Azja-Pacyfik 2011 Tom 14

AZJA-PACYFIK
Chiny
w setną rocznicę rewolucji Xinhai
TOWARZYSTWO AZJI I PACYFIKU
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
R O C Z N I K
TOM XIV (2011)
RADA PROGRAMOWA
Krzysztof Gawlikowski (przewodniczący), Piotr Balcerowicz, Bogusława Drelich-Skulska, Waldemar J. Dziak,
Bogdan Góralczyk, Teresa Halik, Romuald Huszcza, Adam W. Jelonek, Joanna Marszałek-Kawa, Marek Mejor,
Małgorzata Pietrasiak, Jan Rowiński, Małgorzata Religa, Ewa Rynarzewska, Kazimierz Starzyk,
Krzysztof Szumski, Sławoj Szynkiewicz, Bogusław Zakrzewski, Stanisław Zapaśnik
REDAKCJA NAUKOWA
Bogdan Góralczyk – redaktor naczelny, Małgorzata Ławacz – sekretarz redakcji,
Beata Bochorodycz, Marcin Jacoby, Stanisław Meyer, Dominik Mierzejewski
REDAKTORZY PROWADZĄCY
Justyna Brylewska
Małgorzata Ławacz
REDAKCJA
Maria Porajska-Hałka
REDAKTOR TECHNICZNY
Tomasz Czapski
PROJEKT OKŁADKI:
Fontarte
© Copyright by Wydawnictwo Adam Marszałek
© Copyright by Towarzystwo Azji i Pacyfiku
Toruń–Warszawa 2011
ISSN 1643-692X
Współpraca wydawnicza Wydawnictwa Adam Marszałek i Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej
ADRES REDAKCJI
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
(Biblioteka, M. Ławacz)
ul. Chodakowska 19/31, 03-815 Warszawa, tel. +48 69 594 11 61
e-mail: azjapacyfi[email protected], www.azja-pacyfik.pl
Prenumeratę instytucjonalną można zamawiać w oddziałach firmy Kolporter S.A. na terenie całego kraju.
Informacje pod numerem infolinii 0800-205-555 lub na stronie internetowej
http://www.kolporter-spolka-akcyjna.com.pl/prenumerata.asp
Prenumeratę prowadzi Towarzystwo Azji i Pacyfiku.
Zamówienia prosimy kierować na adres Wydawnictwa Adam Marszałek.
Prenumeratorzy otrzymują zniżkę 15% ceny katalogowej oraz nie ponoszą kosztów przesyłki.
Prenumerata zagraniczna wyższa o 100% plus koszty przesyłki.
Wpłaty prosimy kierować na konto Wydawnictwa:
KBSA O. w Toruniu 16 1500 1751 1217 5001 3215 0000
The cost of annual subscription (one issue) is US $23.00, including postage.
Payments should be sent to Wydawnictwo Adam Marszałek, account:
KBSA O. w Toruniu 16 1500 1751 1217 5001 3215 0000
Wydawnictwo prowadzi sprzedaż wysyłkową
tel./fax 56 648 50 70; e-mail: [email protected]
Wydawnictwo Adam Marszałek, ul. Lubicka 44, 87–100 Toruń
tel. 56 660 81 60, e-mail: [email protected], www.marszalek.com.pl
Drukarnia nr 2, ul. Warszawska 52, 87–148 Łysomice, tel. 56 659 98 96
Azja-Pacyfik 3
TREŚĆ TOMU
Od Redakcji .......................................................................................................... 7
CHINY W SETNĄ ROCZNICĘ REWOLUCJI XINHAI
Bogdan Góralczyk Rewolucja Xinhai w chińskich dziejach................ 11
Krzysztof Gawlikowski Cechy szczególne Rewolucji Xinhai
i jej paradoksy........................................................ 31
Chen Yunqian Sun Yat-sen jako symbol w pamięci politycznej
klas niższych we współczesnych Chinach............. 49
Jerzy Bayer Problem chińskiego nacjonalizmu do chwili
proklamowania Chińskiej Republiki Ludowej...... 70
Jakub Polit Mocarstwa wobec Rewolucji Xinhai..................... 87
Pan Kuang-che Sun Yat-sen i jego analiza „międzynarodowej
pozycji Chin”....................................................... 107
Dominik Mierzejewski Wyzwania chińskiej dyplomacji u progu
ery republikańskiej .............................................. 131
CHINY – ANALIZY
Piotr Kurczewski Diaspora chińska na świecie – ewolucja zjawiska.. 151
Jan Pajor Stanowisko USA wobec Chin podczas powstania
Yihetuan ............................................................... 183
Paweł Bartosiński Jak straciliśmy Chiny? Amerykański spór
o politykę wobec Chin w latach 1944–1950 ....... 211
CHINY W SETNĄ ROCZNICĘ REWOLUCJI XINHAI – SZKICE
Agnieszka Łobacz Trzy zasady ludu – dokument programowy
Sun Yat-sena. Refleksje tłumaczki....................... 242
Jan Rowiński Obchody rocznic Rewolucji Xinhai w ChRL...... 250
Azja-Pacyfik4
ARTYKUŁY RECENZYJNE
Marcin Jacoby Sztuka w starożytnych chińskich tekstach............ 267
Elżbieta Brzozowska Wiwisekcja rozpadu chińsko-radzieckiego
sojuszu ................................................................. 272
Bogdan Góralczyk Kissinger o Chinach............................................. 276
Małgorzata Religa Wielcy myśliciele starożytnych Chin .................. 282
Batosz Woliński Jak wchodzić w biznes z Chińczykami?.............. 285
Stanisław Meyer Nowożytna historia Japonii ................................. 289
PULS AZJI
Najważniejsze wydarzenia i procesy w Azji w 2011 roku................................ 293
INFORMACJE
W osiemdziesięciolecie urodzin Pana Andrzeja Wawrzyniaka ........................ 302
Małgorzata Ławacz Ważniejsze spotkania polityków Polski
oraz krajów Azji i Pacyfiku
(styczeń–czerwiec 2011) ..................................... 303
Streszczenia w języku angielskim .................................................................... 305
Nasi autorzy ...................................................................................................... 315
Azja-Pacyfik 5
CONTENTS
From the Editors ................................................................................................... 7
CHINA ON THE 100th
ANNIVERSARY OF THE XINHAI REVOLUTION
Bogdan Góralczyk The Xinhai Revolution from the Viewpoint
of Chinese History..................................................... 10
Krzysztof Gawlikowski Particular Character of the Xinhai Revolution
and its Paradoxes ....................................................... 31
Chen Yunqian The Symbol of Sun Yat-sen and the Political
Memory of the Lower Classes in Modern China ........ 49
Jerzy Bayer The Issue of Chinese Nationalism until
the Establishment of the People’s Republic
of China ..................................................................... 70
Jakub Polit Great Powers and the Chinese Xinhai Revolution ....... 87
Pan Kuang-che Dr. Sun Yat-sen’s Discourses of China’s Position
in the Family of Nations .......................................... 107
Dominik Mierzejewski Challenges of Chinese Diplomacy at the Dawn
of the Republican Era .............................................. 131
CHINA – ANALYSIS
Piotr Kurczewski Chinese Diaspora Worldwide – the Evolution
of a Phenomenon ..................................................... 151
Jan Pajor US Position vis-à-vis China during the Yihetuan
Uprising ................................................................... 183
Paweł Bartosiński How Did We Lose China? The American Argument
about the 1944–1950 Policy vis-à-vis China........... 211
CHINA ON THE 100th
ANNIVERSARY OF THE XINHAI REVOLUTION –
SKETCHES
Agnieszka Łobacz Three Principles of the People – Sun Yat-sen’s
Manifesto. A Translator’s Reflections...................... 242
Jan Rowiński Celebration of the Aniversaries of the Xinhai
Revolution in the PRC............................................. 250
Azja-Pacyfik6
BOOK REVIEWS
Marcin Jacoby Chinese Art in Classical Texts .................................. 267
Elżbieta Brzozowska A Vivisection of the Sino-Soviet Split..................... 272
Bogdan Góralczyk Kissinger on China .................................................. 276
Małgorzata Religa Great Thinkers of Ancient China............................. 282
Batosz Woliński How to Do Business with the Chinese?................... 285
Stanisław Meyer The Modern History of Japan.................................. 289
THE PULSE OF ASIA
The Most Important Events and Processes in Asia in 2011.............................. 293
INFORMATION
On the 80th
Birthday of Mr. Andrzej Wawrzyniak ............................................ 302
Małgorzata Ławacz Important Meetings of Politicians from Poland
and the Asia-Pacific Region
(January–June 2010)................................................ 303
Abstracts in English.......................................................................................... 305
Our authors........................................................................................................ 315
Azja-Pacyfik 2011, nr 14
OD REDAKCJI
Szanowni Państwo, Drodzy Czytelnicy!
Oddajemy w Państwa ręce numer specjalny poświęcony Chinom w stuletnią
rocznicę Rewolucji Xinhai (czyt. Sinhaj). W zgodnej opinii historyków, anality-
ków i obserwatorów, chińskich i zagranicznych było to wydarzenie na tyle waż-
ne, że warto mu się przyjrzeć z bliska, tym bardziej że ostatnio Xinhai przykuwa
nieco więcej uwagi – i to nie tylko z powodów rocznicowych.
Zacznijmy może od pobieżnego opisu tamtych wydarzeń i ich konsekwencji.
Wszystko zaczęło się 9 października 1911 roku. W rosyjskiej koncesji w mie-
ście Hankou położonym nad rzeką Jangcy wybuchła przypadkowa bomba. W trak-
cie poszukiwania sprawców przechwycono listę członków wywrotowej grupy, pla-
nujących wojskowy przewrót. Rozpoczęły się aresztowania, spiskowcy, nie mając
innego wyjścia, wzniecili słabo przygotowany bunt. Szczęśliwie dla powstańców,
szybko dołączyli do nich żołnierze z pobliskiego garnizonu w Wuchangu (Hankou,
Wuchang i Hanyang tworzą obecnie trójmiasto Wuhan). W ten sposób 10 paździer-
nika uruchomiony został łańcuch zdarzeń, które doprowadziły do upadku liczące-
go ponad dwa tysiące lat chińskiego cesarstwa. Choć nie było planu działań, choć
rozwój wypadków zaskoczył wszystkich, to jednak rewolucyjny ferment szybko
objął niemal cały kraj, bowiem mandżurska dynastia Qing już od dawna chyliła się
ku upadkowi. Konsekwencje tego nieco przypadkowego zbiegu wydarzeń były na
tyle istotne, że dzień „podwójnej dziesiątki” (10 X) stał się dniem symbolicznym
i świętem narodowym w Chinach republikańskich, które powstały w miejsce Ce-
sarstwa. I tak jest po dziś dzień na terenie Tajwanu, którego władze uznają się za
bezpośrednich spadkobierców i kontynuatorów Republiki Chińskiej.
Rok 1911 w tradycyjnym chińskim kalendarzu nazywał się xinhai, stąd też
tamte wydarzenia przeszły do historii jako Rewolucja Xinhai. Na sam jego ko-
niec, 29 grudnia, prezydentem Republiki ogłoszono Sun Yat-sena (inaczej Sun
Zhongshana, 1866–1925), który w chwili wybuchu powstania przebywał na tere-
nie Stanów Zjednoczonych, kwestując na rzecz chińskich rewolucjonistów skupio-
nych w Lidze Związkowej Tongmenghui, i powrócił do Chin (Szanghaju) dopiero
Od Redakcji8
w Boże Narodzenie. Nowy tymczasowy parlament 12 lutego 1912 roku wymusił
abdykację ostatniego chińskiego cesarza, małoletniego Aisin Gioro Puyi (1906–
–1967). Cesarstwo upadło, zastąpiła je Republika, ale Sun Yat-sen cieszył się peł-
nią władzy zaledwie 45 dni, po czym zrzekł się jej na rzecz Yuan Shikaia, dawnego
generała na usługach upadłej właśnie dynastii Qing. Sun zrezygnował, ponieważ
obawiał się zbytniego umocnienia soldateski – militarystów i wojskowych wataż-
ków (warlords), którzy zaczęli dzielić pomiędzy sobą kraj. Sun liczył na szybkie
obalenie znienawidzonej dynastii Qing, co było jego celem od dawna, a w czym
Yuan Shikai publicznie zobowiązał się pomóc. Jednakże Yuan, który kontrolował
dawną armię mandżurską Beiyang – wciąż najsilniejszą w kraju – szybko zmienił
front, a Sun musiał się po raz kolejny salwować ucieczką z kraju, tym razem do Ja-
ponii. Wydawało się, że nikt inny w Chinach nie ma takich plenipotencji, by zapro-
wadzić w państwie ład i porządek, jak Yuan Shikai. On jednak, miast zająć się tym,
co najpilniejsze, zamarzył o przywróceniu cesarstwa, z nim samym jako cesarzem
(i założycielem nowej dynastii).
Opowiedzenie się za Yuan Shikaiem w początkowej fazie rewolucji to jeden
z najpoważniejszych błędów SunYat-sena w całej jego politycznej karierze, co sam
przyznawał pod koniec swego zbyt krótkiego życia (zmarł 12 marca 1925 roku
w wieku 59 lat na raka wątroby). Tak też tamte wydarzenia oceniła historia. Trze-
ba jednak gwoli sprawiedliwości podkreślić, że co prawda Sun miał swoje trzy za-
sady ludu (będą one przedmiotem analiz w tym tomie) i miał idee, ale nie miał ar-
mii. To było na ówczesne chińskie realia zdecydowanie za mało.
W lutym 1913 roku doszło do pierwszych w chińskich dziejach demokratycz-
nych wyborów, które z dużą przewagą, zdobywając 269 z 596 mandatów, wygrało
ugrupowanie Sun Yat-sena i Song Jiaorena, czyli Partia Narodowa (Guomindang,
GMD). Yuan Shikai jednak nie pogodził się z takim rozwiązaniem. Sprowokował
zabójstwo Song Jiaorena, wybranego na premiera, a następnie, podpuszczany m.in.
przez zachodnich doradców, zainicjował uroczystości mające na celu przywróce-
nie cesarstwa. Ta wcielana w życie kalkulacja plus niepewna sytuacja międzynaro-
dowa w okresie I wojny światowej, a nade wszystko niepokoje w kraju związane
z coraz większą aktywnością warlordów sprawiły, że unieważnił on demokratyczne
wybory, a Guomindangowi zakazał działalności, argumentując, że Chiny nie doj-
rzały jeszcze do demokracji. Ogromne ambicje i szczytne cele Yuana nie na wiele
się zdały. Kraj pogrążył się na długie lata w anarchii. W ówczesnych Chinach bez-
pardonowo walczyły ze sobą brutalne despotie, królowała przemoc i rozprzężenie;
był to okres, gdy wszystkie chwyty były dozwolone, a władzy centralnej – przy-
najmniej do 1928 roku – faktycznie nie było. Bezwzględni, okrutni lokalni despo-
ci zastąpili autokrację i siermiężny marazm schyłkowego okresu cesarstwa. Cha-
os i anarchia zajęły miejsce długotrwałego, choć już dawno przestarzałego ładu.
Od Redakcji 9
Przedwczesny zgon Yuan Shikaia (6 czerwca 1916 roku w wieku 57 lat) spo-
wodował, że Guomindang powrócił na polityczną scenę, podając za datę swe-
go powstania – symboliczny – dzień 10 października 1919 roku. Jednak spokoju
w kraju nadal nie było. Wkrótce na największego rywala Guomindangu wyrosła,
utworzona 1 lipca 1921 roku, Komunistyczna Partia Chin (KPCh). Teraz to dwie
polityczne siły, obie z zupełnie innymi wizjami przyszłości kraju (i interpretacja-
mi Xinhai), już na dziesięciolecia zdominowały polityczną scenę. Walka pomiędzy
obiema partiami, którym przewodzili Czang Kaj-szek (Jiang Jieshi, 1887–1975)
i Mao Zedong (1893–1976), toczyła się aż do zwycięstwa komunistów i prokla-
mowania Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) w dniu 1 października 1949 roku.
A ponieważ Czang Kaj-szek i jego zwolennicy schronili się wtedy na Tajwanie,
spuścizna owego okresu przetrwała do czasów współczesnych, jako że Chiny wciąż
nie są zjednoczone.
Niniejszy numer naszego Rocznika jest poświęcony niemal w całości Rewolucji
Xinhai, jej antecedencjom, przebiegowi i konsekwencjom. Poszczególni autorzy
zastanawiają się, jak i dlaczego do tej rewolucji doszło i jakie ma ona znaczenie
w chińskich dziejach (Bogdan Góralczyk) albo jak się ona ma do innych rewolu-
cyjnych procesów, np. rewolucji francuskiej (Krzysztof Gawlikowski). Inni (Chen
Yunqian, Pan Kuang-che, Agnieszka Łobacz) zastanawiają się nad rolą i znacze-
niem w chińskiej historii „ojca Chin republikańskich” Sun Yat-sena. Jakub Polit
oraz Dominik Mierzejewski rozpatrują ówczesne procesy w szerszym kontekście
międzynarodowym. Natomiast Jerzy Bayer analizuje, jaką rolę odgrywał w dzie-
jach Chin, w tym także w roku 1911, chiński nacjonalizm. Ciekawą, w znacznej
mierze osobistą perspektywę prezentuje Jan Rowiński, przedstawiając przebieg
obchodów Rewolucji Xinhai na terenie ChRL. Żywimy nadzieję, że tak zróżnico-
wani, acz kompetentni autorzy spełnią oczekiwania Czytelników, przedstawiając
w tomie szeroką panoramę wydarzeń i procesów związanych z rewolucją 1911
roku, tak kluczową w najnowszych dziejach Państwa Środka.
Tom uzupełniają ciekawe studia Piotra Kurczewskiego, poświęcone chińskiej
diasporze, oraz Jana Pajora i Pawła Bartosińskiego, poświęcone analizie polityki
amerykańskiej wobec Chin w kluczowych okresach powstania bokserów (1900)
oraz wojny domowej w Chinach (1944–1950). Jak zwykle dodajemy też stałe rub-
ryki, w tym Puls Azji oraz artykuły recenzyjne, też w tym przypadku skoncentro-
wane na Chinach (choć nie tylko).
Tom niniejszy jest ściśle skorelowany z harmonogramem naukowych obchodów
Rewolucji Xinhai w Polsce, na które składały się specjalne seminarium w Szko-
le Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie w marcu 2011 roku (część ma-
teriałów zamieszczonych w tym tomie to pokłosie tego wydarzenia) oraz między-
narodowa konferencja na Uniwersytecie Warszawskim „Wiek wielkich przemian.
Od Redakcji10
W setną rocznicę Rewolucji Chińskiej 1911–2011”, z udziałem m.in. naukowców
z ChRL i Tajwanu w dniach 14–15 października 2011 roku, a więc niemal dokład-
nie w rocznicę rewolucji. Ponieważ tom niniejszy ukazuje się z okazji tej drugiej
konferencji, więc niektóre stałe rubryki nie są w nim, wyjątkowo, doprowadzone
do końca roku. Zachęcamy jednak do częstego odwiedzania naszej strony interne-
towej, która została uruchomiona w 2011 roku, zgodnie z wcześniejszą zapowie-
dzią. Staramy się, aby była stroną „żywą”, a dodatkowym jej atutem jest zapewne
fakt, że można na niej znaleźć w wersji elektronicznej poprzednie, archiwalne nu-
mery naszego Rocznika, do numeru 2009 praktycznie niedostępne już w sprzeda-
ży. Liczymy, że zarówno strona internetowa, jak też Rocznik, pozycja unikatowa
na polskim rynku wydawniczym, pozwolą nam skupić wokół siebie grono osób
nieco głębiej zainteresowanych Azją, jej problemami, dylematami, wyzwaniami;
jej historią i współczesnością.
Liczymy na Państwa dalsze zainteresowanie, jak też na współpracę!
Warszawa, październik 2011 R E D A K C J A
Azja-Pacyfik 2011, nr 14
CHINY W SETNĄ ROCZNICĘ REWOLUCJI XINHAI
Bogdan Góralczyk
REWOLUCJA Xinhai W CHIŃSKICH DZIEJACH
Celem niniejszego opracowania jest nie tyle przedstawienie przebiegu, na ogół
już dobrze znanego, Rewolucji Xinhai (辛亥革命)1
, która doprowadziła do
upadku cesarstwa, ile umieszczenie tego przełomowego wydarzenia w kontekście
chińskiej najnowszej historii i współczesności. Inaczej ujmując, przebieg wyda-
rzeń z lat 1911 i 1912 r. nie jest głównym przedmiotem zainteresowań autora, na-
tomiast w centrum jego uwagi jest próba znalezienia odpowiedzi na pytania do-
tyczące z n a c z e n i a xinhai2
w chińskich dziejach. Co oznaczał ten historyczny
zwrot? Skąd się wziął? Jakie były przyczyny upadku cesarstwa? Ponadto stawia-
ne są w tym studium także inne, bodaj ważniejsze pytania. Jakie były konsekwen-
cje i znaczenie tak gruntownej zmiany systemu, przejścia od rządów monarchicz-
nych i dynastycznych do republikańskich, a więc niejako zamiany jednej epoki
na inną, gruntownego przeobrażenia rzeczywistości politycznej w państwie? Co
trwałego do chińskiej nowoczesności pozostało po tym historycznym przełomie?
Jakie procesy Rewolucja Xinhai zapoczątkowała i co ze sobą przyniosła? Mamy
więc tutaj do czynienia nie tyle ze studium historycznym, ile analizą politologicz-
ną dotyczącą przyczyn i skutków pewnych procesów i zdarzeń, tak kluczowych
dla współczesnej historii Chin.
1
Terminy w znakach chińskich używane są w tym opracowaniu tylko w najbardziej uzasadnio-
nych przypadkach i nie są powtarzane.
2
Jest to nazwa w cyklicznym systemie tradycyjnego chińskiego kalendarza (cykl zamykał się
co 60 lat). Rok xinhai w cyklu na początku XX w. obejmował okres od 30 stycznia 1911 do 17 lu-
tego 1912 r.
Rewolucja Xinhai w chińskich dziejach12
1. Przyczyny zmierzchu Cesarstwa
Cesarstwo, założone w 221 r. p.n.e. przez pierwszego władcę Qin Shihuanga
(秦始皇)3
, okazało się instytucją wyjątkowo trwałą. Chociaż dzieje Chin, podob-
nie jak innych państw, które w tym akurat przypadku należałoby równać z cywili-
zacjami, nie były pozbawione perturbacji i zawirowań, to jednak państwo to, po-
dobnie jak jego ustrój, przetrwało w istocie w niewiele zmienionej formie aż do
początków XX stulecia. Interesujące nas tutaj pytanie nie dotyczy, też intrygują-
cych i ważnych, przyczyn trwałości tego ustroju i mechanizmów za tym stojących,
lecz raczej p o w o d ó w zmierzchu i upadku cesarstwa. Co sprawiło, że w końcu,
po tylu wiekach, zmuszone było ono odejść do historycznych annałów?
Jest pewne, że jednej odpowiedzi na tak postawione pytanie po prostu nie ma.
Jak zwykle w dziejach, a szczególnie tak dużego organizmu, jakim były i są Chi-
ny, przyczyn było wiele, a do zasadniczego przełomu doprowadził splot różnych
wydarzeń. Spróbujmy zinwentaryzować te najważniejsze.
Chiny w całej...