Beata Szafrańska. – Kwestia poniżania i niekulturalnego zachowania nie mieści się w ramach postępowania prokuratorskiego. Tym powinna się zająć Izba Komornicza. Ale Jan Treder, przewodniczący gdańskiej Rady Izby Komorniczej, mówi, że nie może oceniać kolegi ze Słupska, póki nie będzie miał protokołów wizytacji kancelarii. – A wizytacja będzie na pewno, bo są na niego skargi – zapewnia Treder, który nazwisko Andrzeja Ciemnoczołowskiego zna z trójmiejskich gazet.

„Zabrał zegar, wlazł butami na wersalkę”

Sprawa I I K M 266/98 to wychuchany domek Jana S., słupskiego krawca. Dokumenty mówią, że w styczniu 1998 roku jego mieszkańców postawiło na nogi walenie do drzwi i okrzyki: „Otwieraj, ty dupo, bo wejdziemy z drzwiami”. Jan S. opowiada: – Komornik zabrał zegar, rozbił tuner, wlazł butami na wersalkę. Gdy następnego dnia rano żona poszła do kancelarii i zażądała wyjaśnień, Ciemnoczołowski wyciągnął palec i powiedział: „Wynoś się, bo cię ochrona wyrzuci”. Pan S. dzięki znajomościom w sądzie dowiedział się, że być może chodzi o zaległe koszta sądowe sprzed czterech lat – dziewięćdziesiąt złotych. – A ja wtedy zapłaciłem. Znalazłem pokwitowanie i popędziłem do sądu, by się poskarżyć. Tam mówią: „Dla świętego spokoju zapłać pan raz jeszcze”, a prezes Iwona Krzeczkowska-Lasoń obiecała wszystko wyjaśnić. Kilka dni później przysłała list: „Z wyjaśnień komornika wynika, że zachowanie zarówno jego, jak i pracowników kancelarii komorniczej było nienaganne”. W marcu komornik zjawił się ponownie z sześcioosobową asystą policjantów i ochroniarzy. Krawiec nie chciał ich wpuścić za próg, więc go przycisnęli kolanem do podłogi i zakuli w kajdanki. – Przecież wszystko zapłaciłem – krzyczał. – A kto zapłaci trzysta pięćdziesiąt złotych za naszą styczniową wizytę? Tyle kosztowało zajęcie zegara wycenionego przez komornika na pięćdziesiąt złotych. – Żona przyniosła pieniądze i poprosiła, żeby już sobie poszli. A komornik na to, że trzeba zapłacić i za dzisiejszą wizytę. Nie mieliśmy przy sobie dwustu siedemdziesięciu ośmiu złotych, więc zabrał telewizor i magnetowid. Krawiec zgłosił pobicie i kradzież w prokuraturze, ale sprawa przeciwko komornikowi została umorzona. Prokurator Jan Zborowski ustalił jednak, że przestępstwo zostało popełnione, ale przez Jana S. Nie chciał on wpuścić komornika do domu, a nawet krzyczał: „złodziej”, „skurw….” i „bandyta”. Prokurator oskarżył więc krawca o utrudnianie komornikowi czynności służbowych, a słupski sąd wymierzył mu pięćset złotych grzywny.

Dzień otwartych drzwi

We wtorek kolejka ustawia się na korytarzu. To u komornika dzień otwartych drzwi. Wchodzi się pojedynczo. Ale nigdy nie wiadomo, czy komornik zechce rozmawiać. Siedzi za biurkiem. Trzydziestka na oko, twarz chłopca, bez uśmiechu. Pod ręką notebook, równo ułożone długopisy, sterylna czystość. Zgodził się odpowiedzieć tylko na jedno pytanie. Zapytałem o Murawskich, których dobytek wyprzedał po złotówce za sztukę. – Jaki sens miała ta licytacja? – Komornik nie szuka sensu, tylko rozpatruje wniosek wierzyciela. Imiona i nazwiska dłużników zostały zmienione Cezary Łazarewicz, Kafka z Mrożkiem. Reportaże pomorskie, Warszawa: Wydawnictwo Obok, 2012, s. 39–48

2000 Katarzyna Surmiak-Domańska (ur. 1967)

Pisać tak, jak się rozmawia

Do „Gazety Wyborczej” trafiła w 1995 roku z Radia Mozart. Duże reportaże zaczęła jednak pisać do „Magazynu Gazety Wyborczej” dopiero pod sam koniec XX wieku. Jej tekst o dalszych losach polskich kamikadze kampanii wrześniowej wydaje się idealny na zakończenie antologii reportażu ubiegłego wieku. Ożywiła postacie mało znane, ale symboliczne dla minionego stulecia, sam tekst został zaś uznany przez czytelników „Gazety” i słuchaczy radiowej Trójki za reportaż miesiąca. W swoich uzasadnieniach dziękowali reporterce za oddanie czci polskim patriotom. Co pchnęło ją do tego tematu? Kiedy słyszę o japońskich kamikadze – mówi – mam ciarki. Co innego iść na front, co innego zgłosić się na pewną, samotną śmierć bez walki. Kamikadze byli dla mnie zawsze jednym z dobrych przykładów na to, jak kultura europejska różni się od azjatyckiej. Dlatego gdy natknęłam się na książkę Narcyza Klaty Polskie żywe torpedy w 1939 roku, nie mogłam uwierzyć w to, o czym czytałam. Prędko ruszyłam w trasę tropami wskazanymi przez autora. Udało mi się porozmawiać z dwoma żyjącymi jeszcze kandydatami na samobójców. Jeden opowiedział mi o tym, jak pewnego majowego dnia podczas zbiórki harcerskiej wynieśli przed szkołę stół przykryty zielonym suknem. Ustawiła się kolejka ochotników, druh drużynowy wpisywał ochotników do zeszytu. Niepełnoletni fałszowali zgody rodziców. Ale byli też rodzice, którzy sami zgłaszali swoje dzieci do Ministerstwa Spraw Wojskowych. Moim głównym bohaterem został człowiek, który już nie żył, gdy szukałam tropów polskich żywych torped. Dla niego ten młodzieńczy epizod okazał się najważniejszym wydarzeniem, które zaważyło na całym jego osiemdziesięcioletnim życiu. Właściwe „emploi” tej reporterki to jednak nie reportaże historyczne ani tym bardziej patriotyczne. W jej pierwszym zbiorze Beznadziejna ucieczka przed Basią. Reportaże seksualne (2007) – będącym plonem tego, co drukowała w „Dużym Formacie” i „Wysokich Obcasach” – znajdziemy teksty obyczajowo-psychologiczne. Historie transwestytów i transseksualistów, choć prawdziwym bohaterem jest społeczeństwo, które tłamsi jakąkolwiek inność. Otwierając tę książkę, możemy przypuszczać, że czeka nas włóczęga po peryferiach: ciemne zaułki, przymglone latarnie i dziwne typy jak z Almodóvara. Zamykając ją, będziemy mieć wrażenie, że był to jednak spacer po rynku głównym. Odkryciem Surmiak jest m.in. to, że mniejszości tak naprawdę powielają schematy wykluczenia, które pielęgnuje społeczna większość. Że bycie w mniejszości ani na jotę nie uszlachetnia i nie czyni lepszym. (To w latach dziewięćdziesiątych było dla nas istotnym odkryciem). Ania, bohaterka reportażu Anna z gabinetu bajek z 1998 roku, ma dwadzieścia trzy lata i pracuje w wesołym miasteczku. Sprząta ubikacje, sprawdza bilety. Jest po operacji zmiany płci. Dyrekcja – najwyższy szczebel w hierarchii miasteczka – to „normalni” ​homo​s eksualiści […]. Kiedy Anna tu przyszła, myślała, że homoseksualiści ją zrozumieją. – Szukałam w nich bratniej duszy. Ale nic z tego. Dla nich jestem po prostu gorszym rodzajem pedała. Ania chce mnie przyjąć w lunaparku jak najlepiej. I choć jest obrażona na szefa (przedstawił mi ją: „A to nasza pani Ania, półkobieta”), poprosiła go o klucz do cygańskiego wozu. Więc teraz leżymy wygodnie na kanapach nakrytych futrami, a nasze twarze odbijają się w sześciu kryształowych lustrach. Następne książki – Żyletka (2011) i Mokradełko (2013), finalistka Nagrody Literackiej Nike – są reporterskimi opowieściami o tym, że w rodzinie miłość i przemoc są ze sobą na zawsze splecione (jak to ujęła Joanna Bator). Na zawsze, bo kolejne pokolenia powtarzają niszczące schematy. Mam małą satysfakcję, że wymyśliłem tytuł do trzeciej książki Katarzyny. Na taki reportaż jak Mokradełko czekałem: polska opowieść o ukrytej twarzy niczym niewyróżniającej się małomiasteczkowej rodziny. Matkę, która przez lata przymykała oko na to, że jej mąż współżyje z ich córką, reporterka pyta: „A nie chciałaby pani dowiedzieć się prawdy?”. Kobieta odpowiada pytaniem: „A skąd pani weźmie prawdę?”. Myślę, że to zdanie charakteryzuje sytuację egzystencjalną nie tylko bohaterów Mokradełka.

Surmiak interesują tematy odwieczne: strach, kłamstwo, udawanie. Gdybym miał określić, jaką jest reporterką, powiedziałbym, że jest detektywem prawdy psychologicznej. Katarzyna Surmiak-Domańska – absolwentka filologii romańskiej na Uniwersytecie Warszawskim – jest jedną z ulubionych „instruktorek zawodu” początkujących reporterów. – Pani pyta zatem transwestytę, jaka była sukienka, w którą się przebierał? – interesowała się Agnieszka Wójcińska. – Oczywiście. Bo w tym, jaką sukienkę wybrał, jaka mu się podobała, a jaką odrzucił, jak ją na siebie wkładał, czy nie miał problemów z zapięciem, jak dochodził do tego, w jaki sposób tuszuje się rzęsy – w tym właśnie widać dwoistość jego natury. On patrzy na sukienkę zarazem jako mężczyzna i jako kobieta. Nie wolno pozwolić bohaterowi, by poprzestał na stwierdzeniu: „Zacząłem się przebierać za kobietę”. Chwileczkę, skąd pan wziął tę sukienkę, kupił pan, ukradł, pożyczył od mamy? Uprał pan ją potem i oddał? Kiedy pan ją kupował, to co powiedział ekspedientce? Gdzie pan ją trzymał? Co to znaczy „W miejscu niedostępnym dla rodziców”? W miejscu nieuczęszczanym, czyli gdzie? – W piwnicy. – To do piwnicy rodzice nie zaglądają? – Są miejsca, do których się nie zagląda przez cały rok. – Jakie? – Pudełko z bombkami choinkowymi. Jeśli już mamy te bombki choinkowe, to wszystko zaczyna inaczej brzmieć. Bohater staje się swojski, bliższy. Zaczyna nas bardziej obchodzić. Trzeba zawsze doprowadzać do pudełka z bombkami choinkowymi […]. Co jeszcze jej zdaniem jest ważne? Czytelnik: Materiał niekoniecznie musi się rozwijać po myśli bohatera. Okazuje się, że musimy opisać rzeczy, które nie są mu na rękę. […] Trzeba pisać dla czytelnika. Dla kogoś, komu chcę rzetelnie i uczciwie opisać to, co zobaczyłam, usłyszałam, odkryłam, zrozumiałam. Asertywność: Gdy bohater zaczyna coś przeczuwać i mówi: „Inaczej to sobie wyobrażałem”, zamieniam się w słup lodu. Reporter nie jest do wynajęcia. Opowiadanie: Ja mam taką zasadę – zanim się coś napisze, trzeba to komuś opowiedzieć. Opowiadając, od razu wyczuwasz, co jest ciekawe, śmieszne, istotne, a co banalne. I potem tak właśnie trzeba pisać. Ucieczka od przyzwyczajeń: Nie najlepsze są doświadczenia ze szkoły w pisaniu wypracowań, gdzie musi być wstęp, rozwinięcie, zakończenie. W reportażu można zacząć od zupełnie dowolnego momentu. Od końca albo od środka. Samo pisanie: Pisać powinno się tak, jak się rozmawia z przyjaciółmi.

Mistrz krawiecki żywa torpeda

Był ciepły majowy wieczór 1939 roku. Wieś Białe Szczepanowice pod Siedlcami. Marysia sadziła kartofle i czekała na Edka, który jak zwykle miał przyjechać na niedzielę z Warszawy. Przyszedł do niej na pole i powiedział: – Wiesz, Marychna, niedługo może być wojna. Wymyśliliśmy z Leonem i Władkiem, jak można załatwić Niemców. Edek niedawno przeczytał książkę o wojnie chińskiej. Dowiedział się z niej, że Japończycy atakowali chińskie okręty torpedami kierowanymi przez ludzi. Taki pocisk z prawie stuprocentową pewnością trafiał w cel. – A co się dzieje z tym człowiekiem? – zapytała Marysia. – Człowiek ginie – odparł podniecony Edek – ale za to wysadza w powietrze cały pancernik i kilkuset Szwabów! Pomyśl tylko! Leon i Władek też uważają, że to genialny pomysł, że takie torpedy trzeba robić u nas. Widzisz, Marychna – dodał, tuląc dziewczynę – daliśmy ogłoszenie do gazety, że my chcemy być takimi żywymi torpedami. I jak ktoś się czuje patriotą, żeby też się zgłaszał. Maria Lutostańska ma osiemdziesiąt lat i ciągle mieszka w Białych Szczepanowicach. Kiedy ją odnalazłam, nosiła żałobę, bo kilka miesięcy przed moim przyjazdem umarł jej mąż Edward.

Tadzio uczy się na pamięć tablicy okulistycznej

Przed wojną w Rypinie, niedaleko granicy niemieckiej, mieszkał krawiec Solarski. Miał syna Tadzia, którego wyznaczył na swego następcę i od dziecka uczył fachu. Ale chłopiec, mimo że pilnie uczył się szycia, nie czuł do niego powołania. Bardziej niż z ojcem o sztuce krojenia wolał rozmawiać z nauczycielem historii. Historyk pożyczał mu książki o powstaniach, opowiadał o polskich patriotach, którzy walczyli z carem, a potem z bolszewikami. Tadzia fascynowały też opowieści matki o powstańcach styczniowych. Już jako malec umiał bezbłędnie narysować ich mundury. Jako nastolatek postanowił: zostanie bohaterem. Tylko że w małym Rypinie życie snuło się spokojnie i nie stwarzało po temu okazji. Był jeszcze jeden poważny problem. Mimo że pan Solarski należał do najzamożniejszych ludzi w mieście i jego dzieciom niczego nie brakowało, Tadzio był bardzo wątły. Miał tylko 162 centymetry wzrostu i sporą niedowagę. W dodatku niedowidział na jedno oko. Idąc na komisję wojskową, specjalnie nauczył się na pamięć całej tablicy okulistycznej, żeby to ukryć, ale się nie udało. Dostał niską kategorię i wrócił do maszyny do szycia. – Nie odsłużyć wojska znaczyło być ostatnią ofermą. Tadzio bardzo to przeżył – mówi Stanisław Chrzanowski. Pan Chrzanowski zaprzyjaźnił się z Tadeuszem Solarskim osiem lat temu i zna jego wspomnienia z dzieciństwa. – Ja też uczyłem się cyferek na pamięć i przepuścili mnie – dodaje.

Nie należy gasić patriotyzmu

Ze Stanisławem Chrzanowskim rozmawiam w jego służbowym mieszkaniu na tyłach Zespołu Szkół Ogrodniczych w Radomiu. Przed emeryturą pan Stanisław był ich dyrektorem. W maju 1939 roku miał dwadzieścia cztery lata i praktykował w majątku hrabiny Grocholskiej pod Lublinem. W dzień karmił pszczoły i doglądał sadzonek, a na niedzielę jeździł do sąsiedniego powiatu, do narzeczonej Kazi. Byli po słowie. Wkrótce Kazia miała zamieszkać ze Stasiem w majątku hrabiny. Tam mieliby start, potem planowali założyć własny zakład ogrodniczy. Któregoś wieczora w swoim domku w pasiece Staś usłyszał komunikat radiowy. Poważny męski głos mówił, że wojna jest nieunikniona. Niemcy są przygotowani do uderzenia w każdej chwili. W związku z tym do Ministerstwa Spraw Wojskowych i do marynarki wojennej napływają podania o przyjęcie w poczet kandydatów na żywe torpedy. Lektor podkreślał, że zgłaszają się także kobiety. Następnego dnia Stasia zaczepił cieśla z dworu. – Słuchał pan wczoraj radia? – spytał. – Niech pan sobie wyobrazi, że moja córcia Wandzia uparła się, żeby się zgłosić na żywą bombę. Nie mogę jej wybić z głowy. Przecież ona ma jedenaście lat! – Nie powinien pan gasić jej patriotyzmu – odpowiedział Staś. Na drugi dzień wysłał list do marynarki wojennej: Proszę o przyjęcie mnie w poczet kandydatów na żywe torpedy i proszę, żeby moja torpeda była pierwsza, która zostanie skierowana przeciwko tym, którzy godzą w naszą niepodległość.

Po kilku dniach otrzymał odpowiedź: Szef sztabu marynarki wojennej wyraża wysokie uznanie dla postawy patriotycznej Pana. Podanie zostało złożone do akt i w razie potrzeby będzie wykorzystane.

Staś nie rozstawał się z tym listem i codziennie wypatrywał listonosza, który miał mu przynieść upragnione wezwanie. Raz, gdy listonosz nie przyszedł, Staś pobiegł nawet na pocztę. Ale drugiego listu ze sztabu nigdy nie otrzymał.

Liczy się tylko honor

28 kwietnia 1939 roku Adolf Hitler zrywa pakt o nieagresji z Polską i wysuwa trzy żądania. Między innymi domaga się oddania Gdańska. 5 maja minister spraw zagranicznych Józef Beck w słynnym przemówieniu transmitowanym przez radio odpowiada Hitlerowi: „Polska nie da się odepchnąć od Bałtyku. Jest tylko jedna rzecz w życiu ludzi, narodów i państw, która jest bezcenna. Tą rzeczą jest honor!”. Zaraz po wysłuchaniu tego przemówienia Edek Lutostański z bratem Leonem i szwagrem Władysławem Bożyczką biegnie do znajomego dziennikarza „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”. Następnego dnia na pierwszej stronie gazety ukazuje się ich list: Wzywamy wszystkich tych Polaków, co chcą niezwłocznie oddać życie za Ojczyznę w charakterze żywych torped z łodzi podwodnych. […] Do tego celu nie są potrzebni ludzie zupełnie zdrowi. Muszą to być ludzie silni duchem. Nie wątpimy, iż takich ochotników zgłosi się tysiące, a te tysiące spowodują u wroga straty liczone w setkach tysięcy ludzi i milionach złotych. Nie wiemy tylko, gdzie mają zgłaszać się kandydaci.

Redakcja dołącza fotografie trzech mężczyzn i krótkie informacje o nich. O Edku pisze, że jest robotnikiem w zakładzie betoniarskim w Tarchominie, ma dwadzieścia osiem lat, jest silnym i pięknym młodzieńcem o niezwykle sympatycznym wyglądzie. Pomysł Lutostańskich i Bożyczki natychmiast podchwytują czytelnicy „Kuriera”. Do końca maja do redakcji napływa ponad tysiąc listów od ochotników, którzy chcą dla ojczyzny popełnić samobójstwo. Gazeta regularnie drukuje ich nazwiska. Wkrótce do akcji włączają się inne redakcje. Gazeta dla rolników „Wielko​polanin” opisuje działanie żywych torped: „Do wnętrza pocisku wchodzi człowiek. Kieruje jego biegiem tak, jak kieruje się samochodem, dopóki torpeda nie wyrżnie w bok pancernego statku. Wybuch dziurawi okręt, który tonie, a sternika rozrywa na strzępy”. Za prasą apel powtarza radio.

Wysadzić czołg to żadne zwycięstwo

Na wieść o wojennych przygotowaniach w Tadziu podskoczyło serce. Jego ojciec był szczęśliwym posiadaczem jednego z dwóch odbiorników lampowych w Rypinie, więc wieczorami pół miasta zbierało się u Solarskich przy radiu. Któregoś wieczora usłyszeli ten sam komunikat, co Staś Chrzanowski. Teraz Tadzio myśli szybko. „Skoro do torped zgłaszają się nawet kobiety, to mnie też muszą przyjąć. To, że jestem niski, to nawet lepiej. Przecież w takiej kabinie na pewno nie ma dużo miejsca. Sam jako torpeda mógłbym rozbić pancernik, zabić kilkuset Niemców. To bez porównania więcej niż zdziała żołnierz na froncie!”. Nosił się z decyzją kilka dni. W końcu poszedł do starosty, u którego podania na torpedy złożyło już kilku mieszkańców Rypina. Starosta przyjrzał mu się uważnie. – Nie żal ci, chłopcze, tak młodego życia? – zapytał. – Kto odda życie za ojczyznę, będzie żył na wieki – odparł spokojnie Tadzio, a kątem oka zauważył, że sekretarka starosty ociera łzę. Wrócił do domu i zajął się szyciem. Do pracowni wszedł ojciec. – Słyszeliście nowinę? – powiedział do syna i czeladników. – Podobno jakiś chłopak od nas zapisał się na żywą bombę. Czy taki młokos wie, co robi? Tadzio pochylił się nad maszyną. Nigdy nie przyznał się ojcu. Następnego dnia inny z rypińskich ochotników, Antoni Rakowski z młyna, zaczepił Tadzia w sklepie. – Podobno będzie się można też rzucać z bombą pod czołgi – szepnął. Ale Tadzio wzruszył ramionami. – Mnie interesują wyłącznie okręty. Wysadzić czołg to żadne zwycięstwo.

Józek podrabia podpis

Józef Muszyński, emerytowany magazynier Centrali Rybnej w Warszawie, mieszka w podstołecznym Legionowie. W roku 1939 chodził do gimnazjum w Sochaczewie. Jego ojciec, weteran wojny polsko-bolszewickiej odznaczony Krzyżem Walecznych, był bezrobotny i przy pomocy syna dorabiał na życie wyrzynaniem koników na biegunach z drewnianych skrzynek na papierosy. Józek zapisał się do żywych torped na zbiórce harcerskiej. – Był upalny majowy dzień, wyszliśmy na zbiórkę przed szkołę. Druh powiedział, że zbliża się wojna i żeby się przyszykować. Że harcerze z naszej drużyny powinni zapisać się do żywych torped – opowiada. Druh zaznaczył, że to nie jest obowiązkowe, ale Józek i wielu jego kolegów bez namysłu postanowili się zgłosić. Chętnych było tylu, że drużynowy kazał przynieść ze szkoły stół. Usiadł za blatem nakrytym zielonym suknem, a przy nim ustawiła się kolejka ochotników, których wpisywał do zeszytu. Przy Józku druh się zawahał. – Nie masz osiemnastu lat. Musisz przynieść zgodę rodziców. Józek podrobił podpis ojca i na drugi dzień wpisał się do zeszytu. W domu powiedział, że zgłosił się do wojska, ale nie dodał, że na bombę.

Składam w ofierze synów

Narcyz Klatka, komandor w stanie spoczynku, interesuje się żywymi torpedami od roku 1992, kiedy to przypadkiem, przeglądając wojskowe archiwa, natknął się na ich podania. W 1996 wydał na ten temat książkę Polskie żywe torpedy w 1939 roku. Według zebranych przez niego informacji na apel, z którym wystąpił Edek Lutostański, odpowiedziało ponad cztery tysiące osób. Byli dziennikarze i nauczyciele, byli tacy, którzy podpisali się krzyżykiem. Najwięcej zgłosiło się urzędników i robotników wykwalifikowanych. Kilkaset podań napisały kobiety. Najmłodsza z nich, Mirosława Gruszczyńska, miała dwanaście lat. Gdy zgłosili się jej dwaj starsi bracia, członkowie P P S -u, uparła się, że chce iść z nimi. Rodzice podpisali zgodę. Ale ginąć chcieli nie tylko młodzi. Osiemdziesięciopięcioletni wówczas Stefan Kozłowski napisał w podaniu: Mimo mojego obecnego stuprocentowego kalectwa, spowodowanego całkowitym porażeniem obu kończyn dolnych, melduję się posłusznie z gorącą prośbą o przydzielenie mnie do oddziału żywych torped.

Ułan rezerwy Józef Wysocki ze Skierniewic zgłosił swój akces wraz z synami, uczniami gimnazjum. „Składam w ofierze jedyny i najdroższy mój skarb, zdrowie i życie synów moich, Jana i Adama” – napisał. Wraz z podaniem przesłał fotografię. Na zdjęciu stoi wyprostowany autor listu w mundurze z odznaczeniami i dwóch nastolatków w mundurkach z dumnie wystawionymi do obiektywu tarczami gimnazjalnymi. W Wydawach w województwie poznańskim rolnicy Jan i Marianna Mand​lowie ofiarowali dwudziestoczteroletniego syna: Panie Marszałku, Wodzu Polski. Mamy dwie córki i jednego syna, podporę naszej rodziny. Pieniędzy nie posiadamy, za to ofiarujemy naszego jedynego syna jako ochotnika do Żywej Torpedy, czyli do Batalionu Śmierci. Jest to nasz datek na żywy Fundusz Obrony Narodowej. Racz go łaskawie przyjąć, ażeby stał się godnym synem naszej ojczyzny ukochanej, Polski. Bóg i Ojczyzna, z poważaniem Rodzice.

Byli też bezrobotni. Niektórzy w zamian za gotowość oddania życia w potrzebie żądali stałej pracy dla siebie i dla swej rodziny. Bezrolni prosili o kawałek ziemi, byli i tacy, którzy w razie śmierci żądali zapewnienia opieki niepełnoletnim dzieciom. Narcyz Klatka znalazł też dwóch ochotników frustratów. Jeden bezrobotny napisał, że i tak nie ma środków do życia, a na złą drogę nie chce pójść, więc woli zginąć za ojczyznę, niż popełnić samobójstwo. Inny prosił o przyjęcie go do oddziału, ponieważ od dawna myśli o śmierci.

Widziałem torpedy

„Żywe torpedy oznaczały czyn, walkę, były szansą otrzymania broni przez każdego. Broni, o której wiedziano, że nie starczy jej dla wszystkich. W idei torped odżywał narodowy heroizm reduty Ordona i legenda Ketlinga” – pisze w książce Samotni wojownicy Waldemar Benedyczak. – Zgłaszanie się na żywe torpedy świadczyło o godnym podziwu patriotyzmie, zupełnie nie do wyobrażenia dzisiaj, i o wielkim autorytecie, jakim w okresie międzywojennym cieszyło się wojsko i rząd – mówi Narcyz Klatka. – Wśród kandydatów nie było prawie wojskowych, a już nikogo z samej marynarki wojennej. Ochotnicy nie byli zorientowani w praktyce wojennej. Nie przychodziło im do głowy, że żeby wsiąść do torpedy, trzeba by przejść bardzo długie szkolenie. A żeby trafić do celu, trzeba mieć żelazne nerwy. Kandydaci zgłaszali się do redakcji gazet, do władz gminnych, do marszałka RydzaŚmigłego, do marynarki wojennej albo po prostu na ulicę Poprzeczną 7, do mieszkania numer 10, gdzie mieszkał Edward Lutostański. Centralne władze nigdy oficjalnie nie zachęcały do zapisywania się na żywe torpedy, choć wiele osób dostało podziękowanie i zapewnienie, że w razie potrzeby ich gotowość zostanie wykorzystana. Waldemar Benedyczak w swojej książce przytacza relację nieżyjącego już ochotnika Mariana Kamińskiego z Poznania. Podobno twierdził on, że w 1939 roku po zgłoszeniu się do żywych torped brał udział w szkoleniu organizowanym przez marynarkę wojenną. Razem z grupą osiemdziesięciu innych kandydatów przeszedł badania lekarskie i zaprzysiężenie, następnie obejrzał z nimi projekcję filmu pokazującego polskie żywe torpedy. Pan Kamiński zapamiętał parametry: długość – 3 metry, szerokość (ze skrzydłami) – 3,5 metra, waga całkowita – 420 kilogramów, w tym ładunek wybuchowy – 200 kilogramów. Kształtem przypominała uskrzydloną (stery głębokości) rakietę. Inny świadek odnaleziony przez Waldemara Benedyczaka – Jan Szumiata – po zgłoszeniu się na listę straceńców dostał instrukcję zawierającą dane o torpedzie, wydaną przez Polską Marynarkę Wojenną. Tym razem torpeda była podobna do kajaka, z zamykanym włazem i oszklonym dziobem. Niestety instrukcja zaginęła podczas okupacji. Inny rozmówca Benedyczaka, ochotnik Stefan Ceglarski, po zarejestrowaniu się na liście straceńców został poinformowany przez oficerów floty, że torpeda będzie podwieszona pod niewielką łodzią ze stanowiskiem sternika. Taka konstrukcja umożliwiała opuszczenie bomby po naprowadzeniu na cel, ale przed wybuchem. Łódź napędzał cichy silnik elektryczny. Nikt nie utrzymywał, że widział sam sprzęt.

Z Edkiem nie było dyskusji

– Edek był fanatykiem wojska – wspomina Maria Lutostańska. – Nic dla niego nie było ważniejsze niż Polska, Rydz-Śmigły czy Piłsudski. On miał dla nich bezgraniczne uwielbienie. Na kilka miesięcy przed poborem obciął czuprynę i chodził ostrzyżony na rekruta, bo nie mógł się doczekać. Pani Maria pamięta, że tamtego wieczora, gdy wrócili z pola i usiedli do kolacji, Edward z wypiekami na twarzy opowiadał jej ojcu i bratu o swoim pomyśle. Brat Marysi, Marian, słuchał go oczarowany. Narzeczony siostry był jego idolem. „Przecież to samobójstwo – pomyślała Maria. – Przeciw wiatrowi nie ma co dmuchać. Czy to nie szkoda człowieka?” Ale nic nie powiedziała, bo z Edkiem podobno nie było dyskusji. Brat Marysi zginął zaraz po wybuchu wojny, w lesie, jako partyzant. Edek został zmobilizowany do wojska, potem walczył w A K , po wojnie przesiedział za to kilka lat we Wronkach. W 1956 wyszedł na wolność. Odtąd żył szczęśliwie w Białych Szczepanowicach z Marysią, która urodziła mu trzech synów. Zmarł w 1999 roku.

Ją by rozerwało, a statek cały

– Wyobrażałem sobie, że wsiadam do kabiny pojazdu, który wypełniony jest materiałem wybuchowym, że muszę bardzo się skupić, dokładnie trafić w statek – przypomina sobie pan Stanisław Chrzanowski. – Wiedziałem, że to samobójstwo. Kilka razy wyobrażałem sobie tę sytuację i nie czułem lęku. Czułem coś w rodzaju dumy. – A nie żal panu było tej małej Wandzi? – pytam. Pan Stanisław zastanawia się chwilę. – Myślę, że dzieci się nie nadawały – przyznaje. – Dziecko nie wytrzymałoby napięcia, mogłoby nie trafić. Ją by rozerwało, materiał wybuchowy by się zmarnował, a statek zostałby cały. Zamiast wezwania do torped Staś dostał 2 września zwykłe powołanie do wojska. Żałował, zwłaszcza że jego batalion szybko został rozbity i Staś dostał się do niewoli sowieckiej. Uciekł i na wiosnę 1940 roku znowu karmił pszczoły u hrabiny Grocholskiej. Po wojnie został nauczycielem, a potem dyrektorem Zespołu Szkół Ogrodniczych w Radomiu. Mieszka sam, niedawno umarła ukochana żona Kazia. Ma trzech synów.

Partyzant broni wejścia

– To była zabawa – wspomina Józef Muszyński swój akces. – Z kolegami przekrzykiwaliśmy się potem, jak to wsiądziemy do torpedy. Tym żyliśmy przez kilka miesięcy. Dziewczyny patrzyły na nas jak na bohaterów. Wkrótce przyszła wojna i nikt już nie pamiętał o torpedach, bo trzeba było normalnie walczyć. Józef zgłosił się do Związku Walki Zbrojnej. Wywieziony na roboty do Niemiec, uciekł do Wojska Polskiego na Zachodzie, walczył w Anglii. W szafie wraz z mundurem przechowuje wiele odznaczeń. Po wojnie wrócił do kraju. Pracował najpierw jako magazynier zbożowy w Kamieniu Pomorskim, potem w Centrali Rybnej w Warszawie. Jako repatriant otrzymał działkę w Legionowie, wybudował skromny domek, w którym dziś mieszkają z nim żona i syn z rodziną. Od wielu lat jest inwalidą, żyje z niewielkiej renty. Wrócił do zajęcia z dzieciństwa – rzeźbienia. Jego dom łatwo rozpoznać, bo wejścia broni prawie metrowy drewniany partyzant ze znakiem Polski Walczącej.

Tadzio rezygnuje z Wiednia

Fragment filmu dokumentalnego o żywych torpedach Andrzeja Soroczyńskiego Na dnie z honorem lec. Zbliżenie chudej, zapadniętej twarzy starca o ostrych rysach. Widać klapy czarnego garnituru i ciemny krawat. Starzec relacjonuje crescendo: – Podczas walki o Westerplatte znów zgłaszam się, przypominam, że jestem tym kandydatem na żywe torpedy, że chcę, żeby mnie spożytkowano, chcę ratować nasze okręty. Zwłaszcza chodziło mi o Rysia, którego zniszczyli Niemcy. Ja też chciałem im zniszczyć jakiś okręt. A oni nie są w stanie udzielić mi żadnej odpowiedzi. I wtedy ja (głos starca się załamuje)… płaczę. Tadeusz Solarski z powodu niskiej kategorii nie dostał we wrześniu powołania do wojska. Nic dziwnego, że nie zapomniał o torpedach. Zrozpaczony, nie mogąc się doczekać wezwania z marynarki, zgłasza się do ochotniczej kompanii strzeleckiej. Dają mu karabinek z pięcioma nabojami. Mieli dojść do Rzeszowa, doszli tylko do Mińska Mazowieckiego. Przebrany w cywilne ubranie Tadeusz po dwóch tygodniach ucieka do domu. O swoich losach w czasie okupacji opowiedział później przyjacielowi prawnikowi Mieczysławowi Kuźmie. – Nasi nie przejęli się zbytnio akcesem Tadzia, za to żywo zainteresowało się nim gestapo. Niemcy dobrali się do podań ochotników, przechowywanych w biurze marynarki wojennej, dotarli do nazwisk z adresami, publikowanych w gazetach. Zaczęło się polowanie. Przez całą wojnę Tadzio musiał się ukrywać. Ciągle w drodze, spał w bramach, ubikacjach, na klatkach schodowych, cmentarzach. W końcu uratował go, o ironio, pewien Niemiec. Wiedział, że Tadzio ma na karku wyrok śmierci, mimo to ukrywał go do końca okupacji. No nie, proszę się tak nie dziwić, nie było to do końca bezinteresowne. Po prostu Niemiec prowadził zakład krawiecki i odkrył, że Tadzio ma wybitny talent do szycia. Pod koniec wojny do Niemca przyjechał kuzyn z Austrii. Zachwycił się uszytym przez Tadzia garniturem. Zaproponował mu załatwienie fałszywych papierów i wyjazd do Wiednia, gdzie mieli razem otworzyć zakład krawiecki. Wiem, że Tadzio nawet wybrał się z nim w tę podróż, dotarł bodajże do Wrocławia, ale tymczasem skończyła się wojna i Tadzio jakoś zrezygnował. Nie do końca wiem dlaczego. W każdym razie wrócił do Rypina – kończy pan Kuźma.

W zamieszaniu wszystko się pogubiło

Torpedy kierowane przez człowieka stosowali w czasie pierwszej wojny światowej Włosi, tylko że włoska torpeda obmyślona była tak, że kierujący nią płetwonurek mógł przed detonacją odpłynąć. Ciekawe, że polscy ochotnicy zafascynowali się wersją żywych bomb dla stuprocentowych samobójców, które rzekomo stosowali Japończycy podczas wojny chińskiej. Gdyby Edek Lutostański mógł rzetelniej zbadać tę sprawę, odkryłby, że japońscy ochotnicy-samobójcy z lat 1932–1937 byli wytworem japońskiej propagandy (por. Tadeusz Januszewski, Lotnicy śmierci i ich samoloty). Prawdziwych kamikadze Japończycy użyli dopiero w roku 1944. Autorzy prac o żywych torpedach twierdzą zgodnie, że choć w 1939 roku mogły istnieć u nas projekty, a może nawet prototypy torped z kabinami, na pewno nie było gotowego sprzętu nadającego się do użycia. Tak więc niewiele można było zrobić z niespodziewanym entuzjazmem społeczeństwa. Może nie chcąc marnować gotowości do poświęcenia, oficerowie marynarki, ​odpisując kandydatom na listy, podtrzymywali ich nadzieje. Są też opinie, że żywe torpedy były blefem wywiadu polskiego, mającym wystraszyć Niemców. Stefan Smolis w książce Podwodna broń dywersyjna powołuje się na relację pułkownika Emila Strumińskiego, ówczesnego oficera sztabu Armii „Pomorze”. Pułkownik pamięta, że gdy 4–5 września Niemcy urządzili przeprawę na Wiśle w okolicach Chełmna, ktoś w sztabie „Pomorza” przypomniał sobie o ochotnikach na żywe torpedy i zaproponował, żeby użyć ich do zniszczenia przepraw. Płynąc wpław, mieliby oni holować drewniane pływaki w kształcie trójkąta z minami umocowanymi na wierzchołkach. Według pułkownika Strumińskiego sprawa rozbiła się o to, że w rozgardiaszu wojennym trudno było odnaleźć ludzi, którzy zgłosili swój akces. Narcyz Klatka prześledził losy wojenne kandydatów. Prawie połowa z nich brała udział w ruchu oporu. – Ginęli, ryzykowali życie, ale nigdy nie wzięli udziału w akcjach samobójczych – mówi. – Zawsze towarzyszył im instynkt samozachowawczy. Zawsze to były sytuacje dające szansę przeżycia. Nie było u nas kamikadze.

Wielki drab znęca się nad Tadziem

Po wojnie Tadeusz przejął po ojcu zakład. – Ale te torpedy ciągle nad nim wisiały. Teraz z kolei zainteresowało się nim N K WD . Ciągali go na przesłuchania, fotografowali, zdejmowali odciski palców, zaczepiali na ulicy. Raz potrącili go samochodem, był ciężko ranny – rekonstruuje opowieść Tadeusza inny jego przyjaciel Julian Styrna. – I tak jego żarliwy patriotyzm wzbogacił się o obsesyjną nienawiść do komunistów. A że swoich poglądów, jak to on, nie wahał się wygłaszać publicznie, to znaczy na zebraniach cechu krawieckiego, raz przesiedział nawet pół roku w więzieniu. Ten okres chyba bardzo odbił się na jego psychice. Posadzili go w dwuosobowej celi z jakimś bandytą, atletycznym drabem. Ten, coś się zdaje, nieźle dał mu w kość. „Gdyby mnie jeszcze trochę potrzymali, niewątpliwie by mnie zabił”, mówił pan Tadzik. Za to życie zawodowe układało mu się pomyślnie. Był zamożnym człowiekiem, tyle że samotnym. Dopiero po pięćdziesiątce ożenił się z młodą pracownicą swojego zakładu krawieckiego. Urodziła córeczkę. Wkrótce potem odeszła jednak z młodszym mężczyzną.

Żywymi torpedami przeciw ZSR R

Córka Tadeusza miała siedem lat, kiedy jak co roku jechali we dwoje na wczasy nad morze. W pociągu obok nich siedziała pani Zofia, okulistka z Krakowa. Samotna, niemłoda, z garbem, bardzo chciała mieć dzieci. Pokochała córkę Tadzia. Po wspólnych wakacjach Tadeusz i Zofia się pobrali. Tadeusz zostawił bratu dom w Rypinie i pracownię i przeniósł się do Krakowa, tam córka miała lepsze perspektywy. Zamieszkali na Bronowicach, w bloku, drzwi w drzwi z panem Julianem Styrną, stolarzem, i jego żoną Elż​bietą. Zofia pracowała w przychodni, a Tadeusz założył w domu pracownię i szył garnitury na miarę. Pan Julian wciągnął go do bractwa kurkowego. Tam poznał z Mieczysławem Kuźmą, prawnikiem, i Adamem Kurczabem, krawcem artystycznym.

Pan Zbyszek spóźnia się na ślub

– Nigdy nie zapomnę garniturów Tadzia – wzrusza się Mieczysław Kuźma. – On nie szył, on rzeźbił. Pan Mieczysław wstaje i zaczyna rysować ręką po ciele. – Jego pierś była dopracowana w najdrobniejszym detalu. Pod jego igłą jak pod dłutem artysty cherlawy zyskiwał tors, tęgi – smukłość, krzywy – prościutkie ramiona. Adam Kurczab z nabożeństwem odwija z chusteczki pamiątkę po przyjacielu: dwa kawałki aksamitu z ornamentem roślinnym, wyhaftowanym złotymi nićmi. – Kto dzisiaj umie zrobić coś takiego!? – Ale co z tego? – Pan Mieczysław kiwa głową. – Był tak absurdalnie pedantyczny, że garnitur potrafił szyć i pół roku. Przez dziesięć lat w bractwie uszył może trzy kontusze. Kariera krawiecka Tadeusza skończyła się w dniu ślubu pana Zbyszka, sąsiada z bloku. – Samochód do ślubu trąbił już na ulicy, a pan Tadzio dopiero prasował Zbyszkowi garnitur – opowiada Julian Styrna. – I fama poszła, że Solarski to guzdrała. Od tej pory nie miał już zamówień. – Świetny fachowiec, mógł zarabiać wielkie pieniądze. Tylko że kompletnie pozbawiony zmysłu praktycznego. Jego nie interesowały sprawy materialne – ocenia Adam Kurczab. – Na emeryturze dostawał trzysta dziesięć złotych. Oczywiście uważał, że tak niska suma to represja komunistów za jego poglądy. A ja mu mówię: „Chłopie, jakżeś przez tyle lat pracował bez rejestracji, nie płacił składek, to jak ci mają dać więcej!”. Nie wiem, jak on to zrobił, ale potrafił udowodnić tylko dwunastoletni staż pracy. Na emeryturze robił już tylko drobne poprawki krawieckie sąsiadom. Za darmo. Żyli bardzo skromnie. W 1984 roku pani Zofia umarła, kilka lat później córka Tadeusza wyjechała do szkoły za granicę. Tadeusz został sam. W bractwie przyjaźnił się z panami Kuźmą, Kurczabem i Styrną. Z innymi nie. Unikali go od czasu, gdy w stanie wojennym namawiał ich, żeby zgłaszać się na żywe torpedy i w ten sposób załatwić Sowietów.

Będziesz w moim arcydziele ciekawą osobowością

W 1992 roku Józef Muszyński poruszał się już tylko o kulach. Dnie spędzał na struganiu w drewnie żołnierzy i aniołów. „Na śmieceniu” – jak mówi jego syn. Pewnego dnia przeczytał w gazecie anons: „Bohaterscy patrioci, do szaleństwa zakochani w Ojczyźnie, którzy w 1939 zgłosili się bronić Polski w charakterze żywych torped, proszeni są o zgłaszanie się do Ośrodka Informacyjnego”. Na końcu podany był adres krakowski. Józef Muszyński uśmiechnął się na wspomnienie młodości. W liście do Krakowa opisał tamten upalny dzień, gdy z kolegami wynieśli na boisko stół. Wkrótce otrzymał odpowiedź: Czy posiada Pan jakiś zachowany dokument? Jeśli nie, to trzeba go odtworzyć w notariacie na podstawie dwóch wiarygodnych świadków, kolegów z Pańskiej drużyny. Przygotować fotografie z tamtego okresu. Być może pamięta Pan jeszcze inne Żywe Torpedy. Pragnę zebrać ich jak najwięcej. Jest mi to wszystko potrzebne do przekazu dla przyszłych Potomnych. Będzie Pan o wszystkim informowany. Na odpowiedź proszę zawsze załączyć znaczek pocztowy. Z poważaniem, Tadeusz Solarski.

Józef Muszyński poczuł, że od jego relacji zależy historyczna prawda. Kazał się synowi wnieść do samochodu i wieźć do Sochaczewa. Niestety, swoich kolegów z drużyny odnalazł na cmentarzu. Po miesiącu z Krakowa przyszło ponaglenie: Wielce Szanowny Pan Artysta Rzeźbiarz Józef Muszyński Czy czyni Pan jakieś posunięcia w sprawie udowodnienia, że złożył Szanowny Pan swój akces do Żywej Torpedy w roku 1939? Ja osobiście wierzę Panu, ale nie jestem w stanie potwierdzić. Naszym zamierzeniem jest, aby stworzyć Księgę Legionu Żywych Torped. Życzeniem naszym jest, aby w tej Księdze, wykonanej w pięknej szacie graficznej, nie było pominięte Pana Nazwisko. Proszę się dobrze zastanowić, by nie było pretensji. Złośliwców nie brakuje. Tadeusz Solarski

Obok pieczątka: Ośrodek Informacyjny Żywe Torpedy w Krakowie. Pan Muszyński zaczął wydzwaniać do kolegów w Londynie, do brata w Australii. Na telefony i listy wydał miesięczną emeryturę. Zdobył oświadczenia, wysłał. Wkrótce otrzymał list: Drogi Józiu! Dokumenty są prześwietne. Będziesz stanowić w moim przyszłym arcy​dziele literackim bardzo ciekawą osobowość P O STAWY patriotycznej. Pozdrawiam serdecznie

„Jest, jest!” – krzyczał w progu

Kiedy w Polsce upadł komunizm, Tadeusz Solarski pomyślał, że można by znowu podjąć temat żywych torped. Bo za P RL -u, gdy zgłosił się do ZB O W iD -u[392], mówiąc, że jest żywą torpedą, to go wyśmiano. Teraz uderzył wprost do redakcji gazet, do telewizji. Dziennikarze podchwycili sensacyjny temat, o którym do tej pory w ogóle się nie mówiło. Wkrótce zaczęły napływać listy. Dwa pierwsze od Stanisława Chrzanowskiego i Józefa Muszyńskiego. – Jak on się cieszył, kiedy dostał pierwszy list – wspomina Julian Styrna. – Przyleciał do nas z rozwianymi włosami. „Jest, jest!” – krzyczał od progu. Po tygodniu znowu wpadł. „Panie Julianie – zawołał – już jest nas trzech!”. Za parę dni: „Już jest nas pięciu! Sześciu!”. Miał teraz w życiu cel. Napisze książkę o żywych torpedach, zarejestruje Stowarzyszenie Legionu Żywych Torped, zostanie jego prezesem. Rejestracja stowarzyszenia miała pomóc w dostępie do dokumentów na temat żywych torped, które chciał wykorzystać w książce. Przez stowarzyszenie można by też łatwiej dotrzeć do kandydatów, którzy zostali na Ukrainie i Białorusi. Żeby założyć stowarzyszenie, potrzeba piętnastu osób, a skąd wziąć piętnaście żyjących żywych torped? W dodatku niektórzy odnalezieni byli tak starzy i schorowani, że nie mogli włączyć się do żadnej akcji. – Zdarzali się i oszuści – pamięta pan Styrna. – Jedna kobieta rozpisywała się o swoim akcesie, a w końcu wydało się, że urodziła się w roku 1940. Wie pani, są samotni ludzie, którzy po prostu chcą się spotkać. Od korespondentów wymagał rzetelnych dowodów. Ponieważ sam nimi nie dysponował, udał się do notariusza i przed nim złożył oświadczenie w swojej sprawie. Ciągle jednak brakowało piętnastki, a sprawy opóźniało to, że wszystko odbywało się drogą korespondencyjną, bo na zamiejscowe telefony Tadeusza nie było już stać.

Koło Szaleńców

W roku 1993 Narcyz Klatka zaczął szukać kontaktu z żywymi torpedami. Stopniowo odnajdywał kolejnych ochotników. Jeden z nich wspomniał mu w liście, że słyszał, że w Krakowie działa Koło Szaleńców związane z torpedami. W 1995 roku komandor zobaczył w telewizji starca wątłej postury w doskonale skrojonym garniturze. – Pogłośniłem, bo usłyszałem, że ten człowiek mówi o żywych torpedach. Oczy mu błyszczały, głos drżał. Robił wrażenie nawiedzonego. Na koniec podał swój adres w Krakowie. Nie miałem wątpliwości, że Koło Szaleńców to on. Narcyz Klatka napisał do Solarskiego, że przygotowuje książkę o żywych torpedach. Solarski odpisał: Szanowny Panie Komandorze, ogromnie satysfakcjonuje mnie to spotkanie naszych zamiarów. Nie ma, sądzę, żadnych przeszkód, by wspólnie przyśpieszyć zrealizowanie owego historycznego zapisu…

– Ale chyba jednak nie było mu w smak, że ja też piszę książkę – ocenia dzisiaj pan Klatka. – Wprost mi tego nigdy nie powiedział, bo zależało mu na mnie jako członku stowarzyszenia, ale gdy prosiłem, żeby podzielił się ze mną informacjami, zbywał mnie milczeniem.

Dziennikarze są gorsi niż komuniści

Od 1992 roku Solarski i odnalezieni przez niego ochotnicy udzielają wywiadów prasie, radiu i telewizji, występują w filmie dokumentalnym. Ale sława nie daje byłemu krawcowi oczekiwanej satysfakcji. – Kiedyś wpadł do nas wściekły – opowiada Julian Styrna. – Jakiś dziennikarz pisał o nim artykuł, pan Tadzio wręczył mu więc maszynopis ze swoim przesłaniem. „Pan porówna”. – Rzucił mi na stół gotowy artykuł. „Ja mu dałem sześć stron, ten wybrał z tego kilka zdań, a resztę napisał sobie, jak chciał!” – Kiedy kręcono Na dnie z honorem lec, pan Tadeusz przed kamerą zamiast o torpedach, zaczął mówić o Piłsudskim. Reżyser grzecznie mu przerwał, bo szkoda było taśmy. Solarski się obraził, stwierdził, że filmowcy stosują gorszą cenzurę niż komuniści, i kazał mi złożyć protest w Wytwórni Filmów Dokumentalnych – opowiada Narcyz Klatka. – To było po tym, jak mianował mnie rzecznikiem prasowym. – Z programu telewizyjnego też nie był zadowolony. Rozmawiali z nim pół godziny, a w telewizji pokazali kilka minut – dodaje pan Kuźma. – I tak po każdym artykule czy programie dostawał gorączki, miotał się. To trwało kilka dni i potem przychodziło uspokojenie. Takie pomieszanie nasycenia z niesmakiem. Na kilka tygodni zapominał o torpedach i później od początku. Ja już wiedziałem, że ta idée fixe go wykończy. Pan Styrna co noc za ścianą słyszał maszynę do pisania. – Miał kłopoty z krążeniem. Lekarz mu powiedział: „Panie Solarski, więcej ruchu, nie wolno pracować po nocach”. „Mam tyle do zrobienia” – powtarzał Tadeusz. Z biuletynu Ośrodka Informacyjnego Żywych Torped: Zadania: wykonanie wzorów pieczątek (okrągłe, podłużna), wykonanie wzoru legitymacji członkowskiej, wykonanie wzoru exlibrisu, plakietu informacyjnego na groby i pomniki byłych ochotników, papieru firmowego…

– Był opętany myślą, że nie zdąży – mówi Mieczysław Kuźma. W jednym z wywiadów Tadeusz Solarski zwierza się: – Na stojąco nie da się pisać, a kiedy siedzę, to puchną mi nogi. Ale ja znalazłem na nie sposób. Moczę je w gorącej wodzie.

Soczki, ciastka i szkielety

W grudniu 1995 roku odbył się I Zjazd Ochotników do Żywych Torped. Zaszczyt organizacji przypadł Stanisławowi Chrzanowskiemu. – U mnie, jak pani widzi, trochę ciasno. Poprosiłem więc o pomoc dyrektora naszej szkoły ogrodniczej. Przy okazji się wydało, że byłem żywą torpedą, dyrektor bardzo się zainteresował. – Pan Chrzanowski uśmiecha się z zadowoleniem. – Zorganizowali mi nawet spotkanie z uczniami. Dostałem kwiaty, a potem dzieci zrobiły o mnie gazetkę. Ubrany odświętnie pan Chrzanowski czekał na przystanku autobusowym na swoich gości. Pierwszy przyjechał Tadeusz Solarski, z którym listownie pan Stanisław już nawiązał serdeczną przyjaźń. Przyjechał też komandor Klatka, reżyser Andrzej Soroczyński, Kazimierz Byrski – ochotnik z Nowego Dworu. W szkolnej sali gimnastycznej czekały na nich soki i ciasteczka. I tak byli ochotnicy zaczęli rozmawiać o przyszłości ich stowarzyszenia. Opowiada Narcyz Klatka: – Solarski podjął sprawę ufundowania na grobach nieżyjących kandydatów tablic z napisem: „Tu spoczywa były ochotnik do Żywych Torped z 1939 roku”. Pierwszą taką tablicę chciał postawić na grobie Ireny Szymczak, niedawno zmarłej ochotniczki, z którą korespondował. Ale że nikt tego tematu specjalnie nie podjął, przeszedł do drugiej sprawy. Oświadczył, że marzy o tym, żeby w święta państwowe, na przykład 11 listopada albo 3 maja, członkowie stowarzyszenia przedefilowali ulicami w strojach, które on zobowiązałby się uszyć. Inną możliwością do rozważenia było wystąpienie w tych strojach obok oficerów marynarki wojennej. To już brzmiało trochę dziwnie, ale szok nastąpił wtedy, gdy Solarski wyjął z teczki projekt takiego stroju. Każdy z nas miał nosić szeroki czarny kapelusz, taki w stylu napoleońskim, z inicjałami ŻT , czarną powłóczystą pelerynę (bez podszewki, w ramach oszczędności). Peleryna miała odsłaniać czarny kombinezon, na którym pan Tadeusz zamierzał namalować biały szkielet naturalnej wielkości.

Skromniutko, cichutko

– Makabryczne – wzdycha pan Klatka. – Powiedziałem Tadeuszowi: „Jesteś wielkim patriotą i moim wielkim przyjacielem, ale te stroje nie są potrzebne” – mówi pan Chrzanowski. – „Nasze żywe torpedy dlatego były lepsze od japońskich kamikadze, że dla tamtych to był rodzaj teatru. Japończycy, zanim zostali wystrzeleni, nosili specjalny strój paradny. Ludzie z daleka widzieli, że idzie bohater, i oddawali mu pokłony. Zanim taki człowiek zginął, zażył wielkiej sławy. To była taka polityka, żeby ściągnąć jak najwięcej ochotników. Ja wolę skromniutko, cichutko”.

Bohater bez czynu

– Problem Tadzia polegał na tym, że on nigdy nie chciał być krawcem – uważa Mieczysław Kuźma. – Akces do torped to był bunt przeciw ojcu, przeciw krawiectwu, przeciw szarej codzienności. On chciał być sławny. Natura nie pozwoliła mu być żołnierzem, a krawiectwo, jak na ironię, uratowało mu życie. – Ta frustracja przerodziła się w fanatyzm. Jego idolem oprócz Piłsudskiego był Eligiusz Niewiadomski. „To był patriota” – mówił z podziwem Tadzio. „Oddał życie za swoje ideały”. Opowiada Adam Kurczab: – Tadzik nie mógł odżałować, że nie wzięli go do tych torped, że to była tylko propaganda. Ciągle powtarzał, że jeszcze dzisiaj by do nich wsiadł. Dla mnie był bohaterem. Tylko zabrakło mu czynu. Torpedy mąciły mu poczucie rzeczywistości. Myślę, że to trochę dlatego zdarzyła się ta niemiła sytuacja w bractwie. Tadzio jako sekretarz nadzorował zakup materiałów na kostiumy. Sam bezwzględnie uczciwy, trzymał je w biurze niezabezpieczone. Do głowy mu nie przyszło, że ktoś mógłby postąpić niehonorowo i coś tam skubnąć. A ludzie, jak to ludzie, ktoś wszedł i uciął sobie metr aksamitu, inny wziął szpulkę nici. I jak przyszła kontrola, okazało się, że Tadzio ma w kasie manko. Głowę byśmy za niego dali. Złożyliśmy się, zapłaciliśmy. Ale on to strasznie przeżył – opowiada pan Kurczab.

Pan Klatka wydaje książkę

Wkrótce członkowie przyszłego stowarzyszenia spotkali się jeszcze raz u pana Chrzanowskiego. Tym razem Narcyz Klatka pochwalił się właśnie wydaną książką. – Wszyscy się cieszyli, oglądali, podziwiali, czytaliśmy na głos fragmenty. Solarski wziął do ręki, pokiwał głową i odłożył. Nie interesowała go – mówi komandor. – Po powrocie z Radomia zaczęliśmy już u niego widzieć postępującą chorobę. Zapominał, co było wczoraj, posądzał ludzi o kradzież drobnych przedmiotów, które nigdy nie zginęły – opowiadają Styrnowie. Tadeusz Solarski namówił jeszcze rodzinę Ireny Szymczak na ufundowanie jej tablicy pamiątkowej. Z listu do Narcyza Klatki wynika, że zaczął szyć swoje kostiumy. Stowarzyszenie Legionu Żywych Torped nigdy nie zostało zarejestrowane. – Kiedy już zebrał piętnastu członków, w sądzie powiedziano mu, że każdy z nich musi przedłożyć zaświadczenie, że nie współpracował z Niemcami w czasie wojny – opowiada Narcyz Klatka. – Znowu miesiące korespondencji. Kiedy wszyscy już mieliśmy zaświadczenia, okazało się, że musimy złożyć podpis na liście założycielskiej. Ale zjazd piętnastu członków był niemożliwy. Ludzie nie mieli pieniędzy na bilety. Zaproponowaliśmy, żeby ośrodek informacyjny przenieść do Radomia, do pana Chrzanowskiego, bo to w centrum i pan Stanisław był lepszego zdrowia, a przede wszystkim miał telefon. Ale Solarski potraktował to jako obrazę. Przysłał mi list: Tu, w Krakowie, w 1992 roku powstał Ośrodek Żywych Torped. Dzięki mojej intensywnej pracy osiągnął on triumf na skalę ogólnopolską. Sądzę, że osiągnięcie to nie wymaga dodatkowych komentarzy. Towarzystwo ŻT winno być zarejestrowane tu, w Krakowie. W innym przypadku ja wykluczam moje włączenie się. Tadeusz Solarski, prezes

Ostatecznie wymyślili, żeby listę przesyłać pocztą od członka do członka. Kiedy pan Solarski puścił ją w obieg, leżał już w szpitalu. Opiekowała się nim pani Styrnowa. Nosiła mu zupki, papeterię, znaczki pocztowe i listy ze skrzynki. Lista utknęła gdzieś w Polsce, gdy Tadeusz Solarski umierał w szpitalu imienia Narutowicza w Krakowie.

Mistrz nie żyje

Z grona żywych torped na pogrzeb przyjechał tylko pan Chrzanowski. Mieczysław Kuźma jako najlepszy mówca wygłosił długie, wzruszające przemówienie o Tadeuszu jako wielkim patriocie, wspaniałym rzemieślniku, jakich dziś już nie ma, nieodżałowanym sekretarzu bractwa kurkowego i serdecznym przyjacielu. – A o torpedach pan nie wspomniał? – pytam. – Niee – krzywi się pan Kuźma. – Celowo nie wspomniałem. Wie pani, ja tam zawsze uważałem, że to terrorystyczny pomysł. Na grobie na Cmentarzu Batowickim stoi czarna tabliczka: „Tadeusz Solarski 1917– 1997. Mistrz krawiecki”. Zły dotyk. Reportaże roku 2000, Warszawa: Prószyński i Sk-a, 2001, s. 25–44

Podziękowania

Bardzo serdecznie dziękujemy za życzliwość wszystkim autorom i ich spadkobiercom. Za pomoc przy tworzeniu antologii dziękujemy także: zespołowi Biblioteki Domu Literatury w Warszawie, Teresie Boguckiej, prof. Andrzejowi Chojnowskiemu, Jerzemu Czechowi, Jackowi Dehnelowi, Piotrowi Dempniakowi, Andrzejowi Dobrzyńskiemu, Pawłowi Duninowi-Wąsowiczowi, Wojciechowi Jagielskiemu, Elżbiecie Kalinowskiej, Jerzemu Kossowskiemu, Maciejowi Krupie, Wiesławowi Łuce, Janowi Ołdakowskiemu, dr. Piotrowi Osęce, Tomaszowi Pindelowi, Krystynie Pytlakowskiej, Pawłowi Piotrowi Reszce, dr Hannie ​Rubinkowskiej, Helenie Stachovej, Stanisławowi M. Stanuchowi, dr Karolinie Szymaniak, Jackowi Świerczowi, dr. Pawłowi Wierzbickiemu. Szczególne podziękowanie za pomoc autor składa Dorocie Szymborskiej.

Dodatki Literatura rzeczowa i źródła cytatów do tomu 3 Rada programowa antologii

Literatura rzeczowa i źródła cytatów do tomu 3

Adamiecki Wojciech, Ciemne światło sezamu, „Literatura” 1976, nr 39 —, W cztery oczy, Warszawa 1980 —, Zabiłem człowieka, Warszawa 1977 —, Zdobyć Everest, Warszawa 1984 Ambroziewicz Jerzy, Habemus Papam!, „Ekspres Reporterów”, t. 7, Warszawa 1981 —, Niczyj, Warszawa 1977 Ambroziewicz Jerzy, Jerzy Namiotkiewicz, Jan Olszewski, Na spotkanie ludziom AK , „Po prostu” 1956, nr 11 Anculewicz Zbigniew, Obóz koncentracyjny w Dachau w reportażu Jerzego Rogowicza, „Mrągowskie Studia Humanistyczne” 2000, t. 2 Arkady, wnuk Arkadego. Z Arkadym P. Fiedlerem rozmawia Anna Kamińska, „Pani” 2015, nr 4 Bartosiak Arkadiusz, Łukasz Klinke, Marcin Meller, Wywiad. Radek Sikorski, „Playboy” 2007, nr 6 Batora Katarzyna, Maria Helena Szpyrkówna [w:] Polski słownik biograficzny, t. 49, Warszawa–Kraków 2013– 2014 Bauer Zbigniew, Historie z pudełek, „Kontrasty” 1979, nr 1 Bednarczuk Monika, Perswazyjność i propaganda w polskich reportażach z wojny domowej w Hiszpanii 1936– 1939 [w:] Reportaż w dwudziestoleciu międzywojennym, red. Teresa Dunin, Justyna Sobolczyk, Lublin 2004 —, Wojna domowa w Hiszpanii 1936–1939 w krzywym zwierciadle polskich czasopism humorystycznych i satyrycznych, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 2004, t. 22 Bereza Henryk, W szczerym polu (O debiucie Stanisława Stanucha) [w:] tegoż, Prozaiczne początki, Warszawa 1971 Bieńkowski Zbigniew, Nagie jest piękne, „Tygodnik Kulturalny” 1989, nr 50 —, Zdrowy z urojenia, „Twórczość” 1973, nr 1 Biesiada Roman, Sygnały czy migawki, „Poznaj Świat” 1957, nr 4 Błażej Torański z Piotrem Pytlakowskim o rozmowach dziennikarzy z gangsterami, http://w w w.s dp.pl/w yw iady/9195,blaz ej- tor ans ki- z - piotr em - pytlakow s kim - o- r oz m ow ac hdz iennikar z y- z - gangs ter am i,1390211751 [dostęp: 10.09.2015] Boguszewska Hanna, Furmanką na targ [w:] Zespół Literacki Przedmieście, Warszawa 1959 BOM, Dla wszystkich, „Sztandar Młodych”, 27–29.07.1975 Brandys Marian, Przekrojowy reporter, „Nowa Kultura” 1958, nr 17 —, Świadek w kraju Kafki, „Twórczość” 1957, nr 10–11 Brożek Krzysztof, Bogdan Szczygieł [w:] Polski słownik biograficzny, t. 47, Warszawa–Kraków 2010–2011 Brycht Andrzej, Dancing w kwaterze Hitlera, Warszawa 1968 —, Rip-off, „Ekspres Reporterów”, Warszawa 1988 Budrecki Lech, Nagrody „Kultury” 1972. Nad społecznym funkcjonowaniem wartości, „Kultura” 1973, nr 6 Budrewicz Olgierd, Bedeker warszawski. Praga, Warszawa 1964 —, Mistrz małego bagażu, „Press” 2010, nr 10 —, Po siedmiu latach [w:] tegoż, Równoleżnik zero, Warszawa 1971 Burek Tomasz, Słownik polskich pisarzy współczesnych – Jerzy Pytlakowski, „Tygodnik Kulturalny” 1964, nr 25 Chojnowski Andrzej, Sceny ukryte z życia pisarza. Tajemnice Andrzeja Brychta, „Dzieje Najnowsze” 2008, z. 3 Churski Andrzej, Od Piotrowskiego do kapitana M., „Nowości. Dziennik Toruński”, 11.09.1991 Chwastyk-Kowalczyk Joanna, Reportaż w „Bluszczu” w okresie dwudziestolecia międzywojennego [w:] Reportaż w dwudziestoleciu międzywojennym, red. Krzysztof Stępnik, Magdalena Piechota, Lublin 2004 Cichowicz Stanisław, Nasze lektury: Wiktor Osiatyński „Wimbledon”, „Kultura” 1980, nr 6 Ciemiński Ryszard, Ludzie, twarze, tematy, „Życie Literackie” 1978, nr 49 —, Sześć wcieleń Jacka S., „Sztandar Młodych”, 20–21.05.1978 Cybulska Maja Elżbieta, Potwierdzone istnienie. Archiwum Stefanii Zahorskiej, Londyn 1988 Cywińska Halina, Kraje i ludzie oczami reportera, „Express Ilustrowany”, 3.04.1973 Czabański Krzysztof, „Nazywam się Pekosiński”, „Literatura” 1977, nr 46

Czyściecki Józef, Ja, oni i budżet [w:] Zespół Literacki Przedmieście, Warszawa 1959 Dasko Henryk, Brycht [w:] tegoż, Odlot malowanego ptaka, Warszawa 2009 Dąbrowski Jan, Na zachód od Zanzibaru, Warszawa 1937 Dąbrowski Jan, Józef Koskowski, Przedmowa [w:] Niepiękne dzielnice. Reportaże o międzywojennej Warszawie, wybór i oprac. Jan Dąbrowski, Józef Koskowski, Warszawa 1964 Dehnel Jacek, Pedofilski skandal w międzywojennym Poznaniu, http://tajnydetektyw.blogs pot.c om /2013/11/pedofils ki- s kandal- w - m iedz yw ojennym .htm l [dostęp: 10.09.2015] Derdowski Krzysztof, Bursa według Stanucha, „Fakty” 1985, nr 13 Doliński Jerzy, Dwa łyki (różnej) Ameryki, „Życie Literackie” 1982, nr 18 Drozdowski Bohdan, Dziewanowski w kraju Kafki, „Życie Literackie” 1957, nr 31 Dziewanowski Kazimierz, Essay na żebrach. Przyczynek do teorii estetyki faktu, „Kontrasty” 1976, nr 7 —, Notatka na poziomie metafizycznym, „ITD ” 1978, nr 7 —, Pytania za sto tysięcy dolarów [w:] tegoż, Złoto piasków, Warszawa 1976 —, Safari [w:] tegoż, Właśnie wróciłem, Warszawa 1981 E. S., [Wstęp bez tytułu] [w:] Bernard Singer (Regnis), Moje Nalewki, Warszawa 1959 Fajans Roman, Mussolini [w:] tegoż, Sylwetki i rozmowy, Warszawa 1939 —, Wskrzeszone dzieło Cezarów. Z podróży po Libii, Warszawa 1935 Fedorowicz Jacek, Najpierw znałem ją tylko z głosu. Wspomnienie o Ewie Szumańskiej, „Gazeta Wyborcza”, 20.05.2011 Fiedler Arkady, Słów kilka do polskich wydań „Dywizjonu 303” [w:] tegoż, Dywizjon 303, Pelplin 2007 Fiołka Katarzyna, Fiedler, Warszawa 2011 Friedrich Agnieszka, Bolesław Prus wobec kwestii żydowskiej, Gdańsk 2008 Gajkowska Cecylia, Zofia Petersowa [w:] Polski słownik biograficzny, t. 15/1, Wrocław–Warszawa–Kraków– Gdańsk 1980 Gazda Grzegorz, Lewicowy Front Sztuki [w:] tegoż, Słownik europejskich kierunków i grup literackich XX wieku, Warszawa 2009 Giełżyński Wojciech, Ukąszona Afryką, „Magazyn”, dodatek do „Gazety Wyborczej”, nr 143, 21.06.2001 Gnot Lesław, Chimera spod Bodaczowa [w:] tegoż, Boczne drogi, Lublin 1965 Gnot Małgorzata, On był wręcz zafascynowany władzą ludową, Archiwum Programu Historia Mówiona, Ośrodek Brama Grodzka, rozmawiała Agnieszka Góra, nagranie 12.03.2013, Lublin Gołoburda Paweł, Atrakcje południowego Kaukazu, „Lampa” 2010, nr 6 Gondowicz Jan, Piórem indyka, „Argumenty” 1977, nr 33 Goreń Andrzej, Zwyczajny czytelnik, „Literatura” 1978, nr 37 Górecki Wojciech, Tęsknię za grubymi książkami, „Gazeta Wyborcza”, 19–20.10.2013 —, Toast za przodków, Wołowiec 2010 Grochola Wiesława, Cud w Zbroszy Dużej, Radom 2012 —, Główkowanie z niskiej pozycji, czyli dlaczego pani Waleria Sz. źle wypadła w telewizji [w:] tejże, Twarze w zbliżeniu, Warszawa 1978 —, Moc Zbroszy Dużej, „Karta” 2009, nr 3 Grochowska Magdalena, Lewa strona gobelinu, „Gazeta Wyborcza”, 23.07.2005 —, Niechby schowali rozjuszone żądła [w:] tejże, Wytrąceni z milczenia, Warszawa 2005 Grosman Wasilij, Piekło Treblinki. Reportaż literacki, b. tłum, Katowice 1945 Grzegorczyk Piotr, Zdzisław Kleszczyński [w:] Polski słownik bibliograficzny, t. 12, Wrocław 1966–1967 Hamšik Dušan, Alexej Kušak, Egon Erwin Kisch, przeł. Marek Perlman, Warszawa 1966 Himalajska tragedia, cykl polemik i listów drukowany w „Tygodniku Kulturalnym” od 1974, nr 38 do 1975, nr 1 Historie ocalone – Wiesława Grochola, http://ludz kas pr aw a.pl/c ontent/view /802/1/ [dostęp: 10.09.2015] Hostowiec Paweł, Słowo wstępne [w:] Bernard Singer, Od Witosa do Sławka, Paryż 1962 I ty możesz zostać mafiozem. Z Piotrem Pytlakowskim rozmawia Piotr Najsztub, „Przekrój” 2004, nr 27 Ja. My. Oni. Teresa Torańska w rozmowie z Małgorzatą Purzyńską, Warszawa 2013 Jakowska Krystyna, Podręczny słownik pisarzy polskich, Warszawa 2006 —, Reportaż i literacka proza XX -lecia [w:] Reportaż w dwudziestoleciu międzywojennym, red. Teresa Dunin, Justyna Sobolczyk, Lublin 2004

Jankowski Zbigniew, Aktywna podróż, „Odra” 1975, nr 4 Jaros Tadeusz, Pamięci obrońców Lwowa 1–22 listopada 1918, „Przegląd Pruszkowski” 2005, nr 1 Jędrzejczyk Olgierd, Szopa, polityka i przyszłość, „Gazeta Krakowska”, 27.06.1988 Kalicki Włodzimierz, Inaczej, Warszawa 1989 —, Okruszek historii, „Press” 2008, nr 9 —, Tajna ciąża, gorsza płeć, mały cesarz [w:] tegoż, W domu smoka, Warszawa 1999 Kapuściński Ryszard, Lapidaria I –I I I , Warszawa 2008 Karaś Romuald, Ekspansja reportażu, „Literatura” 1979, nr 4 —, Himalajska tragedia, Warszawa 1976 —, Ostatni odruch, Warszawa 1986 —, Reporter: sprzężenie zwrotne, „Tygodnik Kulturalny” 1977, nr 32 Kawecki Tadeusz, Polskie Państwo Podziemne – Proces Czternastu, „Ostróg” 1990, nr 70 Kazimierska Ryszarda, Reportaże z sali sądowej, „Nowe Drogi” 1972, nr 11 Kąkolewski Krzysztof, Reportaż [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków 1993 —, Rozbiór czytanki, „Odra” 1970, nr 5 Kirchner Hanna, Nałkowska albo życie pisane, Warszawa 2011 —, Zespół Literacki Przedmieście [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków 1993 Kisielewski Józef, Książka o Polsce i Niemczech [w:] tegoż, Ziemia gromadzi prochy, Warszawa 1990, reprint wyd. 2, Poznań 1939 KL, Klasyka warszawska, „Trybuna”, 15.08.2008 Klusek Wojciech, Niezwykła kariera naszego „Kuriera”, „Kurier Lubelski”, 24.03.2010 Komorowski Adam, Po szkodzie, „Nowe Książki” 1981, nr 11 Kopeć Jakub, Jak było przy powodzi, „Ekspres Reporterów”, Warszawa 1977 —, Rozluźnienie moralne w starej kamienicy [w:] tegoż, Ostatnie polowanie, Warszawa 1976 Koprowski Jan, Opowiadania Stanucha, „Perspektywy” 1987, nr 30 —, Reportaże Karasia, „Perspektywy” 1986, nr 47 Kornacki Jerzy, Cele „Przedmieścia” [w:] Zespół Literacki Przedmieście, Warszawa 1959 Kotarska Elżbieta, Od autorki [w:] tejże, Proces czternastu, Warszawa 1998 Kowalik Helena, Reporter strzela [w:] Reporter strzela, wybór tekstów i wstęp Edmund Żurek, Warszawa 1976 —, Wiesz pan, skąd ja jestem?, Warszawa 1978 Koźniewski Kazimierz, Historia co tydzień, Warszawa 1999 —, Reportaż z siedmiu i pół tysiąca dni [w:] 7599 dni drugiej Rzeczypospolitej. Antologia reportażu międzywojennego, wybór i oprac. Ewa Sabelanka, Kazimierz Koźniewski, Warszawa 1983 —, Słownik swoich i obcych, czyli alfabet Koźniewskiego, Warszawa 1994 Krahelska Halina, Z przedmowy do I wydania [w:] Zespół Literacki Przedmieście, Warszawa 1959 Król Zofia, Prawda tkwi w oku piszącego, „Gazeta Wyborcza”, 25–26.04.2015 Krzemiński Ireneusz, Zbrodnia, „Polityka” 1978, nr 30 Krzyżagórski Klemens, Dziennik powoda [w:] tegoż, Kłopoty z ciałem. Czytanki i reportaże, Wrocław 1975 Kuncewicz Piotr, Pokolenie „Współczesności” [w:] tegoż, Agonia i nadzieja, t. 5: Proza polska od 1956 roku, Gdańsk 2001 Kunert Krzysztof Andrzej, Poemat dla… akowców [w:] Tadeusz Zakrzewski, Bartosz A. Szczęsny, Zawód reporter: Ambroziewicz, Warszawa 2000 Kurkiewicz Juliusz, O duchach Maisons-Laffitte, „Gazeta Wyborcza”, 10.06.2010 Kurowicki Jan, Reporter, człowiek, instytucje, „Polityka” 1972, nr 8 Labuda Grzegorz, Jak powstała książka Józefa Kisielewskiego „Ziemia gromadzi prochy” [w:] Józef Kisielewski, Ziemia gromadzi prochy, Warszawa 1990, reprint wyd. 2, Poznań 1939 Laskowska Małgorzata, Postulaty etyczne dla mediów w publicystyce ks. Stefana Wyszyńskiego, „Kultura – Media – Teologia” 2010, nr 3 Lenczewski Janusz, Z całego świata tamta strona, „Gazeta Krakowska”, 18.09.1984 Lewicki Stanisław, Przed sądem, „Żołnierz Wolności” 1972, nr 80 Limowska Ewa, Jeszcze raz o stolicy walczącej, „Trybuna Literacka” 1958, nr 3 Lisiewicz Piotr, Pandora w lustrze, „Nowe Państwo” 2010, nr 5 Liste des deutschfeindlichen, schädlichen und unerwünschten polnischen Schrifttums [Lista antyniemieckiej, szkodliwej i niepożądanej literatury polskiej], Nr 3, Stand vom 31. Marz 1942, Herausgegeben von der

Hauptabteilung Propaganda der Regierung des Generalgouvernements Lwowianie uczcili pamięć Wandy Mazanowskiej, „Cracovia Leopolis” 2006, nr 4 Łazarewicz Cezary, Kafka z Mrożkiem. Reportaże pomorskie, Warszawa 2012 —, Zbrodniarze mają głos, „Wprost” 2014, nr 19 Łęcicki Grzegorz, Lux in tenebris. Zarys życia i twórczości oraz fragmenty „Kronik” Bolesława Prusa, Warszawa 2007 Łuka Wiesław, Błysnąć jako cieć, „Prawo i Życie” 1978, nr 26 Maciąg Włodzimierz, Jak zapisać rzeczy smutne, „Nowe Książki” 1981, nr 19 Markowski Michał, Inaczej, „Kultura” 1989, nr 27 Matykiewicz Aleksandra, Reportaż sądowy w tygodniku „Tajny Detektyw” [w:] Reportaż w dwudziestoleciu międzywojennym, red. Teresa Dunin, Justyna Sobolczyk, Lublin 2004 Michałowski Witold, Ossendowski Antoni Ferdynand [w:] Polski słownik biograficzny, t. 24, Wrocław 1979 —, Tajemnica Ossendowskiego, Warszawa 1990 —, Wielkie safari Antoniego O. Kim był Antoni Ferdynand Ossendowski, Warszawa 2004 Mielczarek Paweł, Dekadentysta i patriota – o Edwardzie Słońskim, http://nakladniew yc z er pany.blogs pot.c om /2014/03/dekadentys ta- i- patr iota- oedw ar dz ie.htm l [dostęp: 10.09.2015] Mierzejewski Andrzej, Osiem i trzy dziesiąte, „Kontrasty” 1980, nr 3 Miękina-Pindur Jadwiga, Dojrzewanie w czasie. Wokół przyjaźni Bolesława Prusa z Julianem Ochorowiczem, „Konteksty Kultury” 2012, nr 10 Miller Marek, Menedżer (Klemens Krzyżagórski) [w:] tegoż, Reporterów sposób na życie, Warszawa 1983 Miłkowski Tomasz, Lekarz w Afryce, „Nowe Książki” 1987, nr 1 Mitzner Zbigniew, Wspomnienie o Janie Dąbrowskim [w:] Niepiękne dzielnice. Reportaże o międzywojennej Warszawie, wybór i oprac. Jan Dąbrowski, Józef Koskowski, Warszawa 1964 Mojsak Kajetan, Polski proces Kafki. Wokół cenzorskiej recepcji utworów Franza Kafki i tzw. „czarnej literatury”, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” 2013, nr 4 Morawiec Arkadiusz, Początki polskiej literatury łagrowej, „Gazeta Wyborcza”, 16.11.2001 Most. Wybór reportaży, oprac. i wstęp Kazimierz Koźniewski, Warszawa 1951 Myśliński Jerzy, Dzieje polityki informacyjnej do 1980 roku [w:] Jerzy Łojek, Jerzy Myśliński, Wiesław Władyka, Dzieje prasy polskiej, Warszawa 1988 —, Słowo wstępne [w:] Grzegorz Łęcicki, Lux in tenebris. Zarys życia i twórczości oraz fragmenty „Kronik” Bolesława Prusa, Warszawa 2007 Nadal ciekawi mnie Nowa Huta. Ze Stanisławem Stanuchem rozmawia Leszek Konarski, „Wiadomości Literackie” 1997, nr 41 Nasiłowska Anna, Stefania Zahorska i wiek XX [w:] Stefania Zahorska, Wybór pism. Reportaże, publicystyka, eseje, Warszawa 2010 Nie ma kiedy odpoczywać. Z Moniką Warneńską rozmawia Krystyna Konecka, „Gazeta Współczesna”, 22.05.1987 Nogaj Stanisław, Gusen. Pamiętnik dziennikarza, Katowice 1945 Opioła Wojciech, Instrumentalizacja obrazu hiszpańskiej wojny domowej w polskiej publicystyce politycznej w latach 1936–2009, Opole 2011 Osiadacz Maria, Ćmy [w:] tejże, Za barierą prawa, Warszawa 1974 —, Kulturyści [w:] tejże, Sąd orzekł…, Warszawa 1971 Osiatyński Wiktor, Przez Wembley do Monachium, Warszawa 1974 —, Wimbledon ’79, Warszawa 1979 Ossendowski Antoni Ferdynand, Lenin, Warszawa 1990 —, Pod smaganiem samumu, Poznań 2012 —, Szanchaj, Łomianki 2011 Ostrowska-Metelska Agnieszka, Tragarze codzienności [w:] tejże, Pokuta po polsku, Warszawa 1996 p.ć., Odwaga, „ITD ” 1989, nr 8 Parandowski Jan, Alchemia słowa, Warszawa 1961 Pawłowski Włodzimierz, Wyjście z cienia, „Literatura” 1980, nr 30 Petersowa Zofia, Odwet. Opowieści okupacyjne, Łódź 1947 Piach Bolesław (Zandberg), Czterdzieści groszy [w:] Zespół Literacki Przedmieście, Warszawa 1959

Piekarska Magda, Oczy zawsze suche, „Wysokie Obcasy”, dodatek do „Gazety Wyborczej”, nr 135, 11.06.2011 Pieszczachowicz Jan, Obsesje i portrety Stanisława Stanucha, „Współczesność” 1964, nr 162 Podróż bez bagażu. Z Olgą Stanisławską, laureatką Nagrody Kościelskich, rozmawiają Tomasz Fiałkowski i Michał Okoński, „Tygodnik Powszechny” 2002, nr 49 Pogonowski Wojciech, Dyskretny urok Wimbledonu, „Literatura” 1980, nr 24 Polit Monika, O Racheli Auerbach, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2012, nr 8 Polscy korespondenci wojenni, http://w w w.his tor yc y.or g/his tor ia/index.php/t94942.htm l [dostęp: 10.09.2015] Polskie Pulitzery 1998, „Press” 1991, nr 1 Prus Bolesław, Wybór kronik i pism publicystycznych, oprac. Zygmunt Szweykowski, Warszawa 1948 Pytlakowski Jerzy, Fundamenty, Warszawa 1966 —, Martwe klawisze I –I I , Warszawa 1981 —, Warunki lokalne, Przesłuchanie [w:] tegoż, Powstanie mokotowskie. Reportaż, Wrocław 1946 —, Znaki zapytania, „Życie Literackie” 1964, nr 10 Robotniczy Zespół Literacki „Budujemy”, Dzień Próby [w:] Most. Wybór reportaży, oprac. i wstęp Kazimierz Koźniewski, Warszawa 1951 Rogalski Aleksander, W kręgu przyjaźni, Warszawa 1983 Sadecki Jerzy, Ziarna gniewu, Paryż 1989 Siedlecka Joanna, Jaworowe dzieci, Warszawa 1988 —, Poprawiny, Warszawa 1984 Sikorski Radosław, Rozgrzewka [w:] tegoż, Prochy świętych. Afganistan – czas wojny, przeł. Grzegorz Sowula, Warszawa 2007 Singer Bernard (Regnis), Moje Nalewki, Warszawa 1959 —, Od Witosa do Sławka, Paryż 1962 Słoński Edward, Bezimieńce, Warszawa 2012 Słowo o reportażu. Rozmowa z Klemensem Krzyżagórskim, b. aut., „Argumenty” 1975, nr 20 Smoleński Paweł, Wojciech Adamiecki (1934–2008), „Gazeta Wyborcza”, 15.01.2008 Snopkiewicz Jacek, Temat życia – rozmowa z Romualdem Karasiem [w:] tegoż, To ucho! Runda reporterów, Warszawa 1980 —, Żegnaj się i wchodź [w:] tegoż, Człowiek w bramie, Warszawa 1978 Stachura Luiza, W drodze. Recenzja „Ronda de Gaulle’a” Olgi Stanisławskiej, https ://ow ar inaiyum e.w or dpr es s .c om /2010/05/11/w - dr odz e- r ec enz ja- „ r onda- de- gaulle’a” olgi- s tanis law s kiej/ [dostęp: 10.09.2015] Stanaszek Mateusz, „Gazeta Krakowska” wobec sytuacji społeczno-politycznej w Polsce w latach 1980–1981, praca magisterska, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych, Kraków 2014 Staniszewski Andrzej, Dni bez zwycięzców, „Fakty” 1984, nr 28 —, Wejście w miasto, „Nowe Książki” 1978, nr 21 Stanuch Stanisław, Czy można spojrzeć w oczy prawdzie?, „Gazeta Krakowska”, 27.04.1984 —, Portret z pamięci, Kraków 1959 Starczak-Kozłowska Krystyna, „Ta, co nie zginęła”. O moim dziadku Edwardzie Słońskim, poecie legionowym, „Magazyn Polski” 2011, nr 12 Stolarek Zbigniew, Dwie cudzoziemki w wietnamskiej dżungli, „Nowe Książki” 1967, nr 19 Strońska Anna, W drodze. Wspomnienie o Bogdanie Szczygle, „Odrodzenie” 1987, nr 2 Strumph-Wojtkiewicz Stanisław, Wanda Melcer-Rutkowska, Maria Szpyrkówna, Warszawa w ogniu. 12.5– 16.5.1926 r., Warszawa 1926 Suchar Zbigniew, Zachować twarz, „Tygodnik Gospodarczy” 1999, nr 28 Surmiak-Domańska Katarzyna, Anna z gabinetu bajek [w:] tejże, Beznadziejna ucieczka przed Basią. Reportaże seksualne, Warszawa 2007 —, Mokradełko, Wołowiec 2012 Szczucińska Paulina, Uciekł z piekła, „National Geographic” 2009, nr 6 Szczygieł Bogdan, Saharyjscy gwarkowie [w:] tegoż, Maska z niama-niama, Warszawa 1970 Szczygieł Mariusz, Koszyk Teresy, „Duży Format”, dodatek do „Gazety Wyborczej”, nr 51, 31.12.2014 —, Reporter na niebie [w:] Egon Erwin Kisch, Jarmark sensacji, przeł. Stanisław Wygodzki, Warszawa 2014

Szejnert Małgorzata, Od redakcji, „Magazyn”, dodatek do „Gazety Wyborczej”, nr 201, 28.08.1998 Szpakowska Małgorzata, „Wiadomości Literackie” prawie dla wszystkich, Warszawa 2012 Szperkowicz Jerzy, Pasjans polski, Warszawa 1980 —, Przejście przez Morze Czerwone, „Odra” 2008, nr 7–8 Szpyrkówna Maria Helena, Brylantowa oszustka. Proces Capelle-Lafarge, Warszawa 1926 —, Od Afryki do Polski, „Bluszcz” 1928, nr 48 Szumańska Ewa, Moi przyjaciele Latynosi, Warszawa 1981 —, Obecność, Kraków 1992 —, Tunes, Tunes, Warszawa 1979 Szweykowski Zygmunt, Wstęp [w:] Bolesław Prus, Wybór kronik i pism publicystycznych, oprac. Zygmunt Szweykowski, Warszawa 1948 Szymaniak Karolina, Kapkę uparta: Rachela Auerbach, cz. 1, http://w w w.jhi.pl/blog/2013- 12- 20- kapkeupar ta- r ac hela- auer bac h- c z - 1 [dostęp: 10.09.2015] —, Powód ocalenia, „Tygodnik Powszechny” 2015, nr 20 Szyszkowski Wacław, Rogowicz Jerzy [w:] Polski słownik biograficzny, t. 32, Wrocław 1988–1989 Ślusarski Witold, Żywa legenda, „Życie Literackie” 1987, nr 6 Torańska Teresa, Koszyk [w:] tejże, Widok z dołu, Warszawa 1980 —, Nie wyrzucajcie mnie z Biblii. Rozmowa z Kazimierzem Kąkolem [w:] tejże, Byli, Warszawa 2006 Ulicka Danuta, W poszukiwaniu autentyczności, „Miesięcznik Literacki” 1983, nr 6 Varga Krzysztof, Prus à propos, czyli rozkoszne ramoty, „Duży Format”, dodatek do „Gazety Wyborczej”, nr 123, 29.05.2014 Wańkowicz Melchior, Karafka La Fontaine’a, Warszawa 2010 Warneńska Monika, Groty pachnące lekami [w:] tejże, Bambusy szumią nocą, Warszawa 1970 —, „Ludzie z zewsząd” u progu Warszawy, „Perspektywy” 1979, nr 12 —, Pożegnanie pisarza-podróżnika [w:] Wokół reportażu podróżniczego, t. 3, Lucjan Wolanowski (1920–2006) – studia, szkice, materiały, red. Dariusz Rott i Mariusz Kubik, Katowice 2009 —, Pszczoły – „bojowniczki” [w:] tejże, Alarm na ryżowiskach, Warszawa 1966 Warzecha Łukasz, Strefa zdekomunizowana. Wywiad rzeka z Radkiem Sikorskim, Warszawa 2007 Werner Andrzej, Fikcja trzech warstw, „Nowe Książki” 1964, nr 13 Wierzyński Maciej, Wynalazek Krallówny [w:] Hanna Krall, Sześć odcieni bieli i inne historie, Warszawa 2015 Wietnam jest moją drugą ojczyzną. Z Moniką Warneńską rozmawia Krystyna Grzybowska, „Express Wieczorny”, 9.09.1968 Woźniak Marzena, Opisanie morza, „Czas” 1975, nr 1–2 Wójcicki Maciej, Wstęp [w:] Bernard Singer, W krajach Hitlera i Stalina. Reportaże, Warszawa 2007 Wójcik Ryszard, Igraszki z duchem i ciałem, „Argumenty” 1970, nr 32 Wójcińska Agnieszka, Pudełko z choinkowymi bombkami – rozmowa z Katarzyną Surmiak--Domańską [w:] tejże, Reporterzy bez fikcji. Rozmowy z polskimi reporterami, Wołowiec 2011 Z Łodzi na Kaukaz. Z Wojciechem Góreckim rozmawia Wojciech Jagielski, „Gazeta Wyborcza”, 11.05.2011 Zahorska Stefania, Wybór pism. Reportaże, publicystyka, eseje, Warszawa 2010 Zakrzewski Tadeusz, Bartosz A. Szczęsny, Zawód reporter: Ambroziewicz, Warszawa 2000 Zieliński Marek, Reporter strzela pierwszy, „Kultura” 1977, nr 21 —, Życie w parterze, „Nowe Książki” 1978, nr 19 Żurek Edmund, Saga rodu Nogajów [w:] tegoż, Przywróceni życiu, Warszawa 1976 —, Wstęp [w:] Reporter strzela, wybór tekstów i wstęp Edmund Żurek, Warszawa 1976 Żyję w jakiejś Łodzi wyobrażonej. Z Wojciechem Góreckim rozmawia Łukasz Kaczyński, „Polska Dziennik Łódzki”, 23.05.2013

Rada programowa antologii

Hanna Krall (ur. 1935) Najbardziej znana za granicą polska reporterka. Absolwentka Wydziału Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego. Pracowała m.in. w „Życiu Warszawy”, „Polityce” i „Gazecie Wyborczej”. Po ogłoszeniu stanu wojennego odeszła z redakcji „Polityki”, jej książki były publikowane przez wydawnictwa podziemne. Za granicą ukazało się siedemdziesiąt jeden jej książek. Jest jurorką Würth-Preis für Europäische Literatur, jednej z najważniejszych niemiec​kich nagród literac​kich, i członkinią kapituły Konkursu Stypendialnego imienia Ryszarda Kapuścińskiego dla młodych reporterów. Więcej o Hannie Krall – t. 2, s. 1013.

Elżbieta Sawicka (ur. 1952) Dziennikarka. Absolwentka polonistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Siedemnaście lat (1990–2007) pracowała w „Rzeczpospolitej” jako szefowa działu kultury, redaktorka dodatków „Plus Minus” i „Rzecz o książkach”. Współpracowała także z „Pulsem Biznesu”, miesięcznikiem „Nowaja Polsza”, „Zeszytami Literackimi” oraz Polskim Radiem. W latach 2009–2012 redaktorka naczelna portalu C ultur e.pl, prowadzonego przez Instytut Adama Mickiewicza. Opublikowała Przystanek Europa. Rozmowy nie tylko o literaturze (1996) oraz Widok z wieży. Rozmowy z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim (1997). Jest jedną z autorek pracy zbiorowej Jan Lebenstein (2004). Kilkanaście jej wywiadów weszło do książki Czesław Miłosz. Rozmowy polskie 1979–1998 (2006), dziewięć – do tomu Nasze histerie, nasze nadzieje. Spotkania z Tadeuszem Konwickim (2013). W 2005 roku została odznaczona medalem Gloria Artis jako współtwórczyni i redaktorka dodatku „Plus Minus”. Laureatka PIK-owego Lauru (2006), nagrody przyznawanej przez Polską Izbę Książki za najlepszą prezentację książek w mediach (w kategorii prasa). Obecnie współpracuje z Działem Rękopisów ​Biblioteki Narodowej i miesięcznikiem „Nowaja Polsza”. Jest członkinią kapituły Konkursu Stypendialnego imienia Ryszarda Kapuścińskiego dla młodych reporterów oraz kapituły Nagrody imienia Ryszarda Kapuścińskiego za książkę reporterską. Należy do Towarzystwa Dziennikarskiego.

Małgorzata Szejnert (ur. 1936) Reporterka. Absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego. Pracowała m.in. w „Kurierze Polskim” i „Tygodniku Demokratycznym”. W latach 1973–1981 była reporterką i kierowniczką działu reportażu w tygodniku „Literatura”. Po ogłoszeniu stanu wojennego odmówiła pracy w mediach oficjalnych i straciła posadę w „Literaturze”. Od 1990 roku przez piętnaście lat prowadziła dział reportażu „Gazety Wyborczej”. Wychowała i wyszkoliła wielu młodych reporterów. Po przejściu na emeryturę wydała jak dotąd trzy książki reporterskie – wszystkie znalazły się w finale lub zdobyły główne nagrody w najważniejszych polskich konkursach literackich. Za książkę Czarny ogród otrzymała Literacką Nagrodę Mediów Publicznych „Cogito”. Jest członkinią kapituły Konkursu Stypendialnego imienia Ryszarda Kapuścińskiego dla młodych reporterów oraz wieloletnią przewodniczącą jury Nagrody imienia Ryszarda Kapuścińskiego za książkę reporterską. Więcej o Małgorzacie Szejnert – t. 2, s. 1014.

Prof. dr hab. Kazimierz Wolny-Zmorzyński (ur. 1957) Medioznawca i literaturoznawca. Kierownik Katedry Genologii Dziennikarskiej i Komunikacji Wizualnej w Instytucie Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wiceprezes Towarzystwa Studiów Dziennikarskich. Ekspert Państwowej Komisji Akredytacyjnej. Absolwent filologii polskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tytuł doktora uzyskał w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, a doktora habilitowanego – na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego na podstawie książki Wobec świata i mediów. Ryszarda Kapuścińskiego dylematy dziennikarskie, literackie, społeczno-polityczne (1999). W latach 1990–1994 wykładał na Uniwersytecie w Budapeszcie. Pomysłodawca i organizator Piwnicy Medialnej w Piwnicy pod Baranami oraz Salonu Medialnego w Klubie Dziennikarza „Pod gruszką” w Krakowie. Dwukrotny laureat Nagrody Związku Literatów Polskich „Złote Pióro”. Autor kilku powieści obyczajowych oraz książek naukowych, m.in.: O poetyce współczesnego reportażu polskiego (1991), Sztuka reportażu wojennego Melchiora Wańkowicza (1991), Z teorii prozy narracyjnej i reportażu (1992), Reportaż – jak go napisać? (1996), O twórczości Ryszarda Kapuścińskiego. Próba interpretacji (1998), Gatunki dziennikarskie. Specyfika ich tworzenia i redagowania (współaut.: A. Kaliszewski i W. Furman, 2000), Fotograficzne gatunki dziennikarskie (2007), O wybranych problemach dziennikarstwa. Genologia i mistrzowie (2009).

Mariusz Szczygieł (ur. 1966) Reporter i felietonista związany z „Gazetą Wyborczą”. Pracę reportera zaczął w wieku dziewiętnastu lat w tygodniku „Na przełaj”. Jest autorem książek Niedziela, która zdarzyła się w środę (1996), Gottland (2006), Kaprysik (2010), Zrób sobie raj (2010), Láska nebeská (2012). Jego książki zostały przetłumaczone na piętnaście języków. Na ich podstawie stworzono w Polsce i w Czechach pięć spektakli teatralnych i sześć filmów. Gottland i Zrób sobie raj wielokrotnie w różnych konkursach zdobyły tytuły książek roku. Gottland został także nagrodzony Nike Czytelników 2007; European Book Prize 2009 – nagrodą Unii Europejskiej za najlepszą europejską książkę roku; Prix Amphi 2009 – nagrodą literac​ką Uniwersytetu w Lille za najlepszą książkę obcojęzyczną wydaną we Francji. Za swój reportaż Śliczny i posłuszny (2013) otrzymał Nagrodę imienia Andrzeja Woyciechowskiego i tytuł Dziennikarza Roku w konkursie Grand Press. Jest także popularyzatorem literatury reportażowej. Razem z Bożeną Dudko był pomysłodawcą koncepcji i redaktorem Dzieł wybranych Ryszarda Kapuścińskiego (2008). Jest autorem antologii 20. Dwadzieścia lat nowej Polski w reportażach według Mariusza Szczygła (2009). Przygotował specjalny numer węgierskiego pisma „Nagyvilág” (2011, nr 12) z wyborem polskich reportaży, a także numer włoskiego pisma „Internazionale” (2013, nr 12) z wyborem polskich reportaży i opowiadań. Na zlecenie Narodowego Instytutu Kultury napisał scenariusz i poprowadził rozmowę telewizyjną z Hanną Krall w cyklu Rozmowy poszczególne (2013). Razem z Wojciechem Tochmanem i Pawłem Goźlińskim założył Fundację Instytut Reportażu, a w jej ramach księgarnię Wrzenie Świata, Faktyczny Dom Kultury i Polską Szkołę Reportażu.

Przypisy

[1]

Para – dawna drobna jednostka rozliczeniowa funta tureckiego (liry tureckiej).

[2]

Prus był w 1870 roku uczniem Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnic​twa w Puławach, ale został usunięty ze szkoły po konflikcie z nauczycielem języka rosyjskiego. [3]

Małorusinami nazywano wówczas Ukraińców, Wielkorosjanami – Rosjan.

[4]

Świtka – wierzchnia odzież chłopów lub drobnej szlachty, sukmana.

[5]

Prus ma na myśli strajki lat 1905–1907, które dotknęły także piekarzy. Porwani rewolucyjnymi hasłami czeladnicy i niżsi pracownicy fizyczni niszczyli mienie pracodawców i odmawiali pracy. W 1905 roku dwóch warszawskich piekarzy zostało nawet zamordowanych, kilku napadnięto. [6]

Dmitrij Iwanowicz Iłowajski (1832–1920) – rosyjski historyk, autor podręczników obowiązujących w Królestwie Polskim, które fałszowały historię Polski i służyły rusyfikacji. [7]

Władysław Ludwik Anczyc (1823–1883) – autor popularnych sztuk ludowo-patriotycznych i utworów poetyckich, właściciel znanej krakowskiej drukarni. [8]

Ignoramus et ignorabimus (łac.) – nie znamy i nie poznamy.

[9]

Płytka studnia z ręczną pompą.

[10]

Prodaża ikon, kartin… (ros.) – Sprzedaż ikon, obrazów i innych świętych przedmiotów.

[11]

Brener (daw.) – palnik.

[12]

Mowa o pogromie w Kiszyniowie w 1903 roku, do którego doszło w wyniku oskarżenia miejscowych Żydów o mord rytualny. Zginęło 49 osób, kilkaset zostało rannych. [13]

Lignit – odmiana węgla brunatnego.

[14]

Niczego! (ros.) – tu: Czemu nie!

[15]

Upołnomoczennyj (ros.) – upoważniony.

[16]

Mowa o kończącym pierwszą wojnę światową traktacie wersalskim podpisanym 28 czerwca 1919 roku przez zwycięskie państwa ententy i pokonane Niemcy. [17]

Słoński ma na myśli podchorążych walczących w powstaniu listopadowym.

[18]

W ostatniej scenie Wyprawy wileńskiej Piłsudski wchodzi z adiutantami do gmachu swojej dawnej szkoły i wspomina surowość nauczycieli oraz kary wymierzane uczniom za mówienie po polsku. [19]

Molebien (ros.) – nabożeństwo.

[20]

Bolesław Roja (1876–1940) – podczas pierwszej wojny światowej dowódca 4. Pułku Piechoty Legionów, od roku 1917 – III Brygady. [21]

Gowori potisze! (ros.) – Mów ciszej!

[22]

Marka polska obowiązywała od 1916 roku na okupowanych przez Cesarstwo Niemieckie terenach Królestwa Polskiego, a następnie w Rzeczypospolitej do kwietnia 1924 roku. [23]

Prunela – cienka, mocna tkanina jedwabna.

[24]

Proszek perski – środek owadobójczy uzyskiwany ze sproszkowanych suszonych kwiatów złocieni.

[25]

Fluksja (daw.) – obrzęk spowodowany zapaleniem zębów.

[26]

Fliz – płyta z kamienia lub terakoty do wykładania ścian i podłóg.

[27]

Sowiet (ros.) – rada.

[28]

Czeka – Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, policja polityczna w Rosji sowieckiej, powołana w 1917 roku na polecenie Lenina do ochrony władzy bolszewickiej. Zajmowała się sprawami bezpieczeństwa państwowego, prowadziła wywiad, kontrwywiad, sabotaż oraz prowokacje polityczne.

[29]

Autor ma tu prawdopodobnie na myśli mieszkających w Kotlinie Minusińskiej Chakasów, znanych także jako Tatarzy abakańscy, którzy formalnie wyznawali prawosławie, zachowując jednak wiele elementów szamanizmu i kultów animistycznych. [30]

Hutuhta (właśc. chutuchta) – mongolski tytuł nadawany mistrzom buddyjskim.

[31]

Chatyk (właśc. chadak) – szarfa ofiarna wręczana na znak szacunku przez buddystów, Tybetańczyków i Mongołów. [32]

Lamaizm – inaczej buddyzm tybetański; religia panująca głównie w Tybecie i wśród ludów mongolskich, powstała w XVI wieku, łącząca elementy buddyzmu z kultem lokalnych bóstw i demonów. [33]

Terlica – sztywna część siodła.

[34]

„Żywy Budda” – reinkarnacja buddyjska (tu prawdopodobnie VIII Dżecundampa, inaczej Bogdo Gegen).

[35]

Stowarzyszenie Rodzina Sieroca we Lwowie opiekowało się około pięćdziesięciorgiem dzieci zmarłych obrońców Lwowa. [36]

Laweta służąca do umocowania lufy działa.

[37]

Pałac Saski został wysadzony w powietrze przez Niemców w grudniu 1944 roku. Po wojnie władze nie zdecydowały się na jego odbudowę, odnowiono jedynie pozostałą po zniszczeniach część środkową, w której ponownie urządzono Grób Nieznanego Żołnierza. [38]

Chodzi o mile polskie, jedna wynosiła blisko siedem i pół tysiąca metrów.

[39]

Fartuch – tu: skórzane lub sukienne okrycie na nogi w powozie.

[40]

Kompresja – tu: ciśnienie w cylindrach; zmniejsza się na skutek zużycia bloku cylindrów lub pierścieni na tłokach. [41]

Cybanty – obejmy na resorach lub przewodach elastycznych na przykład w układzie chłodzenia.

[42]

Na urząd (daw.) – starannie, mocno.

[43]

Mattia Battistini (1856–1928) – słynny włoski baryton operowy.

[44]

Bretnal – duży gwóźdź.

[45]

Piec drogowy – maszyna do przygotowywania i naprawy asfaltu, do dzisiaj widywana w postaci ciężkiej przyczepy. [46]

Socii doloris (łac.) – towarzysze w cierpieniu.

[47]

Kury – tu: ptaki łowne.

[48]

Postaw – dawna jednostka miary ​tkanin.

[49]

Obecnie wolno polować na zające dopiero po 1 listopada.

[50]

Kot – w gwarze łowieckiej zając.

[51]

Sicher ist sicher (niem.) – Lepiej nie ryzykować. Ferdinand von Mannlicher (1848–1904) – konstruktor karabinu M1895. [52]

Wiktor Zieliński napadł w nocy z 16 na 17 czerwca 1926 roku na budynki ambasady angielskiej i duńskiej w Warszawie. Zbiegł po efektownym pościgu, w czasie którego ranił kilku policjantów. [53]

Kolet – gruby kaftan męski obcisły do pasa, dalej lekko rozszerzany, noszony przez wojskowych lub jako ubiór do jazdy konnej. [54]

Pojedynek – tu: samiec, który odłączył się od stada.

[55]

Centura, właśc. The Century European Timber Corporation – angielska firma drzewna eksploatująca Puszczę Białowieską w latach 1924–1929. [56]

Pantopon – lek przeciwbólowy.

[57]

Martell – marka koniaku.

[58]

Parcours (franc.) – trasa.

[59]

En toutes lettres (franc.) – dosłownie.

[60]

Tak zwany proces siedemdziesięciu pięciu prowadzony przeciwko członkom nielegalnej wówczas Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi, która opowiadała się m.in. za oderwaniem od Rzeczypospolitej

terenów na wschód od linii Curzona i włączeniem ich do ZSR R . [61]

Z plita (z ros.) – z pieca.

[62]

Pendine – kurort w południowo-zachodniej Walii, gdzie w latach dwudziestych na jedenastokilometrowej plaży urządzano wyścigi samochodowe i motocyklowe oraz bito rekordy prędkości. Jednym z rekordzistów był John Godfrey Parry-Thomas, któremu w kwietniu 1926 roku udało się osiągnąć prędkość ponad 270 km/h. [63]

Allwetter – brezentowa osłona kabiny odkrytego samochodu.

[64]

Fartuch – tu: osłona silnika chroniąca od bryzgów wody i błota, zazwyczaj montowana w podwoziu.

[65]

Citoyen (franc.) – obywatel.

[66]

Hać lub gać (daw.) – drewniana grobla.

[67]

Szpurt (reg.) – szybki bieg.

[68]

Wystawa odbywająca się w Poznaniu między 16 maja a 30 września 1929 roku, zorganizowana z okazji dziesięciolecia odzyskania niepodległości, aby zaprezentować dorobek gospodarczy i kulturalny odrodzonego kraju. [69]

Bohaterowie głośnych poznańskich afer przestępczych: Mieczysław Dembecki, naczelnik wydziału prokuratury okręgowej, fałszował dokumenty konfiskat sądowych i przywłaszczał sobie zdeponowane pieniądze; Leon Hałas obrabował i zamordował brata narzeczonej, konwojenta bankowego, a jego zwłoki zamurował w piwnicy; Maria Lewandowska szantażowała listownie nieznanych mężczyzn ujawnieniem łączącego ich rzekomo romansu (za milczenie żądała „poratowania niewielką kwotą tak potrzebną małej kobiecince”). [70]

Jaczejka – podstawowa komórka partii komunistycznej w ZSR R .

[71]

Sędzia niezawodowy orzekający samodzielnie w drobnych sprawach cywilnych lub karnych.

[72]

Marszantka – tu: modniarka, kobieta zajmująca się szyciem i sprzedażą ubrań damskich i kapeluszy.

[73]

Wotant – sędzia biorący udział w wydaniu wyroku.

[74]

Tak zwana rewolucja listopadowa 1918 roku. Przewrót, który doprowadził do obalenia monarchii i ustanowienia w Niemczech republiki parlamentarnej bez dokonywania gruntownych przemian społecznych i gospodarczych. [75]

Sznela – jedwabny materiał na chustki.

[76]

W ponurej piwnicznej noclegowni toczy się akcja dramatu Na dnie Maksyma Gorkiego.

[77]

Malstrom – prąd morski o silnych wirach.

[78]

Korpus (Legion) Czechosłowacki – formacja utworzona w czasie pierwszej wojny światowej z Czechów i Słowaków osiadłych w Rosji oraz jeńców armii austro-węgierskiej tych narodowości. Po wybuchu rewolucji październikowej władze czechosłowac​kie zdecydowały o wycofaniu Korpusu przez Syberię na front zachodni. Rząd radziecki określił warunki wycofania (m.in. rozbrojenie, ewakuacja małymi grupami), ale Korpus postanowił siłą przebić się do Władywostoku. Wspólnie z oddziałami białych opanowali wiele węzłów kolejowych na trasie kolei transsyberyjskiej i rozpoczęli wspieranie sił antybolszewickich. [79]

Złota renta – rodzaj obligacji państwowych.

[80]

Grażdanka (ros.) – obywatelka.

[81]

Udarnik (ros.) – przodownik pracy.

[82]

Izwiniajusʹ (ros.) – Przepraszam.

[83]

Umnyj (ros.) – tu: uczony.

[84]

Mur wokół Kitaj-gorodu, najstarszej dzielnicy dawnej stolicy ruskiej, powstały w latach 1535–1538.

[85]

Inostraniec (ros.) – cudzoziemiec.

[86]

Niczego nie znaju (ros.) – Nic nie wiem.

[87]

Architraw – dolna część belkowania spoczywająca bezpośrednio na głowicy kolumny.

[88]

Vous êtes une étrangère ? (fr.) – Czy jest pani cudzoziemką?

[89]

Ce ne sont pas les conditions… (fr.) – To nie są warunki dla ludzi dobrze urodzonych (lub wychowanych).

[90]

Pojezd lubwi i smierti (ros.) – pociąg miłości i śmierci.

[91]

Plackarta – wagon bez przedziałów z miejscami do spania.

[92]

Wsierossijskij Ispołnitielnyj Komitiet Sowietow – Ogólnorosyjski Centralny Komitet Wykonawczy Rad, w latach 1917–1936 najwyższy organ władzy prawodawczej i wykonawczej rad ​delegatów Rosji. [93]

Wysszyj komandnyj sostaw (ros.) – ​wyższa kadra kierownicza.

[94]

Właśc. O GPU, Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny – służba specjalna, zajmująca się wywiadem, kontrwywiadem, bezpieczeństwem wewnętrznym, kontrolą granic, działająca w ZSR R w latach 1923–1934. [95]

Nas pobitʹ, pobitʹ chotieli (ros.) – Pokonać, pokonać nas chcieli. Tytuł piosenki do słów Damiana Biednego odnoszącej się do przygranicznych działań wojennych w Mandżurii Północnej w 1929 roku, tak zwanego konfliktu o Kolej Wschodniochińską toczącego się pomiędzy Chinami a ZSR R . [96]

Eti czornyje głaza mienia plenili (ros.) – Urzekły mnie te czarne oczy. Tytuł popularnej piosenki.

[97]

Komzet – komitet do spraw osiedlania Żydów na roli.

[98]

Gorsowiet – rada miejska.

[99]

Kultpochod (ros.), od kulturalnoj pochod – kampania upowszechniania kultury.

[100]

Mowa o wielkim głodzie na Ukrainie, będącym konsekwencją wprowadzonej przez władze ZSR R przymusowej kolektywizacji i bezwzględnej egzekucji kontyngentów rolnych. [101]

Patrz przyp. [81]

[102]

Ozet – towarzystwo osiedlania Żydów pracujących na roli; Rajispołkom – komitet wykonawczy powiatu.

[103]

Prikriepłonnyj (ros.) – przywiązany.

[104]

Kommierczeskij magazin (ros.) – sklep gospodarczy.

[105]

Compañera (hiszp.) – dziewczyna, przyjaciółka.

[106]

Usted (hiszp.) – pan.

[107]

Piraruku – właśc. arapaima, jedna z największych ryb słodkowodnych zamieszkująca dorzecze Amazonki. Osiąga pięć metrów długości i może ważyć nawet dwieście kilogramów. [108]

Plant – teren wydzielony pod tor kolejowy.

[109]

Lasciate ogni speranza (wł.) – Porzućcie wszelką nadzieję [wy, którzy wchodzicie]. Napis na bramie piekielnej w Boskiej komedii Dantego. [110]

Heinrich Jasper (1875–1945) – prawnik, od 1902 roku członek Socjaldemokratycznej Partii Niemiec, trzykrotny premier kraju związkowego Brunszwik. W 1933 roku osadzony w Dachau, zwolniony w 1939 roku, w 1942 ponownie aresztowany, zmarł w Bergen-Belsen. [111]

Wiedersehn! (niem.) – Do widzenia!

[112]

Urdeutsch (niem.) – tu: praniemiecki; urgermanisch (niem.) – tu: pragermański.

[113]

Deklaracja o „rozbrojeniu moralnym” z 26 stycznia 1934 roku. Patrz s. 205.

[114]

Westpreussen, Posen, Ostoberschlesien (niem.) – Prusy Zachodnie, Poznań, Górny Śląsk.

[115]

Abtrennen (niem.) – oddzielić; abreißen (niem.) – oderwać.

[116]

Blut und Rasse (niem.) – krew i rasa.

[117]

Sebastian Kneipp (1821–1897) – niemiec​ki prekursor przyrodolecznictwa.

[118]

„Dein Volk ist alles…” (niem.) – „Twój naród jest wszystkim – ty niczym”, „Krew, rasa i ziemia”, „Wierność, krew i ziemia”, „Jeden naród, jedna wola, jedna młodzież”, „Nic dla nas, wszystko dla narodu”. [119]

Stimmungsraum (niem.) – tu: pomieszczenie, które ma wprowadzać w określony nastrój.

[120]

Zweite Tankstelle, links (niem.) – Druga stacja benzynowa na lewo.

[121]

Wer den Juden kennt, kennt den Teufel (niem.) – Kto zna Żyda, zna diabła.

[122]

Alfred Rosenberg (1893–1946) – polityk, ideolog nazizmu, od 1921 roku redaktor i publicysta „Völkischer Beobachter”, organu prasowego NSD AP. W swoich pracach propagował skrajny rasizm i antysemityzm, wywodząc pochodzenie Niemców od ludów starożytnych, oraz uzasadniał niemiecką politykę podbojów narodów słowiańskich i teorię Lebensraumu. W czasie wojny minister Rzeszy do spraw okupowanych terytoriów wschodnich. Skazany na śmierć w procesie norymberskim.

[123]

Aus Thorn haben sie Toruń… (niem.) – Z Thorn zrobili Toruń, z Brombergu Bydgoszcz i zostawili tylko praniemiec​ką nazwę Mogilno. [124]

Emporium – w starożytnej Grecji i Rzymie targ, ośrodek handlu, później zwykle dzielnica handlowa często związana z portem. [125]

Nazwa Rugii w języku połabskim, z czasów gdy wyspę zamieszkiwało zachodniosłowiańskie plemię Ranów. [126]

Deutscher Arzt (niem.) – lekarz niemiecki.

[127]

Gaudium (łac.) – tu: zachwyt.

[128]

Gauleiter – naczelnik okręgu partii hitlerowskiej lub gubernator prowincji w Niemczech hitlerowskich.

[129]

Der brave Kerl, Adolf Hitler (niem.) – Dobry chłop Adolf Hitler.

[130]

Winterhilfe – dosł. pomoc zimowa, system zasiłków pochodzących z corocznej zbiórki datków prowadzonej przez Narodowosocjalistyczny Fundusz Ochrony Zdrowia; Kinderbeihilfe – zasiłek na dzieci. [131]

Właśc. UFA (Universum Film Aktiengesellschaft) – niemiecka wytwórnia filmowa, założona przez rząd w 1917 roku i służąca w znacznej mierze celom propagandowym. [132]

Lesezirkel (niem.) – dosł. kółko czytelnicze.

[133]

Graudenz (niem.) – Grudziądz, ​Dirschau (niem.) – Tczew.

[134]

Tu: przedstawicielstwo władz rebelianckich.

[135]

Bela Kun (1886–1938) – węgierski działacz komunistyczny, przywódca rewolucji na Węgrzech i współ​organizator Węgierskiej Republiki Rad, od 1921 roku członek Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej. W 1937 roku aresztowany, następnie skazany na śmierć i stracony. [136]

Tenue (franc.) – tu: mundur.

[137]

Symbolem Falangi są czerwone jarzmo i pięć skrzyżowanych strzał na ciemnym tle.

[138]

Acción Popular (Akcja Ludowa) – hiszpańska prawicowa partia monarchistyczna założona w 1931 roku przez kardynała Ángela Herrerę Orię. Po jego rezygnacji przewodniczącym partii został José María Gil-Robles. [139]

Karliści – przedstawiciele konserwatywnego nurtu politycznego istniejącego w Hiszpanii od lat trzydziestych XIX wieku. W czasie wojny domowej 1936–1939 stanęli po stronie generała Franco. [140]

José Calvo Sotelo (1893–1936) – hiszpański polityk i ekonomista, minister finansów za dyktatury Primo de Rivery, przywódca prawicy monarchistycznej. Został zamordowany przez bojówkę lewicową, co stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny domowej. [141]

Destytucja – pozbawienie kogoś zajmowanego stanowiska.

[142]

Właśc. Sofía Pérez Casanova de Lutosławski (1861–1958) – hiszpańska pisarka i dziennikarka, w 1887 roku wyszła za filozofa Wincentego Lutosławskiego i zamieszkała w Polsce, jednak regularnie odwiedzała Hiszpanię i pisywała do tamtejszej prasy. [143]

Giovinezza – oficjalny hymn włoskiej Narodowej Partii Faszystowskiej, nieoficjalny hymn narodowy Włoch w latach 1924–1943. [144]

Miguel Primo de Rivera (1870–1930) – generał i polityk, w 1923 roku przy poparciu kół wojskowych i akceptacji Alfonsa XIII, dokonał zamachu stanu i do 1930 roku sprawował władzę dyktatorską. W 1924 roku usunął Unamuna z uniwersytetu. [145]

Charla radiada (hiszp.) – przemówienia radiowe.

[146]

Po pierwszej wojnie światowej na mocy traktatu wersalskiego uchwalono przeprowadzenie plebiscytów o przynależności państwowej dla terenów spornych, m.in. w zagłębiu Saary (13 stycznia 1935), na Górnym Śląsku czy na Warmii, Mazurach i Powiślu. [147]

Niemiecka prowincja Dolny Śląsk dzieliła się na dwie rejencje: wrocławską i legnicką.

[148]

Józef Rymer (1882–1922) – działacz narodowy na Śląsku, z zawodu górnik. Pełnił funkcję wiceprezesa Narodowego Stronnictwa Robotniczego, był posłem na sejm, w trzecim powstaniu śląskim członkiem Naczelnej Władzy Cywilnej, od 1922 roku pierwszym wojewodą śląskim. [149]

Thomas Edward Lawrence (1888–1935) – brytyjski orientalista, archeolog, podróżnik, wojskowy i pisarz zwany Lawrence’em z Arabii. Z ramienia armii brytyjskiej wspierał arabskie powstanie przeciwko Turkom

(1916–1918), walczył u boku jednego z jego przywódców. Później m.in. doradca Winstona Churchilla do spraw kolonii. [150]

Organizacja pacyfistyczna założona w 1892 roku. Jako instytucja zwalczająca imperializm, agresję wojskową, prześladowanie mniejszości narodowych i szowinizm została zamknięta po dojściu do władzy narodowych socjalistów. [151]

Carlo Mierendorff (1897–1943) – ekonomista, politolog i dziennikarz, członek Socjaldemokratycznej Partii Niemiec, zagorzały przeciwnik narodowego socjalizmu. Aresztowany w 1933 roku, spędził kolejne pięć lat w obozach koncentracyjnych. [152]

Horst Ludwig Wessel (1907–1930) – członek prawicowych organizacji młodzieżowych, następnie NSD AP i SA, odpowiedzialny za agitację, pozyskiwanie nowych zwolenników i organizację grup partyjnych. Brał udział w wielu starciach ulicznych z działaczami komunistycznymi. Zamordowany przez członka Komunistycznej Partii Niemiec, został uznany za „męczennika narodowego socjalizmu”. Autor słów do pieśni, która – wykonana po raz pierwszy na jego pogrzebie – stała się hymnem NSD AP, a w latach 1933–1945 nieoficjalnym hymnem III Rzeszy. [153]

Tak zwana „noc długich noży” – podjęta z inicjatywy Adolfa Hitlera akcja schwytania i zamordowania przez SS jego przeciwników wewnątrz NSD AP pod pretekstem organizowanego przez nich zamachu stanu. Głównym celem ataku byli przywódcy SA z Ernestem Röhmem na czele. Röhm jako założyciel i dowódca SA dążący do brutalnej rewolucji narodowosocjalistycznej stanowił w oczach Hitlera zagrożenie jego własnych interesów i planów politycznych. [154]

Czerwoniak – tu: „Kurier Czerwony”. Czerwoniakami nazywano potocznie ówczesną prasę bulwarową.

[155]

Farmazon – tu: oszust żerujący na ludzkiej naiwności.

[156]

Buńczuk – pęk włosia przyczepiany dawniej dla ozdoby do końskiej uprzęży.

[157]

Mowa o rocznicy utworzenia Legionów Polskich w sierpniu 1914 roku.

[158]

Komisariat Rządu na m.st. Warszawę – przedstawicielstwo rządu i zwierzchnictwo administracji ogólnej w Warszawie. [159]

Kapiszon (daw.) – kaptur noszony osobno lub przyszyty do kołnierzyka.

[160]

Polski Biały Krzyż – cywilna organizacja pielęgniarska i charytatywna działająca głównie w okresie II Rzeczpospolitej. Powstała pierwotnie w celu niesienia pomocy ofiarom pierwszej wojny światowej. Zajmowała się organizacją szpitali polowych, punktów żywieniowych, zbiórką funduszy, odzieży, opatrunków. [161]

Annogen – chloramina, środek odkażający, służący do dezynfekcji, a także do uzdatniania wody.

[162]

Pelcowizna – wówczas dzielnica w północno-wschodniej części Warszawy.

[163]

Pasek – tu: kradzież towarów, zwłaszcza niedostępnych na rynku, z zamiarem ich zyskownego odsprzedania; paskarstwo. [164]

Katgut – nić chirurgiczna.

[165]

Adam Brodzisz (1906–1986) – popularny przedwojenny aktor filmowy i teatralny, występujący często w rolach amantów. W czasach okupacji pracował jako kelner. W powstaniu (ps. „Bonza”) w kompanii saperów był dowódcą brygady roboczej zajmującej się budową umocnień. [166]

Jan Kwapiński (1885–1964) – polityk związany z PPS- em. W okresie drugiej wojny światowej na emigracji w Londynie. Minister przemysłu w rządzie Władysława Sikorskiego. W okresie powstania pełnił funkcję wicepremiera oraz ministra przemysłu, handlu i żeglugi w rządzie Stanisława Mikołajczyka (to samo stanowisko piastował w rządzie Tomasza Arciszewskiego w latach 1944–1947). [167]

Goliath – niemiecki lekki pojazd do przenoszenia ładunków wybuchowych, stosowany do precyzyjnego niszczenia umocnień podczas drugiej wojny światowej. Sterowany był zdalnie za pomocą kilkudziesięciometrowego kabla. [168]

Ppłk Józef Rokicki, ps. „Karol” (1894–1976) – od 1939 roku w konspiracji, komendant okręgu lubelskiego, a od 1941 komendant główny Narodowej Organizacji Wojskowej, od 1942 roku inspektor Komendy Głównej AK, kierował komendą obwodu Mokotów w okresie 19 sierpnia – 26 września 1944 roku. [169]

18 sierpnia oddziały na Mokotowie podjęły próbę rozerwania pierścienia wokół Warszawy i połączenia się z oddziałami z Lasów Chojnowskich oraz docelowo ze Śródmieściem. Mimo że na Mokotów dostało się

zaledwie około pięciuset żołnierzy, do 22 sierpnia powstańcom udało się zdobyć rejon Sielc, Sadyby oraz Czerniakowa. Z powodu szczupłych sił bojowych dalsze działania ofensywne, w tym ustanowienie połączenia ze Śródmieściem, okazały się niewykonalne. [170]

Ewakuacja do Śródmieścia oddziałów walczących na Mokotowie rozpoczęła się 26 września na rozkaz Józefa Rokickiego „Karola”, który w owym czasie nie miał łączności z dowództwem AK. Na skutek kategorycznej decyzji Antoniego Chruściela „Montera”, cofającego rozkaz dowódcy Mokotowa, w oddziałach wycofujących się kanałami zapanował chaos. Część z żołnierzy zginęła w czasie ewakuacji lub została zamordowana po wyjściu z kanałów na terenie kontrolowanym przez Niemców. Szacuje się, że do Śródmieścia dotarło około ośmiuset żołnierzy, a około tysiąca dostało się do niewoli po upadku dzielnicy. [171]

Grupa Artyleryjska „Granat” walcząca przez cały okres powstania na Mokotowie, wchodziła w skład pułku „Baszta”. [172]

Ta reduta powstańcza miała strategiczne znaczenie jako jedyny punkt umożliwiający komunikację między Górnym a Dolnym Mokotowem i równocześnie blokujący Niemcom arterię przelotową północ–południe. [173]

Prawdopodobnie chodzi o dowódcę kompanii O2 porucznika Witolda Janiszewskiego „Withala”.

[174]

Zgodnie z tradycją autorstwo Księgi Koheleta przypisuje się królowi Salomonowi.

[175]

Kacet – obóz koncentracyjny (od niem. KZ, Konzentrationslager).

[176]

Jeke (jid.) – humorystyczne określenie niemieckiego Żyda lub obraźliwe okreś​lenie Niemca.

[177]

Stefan Szende, The Promise Hitler Kept. Cytuję z pamięci. Książka ukazała się w 1944 roku, miejsca i wydawcy nie pamiętam. Jest to świadectwo lwowskiego Żyda [przyp. aut.]. [Książka w wersji angielskiej ukazała się w 1945 roku w tłumaczeniu Edwarda Fitzgeralda w Londynie. Oparta jest na opowieści Adolfa Folkmanna]. [178]

Badeanstalt (niem.) – łaźnia.

[179]

Entlassungsschein (niem.) – karta wypisowa.

[180]

Bazecn (jid. dosł. usadzenie) – żydowski zwyczaj weselny. Przed chupą, czyli ceremonią zaślubin, wyprawia się przyjęcie osobne dla każdego z narzeczonych. Na przyjęciu panny młodej sadza się ją (bazecn) na zdobionym, przystrojonym krześle, które przypomina tron, a narzeczona przyjmuje życzenia. [181]

Opowieść Tanchuma Grinberga rozpoczyna się w poprzedniej części reportażu. Tanchum (Tadeusz) Grinberg (1913–1976) – szewc, działacz treblińskiej konspiracji. [182]

Sofer (hebr. piszący, skryba) – osoba specjalizująca się w przepisywaniu zwojów Tory i jej fragmentów, jak również tekstów oficjalnych. [183]

Maariw (hebr. zachód) – wieczorne modlitwy odmawiane po zmroku, jedno z trzech nabożeństw codziennej liturgii. [184]

Ejl mole rachmim (wym. hebr. El male rach(a)mim, „Boże pełen miłosierdzia”) – modlitwa za duszę zmarłego, odmawiana wśród Żydów aszkenazyjskich, recytowana przez kantora podczas pogrzebu po złożeniu zwłok do grobu i z innych okazji, gdy wspomina się zmarłych, a także w dni pamięci. [185]

Jest to znak tego, że Grinberg jest osobą religijną – a zmiana związana jest z zakazem wymawiania imienia Bożego nadaremno. W mowie świec​kiej (poza kontekstem liturgicznym) zmienia się w tym celu nieco wymowę niektórych określeń Boga: zamiast „Elohim” usłyszymy „Elokim”, a zamiast „El” (w wymowie aszkenazyjskiej „Ejl”) – „Kel” (czy – jak w tym przypadku: „Kejl”). [186]

Himmelstrasse, Himmelfahrt (niem.) – dosł. droga wiodąca do nieba. Oba używane w języku niemieckim w kontekście religijnym. Himmelfahrt oznacza „wniebowzięcie” lub „wniebowstąpienie”. Nazwa używana była przez Niemców do określenia drogi, po której pędzono Żydów do komór gazowych w Treblince. [187]

Werterfassung (niem.) – zinstytucjonalizowany proceder przejmowania i wykorzystywania dla potrzeb niemieckiej gospodarki majątku zamordowanych Żydów. [188]

Etrog (hebr.) – owoc cytrusowy (symbolizujący serce) wchodzący w skład bukietu na święto Sukkot, uważany za jego najważniejszy składnik, z którym obchodzono się szczególnie delikatnie i z wielkim nabożeństwem. Uszkodzony etrog uważa się za niekoszerny. [189]

Perec Markisz (1895–1952) – jeden z najważniejszych twórców nowoczesnej literatury jidysz. Jego utwór Di kupe [Kupa/Sterta/Stos], powstały w 1919 roku pod wpływem pogromów na Ukrainie, stanowi jeden

z najważniejszych w literaturze żydowskiej tekstów dotyczących doświadczenia pogromu i śmierci. [190]

Włókiennicza Spółka Akcyjna „N. Eitingon” prowadzona przez braci Nahuma i Borysa Eitingonów.

[191]

Walki toczone 22–27 kwietnia 1945 roku w okolicach Drezna przez 2. Armię Wojska Polskiego pod dowództwem generała Karola Świerczewskiego w ramach radzieckiej ofensywy na Berlin. [192]

Ślepy Metody, ostrzyciel noży, śpiewający ballady na podwórku rodzinnej kamienicy Kischa, jest jednym z bohaterów Jarmarku sensacji. [193]

Franciszek Fiszer (1860–1937) – filozof, erudyta, znana postać warszawskiego świata artystycznoliterackiego. Bohater i autor wielu słynnych anegdot i żartów. [194]

Pedel (daw.) – woźny.

[195]

Kitajka – cienka, jedwabna tkanina pochodzenia wschodniego.

[196]

Gamratka (daw.) – kobieta lekkich obyczajów.

[197]

Justycja (z łac.) – sprawiedliwość.

[198]

To jest Henryk Walezy (1551–1589), pierwszy elekcyjny król Polski w latach 1573–1574, od 1574 król Francji. [199]

Bitwa pod Byczyną – stoczona 24 stycznia 1588 roku pomiędzy wojskami pretendenta do tronu polskiego arcyksięcia austriackiego Maksymiliana III Habsburga a armią Rzeczypospolitej​ dowodzoną przez hetmana Jana Zamoyskiego, stronnika Zygmunta III Wazy. Pokonany Maksymilian oddał się do niewoli. [200]

Czy Litera zabija? to tytuł jednego z reportaży w Jarmarku sensacji. Kisch w reporterskim śledztwie demaskuje zabójcę właściciela praskiej restauracji – niejakiego Literę. [201]

W maju 1913 roku Kisch opublikował na łamach praskiego dziennika „Bohemia” notatkę o samobójczej śmierci pułkownika Alfreda Redla, w której dementował rzekome przyczyny jego śmierci, a tak naprawdę zwracał uwagę opinii publicznej na sprawę, którą sztab generalny pragnął utrzymać w tajemnicy: pułkownik, szef sztabu generalnego 8. Korpusu Armii Austro-Węgierskiej w Pradze, okazał się szpiegiem carskiej Rosji i po zdemaskowaniu popełnił samobójstwo. [202]

Via facti (łac.) – przez fakty.

[203]

Drabant – żołnierz ze straży przybocznej króla lub wysokiego dostojnika.

[204]

Wegen solches todlichen Abgangs… (niem.) – Śmiertelne odejście księcia Hennericha wielu uradowało bardziej, niż zasmuciło, niejednego odeszły zmartwienie i trwoga. [205]

Man hat gewiss davor gehalten… (niem.) – Uważano z pewnością, że Jego Wysokości podano truciznę, jak wskazywały na to wszystkie znaki. [206]

We Wniebowstąpieniu Szubienicznej Toni Kisch opowiada historię praskiej prostytutki, która po śmierci wygłasza swoją mowę obrończą i idzie do nieba. [207]

Sigmamycyna – mieszanina antybiotyków o bardzo szerokim zakresie działania.

[208]

Patrz przyp. [161]

[209]

Izolatoria dla bezpieczeństwa i porządku otoczone były linami.

[210]

W roku 1966 nazwę miasta Léopoldville zmieniono na Kinszasa, a Kongo wkrótce stało się Zairem.

[211]

Belgijskie linie lotnicze (skrót od Société Anonyme Belge d’Exploitation de la Navigation Aérienne).

[212]

Léon Degrelle (1906–1994) – belgijski polityk o poglądach nacjonalistyczno-faszystowskich, dowodził 28. Ochotniczą Dywizją Grenadierów Pancernych SS „Wallonien” walczącą u boku armii niemieckiej na froncie wschodnim. Po wojnie znaczący działacz neofaszystowski. Jego zwolennicy przenosili się do Konga w celu uniknięcia powojennych rozliczeń, a także w nadziei odnalezienia się w tamtejszych warunkach politycznych. [213]

Konferencja okrągłego stołu dotyczącego przyszłości Konga odbyła się w Brukseli w 1960 roku. Uczestniczyli w niej przedstawiciele partii kongijskich i rządu belgijskiego. Jej rezultatem było ustalenie daty uzyskania niepodległości przez Kongo (30 czerwca 1960 roku) i określenie zasad przyszłych stosunków kongijsko-belgijskich. Jean Bolikango (1909–1982) – pisarz, dziennikarz i polityk kongijski, odegrał znaczącą rolę w uzyskaniu niepodległości. Joseph Kasavubu (1910–1969) – pierwszy prezydent niepodległego Konga. Patrice Lumumba (1925–1961) – pierwszy premier niepodległego Konga. Albert Kalonji (ur. 1919 lub 1929) – przywódca krótkotrwałej secesji prowincji Kasai Południowego (1960–1961). Paul Boyla (1924–2002) –

przywódca Parti National de Progrès. Moise Czombe (1919–1969) – prezydent prowincji Katanga kierujący jej secesją, później krótko premier Demokratycznej Republiki Konga. Cléophas Kamitatu (1931–2008) – przewodniczący Parti Solidaire Africain w prowincji Leopoldville w latach 1962–1963, minister w rządzie Cyrille’a Adouli. [214]

Sese Seko Mobutu (1930–1997) – działacz niepodległościowy, reprezentował Kongijski Ruch Narodowy na brukselskiej konferencji okrągłego stołu. W 1960 roku jako szef sztabu armii niepodległego Konga dokonał zamachu stanu (m.in. aresztował Patrice’a Lumumbę) i stanął na czele Rady Komisarzy. W 1965 roku został wodzem naczelnym, po obaleniu prezydenta Josepha Kasavubu wprowadził rządy armii, był przewodniczącym jedynej legalnej partii. W 1997 roku pod presją zwycięskiej ofensywy partyzantów Laurenta-Désirégo Kabili opuścił kraj. [215]

Chao, Chi Ba (wietn.) – Witaj, Trzecia Siostro. (Tak Wietnamczycy nazywali autorkę).

[216]

Obszary kontrolowane przez Narodowy Front Wyzwolenia Wietnamu Południowego (patrz s. 510, przyp.

5). [217]

Trung Quoc (wietn.) – Chiny, Lien Xo (wietn.) – Związek Radziecki, Ba Lan (wietn.) – Polska.

[218]

Tak mówiono w Wietnamie o Ho Chi Minie (1890–1969), przywódcy wietnamskiego ruchu komunistycznego i prezydencie Demokratycznej Republiki Wietnamu. [219]

Narodowy Front Wyzwolenia Wietnamu Południowego – organizacja polityczna założona w 1960 roku i wysuwająca hasła zjednoczenia Wietnamu pod skrzydłami komunistów. W 1961 roku Front powołał oddziały partyzanckie (ich późniejsza powszechna nazwa to Vietcong), ​których działania stały się jedną z przyczyn wojny wietnamskiej. Popierany przez Ho Chi Minha Front prowadził walkę przeciwko południowowietnamskiemu rządowi Ngo Dinh Diema. W walkę z Frontem od 1964 roku zaangażowały się Stany Zjednoczone i niektóre państwa azjatyckie. [220]

Specjalnie zakamuflowane kuchnie polowe wynalezione i używane podczas bitwy z francuskimi kolonizatorami w dolinie Dien Bien Phu (Wietnam Północny) w 1954 roku. [221]

Wyspa Con Son w archipelagu Con Dao na Morzu Południowochińskim. Znajdowało się tam ciężkie więzienie z tak zwanymi „tygrysimi klatkami”, w których trzymano skazanych. [222]

Hertie Waren- und Kaufhaus – niemiec​ka sieć domów towarowych.

[223]

Zu verkaufen (niem.) – na sprzedaż.

[224]

Narodowodemokratyczna Partia Niemiec – założona w 1964 roku niemiecka partia o programie nacjonalistycznym, postulująca m.in. zmianę konstytucji, rewizję granic i układów międzypaństwowych oraz „docenienie socjalnego dorobku III Rzeszy”. Nigdy nie weszła jednak do Bundestagu. Najbliżej przekroczenia progu wyborczego była w roku 1969, gdy zdobyła ponadczteroprocentowe poparcie. [225]

Kim są apostołowie, „Walka Młodych” nr 12/624 z 24 marca 1968 [przyp. aut.].

[226]

Cykl ten ukazał się w „Walce Młodych” w 1967 roku [przyp. aut.].

[227]

Janusz Szpotański (1929–2001) – poeta, satyryk, krytyk literacki. W 1964 roku napisał sztukę Cisi i gęgacze, czyli bal u prezydenta, będącą pamfletem na rządy Władysława Gomułki i postawę ówczesnej inteligencji. W styczniu 1967 aresztowany, w 1968 roku skazany na trzy lata więzienia „za rozpowszechnianie informacji szkodliwych dla interesów państwa”. Nina Karsow (ur. 1940) – tłumaczka i wydawczyni, w latach sześćdziesiątych sekretarka i współpracowniczka Szymona Szechtera. Wspólnie zbierali materiały dotyczące procesów politycznych oraz sytuacji w środowiskach studenckich, literackich i partyjnych. Aresztowana w lipcu 1966 roku i skazana na trzy lata pozbawienia wolności. Szymon Szechter (1920–1983) – pisarz i tłumacz, doktor historii. Pracował w Zakładzie Historii Partii i na Uniwersytecie Warszawskim oraz jako dyrektor w Związku Ociemniałych Żołnierzy PR L. W 1968 roku razem z Niną Karsow wyemigrował do Wielkiej ​Brytanii. [228]

IV Międzynarodówka została zawiązana we wrześniu 1938 roku przez partie komunistyczne krytykujące sytua​c ję w ZSR R , w szczególności rozkład ideowy Między​narodówki Komunistycznej, a popierające idee Lwa Trockiego jako lewicową alternatywę dla stalinizmu. Powojenną strategią działania IV Między​narodówki było wstępowanie do organizacji reprezentujących różne nurty marksizmu oraz działanie w partyjnych młodzieżówkach i związkach zawodowych, by propagować tam swoje idee, a docelowo przekształcenie ich w taki sposób, by realizowały program lewicowo-​trockistowski. [229]

Z artykułu Manifest małowiernych Aliny Reutt i Zdzisława Andruszkiewicza, „Walka Młodych” nr 14/626

z dnia 7 kwietnia 1968 [przyp. aut.]. [230]

Scripta manent (łac.) – pisma pozostają.

[231]

ZMS – Związek Młodzieży Socjalistycznej, organizacja młodzieżowa działająca w latach 1957–1976, ideowo, politycznie i organizacyjnie podporządkowana PZPR . Zastąpiła ZMP, które zakończyło działalność po przesileniu politycznym Października 1956. [232]

List otwarty wystosowany przez intelektualistów intelektualistów (m.in. Jerzy Andrzejewski, Karol Estreicher, Aleksander Gieysztor, Paweł Jasienica, Stefan Kisielewski, Edward Lipiński, Antoni Słonimski,​ Jerzy Turowicz)​ do premiera w marcu 1964 roku, w którym protestowali przeciwko polityce kulturalnej PRL, m.in. zmniejszaniu przydziału papieru, zaostrzeniu cenzury prasowej, ograniczeniu krytyki. Władze początkowo zignorowały wystąpienie, dopiero po opublikowaniu Listu za granicą rozpoczęły szykany wobec jego sygnatariuszy (m.in. zakazy druku), a także agresywną kampanię propagandową. [233]

Koło Poselskie Znak reprezentowało nieformalne środowisko świeckich katolików skupionych wokół „Tygodnika Powszechnego”, „Znaku”, „Więzi” i pięciu (warszawski, krakowski, toruński, poznański, wrocławski) Klubów Inteligencji Katolickiej. Deklarowali oni poparcie władz państwowych, ale domagali się zwiększenia udziału katolików w życiu społecznym i liberalizacji stosunku państwa do Kościoła. Po wydarzeniach z 8 marca poseł Koła Jerzy Zawieyski złożył interpelację dotyczącą ich dramatycznego przebiegu, która została ostro potępiona, a Znak oskarżono o stawanie „po stronie elementów syjonistycznych i rewizjonistycznych”. [234]

Zygmunt Bauman po wypadkach marcowych wyjechał na stałe do Izraela. Bezpośrednio po wyjeździe z Polski zatrzymał się m.in. w NR F, gdzie ubiegał się o współpracę w Radio Freies Europa, o czym mówił w audycjach telewizyjnych kapitan Andrzej Czechowicz. Na łamach „Życia Literackiego” (w numerze z 30 maja 1971 roku) ukazał się artykuł Wacława Szafrańskiego, dotyczący działalności Szymona Wiesenthala, dyrektora wiedeńskiego Ośrodka Dokumentacji i wieloletniego kadrowego agenta C IA. W artykule tym cytowany jest raport Czechowicza, dotyczący treści tajnej narady, która się odbyła w styczniu 1971 roku w Paryżu. Była to narada czołowych reprezentantów organizacji syjonistycznych na Europę. Między innymi ustalono na tej naradzie, że ośrodek Wiesenthala będzie zbierać informacje o czołowych osobistościach w ZSR R i w Polsce. Wiesenthal zgłosił taką listę osobistości, przeciwko którym należałoby kierować dywersyjne działanie. W raporcie (cytuję za „Życiem Literackim”) czytamy: „Listę tę sporządził on wcześniej, w uzgodnieniu z europejskimi eksponentami C IA. Listę, z dokładną charakterystyką prezentowanych na niej osób, sporządzono w Ośrodku Wiedeńskim przy pomocy licznych i wypróbowanych pracowników Szymona Wiesenthala, a zwłaszcza: K. Laptera, L. Ungera, Z. Baumana, A. Kowalskiego, A. Lisiec​kiej, J. Katza-Suchego i innych” [przyp. aut.]. [235]

Właśc. res iudicata pro veritate habetur (łac.) – sprawę już osądzoną uważa się za rozstrzygniętą zgodnie z prawdą. [236]

Balafon – zachodnioafrykański drewniany instrument perkusyjny podobny do ksylofonu.

[237]

Patron (franc.) – tu: szef.

[238]

Ça va, patron (franc.) – W porządku, szefie.

[239]

Habib Burgiba (1903–2000) – pierwszy prezydent niepodległej Tunezji.

[240]

Habent sua fata libelli (łac.) – książki mają swoje losy.

[241]

Histerografia – badanie radiologiczne macicy.

[242]

Milu – tak zwane proso afrykańskie.

[243]

Właśc. kalebasa – skorupa rośliny z rodziny dyniowatych używana przez plemiona afrykańskie jako naczynie; inaczej tykwa. [244]

Tramp – statek towarowy odbywający nieregularne rejsy do różnych portów.

[245]

Przelot – tu: rejs w potocznym języku marynarzy.

[246]

Penang, Pulau Pinang – wyspa w Malezji przy zachodnim wybrzeżu Półwyspu Malajskiego.

[247]

Czeongsam – tradycyjny chiński strój kobiecy. Rodzaj długiej jedwabnej sukni ze stójką.

[248]

Bom – urządzenie przeładunkowe na statku.

[249]

Klar – tu: formalności związane z wyjściem z portu.

[250]

Sampan – używana w Azji mała, płaskodenna łódź wiosłowa lub żaglowa.

[251]

Chief (ang.) – tu: starszy oficer pokładowy.

[252]

Dżonka – mały drewniany statek, używany w krajach azjatyckich do przewozu towarów i do połowów.

[253]

Gardan – lek przeciwbólowy.

[254]

Zestaw Grammingera – sprzęt do ratownictwa w skalnej ścianie lub bardzo stromym terenie górskim. Ratownik w specjalnej uprzęży jest opuszczany w dół ściany na cienkiej, stalowej lince. Na plecach ma specjalne „portki”, w których umieszcza ofiarę wypadku, i razem zjeżdżają aż do podstawy ściany. [255]

Dextran – preparat krwiozastępczy.

[256]

Dolargan – morfinopodobny lek przeciw​bólowy.

[257]

Stopka – tu: pętla ze specjalnej taśmy, służąca do podchodzenia po linie. Jedna, dłuższa pętla daje oparcie stopie, druga zaś przypięta jest do uprzęży wspinacza. Obie zamocowane są do specjalnych przyrządów zaciskowych, które wpięte w wiszącą pionowo linę umożliwiają podchodzenie. [258]

Właśc. fil à fil – tkanina wełniana o skośnym splocie.

[259]

José Raúl Capablanca (1888–1942) – kubański szachista, mistrz świata w latach 1921–1927. Twierdził, że nauczył się grać w szachy, przyglądając się grającemu ojcu. [260]

ZBoW iD – Związek Bojowników o Wolność i Demokrację; organizacja kombatancka utworzona 1949 roku i do 1989 roku podporządkowana PZPR . Skupiała m.in. byłych żołnierzy W P i innych formacji wojskowych, więźniów obozów hitlerowskich, a także wdowy i sieroty po poległych i pomordowanych. Związek organizował opiekę nad swoimi członkami, gromadził materiały archiwalne, uczestniczył w organizacji obchodów rocznic i budowie pomników. [261]

Od ros. sumasszedszyj – szalony, niespełna rozumu.

[262]

Spas – potoczne określenie święta Spasa Izbawnika, czyli Przemienienia Pańskiego. Na górze Grabarka w województwie podlaskim znajduje się prawosławny monaster żeński Świętych​ Marty i Marii, a także cerkwie Przemienienia Pańskiego, Ikony Matki Bożej „Wszystkich Strapionych Radość” oraz Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy. [263]

Kwitariusz – dokument potwierdzający wpłatę.

[264]

Pecunia not olet (łac.) – Pieniądze nie śmierdzą.

[265]

Krajzega – piła tarczowa.

[266]

Autor odnosi się do orędzia Ronalda Reagana z 23 grudnia 1981 roku, w którym stwierdził on m.in. „[…] tegoroczne święta Bożego Narodzenia przynoszą dzielnemu narodowi polskiemu niewiele radości. Polacy zostali zdradzeni przez własny rząd. Ci, którzy nimi rządzą, oraz ich totalitarni sojusznicy obawiają się wolności, którą Polacy tak bardzo umiłowali. Na pierwsze przejawy wolności rządzący odpowiedzieli brutalną siłą, zabójstwami, masowymi aresztowaniami i utworzeniem obozów internowania”. [267]

Jan Ciemnołoński, W drugim korpusie to było, czyli coś w rodzaju repliki, Kraków 1983, s. 275 [przy. aut.].

[268]

Pustʹ dochniet (ros.) – Niech zdycha.

[269]

Deputat – sowiecki odpowiednik ​s ołtysa.

[270]

Usmichnuusia! Heta jon… (białorus.) – Uśmiechnął się! Do mnie! Do mnie!

[271]

U bajcy (białorus.) – w bajce.

[272]

Skuła (daw.) – wrzód, wrzodzianka.

[273]

Fanar (gwar.) – tu: podziurawiona puszka umocowana na drucie przeznaczona do noszenia ze sobą ognia na pastwisku, w lesie itd. [274]

Bróg – stóg siana lub zboża przykryty daszkiem.

[275]

Bojec (ros.) – tu: żołnierz, szeregowy.

[276]

Czełowiek i wsielennaja (ros.) – Człowiek i wszechświat. Uwaga o zapisie z twardym znakiem na końcu sugeruje, że chodzi o wydanie sprzed reformy pisowni dokonanej w 1917 roku. [277]

Traktat podpisany w Rydze 18 marca 1921 przez Polskę, sowiecką Rosję i sowiecką Ukrainę, kończący wojnę polsko-bolszewicką 1919–1921. Ustanawiał wschodnią granicę Polski na linii Dzisna–Dokszyce–Słucz– Korzec–Ostróg–Zbrucz.

[278]

Armand Augustin Louis de Caulain​c ourt (1773–1827) – francuski generał i dyplomata, adiutant Napoleona, ambasador w Petersburgu, uczestnik wyprawy na Moskwę w 1812 roku. Autor obszernych wspomnień. [279]

Linia Curzona była projektem polsko-sowieckiej linii demarkacyjnej przedstawionym w 1920 roku przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych George’a Nathaniela Curzona. Północna część linii przebiegała na północ od Suwałk, przez Sejny i Grodno i dalej dawną granicą Królestwa Polskiego na Bugu. Południowy odcinek miał być ustalony według przebiegu linii frontu w dniu zawarcia rozejmu (na wschód od Przemyśla, a na zachód od Rawy Ruskiej, Sambora i Borysławia). Ostatecznie w wyniku decyzji podjętych na konferencji w Teheranie (1943) i Jałcie (1945) oraz umowy między Tymczasowym Rządem Jedności Narodowej a rządem ZSR R linię Curzona uznano za podstawę wytyczenia powo​jennych wschodnich granic Polski. [280]

Opuszczenie cenzury: „Ktoś się w końcu połapał w zawartości tych przesłań, bo cenzura zaczęła wykreślać z listów wszelkie imiona własne. Przekażcie XXXX, że XXXX żyje, mieszka w XXX z XXXX, ale przenoszą się do XXXX. Pozostawiało to spore pole domysłom”. [281]

Opuszczenie i zmiana cenzury: „Inny rysunek (kocura pod lasem smolnym) przeważające interpretacje łączyły ze zbrodnią katyńską, głośną w naszych stronach i opłakiwaną niemal od początku”. [282]

Właśc. Chwała naszemu narodowi! Chwała naszemu wodzowi!, wiersz Damiana Biednego, w którym kolejne zwrotki opowiadają o wydarzeniach poszczególnych lat wielkiej wojny ojczyźnianej. Bitwa na łuku kurskim (5 lipca – 23 sierpnia 1943) była największą bitwą pancerną drugiej wojny światowej. Przegrana Niemiec umożliwiła Armii Czerwonej przejście do kontrofensywy. [283]

Zamorskie psy – tu: egzotyczne, ​niespotykane w świecie wiejskich kundli.

[284]

Tercjarka – kobieta świecka związana z zakonem, tu w znaczeniu osoby wstrzemięźliwej, niechętnej ​do ​przygód. [285]

Tut niczoha nie zastałosia (białorus.) – Tu nic nie zostało.

[286]

TASS – Tielegrafnoje Agientstwo Sowietskogo Sojuza, centralna agencja informacyjna ZSR R .

[287]

Obsużdalisʹ woprosy… (ros.) – Omawiane kwestie będą przedmiotem wspólnego zainteresowania.

[288]

Duha – drewniany kabłąk uprzęży łączący chomąto z hołoblami, parą dyszli w wozie jednokonnym.

[289]

W rosyjskiej nomenklaturze Nysą Zachodnią nazywano Nysę (w zapisie niemieckim Neisse) Łużycką, Nysą Wschodnią – Nysę Kłodzką. Komunikat informuje zatem o ustaleniu przebiegu zachodniej granicy Polski na linii Odra – Nysa Łużycka. [290]

Wsiesojuznyj Leninskij Kommu​nisticzeskij Komunistyczny Związek Młodzieży, Komsomoł.

Sojuz

Mołodioży –

Wszechzwiązkowy Leninowski

[291]

Sielsowiet – najniższa jednostka administracyjna w ZSR R , gmina wiejska.

[292]

Opuszczenie cenzury: „…całując sołdackie buty odpowiedniemu naczalnikowi w Grodnie”.

[293]

Gamma-globulina – zagęszczona surowica krwi zawierająca małe ilości różnych białek odpornościowych, podawana dla wzmocnienia odporności na choroby zakaźne. [294]

Silny, gorący i suchy wiatr wiejący w zachodnim Afganistanie od maja do września.

[295]

Ismael Chan (ur. 1946) – afgański wojskowy i polityk. W czasie radziec​kiej interwencji walczył przeciwko Rosjanom w Heracie. Został jednym z dowódców mudżahedinów, brał udział w walkach przez cały okres wojny. [296]

Dżamijat Islami, dosł. Społeczność Islamska – najstarsza partia polityczna w Afganistanie. W czasie wojny z ZSR R najsilniejsze ugrupowanie mudżahedinów. [297]

Ghi – płynne klarowane masło.

[298]

Hezb-e Islami – dosł. Partia Islamska, ugrupowanie walczące z wojskami ZSR R i komunistycznym rządem w Kabulu, założone przez Gulbuddina Hekmatjara w 1975 roku jako frakcja Dżamijatu. W 1976 roku Hekmatjar zerwał z Dżamijatem, uznawszy politykę Rabbaniego za zbyt ugodową. [299] [300]

Churdżin – ręcznie tkana torba narzucana na zwierzę juczne lub noszona na ramieniu.

Po tym jak 1970 roku Wielka Brytania przyznała Fidżi niepodległość i przyjęła je do brytyjskiej Wspólnoty Narodów, w kraju zaostrzyły się konflikty między rdzennymi mieszkańcami a większością hinduską. Po wyborach w 1987 roku ogłoszono program integracji i budowy wieloetnicznego społeczeństwa, jednak niezadowolenie znacznej części Fidżyjczyków doprowadziło do bezkrwawego zamachu stanu przeprowadzonego przez podpułkownika Sitiveniego Rabuki, obalenia konstytucji i ogłoszenia republiki. Nowa

konstytucja zagwarantowała rdzennym Fidżyjczykom dominację w życiu społeczno-politycznym. W 1992 roku Rabuka wystąpił z armii, został premierem i zapoczątkował politykę wielorasowości, starając się uzyskać kompromis pomiędzy interesami ludności fidżyjskiej i pozostałych obywateli. [301]

Inszallah (arab.) – Jeśli taka będzie wola Allaha.

[302]

Dugh – rozwodnione mleko albo jogurt z dodatkiem przypraw bądź kawałków ogórka.

[303]

W Afganistanie daty podaje się i liczy w latach księżycowej hidżry, to znaczy od „wielkiej emigracji” proroka Mahometa oraz jego zwolenników z Mekki do Medyny. Początek roku księżycowego, w którym miała miejsce hidżra, 16 lipca 622 roku, uznano siedemnaście lat później za początek ery muzułmańskiej. [304]

Stinger – przenośny, ręcznie odpalany pocisk przeciwlotniczy.

[305]

Dwuznaczność podpisu została natychmiast skorygowana przez władze World Press Photo Foundation [przyp. aut.]. [306]

Tajna operacja I Departamentu MSW przeprowadzona w latach siedemdziesiątych i polegająca na umożliwieniu polskim przestępcom przeniknięcia do środowiska kryminalnego Europy Zachodniej. Ich udział w napadach rabunkowych i kradzieżach miał dostarczać środków na finansowanie działalności wywiadu PR Lu. Duża część zysków trafiła jednak do rąk oficerów zaangażowanych w akcję i nadzorujących ją z kraju. [307]

Mianem partyzantów określano członków PZPR o nacjonalistycznych, antyinteligenckich i antysemickich zapatrywaniach, skupionych wokół Mieczysława Moczara, kierującego resortem spraw wewnętrznych. Chcieli oni dokonać zmian na szczytach władzy i wyeliminować ekipę Władysława Gomułki. To m.in. z ich inicjatywy w marcu 1968 roku, pod hasłami walki z „syjonistami” i „wichrzycielami”, zaatakowano buntujących się studentów. Jan Nowak-Jeziorański​ przekonywał na falach Radia Wolna Europa, że to grupa dużo niebezpieczniejsza dla polskiej polityki niż zwolennicy Gomułki. [308]

Obywający się w 1970 roku proces młodych polskich współpracowników paryskiej „Kultury”. Oskarżono, a następnie skazano w nim pięć osób, które przemycały przez granicę polsko-czechosłowacką na Zachód – dokumenty dotyczące wydarzeń marca 1968 i bieżącej sytuacji w PR L, do kraju – publikacje Instytutu Literackiego w Paryżu. Sprawa „taterników” została szeroko nagłośniona w środkach masowego przekazu. Szóstym, nieobecnym, oskarżonym w prowadzonej wówczas kampanii propagandowej, był kierowany przez Jerzego Giedroycia Instytut. [309]

PPR – Polska Partia Robotnicza.

[310]

Wydana w 1962 roku powieść Mieczysława Moczara opowiadająca o walkach partyzantów Gwardii Ludowej (od 1944 roku Armii Ludowej) z Niemcami. Książka ma charakter propagandowy i formę fabularyzowanych wspomnień autora, dowódcy komunistycznych oddziałów partyzanckich m.in. na Kielecczyźnie i Lubelszczyźnie.​ Przedstawia obraz jej żołnierzy jako głównej, cieszącej się pełnym poparciem społeczeństwa siły zbrojnej walczącej z okupantem. Została przetłumaczona i wydana we wszystkich krajach bloku, zyskując pozytywną recenzję moskiewskiej „Prawdy”, a na jej motywach Jerzy Passendorfer nakręcił film o tym samym tytule. [311]

MBP – Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego.

[312]

Departament X MBP został powołany w celu inwigilowania wyższych członków partii i walki z „wrogiem” w jej szeregach. [313]

Oddział II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego – komórka organizacyjna zajmująca się w latach 1918– 1945 wywiadem i kontrwywiadem. [314]

Józef Światło (1915–1994) – wysoki funkcjonariusz MBP, brał czynny udział w zbrodniach okresu stalinowskiego, odpowiedzialny za liczne zatrzymania żołnierzy AK oraz aresztowania polskich komunistów m.in. Władysława Gomułki i Mariana Spychalskiego. W 1953 roku, obawiając się czystek w PZPR po śmierci Stalina, uciekł na Zachód. Stały gość audycji Radia Wolna Europa z cyklu Za kulisami partii i bezpieki,​ w której demaskował system represji PR L-u, co w 1954 roku przyczyniło się do reorganizacji aparatu bezpieczeństwa. [315]

W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych Stefan Kisielewski wydawał w Instytucie Literackim powieści pod pseudonimem Tomasz Staliński. [316]

Andrzej Czechowicz (ur. 1937) – polski uchodźca, po uzyskaniu azylu politycznego w R FN nawiązał kontakt z Polską Misją Wojskową w Berlinie Zachodnim, a następnie w 1965 roku zadeklarował gotowość współpracy z wywiadem PR L-u. Zatrudniony w Biurze Studiów i Analiz RW E zajmował się m.in.

opracowywaniem informacji docierających z kraju. W 1971 wrócił do Polski, otrzymał stopień kapitana SB i etat w Departamencie I MSW , a dwa lata później wydał wspomnienia Siedem trudnych lat z okresu pracy w rozgłośni. [317]

Wojewódzka wystawa eksportowo-antyimportowa odbyła się w Katowicach w 1963 roku i miała na celu prezentację możliwości polskiego przemysłu, tak by dzięki nawiązywaniu nowych porozumień i składaniu zleceń ograniczyć konieczność importu towarów, które na większą skalę mogły być wytwarzane w kraju. [318]

UR M – Urząd Rady Ministrów.

[319]

Wiesław Ociepka (1922–1973) – działacz PZPR , w latach 1971–1973 minister spraw wewnętrznych. Stanisław Kowalczyk (1924–1998) – generał MO , kierownik Wydziału Ekonomicznego i członek Biura Politycznego KC PZPR, od 1973 do 1980 minister spraw wewnętrznych. [320]

Jerzy Grohman (ur. 1922) – ekonomista i polityk, potomek łódzkiego fabrykanta Ludwika Grohmana. Minister do spraw reprywatyzacji w kancelarii Lecha Wałęsy. [321]

Patrz przyp. [231]

[322]

Podobnie zachował się inny przemysłowiec łódzki pochodzenia niemieckiego – Robert Geyer, zastrzelony przez gestapo za odmowę wpisania się na niemiecką listę narodową [przyp. aut.]. [323]

Podjazd urządzono nie od ulicy, a od tyłu, aby – jak mawiano w mieście – nie drażnić robotników widokiem wspaniałych wolantów [przyp. aut.]. [324]

Famuły – łódzkie domy familijne, zwykle ceglane, dwu- lub trzypiętrowe, ufundowane przez największych łódzkich fabrykantów dla robotników pracujących w ich zakładach. [325]

Zamieszkujący północną część Mali, północny Niger i południowo-wschodnią Algierię Tuaregowie niemal od początku XX wieku dążyli do samorządności. Problem nie wygasł po uzyskaniu przez Mali niepodległości w 1960 roku. Do pierwszej rebelii Tuaregów, niezadowolonych z polityki rządu prezydenta Modibo Keity, doszło w latach 1962–1964. Powstanie brutalnie stłumiono. Brak działań służących poprawie warunków życia Tuaregów doprowadził w czerwcu 1990 roku do wybuchu drugiej rebelii. Powstańcy okazali się znacznie lepiej zorganizowani i uzbrojeni, tak że 6 stycznia 1991 roku doprowadzili do podpisania porozumienia z pozostającym u władzy,​ choć zagrożonym już na swym stanowisku dyktatorem Moussą Traoré. Po obaleniu Traoré w marcu 1991 roku władze Mali kontynuowały działania pokojowe i 11 kwietnia 1992 roku przedstawiciele rządu centralnego i tuareskich ugrupowań rebelianckich podpisali porozumienie. Starcia zbrojne na północy ustały w marcu 1996 roku. [326]

Griot – pieśniarz i recytator. Grioci występują na terenie Afryki Zachodniej, głównie na obszarze Mali, Senegalu, Gwinei, Mauretanii i Gambii. [327]

Gandura – lekka bawełniana tunika bez rękawów noszona głównie w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie. [328]

Sorgo – uprawiana na obszarach tropikalnych i subtropikalnych roślina zbożowa i pastewna.

[329]

Kohl – czarna pasta lub proszek do malowania oczu używany w Afryce, Azji i na Bliskim Wschodzie.

[330]

Właśc. cram-cram – Cenchrus biflorus, gatunek trawy z rodziny wiechlinowatych.

[331]

Kazimierz Wilczewski (1917–2004) – kapelan AK i działacz harcerski, po wojnie zaangażowany w działalność wychowawczą. [332]

Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy obwodu lwowskiego, sprawa nr P-30031 (dalej: ASBU/L, P30031). Część akt wskutek wymiany dokumentów między polskim i ukraińskim MSW znajduje się od 1997 roku w zasobach Centralnego Archiwum MSW iA [jeśli nie oznaczono inaczej, przypisy w tym reportażu pochodzą od autorki]. [333]

Jadwiga z Zaleskich Wojciechowska, Wspomnienia (maszynopis), 1982, s. 130. Jej mąż Bronisław Wojciechowski i Władysław Kotarski „Druh” razem służyli w 9. Pułku Ułanów podczas wojny 1920 roku. Pani Wojciechowska pośredniczyła w kontaktach między „Druhem” a jego żoną w latach 1939–1940. [334]

List docenta doktora Władysława Zycha (zm. 1981) z 21 maja 1976 roku, wysłany z Bluebarn, gdzie opiekował się polską stanicą harcerską; w posiadaniu Elżbiety Kotarskiej. [335]

„Druh” od 1938 roku był zastępcą dowódcy 19. Pułku Ułanów Wołyńskich w Ostrogu nad Horyniem. Jego żona po wkroczeniu Armii Czerwonej opuściła kolonię oficerską w Ostrogu, „ukrywając się” z dzieckiem przy

najbliższej ulicy w domu Ukraińca. Planowała przedostać się przez „zieloną granicę” do Generalnej Guberni; nie zdążyła. [336]

Centralne Archiwum MSW iA w Warszawie, UI/209/F, k. 11. Najprawdopodobniej w rezultacie przesłuchań w NKGB w Mamlutce (a chyba również w obwodowym Pietropawłowsku) Apolonia Kotarska uznana za „szpiega” musiała pozostać w kołchozie, podczas gdy wszystkich Polaków (przeważnie kobiety z dziećmi) wywieziono w 1941 roku na roboty na południe Kazachstanu. [337]

UNKW D – Uprawlenije Narodnogo Komissariata Wnutriennych Dieł, Zarząd NKW D [przyp. red.].

[338]

Tamże. Od półtora miesiąca akta „sprawy czternastu” były już odesłane do enkawudowskiego archiwum. Dziewięćdziesięciodwuletnia dziś pani Wanda Wiszniowska mieszka w Krakowie. Wśród dawnych pamiątek przechowuje protokół rewizji dokonanej 30 marca 1941 roku w mieszkaniu jej matki Marii Wiszniowskiej w Ostrogu przy Krasnoarmiejskiej 5. Enkawudzista Babenko upoważniony po specrabotie zapisał zarekwirowane przedmioty należące do córki gospodyni: ulotkę „byłego polskiego rządu napisaną 18 grudnia 1939 r. w mieście Angers”, trzy pistolety, kryształowe puchary, ostrogi, pejcze oraz „17 listów i 9 kartek z Kazachstanu od żony polskiego podpułkownika”. Wanda Wiszniowska w tym czasie przebywała poza Ostrogiem. Nie należała do ZW Z. Broń ukryła na prośbę znajomych, jeden pistolet i puchary z zawodów hippicznych były własnością brata Jerzego, który służył w 19. Pułku Ułanów; wymieniony jest na listach katyńskich. NKW D aresztowało Wandę Wiszniowską w kwietniu 1941 roku, po trzech miesiącach uwolnili ją z więzienia Niemcy. Potwierdza: pośredniczyła „między pułkownikową i pułkownikiem”, kilkakrotnie jeździła do „Druha” do Lwowa. Spotykali się zawsze w tym samym miejscu, prawdopodobnie w domu państwa Wojciechowskich przy ulicy Norwida. Podczas ostatniej wizyty nie widziała już „Druha”, zastała w domu „pełno sowieckich żołdaków”, nikt jej nie zatrzymał, „jednymi drzwiami weszła, drugimi wyszła”. Pamięta, że było to już po wywiezieniu żony „Druha” do Kazachstanu. [339]

ASBU/L, P-30031, t. 1, k. 67.

[340]

Tamże, k. 59–62.

[341]

Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie, akta personalne podpułkownika Władysława Kotarskiego, Ap. 1092. [342]

ASBU/L, P-30031, t. 2, k. 236, 237.

[343]

Włodzimierz Cieński, Z dziejów polskiego duszpasterstwa wojskowego (Wspomnienia z lat 1941–1945 od Związku Radzieckiego do Wielkiej Brytanii), „Duszpasterz Polski Zagranicą”, Rzym, 1985, nr 2, s. 300. [344]

ASBU/L, P-30031, t. 2, k. 244.

[345]

Tamże, k. 246.

[346]

Włodzimierz Cieński, dz. cyt., s. 299.

[347]

ASBU/L, P-30031, t. 2, k. 259.

[348]

Tamże, P-36095, t. 2, protokół posiedzenia sądu 9–10 kwietnia 1941.

[349]

Relacje Wandy Ossowskiej (9 kwietnia 1994) spisane z taśmy magnetofonowej; w posiadaniu E. Kotarskiej. [350]

Hoover Archives, Anders, B. 36, No. 1638, Adam Lipiński, Wyciąg z pamiętnika, k. 7.

[351]

Stanisław Ostrowski, Wspomnienia z lat 1939–1941. Dnie pohańbienia, „Zeszyty Lwowskie”, Londyn, 1973, nr 4, s. 218. [352]

Jan Niedzielski, Relacja z działania w ZW Z- AK rok 1939–1941, maszynopis ze zbiorów prof. Jerzego Węgierskiego, s. 2, 3. [353]

Włodzimierz Cieński, dz. cyt., s. 301, 302.

[354]

Archiwum Koła AK w Londynie, Marian Brzezicki, dokumenty weryfikacyjne z 1952 roku, załącznik: Osoby znane mi z Komendy Głównej ZW Z Okręg Wschód. [355] [356]

ASBU/L, P-30031, t. 3, k. 255.

Według relacji Jana Jaworskiego, spisanych z taśm magnetofonowych nagrywanych wiosną 1985 roku i uzupełnianych wielokrotnie do 1991 roku. W maju 1942 roku Oddział V sztabu Naczelnego Wodza specjalnym zarządzeniem unieważnił weryfikację Tadeusza Strowskiego jako majora. Nazwiska jego w ogóle nie ma w przedwojennym roczniku oficerskim.

[357]

ASBU/L, P-30031, t. 2, k. 205.

[358]

Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, Londyn 1973, t. 2, nr 247: Gen. Rowecki do Centrali, Meldunek organizacyjny nr 79 z 1 października 1941, s. 114. Generał Rowecki „Rakoń”, „Kalina” (późniejszy „Grot”) początkowo (od 16 stycznia 1940) był komendantem ZW Z okupacji niemieckiej, 30 czerwca 1940 Naczelny Wódz mianował go komendantem głównym ZW Z w kraju. Generał Kazimierz Sosnkowski „Józef Godziemba” został zwolniony z funkcji komendanta głównego ZW Z 25 lipca 1941. [359]

Tamże, nr 257, załącznik do Meldunku zbiorowego nr 82 (z 15 listopada 1941), s. 137.

[360]

Jerzy Węgierski, Lwów pod okupacją sowiecką 1939–1941, Warszawa 1991, s. 280–317.

[361]

W 1929 roku „Druh”, wówczas rotmistrz Władysław Kotarski, został przeniesiony z macierzystego 9. Pułku Ułanów Małopolskich z siedzibą w Czortkowie (od 1930 w Trembowli) do Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu. W latach 1924–1939 dowodził 2. Szwadronem Grudziądzkiej Szkoły Podchorążych Rezerwy Kawalerii (zob. Centralne Archiwum Wojskowe, Ap. 1092, 4388, 4390; S. Radomyski, Zarys historii Szkoły Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu 1926–1939, Pruszków 1992, s. 38–41). [362]

Teatyni – in. kajetanie, członkowie Zakonu Kleryków Regularnych Teatynów [przyp. red.].

[363]

Aleksander Morgenbesser, Wspomnienia z lwowskiego więzienia, wstęp i oprac. Rafał Leszczyński, Warszawa 1993, s. 48, 49, 70. Autor był więziony w latach 1841–1845, wspomnienia spisał w 1885 roku. Rękopis ich został odnaleziony we Lwowie wśród papierów Hipolita Morgenbessera, syna Aleksandra. Jest on również autorem znanego swego czasu, żartobliwego poematu Obrona Sokołowa. [364]

Hoover Archives, Anders, B. 35, No. 615, podporucznik Tadeusz Pawlikowski, Relacja, k. 1.

[365]

Aleksander Morgenbesser, dz. cyt., s. 45.

[366]

Adam Lipiński, dz. cyt., k. 3, 4.

[367]

Tamże, k. 5. Ich nazwiska: Blacha, Antoni Lewak, ksiądz Józef Jaworski, major Ziołecki.

[368]

Aleksander Morgenbesser, dz. cyt., s. 45–47.

[369]

Adam Lipiński, dz. cyt., k. 2–24; Hoover Archives, B. 38, No. 7643, dr Leopold Niemkiewicz, Relacja, k. 3, 4; B. 35, No. 615, T. Pawlikowski, Relacja, k. 1–3; B. 37, No. 3313, Stanisław Karol Żuk, Relacja, k. 55–60. [370]

Aleksander Morgenbesser, dz. cyt., s. 47, 48, 55.

[371]

Stanisław Karol Żuk, dz. cyt., k. 58.

[372]

Adam Lipiński, dz. cyt., k. 22.

[373]

Włodzimierz Cieński, dz. cyt., s. 302.

[374]

Aleksander Morgenbesser, dz. cyt., s. 53.

[375]

Adam Lipiński, dz. cyt., k. 11.

[376]

Aleksander Morgenbesser, dz. cyt., s. 51, 52.

[377]

Adam Lipiński, dz. cyt., k. 13.

[378]

Aleksander Morgenbesser, dz. cyt., s. 63–66.

[379]

Tamże, s. 46, 53.

[380]

Adam Lipiński, dz. cyt., k. 20, 21.

[381]

Aleksander Morgenbesser, s. 68, 69.

[382]

Adam Lipiński, dz. cyt., k. 20.

[383]

Mikołaj Mironowicz, Więzienie w Baranowiczach, „Wiadomości Literackie”, Warszawa 1933, nr 4, s. 167,

168. [384]

ASBU/L, P-30031, t. 3, k. 365.

[385]

Apolonia z Jasieńskich Kotarska, żona „Druha”, zmarła w grudniu 1942 roku w Mamlutce w północnym Kazachstanie. Ich córkę przywiozła po wojnie do Polski pani Władysława Zawiłowska. [386]

Mikołaj Mironowicz, dz. cyt., s. 168.

[387]

Wieszczi (ros.) – rzeczy osobiste [przyp. red.].

[388]

Film dokumentalny Józefa Gębskiego Nie zabijaj, Studio Filmowe „Kronika”, 1991.

[389]

Łożysʹ! (ros.) – Kładź się! [przyp. red.].

[390]

Guanxi – w kulturze chińskiej pojęcie oddające sieć znajomości i kontaktów danej osoby, umożliwiającą uzyskanie przysługi, załatwienie sprawy czy zaskarbienie sobie przychylności. [391]

Mei you kaishui (chiń.) – Nie mamy wrzątku.

[392]

Patrz przyp. [260]