Charaktery 10-2016

PISMO, KTÓRE CIĘ ZADZIWI

Co dają

sekrety, tajemnice, kłamstwa, a co zabierają

Perfekcjonizm – jak powiedzieć sobie dość 34 Terapia z superbohaterem 62

Cena 12,50 zł (w tym 8% VAT). Nakład 70 000 egz. NR 10 (237), PAŹDZIERNIK 2016. Rok XX. Ukazuje się od 1997

Wojtek Urbanek

R Z E C Z Y

Uwielbiam tajemnice, zagadki, niejasności, labirynty (no, może poza tymi na międzynarodowych lotniskach w Paryżu, Chicago czy we Frankfurcie). Nieraz nawet bzdurne quizy w gazetach wydają mi się kuszące i zabieram się do ich rozwiązywania. Czytam namiętnie kryminały, w których jest skomplikowana intryga. Podobnie, z przyjemnością, czytam naznaczone intrygą intelektualną artykuły naukowe. Jedyne tajemnice, które mnie nie pociągają, to te, które należą do ludzkiej prywatności (o intymności nie wspomnę). Nie czytuję autobiografii i pamiętników. Nie tylko dlatego, że rzadko są prawdziwe. Nie czytuję publikowanych coraz częściej zbiorów prywatnej korespondencji, bo czułbym się jak marny podglądacz. Nie robię tego, bo – pochlebiam sobie – należę do grupy tych, którzy uważają, że człowiek powinien mieć swoje tajemnice i nie powinien innym pozwalać na dostęp do nich. Osobista tajemnica to sama głębia prywatności. Bynajmniej nie musi oznaczać ukrywania czegoś wstydliwego. Oczywiście, czasem skrywamy rzeczy wstydliwe, ale czasem skrywamy coś, z czego jesteśmy dumni. Tajemnicą czynimy coś, co traktujemy jako najbardziej swoje. Wielu z nas żywi przekonanie, że podzielenie się czymś takim oznacza utratę ważnej części własnego „ja”. Zdarza się, że mamy tajemnicę wspólną, podzielaną z kimś innym, a czasem łudzimy się, że przechowujemy w najgłębszej dyskrecji coś, co okazuje się tajemnicą poliszynela. Wielu z nas dzielenie się własną tajemnicą traktuje jak specjalny rodzaj braterstwa krwi. Zdarza się, że to braterstwo wspólnej tajemnicy trwa latami i nigdy nie zostanie podane w wątpliwość. Zdarza się i tak, że

P I E R W S Z E

Sekrety Własne tajemnice są cenne i chronione, cudze tajemnice stają się pokusą albo wyzwaniem. Wiesław Łukaszewski

ulegamy złudzeniu wzajemności zaufania. Jeśli znajdziemy osobę godną naszego największego zaufania, taką, której możemy powierzyć wszystko, łatwo nabieramy przekonania, że ona spośród wszystkich właśnie nas najbardziej darzy zaufaniem, a to wcale nie musi być prawdą. Ona najbardziej ufa nie nam, tylko komuś innemu. No i po tajemnicy! Wiem, wiem, w czasach mediów społecznościowych prywatność zaczyna nabierać nowego znaczenia. Staje się, i to z wyboru, mniej szczelna. Tajemnic coraz mniej albo ich depozytariuszy coraz więcej, co na jedno wychodzi. Nie wiem, co jest przyczyną, a co skutkiem, ale odsłanianiu swoich prywatności towarzyszy nasilająca się tendencja do inwazji w cudzą prywatność. Zapewne czasem jest to motywowane ciekawością, częściej nieufnością, ale przecież nie da się do tego sprowadzić wszelkiego wścibstwa, grzebania po kieszeniach, podglądania telefonów, komputerów, szuflad. Podsłuchiwania, monitorowania lokalizacji, wynajmowania detektywów. Własne tajemnice są cenne

i chronione, cudze tajemnice stają się pokusą albo wyzwaniem. Dlaczego? Najbardziej frapuje mnie pytanie, co dzieje się w głowach tych, którzy cudze tajemnice posiedli, czy to uczciwie, czy nielegalnie. Czy coś zyskują, czy może coś tracą? Czy jest im lepiej, czy przeciwnie? Jak smakuje czyjaś tajemnica? Rzeczy upragnione mają tym większą wartość, im bardziej są niedostępne. Zdobycie tego, co upragnione, sprawia często, że traci to na wartości. Staje się banalne, a nawet trywialne. Psychologowie o orientacji analitycznej powtarzają bez końca, że człowiek chowa tajemnice przed sobą samym. Sam wolę myśleć, że to kwestia pamięci. Zbyt proste wydaje mi się rozumowanie, że wszystko, czego nie wiemy w danym momencie, jest Tajemnicą.

WIESŁAW ŁUKASZEWSKI, psycholog osobowości, autor m.in. książki Udręka życia, za którą w 2011 roku otrzymał Nagrodę Teofrasta. CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

3

20 LAT Z „CHARAKTERAMI” – CO MIESIĄC NAGRODY

Konkurs dla Ciebie

„Charaktery” wkrótce będą obchodzić 20. urodziny. Przez dwie dekady przybliżaliśmy Ci osiągnięcia psychologii i pokazywaliśmy, jak zastosować je w codziennym życiu. Przez ten czas świat zmienił się nie do poznania, znacznie rozwinęła się psychologia, przeobraziły się „Charaktery”.

A jak Ty się zmieniłeś? Co „Charaktery” zmieniły w Twoim życiu?

UWAGA!

Dla pierwszych 20 osób,

które przyślą swoje refleksje, dodatkowa nagroda:

„Charaktery Extra”

Opowiedz nam o tym i weź udział w jubileuszowym konkursie. Na zwycięzców czekają wspaniałe nagrody, m.in. zaproszenia do Pałacu Zdunowo, prenumerata „Charakterów”, książki, płyty z muzyką i filmy.

z najlepszymi tekstami dwudziestolecia.

Aby wziąć udział w konkursie, rozwiń myśl: Gdyby nie „Charaktery”, to... Przyślij swoją refleksję do 20 października na adres [email protected]. Podaj imię, nazwisko i adres – spośród uczestników konkursu wyłonimy zwycięzców. Zwycięzcy wrześniowego konkursu: Weekend w Pałacu Zdunowo dla dwóch osób – Marta Kubierecka Zaproszenie do Pałacu Zdunowo dla dwóch osób (1 nocleg) – Magdalena Szulim Roczna prenumerata „Charakterów” – Marta Torbiarczyk

Regulamin konkursu dostępny na stronie

www.charaktery.eu

autopromocja

Pozostałych zwycięzców ogłosimy na stronie www.charaktery.eu, na Facebooku oraz naszym Instagramie.

NA TEMAT 18 SEKRETY, TAJEMNICE, KŁAMSTWA – CO NAM DAJĄ, CO ZABIERAJĄ Co i dlaczego ukrywamy przed innymi? Jaką cenę za to płacimy? Czy wystarczy ujawnić tajemnice, by odnaleźć spokój? – zastanawia się Ewa Woydyłło.

28 ŻYCIE NIE DO POWIEDZENIA Czy można być całkiem przejrzystym i nie mieć żadnych sekretów? – pytamy Marię i Bogdana de Barbaro.

SEKRETY PRAKTYCZNIE 34 KIEDY POWIEM SOBIE DOŚĆ Natalia Kłysz-Sokalska radzi, jak uwolnić się z pułapki perfekcjonizmu. 38 MATKA JAK KLAMKA O relacjach córek z narcystycznymi matkami opowiada Karyl McBride.

Okładka: Nisian Hughes / gettyimages.com

42 WOJNA DOMOWA Nieraz to dziecko staje się największą ofiarą wojny rozwodowej rodziców – ostrzega Beata Banasiak-Parzych. 46 PROSZĘ PANI, JA MUSZĘ GRAĆ Anna Gnich i Marianna Urbanek opisują objawy uzależnienia od hazardu. 50 PIERWSZA POMOC Agnieszka Chrzanowska wyjaśnia, jak udzielić pierwszej pomocy psychologicznej.

JAK CO MIESIĄC 7 PSYCHOWIEŚCI 56 WASZE SPRAWY 58 MOJA HISTORIA 59 KRZYSZTOFOWICZ 82 KTO, CO, GDZIE, KIEDY 85 MARUSZEWSKI 1 00 AWDIEJEW 101 MAKSYMIUK 102 GADACZ 103 BORTNOWSKA 104 KARPOWICZ

105 MĄDZIK 106 KIOSQUE

52 KIEDY ŻYCIE WCHODZI W JESIEŃ Jak pomagać starzejącym się rodzicom – radzi Aleksandra Ćwięk.

110 POCZTA POETYCKA

LABORATORIUM

114 CICER CUM CAULE

111 WICHA NA DESER 112 LISTY

62 TY TEŻ JESTEŚ SUPERBOHATEREM Janina Scarlet opowiada o tym, jak wykorzystuje superbohaterów w pracy z pacjentami.

86 MIT NASZ POWSZEDNI O legendach miejskich i współczesnych mitach opowiada Marcin Napiórkowski.

66 RAZEM NA WROGA! Agresywne gry wideo wcale nie muszą wywoływać w nas agresji – zauważa David R. Ewoldsen.

92 KREOLSKIE LEKCJE RÓŻNORODNOŚCI Michalina Marczak zabiera nas w podróż na Reunion.

68 SPOSÓB NA KŁAMCĘ Laura Zimmerman pokazuje, jak zdemaskować oszusta. 72 GDY JEDZENIE TO WYZWANIE Jakie są źródła zaburzeń odżywiania – sprawdza Kirsten Weir.

98 EROS O miłości i seksualności pisze Jacek Wojtysiak.

78 TAK RODZIŁY SIĘ „CHARAKTERY” Początki pisma wspominają jego pionierzy – Jerzy Mellibruda i Krzysztof Jedliński.

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

5

INSTYTUT PSYCHOLOGII ZDROWIA Polskiego Towarzystwa Psychologicznego

02-412 Warszawa, ul. Gęślarska 3, tel. 22 863 87 38, 22 863 90 97, fax 22 863 42 75, www.psychologia.edu.pl

Nieznana i fascynująca książka wybitnego psychoterapeuty już w październiku w naszym wydawnictwie ZIELONE DRZEWO www.psychologia.edu.pl

Carl Rogers TEORIA TERAPII, OSOBOWOŚĆI I RELACJI INTERPERSONALNYCH Ta fascynujące praca, nigdy niepublikowana w postaci odrębnej książki, zawiera próbę uporządkowania rozważań Carla Rogersa wykraczających także poza obszar samej psychoterapii. Tłumaczone do tej pory książki Rogersa pokazywały go jako wnikliwego twórcę esejów zebranych z wielu lat jego pracy psychoterapeutycznej. W tej pracy Rogers przedstawia swoją całościową wizję rozumienia ludzkiej osobowości i zmian osobistych związanych z uczestnictwem w psychoterapii oraz teorię relacji międzyludzkich. Szkicuje również perspektywy zastosowania swych koncepcji do rozumienia i ulepszania życia rodzinnego, edukacji, przywództwa i rozwiązywania konfliktów grupowych. W książce znajdziemy również opisowe definicje 40 kategorii, którymi Rogers posługuje się w swych analizach oraz humanistyczne refleksje dotyczące ich znaczenia. W trakcie lektury poznajemy także Rogersa jako pioniera poszukiwania w badaniach naukowych dowodów weryfikujących rozważania teoretyczne dotyczące psychoterapii i jej efektów.

STUDIUM POMOCY PSYCHOLOGICZNEJ I INTERWENCJI KRYZYSOWEJ Celem szkolenia jest zwiększanie wiedzy i rozwijanie praktycznych umiejętności potrzebnych do udzielania pomocy psychologicznej osobom z trudnościami życiowymi i osobistymi kryzysami. Uczestnikami szkolenia są m.in. pracownicy pomocy społecznej, służby zdrowia, placówek oświatowo-wychowawczych i kuratoryjnych, organizacji pozarządowych, psycholodzy, studenci pedagogiki, psychologii i socjologii. 270 godzin zajęć treningowych i warsztatowych obejmuje: • treningi osobistego przygotowania do pomagania, • pracę w kontakcie indywidualnym z klientem, • rozwijanie umiejętności prowadzenia spotkań grupowych, • interwencje poznawczo-behawioralne, • poznawanie koncepcji wyjaśniających kryzysy osobiste, • strategie i metody interwencji kryzysowej.

Ośrodek Psychoterapii i Promocji Zdrowia OGRÓD prowadzi PORADNIĘ DLA PAR

reklama

Opieka merytoryczna nad szkoleniami – prof. n. dr hab. Jerzy Mellibruda Szczegółowe informacje na stronie www.psychologia.edu.pl

Warszawa ul. Olbrachta 118 A lok. 12. tel. 22 665 77 17, 665 77 49 Nasi psychoterapeuci pomagają parom, które doświadczają trudności we współżyciu, związanych z konfliktami, zdradą i zazdrością, gniewem, lękiem i smutkiem, problemami seksualnymi, wychowaniem dzieci, chorobami itp.

P S Y C H O W I E Ś C I >> kalendarium 1 października 1915

urodził się Jerome Bruner. W 1962 roku wspólnie z George’em Millerem stworzył Ośrodek Badań nad Procesami Poznawczymi. Jest jednym z głównych przedstawicieli współczesnej psychologii poznania. Autor oryginalnych koncepcji dydaktycznych, które nawiązują do jego badań nad procesami poznawczymi i rozwojem poznawczym. W pracy Proces kształcenia przedstawił dynamiczną koncepcję edukacji, podkreślając rolę i warunki pobudzania działalności

poznawczej dzieci i młodzieży oraz rozwoju pozytywnej motywacji.

5 października 1713

urodził się Denis Diderot. Francuski pisarz i filozof był inicjatorem, redaktorem i jednym z głównych twórców Encyklopedii, która zebrała dorobek myśli społecznej, filozoficznej i moralnej europejskiego oświecenia. Wśród wpisów znalazły się również te dotyczące psychologii, które rozpowszechniały ideę, że zachowanie może być badane naukowo.

9 października 1884

urodziła się w Przemyślu Helene Deutsch z domu Rosenbach. Była pierwszą psychoanalityczką specjalizującą się w psychologii kobiety i kobiecej seksualności; uczennica i współpracownica Freuda.

15 października 1970

Julius Axelrod (Stany Zjednoczone), Ulf von Euler (Szwecja) i Sir Bernard Katz (Wielka Brytania) zdobyli Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny za odkrycia dotyczące

przekaźnictwa impulsów nerwowych. Ich badania przyczyniły się do zrozumienia biologii zachowania.

30 października 1855

urodził się Georges Gilles de la Tourette. W 1885 roku opisał jako pierwszy wrodzone zaburzenie neurologiczne charakteryzujące się występowaniem licznych tików ruchowych i werbalnych. Przyjaciel Tourette’a, Jean Martin Charcot, jako pierwszy użył nazwy „choroba Gilles’a de la Tourette’a” na jego cześć.

O najważniejszych

SPRAWACH najtrudniej

OPOWIEDZIEĆ. Stephen King

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

7

P S Y C H O W I E Ś C I

• WWW.CHARAKTERY.EU

Polek zgadza 44 proc. się z tym, że kobiety podczas kontaktów seksualnych udają orgazm. Tego samego zdania jest 29 proc. mężczyzn. Polek i Polaków nadal jest w związku z osobą, z którą przeżyli prawdziwą miłość. 25 proc. badanych twierdzi jednak, że się z nią rozstali i są już w innym związku.

44 proc.

czyli co czwarty Polak uważa, że miłość do jednego partnera przez całe życie nie jest możliwa. 36 proc. jest przeciwnego zdania.

24 proc.

mężczyzn nie widzi nic złego w tym, że komuś będącemu w stałym związku zdarza się mieć stosunki seksualne z inną partnerką lub partnerem. Podobną opinię prezentuje 7 proc. kobiet.

18 proc.

Polaków i 7 proc. Polek uważa, że będąc w stałym związku, można być jednocześnie w innym długotrwałym związku. 37 proc. mężczyzn i jedynie 20 proc. kobiet zgadza się z twierdzeniem, że kobiety powinny zaspokajać potrzeby seksualne mężczyzn.

12 proc.

*Źródło: Wstępny raport pt. „Wybrane aspekty obyczajowości seksualnej Polaków”, przedstawiony przez prof. Zbigniewa Izdebskiego podczas konferencji naukowej „Społeczne i zdrowotne uwarunkowania obyczajowości seksualnej współczesnych Polaków”.

8

> Do startu! Gotowi? Rusza kolejna edycja Ogólnopolskiego Turnieju Wiedzy Psychologicznej, organizowanego przez „Charaktery”. Do udziału zapraszamy uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Już po raz dziewiąty uczestnicy Turnieju będą mogli razem z nami zgłębiać tajniki psychologii i dzięki temu lepiej poznawać siebie i innych. Cenną wiedzę zdobędą wszyscy turniejowicze, a na zwycięzców czekają też stypendia oraz nagrody rzeczowe. Jest zatem o co walczyć! Turniej rusza 1 października, a zakończy się w połowie kwietnia 2017 roku. Uczniowie zainteresowani udziałem w konkursie powinni zgłosić się do swojego nauczyciela, pedagoga lub psychologa szkolnego, którzy formalnie zgłoszą kandydatów z danej szkoły. Zgłoszenia przyjmujemy od 1 października tego roku do 17 lutego 2017. Każda szkoła biorąca udział w Turnieju będzie mogła skorzystać z 50-procentowego rabatu na zakup książek O chłopcu, który przestał się bać oraz Mądre i pożyteczne, a także rocznej prenumeraty „Charakterów”. Więcej o turnieju na s. 70. Szczegółowy regulamin Turnieju, zasady uczestnictwa, wykaz wymaganych zagadnień oraz inne informacje są dostępne na stronie www.charaktery.eu w zakładce Turniej Psychologiczny. Natalia Malig, laureatka VIII edycji Turnieju: – Udział w Turnieju Wiedzy Psychologicznej był dla mnie niesamowitym doświadczeniem oraz motywacją do tego, aby poszerzyć swoją wiedzę z zakresu psychologii. Wszystkie nowe wiadomości, jakie zdobyłam, przygotowując się do niego, okazały się nie tylko materiałem naukowym, ale także poradami sprawdzającymi się w codziennym życiu. Dzięki zróżnicowanemu charakterowi poszczególnych etapów konkursu miałam szansę sprawdzić się na wielu płaszczyznach. Taka różnorodność jeszcze bardziej podnosi atrakcyjność Turnieju. Jeśli interesujesz się psychologią i szukasz sposobu na rozwinięcie tego zainteresowania, to udział w Turnieju jest z całą pewnością najlepszym krokiem, jaki możesz zrobić. Krzysztof Plebankiewicz

Polaków doświadczyło prawdziwej miłości; do przeżycia takiego uczucia przyznaje się 74 proc. kobiet i 65 proc. mężczyzn.

69 proc.

Piotr Guz, laureat VIII edycji Turnieju: – Turniej Wiedzy Psychologicznej to wyzwanie i przygoda dla każdego, kto choć troszkę interesuje się psychologią. Uczestnicy przygotowują się z bardzo ciekawych artykułów i książki. Wszystkie teksty są napisane przez wybitnych ekspertów. Materiał jest pasjonujący, jednak jego zakres jest duży, dlatego trzeba odpowiednio zaplanować naukę. Artykuły publikowane są co miesiąc od października i warto je na bieżąco analizować. Zachęcam, żebyście podeszli do Turnieju na serio, w pełni się zaangażowali. Wymaga to dużo wysiłku, ale uważam, że warto. Ja każdą wolną chwilę spędzałem na nauce – podczas jazdy autobusem, na przerwie czy w kolejce. Róbcie dobre notatki, podkreślajcie informacje w artykułach i próbujcie zrozumieć poszczególne zagadnienia. Na pewno zdobędziecie ogrom przydatnej wiedzy i doświadczenie. I kto wie, może też stypendium redaktora naczelnego. Życzę wytrwałości i wiary w siebie. Powodzenia! Krzysztof Plebankiewicz

Licznik*

Patronat honorowyowy

Partnerzy Uniwersytet Jagielloński Instytut Psychologii

Organizator

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

reklama

P S Y C H O W I E Ś C I Zażywamy suplementy, czyli syntetyczne związki chemiczne mające uzupełnić niedobory witamin lub mikroelementów w diecie, w nadziei, że pozwolą nam zachować zdrowie. Okazuje się jednak, że suplementy mogą być szkodliwe. O niechcianych efektach ubocznych stosowania wapnia donoszą Jürgen Kern i jego współpracownicy z Uniwersytetu w Göteborgu. Przebadali oni kilkaset kobiet w podeszłym wieku, które w celu profilaktyki osteoporozy zażywały preparat z wapniem. Po pięciu latach porównywano ich stan zdrowia z grupą, która nie zażywała wapnia. Wyniki, opublikowane w czasopiśmie „Neurology”, pokazały, że szczególnie u kobiet, które miały oznaki miażdżycowych zmian naczyniowych w mózgu, zażywanie wapnia znacząco podwyższyło ryzyko rozwinięcia się zmian otępiennych. Marek Binder

Szwedzki masaż ukoi lęki Zaburzenia lękowe zwykle leczy się za pomocą psychoterapii lub farmakoterapii. Okazuje się, że zastosowanie klasycznego masażu, tzw. masażu szwedzkiego, może mieć równie pozytywne skutki. Takie są przynajmniej wyniki badania przeprowadzonego przez Marka Hymana Rapaporta i współpracowników z Emory University. W badaniu wzięło udział 47 osób z rozpoznaniem zespołu lęku uogólnionego. Jedna grupa dwa razy w tygodniu przez sześć tygodni brała udział w sesjach masażu szwedzkiego. Druga, kontrolna, uczestniczyła tylko w sesjach polegających na lekkim dotykaniu uczestnika. Co prawda w obu grupach symptomy lęku uległy złagodzeniu, ale spadek był mocniej zaznaczony w grupie korzystającej z masażu. Marek Binder

10

> Czy bać się pokemonów? J. Kempin / Contributor / gettyimages.com

• WWW.CHARAKTERY.EU

Ostrożnie z suplementami

Świat ogarnęła inwazja pokemonów. W grę „Pokemon Go” w szczytowym momencie grało 10 milionów ludzi na świecie. W czym tkwi sekret pokemanii? Jak może ona wpłynąć na rozwój dzieci?

Wydawałoby się, że boom na kieszonkowe potwory minął bezpowrotnie, pozostając jedynie niszową rozrywką garstki zapaleńców. Popularność „Pokemon Go” pokazała, że w serii gier o pokemonach wciąż drzemie potencjał – dzięki tzw. rozszerzonej rzeczywistości. Zaczęło się od gry na Game Boya i N64. Za słowem „Pokemon” kryje się całe uniwersum wykreowane przez Satoshiego Tajiriego i Tsunekazu Ishiharę w 1996 roku. Nazwa pochodzi od skrótu angielskich słów „pocket Monster”. Pokemony to magiczne istoty, które żyją razem z ludźmi. W grze chodzi o to, by zebrać ich jak najwięcej i stać się najlepszym trenerem pokemonów na świecie. Występują tu też czarne charaktery, które wykradają podopiecznych i sprzedają do laboratoriów badawczych. Jednakże z zasady wszystko dobrze się kończy, a „źli” nie są nimi tak do końca, co ma ważny edukacyjny i moralny wydźwięk: czasem trzeba dać komuś drugą szansę. Gra i kreskówki na jej podstawie kładą nacisk na takie wartości, jak przyjaźń i zrozumienie. Ich miłośnicy twierdzą, że po raz pierwszy w historii gier komputerowych mamy do czynienia z połączeniem zabawnych elementów klasycznej gry RPG ze zbieraniem, wymianą i trenowaniem. Aplikacja „Pokemon Go” – podobnie jak wcześniej „Ingress” (której bazy danych wykorzystuje) – połączyła świat wirtualny z realnym. Krytycy gry piętnują „marnotrawienie czasu na głupoty”, promowanie agresji oraz negatywnych postaw i cech charakteru, jak również rozkręcenie szkodliwej machiny promocyjnej (znajdą się też tacy, co oskarżą pokemony o naukę praktyk okultystycznych). „Pokemon Go” jest grą, która zmusza do wyjścia z domu. Trzeba znaleźć PokeStopy, w których otrzymuje się pokeballe, służące do przechowywania pokemonów, oraz Gymy, w których odbywają się pojedynki. Łapiąc kieszonkowe potwory, gracz spotyka ludzi, którzy robią to samo, i nawiązuje z nimi interakcje. Możliwość wspólnego polowania z przyjaciółmi tudzież nawiązania nowych znajomości to rzecz najbardziej chwalona przez pokemaniaków. Ważny jest też sam ruch na świeżym powietrzu – trzeba przejść około 10 kilometrów, żeby z jaja wykluł się nowy pokemon. Kluczowa jest także przyjemność płynąca z zabawy, istotna na każdym etapie rozwoju. Dzieci, używając aplikacji „Pokemon Go”, uczą się zachowań społecznych – rozmawiają z młodszymi i starszymi, pokonują nieśmiałość, zarówno poprzez wspólne działanie, jak i pojedynki nabierają poczucia kompetencji i sprawstwa. Dorośli odpoczywają po pracy, ładując swoje psychiczne „akumulatory”. Aplikacja generuje nową platformę porozumienia – gracze rozmawiają z osobami, których normalnie unikaliby, bo inaczej wyglądają lub mają inne poglądy polityczne. Teraz jednak znajdują się w tej samej drużynie lub wystawiają swoje pokemony do pojedynku. Słowem, istnieje wspólne hobby, które łączy osoby różnej płci, w różnym wieku, z różnych grup społecznych i zawodowych. Gra oferuje zarówno rywalizację, jak i kooperację, a jedno i drugie potrzebne jest dziecku, by rozwijało inteligencję. Im wyższy poziom przeciwnika, tym bardziej wymagane jest planowanie i myślenie taktyczne. Aplikacja posiada potencjalne właściwości terapeutyczne – na Facebooku opisano przypadek autystycznego chłopca, Ralphiego Koppelmana, który dzięki niej nawiązał relacje ze światem zewnętrznym. Oczywiście „Pokemon Go” ma nie tylko pozytywne strony. Zdarzały się bójki między graczami; znalazły się osoby do tego stopnia pochłonięte grą, że spowodowały wypadek (warto jednak zauważyć, że nieodrywanie wzroku od ekranu telefonu to częsty problem i ludzie nie potrzebują do tego owej produkcji). Niektórzy padli ofiarą rozboju – smartfon na widoku stanowił łakomy kąsek. Tak więc nie każda historia jest zabawna i warto mieć na uwadze względy bezpieczeństwa (zwłaszcza nieletnich użytkowników). Zdecydowanie negatywne psychologiczne skutki wystąpią w jednej sytuacji – uzależnienia. I na to trzeba bardzo uważać, bo jak w przypadku każdej gry najważniejszy jest umiar. JOANNA KUŁAKOWSKA jest psycholożką społeczną i publicystką, autorką artykułów na łamach „Gazety Szkolnej” i „Psychologii w Szkole”. Interesują ją kwestie związane z wychowaniem i rozwojem człowieka.

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

PUBLIKACJA JUBILEUSZOWA

charaktery extra

a k ie w ło cz i g u sł ob a cj k u r - inst

Od 20 lat w magazynie psychologicznym „Charaktery” ukazują się teksty ważne, poruszające, zmieniające widzenie zarówno świata, jak i nas samych. Wybraliśmy z nich dwadzieścia – najważniejszych, najbardziej uniwersalnych i poruszających, niezapomnianych tekstów – po jednym z każdego roku istnienia „Charakterów”. Składają się one na tom „Charaktery Extra”. autopromocja

Autorami są najwybitniejsi badacze, psychologowie i psychoterapeuci. W sprzedaży od 12 października

Szukaj w salonach prasowych oraz na www.sklep.charaktery.eu

P S Y C H O W I E Ś C I

• WWW.CHARAKTERY.EU

Głos inny niż wszystkie

12

Mózg dziecka reaguje mocniej na głos matki niż na głos nieznajomego – donoszą Daniel Abrams i jego współpracownicy z Uniwersytetu Stanforda na łamach „PNAS”. Przebadali oni 24 zdrowych dzieci w wieku od 7 do 12 lat, wykorzystując fMRI do pomiaru aktywności ich mózgów. Dzieci słuchały sekundowych nagrań, na których ich matki i obce kobiety czytały bezsensowne słowa. Dzieci były w stanie zidentyfikować głosy matek w 97 procentach. Także wcześniejsze badania pokazują, że dzieci wolą słuchać głosu matki i nawet noworodki mogą zidentyfikować go wśród innych kobiecych głosów. Jak zaznaczają badacze, słuchanie głosu matki aktywuje także różne obszary mózgu, oczywiście oprócz tych zaangażowanych w słuchanie, znajdujących się w pierwotnej korze słuchowej. Zakres obszarów mózgu aktywnych podczas słuchania matczynego głosu zaskoczył jednak naukowców. Chodzi bowiem o obszary związane z przetwarzaniem emocji (jądro migdałowate) i ośrodkiem nagrody (mezolimbiczny szlak dopaminergiczny i przyśrodkowa kora przedczołowa), funkcjonowaniem społecznym i rozpoznawaniem twarzy. Im bardziej obszary te były aktywne podczas słuchania głosu matki, tym większe możliwości komunikacji społecznej zaobserwowano u dzieci. W badaniu użyto bezsensownych słów, by nie angażować innych obszarów mózgu. Do tej pory naukowcy nie zdawali sobie sprawy, że głos matki wpływa na tak wiele obszarów w mózgu. Odkrycie to może pomóc w badaniu deficytów w komunikacji u dzieci z zaburzeniami takimi jak autyzm.  dg

> Najlepsze książki Półki księgarń opatrzone hasłem „Psychologia” wypełniają się co roku wieloma nowościami. Nagroda Teofrasta przyznawana przez „Charaktery” od ośmiu lat podpowiada, po które warto sięgnąć. 13 października poznamy tegorocznych laureatów. Mimo stosunkowo krótkiej historii Nagroda Teofrasta zdobyła uznanie i prestiż w środowisku akademickim – jej laureatami są największe sławy polskiej psychologii. W zeszłym roku po raz pierwszy przyznaliśmy Nagrodę Specjalną – Teofrasta Superstar. Powędrował on do rąk prof. dr. hab. Jana Strelaua, wielkiego badacza temperamentu i twórcy Regulacyjnej Teorii Temperamentu, w uznaniu jego zasług dla polskiej i światowej psychologii. Jak napisał Jerome Kagan, profesor psychologii z Harvard University, w liście, który został odczytany podczas gali wręczenia Nagrody, profesor Strelau do badań nad temperamentem „wniósł mądrość i wytrwałość”. Nagroda Teofrasta przyznawana jest w dwóch kategoriach: najlepsza psychologiczna książka naukowa oraz najlepsza psychologiczna książka popularnonaukowa. W tym roku wydawnictwa i uczelnie zgłosiły aż 41 pozycji. Laureatów wyłania organizator wraz z Konsylium Doktorów, w którym obecnie zasiadają: dr Katarzyna Adamczyk, dr Julia Barlińska, dr Aleksandra Błachnio, dr hab. Michał Harciarek, dr Aneta Przepiórka, dr Agata Sobków oraz dr Małgorzata Szcześniak. W kategorii najlepsza książka naukowa nominację uzyskało pięć tytułów: Łańcuchowe zmiany zachowań w kontekście ochrony środowiska i promocji zdrowia Katarzyny Byrki, Oblicza empatii w procesie adaptacji do rodzicielstwa Marii Kaźmierczak, 20 lat później – osobowość i hierarchia wartości wybitnych aktorów polskich Barbary Mróz, Samoocena. Geneza, struktura, funkcje i metody pomiaru Malwiny Szpitalak i Romulada Polczyka oraz Psychologia kierowców pojazdów drogowych. Teoria i stan badań Jana Terelaka. W kategorii najlepsza książka popularnonaukowa nominację uzyskały trzy tytuły: Podróże psychologiczne przez kultury świata Pawła Boskiego, Joanny Różyckiej-Tran i Piotra Sorokowskiego, Animal rationale. Jak zwierzęta mogą nas inspirować? Rodzina, edukacja, biznes Pawła Fortuny i Łukasza Bożyckiego oraz Wielkie i te nieco mniejsze pytania psychologii Wiesława Łukaszewskiego. Zwycięzców poznamy 13 października podczas uroczystego wręczenia nagród, które odbędzie się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie. Galę poprowadzi Bronisław Maj. Więcej informacji o Nagrodzie Teofrasta i nominowanych książkach można znaleźć na stronie www.nagrodateofrasta.eu.

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Organizator

Patronat honorowyowy

Prezes Polskiej Akademii Nauk prof. Jerzy Duszyński

Partnerzy

Patron medialny

reklama

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

13

P S Y C H O W I E Ś C I

14

10 października już po raz dwudziesty piąty będziemy obchodzić Światowy Dzień Zdrowia Psychicznego, ustanowiony z inicjatywy Światowej Federacji na rzecz Zdrowia Psychicznego. W tym roku organizatorzy zachęcają do zapoznania się z ideą pierwszej pomocy psychologicznej. Ludzie na całym świecie zmagają się z zaburzeniami psychicznymi. Zamiast wsparcia, którego potrzebują, często dotyka ich dyskryminacja. Celem tegorocznego Światowego Dnia Zdrowia Psychicznego jest uświadomienie ludziom, że pierwsza pomoc psychologiczna jest tak samo ważna jak pierwsza pomoc przedmedyczna (więcej w tekście „Pierwsza pomoc”, s. 50). Podczas obchodów promowana będzie otwarta i pełna szacunku postawa wobec osób zmagających się z problemami psychicznymi. Organizatorzy zachęcają także do podejmowania działań zapewniających zdrowie psychiczne oraz do współpracy z różnymi instytucjami w celu wypracowania najbardziej skutecznych metod udzielania pierwszej pomocy psychologicznej. Skuteczne wspieranie osób doświadczających problemów ze zdrowiem psychicznym jest jednym z największych współczesnych wyzwań w obszarze zdrowia publicznego. Potrzebne są zmiany w różnych obszarach życia społecznego – od szkoleń pracowników służby zdrowia po inicjatywy mające na celu ochronę praw człowieka. W ramach tegorocznego święta na całym świecie odbywać się będą różnorodne wydarzenia. O tych, które będą miały miejsce w Polsce, informujemy na stronie 83. Więcej o Światowym Dniu Zdrowia Psychicznego na www.wfmh.org. Daria Grabda

> Ostatni Mohikanin

FUTBOL JEST RELACJĄ

A może raczej „ostatni, co tak poloneza wodzi”, bo wyczytałem, że bardzo lubi tańczyć, a metaforami ze świata tańca opisuje swoich piłkarzy. Mawia, że drużyna jest jak partnerka, której trzeba powtarzać, że jest piękna, by mogła rozkwitnąć na parkiecie. 67-letni Francuz Arsene Wenger, bo o nim mowa, od równo dwudziestu lat jest trenerem londyńskiego Arsenalu: w jego drużynie grają już piłkarze, których nie było jeszcze na świecie, gdy zaczynał pracę w Anglii. Żaden inny trener nie utrzymuje się na szczycie tak długo, żaden inny przez dwadzieścia lat nie wytrwał w jednym klubie, o bronieniu miejsca w pierwszej czwórce angielskiej ekstraklasy i walce w Lidze Mistrzów nie wspominając. Żaden inny nie przeprowadził drużyny, a może nawet ligi, przez tak głęboką transformację: Arsenal Wengera nie tylko grał (na początku XXI wieku) najpiękniejszy futbol świata i kończył sezon, nie przegrywając ani jednego meczu, a sam Francuz inspirował pozostałych szkoleniowców do zmiany metod pracy, zwrócenia np. większej uwagi na dietę czy sposób wyszukiwania młodych talentów. W trakcie tych dwóch dekad klub przeprowadził się na nowy stadion i stał się nowoczesnym przedsiębiorstwem; zamiast pracy z wychowankami, którzy następnie wybierają zamożniejszych i gwarantujących większy prestiż pracodawców, Wenger sam coraz częściej kupuje wielkie gwiazdy światowej piłki. I coraz częściej bywa krytykowany. Że nadmiernie przywiązany do stylu, w jakim gra jego drużyna, traci szanse powrotu na tron. Że w związku z tym blokuje jej rozwój. Że aż nadto wyraźnie okazuje emocje na ławce rezerwowych, wprowadzając niepokój wśród podopiecznych. Że tak dużo mówi o roli czynnika psychologicznego w marszu po zwycięstwo, iż to właśnie czynnik psychologiczny jest główną przyczyną jego niepowodzeń. Słuchając tych krytyk od dłuższego czasu (ostatni raz mistrzostwo Anglii Arsenal zdobył dwanaście lat temu), zastanawiam się, czy rzeczywiście z niepowodzeniami mamy do czynienia. W jednym z wywiadów, poświęconym zresztą w ogromnej mierze kwestiom jego poglądów na świat i życie, a nie tylko na piłkę nożną, Arsene Wenger mówi, że piękno sportu polega właśnie na tym, iż wszyscy chcą wygrać, ale wygrywa tylko jeden. I cytuje własnego dziadka, który mawiał, że nie rozumie, o co chodzi, bo skoro w biegu na sto metrów jeden przebiega dystans w 10,1 sekundy, a drugi – w 10,2, oznacza to, że obaj byli bardzo szybcy. „To niebezpieczne dla sportu: żyjemy w epoce, która gloryfikuje tylko zwycięzcę, bez względu na metody. A po dziesięciu latach okazuje się, że ów zwycięzca oszukiwał, by wygrać. Ten zaś, który przybiegł drugi, nie został doceniony i musiał cierpieć”… Wenger faktycznie w poprzednim sezonie Premier League przybiegł jako drugi (zwycięskie Lei­ cester, o którym pisałem w czerwcowych „Charakterach”, z pewnością jednak nie oszukiwało). Jako filozof sportu zespołowego wszakże nie ma sobie równych: „Jest coś magicznego w tym, jak ludzie jednoczą się energetycznie, by wyrazić wspólną ideę. To właśnie czyni nasz sport pięknym. Człowiek jest nieszczęśliwy wtedy, kiedy musi zmagać się z wszystkimi problemami samotnie – szczególnie we współczesnym społeczeństwie. Sport zespołowy zaś ma tę wartość, że wyprzedza czas. Możesz wystawić jedenastu piłkarzy z jedenastu krajów i sprawić, by działali wspólnie. Dzisiejszy sport pokazuje więc, czym będzie jutrzejszy świat. Możemy dzielić cudowne emocje z ludźmi, których języka nie znamy i z którymi nie możemy porozmawiać”. Może czas Arsene’a Wengera minął i swoich dawnych sukcesów już nigdy nie powtórzy. Ale może czas Arsene’a Wengera dopiero nadejdzie. Grazyna Makara / Tygodnik Powszechny

• WWW.CHARAKTERY.EU

Godność a zdrowie psychiczne

MICHAŁ OKOŃSKI jest dziennikarzem „Tygodnika Powszechnego” i komentatorem Sport.pl. Autor książki i bloga „Futbol jest okrutny”. autopromocja

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Kup e-wydanie „Charakterów” (format e-pub), a otrzymasz gratis czasowy dostęp do całego naszego e-archiwum – ponad 4000 tekstów

z „Charakterów”, „Psychologii Dziś” i „Psychologii w Szkole”.

Zapraszamy na www.charaktery.eu.

Największy w Polsce wydawca testów pedagogicznych i drugi wydawca testów psychologicznych Nowości diagnostyczne Krótka Skala Rozwoju Dziecka KSRD

Ocena rozwoju dzieci w wieku 12 m.ż. – 12 r.ż. w oparciu o normy rozwojowe w czterech kluczowych obszarach: mowa, rozwój poznawczy, motoryka mała, motoryka duża. Użytkownicy: psycholodzy, pedagodzy (przedszkola, szkoły, PPP, OZSS), orzecznicy, lekarze

Skale Objawowe Zaburzeń Lękowych SOZL

Zestaw objawowych skal diagnostycznych opracowanych na podstawie najnowszej, piątej edycji Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders APA. Użytkownicy: psycholodzy, pedagodzy diagności (PPP, OZSS), orzecznicy, lekarze

Bateria metod diagnozy dyskalkulii

Diagnoza specyficznych trudności arytmetycznych u uczniów w wieku 10 – 12 lat w oparciu o ogólnopolskie normy psychometryczne – jedyne tego typu narzędzie w Polsce! Użytkownicy: psycholodzy, pedagodzy diagności (PPP, OZSS) – wymagane szkolenie kwalifikacyjne

Bateria diagnozy funkcji poznawczych PU1

Bateria PU1 jest najnowocześniejszym (częściowo komputerowym) narzędziem psychologicznej diagnozy deficytów poznawczych (pamięć, uwaga, funkcje wykonawcze), leżących u podłoża takich zaburzeń jak: dysleksja, dyskalkulia, ADHD, ADD, zaburzenia ze spektrum autyzmu z normą intelektualną, rozwojowe zaburzenie koordynacji, specyficzne zaburzenie rozwoju językowego. Użytkownicy: neuropsycholodzy, psycholodzy (wymagane szkolenie kwalifikacyjne)

Szczegóły i zamówienia

reklama

www.pracowniatestow.pl DLA CZYTELNIKÓW CHARAKTERÓW PRZESYŁKA GRATIS! KOD RABATOWY:

testy.ch

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

15

P S Y C H O W I E Ś C I

• WWW.CHARAKTERY.EU

> Puzzle rodzinne Coraz więcej osób żyje w rodzinach-układankach, tworzonych przez partnerów i ich dzieci z poprzednich związków. Wymaga to wypracowania nowych sposobów komunikacji oraz olbrzymiej troski o relację z dziećmi i innymi członkami rodziny. Jak budować relacje rodzinne oparte na miłości, poczuciu bezpieczeństwa i akceptacji? Jak nauczyć się wybaczać bliskim? Jak przygotować dziecko do życia w rodzinie-układance albo jak wychowywać w pojedynkę? Odpowiedzi na te pytania można znaleźć w interaktywnym kursie „Sztuka Dobrego Życia 3. Dobre relacje w rodzinie”. Ewa Szperlich i Danuta Gruszczyńska podpowiadają, jak przygotować dziecko na nowego partnera rodzica: – Psychologowie twierdzą, że człowiek uczuciowo spełniony jest wydolniejszy wychowawczo. Jeżeli jednak nowy związek zdominuje dotychczasowy układ matki z dzieckiem, w wyniku czego dla niego właśnie zabraknie w rodzinie miejsca, próżno spodziewać się, że zaakceptuje ono taki stan rzeczy. Reakcja dziecka na pojawienie się u boku matki nowego mężczyzny zależy od wielu okoliczności, choćby od jego dotychczasowych doświadczeń w tej materii, charakteru i siły więzi z matką, od tego, jak jest przez przybysza traktowane. (...) Bardzo ważnym czynnikiem, decydującym o tym, czy dziecko zaakceptuje narzeczonego mamy, jest to, jak traktuje je ów „wujek”. Jeśli okazuje szacunek, sympatię, taktownie i stopniowo buduje kontakt oparty na przyjaźni, to może spodziewać się sukcesu. (...) Musi jednak zrobić wszystko, by sytuacja dziecka i jego warunki rozwojowe nie uległy najmniejszemu nawet pogorszeniu, by nadal czuło się ono w rodzinie ważne i kochane, by nowa sytuacja nie zmieniła jego dotychczasowych relacji ani z mamą, ani z biologicznym tatą, by przybysz stał się dla dziecka kolejną bliską osobą, a pojawienie się brata lub siostry, zrodzonych w nowym związku, nie stanowiło groźby utraty matczynej miłości. Kurs „Sztuka Dobrego Życia 3. Dobre relacje w rodzinie” – a w nim m.in. różne strategie, które pozwolą harmonijnie układać relacje z bliskimi – dostępny jest na platformie Akademia Charaktery: www.akademiacharaktery.pl. W październikowych „Charakterach” o tym, jak uchronić dziecko przed rozwodowymi wojnami, pisze Beata Banasiak-Parzych w artykule „Wojna domowa” (s. 42).

16

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Skąd pochodzisz, libido? Które obszary mózgu odpowiadają za nasz pociąg seksualny? Czy są to obszary, które wykształciły się wcześnie w toku ewolucji, czy raczej te położone w korze mózgowej, co mogłoby dowodzić silniejszego wpływu na nasze preferencje seksualne czynników środowiskowych i kulturowych? Na to pytanie spróbował odpowiedzieć zespół Timma Poeppla z Uniwersytetu w Regensburg. Autorzy dokonali metaanalizy – podsumowali kilkanaście eksperymentów z użyciem rezonansu magnetycznego i obrazowania PET, w których uczestnikom pokazywano bodźce mające wywołać u nich podniecenie seksualne. Autorów nie interesował konkretny typ preferencji seksualnych. Starali się wydobyć z tych badań informacje o obszarach, które są wrażliwe na bodźce wywołujące pożądanie, zgodne z preferencją seksualną danej osoby. Wyniki opublikowane w „Neuroscience & Biobehavioral Reviews” wskazują, że struktury związane z preferencją seksualną u ludzi są zlokalizowane w stosunkowo starych ewolucyjnie strukturach, położonych w podwzgórzu oraz sąsiadujących z nim okolicach: wzgórzu, przegrodzie oraz hipokampie. Zdaniem autorów ewolucyjna „starość” tych struktur sugeruje, że preferencje seksualne kształtują się we wczesnych etapach rozwoju osobniczego – nawet w okresie płodowym. Obraz nie jest jednak tak jednoznaczny, ponieważ wśród odkrytych struktur znalazł się hipokamp, część mózgu związana z pamięcią, a więc miejscem, gdzie doświadczenia środowiskowe mogą wpływać na nasze zachowanie. Autorzy przypuszczają, że jest to związane z indywidualizacją preferencji seksualnych w czasie pokwitania. Marek Binder

Wirus Zika Roznoszony przez komary wirus Zika wywołuje powszechny niepokój z uwagi na to, że może poważnie zakłócać rozwój układu nerwowego. Dzieci, które zaraziły się tym wirusem w życiu płodowym, rodzą się z mikrocefalią – deficytem polegającym na zbyt małej masie mózgu, co prowadzi do poważnych zaburzeń rozwojowych. Wirus uniemożliwia namnażanie się tak zwanych komórek prekursorowych, z których powstają dojrzałe neurony. W ostatnich miesiącach zarejestrowano pierwsze przypadki zarażeń w Europie. Dotąd sądzono, że wirus jest raczej niegroźny dla osób dorosłych, a infekcja powoduje objawy podobne do grypy. Niestety, ostatnie doniesienie opublikowane na łamach czasopisma „Cell. Stem

Cell” przez zespół prof. Josepha Gleesona z University of California w San Diego sugeruje, że wirus Zika może być potencjalnie groźny dla mózgów osób dorosłych. Autorzy artykułu zbadali zarażone wirusem dojrzałe myszy i odkryli, że dociera on do obszarów, w których zachodzi neurogeneza. W przeciwieństwie do mózgu płodu, w dojrzałym mózgu komórki prekursorowe występują tylko w dwóch niewielkich obszarach – hipokampie oraz w okolicach komór bocznych mózgu. Tam mogą się namnażać, umożliwiając powstawanie nowych neuronów. Nie wiadomo, czy to odkrycie można odnieść także do ludzi. Przemawia przeciwko temu fakt, że u osób dorosłych nie stwierdzono problemów poznawczych po przebyciu infekcji wirusem Zika. Marek Binder

> słownik Atychifobia (od gr. słów atyches – porażka i phobos – lęk) oznacza nieuzasadniony, skrajnie nasilony i utrzymujący się strach przed niepowodzeniem. Jak wiele fobii, także atychifobia zakłóca funkcjonowanie osoby i paraliżuje działanie. Osoby cierpiące na nią tak boją się porażki i uważają ją za tak prawdopodobną, że często w ogóle nie podejmują się zadania, jeśli nie mają stuprocentowej pewności, że zakończy się ono sukcesem. W ten sposób, jak pisze amerykańska terapeutka Deborah C. Bauers, wpadają w błędne koło. Starając się za wszelką cenę unikać porażek, zwracają uwagę na pierwsze ich sygnały. A im bardziej się na nich koncentrują, tym większy czują lęk, który zakłóca ich działanie. Tym łatwiej wtedy o porażkę. Od osiągnięcia sukcesu ważniejsze jest uniknięcie porażki. Konsekwencje tej fobii w kwietniowych „Charakterach” opisał Paweł Fortuna w tekście „Jak z porażki zrobić sukces”. Przyczyn atychifobii badacze doszukują się w interakcji wyposażenia genetycznego, które warunkuje tzw. chemię mózgu, czyli działanie neuroprzekaźników, z indywidualnym doświadczeniem osoby, szczególnie tym w pierwszych latach życia. Brak aprobaty i poniżające reakcje ważnych osób mogą sprawić, że nawet drobne niepowodzenie stanie się traumą, a lęk przed porażką utrwali się. Do tego dochodzi kontekst społeczno-kulturowy: rywalizacja i presja, by odnosić sukcesy.

reklama

POZNAJ WYJĄTKOWE MIEJSCE NA KAMERALNE SPOTKANIA

KONFERENCJE

SPOTKANIA

ZOBACZ: www.PalacZdunowo.pl

HOTEL

RESTAURACJA

ZADZWOŃ: 694 484 584

• WWW.CHARAKTERY.EU

N A

T E M A T

to, co skrywamy

Sekrety, TAJEMNICE, kłamstwa TEKST  EWA WOYDYŁŁO ILUSTRACJE  PAWEŁ KUCZYŃSKI

18

Ukrywać sekrety to jakby mieszkać pod jednym dachem z boa dusicielem. Oznacza to ciągły strach, czy gad nie skoczy nam nagle do gardła lub nie wyślizgnie się na swobodę. Może więc lepiej go wypuścić? Czy zawsze można? Co i dlaczego ukrywamy przed innymi? Jaką cenę za to płacimy? Czy wystarczy ujawnić tajemnice, by odnaleźć spokój?

– co nam dają, co zabierają

• WWW.CHARAKTERY.EU

N A

T E M A T

to, co skrywamy Nagłe odkrycie sekretu Jana, bohatera filmu pt. „Rysa” w reżyserii Michała Rosy, kończy się druzgocącym finałem: Joanna nabiera do męża wstrętu i odchodzi, nie mogąc pogodzić się z oskarżeniem go – nie wiadomo do końca, czy prawdziwym – o kolaborację z bezpieką czterdzieści lat wcześniej. Z kolei w „Dekalogu IV” Krzysztofa Kieślowskiego, dotyczącym przykazania „Czcij ojca swego i matkę swoją”, mamy wielopiętrową łamigłówkę wokół listu, który przed śmiercią napisała matka bohaterki. Anka natrafia na niego, szperając w pamiątkowych rodzinnych zdjęciach. List przypuszczalnie wyjawia, czy Michał naprawdę jest jej ojcem. Razem palą nieodpieczętowany list. Pragnąc pozostać córką i ojcem, wybierają życie z nieodgadnionym na wieki sekretem.

Nic o nas bez nas

Istnieją sekrety i sekrety. Niektóre długo i hermetycznie skrywane, pozornie mogą nie przeszkadzać w szczęściu, za to ujawnione – mogą szczęście zniszczyć. Ale są też i takie, które niszczą przez samą konieczność utrzymywania tajemnicy. Kładą się cieniem na relacje między ludźmi. Z osobami skrywającymi sekrety żyć bowiem niełatwo. Przeważnie są zamknięte w sobie i nieszczere. Wszak definicją sekretu jest nieujawnianie spraw wstydliwych lub kompromitujących. Muszą być one niebagatelne, skoro obudowuje się je murem i chowa w tajemnym sejfie. Czyż nie na tym polega nieszczerość? A nieszczere osoby są trudne w przyjaźni i nawet gdy znajdą bratnią duszę, to skwapliwie pilnują zasady „nic o nas bez nas”. Ponieważ często są milczkami, w praktyce oznacza to, że prawie nikt nic o nich nie wie. Nawet najbliżsi. W rozmowie, zwłaszcza w szerszym gronie, trzeba bardzo uważać, żeby nie dotknąć jakiegoś tabu, którego też trzeba się domyślać, ponieważ osoby te na ogół mówią o sobie wymijająco i lakonicznie. Kiedyś usłyszałam, jak żona mówi o mężu: „Gdy rozmawiamy, on jest zawsze za grubą szybą. Jakby był w akwarium”. Cóż, ludzie milkliwi i zagadkowi nie należą do łatwych. Im samym też nie jest łatwo żyć z tajemnicą. Bywają sekrety brzemienne w konsekwencje. Czytając Małe życie Hanyi Yanagihary, książkę nominowaną w zeszłym roku do wielu prestiżowych nagród, nie sposób oderwać się od niej między innymi z powodu sekretu jednego z bohaterów. Jude, bezwzględny, wybijający się prawnik, skrywa upiorną tajemnicę. Nawet bliscy przyjaciele nie wiedzą nic o jego dzieciństwie, o tym, dlaczego kuleje, nosi długie rękawy i nie dopuszcza jakiegokolwiek kontaktu fizycznego. Opowiada im bajeczkę o wypadku samochodowym, wskutek którego został inwalidą. Ukrywana przeszłość daje o sobie znać, koszmary z dzieciństwa wracają w postaci natręctwa samookaleczania się i niesłabnącej tor-

20

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

tury wstydu i winy, które popychają go raz po raz do obsesyjnych myśli o samobójstwie. Jude uosabia mantrę psychologów humanistycznych, którą zapożyczyli Anonimowi Alkoholicy. Brzmi ona: „Jesteś tak chory, jak twój sekret”.

Uzdrawiające ujawnienie

Już kilka razy zdarzyło mi się słyszeć pytanie lekarza, czy pacjent lub pacjentka nie ukrywa przypadkiem jakiegoś ciężkiego przeżycia, które mogło zaważyć na jego psychice w okresie poprzedzającym chorobę. Tego właśnie dotyczy wciąż niedoceniana gałąź medycyny zwana psychosomatyką. Zajmuje się ona wpływem czynników psychicznych na organizm człowieka, a zwłaszcza na jego układ odpornościowy. Te czynniki psychiczne to przede wszystkim stres, wynikający z ukrywania

negatywnych emocji, głównie takich jak strach, wstyd i poczucie winy. Uczucia te budzą się, gdy postąpiliśmy lub postępujemy niemoralnie, niegodnie, nieprzyzwoicie lub nieuczciwie. I ukrywamy to przed innymi. Prawdopodobnie dlatego ujawnienie sekretu może uzdrowić, otwierając drogę do uwolnienia od stresu i odzyskania spokoju. Jednak nie zawsze wyjawiane tajemnice, także te zza grobu, kończą się happy endem. Słyszałam o osobie, która niedługo po złotym weselu została wdową. Otwarcie testamentu zdeponowanego u notariusza zakończyło się wezwaniem karetki pogotowia, która na szczęście przyjechała na tyle szybko, że zawał nie okazał się śmiertelny. Teraz wdowa dzieli się swoją rentą po mężu z trojgiem niepełnoletnich spadkobierców w „linii zstępnej”, powołanych do życia

przez nieboszczyka męża z trzema różnymi kobietami. Oczywiście mąż spłodził potomków jeszcze za życia… Najgorzej wdowa czuje się, gdy odwiedza rodzinny grób, gdzie obok rodziców pochowała swego płodnego, acz niewiernego, małżonka. Najchętniej by go stamtąd wyrzuciła, ale nie jest to możliwe bez dodatkowych kosztów. Ustawicznie więc przeprasza rodziców w zaświatach za niegodziwe towarzystwo, na jakie ich naraziła.

Niezdrowy koktajl

Moja koleżanka dowiedziała się w sekrecie od córki, że ta spodziewa się dziecka. Tak się ucieszyła, że z miejsca obdzwoniła z tą nowiną znajomych, oczywiście też w sekrecie. Wkrótce nie tyle sekret wyszedł na jaw, co ciąża. I po sekrecie. Inna pani ma taki sekret, że tylko z pozoru CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

21

• WWW.CHARAKTERY.EU

N A

T E M A T

to, co skrywamy jest samotna, bo w rzeczywistości kocha inną kobietę. Dla niej kiedyś rozwiodła się z mężem, z nią podróżuje i spędza każdą wolną chwilę. Nikt tego nie komentuje, chociaż wielu coś tam sobie myśli. Ale jak sekret, to sekret, o tym się nie mówi. Sekretem pewnego pana jest synek w innym mieście, dorastający pod innym nazwiskiem, z którego mamą ten pan kiedyś wdał się w romans podczas delegacji. Sekrety dotyczą nie tylko romansowania. Bywają nimi najróżniejsze wstydliwe sprawy, dlatego na ich temat albo kłamiemy, albo milczymy. Do nich należą karalne wykroczenia, nieoddane długi, zatajane inwestycje, powtarzane klasy w szkole, rok urodzenia, niektóre choroby, alkoholizm lub przemoc w rodzinie, podpisy na „kwitach” z bezpieki, ściągnięte od kogoś prace dyplomowe, branie ła-

Czy powiedzieć? Większość ludzi coś ukrywa przynajmniej przed jedną osobą. Bardzo trudno jednak zdobyć się na ujawnienie tajemnicy. Psycholog Anita Kelly, autorka książki The Psychology of Secrets, proponuje cztery kroki, które pomogą nam podjąć decyzję. Krok 1. Zastanów się, czy celowo ukrywasz przed drugą osobą sekret, czy są to po prostu prywatne informacje. Czy ta osoba faktycznie oczekuje tego rodzaju informacji? Czy jest to informacja, która będzie dla niej ważna, na przykład ze względu na jej wartości i przekonania? Krok 2. Określ, czy osoba, której chcesz powierzyć sekret, będzie dobrym powiernikiem. Czy będzie dyskretna i nie będzie Cię oceniać? Krok 3. Zastanów się, czy jest prawdopodobne, że ta osoba sama odkryje Twój sekret. Ile osób zna Twoją tajemnicę? Czy są one godne zaufania? Nie pozwól, żeby bliska Ci osoba dowiedziała się o Twojej tajemnicy od osób trzecich. Krok 4. Określ, czy Twój sekret Cię męczy. Jeśli czujesz, że sekret tworzy barierę emocjonalną między Tobą i bliską Ci osobą, wówczas ujawnienie go może być konieczne. Oprac. ACh na podst. www.psychologytoday.com

22

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

pówek, fałszerstwa w zeznaniach podatkowych, czytanie cudzych listów, a także wykonywanie pogardzanej pracy lub niepracowanie w ogóle i życie na czyjś koszt. Towarzyszy tym sekretom mniej lub bardziej uświadomione niezadowolenie z siebie, źle wpływające na poczucie wartości. Co wrażliwszym dokuczają wyrzuty sumienia, gdy z powodu sekretu żyją w kłamstwie. Bo żyją, i już. Są wprawdzie tacy, którzy po ujawnieniu brzydkiego sekretu upierają się, że to nie było kłamstwo, lecz jedynie „sekret”. Wspomniany ojciec trojga nieślubnych dzieci, gdyby żył, przyłączyłby się zapewne do tego chóru. W sumie dusze takich „interpretatorów” przepełnia niezdrowy koktajl emocjonalny. Niezdrowy nie tylko metaforycznie, bo nauka potwierdza, że tłumienie sekretów przyczynia się do rozmaitych chorób, dość często do uzależnień – bo ukrywające je osoby zapijają albo w inny sposób zagłuszają dokuczliwe wyrzuty sumienia.

Pod jednym dachem z boa dusicielem

Z powodu ciążących na duszy sekretów wielu nie może wytrzymać i komuś je w końcu wyznaje. Oczywiście w sekrecie. To jednak lepsze niż życie w strachu, że się wyda, na przykład wskutek czyjegoś wścibstwa albo niefortunnego przypadku. Wedle pisarki Magdaleny Tulli, „Żaden sekret nie jest bezpieczny na tym świecie pełnym zdradzieckich szczelin”. Więc raczej warto nie mieć sekretów. Ujawnienie sekretu, nawet dyskretne i z własnej woli, wiąże się jednak z ryzykiem: znielubią mnie, odrzucą, potępią, rozgadają na prawo i lewo? A może wysłuchają ze zrozumieniem i odwzajemnią się wyznaniem jakiegoś swojego, podobnego lub innego, sekretu? Wtedy poczulibyśmy ulgę, a przy okazji przekonalibyśmy się o prawdziwej przyjaźni albo miłości. Bez podjęcia ryzyka nie dowiemy się tego nigdy. Kto się na takie trudne wyznanie zdobędzie, wprawdzie przestanie się już bać zdemaskowania, ale za to kogoś może pozbawić spokoju, zaufania lub złudzeń – co najmniej wobec siebie, a bywa, że wobec ludzi w ogóle. Czasem z powodu ujawnienia sekretu więź między osobami może w ogóle zostać zerwana. I tak źle, i tak niedobrze. Weźmy na przykład sekret, jakim jest zdrada małżeńska. Źle z tym żyć wiarołomnemu, więc postanawia przyznać się zdradzonej do swego wiarołomstwa. Jemu lżej, lecz jej świat wali się na głowę. Wiem coś o tym. Do ujawniania sekretów trzeba więc podchodzić bardzo ostrożnie. Należałoby raczej powiedzieć, że wyznaniu sekretu – jeżeli już do tego dojdzie – powinny towarzyszyć szczera skrucha i gotowość zadośćuczynienia. Bo jeżeli zamiast tego zdradzający zacznie się wybielać i obciążać odpowiedzialnością za zdradę osobę zdradzoną – niech nie liczy na przebaczenie i pojednanie.

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

23

• WWW.CHARAKTERY.EU

N A

T E M A T

to, co skrywamy Niektórym wydaje się, że sekrety można zanieść do konfesjonału. Jest to wszelako miejsce przeznaczone do spowiadania się z grzechów. A sekrety wcale nimi nie muszą być. Jakimże grzechem jest na przykład dziadek z Wehrmachtu, bycie adoptowanym dzieckiem czy wzrastanie z matką alko­ holiczką? A każda z tych historii bywa sekretem, który może spowodować głęboki wstrząs, gdy niespodziewanie wyjdzie na jaw. Albo bezrobocie – dla niektórych okropnie wstydliwe, mimo że bezgrzeszne, lub oblanie matury czy kilkakrotne nieprzyjęcie na studia – też żadne grzechy, a sekrety owszem. Ukrywać sekrety to jakby mieszkać pod jednym dachem z boa dusicielem. Groźny gad siedzi sobie w nas i nikomu się sam nie pokazuje. Życie z takim sublokatorem oznacza jednak ciągły strach, czy nie skoczy nam nagle do gardła lub nie wyślizgnie się na swobodę. I albo ten potwór, albo tylko lęk przed nim czyni wyrwę w mentalnym autoportrecie. Aby portret wypiękniał i zaczął się nam podobać, wyrwę trzeba wziąć pod lupę, obejrzeć i nazwać. Wyrwę, to znaczy wstydliwe sprawy, zatajane wykroczenia, wszelkie zdrady, kłamstwa i ukrywane słabości – czyli po prostu sekrety. Ich wyznanie komuś zaufanemu to pierwszy krok, by w końcu móc popatrzeć bez odrazy lub strachu w lustro.

Komu powierzyć sekret Nie ujawnimy skrywanej tajemnicy komuś, kogo nie znamy lub komu nie ufamy. Jak wybrać powiernika, któremu możemy powierzyć swój sekret? 1. Osoba, której zamierzasz zdradzić swoją tajemnicę, powinna być przede wszystkim godna zaufania. Ważne też, by była otwarta i nie krytykowała Cię. 2. Idealny powiernik to doskonały słuchacz, który poświęci Ci całą swoją uwagę. 3. Wybierając czas i miejsce rozmowy, zadbaj o Waszą prywatność. Upewnij się, że obydwoje będziecie czuć się bezpiecznie i komfortowo. 4. Weź pod uwagę uczucia i zobowiązania drugiej osoby. Jeśli na przykład Twój powiernik nie ma tajemnic przed partnerką lub partnerem, zobowiązanie do zachowania tajemnicy może postawić go w trudnej sytuacji. 5. Terapeuci i duchowni są zobowiązani dochować powierzonej im tajemnicy, jeśli ona nikomu nie zagraża. 6. Jeśli nie masz obok siebie zaufanej osoby, poszukaj działającej w pobliżu grupy wsparcia. Oprac. dg na podst. experiencelife.com

24

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Ukrywając przed samym sobą Potrafią to dość skutecznie ułatwić terapeuci, zaprawieni w towarzyszeniu ludziom w psychologicznych zmaganiach. Dlatego właśnie wielu ludzi z sekretami zwraca się do psychologów. Niezły pomysł. Co mówię, wymarzony. Zaczęło się od Zygmunta Freuda. Uważał on, że wszyscy dźwigamy różne emocjonalne brzemiona, przeważnie z wczesnego dzieciństwa. Ukrywamy je przed innymi, a nierzadko także przed sobą. Dysponujemy bowiem wyrafinowanym mechanizmem obronnym, pozwalającym dotkliwe traumy lub bolesne przeżycia, niezrozumiałe zwłaszcza gdy zdarzają się we wczesnym dzieciństwie, wypchnąć ze świadomej pamięci w głąb podświadomości. A tam już sami zajrzeć nie możemy. Dostępu broni paniczny strach, który sprawia, że nie jesteśmy w stanie nawet zbliżyć się do ukrytych wspomnień. Przez jakieś szczeliny okruchy tych traum mogą czasem wymknąć się w snach. Za pomocą psychoanalizy Freud pomagał pacjentom wydobywać niektóre z nich na światło dzienne. W pismach psychoanalityków aż roi się od opisów ilustrujących uzdrowienia psychiki (a przy okazji także ciała) dzięki ujawnieniu zepchniętych głęboko w podświadomość emocji, pozostałych po traumatycznych wstrząsach lub wstydliwych popędach. Jeśli nie zostaną ujawnione, bolesne sekrety przeszkadzają w normalnym funkcjonowaniu i prowadzą do nieracjonalnych zachowań, często przybierając postać zaburzeń neurotycznych. Freud opisał między innymi przypadek Dory, osiemnastoletniej panny z pruderyjnego domu, cierpiącej latami na niewyjaśnione bóle podbrzusza oraz senne zwidy, w których pożar trawił jej najbliższych. Przepracowanie z doktorem nękających snów ujawniło, że jako dziecko była ona świadkiem potajemnych schadzek jej rzekomo chorowitego ojca z domową pielęgniarką, niejaką Frau K. „Histeria” Dory polegała na tym, że nie potrafiła myśleć o niczym innym niż o ich wyuzdanych stosunkach. Aż wreszcie panna po raz pierwszy przespała spokojnie noc i obudziła się bez bólów brzucha po tym, jak podczas sesji terapeutycznej opowiedziała swe dawne lęki i fantazje związane z lubieżnym papą i jego kochanką. Sekret przestał być sekretem. Nerwica ustąpiła. Ale po co powoływać się na Freuda? Wszyscy terapeuci mają stale do czynienia z „cudownymi” ozdrowieniami: z depresji albo nerwicy, a także z najróżniejszych fizycznych dolegliwości, by wspomnieć takie przypadłości, jak oziębłość seksualna bądź erotomania, tiki nerwowe, obgryzanie paznokci, lęki przed ostrymi przedmiotami, lataniem samolotem czy publicznymi wystąpieniami albo objadanie się, jąkanie czy odmawianie objęcia kierowniczych stanowisk. Uproszczeniem byłoby powiedzieć, że ludzie stają się spokojni,

żalu i wstydu zarówno po swojej stronie, jak i po stronie tych, wobec których sekret był krzywdzący. Trzeba sekrety pozbawić ich zatruwającej mocy. Boa dusiciel powinien zostać definitywnie deportowany do zoo. A w jego klatce powinno zagościć szczere przebaczenie. Ono jednak może zrodzić się, jak wspomniałam, jedynie pod wpływem skruchy winowajcy. Gorzej, gdy winowajcy nie można wskazać. Jak przebaczyć okaleczenie czy ograbienie przez wojnę lub kataklizm? Z cudem graniczy przebaczenie przedwczesnej śmierci kogoś bardzo kochanego. Przebaczyć zrujnowanie całego życia przez nieodwracalną krzywdę lub okaleczającą skazę też sobie trudno wyobrazić. Większość religii stara się w tym pomagać, w gruncie rzeczy przerzucając winę, czyli sprawstwo, na jakąś „siłę wyższą”. To jednak za mało dla kogoś o silnym przywiązaniu do idei sprawiedliwości lub infantylnej wiary w obietnicę bezwarunkowego zwycięstwa dobra nad złem. Tacy ludzie nie potrafią, nie mogą i wręcz nie chcą przebaczać swoich strat i krzywd. Niestety, w ten sposób utrwalają tylko swoje cierpienie.

Zbiorowe tajemnice

CZYTAJ TEŻ „Skrytki w duszy”, „Charaktery” 1/2007 „Strefy intymne”, „Charaktery” 9/2012 – dostępne na www.charaktery.eu. Znajdziesz tam ponad cztery tysiące tekstów z „Charakterów”, „Psychologii Dziś”, „Psychologii w Szkole”. Dostęp do całego archiwum – 12 złotych. 5 tekstów – tylko 3 złote.

asertywni i odważni natychmiast po ujawnieniu swoich sekretów. I że z miejsca przestają mieć migreny i bóle krzyża, lepiej sypiają i przestają chorować od samego zrzucenia emocjonalnego balastu. Wyzbywanie się patologicznych objawów psychosomatycznych zajmuje sporo czasu i wymaga gruntownej zmiany myślenia i postępowania. Jest jednak możliwe, a psychoterapia bywa w tym bardzo pomocna. Niektórym osobom jednak nie sposób pomóc. Co z tego, że wyznają sekrety terapeutom lub oszukanym osobom, jeżeli nie potrafią zadośćuczynić, gdy sami czynili zło, lub przebaczyć tym, od których zła doznali? Proces uzdrawiania relacji, a także własnej duszy, nie polega jedynie na wyznaniu sekretów. Ważniejsze są dalsze działania, mające doprowadzić do oczyszczenia z win, uraz, gniewu,

Czasem boa dusiciel zamieszkuje nie czyjąś pojedynczą duszę, lecz tę zbiorową – duszę rodziny lub jeszcze większej zbiorowości, na przykład całego narodu lub wielkich grup. Wspólne sekrety przeważnie stają się zbiorowym tabu. Turcy do dziś nie przyznają się do rzezi Ormian w 1915 roku. Wielu Polaków wścieka się na Jana Grossa za książkę Sąsiedzi – o masakrze Żydów we wsi Jedwabne. Rosja nie uznaje za ludobójstwo mordów katyńskich. To tylko kilka z przykładów zbrodni objętych zmową milczenia, przynajmniej ze strony sprawców. Dopóki sprawcy nie zaczną otwarcie rozmawiać z ofiarami o tym, co się stało, trudno sobie wyobrazić, by zbrodniarze się pokajali, oddali ofiarom należną cześć i zadośćuczynili tym, wobec których byłoby to jeszcze możliwe. Tabu, podobnie jak indywidualne sekrety, powstaje pod wpływem wstydu, poczucia winy, obłudy i strachu przed konsekwencjami. Wyznanie osobistego sekretu wymaga odwagi pojedynczej osoby; przełamanie zbiorowego tabu wymaga wspólnej odpowiedzialności za ciemną przeszłość, obciążającą daną zbiorowość.

Rodzinne tabu

Podobnie jest z tabu rodzinnym. Gad zaczyna groźnie syczeć, gdy tylko ktoś napomknie o jakimś brzydkim sekrecie, mgliście znanym członkom rodziny. W alkoholowych domach tym brzydkim sekretem jest przemilczane pijaństwo matki lub ojca. Niech no tylko synek spróbuje głośno powiedzieć o tym, co wszyscy wiedzą i widzą – zostanie natychmiast uciszony i zastraszony tak, że może zamilknąć na długo. Albo na zawsze, po kres życia. Chyba CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

25

• WWW.CHARAKTERY.EU

N A

T E M A T

to, co skrywamy Tajemnice czy otwartość Czasem zatajamy prawdę lub uciekamy się do kłamstwa, by nie konfrontować się z problemem. Kłamstwa i tajemnice przynoszą jednak więcej szkód niż pożytku. 1. Uczciwość wzmacnia relacje i buduje zaufanie. Kłamstwa i tajemnice niszczą relacje i powodują nieufność. A stracone zaufanie trudno odzyskać. 2. Tajemnice są formą oszustwa. Im więcej czasu mija i im bardziej się w nie wikłamy, tym trudniej się z nich uwolnić. 3. Utrzymywanie tajemnic może prowadzić do dalszych kłamstw i oszustw. Otwarta komunikacja jest podstawą zaufania. 4. Kłamstwa i tajemnice ranią ludzi i sprawiają, że oddalają się oni od siebie. Trudno czuć więź z kimś, kogo wciąż przyłapujemy na kłamstwie lub kto coś przed nami ukrywa. Oprac. dg na podst. www.huffingtonpost.com

że znajdzie się ktoś, kto pomoże uwolnić się od sekretu. Dawniej ludzie zabierali ze sobą do grobu traumy dzieciństwa zbrukanego przez pijackie nadużycia i krzywdy ze strony rodziców. Przekazywali ich gorzki smak i ponure echo swoim dzieciom, naznaczając ich życie własnymi lękami, wstydem i brakiem poczucia wartości. Przechodziło to z pokolenia na pokolenie. Dziś już jest prawie niemożliwe, przynajmniej w Polsce, by dziecko alkoholika trwało w niewiedzy, obwiniało siebie i hodowało w duszy upiorne urazy psychiczne i fizyczne spowodowane alkoholową przemocą czy plugawym życiem matki lub ojca. Otworzyliśmy sejfy z tymi sekretami. Potrafimy pomagać dzieciom alkoholików – małym, większym i całkiem dorosłym – wyrwać się z pułapki beznadziei i bezwartościowości. Pierwszym krokiem jest przerwanie milczenia. Drugim – uświadomienie, że alkoholizm jest chorobą, którą da się leczyć. Trzecim – upewnienie, że problem jest ich, czyli rodziców, a nie twój. Ty też masz problem, ale polega on na tym, aby stać się odpowiedzialnym za swoje, nie za mamy albo taty, życie. Przebaczenie przychodzi po drodze, najlepiej

26

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

zresztą, gdy chory rodzic skorzysta z pomocy odpowiednich fachowców od uzależnień, których mamy w Polsce ponad tysiąc. Względnie łatwo zatem na nich trafić, jeśli się ich szuka. Już nie trzeba płakać nad ofiarami rodzicielskiego alkoholizmu, można je po prostu zaprosić do terapii. W ramach doskonalenia swojej specjalizacji zawodowej uczestniczyłam w wielu zagranicznych treningach, seminariach i warsztatach na temat leczenia uzależnień. Na jednym z takich wyjazdów, w Letniej Szkole Rutgers University w New Jersey, znalazłam się wśród blisko tysiąca uczestników z całego świata. Zajęcia warsztatowe w małych grupach prowadzili amerykańscy terapeuci, słynący z umiejętności „skracania dystansu”. Podczas tych zajęć ludzie opisywali, rysowali lub odgrywali w psychodramach – wielu po raz pierwszy w życiu – swoje dawne traumatyczne doświadczenia. Raz po raz uczestnicy siedzący w kręgu przekazywali sobie z rąk do rąk pudełko z chusteczkami do ocierania łez. Po takich sesjach wszyscy odczuwali ulgę i przypływ życzliwości. Tak działa misterium roztapiania granic w warunkach terapeutycznego zaufania i poczucia bezpieczeństwa. Przy okazji służy to ujawnianiu wielu osobistych sekretów. Właśnie w takich okolicznościach pewien starszy pan, z zawodu profesor psychiatrii, wyznał całej grupie, że alkoholizm ojca, również psychiatry, położył się cieniem na jego dzieciństwie i młodości, a właściwie na całym życiu. Razem z matką bezskutecznie walczył z nałogiem ojca, ten jednak nigdy nie poddał się leczeniu. Gdy w końcu, po kolejnym ciągu, ojciec znalazł się w krytycznym stanie, syn odmówił podania mu wódki. Wylał do zlewu zawartość ostatniej butelki. Stał i patrzył na konwulsje umierającego ojca. Potem nigdy o tym z nikim nie rozmawiał, z matką też. Żył nieustannie dręczony wyrzutami sumienia. Wbrew całej swojej racjonalnej wiedzy medycznej czuł się winny śmierci ojca. Zapewne z tego powodu zaangażował się w unowocześnianie lecznictwa odwykowego w swoim kraju. Jakby poniewczasie chciał zgłębić tajemnicę pomocy alkoholikom i dociec, co mogło kiedyś powstrzymać ojca przed śmiertelną autodestrukcją. Stąd przyjazd do Letniej Szkoły w Rutgers University. Jego nieżyjącemu ojcu pomóc się już nie dało. Profesor natomiast dostąpił wyzwolenia od poczucia winy, wstydu i gniewu, który kazał mu nie pozwolić konającemu ojcu napić się jedynego lekarstwa, jakie mogło mu pomóc mniej cierpieć w chwili śmierci. Jak widać, są sekrety i sekrety. Bywają udziałem zwykłych ludzi i wielkich postaci. W biografiach tych drugich można doszukać się nieprawdopodobnych i do dziś nierozwiązanych zagadek, gmatwających losy narodów i państw. O wielu smaczkach zarówno z alkowy, jak i sztabów wojennych w naszej historii pisze Iwona Kienzler w książce Dziwactwa i se-

krety władców Polski. Czemu z taką ciekawością się w nie zagłębiamy? Jak pisał Georg Lichtenberg, osiemnastowieczny niemiecki satyryk, ujawnianie skrywanych słabostek władców i artystów pokrzepia maluczkich, nie szkodząc przy tym nikomu.

Bądź sojusznikiem i milcz

Mówiąc o sekretach, nie sposób pominąć jeszcze jednej kwestii. O własnych sekretach można rozmawiać z kimkolwiek się chce. Cudze bezwzględnie powinno się zachować dla siebie. W końcu czyjeś wstydliwe sprawy nie dręczą naszego sumienia. Czasem jednak dręczy nas coś innego. W Biblii nazywa się to „sprawiedliwym sądem” nad drugim człowiekiem, czyli czymś zarezerwowanym dla samego Boga. Gdy czyni to człowiek, staje się uzurpatorem, wchodzi bowiem w rolę Najwyższego Sędziego, ulegając pokusie, by skorygować, skarcić, wydać opinię o kimś, kto postąpił… „niefajnie”. Ktoś, na przykład, wyznał nam swój sekret, akurat dosyć brzydki, obdarzając zaufaniem, a więc nadzieją, że zostanie to tylko między nami. A zatem uważa nas za przyjaciela i sojusznika. Więc nim bądźmy. I milczmy. Albo przekonajmy tchórzli-

wego bohatera sekretu, aby sam złamał pieczęć milczenia. Zwłaszcza gdy zależy nam na jego holistycznym dobru. Albo też na tym, aby sekret, ten wąż boa z żółtymi oczami i jadowitym zębem, nie skoczył pewnego dnia do gardła nic niepodejrzewającej ofierze i nie zabił jej. Taki mamy wybór. A może nie jest to wybór, tylko moralny imperatyw? Chyba że obracamy się wśród wrogów, nie wśród przyjaciół.  Dr EWA WOYDYŁŁO jest psychologiem i terapeutką uzależnień. Spopularyzowała w Polsce leczenie oparte na modelu Minnesota, bazującym na filozofii Anonimowych Alkoholików. Autorka wielu książek, m.in.: Wybieram wolność, czyli rzecz o wyzwalaniu się z uzależnień; Podnieś głowę; Buty szczęścia; W zgodzie ze sobą; Rak duszy. O alkoholizmie; Poprawka z matury. Więcej przeczytasz w książce Ewy Woydyłło Ludzie, ludzie..., która wkrótce ukaże się nakładem Wydawnictwa Literackiego. Jeśli chcesz podzielić się opinią na temat artykułu, napisz do nas ([email protected]).

reklama

60 zł

48 zł

48 zł

Książka jest prezentacją systemów oświatowych Polski, Anglii, Francji, Niemiec, Rosji (i Związku Radzieckiego), Szwecji i Stanów Zjednoczonych w XIX i XX wieku na tle przemian ekonomicznych, społecznych i politycznych, koniecznych dla zrozumienia mechanizmów warunkujących rozwój oświaty.

Tematem przewodnim książki jest patriotyzm jednostki. Przedstawiony model postaw narodowych wyjaśnia po pierwsze, dlaczego patriotyzm ma tak wiele wspólnego z nacjonalizmem i w czym tkwi istota ich odmienności, a po drugie, jakie są związki patriotyzmu z postawami narodowo-regionalnymi, unijno-europejskimi i internacjonalizmem.

Pedagogika serca powinna stać się dla każdego pedagoga i nauczyciela wyznacznikiem sposobu pracy i jej perspektywą. Nowe pokolenie wychowane w duchu pedagogiki serca realizując wzór osobowy Homo Amans – człowieka miłującego ludzi i świat – człowieka pokoju, rozpoczęłoby pozytywną globalizację świata, zmierzając do upragnionego przez ludzkość celu – do trwałego pokoju.

Księgarnia internetowa www.ksiegarnia.difin.pl

T E M A T

to, co skrywamy

Życie nie do Sugeruje się rodzicom, by sobie wymyślili jakąś tajemnicę, którą absolutnie nie wolno im się podzielić z dziećmi. Jej zakres tworzy granice międzypokoleniowe i maminsynek nie będzie mógł tu dotrzeć do mamy. Maria de Barbaro i Bogdan de Barbaro

DOROTA KRZEMIONKA: Zacznijmy testem zdań niedokończonych: Nikt nie wie, że ja… MARIA DE BARBARO: Mam zupełne zamknięcie na takie zdanie. I dobrze mi z tym, mogę samej sobie ufać, że nie powiem, jeśli nie chcę. Moim największym sekretem jest… BOGDAN DE BARBARO: Na pewno nie powiem, jeśli jest to sekret!

MARIA DE BARBARO

jest psychologiem i psychoterapeutą, superwizorem psychoterapii, prowadzi terapię nerwic, terapię par.

Prof. dr hab. med. BOGDAN DE BARBARO

jest psychiatrą i psychoterapeutą, superwizorem terapii rodzin. Kieruje Katedrą Psychiatrii Collegium Medicum UJ. Interesuje się terapią rodzin w schizofrenii i postpsychiatrią. Autor i redaktor wielu prac, m.in.: Schizofrenia w rodzinie; Postmodernistyczne inspiracje w psychoterapii; Konteksty psychiatrii.

28

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Szkoda. Moglibyśmy dać na pierwszą stronę, że tylko nam profesor de Barbaro ujawnia swój sekret. Sidney Jourard w książce The Transparent Self głosi pochwałę otwartości. Można być całkiem przejrzystym? BOGDAN DE BARBARO: Jeżeli rozumieć transparentność jako pełną dostępność mnie dla innych, to nie byłoby to zdrowe. W psychozie zdarza się czasem, że chory ma urojenie odsłonięcia, czyli poczucie, że wszyscy znają jego myśli. Mówimy wtedy o zaburzeniu granicy „ja”. Zwykle mamy coś takiego, jak osobista intymność, taki najbardziej wewnętrzny krąg. I nawet najbliższa osoba tam nie gości? BOGDAN DE BARBARO: Z trudem ledwie samych siebie tam dopuszczamy. Częścią zdrowia psychicznego i dojrzałości jest umiejętność stawiania takich tarcz, a to wymaga rozróżnienia „ja” – reszta świata. Powiedział Pan: stawianie tarcz… Czy granica „ja” ma charakter jedynie obronny?

PhotShot.com/Adam Pliszyło

• WWW.CHARAKTERY.EU

N A

ROZMAWIAŁA DOROTA KRZEMIONKA ILUSTRACJA  PAWEŁ KUCZYŃSKI

powiedzenia

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

29

• WWW.CHARAKTERY.EU

N A

T E M A T

to, co skrywamy BOGDAN DE BARBARO: Ta metafora rzeczywiście sugeruje, że chodzi o obronę. Może lepiej byłoby mówić o jakiejś ścianie czy zasłonie… MARIA DE BARBARO: Albo o własności, czyli poczuciu, że mam szczególne prawa do posiadanych treści. Tak jak grodzi się ogrody, stawia ściany domów, podobnie zaznaczam własność obszaru w psychice, którym mogę dysponować. Poczucie posiadania go daje mi poczucie spokoju i bezpieczeństwa. BOGDAN DE BARBARO: Ja decyduję, czy i kogo tam wpuszczam. To jest część mojej tożsamości, a więc samość moja jest tą granicą wyznaczona. MARIA DE BARBARO: Intymność może dotyczyć też relacji, na przykład intymność rodziców, do której nie są włączone dzieci. Albo intymność rodzinna, z której wyłączone są osoby spoza rodziny. Obejmuje ona treści, które nie są przeznaczone dla szerokiej publiczności.

Moja mama mówiła: zdejmij sweter, bo mi jest gorąco. Kto z tymi granicami, chroniącymi intymność, ma problem i dlaczego? MARIA DE BARBARO: W niektórych rodzinach oczekuje się, że dzieci będą swym rodzicom mówić wszystko. Dzieci czują, że są im to winne. Niekiedy matki chciałyby znać każdą myśl i każde uczucie dziecka. A jeśli ono próbuje zachować coś dla siebie, jest to traktowane jako akt skierowany przeciw dobrej więzi z matką. BOGDAN DE BARBARO: Czasem dochodzi do fuzji, czyli takiej relacji, gdzie nie ma granicy między osobami. Zdarza się, że matka się szczyci: mamy taką bliską relację, że córka jeszcze nie powie, a ja już wiem, czego ona chce. I jest z tego dumna. Nie wie, że w gruncie rzeczy ujawnia zaburzenie relacji; tożsamość córki jest naruszona. MARIA DE BARBARO: Córka nie tylko ma wiedzieć, co myśli i czuje matka, a matka – co czuje córka, ale mają myśleć i czuć dokładnie to samo. A jeśli któraś z nich czuje coś innego, to ma po­ czucie winy… MARIA DE BARBARO: Albo musi zrobić korektę swoich uczuć. BOGDAN DE BARBARO: Moja mama mówiła do mnie: zdejmij sweter, bo mi jest gorąco. Oczywiście żartem. Problem w tym, by nie popaść wtedy w antyskrypt, czyli sztywne działanie na przekór rodzicowi. Powinienem zdjąć sweter, jeśli jest mi gorąco, nawet gdy matka to sugeruje.

30

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

MARIA DE BARBARO: Mówimy o zlaniu się i utracie granic. Ale zdarza się, że członkowie rodziny są tak odosobnieni i mają tak ścisłe granice, że cierpią z powodu zbyt dużej zamkniętości. BOGDAN DE BARBARO: I czują się samotni. Powraca fundamentalny dylemat: ile miłości w związku, a ile wolności; razem czy osobno. I jest zasadniczy problem: jak te proporcje wyważyć... Czasem pewne intymne treści stają się tajem­ nicą czy wręcz sekretem. Czym jest sekret? BOGDAN DE BARBARO: Zastanawiam się, co go różni od tajemnicy. Myślę, że tajemnica bardziej wiąże ludzi, którzy ją posiadają. A sekret dystansuje nas wobec tych, co nie wiedzą. Jest skierowany przeciwko innym. Moja żona ma urodziny, w tajemnicy namawiam się z dziećmi, co jej kupić. Zaś tajemnica alkowy oznacza, że rodzice nie wprowadzają dzieci w swoje życie intymne. Gdyby zaś żona o swoim problemie z mężem opowiadała córce, to zgodnie ze strukturalną teorią rodziny byłoby to zaburzeniem granic. W myśl tej teorii czasem, by przywrócić granice, w ramach terapii sugeruje się rodzicom, by sobie wymyślili jakąś tajemnicę, którą absolutnie nie wolno im się podzielić z dziećmi. Jej zakres tworzy granice międzypokoleniowe i maminsynek nie będzie mógł tu dotrzeć do mamy. Obok takich tajemnic, które wiążą, są sekrety, ukrywane z powodu wstydu, zakłopotania czy lęku. Jakie są konsekwencje ich ukrywania? MARIA DE BARBARO: Jeśli mam takie treści, to konsekwencje ponoszę zarówno wtedy, gdy je chowam, jak i wtedy, gdy je ujawnię. Miałam w terapii parę, która zgłosiła się z powodu depresji żony. Mąż był dobrym, głęboko wierzącym człowiekiem. Okazało się, że przed laty, już będąc mężem, poszedł raz do prostytutki. Tak go ten sekret palił, że wyznał wszystko żonie. Ją ta wiadomość kompletnie rozbiła psychicznie. Straciła do niego zaufanie. Zniszczony został obraz męża, jaki dotąd miała, obraz jej jako żony i ich relacji. Popadała w stany depresyjne, czuła gniew na męża i chęć odwetu za to, co zrobił. BOGDAN DE BARBARO: On ujawnił to zapewne ze słabości. A może miał poczucie, że to zdarzenie dzieli go od żony, chciał się do niej zbliżyć? MARIA DE BARBARO: Przypuszczalnie tak, ale nie przewidział, jakie skutki wywoła ujawnieniem tego sekretu. BOGDAN DE BARBARO: Potwierdza to wątpliwość co do tezy, że prawda – w takim potocznym jej rozumieniu – nas wyzwoli. Nie zawsze wyzwala. Nie widzę, co dobrego mogłoby wyniknąć z ujawnienia prawdy, gdy zdradzający mąż mówi do żony: „Kochanie, zdarzyło się, byłem pijany, tamta kobieta nic dla mnie nie znaczy. Kocham tylko ciebie”. Nie

wyobrażam sobie, że ona mu odpowie: „Dziękuję ci, że wyjawiłeś mi prawdę. Dzięki temu nasz związek będzie teraz dojrzalszy i pełniejszy”. Rzeczywiście trudno to sobie wyobrazić. Jednak zdrajcę pali sekret. Jak może z tego wybrnąć? BOGDAN DE BARBARO: Powinien poszukać innego niż żona strażaka. To może być konfesjonał, psychoterapeuta albo dobry przyjaciel. Może też potraktować swój dyskomfort jako pokutę. Jak sądzę, przejawem dojrzałości jest odpowiedzialność za bliskich i zdolność utrzymania tajemnic tak, by nasza otwartość lub pseudootwartość nie raniła ich. Gdybym opowiadał o swoich zaburzeniach lub perwersyjnych snach, to niszczyłbym. W filmie „Wiek niewinności” Martina Scorsese bohater jest bliski zdrady, schadzka z hrabiną jest już umówiona, ale w ostatniej chwili wy­ cofuje się, bo żona mówi mu, że jest w ciąży. Dla niej rezygnuje z zauroczenia. Myśli, że ona o tym nie wie. Dopiero po śmierci żony, z jej li­ stu do dzieci dowiaduje się, że ona znała jego sekret, wiedziała o jego poświęceniu. MARIA DE BARBARO: Wiedziała o darze sekretu, który jej złożył. Są takie niemówienia, które służą dobru, i takie, które nie służą mu. Podobnie jest z mówieniem. Niemówienie – o tym, co myślimy, czujemy, czego się boimy, co zrobiliśmy – jest trudne. Ludzie często nie wytrzymują tego i mówią. Mówienie jednak nie powinno wynikać z takiego poczucia, że już nie mam sił i muszę ci powiedzieć – na przykład, że cię zdradziłam albo nienawidzę. Decyzja, by o czymś drugiej osobie powiedzieć, wymaga uwagi. Trzeba ocenić konsekwencje: co się stanie, jeśli powiem, a co, jeśli nie powiem. BOGDAN DE BARBARO: I umieć władać swoją tajemnicą. Otwarcie nie powinno być jedynie impulsem, to jest za ważna sprawa. Kiedy lepiej jest ujawniać? MARIA DE BARBARO: Kiedy sekret szkodzi dobru relacji czy rodziny, bo jest przewlekły. Na przykład ktoś ma nieślubne dziecko albo wieloletni romans. Ta tajemnica przecieka gdzieś w spojrzeniach, emocjach i decyzjach, jest wyczuwana przez pozostałe osoby w rodzinie, ale ponieważ jest niedostępna, wprowadza zamęt, niejasność, zatruwa relacje. Jeśli zostanie odkryta, można będzie ją wytłumaczyć, coś zrobić, jakoś sobie z nią poradzić. A gdy rodzice adoptują dziecko – powinni po­ wiedzieć mu, że jest adoptowane, czy nie? Co wziąć pod uwagę w takiej sytuacji? BOGDAN DE BARBARO: Nasz wnuk wie, że jest adoptowany. Nie podobałoby mi się, gdyby to miało być tajemnicą przed nim. I drżelibyśmy, że ktoś kiedyś ją ujawni, a wtedy on poczuje się oszu-

kany. Więc mówić, ale tak, by to było zrozumiałe. Inaczej powiemy o tym do pięciolatka, a inaczej do piętnastolatka. MARIA DE BARBARO: Myślę, że najlepiej mówić o tym od samego początku. Trudno to zrobić. Ale jeśli matka i ojciec będą czekali, aż dziecko dorośnie, wtedy ujawnienie tej tajemnicy będzie wymagało jakiejś sceny, oprawionej w szczególne znaczenie. A jakkolwiek by o tym mówili, i tak będzie to szok dla dziecka. Dlatego najlepiej mówić od razu, do niemowlęcia. BOGDAN DE BARBARO: Jak to „do niemowlęcia”? MARIA DE BARBARO: Ja mówiłam do niego, gdy leżał w łóżeczku: „Wiesz co...”. Trudno mi to przychodziło, ale coraz bardziej tę opowieść oswajałam. Trzeba ją opowiadać jako dobrą historię, która zawiera trudność, ale także ogromne dobro, i mówiący musi mieć tego świadomość. BOGDAN DE BARBARO: Teraz nasz wnuk wchodzi w wiek, gdy może zacząć pytać o biologicznych rodziców. Ma prawo udać się do ośrodka i dowiedzieć się, kim są. Ciekawi mnie i niepokoi zarazem, jak doświadczy tego spotkania, jeśli się na nie zdecyduje. Liczę, że mądrze sobie z tym poradzi, ale jest to trudne. Niedawno byliśmy razem u lekarza, który spytał mnie przy nim: „Czy ktoś w rodzinie miał podobne objawy?”. W pierwszym odruchu on chciał powiedzieć, że nie. A ja odparłem: „Nie wiem”. Początkowo był zaskoczony, potem chyba zorientował się, w czym rzecz, ale nie spytał: „Jak to nie wiesz, przecież mama ani tata na to nie chorowali!”. Zapewne zostało to w nim jako niepokój, którego nie chciał otworzyć. Zdarza się, że mamy tajemnice przed samym sobą. Nieraz dziecko nie zdaje sobie sprawy, że ojciec nie jest jego ojcem biologicznym... BOGDAN DE BARBARO: Miałem pacjentkę z takim pęknięciem. Nie rozumiała, skąd się ono brało, ja też nie. Opowiadała o swojej rodzinie, o ambiwalentnych relacjach ze swym ojcem. Ojciec zmarł. Pęknięcie zostało, zgłosiła się więc na terapię. W pewnym momencie zadzwoniła do mnie jej matka i zapytała, czy może ze mną o ważnej sprawie porozmawiać. Pacjentka się zgodziła. Okazało się, że matka ma dylemat, czy ujawnić córce, że jej ojcem tak naprawdę jest ktoś inny. Odważyłem się zasugerować, by ujawniła. Mnóstwo dobrego z tego wynikło. Pacjentce pęknięcie ustąpiło, jej świat wewnętrzny skleił się. Czyli sekret, choć nieujawniony, jakoś wpływał na życie tej rodziny? BOGDAN DE BARBARO: Możliwe, że całą trójkę ta tajemnica męczyła: rodziców świadomie, bo ojCHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

31

• WWW.CHARAKTERY.EU

N A

T E M A T

to, co skrywamy ciec wiedział, że nie jest biologicznym ojcem, a córkę też uwierała, choć nie rozumiała, o co chodzi. MARIA DE BARBARO: Sekretem, o którym koniecznie trzeba mówić, są nadużycia seksualne. To obszar największych tajemnic – często skrywanych i w rodzinie, i przed całym światem. Wytwarza się taka mroczna przestrzeń, niezwykle trująca, a zarazem pozwalająca utrzymywać sekret przez całe lata. Sprawca zawiązuje z ofiarą zmowę milczenia. MARIA DE BARBARO: A ofiara nie ma do kogo z tym pójść, bo nikt nie chce o tym słyszeć i wiedzieć. Wszyscy zaprzeczają, zarówno sprawca, jak i dziecko, które odcina to, co się stało, od siebie. I nosi ten ciężar w tajemnicy. Drugi rodzic zaprzecza. Matka widzi, że mąż co noc idzie do pokoju dziecka, ale jakby o tym nie wie. W takich rodzinach jest pragnienie niewiedzenia i zakaz mówienia.

Zapominamy, co domalowaliśmy sobie, maska przykleja się do twarzy. Prawda jest zbyt straszna... MARIA DE BARBARO: Jej ujawnienie tak czy inaczej spowoduje katastrofę. Ale wtedy można będzie rozpocząć operacje, pozwalające to nadużycie leczyć, przekształcić. Natomiast trzymanie go w tajemnicy uniemożliwia jakąkolwiek reparację. Zaprzeczenie powoduje, że wszystko nieruchomieje, zasklepia się w chorym milczeniu. Miałam wiele razy do czynienia z rodzinami z nadużyciem. Pierwszą reakcją wszystkich niemal osób jest ucieczka przed prawdą. Pozbawiają się w ten sposób możliwości zmiany sytuacji. Kiedyś pacjentka z przewlekłą depresją powiedziała mi, że ojciec ją nadużywał przez wiele lat, odbywając z nią stosunki seksualne. Doprowadziło to do jej załamania. Postanowiłam zaprosić do gabinetu jej ojca; myślałam, że się nie zgodzi na rozmowę. Przyszedł, siedzieliśmy we troje. Nie wiedziałam, co może się wydarzyć. A on w pierwszych słowach powiedział: czekałem na tę rozmowę od dwudziestu lat. To spotkanie dało mu możliwość powiedzenia córce, jak bardzo żałuje tego, co robił, jak ją kocha, jak chciałby to naprawić. BOGDAN DE BARBARO: Przyznasz, że nie jest to sytuacja typowa. Zwykle on w żywe oczy mówi: „Ale o co chodzi, co ty wymyślasz, nic takiego nie miało miejsca”. Kiedy sekret wychodzi na jaw, wiele osób idzie w zaparte. Nie słyszałam, by ktoś oskarżony o współpracę ze służbami bezpieczeństwa po­ wiedział: „Takie były czasy, dałem się złamać,

32

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

spróbujcie mnie zrozumieć”. Większość zaprze­ cza albo zmienia znaczenie czynu... BOGDAN DE BARBARO: Tak silna jest potrzeba pozytywnego autoportretu, która prowadzi do automistyfikacji. Nasz obraz siebie podlega wciąż makijażom i poprawkom. Potem zapominamy, co sobie domalowaliśmy, maska przykleja się do twarzy. Tak działają różne mechanizmy obronne, lęk przed naruszeniem pozytywnego obrazu siebie jest ogromny. Wspomnienia zaś o tym, jak było, można zafałszować. Psychologowie sądowi wiedzą, jak trudno poprzez wspomnienia dotrzeć do prawdy. To samo wydarzenie różne osoby z powodu emocji mogą pamiętać zupełnie odmiennie. Ofiara może w ogóle nie pamiętać? MARIA DE BARBARO: Często tak się dzieje, dlatego leczenie skutków nadużyć seksualnych jest trudne. Ktoś, kto był ich ofiarą, pije, czuje się bezradny, z niewyjaśnionych powodów jest depresyjny. Latami uczestniczy w terapii, a materiał dotyczący nadużycia wciąż nie jest ujawniany, tak bardzo jest odcięty w psychice, usunięty jako treść nie do uniesienia. Potrzeba czegoś nadzwyczajnego, by go wydobyć z podświadomości. W psychoanalizie uznaje się, że samo wydobycie sekretu jest uzdrawiające. Jest? BOGDAN DE BARBARO: Dziś nawet psychoanalitycy uznają, że samo ujawnienie nie wystarczy. Potrzebne jest jeszcze korektywne doświadczenie emocjonalne. Na przykład jeśli ojciec był odrzucający i zimny i budził lęk, to dopiero zbudowanie ciepłej, aprobującej relacji z terapeutą pokaże mi, że mogę być blisko z kimś i czuć się bezpiecznie. Takie przeniesieniowe doświadczenie – wraz z wglądem w problem – może przezwyciężyć tamtą traumę i być uzdrawiające. W terapii narracyjnej natomiast dąży się do zmiany języka, jakim ktoś opisuje to, co mu się zdarzyło. Nie możemy zmienić przeszłości, ale możemy zmienić znaczenie, jakie jej nadajemy. I w ten sposób uwolnić się z przeszłości, w któ­ rej trzymają nas sekrety? BOGDAN DE BARBARO: Tak. Szczególnie użyteczna wydaje się zmiana opowieści, zgodnie z którą świat mnie teraz krzywdzi, bo byłem krzywdzony w dzieciństwie. Wówczas powstała rama narracyjna, która trwa i ona przetwarza wydarzenia bieżące tak, że te neutralne lub nawet dobre też są przeżywane jako krzywda. Nie kwestionuję, że do niej doszło i że sprawca powinien ponieść karę. Ale staram się z tą osobą tak rozmawiać, by dostrzegła, że jako dziecko została skrzywdzona, ale dzisiaj tamta krzywda już się nie dzieje. Dziś krzywdzi ją jej własna opowieść. Na szczęście można ją przeformułować. Pracujemy więc „na języku”, zmieniając słowa i ich znaczenia.

Jeśli sekretem jest, że ojciec pił, a ja się tego wstydziłam, to jak mogę tę opowieść przeformułować? BOGDAN DE BARBARO: Zastanówmy się, co wynika z bycia tak zwanym DDA? Można się zamknąć w tym konstrukcie i do końca życia być ofiarą. Czuć, że świat mnie krzywdził, krzywdzi i nadal będę krzywdzony! Opowieść „jestem przetrącony” doraźnie może nam świat objaśniać, ale na dłuższą metę rujnuje nam życie. Ale opowieść można zmienić i myśleć: mój rodzic mnie krzywdził, ale teraz odnajduję w sobie zasoby, które mi pozwalają przezwyciężyć to trudne doświadczenie z dzieciństwa. Nie pozwolę, by tamto piętno dzisiaj mnie niszczyło. Praca polega na nadaniu nowego znaczenia temu, co się wtedy stało. MARIA DE BARBARO: Do pewnego stopnia terapia polega na próbie dotarcia z pacjentem do materiału objętego wewnętrzną tajemnicą, albo takiego, którym się nie dzielił z innymi. Na przykład do tajemnicy, że ojciec pił. BOGDAN DE BARBARO: Albo że był ubekiem... MARIA DE BARBARO: I wówczas w terapii idzie się razem z pacjentem w ten obszar, do którego dotąd ani on sam, ani inni ludzie nie mieli dostępu. Idzie się nie tylko po to, by tajemnica nie męczyła, ale by go wyzwolić spod jej władzy. Na przykład ojciec pił, a dziecko patrzyło bezradnie, jak matka cierpi, i czuło się bezsilne, zawstydzone, gorsze od innych. To przeżycie wnika w osobę i organizuje później jej odczuwanie i odnoszenie się do innych ludzi. Staje się pewnym wzorem przenoszonym w inne relacje. I terapeuta musi pomóc pacjentowi odszukać ten wzór, rozpoznać go, by mógł go przekroczyć, wykonać operacje, które pozwolą mu uwolnić się spod wpływu tego, co zostało zapisane. Czasem inni mają dostęp do czegoś ważnego, co nas dotyczy, Na przykład lekarz wie o naszej poważnej, terminalnej chorobie. Czy powinien nam o tym powiedzieć? MARIA DE BARBARO: Rozstrzyga się to w rozmowie z pacjentem, gdy lekarz słucha go, jest wrażliwy, odbiera sygnały i stara się wyczuć, jakie skutki będzie miało powiedzenie pacjentowi o jego stanie. BOGDAN DE BARBARO: Pojawia się tu konflikt dwóch wartości – prawdy oraz nadziei, która dodaje siły. Rzecz w tym, jak powiedzieć prawdę, nie od­ bierając nadziei. Czym innym jest powiedze­ nie: „Zostały panu trzy miesiące życia”, a czym innym: „Pana stan jest poważny, zrobimy, co możemy, ale trzeba się liczyć z tym, że może być różnie”... BOGDAN DE BARBARO: Rozmawiając z pacjentem, lekarz patrzy, jak on reaguje, i zależnie od tego może powiedzieć mniej lub więcej. Jeśli pacjent po

tej informacji spyta: „A czy mogę brać aspirynę?”, to znak, że nie jest przygotowany na ciąg dalszy. W USA jednak lekarz, który by nie powiedział pacjentowi prawdy do końca, mógłby ponieść karę. Gdy przyjmowano mnie tam do pracy, zrobiłem badania kontrolne. W moczu pojawiła się krew, potem okazało się, że to w związku z intensywnym joggingiem. Ale lekarz powiedział mi: „Trzeba brać pod uwagę, że to może być rak nerki”. Czekałem tydzień na wyniki. Mówiłem ci o tym? MARIA DE BARBARO: Na szczęście dopiero kilka lat później. Długo trzymałeś to w tajemnicy, za co jestem ci wdzięczna. To było okrutne ze strony lekarza. BOGDAN DE BARBARO: Być może się bał, że zlekceważę wynik. Znam sytuację, gdy lekarz polski powiedział pacjentowi: „Dobrze by było wyciąć prostatę, bo stan zapalny się utrzymuje”. Nie chciał go martwić. A pacjent, uznając, że to tylko stan zapalny, nie zdecydował się na operację i w końcu zmarł na raka prostaty. Rozmowy o śmierci bywają tak trudne, że chętnie ich unikamy. Dlaczego ludzie tak często lubią wkradać się w sekrety innych osób? BOGDAN DE BARBARO: Rządzi nimi instynkt władzy, jaką daje informacja. Taka ciekawskość podstępnie smakuje. Myślę, że terapeuci są szczególnie uczuleni na to, by nie plotkować. Nawet gdy rozmawiamy w swoim gronie, chętnie dyskutujemy o różnych sprawach, ale te dotyczące pacjentów i terapii pozostają tematem tylko specjalistycznych superwizji. MARIA DE BARBARO: Tajemnica bywa bronią, daje poczucie władzy nad osobą, o której wiedzę posiadamy. A ją osłabia świadomość, że ktoś zna jej sekret i może go użyć przeciw niej. Toczy się walka, a ciosami bywa ujawnianie tajemnic. Często sami je ujawniamy, wpisujemy coś na prywatnym Facebooku, a potem się dziwimy, że to wypłynęło w przestrzeni publicznej. Face­ book przesunął granicę naszej intymności? BOGDAN DE BARBARO: Doszło do przesunięcia wielu granic. Na przykład między tym, co intymne, co prywatne, a co społeczne. Intymne jest to, co mam tylko dla siebie, prywatne dotyczy treści znanych mnie i moim bliskim, a społeczne – to, co ogólnie dostępne. Ludzie, którym jest potrzebna narcystyczna sława i chwała, treści intymne czynią prywatnymi, prywatne – społecznymi, a czasem swoją intymność wystawiają w przestrzeni społecznej. Myślę, że jest to strata – żeby nie powiedzieć ułomność – naszych czasów  Jeśli chcesz się podzielić opinią na temat rozmowy, napisz do nas ([email protected]).

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

33

• WWW.CHARAKTERY.EU

P R A K T Y C Z N I E

perfekcjonizm TEKST  NATALIA KŁYSZ-SOKALSKA ILUSTRACJA  MAŁGORZATA ŁĄGIEWKA

KIEDY powiem sobie

DOŚĆ

Kolejne urodziny, zbliżający się koniec roku czy nowy rok akademicki to zwykle czas bilansów, rozliczeń: czego udało nam się dokonać, co chcemy jeszcze zrobić. To także czas snucia nowych planów, ustanawiania celów, które chcielibyśmy zrealizować w nowym roku albo przed kolejnymi urodzinami. Planujemy zmienić siebie, swoje myślenie, wygląd, nauczyć się czegoś nowego. To wszystko ma dać nam poczucie spełnienia i szczęścia. Plany te niekiedy przerastają nasze możliwości, na przykład czasowe albo techniczne. Niektóre pojawiają się na kolejnych listach w następnych latach. A niektóre nigdy nie zostają zrealizowane... Są jednak ludzie, dla których taka sytuacja jest nie do pomyślenia – muszą urzeczywistnić postawione sobie cele, niezależnie od tego, ile to wymaga trudu, wyrzeczeń i poświęcenia. Co więcej, nieraz realizują je z dużo większym rozmachem, niż założyli na starcie. Nawet potknięcia innych nie studzą ich zapału, a wręcz przeciwnie – traktują je jako wyzwanie: „On nie jest w stanie tego zrobić, ale mnie na pewno się uda!”. Prześcigają samych siebie w coraz to nowych aktywnościach, zadaniach do wykonania, celach. To perfekcjoniści, którzy nigdy nie pozwalają sobie na „odpuszczenie”, „bylejakość” czy zarzucenie założonego planu. Odhaczają kolejne punkty na swojej liście zadań, zdobywają dyplomy i certyfikaty, wspinają się na coraz wyższe szczeble kariery zawodowej. Podziwiamy osoby, które nie ustają w swoich dążeniach. Są dla nas wzorem do naśladowania, motywują do doskonalenia się. A jeśli z nimi współpracujemy, wiemy, że zawsze możemy liczyć na ich rzetelność. Tyle że w przypadku niektórych perfekcjonistów takie dążenie do „ulepszania sie-

34

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Perfekcjonista nie ustaje w dążeniu do doskonałości. Zawsze jest „za mało”, „nie do końca dobrze”, „tylko przeciętnie, a nie doskonale”. Jak powiedzieć sobie „stop” i uwolnić się z pułapki perfekcjonizmu? bie” i do doskonałości we wszystkim, co robią, nigdy nie ma końca. Zawsze jest „za mało”, „nie do końca dobrze”, „tylko przeciętnie, a nie doskonale”. Przeciętność zaczyna ich przerażać, pojawia się lęk: „Nie jestem wystarczająco dobry. Jeśli jestem typowy, to nie jestem niezbędny i łatwo mnie zastąpić kimś innym”. Nieperfekcjonista wie, kiedy powiedzieć sobie „stop” – podpowiada mu to jego zmęczone ciało,

wyczerpany umysł lub bliscy, którzy sugerują, że powinien zwolnić. Natomiast w słowniku perfekcjonisty „stop” nie występuje. Tłumaczy on – sobie i bliskim – że taka jest kolej rzeczy, że trzeba piąć się coraz wyżej, robić lepiej, więcej, szybciej.

Trzy oblicza doskonałości

Kanadyjscy psychologowie Paul Hewitt i Gordon Flett wyróżnili trzy typy perfekcjonizmu: zorientowany na „ja”, zorientowany na innych i społeczny. Ten pierwszy wiąże się z tendencją do wyznaczania sobie nierealistycznie wyśrubowanych i niemożliwych do osiągnięcia standardów. Taki perfekcjonista ma wobec siebie bardzo wysokie wymagania. Jest zwykle samokrytyczny, nie potrafi zaakceptować własnych błędów i porażek. Z kolei perfekcjonista zorientowany na innych ma ogromne oczekiwania wobec otoczenia. Jest przy tym jednak skoncentrowany na sobie i nie dostrzega potrzeb innych. Rzadko przekazuje swoje obowiązki kolegom czy dzieli się z nimi zadaniami, bowiem obawia się rozczarowania. Trzeci rodzaj to perfekcjonizm społeczny, nazywany także perfekcjonizmem zorientowanym na oczekiwania innych. Dotyczy osób, które stawiają sobie wysokie wymagania, ale nie kierują się własnymi wysokimi standardami, tylko przekonaniem, że inni ważni dla nich ludzie (rodzice, rówieśnicy, nauczyciele) czy Bóg mają wobec nich wielkie oczekiwania. Czują, że muszą im za wszelką cenę sprostać, bo inaczej nie będą akceptowani.

Dobry czy zły?

Perfekcjonizm ma pozytywne strony, np. ten zorientowany na „ja” skłania do samorozwoju, podnoszenia poprzeczki i wyznaczania sobie nowych zadań i celów. Innymi słowy perfekcjonista nigdy nie spocznie na laurach. Jednak bardzo wysokie ambicje i nieumiejętność pogodzenia się z porażką mogą prowadzić do ogromnej frustracji w przypadku braku możliwości realizacji zamierzeń oraz do wyczerpania spowodowanego ciąg­łym dążeniem do doskonałości. Perfekcjonista zorientowany na innych oczekuje natomiast doskonałości ze strony otoczenia – w efekcie zadania wykonywane pod jego kierunkiem są dopracowane w najdrobniejszych szczegółach. Stawiane przez niego wymagania nie zawsze jednak odpowiadają faktycznym potrzebom i realnym możliwościom. Nieraz skupia się na mało istotnych elementach albo oczekuje niemożliwego. Takie podejście obniża motywację i może prowadzić do konfliktów i nieporozumień. Trudno doszukiwać się pozytywnych cech perfekcjonizmu społecznego. Tacy perfekcjoniści mają wrażenie, że są pod ciągłą obserwacją, wciąż odczuwają presję ze strony oto-

czenia. Uważają, że każdy ich ruch jest oceniany przez środowisko, a nawet najmniejszy błąd lub porażka spowodują, że zostaną odrzuceni. Perfekcjonizm w swej szkodliwej odsłonie może mieć wiele negatywnych konsekwencji. Wiąże się z utratą pewności siebie, lękiem, obniżeniem nastroju, a nawet depresją. Może też prowadzić do pogorszenia koncentracji oraz prokrastynacji, czyli odkładania spraw na później, co z kolei niekorzystnie wpływa na funkcjonowanie w pracy. Z powodu perfekcjonizmu mogą ucierpieć relacje interpersonalne – nadmierne dążenie do doskonałości nieraz onieśmiela innych, a z kolei nadmierne oczekiwania wobec otoczenia mogą zniechęcać do podtrzymywania relacji z perfekcjonistą. Perfekcjonizmowi sprzyjają pewne cechy osobowości. Na przykład – odwołując się do modelu Wielkiej Piątki – z perfekcjonizmem zorientowanym na „ja” wiąże się wysoki poziom sumienności, a z perfekcjonizmem zorientowanym na oczekiwania innych – wysoka neurotyczność (tendencja do zamartwiania się, reagowania lękiem i napięciem). Skłonność do perfekcjonizmu może być też pogłębiana przez środowisko domowe, szkolne i zawodowe.

Dyktator zawsze ma rację

Niekiedy perfekcjonizm wyrasta z prób przeciwdziałania chaosowi, z chęci zatrzymania zmian, które zakłócają spokój i porządek. Marek, typowy perfekcjonista zorientowany na innych, dorastał w rodzinie, której los nie oszczędzał. Śmierć ojca, częste przeprowadzki, problemy finansowe były dla Marka – najstarszego z dzieci – sygnałem, CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

35

• WWW.CHARAKTERY.EU

P R A K T Y C Z N I E

perfekcjonizm Słyszę tylko błędy

Wciąż za mało, wciąż nie tak Czy jesteś perfekcjonistą? Przeczytaj poniższe stwierdzenia i oceń, czy dotyczą Ciebie. • Zdarza się, że gubię się w szczegółach i zapominam o faktycznym celu działania. • Kiedy inni nie chcą robić rzeczy we właściwy sposób, stresuję się. • Nie lubię, gdy ktoś zmienia mój utarty sposób postępowania. • Wiele wymagam od siebie (lub od innych). • Ludzie powinni zawsze dawać z siebie wszystko. • Nie lubię popełniać błędów. • Bycie krytykowanym jest straszne. • Konieczność przedstawienia innym moich pomysłów budzi we mnie lęk. • Obawiam się, że moje (innych) pomysły nie są dość dobre. • Czuję się źle, gdy moje otoczenie jest nieuporządkowane i niezorganizowane. • Mam problemy z podejmowaniem trudnych decyzji. • Często mam wątpliwości, czy inni ludzie potrafią dobrze wykonać powierzone im zadania. • Kiedy mogę kontrolować cały proces, wyniki są zgodne z oczekiwaniami. Im więcej zdań opisuje Ciebie, tym większe prawdopodobieństwo, że jesteś perfekcjonistą. Zastanów się nad swoim podejściem do zadań i celów, wymagań, które stawiasz przed sobą i innymi. Czy nie wymagasz zbyt wiele? Oprac. na podst. Monica Ramirez Basco, Nigdy nie jestem dość dobry. Zerwij pętlę perfekcjonizmu, Laurum, 2011

Wielu artystów, muzyków, plastyków, architektów to osoby ze skłonnością do perfekcjonizmu zorientowanego na „ja” i na oczekiwania innych. Ewa, skrzypaczka zawodowo grająca w orkiestrze symfonicznej, rzadko jest zadowolona ze swoich występów. Drobne pomyłki, których zwykle nie słyszy nikt poza nią samą, w jej oczach przekreślają cały koncert, oznaczają całkowitą porażkę. Ewa nie potrafi uczyć się na błędach, nie przyjmuje też budującej krytyki. Gdy była uczennicą szkoły muzycznej, jej profesor przed egzaminami i recitalami mówił: „Nie słyszę tego, co grasz dobrze, ale to, co grasz źle”. Z czasem sama słyszała już tylko swoje błędy i potknięcia muzyczne. Przed każdym występem czuła tremę, która z czasem przerodziła się w lęk i panikę. Sama myśl o zbliżającym się koncercie wiązała się z ogromnym stresem. Zaczęła jej doskwierać bezsenność, straciła apetyt i miała problemy z oddychaniem. Gdy wychodziła na scenę, jej serce biło jak oszalałe, a mięśnie napinały się. Myślała wtedy nie o grze, ale o ewentualnej porażce – wystarczy, że pomyli kilka nut. Chciała jak najszybciej zamknąć skrzypce w futerale i wrócić do domu. Choć każdy koncert był dla Ewy bardzo trudnym przeżyciem, zdawała sobie sprawę, że nie może, ot tak, porzucić zawodu, któremu poświęciła całe życie. Zdecydowała się na terapię. Dzięki niej uświadomiła sobie, że jest perfekcjonistką. Zrozumiała też, dlaczego nią jest i jakie skutki może mieć dalsze dążenie do doskonałości. Ewa porzuciła grę solową na rzecz gry w orkiestrze. Znalazła swoją niszę, w której wciąż się rozwija i stopniowo podnosi poprzeczkę, nie niszcząc przy tym siebie.

Poluzuj standardy że powinien przejąć kontrolę nad życiem swoim i młodszego rodzeństwa. W wieku piętnastu lat zaczął dorywczo pracować, by wspomóc finansowo rodzinę. Dla rodzeństwa i matki stał się autorytetem i podporą w życiu pełnym chaosu. Liczyli się z jego zdaniem, czasem sam podejmował decyzje dotyczące całej rodziny. Podobnie wygląda jego dorosłe życie. Odrzuca propozycje bliskich, bo własne poglądy uznaje za najsłuszniejsze. Ciągle strofuje dzieci za niedostatecznie wysokie wyniki w szkole. W ich oczach nie jest jednak autorytetem, jak to było w jego rodzinnym domu, ale dyktatorem, który zawsze ma rację. W dzieciństwie perfekcjonizm pozwalał Markowi lepiej funkcjonować, w życiu dorosłym jest źródłem problemów. Sprawił, że mężczyzna stał się głuchy na potrzeby bliskich. Odsunął go od dążeń i wartości, które wcześniej były dla niego ważne, takich jak szczęście rodziny.

36

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Już samo dostrzeżenie u siebie cech szkodliwego perfekcjonizmu jest dużym sukcesem. Uświadomienie sobie, że dążymy do nierealnych form doskonałości, pozwala na nowo spojrzeć na wymagania, które stawiamy sobie i innym. Perfekcjonizm może zabić kreatywność, bo utarte schematy działania zawsze wydają się najlepsze. Jeśli ktoś próbuje inaczej rozwiązać problem czy wykonać zadanie, spotyka się z niechęcią i sprzeciwem perfekcjonisty. Warto jednak czasem zejść z wydeptanych ścieżek, pomaga to bowiem wyzwolić twórcze myślenie, zmienić punkt odniesienia, a przy okazji rozluźnić się. Czasami nowe rozwiązanie okazuje się lepsze niż stare. Ważne jednak, by nie stało się ono teraz tym „jedynym najlepszym”, lecz było po prostu jednym z wielu, na które perfekcjonista jest otwarty. Kolejny krok to „poluzowanie” standardów. Nie każde niedociągnięcie jest porażką, a mały błąd nie musi przekreślać całego przedsięwzięcia. Jeśli

CZYTAJ TEŻ „W pułapce perfekcjonizmu”, „Charaktery” 6/2010 „Pułapki na zawsze najlepszych”, „Charaktery” 9/2014 – dostępne na www.charaktery.eu. Znajdziesz tam ponad cztery tysiące tekstów z „Charakterów”, „Psychologii Dziś”, „Psychologii w Szkole”. Dostęp do całego archiwum – 12 złotych. 5 tekstów – tylko 3 złote.

wybaczymy sobie i innym drobne potknięcia, odczujemy większą satysfakcję i zadowolenie z samej realizacji zadania. Na sytuację, którą uznaliśmy za porażkę, warto spojrzeć przez pryzmat faktów. Zastanówmy się nad wagą konkretnego zdarzenia: Czy rzeczywiście była to „totalna porażka”? Czy wpłynęła w znaczący sposób na moje życie, moje dalsze losy? Czy mogę wyciągnąć z sytuacji jakieś wnioski lub wskazówki na przyszłość? Czy czegoś się nauczyłem/nauczyłam? Nie rozpamiętujmy jednak minionej sytuacji bez końca. Mogą wtedy wrócić trudne emocje, jak gniew i żal, oraz poczucie frustracji. Bardzo ważne w zmaganiach z własnym perfekcjonizmem jest określenie, co naprawdę daje nam szczęście. Perfekcjonista zwykle patrzy na siebie i swoje życie przez pryzmat dokonań i sukcesów, a nie tego, co daje mu radość. Zmiana perspektywy nie tylko wzmocni jego samoocenę, ale też pomoże mu odkryć, jakim jest człowiekiem.

Stawianie sobie celów, snucie planów, realizowanie marzeń nie jest niczym złym. Nie jest też niczym złym chęć jak najlepszego wykonania zadań, które nam powierzono lub które sami wybraliśmy – daje nam to przecież satysfakcję. Problem pojawia się wtedy, gdy stale towarzyszy nam uczucie, że nie wypadliśmy dość dobrze, że mogło być lepiej – i to całkowicie odbiera nam radość z realizacji projektu, występu, zdanego egzaminu. Albo gdy czujemy, że wszystko, co nas otacza, mogłoby być lepsze, doskonalsze, bardziej perfekcyjne. Może czas poluzować nieco śrubę standardów i oczekiwań? NATALIA KŁYSZ-SOKALSKA jest pedagogiem muzyki, doktorantką na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Zakładzie Edukacji Elementarnej i Terapii Pedagogicznej, absolwentką Akademii Muzycznej w Poznaniu. Napisała książkę Zaczarowany świat muzyki – piosenki, zabawy i ćwiczenia muzyczne dla dzieci. Jeśli chcesz podzielić się opinią na temat artykułu, napisz do nas ([email protected]).

reklama

Wydawnictwo JEDNOŚĆ poleca inne niż wszystkie książki z cyklu

ZDROWIE NA TALERZU

29,00 zł

39,00 zł

32,00 zł

24,50 zł

33,00 zł

27,00 zł

36,00 zł

30,00 zł

35,00 zł

29,50 zł

 przepisy pełne zdrowych produktów  unikalne porady dotyczące  naturalne sposoby na zdrowe odżywianie korzystania z bogactw natury

Zadzwoń i zamów książki

dział sprzedaży 41 349 50 50

podając hasło „Cha

www.jednosc.com.pl

z 25% rabatraektm ery” 6 r.

oferta ważna do 31 10 201

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

37

narcyzm

Matka jak Córki narcystycznych matek dorastają w poczuciu, że nie są kochane. Wciąż powtarzają sobie: „Jeśli moja własna matka nie potrafi mnie kochać, to kto będzie w stanie mnie pokochać?”. Karyl McBride DARIA GRABDA: Ośmioletnia Jennifer tygo­ dniami oszczędzała, by na świąteczny prezent kupić swojej matce drogą torebkę z cekinami. Dziewczynka z niecierpliwością oczekiwała na moment, kiedy będzie mogła go wręczyć. Podczas rozpakowywania prezentów matka oskarżyła ją o kradzież i rzuciła w nią przez cały pokój torebką, krzycząc: „Nie chcę prezentu od złodziejki”. To jeden z przykładów zacho­ wań narcystycznych matek, jakie podaje Pani w swojej książce. Czym właściwie jest matczyny narcyzm? KARYL MCBRIDE: Narcystyczna matka nie jest w stanie okazać swoim dzieciom empatii, nie potrafi się dostroić emocjonalnie do świata ich uczuć. Także dlatego, że nie jest w kontakcie z własnymi

Dr KARYL MCBRIDE

jest licencjonowaną terapeutką, od 28 lat specjalizującą się w terapii rodzin i par. Pracuje z klientami z problemami wynikającymi z dysfunkcjonalnych relacji w rodzinie pochodzenia. Od ponad 17 lat zajmuje się badaniami nad dziećmi narcystycznych rodziców, a zwłaszcza nad kobietami wychowywanymi przez narcystyczne matki. Autorka książki Nigdy dość dobra. Jak wyzwolić się od destrukcyjnego wpływu narcystycznej matki.

38

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

uczuciami. Skupia się na sobie, najbardziej martwi się o swój wizerunek i o to, jak postrzegają ją inni. Krytykuje i osądza swoją córkę, zamiast się nią opiekować i wspierać. Nie jest w stanie zapewnić dziecku bezwarunkowej miłości. Sposób, w jaki matka traktowała Jennifer w dzieciństwie, wpłynął na całe życie córki. Podczas waszego pierwszego spotkania powie­ działa, że ma ochotę stanąć na ulicy z transpa­ rentem „Podejmę pracę za miłość”. Czy właśnie to pragnienie miłości jest charakterystyczne dla córek narcystycznych matek? Tak. Dorastają one w poczuciu, że nie są kochane. Córka narcystycznej matki wciąż powtarza sobie: „Jeśli moja własna matka nie potrafi mnie kochać, to kto będzie w stanie mnie pokochać?”. Ta myśl krąży w niej dlatego, że w dzieciństwie nie zostały zaspokojone jej podstawowe potrzeby emocjonalne. Matka nie zauważała jej, nie wysłuchała, nie interesowała się jej życiem. Tęskni więc za prawdziwą więzią emocjonalną z matką. Czuje, że czegoś jej brak. Towarzyszy jej poczucie pustki, a w głowie kołaczą się myśli: „dlaczego czuję, że nie zasługuję na miłość?”, „dlaczego nigdy nie czuję się dość dobra?”, „dlaczego odczuwam tak wielką pustkę?”, „dlaczego czuję obezwładniające zwątpienie?”. Skąd biorą się takie destrukcyjne myśli?

Leading Lady Photograpny

• WWW.CHARAKTERY.EU

P R A K T Y C Z N I E

klamka

Córka narcystycznej matki uczy się, że doceniana jest za to, co robi dla innych, a nie za to, kim jest. Ma to wpływ na jej samoocenę i poczucie własnej wartości. Nie ufa własnym uczuciom, ponieważ nie zostały one zaakceptowane przez matkę w dzieciństwie. Kwestionuje je, więc i wątpi w swoje możliwości. Jej emocjonalny rozwój został zahamowany, ponieważ nie była zachęcana do bycia sobą i rozwijania się. Nauczyła się żyć dla matki, nie dla siebie. Później, jeśli tego nie przepracuje, będzie to oddziaływać na jej romantyczne relacje i rodzicielstwo. Córki narcystycznych matek często cierpią z powodu lęku i depresji, przy czym nie potrafią zrozumieć, dlaczego tak się dzieje. Brak więzi i przywiązania pomiędzy matką i córką może powodować, że córka ma poważne problemy z zaufaniem. W swoich badaniach odkryłam, że córki narcystycznych matek na ogół wybierają dwie diametralnie różne ścieżki w swoim życiu. Niektóre stają się „superbohaterkami” – ciężko pracują i za wszelką cenę chcą osiągnąć sukces, by udowodnić swoją wartość. Inne sabotują swoje osiągnięcia i poddają się. Uciekają w narkotyki, alkohol i inne destrukcyjne zachowania, które niejako mówią: „mama miała rację, nie jestem dobra”. Jak wygląda rodzina, w której dominuje nar­ cystyczna matka? Taką rodzinę można porównać do rumianego jabł­ka, które od środka toczy robak. Wygląda pięknie, dopóki nie wgryziesz się do środka. Funkcjonuje ona zgodnie z niepisanymi i niewypowiedzianymi regułami, które zapewniają narcyzowi bycie w centrum uwagi. Dzieci uczą się ich przestrzegać, ale są zdezorientowane i doznają bólu, gdyż reguły te blokują emocjonalny dostęp do rodziców. Dzieci stają się właściwie niewidzialne – rodzice nie słyszą ich potrzeb i nie wspierają ich, oczekują natomiast, że to dzieci będą zaspokajać potrzeby dorosłych. W takich rodzinach nie ma głębokich więzi emocjonalnych i autentycznej komunikacji. Czy narcystyczna matka w taki sam sposób trak­ tuje i córki, i synów? Narcystyczna matka często preferuje synów, bo o córki jest zazdrosna – czuje, że mogą one zagra-

ROZMAWIAŁA DARIA GRABDA ILUSTRACJA  JOANNA CHABIELSKA

żać jej pozycji. Przez całe dzieciństwo, w każde Boże Narodzenie brat jednej z moich klientek dostawał dwa razy więcej prezentów niż ona. Co więcej, matka zachęcała rodzeństwo do rywalizacji i liczenia otrzymanych paczek. Narcyz wybiera sobie w rodzinie kozła ofiarnego, na którego przenosi swoje negatywne uczucia. Może również wybrać „złote dziecko” i faworyzować je. Nie są to racjonalne działania. Narcyz kieruje się nienawiścią do samego siebie oraz poczuciem, że jest bezwartościowy. U podstaw narcyzmu leży bowiem bardzo niska samoocena, skrywana pod maską pretensjonalności i megalomanii. A co z ojcem w takiej rodzinie? Jaka jest jego pozycja? Mężowie narcystycznych kobiet krążą wokół nich jak planeta wokół Słońca i starają się zadowolić je,

• WWW.CHARAKTERY.EU

P R A K T Y C Z N I E

narcyzm

by uniknąć konfliktów. Często robią to kosztem dzieci, pozbawiając je swojego wsparcia. Pamiętam jedną z moich klientek, która podczas terapii wykrzyczała: „Tatusiu, dlaczego mnie nie ochroniłeś? Gdzie byłeś, kiedy cię potrzebowałam? Dlaczego zawsze musiałeś trzymać z mamą?”. Dawanie przykładu zdrowych relacji międzyludzkich i emocjonalnych to jedno z najważniejszych zadań stojących przed rodzicami. Córki, które obserwują niezdrowy model, mają potem trudności we własnych relacjach miłosnych. Na czym polegają te trudności? Bardzo często próbują wypełnić swoją emocjonalną pustkę, wchodząc w toksyczne relacje. Najczęściej tworzą związek zależny, w którym partner ma zaspokoić ich wszystkie potrzeby, a kobieta staje się od niego zależna. Mężczyzna staje się postacią zastępującą matkę i realizuje rolę „co ty możesz zrobić dla mnie”. Bywa także sytuacja odwrotna, gdy córka narcystycznej matki angażuje się w związek współzależny i nieświadomie wybiera mężczyznę, który wymaga opieki. Wykorzystuje wtedy swoją umiejętność opiekowania się matką i zaspokajania jej potrzeb. W efekcie taka kobieta zostaje opiekunką już na zawsze: dba

o partnera – który bardzo często okazuje się narcyzem – kosztem siebie, dlatego że nie doświadczyła w dzieciństwie zdrowych relacji, opartych na kompromisie i wzajemności. Co może zrobić kobieta, by nie popełniać błę­ dów swojej narcystycznej matki? Kiedy córka zrozumie, jak wpływało na nią zachowanie narcystycznej matki, może rozpocząć proces zdrowienia – najczęściej z pomocą specjalisty. Proces ten składa się z pięciu kroków. Po pierwsze, córka musi zaakceptować ograniczenia swojej matki oraz odbyć żałobę po takiej matce, której nie miała, a której pragnęła. Kolejnym krokiem jest oddzielenie się psychiczne od matki oraz przeformułowanie negatywnych przekazów – nadanie im pozytywnego sensu. Następnie musi rozwinąć i zaakceptować swoją tożsamość, uczucia i pragnienia oraz wypracować nową, inną, lepszą relację z matką. Ostatnim krokiem jest praca nad identyfikacją własnych cech narcystycznych w taki sposób, by nie przekazać ich dzieciom. W programie tym jest nadzieja na uzdrowienie i naprawdę warto go podjąć. Kluczowe elementy tego programu to nauka empatii i ponowne określenie swojej hierarchii wartości.

Wyjątkowa i niepowtarzalna? Relacje córek z narcystycznymi matkami są pozbawione wzajemności i kompromisu. Oto charakterystyczne cechy matek o narcystycznej osobowości: 1. Wyolbrzymione poczucie własnej wartości – Sally nie cierpi przedstawiać matce swoich znajomych, ponieważ ta nie przestaje im opowiadać o swoim wolontariacie w szpitalu, jakby sama była lekarzem. Słuchając jej, można odnieść wrażenie, że wiele dzieci zawdzięcza jej życie! 2. Fantazje o swojej nieograniczonej mocy, wybitnych zdolnościach, powodzeniu, urodzie czy idealnej miłości – matka Mary wciąż opowiada o swoich „ważnych” klientach, o tym, jak bardzo jej potrzebują i cenią ją. Uważa, że dzięki jednemu z nich zapewne już niedługo zagra w filmie. 3. Przekonanie o własnej wyjątkowości i niepowtarzalności – Carrie mówi, że wstydzi się chodzić do restauracji w towarzystwie matki, która traktuje kelnerów, jakby byli parobkami w jej folwarku. 4. Domaganie się przesadnego podziwu dla siebie – matka Jane co jakiś czas przychodzi na mecze piłkarskie wnuka, ale ilekroć się pojawia, oczekuje, że wszyscy będą wyrażać wdzięczność i uznanie za jej poświęcenie. 5. Poczucie funkcjonowania na specjalnych prawach – matka Marcy lubi gry hazardowe. Za każdym razem, gdy dociera do kasyna, natychmiast domaga się wózka, choć nie jest niepełnosprawna, po to tylko, by nie stać

40

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

w kolejkach. W supermarketach staje na środku alejki i prosi obcych ludzi o szukanie dla niej produktów, których potrzebuje. 6. Skłonność do wyzyskiwania innych i wykorzystywanie ich do osiągania własnych celów – matka Sary mówi o swoich przyjaciołach w kategoriach tego, co mogą dla niej zrobić, a nie tego, co w nich budzi jej sympatię. Ostatnio zerwała kontakty ze znajomą, u której rozpoznano toczeń. Obawiała się, że znajoma może od niej czegoś potrzebować. 7. Brak empatii – Candance praktycznie nie zdarza się zabrać głosu w obecności matki, by ta jej nie poprawiła, skorygowała czy w jakiś inny sposób nie upokorzyła. 8. Zazdroszczenie innym lub przekonanie, że inni jej zazdroszczą – matka Sue uważa, że jest niezwykle atrakcyjna i stanowi zagrożenie dla innych kobiet. Często cytuje starą reklamę L’Oreal, w której piękna modelka apeluje: „Nie nienawidź mnie tylko dlatego, że jestem piękna”. 9. Okazywanie arogancji i wyższości swoim zachowaniem i postawą – matka Jackie pozwalała jej utrzymywać kontakty tylko z dziećmi z bogatszych rodzin, ponieważ większość ludzi nie była „odpowiednim towarzystwem” dla jej wyjątkowych dzieci.

CZYTAJ TEŻ „Moja matka kocha siebie”, „Charaktery” 5/2013 „Matka jak bluszcz”, „Charaktery” 2/2016

Czy możliwe jest uniezależnienie się od wpływu narcystycznej matki? Tak. Trzy pierwsze etapy uzdrowienia służą pracy nad traumą i żalem. Ich celem jest uwolnienie się od negatywnych doświadczeń z dzieciństwa. Trzeba uporządkować swoje urazy i pracować nad zdrowym poczuciem własnego Ja, aby oddzielić się i mieć poczucie odrębności od narcyza. Inna moja klientka, Holly, której matka była pastorem, zawsze ulegała naciskom i wpływowi matki. Do tego stopnia, że w dorosłym życiu odeszła od religii wyznawanej przez jej rodzinę. Dzięki terapii oddzieliła się od matki i, jak sama mówi, teraz potrafi zaakceptować swoją wiarę i odrębne przekonania dotyczące stylu życia i duchowości. Poczuła, jakby na nowo przejęła kontrolę nad własnym życiem. „Odsuwam się od matki od czasu do czasu, ale ona zawsze potrafi znaleźć sposób, żeby wmanewrować mnie w pomaganie jej w różnych sprawach. Strasznie mnie to irytuje. Jeśli nie oddzwaniam, wydzwania do mnie bez przerwy jak jakiś stalker!” – opowiada jedna z Pani klientek. Czy w takiej sytuacji konieczna jest separacja od narcystycznej matki? Gdy dorosłe dzieci narcystycznych rodziców pracują nad swoim uzdrowieniem, często trzeba je tymczasowo odseparować od rodziców, aby mogły wykonać swoją pracę bez ponownego wyzwalania negatywnych uczuć. Bardzo często można u nich zaobserwować pewne symptomy stresu pourazowego, który bywa przyczyną załamania nerwowego. Po przepracowaniu trzech pierwszych kroków przychodzi czas na etap czwarty, czyli naukę, jak radzić sobie z rodzicem. Niektórzy decydują się na to, co ja nazywam „kulturalnymi stosunkami” – wciąż kontaktują się ze swoimi rodzicami, dbają jednak, by rozmowa była lekka i uprzejma. Nie podejmują prób nawiązania emocjonalnej bliskości, gdyż zdają sobie sprawę, że ich potrzeby nie zostaną zaspokojone. Zaakceptowanie zaburzenia u rodzica i bardzo powierzchowna relacja z nim nie naraża zbytnio córki i jej uczuć. Niektóre klientki podejmują decyzję, by w ogóle nie utrzymywać kontaktu z narcystycznym rodzicem. Zazwyczaj zostały one głęboko skrzywdzone. W przypadku córek, które chcą utrzymywać z narcystycznymi matkami kulturalne stosunki, ważne jest, aby nauczyły się budować granice w kontakcie z rodzicem i nie dopuszczały do kolejnych nadużyć. „Modlę się tylko, żeby oszczędności, które gromadzę, poszły na wykształcenie dzieci, a nie na ich terapię” – mówi jedna z Pani klientek. Jak w roli matki sprawdzają się córki narcy­ stycznych matek? Dla większości kobiet narodziny dziecka są jednym z najwspanialszych momentów w ich życiu, któ-

– dostępne na www.charaktery.eu. Znajdziesz tam ponad cztery tysiące tekstów z „Charakterów”, „Psychologii Dziś”, „Psychologii w Szkole”. Dostęp do całego archiwum – 12 złotych. 5 tekstów – tylko 3 złote.

rym towarzyszą pozytywne emocje. U wielu córek narcystycznych matek w momencie narodzin dziecka pojawiają się także lęk i niepokój, będące czymś znacznie większym niż to, co martwi większość przyszłych mam. Czasami chcą postępować odwrotnie niż ich narcystyczna matka, co może okazać się pułapką. Jedna z moich klientek miała matkę, która ją ignorowała. Postanowiła więc, że swoją córkę obdarzy uwagą, jakiej jej samej brakowało. Przeistoczyła się tym samym w matkę pochłaniającą, która nie pozwalała dziecku na samodzielność. Najważniejsza jest świadomość potencjalnych błędów i praca nad ich naprawą, a także zdolność do empatii, której wiele córek narcystycznych matek nie miało możliwości się nauczyć. Niektóre Pani klientki chciałyby pewnie zmie­ nić swoją narcystyczną matkę? Czy to w ogóle możliwe? Nie radzę tego robić. Lepiej wykonać własną wewnętrzną pracę nad uzdrowieniem i po prostu przyjąć, że rodzic ma zaburzenie i nie zmieni się. Obserwuję wielu ludzi, którzy podejmują próby leczenia rodzica lub zmiany jego zachowania. To sprawia, że doświadczają więcej bólu, niepokoju i rozczarowania. Zmienić możemy tylko siebie. Narcyz nie jest gotowy przyjąć krytykę, wini innych i zazwyczaj nie przyznaje się do swoich błędów. „Choć nigdy nie mogłam z matką rozmawiać o emocjach – ma życie emocjonalne tak bogate jak klamka – to teraz potrafię jej powiedzieć, że ją kocham. Ciekawe, że nawet nie zauważyła, że dotychczas tego zwykle nie mówiłam. Teraz rozumiem, że to całe zdrowienie i przebaczenie to coś dla mnie. To wspaniałe uczucie” – mówi Kenna. Jak przebaczyć narcystycznej matce? Wierzę, że przebaczenie jest wewnętrznym pożegnaniem z żalem i traumą. Wiele osób jednak błędnie rozumie przebaczenie jako coś, co usprawiedliwia występek. Tymczasem tu wcale nie chodzi o usprawiedliwianie i zdejmowanie z narcystycznych rodziców odpowiedzialności. Nie można bowiem zgadzać się na złe traktowanie dziecka i ignorowanie jego elementarnych praw i potrzeb. Chodzi o to, by córka narcystycznej matki uwolniła się od tragicznej przeszłości i towarzyszących jej emocji: gniewu, wściekłości i smutku. Wybaczenie to porzucenie tych emocji, dzięki czemu córka może żyć własnym życiem, wolna od destrukcyjnego wpływu narcystycznej matki. Jeśli chcesz podzielić się opinią na temat rozmowy, napisz do nas ([email protected]).

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

41

• WWW.CHARAKTERY.EU

P R A K T Y C Z N I E

rozstanie

TEKST  BEATA BANASIAK-PARZYCH ILUSTRACJA  DAWID RYSKI

WOJNA

domowa Tam, gdzie kończy się małżeństwo, a zaczyna wojna, dzieci często służą jako broń w rozgrywkach rodziców. Matki i ojcowie, zajęci toczeniem bitew, zdają się nie dostrzegać cierpienia synów i córek. Świetnie obrazuje to nominowana do wielu nagród książka Wojna norweskiej pisarki Gro Dahle z ilustracjami jej córki, Kai Dahle Nyhus. Jej główną bohaterką jest Inga, która z dnia na dzień staje się obserwatorką i uczestniczką agresywnych działań wojennych prowadzonych przez rodziców. Jedna z ilustracji przedstawia długowłosą dziewczynkę z zatroskaną miną czytającą gazetę, a w nieco mniejszej skali małych chłopców bawiących się w „strzelanie” – to młodsi bracia Ingi, bliźniacy. W tle, na sofie widać sylwetki mężczyzny i kobiety – są zwróceni do siebie twarzami, mężczyzna obejmuje ramieniem kobietę. A może to już tylko... wspomnienie po nich, bo pozostały tylko puste kontury? Na kolejnej ilustracji Tata krzyczy i wygraża pięściami, Mama płacze i kuli się w sobie. Tata wyprowadza się, a Mama pogrąża się w żałobie. Oboje są tak zaabsorbowani własnymi sprawami, że nie widzą rosnącego przerażenia córki. Wkrótce Inga przejmuje odpowiedzialność za każdego członka rodziny. Zachowuje się jak dobra dziewczynka: dogląda braci, a potem nawet nowego dziecka Taty. Tata ma nową żonę, Mama przyjaciółki, z którymi często wychodzi, bracia bliźniacy mają siebie. Inga nie ma nikogo. „Dla Ingi tylko wędrówka i wędrówka, tam i z powrotem do szkoły, tam i z powrotem do Taty, tam i z powrotem do Mamy, tam i z powrotem, tam i z powrotem, z meldunkami, listami, wiadomościami, trzeba wszystko zapamiętać, aż Indze kręci się w głowie” – pisze Gro Dahle. Dr Elizabeth M. Ellis, psycholożka i autorka książki Divorce Wars: Interventions with Families in Conflict, przypomina: „W domu naznaczo-

42

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Liczba rozwodów z roku na rok rośnie. W Unii Europejskiej rozpada się co drugie małżeństwo, w Polsce – co trzecie. Gdy jako broni przeciwko sobie partnerzy używają dzieci, to one stają się największymi ofiarami. Jak je przed tym uchronić? nym konfliktem i nieprzewidywalnością dzieci nie rozwijają głębokiego, trwałego zaufania do swoich opiekunów”. Dlaczego koniec małżeństwa tak często oznacza początek wojny byłych małżonków – z polami bitew, bronią każdego rodzaju i ofiarami... z własnych dzieci?

Potrzeba nieprzyjaciela

Ponad sto lat temu niemiecki filozof i socjolog Georg Simmel stwierdził, że nic tak nie łączy narodu lub grupy osób, jak posiadanie wspólnego wroga. Inni badacze stwierdzili, że istnienie nieprzyjaciela może również służyć jednostce. Jeśli członek grupy wie, że ma jakiegoś wroga, którym może pogardzać, we

Konflikt na skali

Psychologowie Carla Garrity i Mitchell Baris opracowali skalę oceny małżeńskiego konfliktu. W książce Caught in the Middle: Protecting the Children of High-Conflict Divorce opisali pięć jego poziomów. 1. Minimalny – rodzice współpracują, potrafią oddzielić potrzeby dzieci od własnych. Stać ich na podkreślenie znaczenia drugiego rodzica i potwierdzenie jego kompetencji. Gniew pojawia się sporadycznie, a negatywne emocje są szybko opanowywane. 2. Łagodny – od czasu do czasu jedno z rodziców krytykuje drugie albo oboje kłócą się przy dziecku. Zdarza się przepytywanie dziecka o osobiste sprawy drugiej strony i/lub podejmowane są próby stworzenia koalicji z dzieckiem przeciwko byłemu współmałżonkowi. 3. Umiarkowany – rodzice kłócą się, oczerniają nawzajem, grożą drugiemu rodzicowi, że ograniczą

własnych oczach wypada lepiej. Taka osoba (podobnie jak grupa) stosuje mechanizm projekcji, przypisując „innemu” całe zło, którego nie chce lub nie umie rozpoznać w sobie. Demonizując drugą osobę (lub grupę) i czyniąc z niej kozła ofiarnego, stwarza fałszywy, jednowymiarowy, stereotypowy obraz „własnego” wroga. Najnowsze badania psychologów społecznych, prof. Marka J. Landaua z University of Kansas i prof. Daniela Sullivana z University of Arizona, sugerują, że posiadanie wrogów daje konkretne korzyści. Jak wyjaśniają badacze, koncepcja wroga służy utrzymaniu stabilnego, spójnego, jasnego spojrzenia na rzeczywistość. Mamy skłonność przypisywać wro-

mu kontakt z dzieckiem. Regularnie podejmowane są próby stworzenia koalicji z dzieckiem wokół wybranych kwestii przeciwko drugiemu rodzicowi. 4. Zaostrzony – rodzice grożą sobie nawzajem. Trzaskają drzwiami, rzucają przedmiotami. Pojawiają się groźby przemocy, skrzywdzenia lub porwania dziecka. Sporom prawnym nie ma końca, a każde z rodziców próbuje stworzyć stałą koalicję z dzieckiem przeciwko drugiemu rodzicowi. 5. Ciężki – rodzice stosują wobec siebie przemoc, pojawia się ryzyko fizycznego lub seksualnego wykorzystywania. Nadużywane są narkotyki lub alkohol (aż do utraty przytomności).

gom całe zło tego świata (nawet zło, którego trudno uniknąć). W efekcie – paradoksalnie – czujemy się bezpieczniejsi. Wiemy, czego się spodziewać, gdy dzieje się coś złego, i wiemy, kto jest za to odpowiedzialny. Świat – w naszym odczuciu – staje się mniej chaotyczny, bardziej spójny i zrozumiały. Nieprzyjaciel przydaje się zatem, gdy czujemy się zagrożeni, obawiamy się utraty kontroli nad otoczeniem. Przypisywanie mu odpowiedzialności za trudne sytuacje, które nam się przydarzają (a które trudno było przewidzieć), pomaga przywrócić poczucie osobistej kontroli. Innymi słowy, posiadanie wroga, czy raczej kozła ofiarnego, sprawia, że czujemy się lepsi, pewniejsi i silniejsi. CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

43

• WWW.CHARAKTERY.EU

P R A K T Y C Z N I E

rozstanie

Psychologowie i psychoterapeuci zauważają, że ten sam mechanizm pojawia się przy rozstaniu skłóconych małżonków. Im większa chęć kontrolowania byłego współmałżonka, tym większy konflikt towarzyszy rozwodowi. Kontrolujący zazwyczaj posiada rys narcystyczny: przekonania takiej osoby są „jedynie słuszne”, sposób widzenia świata „właściwy”, a działania „prawe”. Choć narcyz zdaje sobie sprawę ze swoich uczuć, nie współodczuwa z innymi, trudno mu więc zrozumieć czyjeś przekonania i wspólnie wypracować rozwiązanie typu wygrany-wygrany. Drugą siłą napędową podtrzymującą konflikt wokół rozwodu są pieniądze i poczucie mocy. Ci, których stać na opłacanie kosztownej sądowej wojny, nie przejmują się jej negatywnymi skutkami i – złapani w sidła narcystycznego pragnienia władzy – walczą do upadłego.

Ofiary, jeńcy, szpiedzy

O tym, co zrobić, gdy związek przeżywa kryzys, piszą psychologowie i terapeuci w książce Od pierwszej randki do ostatniej rozprawy, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Charaktery. Do nabycia na www.sklep. charaktery.eu.

44

Konflikty rozstających się małżonków ogniskują się w trzech obszarach, opisanych przez dr Janet R. Johnston w książce In the Name of the Child. Pierwszy obszar to problemy związane z podziałem majątku, z ustaleniem wysokości wsparcia finansowego, rodzaju opieki nad dziećmi i częstotliwości kontaktów. Drugi obszar to styl komunikacji nieformalnej (poza salą rozpraw) rozwodzącej się pary – czy unikają wyjaśniania nieporozumień, reagują na siebie agresywnie lub starają się omówić problemy. Trzeci obszar to stopień negatywnych emocji albo wyrażanej skrycie lub jawnie wrogości przez rozwodzące się strony. Johnston, pisząc o rozwodzie, wspomina o tzw. wysoko konfliktowych rodzicach. Długo się procesują, wykazują wysoki poziom gniewu i nieufności, stosują wobec siebie agresję słowną i fizyczną, a porozumienie się w kwestiach związanych z opieką nad dziećmi zajmuje im kilka lat. „Nie potrafią chronić dzieci przed własnym emocjonalnym cierpieniem i gniewem lub przed wpływem toczonych między sobą sporów. Najpoważniejszym zagrożeniem jest jednak to, że ich dzieci znajdują się w grupie podwyższonego ryzyka powtarzania cyklu konfliktowych, poniżających relacji w dorosłym życiu i we własnych rodzinach” – podkreśla dr Johnston. Pochłonięci walką rodzice nie dostrzegają samotności dziecka, które przygląda się temu polu bitwy. Terapeuci i mediatorzy często spotykają się z przypadkami, gdy wściekli na siebie dorośli wykorzystują córki i synów przeciwko byłemu partnerowi, nie rozumiejąc, że to dzieci staną się jedynymi ofiarami toczonej przez rodziców wojny. Na przykład zdradzona żona pragnie zemścić się na byłym małżonku i w ramach „kary” domaga się wyłącznej opieki nad wspólnym potomstwem. A rozczarowany orzeczeniem sądu mąż próbuje nastawić dzieci przeciwko ich matce – robi wszystko,

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

aby zdewaluować jej miłość i znaczenie. W obu przypadkach chodzi tylko o to, aby dopiec byłemu/ byłej i „przeciągnąć dziecko na swoją stronę”, przy okazji pozyskując oddanego sojusznika. Takie zachowanie dorosłych niesie określone konsekwencje. Dziecko zaczyna wierzyć, że jedno z rodziców jest złem wcielonym – bo skoro tak mówi mama/ tata, musi to być prawda... A gdy silnie identyfikuje się z krytykowanym rodzicem, może zacząć myśleć źle również o sobie. Co gorsza, nie rozumiejąc powodów alienacji, wini siebie za nieobecność drugiego rodzica. „W walce między wami dzieci stają się wytrawnymi dyplomatami. Powiedzą wam to, co najbardziej chcecie usłyszeć – nie dlatego, że są kłamcami, ale ponieważ rozpaczliwie pragną ukoić każdego z was, uspokoić was, aby zmniejszyć własny lęk przed waszą wściekłością. Boją się waszej złości, jest im was żal i chcą, byście poczuli się lepiej” – piszą Judith S. Wallerstein i Sandra Blakeslee w bestselerze Rozwód, a co z dziećmi?. I przypominają: dzieci muszą zmierzyć się z sytuacjami, do jakich w żaden sposób nie zostały przygotowane. Przyjęte przez nie strategie mogą być bardzo odległe od tego, co tak naprawdę czują i myślą, ale postrzegają je jako jedyny sposób uniknięcia eskalacji konfliktu. Skutki tych dziecięcych „interwencji” bywają opłakane... Na przykład w ferworze walki trudno o dobrą komunikację – rodzice rozmawiają ze sobą (o ile w ogóle rozmawiają) w sposób napastliwy i pełen pogardy. Ten brak porozumienia uczy dzieci, że dorośli nie potrafią się dogadać nawet w podstawowych kwestiach dotyczących dzieci. Dlatego czują, że muszą wziąć sprawy w swoje ręce i same zatroszczyć się o siebie. Metodą prób i błędów testują różne sposoby na zaspokajanie swoich potrzeb. Niestety, chcąc przypodobać się każdemu z rodziców, często mówią to, co – jak sądzą – pragną oni usłyszeć. Uczą się manipulowania innymi. Na przykład zmyślają, co wydarzyło się w domu mamy/taty (lub celowo pomijają pewne fakty), by w ten sposób wpływać na samopoczucie dorosłych oraz na dynamikę konfliktu między nimi. Ponadto dzieci wplątane w rodzicielskie konflikty starają się unikać wszelkiego rodzaju sporów i różnicy zdań. Nie mają okazji przekonać się, że konflikt jest normalnym aspektem życia wśród innych ludzi. I że można się nauczyć, jak sobie radzić w sytuacji konfliktu.

Rozejm?

„Ciągły konflikt po rozwodzie wzmacnia w dziecku przekonanie, że złe rzeczy będą przydarzać mu się również w przyszłości i że jest wobec nich bezradne” – czytamy w Divorce Wars... Według dr Ellis dziecko myśli: Już mi wszystko jedno. Za bardzo boli, żeby się przejmować. Świat nie dba o mnie, a ja

PEŁNA CIEPŁA I HUMORU OPOWIESC O MIERZENIU SIE ZE SWOIMI LEKAMI CZYTAJ TEŻ „Rozwiązania rozwodowe”, „Charaktery” 3/2007 „Blizna po rozwodzie”, „Charaktery” 6/2009 „Dzieci w rozwodzie”, „Charaktery” 1/2015 – dostępne na www.charaktery.eu. Znajdziesz tam ponad cztery tysiące tekstów z „Charakterów”, „Psychologii Dziś”, „Psychologii w Szkole”. Dostęp do całego archiwum – 12 złotych. 5 tekstów – tylko 3 złote.

nie dbam o świat. W książce Wojna Inga przestaje jeść i zaczyna się samookaleczać. Dopiero wtedy rodzice zauważają jej cierpienie. Psychologowie, terapeuci i mediatorzy rodzinni podkreś­ lają, że podstawową kwestią jest oddzielenie sporów byłych małżonków od ich obowiązków rodzicielskich. Dr Edward Kruk z University of British Columbia, przewodniczący International Council on Shared Parenting, przypomina, że do tej pory wielu ekspertów zajmujących się prawami dziecka opowiadało się przeciwko wspólnemu wychowywaniu dzieci przez bardzo skonfliktowanych rodziców, ponieważ to przede wszystkim im szkodzą nieustanne batalie dorosłych. Ostatnio jednak pojawił się inny punkt widzenia – okazało się, że najbardziej niekorzystny wpływ ma częstotliwość przemieszczania się między domami skonfliktowanych rodziców. Jak podaje dr Kruk, gdy dzieci rzadziej jeżdżą od domu do domu, ale za to żadne z rodziców nie ma ograniczonego czasu sprawowanej opieki, a oboje unikają bezpośrednich kontaktów i chronią dzieci przed toczonym konfliktem, negatywne skutki są mniejsze. Z kolei sytuacja „zwycięzca bierze wszystko” (wyłączna opieka przyznana jednemu rodzicowi, przejęcie przez niego majątku, przyznanie mu wysokich alimentów itp.) jest najprostszą drogą do wywołania i zaostrzenia konfliktu. Terapeuci pomagający rodzinom przejść przez traumę rozwodu zauważają jednak, że większość matek i ojców może skutecznie nauczyć się minimalizować konflikt. Rozstanie rodziców jest wystarczająco trudne dla wszystkich członków rodziny – bez wikłania dzieci w „politykę” dorosłych. Nie od razu zrozumieli to rodzice Ingi. Na szczęście ostatni obrazek norweskiej książki przedstawia nową, patchworkową rodzinę dziewczynki. „Mija rok. I jeszcze jeden. I kolejny. A Inga prawie zapomina, że kiedyś, dawno temu, była wojna”... 

HISTORIA DLA NASTOLATEK I RODZICÓW

Jeśli chcesz podzielić się opinią na temat artykułu, napisz do nas ([email protected]).

reklama

BEATA BANASIAK-PARZYCH jest socjologiem rodziny, absolwentką Instytutu Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, prezesem Stowarzyszenia na rzecz Niezależnych Inicjatyw Rodzinnych LATONA. Na portalu www.charaktery.eu prowadzi blog ekspercki.

POLECA

www.mediarodzina.pl

• WWW.CHARAKTERY.EU

P R A K T Y C Z N I E

hazard

TEKST  ANNA GNICH i MARIANNA URBANEK ILUSTRACJA  MARCIN MUSZALSKI

Proszę pani, ja MUSZĘ grać Salony gier wyrastają jak grzyby po deszczu. Kuszą klientów obietnicami rozrywki i wygranej. Tyle że zabawa szybko może przerodzić się w uzależnienie. Zwykle zaczyna się niewinnie, w ramach rozrywki. Tak było w przypadku Krzysztofa. Przecież granie jest dla ludzi – myślał. Po pracy lubił wejść do salonu gier i pograć chwilę na automatach, żeby się odprężyć. Inni wolą obstawiać mecze, kupować zdrapki, grać w lotto. Trudno uchwycić granicę między „nieszkodliwą zabawą” a destrukcyjnym zachowaniem, a to czyni gry hazardowe jeszcze bardziej niebezpiecznymi. Krzysztof początkowo korzystał z wolnych środków, potem sięgnął po oszczędności rodzinne. Później zaczął pożyczać od znajomych. W końcu wziął kredyt, i kolejne kredyty, żeby spłacać długi. Tak uruchamia się błędne koło uzależnienia. Liczy się już tylko to, by znaleźć pieniądze na granie. Hazard staje się najważniejszy w życiu. Krzysztof wierzył, że wkrótce jego los się odmieni – że wreszcie wygra, a wtedy spłaci długi i skończy z hazardem. To jednak iluzja. Mężczyzna wpadł w pułapkę. Przekroczył tę płynną granicę, zza której trudno samemu powrócić i potrzebne jest lecze-

46

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

nie. Jego historia nie jest jednak wyjątkowa. Z zeszłorocznego raportu CBOS wynika, że symptomy zagrożenia uzależnieniem od hazardu występują u co dwudziestego Polaka powyżej 15. roku życia. Żyjemy w czasach nie bez przyczyny nazywanych epoką uzależnień. Styl życia, jaki prowadzimy, często nasila tendencje do uzależniania się od różnego rodzaju substancji, np. alkoholu, leków, oraz czynności: hazardu, gier komputerowych, seksu, pracy, jedzenia. Sprzyja temu ciągły pośpiech – i w życiu osobistym, i w pracy. Nie chcemy i nie umiemy czekać – ma być szybko, satysfakcjonująco i teraz. Poszukujemy łatwych sposobów na relaks. Nie bez winy są też nowoczesne technologie, które czasem tak bardzo pochłaniają użytkowników, że tracą kontakt z realnym światem. Wszystkie te czynniki – w połączeniu z pewnymi indywidualnymi cechami, np. wysoką potrzebą wrażeń – mogą sprzyjać sięganiu po destrukcyjne sposoby rozładowywania codziennych napięć i stresów. Jednym z nich może być hazard...

Zwycięzca upada

Uzależnienie od hazardu rozwija się stopniowo. Specjaliści mówią o jego czterech fazach.

Kto rządzi? Jak rozpoznać sygnały wskazujące, że u bliskiej nam osoby rozwija się uzależnienie od hazardu? Krzysztof był całkowicie pochłonięty hazardem i pozyskiwaniem środków na uprawianie go. Czuł, że musi grać, nie mógł przestać, choć miał coraz więcej problemów w domu i w pracy, a długi rosły. Zaczął ukrywać swoją aktywność przed bliskimi, żeby uniknąć rozmów na ten temat. Próbował „z tym skończyć”, starał się kontrolować czas poświęcany na grę, jednak wszelkie próby kończyły się fiaskiem. A kiedy nie grał, reagował frustracją, złością, rozdrażnieniem, czyli prezentował objawy „odstawienne”. Innymi słowy, hazard przejął kontrolę nad jego życiem. W rozmowach, które prowadzimy w telefonie zaufania dla osób uzależnionych behawioralnie i ich bliskich, często słyszymy wypowiedzi, które ilustrują kluczowe objawy i mechanizmy uzależnienia od hazardu.

1. Zwycięstwa – granie okazjonalne, fantazjowanie na temat dużej wygranej. Wygrane dostarczają graczowi przyjemnych odczuć i dają poczucie, że ma szczęście i potrafi analizować i przewidywać wyniki. To zachęca go do kontynuowania zachowania. 2. Straty – coraz częstsze granie za coraz wyższe stawki prowadzi do coraz wyższych przegranych, co z kolei motywuje hazardzistę do „odegrania się”. Gracz poszukuje kolejnych źródeł pieniędzy, oszukuje rodzinę, zaczyna ukrywać swoje uzależnienie. 3. Desperacja – uzależnienie pogłębia się. Granie powoduje coraz większe szkody: narastające długi, separację od rodziny, utratę pracy. Hazardzista jest wyczerpany psychicznie, ogarnia go bezradność, poczucie winy, panika. 4. Utrata nadziei – w efekcie niepowodzeń i kłopotów związanych z uzależnieniem hazardzista traci nadzieję na odzyskanie równowagi. Może uciec w inne uzależnienie, np. od substancji psychoaktywnych. Niektórzy, mając poczucie, że znaleźli się w sytuacji bez wyjścia, podejmują próbę samobójczą. Dla innych jest to moment zwrócenia się po pomoc.

„Proszę pani, ja muszę grać. Jakaś siła mi mówi, że mam grać.” Uzależniony odczuwa silną wewnętrzną potrzebę, wręcz przymus grania. Gdy nie gra, jego myśli koncentrują się na tym, by jak najszybciej powrócić do gry i by zorganizować fundusze na ten cel. Przymus grania jest tak silny, że najczęściej prowadzi do rozładowania napięcia poprzez postawienia zakładu, zagranie na automacie, obstawienie meczu itp. Uzależniony czuje, CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

47

• WWW.CHARAKTERY.EU

P R A K T Y C Z N I E

hazard

że nie jest w stanie zapanować nad przymusem grania i że to nie on podejmuje decyzję, lecz „coś” każe mu grać. „Jeszcze ten ostatni raz i na pewno się uda, odegram się.” Hazardzista jest przekonany, że ma wpływ na to, jak potoczy się gra. Żyje w świecie magicznych myśli i przekonań o sobie i swoim wpływie na los i pomyślność gry. „Gdybym nie miał długów, tobym nie grał.” Hazardzista szuka przyczyny swoich porażek i grania w czynnikach zewnętrznych. Za swoje problemy obwinia innych lub okoliczności, a siebie usprawiedliwia: Automat był źle ustawiony... Gdybym obstawił więcej... Gdyby żona mnie nie zdenerwowała... Musiałem zagrać, bo nie miałbym za co pojechać do pracy. „Jak zagram, to się inaczej czuję.” Gra staje się sposobem radzenia sobie ze złym samopoczuciem, dostarcza też stymulacji, np. w postaci ryzyka czy poczucia niepewności: Żona się dowie czy nie? Załatwię kolejny kredyt czy nie? Wygram czy przegram?

Czy jestem uzależniony? Jeśli czujesz, że możesz mieć problem z hazardem, odpowiedz na pytania, które proponuje psychoterapeuta Thorsten Heedt. 1. Czy grałeś kiedyś do momentu, aż przegrałeś wszystkie swoje pieniądze? 2. Czy pożyczyłeś kiedyś pieniądze na hazard? 3. Czy często grasz dłużej niż planowałeś lub przekraczasz limit wydatków, jakie przeznaczyłeś wcześniej na grę? 4. Czy często myślisz o tym, by zagrać? 5. Czy ciężko Ci skupić się na czymś innym niż hazard? 6. Czy jesteś nerwowy lub agresywny, kiedy nie możesz grać? 7. Czy normalne życie wydaje Ci się nudne w porównaniu z emocjami, których dostarcza hazard? 8. Czy grasz, żeby się odegrać? 9. Czy ukrywasz przed rodziną to, jak dużo grasz i ile przegrałeś? 10. Czy zdarza Ci się mieć wyrzuty sumienia po zakończeniu gry? 11. Czy hazard wywołał kłótnie w Twojej rodzinie? 12. Czy zdarzyło Ci się nie pójść do pracy lub na zajęcia z powodu gry? Jeśli na 4 lub więcej pytań odpowiedziałeś „tak”, może to oznaczać, że straciłeś kontrolę nad graniem. W takiej sytuacji warto skonsultować się ze specjalistą. Źródło: www.uzaleznieniabehawioralne.pl

48

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

„Cały chodzi nakręcony i niespokojny.” Gdy chory nie gra, pojawia się u niego niepokój, nerwowość, irytacja, frustracja, depresja. Gra ma przywrócić stan równowagi i spokoju. To objawy zespołu abstynencyjnego – podobnie jak w uzależnieniu od alkoholu – który występuje, gdy zostanie odstawiony czynnik uzależniający. „Poszedłem na chwilę i wróciłem o trzeciej w nocy. Już tyle razy sobie obiecywałem, że zagram tylko raz.” Uzależniony traci kontrolę nad swoim zachowaniem. Wszelkie próby narzucenia sobie limitu czasu spędzanego na danej czynności albo wysokości środków wydanych danego dnia kończą się niepowodzeniem. Hazardziści często mówią: Nie jestem uzależniony – przecież potrafię nie grać tydzień. Powinni odpowiedzieć sobie jednak na pytania: Czy często gram dłużej niż planowałem? Czy często przekraczam limit wydatków, jakie przeznaczyłem na grę? Jeśli odpowiedź brzmi „tak”, to znaczy, że utracili kontrolę nad graniem. „Musiałem zagrać, bo…” Dla uzależnionego każdy powód i okazja są dobre, by zagrać. Gra, gdy jest zmęczony – bo w ten sposób odpoczywa. Gra, gdy odpoczywa – bo to sposób na spędzenie wolnego czasu. Gra, gdy jest zadowolony i chce coś uczcić. I gra, gdy jest smutny, by się pocieszyć. Gra, gdy jest spokojny – żeby się pobudzić. I gra, gdy jest pobudzony – by się uspokoić. „Jeszcze tak dużo nie przegrałem. Przecież mam pracę, nie jestem jakimś patologicznym hazardzistą. Wygram i moje problemy się rozwiążą, wtedy skończę z graniem.” Hazardzista zauważa i odczuwa straty wynikające z uzależnienia, włącza się jednak mechanizm iluzji i zaprzeczeń – uzależniony umniejsza problemy, których doświadcza wskutek grania, i racjonalizuje swoje zachowania. „On już nawet do pracy nie chodzi.” „Żona mnie zostawiła, nie mam gdzie mieszkać, a i tak gram.” Osoba uzależniona kontynuuje granie pomimo negatywnych skutków fizycznych (problemy ze snem, wyczerpanie), psychicznych (wyrzuty sumienia „po”, myśli autodestrukcyjne) i społecznych (problemy w relacjach z innymi). Mimo wyraźnych szkód brnie w zachowanie, które przynosi dalsze straty i szkody.

Utrzymać się na powierzchni

Co powinniśmy zrobić, jeśli podejrzewamy, że ktoś z naszych bliskich może być uzależniony od hazardu albo sami mamy taki problem? Warto zwrócić się po pomoc do terapeuty. Pierwszym krokiem może być skorzystanie z telefonu zaufania. Tak zrobił Krzysztof – nie miał odwagi stanąć twarzą w twarz ze specjalistą i powiedzieć: „Mam problem”. Taka forma kontaktu jest z pewnością łatwiejsza dla osób, które obawiają się bezpośredniego spotkania albo nie szukają pomocy,

801 889 880 Pod tym numerem mogą szukać pomocy cierpiący z powodu uzależnień behawioralnych – osoby uzależnione np. od hazardu, internetu, pracy – oraz ich bliscy. To telefon zaufania prowadzony przez Instytut Psychologii Zdrowia PTP, współfinansowany ze środków Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych, będących w dyspozycji Ministra Zdrowia.

bo wstydzą się bądź mają poczucie winy. Konsultanci pomagają określić, na ile poważny jest problem oraz wspierają w poszukiwaniu najlepszych sposobów postępowania w danej sytuacji. Zachęcają osoby uzależnione, by zgłosiły się na terapię, która pomoże im odzyskać kontrolę nad zachowaniem. Przekazują też informacje na temat placówek zajmujących się leczeniem uzależnień behawioralnych. Głównym celem terapii jest zaprzestanie grania. To jednak nie wszystko. Samo ograniczenie zachowania zwykle nie wystarcza, bowiem zaprzestanie gry często odsłania inne problemy. Szybkie i duże pieniądze miały rozwiązać różne trudności, z którymi osoba się boryka. Hazardzista grał, by na przykład zadowolić żonę, spełnić oczekiwania otoczenia, utrzymać rodzinę. Wygrane dawały mu też poczucie mocy i władzy. A teraz te „uciszone” problemy znów dają o sobie znać. W efekcie uzależnionemu bardzo trudno wytrwać w abstynencji. Dlatego leczenie powinno być prowadzone na wielu płaszczyznach. Jego celem jest nie tylko „abstynencja od grania”, ale też zrozumienie, co doprowadziło do rozwoju uzależnienia i praca nad tym problemem – tak by hazardzista mógł wrócić do stanu równowagi emocjonalnej i społecznej. Jeśli ma długi, bardzo ważna jest też pomoc w przygotowaniu planu ich spłaty. W wyjściu z nałogu i utrzymaniu efektów terapii pomocne mogą być grupy wsparcia i kontakt z osobami, które mają podobne doświadczenia. Hazardzista jest podatny na nawrót choroby, sam widok salonu gier może wyzwolić w nim pokusę nie do odparcia, a na pozór „niewinna” gra o drobne stawki – i przecież „tylko jeden raz” – zaprzepaścić wielomiesięczne wysiłki. Wzajemne wsparcie uzależnionych może uchronić przed ponownym upadkiem. Krzysztof regularnie uczestniczy w spotkaniach grupy anonimowych hazardzistów. Czuje, że gdyby nie ich pomoc, mógłby znów być na dnie. 

Jeśli chcesz podzielić się opinią na temat artykułu, napisz do nas ([email protected]).

reklama

ANNA GNICH jest psychologiem i psychoterapeutą. Pracuje w Instytucie Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, kieruje Telefoniczną Poradnią dla Osób Uzależnionych Behawioralnie. Współpraca: MARIANNA URBANEK – psycholog, konsultant telefonu zaufania IPZ PTP.

• WWW.CHARAKTERY.EU

P R A K T Y C Z N I E

zdrowie psychiczne PIERWSZA Wiemy, jak zareagować, gdy ktoś nagle zasłabnie na ulicy – podstawowych zasad udzielania pierwszej pomocy uczymy się przecież jeszcze w szkole. Co jednak powinniśmy zrobić, gdy zauważymy, że ktoś z naszego otoczenia przeżywa kryzys? Może nasz współpracownik stracił bliską osobę? Albo zawsze pogodny sąsiad jest przygnębiony? A może nasz znajomy nie radzi sobie ze stresem w pracy? Jakiego wsparcia należy udzielić w takich sytuacjach? Tego nie uczą nas na kursach pierwszej pomocy...

W kryzysie

David Kinder, pracownik brytyjskiego Ministerstwa Finansów, wspomina, jak w 2006 roku zaczął doświadczać w pracy lęku i depresji. Do ministerstwa trafił zaraz po studiach. Chciał wypaść jak najlepiej, ale już na początku odczuł trudności. „Widziałem wokół zdolnych i inteligentnych ludzi,

Plan działania Pierwsza pomoc psychologiczna to pomoc udzielana osobie doświadczającej problemów psychicznych lub przeżywającej kryzys, zanim otrzyma profesjonalną pomoc lub kryzys minie. Jakie kroki podjąć? 1. Jeśli martwi Cię czyjś stan, wybierz odpowiednie miejsce i czas – i porozmawiaj z tą osobą. Oceń oznaki kryzysu i jeśli uznasz, że rzeczywiście go doświadcza, udziel pomocy. 2. Słuchaj, nie oceniaj. Pokaż tej osobie, że się o nią martwisz. 3. Udziel wsparcia – praktycznego albo emocjonalnego. Dostarcz też cierpiącej osobie informacji, które pomogą jej lepiej zrozumieć, co przeżywa. 4. Zachęć tę osobę, by zwróciła się po profesjonalną pomoc i porozmawiała z lekarzem lub psychologiem. 5. Zachęć ją, by nauczyła się skutecznych strategii radzenia sobie i by nie wahała się szukać wsparcia u bliskich, przyjaciół i innych osób. Źródło: Mental Health First Aid Australia (mhfa.com.au)

50

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

którzy wykonywali wspaniałą pracę. Myślałem: «Nigdy nie będę jak oni» albo «Nie jestem wystarczająco dobry, by tu pracować»” – wspomina. Z perspektywy czasu przyznaje, że źle zrobił, nie mówiąc nikomu o swoich rozterkach i zwątpieniu w siebie. „Myślałem, że jeśli będę ciężej i dłużej pracować albo wezmę na siebie więcej zadań, wtedy się wykażę”. Przez kolejne miesiące czuł się coraz gorzej, aż przeżył załamanie. Trafił wtedy do lekarza, który zalecił mu odpoczynek od pracy i przepisał leki przeciwlękowe. Gdy wrócił do pracy, wydawało mu się, że wszystko jest już w porządku. Niestety, szybko powrócił do wcześniejszych nawyków i po kilku miesiącach znów przeżył załamanie. Tym razem jednak nie cierpiał w samotności – uzyskał wsparcie i pomoc od współpracowników, rodziny i przyjaciół. Od tamtej pory minęło już kilka lat, a on wciąż czuje się dobrze. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) szacuje, że co czwarta osoba w którymś momencie życia doświadczy problemów ze zdrowiem psychicznym. Niestety, wiele z nich nie otrzyma właściwej pomocy. Kryzysy natury psychicznej są postrzegane inaczej niż dolegliwości fizyczne. W przypadku tych drugich nikt nie ma wątpliwości, że pomoc jest konieczna, a szybkie jej udzielenie może uratować życie. Natomiast ludzie zmagający się z problemami psychicznymi, cierpiący na zaburzenia psychiczne czy doświadczający kryzysów zbyt często są pozostawiani samym sobie. Zmagają się z uprzedzeniami i dyskryminacją, czują się odizolowani i osamotnieni w swym cierpieniu. Nie wiedzą, gdzie szukać pomocy. „Taka sytuacja nie może dłużej trwać ” – postuluje prof. Gabriel Ivbijaro, prezes Światowej Federacji na rzecz Zdrowia Psychicznego w publikacji Dignity in Mental Health. Psychological & Mental Health First Aid for All, wydanej z okazji tegorocznego Światowego Dnia Zdrowia Psychicznego. „Wiemy przecież, że nie ma zdrowia bez zdrowia psychicznego. Dlatego pierwsza pomoc psychologiczna powinna być dostępna dla wszystkich”. Ważne, by zasady jej udzielania znali nie tylko specjaliści czy pracownicy ośrodków zdrowia, ale cała społeczność. Dzięki tej umiejętności możemy komuś uratować życie. „Co 40 sekund gdzieś na świecie ktoś popełnia samobójstwo”

TEKST  AGNIESZKA CHRZANOWSKA

pom c temniy / gettyimages.com

Dobrze wiemy, na czym polega pierwsza pomoc przedmedyczna. A czy wiemy, jak udzielić pierwszej pomocy psychologicznej? Takie wsparcie też może uratować życie. – ostrzega prof. Ivbijaro. „Pierwsza pomoc psychologiczna może pomóc obniżyć ten wskaźnik”. Ale mnie to nie dotyczy – możemy myśleć. Nie znamy przecież nikogo, kto ma bardziej stresującą pracę niż inni albo zmaga się z chorobą psychiczną. Tymczasem potrzebujących wsparcia możemy spotkać wszędzie – w szkole, w miejscu pracy, w autobusie, kawiarni czy sklepie. I we własnym domu, wśród najbliższych. Bądźmy odpowiednio przygotowani.

Ręka na pulsie

Choć termin pierwsza pomoc psychologiczna przywodzi na myśl wsparcie udzielane przez psychoterapeutów i psychologów, nie jest to interwencja specjalistyczna. Jej zasady są sformułowane tak, by mógł jej udzielić każdy, kto zetknie się z osobą pilnie potrzebującą wsparcia. Jej celem jest zminimalizowanie krzywdy, której może doświadczyć cierpiący, i udzielenie wsparcia z poszanowaniem godności tej osoby i uwzględnieniem jej możliwości oraz kontekstu kulturowego. Opiera się na kilku podstawowych krokach. Najpierw przygotujmy się: dowiedzmy się, co się stało, określmy, jakie zasoby są dostępne, a potem przyjrzyjmy się dokładnie sytuacji, sprawdź­my, kto potrzebuje natychmiastowej pomocy, wysłuchajmy go i udzielmy niezbędnego wsparcia. Konkretne kroki mogą różnić się w zależności od sytuacji – inaczej będziemy postępować, gdy kolega straci pracę, a inaczej, gdy sąsiedzi zostaną ewakuowani z domu w wyniku pożaru. WHO wskazuje jednak pewne podstawowe elementy: • udzielenie praktycznej pomocy i wsparcia, jednak bez narzucania się, • ocena potrzeb osoby,

• pomoc w zaspokojeniu podstawowych potrzeb (np. schronienie), • wysłuchanie osoby, jednak bez naciskania, by mówiła, • pocieszenie i pomoc w uspokojeniu się, • pomoc w uzyskaniu informacji, specjalistycznej pomocy i wsparcia społecznego, • dopilnowanie, by osobie nie działa się dalsza krzywda. David Kinder sam czuł się już dobrze, zauważył jednak, że inni pracownicy mają podobne problemy. Z łatwością dostrzegał symptomy, bo dobrze je znał. „Zacząłem otwarcie mówić o swoich doświadczeniach, choć początkowo obawiałem się, że może mi to zaszkodzić w pracy” – opowiada. „Spotkałem się jednak z pozytywnymi reakcjami”. Koledzy z pracy potwierdzali, że sami zmagają się z trudnościami albo znają kogoś, kto źle się czuje. I tak oto w miejscu pracy Davida dwa lata temu uruchomiono program prowadzony przez pracowników, który przeciwdziała dyskryminacji osób doświadczających problemów psychicznych oraz promuje wzajemną pomoc koleżeńską. W jego ramach pracownicy uczą się monitorować swoje zdrowie psychiczne i dbać o nie na co dzień. Nikt już nie będzie zostawiony sam sobie w trudnych chwilach. Rozejrzyjmy się zatem wokół. Może obok nas też jest ktoś, kto potrzebuje pomocy? 

10 października obchodzimy Światowy Dzień Zdrowia Psychicznego. Więcej o tegorocznej edycji wydarzenia na stronach 14 i 83.

AGNIESZKA CHRZANOWSKA jest psychologiem, redaktorem magazynu „Charaktery”. Jeśli chcesz podzielić się opinią na temat artykułu, napisz do nas ([email protected]).

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

51

• WWW.CHARAKTERY.EU

P R A K T Y C Z N I E

relacje

TEKST  ALEKSANDRA ĆWIĘK ILUSTRACJE  MAGDA WOLNA

Kiedy życie wchodzi

W JESIEŃ Zawsze to oni nas wspierali, pomagali, byli obok. Ale przychodzi taki czas, że sami potrzebują wsparcia. Słabną, tracą pamięć, stają się bezbronni wobec chorób. Jak pomagać starzejącym się rodzicom? „Ten, kto ma spokojne i pogodne usposobienie, łatwiej przyjmuje starość” – pisał Platon, który sam przeżył osiemdziesiąt lat. Ale kontakt z tymi, którzy weszli w jesień życia i poznali jej smak, pokazuje często, że nawet osoby o spokojnym i łagodnym usposobieniu przyjmują ten etap swojego życia pełni obaw przed osamotnieniem i własną bezradnością. Nie mniejsze obawy towarzyszą dzieciom: Jak będzie wyglądała starość moich rodziców? Jak długo będą sprawni fizycznie i intelektualnie? Jak mogę im pomóc? W jaki sposób ich wspierać, by jak najdłużej byli aktywni i samodzielni? Jeśli zajdzie konieczność – czy będę w stanie pogodzić opiekę nad rodzicami z własnymi obowiązkami rodzinnymi i zawodowymi? Niepokój pojawia się zwłaszcza wtedy, gdy istnieje ryzyko rozwoju zaburzeń pamięci i chorób neuro-

52

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

degeneracyjnych, takich jak choroba Alzheimera, choroba Parkinsona czy inne zespoły otępienne. Większość z nas radzi sobie z tym lękiem przy pomocy zaprzeczania i myślenia magicznego: „Moi rodzice są w świetnej formie i zawsze tak będzie. Te problemy ich nie dotyczą”. Niektórzy racjonalizują: „Może mamie zdarza się ostatnio zapominać, ale to w końcu efekt zmęczenia i ciągłych zmian pogody. Zresztą choruje na nadciśnienie, a ostatnio miała sporo stresów”.

Pozytywne podpowiedzi

Trudno pogodzić się z naturalnym upływem czasu i starzeniem się bliskich. Dostrzegamy pogorszenie sprawności fizycznej rodzica i okazujemy wsparcie, towarzysząc podczas wizyt u lekarza, jednak niełatwo jest przyjąć i zrozumieć objawy związane z po-

garszającą się sprawnością intelektualną oraz kryzysami emocjonalnymi osób w wieku podeszłym. Towarzyszenie rodzicom na tym etapie życia wiąże się z przejęciem większej aktywności przez dorosłe dzieci, co wymaga wysiłku i troski. Konfrontacja ze zmianami w funkcjonowaniu fizycznym i intelektualnym rodzica jest trudna i uruchamia myślenie o nieuchronności straty, jednak możemy również uruchomić strategie działania, które przyniosą długoterminowe i pozytywne rezultaty zarówno dla samego seniora, jak i całej rodziny. Mam na myśli wspieranie rodzica w podejmowaniu aktywności, dbanie o potrzeby emocjonalnego kontaktu z rodziną i zachęcanie do wszelkich działań, które pozwalają ćwiczyć pamięć, koncentrację uwagi i ogólne funkcjonowanie poznawcze. Rodzic, szczególnie samotny, potrzebuje wsparcia w zidentyfikowaniu nowych ról, aktywności i sposobów wykorzystania czasu wolnego na emeryturze zgodnie z jego możliwościami i zainteresowaniami. Zwłaszcza jeśli ma niewielki kontakt z sąsiadami i słaby dostęp do informacji, w jakie zajęcia w lokalnej społeczności mógłby się włączyć. Możemy zatem pomóc dotrzeć do tych informacji. Warto zachęcić rodzica do udziału w kursie obsługi

komputera z dostępem do internetu. Kursy komputerowe dla seniorów to jedna z często wymienianych aktywności, podejmowanych przez osoby w wieku emerytalnym, z którymi mam przyjemność spotykać się w swojej pracy. Łagodnie podsunięta przez nas propozycja może rozpalić wielką motywację do działania. Niezależnie od tego, czy stan zdrowia rodziców jest dobry, a oni sami pozostają samodzielni, dobrze jest profilaktycznie wspierać każdy przejaw ich aktywności i rozwijanych zainteresowań. Prace w ogródku, pielęgnowanie kwiatów na balkonie, wycieczki do lasu, studiowanie na Uniwersytecie Trzeciego Wieku, udzielanie się w osiedlowym Klubie Seniora czy Kole Gospodyń Wiejskich – to tylko niektóre propozycje dla osób starszych poszukujących wyzwań i aktywności. Pamiętajmy o tym, że to nie rodzaj aktywności jest ważny, ale jej regularność i płynąca z niej gratyfikacja dla osoby starszej. Trudnym doświadczeniem dla bliskich jest zmierzenie się z objawami obniżenia sprawności intelektualnej rodzica. Im bliższy mamy kontakt z rodzicami, im większą otwartość na ich potrzeby i gotowość do pomocy w realizacji planów, tym CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

53

• WWW.CHARAKTERY.EU

P R A K T Y C Z N I E

relacje

łatwiej zauważyć niepokojące sygnały. Czy one wystąpią? Niekoniecznie. Starzenie się jest bowiem procesem indywidualnym. Codziennie w swojej pracy z osobami starszymi spotykam zaskakujące przykłady aktywnych seniorów rozwijających swoje pasje i mobilizujących do działania o dekady młodsze koleżanki i kolegów. Wspominam jedną z wielu rozmów z panią Teresą, 80-letnią działaczką społeczną, biegle posługującą się językiem esperanto, którego zaczęła się uczyć po sześćdziesiątce. Podziwiam ją. Zastanawiam się, co stoi za tym, że ludzie tak odmiennie się starzeją. Spotykam dwie kobiety w tym samym wieku, a tak różne pod względem stanu zdrowia fizycznego, kondycji umysłowej i psychicznej. Osobowość, geny, styl życia, pozytywne nastawienie do siebie i innych? Wyniki badań nie dają jednoznacznych odpowiedzi, ale intuicyjnie wyczuwamy, że udział wszystkich wymienionych czynników jest ważny dla jakości życia w jego jesieni.

klasyfikacje definiują otępienie jako zespół spowodowany chorobą mózgu, zwykle o charakterze postępującym, w którym dochodzi do zaburzenia funkcji poznawczych, takich jak: pamięć, liczenie, myślenie, zdolność uczenia się, orientacja, język, rozumienie, a także zdolności planowania i wykonania złożonych aktywności. Niekiedy pierwsze symptomy są łagodne – to charakteryzuje otępienia o podstępnym i gwałtownym przebiegu. Niepokojące sygnały to wszelkie zmiany w zachowaniu i celowej aktywności, jakie możemy zaobserwować u starszej osoby, np. trudność w liczeniu pieniędzy i kłopoty z zakupami – często osoby kupują za dużo lub produkty, których nie potrzebują, co najbliższe otoczenie uznaje za dziwaczne, niepodobne do wcześniejszych nawyków. Niekiedy trudności dotyczą pamięci – osoba wraca z zakupów z wieloma produktami z wyjątkiem tego jednego, o zakup którego była proszona. Zapytana, dlaczego nie kupiła produktu, odpowiada zdawkowo lub przekonuje, że zrobiła to świadomie, bo np. rozmyśliła się. Zachęcając starszych rodziców do poszukania saCzasem obserwujemy bardziej gwałtowne zmiany: tysfakcjonującej ich aktywności, możemy napotstarszy rodzic staje się bardzo podejrzliwy i jest kać opór. Niekiedy starsze osoby świadomie i ceprzekonany o zagrożeniu płynącym z zewnątrz bądź lowo wycofują się z życia społecznego. Ograniczają ze strony najbliższych, przyjmuje więc postawę spotkania ze znajomymi i sąsiadami, coraz rzadziej obronną i agresywną, np. odmawia przyjmowania wychodzą z domu i przestają interesować się posiłków, bo uważa, że bliscy chcą go otruć. Czawydarzeniami kulturalnymi. Dzieje sem są to bardzo subtelne zmiany, wisię tak zwłaszcza wtedy, gdy doczne nie w zachowaniu, ale np. w zdolnościach wzrokowotracą siły fizyczne, cierpią -przestrzennych i grafoz powodu chorób przewlekłych i wzmożonej motorycznych. Żona jedmęczliwości. Boją się nego z pacjentów tak i nie wiesz, jak sobie poradzić? swojej bezradnowspomina początki Wydaje Ci się, że jesteś w sytuacji bez wyjścia? ści z dala od domu jego choroby otęNie poddawaj się. Do rozwiązania Twoich – tego, że gdzieś piennej: „Mąż zaproblemów też prowadzi jakaś droga, trzeba ją tylko upadną lub zewsze miał bardzo mdleją i nikt im staranne pismo. odnaleźć! Wielu Czytelników „Charakterów” nie pomoże. Wolą Jak trzeba było coś już zaufało naszym ekspertom. Podpowiadamy, się więc wycofać w kościele ładnie jak rozwiązać problemy w pracy, domu i szkole, napisać, to ksiądz z życia społeczjak pokonać lęki i polubić siebie. zawsze prosił męża. nego. Niestety, Piszcie na adres: [email protected] Kiedy zbliżał się juograniczenie aklub ślijcie listy pocztą tradycyjną: bileusz 40-lecia patywności i kontak„Charaktery”, ul. Paderewskiego 40, rafii, ksiądz ponownie tów międzyludzkich 25-502 Kielce często prowadzi do izopoprosił męża o napisane (z dopiskiem Latarnik). lacji, obniżenia nastroju ozdobnymi literami życzeń i tym samym do pogorszenia dla parafian. Mąż zgodził się, ogólnego stanu zdrowia. Rozpoale ociągał się z tym zadaniem. znanie depresji w wieku podeszłym i odPopędzałam go. Wreszcie skończył, choć różnienie jej od zmian o charakterze otępiennym trwało to długo. Kiedy zobaczyłam efekt jego pracy, stanowi poważne wyzwanie dla klinicystów. Nieprzeraziłam się: koślawe i niezgrabne litery, zustety, wciąż brakuje specjalistów zajmujących się pełnie niepodobne do wcześniejszego pięknego chaproblematyką zdrowia osób starszych i dobrego rakteru pisma męża”. Pacjent natomiast był zadodostępu do geriatrów. wolony ze swojej pracy i nie dostrzegał własnych Wraz z wiekiem mogą pojawić się u rodziców otętrudności. Otępienie rozpoznano po kilku latach, pienie i zaburzenia nastroju. Międzynarodowe gdy pojawiły się kolejne objawy.

Do kogo po pomoc

Masz problem

54

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Słowa, które leczą Ważne jest nie tylko to, że chcemy służyć wsparciem starzejącym się rodzicom, ale również to, w jaki sposób komunikujemy się z nimi, jakim językiem wyrażamy swoją troskę. O czym warto pamiętać? • Używaj komunikatu „ja” – wyrażaj troskę o rodzica, zaczynając wypowiedź od „ja” („Ja martwię się o ciebie, nie chcę, byś przez większość czasu był/była sam/sama w domu”, „Jesteś dla mnie ważny/ważna i chcę ci pomóc”, „Co mogę zrobić, by było ci lżej?”, „Mam dla ciebie propozycję udziału w turnusie/zajęciach, pomyśl o tym. Myślę, że mogłoby ci się spodobać”). • Unikaj komunikatów „ty”, np.: „Denerwujesz mnie tym, że nie chcesz wychodzić z domu”, „Bo ty jesteś taki uparty! Spójrz na sąsiada, jaki to aktywny człowiek”. Taki rodzaj komunikatu jest z natury atakujący i oceniający, skutkuje nastawieniem obronnym u odbiorcy i często prowadzi do konfliktu i obustronnego niezrozumienia. • Pytaj i delikatnie sugeruj, zamiast rozkazywać i wygłaszać pretensje. • Unikaj sformułowań, które mogą sprawić, że rodzice poczują się odtrąceni, niepotrzebni i obciążający. • Kiedy czujesz się przemęczony i sfrustrowany, spróbuj poszukać pomocy u najbliższych. Korzystaj z pomocy oferowanej przez siostrę, brata czy kuzynkę, proś o zastąpienie przy chorej mamie na kilka godzin, zrobienie zakupów. Od początku buduj sieć wsparcia wśród rodziny i bliskich, by nie zostać samemu z opieką nad seniorem. • Mów rodzicom, że ich kochasz – takie proste i szczere wyznania to bezcenny skarb, który ma wielką siłę i motywuje do działania nawet bardzo nieprzejednane osoby. • Jeśli to możliwe, jak najdłużej angażuj starzejących się rodziców do pomocy, np. w opiece nad wnukami. Wyrażaj swoją wdzięczność („Mamo, tato, jestem wam bardzo wdzięczna, bez was nie dałabym rady ze wszystkim”). Poczucie, że są komuś potrzebni, robią coś ważnego, wzmacnia ich i dodaje im energii.

Sygnałami alarmującymi są też: drażliwość, chwiejność emocjonalna, problemy ze snem, brak apetytu i zobojętnienie. Diagnoza wymaga specjalistycznego badania i wnikliwego podejścia. Niezależnie jednak od rodzaju rozpoznania, sygnałami ostrzegawczymi są objawy depresji, łagodne zaburzenia poznawcze, zaburzenia pamięci związane z wiekiem czy zaburzenia związane z poważnymi chorobami otępiennymi, jak choroba Alzheimera czy choroba Parkinsona. Bagatelizowanie początkowych objawów niesie konsekwencje w postaci szybszego rozwoju zmian chorobowych i niejednokrotnie wiąże się z trwałą zmianą w postaci izolacji społecznej i osamotnienia chorego. Rozpoczęcie odpowiedniego leczenia farmakologicznego i rehabilitacji neuropsychologicznej spowalnia tempo rozwoju zmian chorobowych w przypadku zespołów otępiennych. Co prawda pogorszenie funkcjonowania poznawczego i emocjonalnego może być początkowym stadium rozwijającej się choroby otępiennej, ale może też

wynikać z zaburzeń nastroju, jak depresja, czy innych chorób metabolicznych – jednak niezależnie od źródła problemu wskazana jest wizyta u specjalisty. Warto zadbać o stały kontakt z lekarzem specjalistą w dziedzinie geriatrii, który łączy wiedzę z medycyny rodzinnej, neurologii i psychiatrii. Jeśli zadbamy o możliwość korzystania z usług lekarza geriatry, możemy uniknąć wielu wizyt u kilku specjalistów. O ile łatwiej namówić starszego rodzica na wizytę u neurologa, to trudniejsze może być przekonanie go do wizyty u lekarza psychiatry. W przypadku podejrzenia zmian o charakterze otępiennym konieczna będzie również wizyta u neuropsychologa. Psycholog kliniczny wyspecjalizowany w zakresie neuropsychologii przeprowadza testy i próby kliniczne, które pozwalają postawić funkcjonalną diagnozę dotyczącą charakteru trudności poznawczych i emocjonalnych pacjenta. Neuropsycholog planuje również możliwą terapię kognitywną i kompleksową rehabilitację neuropsychologiczną. Nawet łagodne nasilenie objawów zaburzeń poznawczych powinno wiązać się z postawieniem adekwatnej diagnozy i rozpoczęciem leczenia. Przykładem takich oddziaływań może być regularny trening funkcji poznawczych, wspierający funkcję pamięci, języka, rozumienia, myślenia przez analogię, funkcji wzrokowo-przestrzennych oraz planowania i kontroli aktywności. Rolą dorosłych dzieci jest towarzyszenie rodzicom w jesieni życia poprzez bliskość, otwartość i motywowanie do podejmowania działań profilaktycznych. Zachęta do udziału w spotkaniach klubu osiedlowego, wspólne wyjścia do kina czy teatru, turnusy rehabilitacyjne, szczególnie te uwzględniające potrzeby osób starszych – to doskonałe formy aktywizowania i wspierania seniorów. Wreszcie, gdy to konieczne, obecność dzieci przy wizytach lekarskich i postaranie się o specjalistyczną diagnozę zaburzeń, wprowadzenie zaleceń lekarskich i zapewnienie rodzicowi możliwych sposobów leczenia. 

ALEKSANDRA ĆWIĘK jest psychologiem, w trakcie specjalizacji z psychologii klinicznej na kierunku neuropsychologia. Pracuje z pacjentami dotkniętymi chorobami neurologicznymi, zajmuje się wsparciem psychologicznym chorych i ich rodzin oraz aktywizacją zawodową osób niepełnosprawnych i zagrożonych wykluczeniem zawodowym. Prowadzi diagnozę funkcjonowania poznawczego i rehabilitację neuropsychologiczną. Jeśli chcesz się podzielić opinią na temat artykułu, napisz do nas ([email protected]).

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

55

• WWW.CHARAKTERY.EU

P R A K T Y C Z N I E

wasze sprawy

Coraz trudniej Mam 56 lat, mieszkam z matką. Starszy brat i młodsza siostra wyprowadzili się dawno temu z domu rodzinnego i tylko ja zostałam blisko. Mama ma 84 lata. Jeszcze do niedawna dobrze sobie radziła, wychodziła z domu, miała sporo znajomych, interesowała się światem, ludźmi. Owszem, chorowała na cukrzycę i chorobę wieńcową, ale przy mojej niewielkiej pomocy sama potrafiła nad tym zapanować i zadbać o siebie. Dwa lata temu wszystko bardzo się zmieniło. Miałam wrażenie, że dosłownie z dnia na dzień stan mamy pogarsza się. Zobojętniała, zaczęła zapominać o wizytach lekarskich, zakupach, planowanym wyjeździe do wnuków. Stała się bardzo drażliwa i całą swoją złość wyładowywała na mnie. Cierpliwie to znosiłam, bo umówiłam się z rodzeństwem, że to ja w zamian za przepisanie domu rodzinnego będę się opiekować mamą. Jeździłam z nią od lekarza do lekarza, robiłam kolejne badania, aż okazało się, że to alzheimer. Teraz jest coraz gorzej, a na pomoc rodzeństwa nie mam co liczyć, mieszkają daleko. Nie daję już rady, bo mama ma coraz większe problemy z funkcjonowaniem. Jestem na rencie, ale próbuję jeszcze dorobić sobie pracą chałupniczą. Przy mamie, w jej stanie, jest to coraz trudniejsze. Nie wiem, co robić, gdzie szukać pomocy. Mam przy tym wyrzuty sumienia, że jestem złą córką, bo bywają dni, że mam dość własnej matki. Czy to normalne? Alina

56

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Droga Pani Alino, sprawowanie opieki nad rodzicem cierpiącym na chorobę Alzheimera jest bardzo wyczerpującym i obciążającym zadaniem. Często spotykam się z dziećmi i rodzinami pacjentów z chorobą Alzheimera i innymi chorobami otępiennymi. Kiedy pytam je, czy zrobiły ostatnio coś dla siebie, najczęściej spotykam się z ciszą. Zwykle w rodzinie jedno z rodzeństwa bierze na siebie odpowiedzialność za opiekę nad chorymi rodzicami. Bez względu na to, jak jest w Pani sytuacji, warto rozmawiać z rodzeństwem i nie bać się prosić o pomoc. Opieka nad chorym nie może być sprawowana przez jedną osobę. To zbyt obciążające zadanie. Jeśli ALEKSANDRA ĆWIĘK sytuacja rodzinna nie pozwala jest psychologiem, na kompromis, warto rozwapracuje z pacjentami żyć zatrudnienie opiekunki do dotkniętymi chorobami pomocy. Czasem lepiej ponieść neurologicznymi, koszt finansowy i mieć chwilę zajmuje się wsparciem na odpoczynek, niż przeżywać psychologicznym frustrację i wyczerpanie. Im chorych i ich rodzin oraz więcej spokoju i odpoczynku aktywizacją zawodową zapewni Pani sobie samej, osób niepełnosprawnych tym mniej obciążająca będzie i zagrożonych dla Pani opieka nad mamą. wykluczeniem O usługi opiekuńcze można zawodowym. również ubiegać się w ośrodkach pomocy społecznej. W coraz to nowych miejscach w Polsce powstają fundacje i stowarzyszenia na rzecz chorych na alzheimera i ich rodzin. Serdecznie zachęcam Panią do poszukania takiego stowarzyszenia i uczestniczenia w spotkaniu dla opiekunów. Wymiana refleksji z grupą ludzi o podobnych doświadczeniach stanowi duże wsparcie i dodaje sił. Taka grupa to nie tylko dzielenie się emocjami, o jakich Pani wspomina w liście, ale także szansa na zdobycie cennych informacji dotyczących pielęgnacji, dostępu do specjalistów czy domów dziennej i stacjonarnej opieki nad chorymi.

To mnie skreśla? W zeszłym roku rozpoczęłam studia na kierunku łączącym elementy pedagogiki i psychologii. Na zajęciach poruszaliśmy kwestie uzależnień, depresji, a także samobójstw i... wróciły do mnie demony przeszłości. 7 lat temu odszedł mój tata – odebrał sobie życie. Mam wrażenie, że z biegiem lat jest mi coraz trudniej poradzić sobie z jego odejściem. Nie panuję nad emocjami, gdy ktoś porusza temat samobójców, ich rodzin, sposobów pomocy. Jednemu z wykładowców zdarzało się parokrotnie powtarzać niewybredny dowcip związany z samobójcami, a ja miałam ochotę wybiec z sali i płakać. Studia to też czas poznawania nowych osób, opowiadania o sobie, o rodzinie. Co, jeśli ktoś zapyta? Co, jeśli koleżanka poprosi o pomoc w wyborze prezentu na dzień ojca? Nie mam siły za każdym razem wracać pamięcią do tamtego dnia, nie mam siły znowu mieć 14 lat i czuć rozpacz, bezsilność i żal. Chcę pomagać ludziom. To pragnienie jeszcze sprzed śmierci taty. Chcę dzielić się swoim doświadczeniem, empatią, słuchać ich, być dla nich. Ale teraz zaczęłam się bać, że nie podołam. Że nie będę umiała pomagać innym, bo w głowie mam pewien majowy wieczór, najgorszy w moim życiu. Że zamiast dostrzec drugiego człowieka i jego problem, będę zawsze widziała tatę i siebie, i nie odetnę się od tego. Z jednej strony czuję, że robię to, czego od zawsze pragnęłam. Z drugiej jednak nie mogę pozbyć się wrażenia, że to zawsze będzie moja pięta achillesowa i że to mnie skreśla. Nie wiem, jak sobie z tym poradzić. Ewa

Pani Ewo, przeszła Pani przez bardzo trudne doświadczenia. Utrata ojca jest bolesna, tym bardziej w takich okolicznościach, gdy sam odbiera sobie życie. Było to zapewne dla Pani wstrząsające przeżycie. Miała Pani tylko 14 lat i nie zdążyła nacieszyć się tatą. Na pewno wiele emocji pojawiło się wtedy w Pani, i nadal są one obecne. Pisze Pani o rozpaczy, żalu, bezsilności. Może to być także niezrozumienie, dlaczego tak się stało, poczucie krzywdy, niesprawiedliwości, winy, wstydu i złości do ojca. Prawdopodobnie jako dziecko radziła sobie Pani z tymi uczuADRIANA KLOS ciami w taki sposób, że starała jest psychologiem się Pani odsuwać je na bok – i psychoterapeutką jak najmniej ich doświadczać, w warszawskim Ośrodku aby nie czuć tego ogromnego Rozwoju i Psychoterapii bólu, który wiąże się z Pani tra„Strefa Zmiany”. Prowadzi gedią rodzinną. Nie wspomina terapię indywidualną osób Pani nic o tym, czy otrzymała dorosłych oraz par, treningi Pani wówczas pomoc psychoi warsztaty rozwojowe. logiczną. Czy wspierała Panią Specjalizuje się w pomocy rodzina – mama i inne ważne osobom doświadczającym osoby? Być może wtedy same kryzysu, depresji, lęku, nie dawały sobie rady z bólem. osobom z objawami Pani list wskazuje na to, że psychosomatycznymi, śmierć taty nadal jest dla Pani a także DDA i DDD. traumatycznym przeżyciem. Trudno poradzić sobie samemu z takim doświadczeniem. Nawet jeśli samobójstwo taty nie stało się rodzinnym tabu i może Pani rozmawiać o tym z rodziną, najwidoczniej to nie wystarcza, by osiągnąć psychiczną równowagę. A może warto rozważyć podjęcie terapii? Dzięki niej mogłaby Pani jeszcze raz – teraz już jako dorosła kobieta – zmierzyć się z tą tragedią i z uczuciami, które pozostawiła w Pani. To na pewno nie Pani wina. Nie ma mowy, aby mogło to Panią w jakikolwiek sposób przekreślać dla świata i dla wybranej przez Panią drogi zawodowej. Gdy ktoś pyta o tatę, nie musi Pani tłumaczyć okoliczności jego śmierci. Ale jeśli wciąż jest to tak bardzo bolesne – a chce Pani wspierać innych w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami w życiu – łatwiej Pani będzie pomagać ludziom po odbytej własnej terapii. Proszę nie zrażać się trudnościami. W dłuższej perspektywie powinno to przynieść Pani ulgę i większy spokój. CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

57

• WWW.CHARAKTERY.EU

P R A K T Y C Z N I E

moja historia Dałem

sobie radę Przez lata zmagałem się z depresją i problemami związanymi z zespołem dezaprobaty płci. Dziś powtarzam innym: bez względu na to, kim jesteś i jak inny jesteś, bądź sobą, bo tylko taki możesz być prawdziwie i trwale szczęśliwy.

Niektórym wydaje się, że jedynym sposobem na bycie szczęśliwym jest bagatelizowanie problemów lub szukanie gotowych rozwiązań u „specjalistów”. Ja na własnej skórze przekonałem się, że specjaliści nie gwarantują poprawy kondycji psychicznej, a bagatelizowanie problemów jest najgorszym wyjściem. Urodziłem się dziewczyną. Jeszcze kilka lat temu nie wiedziałem, co mi dolega, ani tym bardziej, jak to wyleczyć. Myślałem, że wystarczy, jeśli postaram się bardziej, posłucham koleżanek i rad z gazetek dla nastolatek. Gdzieś w głębi czułem, że nie chcę być dziewczyną, ale uznałem, że może mi to przejdzie albo po prostu będę taką dziewczyną-chłopczycą. Nie miałem pojęcia, że może to być jakieś zaburzenie. Myślałem, że czasem ludzie nie chcą być tym, kim się urodzili. W gimnazjum zastanawiałem się, jak to jest być chłopakiem. Ciągnęło mnie do chłopców, a skoro tak – myślałem – to znaczy, że jestem dziewczyną. Nie wiedziałem, kto to jest gej, biseksualista czy transseksualista. Gdybym wtedy o tym usłyszał, powiedziałbym: to chyba ja! Moja mama miała otwarte podejście do takich spraw (wciąż ma!), więc nie mówiła nic, co mogłoby mnie naprowadzić. Gdyby

58

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

na przykład narzekała na homosek- Jednak im bardziej chciałem to wysualistów, to może zrozumiałbym sie- przeć, tym bardziej byłem nieszczębie wcześniej. Przez całe gimnazjum śliwy. W końcu doszedłem do kresu byłem nieszczęśliwy. Miałem złamane rozpaczy. Nie miałem już nic do straserce, ciągle byłem obiektem kpin. cenia, więc postanowiłem zmierzyć Czterokrotnie próbowałem ukończyć się ze swym największym strachem. liceum, ale nie udało mi się. W jakiej- Dopiero wtedy moje życie zaczęło się kolwiek szkole rozpoczynałem naukę zmieniać na lepsze. Konfrontacja — czy to w szkole plastycznej, czy z tym, co wzbudzało mój lęk i wstyd w szkole dla dorosłych — nigdzie nie z powodu odmienności, okazała się pasowałem. Zawalałem coraz więcej lekarstwem, którego potrzebowałem. spraw. Zacząłem się leczyć, bo cier- Napisałem książkę, w której opowiedziałem o tym, jak zmapiałem z powodu depresji i myśli samobójczych. gałem się z depresją Na dłuższą metę i problemami związanymi z zespoleki nie pomagały i znów byłem dezaprołem w impasie. baty płci. Dziś Gdy cały powtarzam zda­rzenie, które odmieniło świat się ode innym: bez Twoje życie? Przełomową względu na to, mnie odwróchwilę? cił, gdy nie kim jesteś i jak inny jesteś, miałem pieCzekamy na Wasze historie. Wybrane bądź sobą, bo niędzy ani publikujemy w „Charakterach”, tylko taki możesz przyjaciół, zaa ich autorzy otrzymują być prawdziwie cząłem poważnie od nas książki. ze sobą rozmawiać. i trwale szczęśliwy. Jestem szczęśliwy i staDoszedłem do ściany, ram się pomagać innym – dasiadłem pod nią i wreszcie wać im inspirację, motywację i inforzacząłem myśleć. Długo wypierałem myśl, że jestem macje, których ja przez lata musiałem chłopakiem zamkniętym w więzieniu szukać na własną rękę. Cieszę się, płci ciała. Nie pozwalałem sobie tak że dałem sobie radę. Specjaliści nie myśleć, bo uważałem, że nie ma spo- potrafili mi pomóc. Ale pomógł mi optymizm!  Sebastian Jakubowski sobu na rozwiązanie tego problemu.

Czy pamiętasz

Lubię patrzeć na bawiące się dzieci. Przypominają małe wulkany tryskające niekończącą się energią i pomysłowością. Dzieci pozostawione same sobie właściwie nigdy się nie nudzą. Wszystko może stać się zabawką, wszystko może posłużyć do realizacji jakiejś fantazji – a świat dziecięcych fantazji wydaje się nie mieć kresu. Inna sprawa, że właśnie pozbawione opieki i nadzoru czasem mogą zrobić sobie krzywdę. Pamiętam swoje pomysły badania palności różnych materiałów czy eksperymenty z przepływem prądu... Każdy z nas zapewne robił rzeczy, o których rodzice albo na szczęście w porę się dowiedzieli, albo o których (na szczęście) nie wiedzą do dziś. Świat dziecięcych zabaw jest fascynujący, ale potrafi też być niebezpieczny. Dlatego ważną częścią procesu wychowawczego jest stopniowe uświadamianie, że wszystko, co robimy, ma konsekwencje: czasem niezbyt ważne, czasem istotne, a czasem dramatyczne, wpływające na całe życie… I że trzeba, niestety, ponosić za to odpowiedzialność. Niektórzy, jak się wydaje, nigdy nie wydorośleją. Całe życie wiodą w przekonaniu, że jest ono jedną wielką zabawą, której reguły można naginać według własnego widzimisię. Niestety, zawsze okazuje się, że kredyty trzeba spłacać, wykorzystani przyjaciele odwracają się, a poczętego dziecka nie da się z tego świata tak po prostu odwołać – że zabawa się skończyła. Pół biedy, jeśli konsekwencje ponosi się samemu, gorzej, gdy rachunki każe się płacić innym, często najbliższym. Dojrzałość i odpowiedzialność to pojęcia, o których można powiedzieć, że leżą bardzo blisko siebie. To, na ile bierzemy pod uwagę przyszłość, zastanawiamy się nad konsekwencjami swoich wyborów, na ile potrafimy rezygnować z natychmiastowej gratyfikacji, jest miarą dobrego dorosłego życia. Ale z drugiej strony... Z drugiej strony wielu z nas zachowuje się tak, jakby życie było tylko i wyłącznie ciężkim obowiązkiem

Jan Nowak

L E K C J E

Z

Ż Y C I A

Zabawa Życie może mieć w sobie wiele z dobrej – to znaczy odpowiedzialnej – zabawy. Możemy się swoim życiem bawić, cieszyć, pamiętając jednak, że wszystko ma konsekwencje. Jacek Krzysztofowicz do spełnienia. Powtarzamy sobie, że „radość przeżywa się tylko wtedy, gdy sprawia się ją innym”, że „idziemy spać z marzeniami, a budzimy się z rzeczywistością”, że „to, co dobre, nie może trwać wiecznie”. Czyli życie na pewno nie jest zabawą, a raczej ciężką i niebezpieczną pracą. Każdy z nas nosi w sobie dziecko – spontaniczne, żywiołowe, kreatywne, śmiało wyciągające ręce do świata, by brać z niego to, co sprawia przyjemność. Czasem jednak to dziecko zostaje poddane tak mocnej tresurze, że zamienia się w zawsze odzianego w odświętne ubranko wzorowego ucznia, bojącego się wyjść na podwórko, by pobawić się z kolegami. Ta wieloletnia tresura sprawia, iż udaje się nam przekonać samych siebie, że pożądanie jakichkolwiek przyjemności jest egoizmem, i sięganie po nie wiąże się nierozerwalnie z poczuciem winy. A ciągłe myślenie o konsekwencjach,

o tym, co się może w życiu zdarzyć, sprawia, że spontaniczność zostaje owinięta kokonem lęku i wycofywania się wobec każdej perspektywy zmiany. Życie nie jest ciężkie. To prawda, że los potrafi być trudny i gorzki i dlatego też życie ciężkie bywa. Bardzo często jednak staje się ono naprawdę ciężkie na nasze własne życzenie. Wydaje mi się, że życie może mieć w sobie wiele z zabawy. Dobrej, to znaczy odpowiedzialnej zabawy. Możemy się swoim życiem bawić, cieszyć, używać go, pamiętając równocześnie, że wszystko ma konsekwencje: każde nasze działanie, każdy przeżyty dzień. I że nikt z nas nie zdejmie odpowiedzialności za nasze decyzje i wybory.

JACEK KRZYSZTOFOWICZ jest teologiem i psychoterapeutą. Prowadzi w Łodzi terapię indywidualną i partnerską (www.zmiana.pro). CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

59

reklama

• WWW.CHARAKTERY.EU

K O M U N I K A T Y

CHARAKTERY - NAJLEPSZE MIEJSCE NA REKLAMĘ  BIURO REKLAMY KIELCE  TEL. 41 201 02 30, 41 201 02 31  E-MAIL: [email protected]

60

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

reklama

www.charaktery.eu/reklama

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

61

• WWW.CHARAKTERY.EU

L A B O R A T O R I U M

popkultura i terapia

Ty też jesteś Dzięki superbohaterom uświadomiłam sobie, że ludzie są różni. I że nie muszę traktować swojej choroby jako przekleństwa, lecz jako dar albo wręcz supermoc. Janina Scarlet MICHAŁ CHUDOLIŃSKI: Pracując z pacjen­ tami, zaprasza Pani do gabinetu... superbohate­ rów. Dlaczego? Co daje wprowadzenie do psy­ choterapii elementów popkultury? JANINA SCARLET: Zależy mi, by osoba, która potrzebuje wsparcia, uświadomiła sobie, że jest superbohaterem we własnym mikrokosmosie i że nie jest osamotniona w swym cierpieniu. Staram się inspirować pacjentów do pozytywnej zmiany i zachęcam, by sami wspierali innych potrzebujących pomocy – co też sprzyja zdrowieniu. Wykorzystywanie fikcyjnych opowieści w leczeniu traumy nie jest jednak niczym nowym. Już wcześniej w terapii sięgano po elementy beletrystyki czy filmów. Dziś coraz częściej wykorzystujemy

Dr JANINA SCARLET

jest psychologiem klinicznym i psychoterapeutą. Pracuje w Center for Stress and Anxiety Management w San Diego oraz na Alliant International University. Stosuje terapię poznawczo-behawioralną oraz terapię akceptacji i zaangażowania, wykorzystując w pracy z pacjentami postaci superbohaterów. Wkrótce ukaże się jej książka Superhero Therapy: A Hero's Journey through Acceptance and Commitment Therapy.

62

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

opowieści o superbohaterach. To dowód, że stali się oni częścią współczesnej mitologii. Mogą służyć zarówno jako wzory do naśladowania, jak i symbole nadziei i uzdrowienia. Skąd wzięła się Pani fascynacja superbohate­ rami i niesamowitymi światami kreowanymi w literaturze czy filmie? Od zawsze fascynowały mnie fikcyjne opowieści, wychowałam się na nich. Jako dziecko zaczytywałam się w opowiadaniach o Sherlocku Holmesie. Superbohaterów odkryłam natomiast dość późno, dopiero w czasach licealnych. Gdy obejrzałam pierwszy film o X-Menach, czyli osobach obdarzonych w wyniku mutacji niesamowitymi mocami, zdałam sobie sprawę, że ludzie mogą pochodzić z różnych środowisk – jak ja, mogą być ofiarami znęcania się – jak ja, i mogą sami decydować, jaką drogą podążą – czy wykorzystają swoje doświadczenie i zdolności, by pomagać innym, czy im szkodzić. Utożsamiłam się z mutantami. Tematy poruszane w ich historiach – alienacja, wykluczenie, poczucie bycia innym, strach przed innością – są mi bardzo dobrze znane. Urodziłam się na Ukrainie nieopodal Czarnobyla, w żydowskiej rodzinie cudem ocalałej z Holokaustu. Tam spędziłam dzieciństwo. Byłam małym dzieckiem, gdy doszło do wybuchu

ROZMAWIAŁ MICHAŁ CHUDOLIŃSKI ILUSTRACJA  DAWID RYSKI

superbohaterem

• WWW.CHARAKTERY.EU

L A B O R A T O R I U M

popkultura i terapia w elektrowni jądrowej w Czarnobylu. Nie zdawaliśmy sobie sprawy, co się wydarzyło, dopóki wokoło nie zaczęli chorować i umierać ludzie. Pamiętam jak przez mgłę, gdy jako trzylatka uczestniczyłam z rodzicami w paradzie z okazji święta pracy. Maszerowaliśmy z tłumem ludzi, byłam bardzo podekscytowana. Siedziałam na ramionach ojca, trzymając w ręku czerwony balonik. Nagle usłyszałam paniczny, rozpaczliwy krzyk, chyba kobiety. Miała potworne drgawki. Ludzie zaczęli szukać ratowników, a tymczasem kilka kolejnych osób upadło na ziemię, tracąc przytomność. Ojciec, nie zastanawiając się ani chwili, wziął mnie i moją mamę za rękę. I zaczęliśmy uciekać. Odczuła Pani skutki promieniowania radioaktywnego? Niestety tak. Zbyt późno dowiedzieliśmy się, że woda, którą pijemy, oraz warzywa, które jemy, są od tygodni zatrute. Przebywałam też dużo na świeżym powietrzu, bawiąc się z rówieśnikami. Zaczęliśmy szukać pomocy lekarskiej, stosowaliśmy jodynę. Mimo to niektórzy z nas mieli dolegliwości zdrowotne. Mnie przez wiele lat dokuczały obfite krwawienia z nosa i silne migreny. Dużo czasu spędziłam w szpitalu. To było nie do wytrzymania! Nie mogłam tam nic robić, nawet czytać. Oprócz wszechogarniającej nudy borykałam się z samotnością spowodowaną izolacją. Zaczęłam miewać koszmary i nie mogłam zasnąć bez włączonego światła.

Superpomoc Pomimo posiadania wielkiej siły, sprytu lub niezwykłych zdolności, superbohaterowie też zmagają się z problemami i mają słabości. Przyjrzenie się ich historiom może nam pomóc w radzeniu sobie z własnymi trudnościami. X-Meni – poczucie wykluczenia, poczucie bycia innym, akceptacja różnorodności. Storm – klaustrofobia, żałoba, doświadczenie traumy. Profesor Xavier – niepełnosprawność, trauma. Spider-Man – strata najbliższych i przeżywanie żałoby, poczucie winy, bullying w szkole, odpowiedzialność za właściwe wykorzystywanie własnych zdolności. Batman – żałoba, fobia. Superman – samotność, strata, alienacja. Batgirl – PTSD, niepełnosprawność. Iron Man – trudne relacje z ojcem, żałoba, nadużywanie alkoholu. Kapitan Ameryka – żałoba, szok kulturowy i cywilizacyjny. Wonder Woman – siła i wytrwałość wbrew przeciwnościom, strata przyjaciół i kolegów, radzenie sobie z traumą.

64

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

  WARTO PRZECZYTAĆ Ch. Gelitz, „Przyjaciele z serialu”, „Charaktery” 11/2015 L. Vezzali et al., „The greatest magic of Harry Potter: Reducing prejudice”, „Journal of Applied Social Psychology”, 45(2), 2015 T. Farsides et al., „Inspiring altruism: reflecting on the personal relevance of emotionally evocative prosocial media characters”, „Journal of Applied Social Psychology”, 43(11), 2013 J. E. Derrick et al., „Social surrogacy: How favored television programs provide the experience of belonging”, „Journal of Experimental Social Psychology”, 45, 2009.

Przez wiele lat bałam się przebywać w tłumie. Nie chciałam też rozmawiać o Czarnobylu. Dopiero jako dorosła kobieta zdałam sobie sprawę, że doświadczyłam wtedy zespołu stresu pourazowego. Gdy miałam 12 lat, wyemigrowaliśmy do USA. Do decyzji o wyjeździe skłoniła moich rodziców z jednej strony katastrofa, a z drugiej – uprzedzenia wobec Żydów w naszych rodzinnych stronach. Żydzi nie mogli wykonywać niektórych zawodów, często byli ofiarami przemocy. Początki w Ameryce nie były łatwe. Zwracałam uwagę znikomą znajomością angielskiego, brakiem makijażu, krwotokami z nosa. Udawałam, że mam katar albo jestem chora na grypę. Mimo to zdarzało mi się przypadkiem usłyszeć, jak uczniowie z mojej klasy przestrzegali innych, by mnie nie dotykali, bo jestem „radioaktywna”. Choć nie mieli pojęcia, co mi się przytrafiło, oceniali mnie i osądzali. Długo nie miałam przyjaciół i byłam osamotniona. Bałam się i czułam się dziwadłem. Wstydziłam się swojego ciała i dolegliwości. Z czasem przerodziło się to w depresję... I wtedy pomogli Pani X-Meni? Zachwyciły mnie portrety postaci i świat przedstawiony w filmie Bryana Singera, pierwszej ekranizacji komiksów o tej grupie superbohaterów. Ich mutacje genetyczne nierzadko były wynikiem promieniowania. To nic, że mutanci nie istnieli naprawdę, bo zaistniała między nami więź, która pomogła mi zachować… normalność. Która postać najbardziej do Pani przemówiła? Szczególną sympatią darzę Storm, postać posiadającą moc kontrolowania pogody. Podobnie jak ja przeżyła w dzieciństwie traumę. Straciła rodziców w wypadku lotniczym, sama cudem uszła z życiem. Potem przez wiele lat zmagała się z klaustrofobią,

Co by zrobił Batman? Kiedyś Popeye zachęcał dzieci do jedzenia szpinaku. Dziś jego rolę przejęli Batman i Superman. nawet gdy już wstąpiła w szeregi X-Menów. Swoje moce zyskiwała dzięki niepowtarzalnej łączności z Ziemią. Dzięki jej historii uświadomiłam sobie, że mogę zmienić podejście do własnej choroby – nie muszę jej traktować jako przekleństwa, lecz jako dar czy wręcz supermoc. To odkrycie sprawiło, że zaczęłam się zmieniać. Wciąż odczuwam dolegliwości związane ze zmianami pogody, ciśnienia, poziomu promieniowania. Nie powstrzymują mnie one jednak od realizacji tego, co jest dla mnie ważne. Z czasem zaczęłam wykorzystywać w podobny sposób fikcyjne postaci jako psychoterapeutka. Wielu pacjentów potwierdza, że metoda zainspirowała ich i wzmocniła. To dzięki superbohaterom odkryłam swoje powołanie. Zrozumiałam, że nie chcę być ofiarą losu, która biernie przygląda się swemu życiu. Przeistoczyłam się w ocalałego, który stara się pomagać innym radzić sobie z problemami i strapieniami. I odkrywać w sobie superbohatera. Początkowo sama nie do końca byłam przekonana do wykorzystywania komiksów w terapii, zwłaszcza w przypadku weteranów wojennych i osób ocalałych z Holokaustu. Byłam wtedy zbyt „przesiąknięta” literaturą specjalistyczną, zalecającą stosowanie konwencjonalnych metod. A potem inni specjaliści okazywali sceptycyzm wobec mojego pomysłu włączenia do terapii elementów popkultury. Przełomem była dla mnie sesja z czynnym żołnierzem marines, który cierpiał na zespół stresu pourazowego. Powiedział: „Chciałem być Supermanem. Zawiodłem”. Zauważyłam, że inni myśleli podobnie. Zrozumiałam wtedy, że żołnierze, z którymi miałam do czynienia, chcieli być superbohaterami, chcieli czuć się niezwyciężalni. Tymczasem zmagali się ze strachem, poczuciem słabości i porażki. Postanowiłam nawiązać do historii Supermana i spytałam tego marine o słabości przybysza z planety Krypton. Po namyśle stwierdził, że jego słabym punktem jest podatność na promieniowanie kryptonitu. A czy ta słabość sprawia, że Superman przestaje być superbohaterem? – zapytałam wtedy. Po chwili ciszy na ponurej twarzy żołnierza pojawił się lekki, ale wyraźny uśmiech zrozumienia. Po jakie inne postaci Pani sięga? Wykorzystuję też bohaterów na przykład takich fikcyjnych opowieści jak „Weronika Mars”, „Batgirl”, „Avengers”, „Żywe trupy”, cykl o Harrym Potterze, „Gwiezdne Wojny”. Pracowałam kiedyś z żeglarzem cierpiącym na zespół stresu pourazowego, który wskutek odniesionej na wojnie rany stracił władzę w nogach. Sądził, że z powodu niepełnosprawności nie jest już bohaterem. Zatracił swoje poczucie tożsamo-

Brian Wansink z Cornell Food and Brand Lab oraz jego współpracownicy przeprowadzili badanie z udziałem 22 dzieci w wieku 6–12 lat przebywających na letnim obozie. Podczas czterech środowych lunchów pytano je, czy wolą zjeść czipsy jabłkowe (plasterki suszonego jabłka) czy frytki. W drugim tygodniu najpierw zaprezentowano im jednak fotografie postaci przez nie podziwianych i będących dla nich wzorem do naśladowania (np. Batman) i spytano: „Czy ta postać zamówiłaby czipsy jabłkowe, czy frytki?”. Natomiast w trzecim tygodniu przed wyborem przysmaku dzieci oglądały fotografie z produktami spożywczymi i określały, czy są one zdrowe, czy nie. Okazało się, że dzieci chętniej wybierały suszone jabłko, jeśli wcześniej pytano je o bohaterów (45 proc.). Fotografie prezentujące zdrowe i niezdrowe jedzenie nie miały takiej „mocy”. Oprac. na podst. foodpsychology.cornell.edu

ści. Przyjrzeliśmy się razem serii „Batgirl” – tytułowa bohaterka również straciła władzę w nogach, zmagała się z PTSD i też poszukiwała swojej tożsamości. Żeglarz zrozumiał, że Batgirl pozostała superbohaterką, wykorzystując inne umiejętności. Zainspirowała go w ten sposób, by sięgnął po swoje inne talenty i realizował ważne dla siebie wartości. I tak odzyskał swą tożsamość superbohatera. Wielu zarzuca współczesnym superbohaterom, że są zbyt mroczni i brutalni. Rodzice martwią się, że angażowanie się w ich historie może za­ szkodzić dzieciom. Znaczenie tych historii zależy od nas. We wszystkim można posunąć się za daleko i wszystko można też wyjąć z kontekstu – a wtedy może to mieć potencjalnie negatywne konsekwencje. Mimo to uważam, że popkultura może zdziałać więcej dobrego niż złego. Każdy odbiera opowieści filmowe czy komiksowe na własny sposób i jeśli znajdzie taką historię, która odzwierciedla jego życie, może mu to pomóc w lepszym zrozumieniu własnej sytuacji. Badania potwierdzają, że identyfikowanie się z fikcyjnym bohaterem może przynieść wiele korzyści, na przykład uczy nas empatii, zmniejsza uprzedzenia wobec osób należących do innych grup, zwiększa skłonność do zachowań prospołecznych. Przypomina nam, że nie jesteśmy sami w cierpieniu, pomaga lepiej radzić sobie z trudnymi zmianami. Popkultura może nam zatem pomagać zrozumieć własne zmagania, przezwyciężać trudności, problemy związane ze zdrowiem fizycznym lub psychicznym. I inspirować do tego, by podążać za marzeniami.  Tłum. Jakub Michalik Jeśli chcesz podzielić się opinią na temat rozmowy, napisz do nas ([email protected]).

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

65

• WWW.CHARAKTERY.EU

L A B O R A T O R I U M

gry wideo TEKST  DAVID R. EWOLDSEN ILUSTRACJA  MICHAŁ STACHOWIAK

RAZEM na wroga! Gry wideo z elementami przemocy mogą zwiększać u graczy skłonność do agresywnych zachowań. Dowiodło tego kilkaset badań, a metaanalizy potwierdziły ten związek. Istnieją pewne kontrowersje dotyczące jego charakteru, ale większość badaczy zajmujących się problematyką gier wideo jest przekonana, że związek taki istnieje – choć jest złożony. Warto zwrócić jednak uwagę na to, że znaczna większość badań dotyczących gier z elementami przemocy obejmowała granie w pojedynkę. A tymczasem dane zebrane przez wielu badaczy – także przeze mnie – pokazują, że gracze wolą grać z innymi. Razem z moimi współpracownikami odkryliśmy, że gracze – nawet ci angażujący się w gry zawierające przemoc – podejmują wiele zachowań pomocowych. Zaczyna się zatem wyłaniać nieco inny obraz osób lubiących gry wideo...

Wspólna walka

Ale wiemy przecież, że gry zawierające przemoc powodują wzrost zachowań agresywnych – dowiodły tego badania. Dlaczego zatem korzystający z takich gier angażują się w zachowania prospołeczne? Może związek między graniem i efektem grania nie zależy wyłącznie od treści gry? Może liczy się coś jeszcze?

66

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Agresywne gry wideo wcale nie muszą wywoływać w nas agresji. Nie jest bowiem ważne, w co gramy, ale jak gramy. Co ciekawe, gracze preferują też gry kooperacyjne/ rywalizacyjne, czyli takie, w których współpracują jako zespół przeciw komputerowi lub innym graczom. Kooperacja nadaje doświadczeniu gry zupełnie nową dynamikę. Gracze jednoczą siły, by zabić wirtualne istoty. W naszych badaniach szczególnie interesowała nas rola współpracy oraz skłonność do okazywania w przyszłości wzajemności w przypadku gier kooperacyjnych i rywalizacyjnych. Okazało się, że gra kooperacyjna powoduje wzrost wzajemności – niezależnie od tego, czy

Ramię w ramię Nawet jeśli w grze leje się wirtualna krew, wspólna walka z wrogiem zwiększa u graczy skłonność do zachowań prospołecznych. Dowiodły tego badania zespołu Davida Ewoldsena, których wyniki zostały opublikowane na łamach „Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking” (vol. 15, no 5, 2012). 119 badanych grało przez 15 minut na konsoli Xbox w „Halo 2”, grę typu first-person shooter („strzelanka” z perspektywy pierwszej osoby). Badacze podzielili uczestników na cztery grupy. Badani z każdej z nich – dobrani w pary – grali w inny sposób. Ci z pierwszej angażowali się w bezpośrednią rywalizację, tj. celem gracza było zabicie przeciwnika więcej razy, niż sam został przez niego zabity. Ci z drugiej grali w trybie pośredniej rywalizacji, tj. gracz grał w pojedynkę, a jego celem było osiągnięcie lepszego wyniku niż przeciwnik. Uczestnicy z trzeciej grupy grali w sposób kooperacyjny, tj. ich celem było osiągnięcie jak najlepszego wyniku poprzez współpracę z drugim graczem. Natomiast osoby z czwartej grupy (kontrolnej) nie otrzymały żadnej instrukcji. Po sesji grania uczestnicy w tych samych parach rozwiązywali dylematy społeczne. Każdy otrzymywał cztery monety 10-centowe i w tajemnicy decydował, jak je podzieli między siebie i partnera, przy czym te przekazane drugiemu graczowi były podwajane. Okazało się, że uczestnicy, którzy grali w „Halo 2” w trybie kooperacyjnym, byli bardziej skłonni niż osoby z pozostałych grup do działania zgodnie z zasadą „jak ty mnie, tak ja tobie”. A taki wzór zachowania sprzyja współpracy.

treść zawiera przemoc, czy nie. Kilka eksperymentów dowiodło, że kooperacyjne granie w grę z elementami przemocy przełożyło się na bardziej współpracujące zachowanie w grze opartej na zmodyfikowanym dylemacie więźnia. Działo się tak nawet wtedy, gdy osoba, z którą grali uczestnicy, była przedstawiana jako fan konkurującego uniwersytetu. Gra kooperacyjna obniżała efekt rywalizacji, natomiast gry oparte na współzawodnictwie – nie. Dodatkowe badania pokazały, że kooperacyjne granie w gry zawierające przemoc łagodziło wpływ takich gier na agresywne zachowanie graczy.

Jak grasz?

Co ważne, odkrycia te nie podważają wcześniejszych wyników, zgodnie z którymi agresywne gry wideo zwiększają skłonność do agresywnego zachowania. Podkreślają za to, jak złożoną sytuacją jest granie. Owszem, angażowanie się w gry wideo może mieć negatywne skutki, ale może też mieć skutki pozytywne. Jak mówi stare powiedzenie: „nieważne, czy wygrywasz, czy przegrywasz – ważne, jak grasz”. Możemy je nieco przeformułować: „nieważne, jaka jest treść gry – liczy się to, jak grasz”. 

Prof. DAVID R. EWOLDSEN pracuje w College of Communication Arts and Sciences na Michigan State University. Jego zainteresowania badawcze obejmują m.in. psychologię mediów, gry wideo, postawy. Niedawno ukazała się jego książka Communication Science Theory and Research (współautor). Tłum. Agnieszka Chrzanowska Jeśli chcesz podzielić się opinią na temat artykułu, napisz do nas ([email protected]).

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

67

• WWW.CHARAKTERY.EU

L A B O R A T O R I U M

przesłuchania

Sposób na KŁAMCĘ TEKST  LAURA ZIMMERMAN ILUSTRACJA  ARCTOS

Badania niezmiennie pokazują, że nie najlepiej wychodzi nam wykrywanie kłamstwa. Trafność naszych ocen, czy ktoś mówi prawdę, czy kłamie, jest właściwie przypadkowa. A to znaczy, że równie dobrze moglibyśmy rzucić monetą. Co więcej, dotyczy to wszystkich: począwszy od studentów, poprzez specjalistów rekrutujących pracowników, po psychologów oraz sędziów czy śledczych. Niezwykle ważne wydaje się zatem opracowanie skutecznych i szybkich metod rozpoznawania kłamstwa. Są one szczególnie potrzebne policjantom – ich praca polega bowiem na zatrzymywaniu przestępców, a nie niewinnych osób. Stosowane przez policję tradycyjne metody oceniania, czy ktoś mówi prawdę, opierają się na wczesnych teoriach kłamstwa. Zgodnie z nimi u osoby, która coś ukrywa, można dostrzec oznaki stresu związanego z lękiem przed zdemaskowaniem oraz z poczuciem winy z powodu kłamstwa. Takie założenie skłaniało badaczy do szukania wiarygodnych behawioralnych wskaźników kłamstwa, czyli takich zachowań, które jasno wskazywałyby, że ktoś nie mówi prawdy. Przyglądali się zmianom pozycji ciała, unikaniu wzroku, a także ruchom rąk i stóp. Niestety, badania nie dostarczyły jednoznacznych wniosków. – Kłamcom nie rośnie nos jak Pinokiowi – mówi prof. Judee Burgoon z University of Arizona. Dziś badacze skupiają się na nowych metodach rozpoznawania kłamstwa. Nie koncentrują się już na widocznych oznakach oszukiwania, jak np. niespokojne wiercenie się. Opracowują natomiast takie strategie przesłuchiwania, za pomocą których – jak wyjaśnia dr Maria Hartwig, psycholog z John

68

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Jak złapać oszusta na kłamstwie? Dzięki nowym technikom przesłuchiwania żadne fałszywe zeznanie czy sfabrykowane alibi nie ujdzie płazem. Jay College of Criminal Justice – śledczy mogą niejako sprowokować podejrzanego, by zdradził się ze swoim kłamstwem. – Obecnie interakcję między oszustem i obserwatorem traktujemy jako swoistą grę strategiczną – mówi dr Hartwig. Według prof. Christiana Meissnera z Iowa State University, badacza przyglądającego się przesłuchaniom z perspektywy psychologicznej, nowe badania nie tylko stawiają pod znakiem zapytania powszechne przekonania oraz praktyki stosowane przez śledczych, ale mogą zrewolucjonizować sposób prowadzenia dochodzeń w ramach wymiaru sprawiedliwości, a także w sektorze wojskowym oraz prywatnym.

As w rękawie

– Kłamca staje przed trudnym dylematem. Musi zmyślić historię, która będzie stanowić jego alibi, ale nie wie, jakimi dowodami dysponuje przesłuchujący – wyjaśnia prof. Ray Bull z University of Derby. Razem z dr Hartwig badają techniki pro-

Detektor z przypadku Prowadzone od kilkudziesięciu lat badania pokazują, że trafność rozpoznawania przez nas kłamstwa zwykle waha się między 45 a 60 procent. To znaczy, że równie dobrze możemy „strzelać na chybił trafił”. Lucy Akehurst z University of Portsmouth oraz jej współpracownicy postanowili sprawdzić, jakie wskazówki uwzględniamy w przewidywaniach, czy inna osoba oszukuje, i czy właściwie je wykorzystujemy. Do udziału w badaniu zaprosili policjantów – czyli osoby, których zawód zakłada, że mają większe umiejętności w rozpoznawaniu nieuczciwości – oraz osoby bez przygotowania zawodowego w tej dziedzinie. Okazało się, że wiele przekonań prezentowanych przez uczestników było błędnych. Badani na przykład zakładali, że kłamca wykonuje więcej nerwowych ruchów rękami i nogami. Tymczasem w rzeczywistości częstotliwość takich zachowań spada, gdy osoba kłamie. Dzieje się tak dlatego, że kłamca stara się kontrolować ciało i w efekcie wydaje się wręcz zbyt sztywny i nienaturalny. Inne błędne przekonanie dotyczyło kontaktu wzrokowego – badani byli przekonani, że kłamca unika kontaktu wzrokowego, gdy tymczasem bardziej prawdopodobne jest, że kontakt wzrokowy wzrośnie. Co więcej, na takich błędnych przekonaniach opierali się nie tylko amatorzy, ale również policjanci.

wadzenia przesłuchań polegające na zachęcaniu podejrzanego, by mówił, podczas gdy przesłuchujący powoli ujawnia posiadane informacje. Okazuje się, że umiejętne przedstawianie dowodów zwiększa wykrywalność kłamstw. Dr Hartwig i jej współpracownicy przeprowadzili serię eksperymentów, które pokazały, że planowe powstrzymywanie się przed zdradzeniem posiadanych dowodów pozwala doprowadzić do takiej sytuacji, że podejrzany kłamie „w żywe oczy”, na przykład zaprzeczając, że w ogóle był na miejscu zdarzenia. Wtedy jednak przesłuchujący może przedstawić mu dowód – np. nagranie z monitoringu – jasno świadczący o tym, że tam był. Kłamca toczy wówczas wewnętrzną walkę: wymyślić kolejne kłamstwo czy powiedzieć prawdę? Może też przyznać się, że rzeczywiście był na miejscu przestępstwa, ale wciąż zaprzeczać jego popełnieniu. Kiedy prowadzący ujawni kolejne dowody, np. obecność odcisków palców przesłuchiwanego, będzie mu coraz trudniej nadążyć z wymyślaniem wyjaśnień.

Gotowa historia

Prof. Aldert Vrij, psycholog społeczny z University of Portsmouth w Wielkiej Brytanii, również szuka takich strategii przesłuchań, które pozwalają przechytrzyć podejrzanych zatajających prawdę. – Kłamcy nie tylko opowiadają własną wersję zdarzeń. Starają się też zrobić odpowiednie wrażenie, chcą wypaść przekonująco – mówi badacz. – Jeżeli przesłuchujący zadaje coraz trudniejsze pytania, trwanie przy kłamstwie staje się coraz trudniejsze. Innym sposobem, by utrudnić podejrzanemu oszukiwanie, jest znaczne zaangażowanie jego CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

69

• WWW.CHARAKTERY.EU

L A B O R A T O R I U M

przesłuchania

Sprawdź się Jak działa umysł? Jak podejmujemy decyzje? Uczniów, którzy chcą poznać odpowiedzi na te i wiele innych pytań, zapraszamy do udziału w Ogólnopolskim Turnieju Wiedzy Psychologicznej. Od uczestników będzie wymagana m.in. znajomość wybranych artykułów publikowanych w „Charakterach” od października 2016 do lutego 2017, opatrzonych specjalną pieczęcią. W tym miesiącu tekstem turniejowym jest „Sposób na kłamcę” Laury Zimmerman. Spróbuj odpowiedzieć na poniższe pytania. Potrzebne informacje znajdziesz w tekście. 1. Które wskazówki mogą świadczyć o tym, że przesłuchiwany kłamie? a) Wraz z każdym kolejnym pytaniem przypomina sobie coraz więcej szczegółów. b) Ma problem z opowiedzeniem historii od końca. c) Gubi się, jeśli musi odpowiedzieć na nieoczekiwane pytanie. d) Zasób słownictwa używanego przez podejrzanego jest większy, gdy odpowiada na dodatkowe pytania niż gdy po prostu relacjonuje przebieg wydarzeń. 2. Podczas przesłuchania warto przedstawić od razu wszystkie dowody, ponieważ zwiększa to szanse, że podejrzany natychmiast się przyzna. a) tak b) nie Trudne? Na pewno nie dla tych, którzy przeczytali uważnie artykuł. Z podobnymi pytaniami będą mierzyć się uczestnicy konkursu – najpierw podczas eliminacji w marcu 2017 roku, a potem podczas pisemnej części finału. Więcej informacji o Turnieju i zasadach uczestnictwa na s. 8 oraz na www.charaktery.eu. Odp. 1. b, c; 2. b

zasobów poznawczych. Można na przykład poprosić go, by opowiedział swoją wersję zdarzeń od końca. Osoba, która mówi prawdę, zrobi to z łatwością, ponieważ odwołuje się do swojej pamięci, a nie wyobraźni. Czasem relacjonując tak zdarzenia, podaje nawet więcej szczegółów. Natomiast oszustowi opowiadanie w taki sposób przychodzi z trudem. Badania pokazują też, że kłamcy często podają mniej informacji o czasie, miejscu i innych okolicznościach. Ponadto mówią wolniej, wahają się i popełniają więcej błędów gramatycznych.

70

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

W ujawnieniu kłamstwa może również pomóc prośba, by przesłuchiwany uzupełnił swoją wypowiedź. – Osoby, które nie mają nic do ukrycia, nie mówią od razu wszystkiego, co wiedzą. Dopiero gdy przesłuchujący, zadając pytania, zachęci je do tego, podają dodatkowe informacje – mówi prof. Vrij. – Kłamcy zwykle mają gotową historię i niewiele mogą do niej dodać. Brakuje im wyobraźni, żeby przygotować opowieść bogatszą w szczegóły albo nie chcą tego robić, bo obawiają się, że jeśli powiedzą więcej, to zostaną zdemaskowani. Szczególnie skuteczne, jak wynika z badań prof. Vrija, jest zadawanie nieoczekiwanych pytań. Kłamcy wykorzystują zmyśloną historię, dlatego zaskakujące pytanie może sprawić, że się pogubią w odpowiedzi albo zaczną zaprzeczać sami sobie. Naukowców interesuje także, w jaki sposób mówią osoby prawdomówne i oszuści. Prof. Burgoon bada na przykład budowę zdań i powtórzenia wyrażeń. – Jeżeli kłamca zaplanował całą swoją wypowiedź, korzysta z większego zasobu słownictwa. Jeśli jednak musi wymyślić odpowiedź na miejscu, mówi mniej niż ludzie mówiący prawdę – wyjaśnia. Dzieje się tak dlatego, że próby kontrolowania wypowiedzi zużywają zasoby poznawcze przesłuchiwanego. W efekcie może używać więcej wyrazów jednosylabowych, powtarzać słowa oraz sięgać po sformułowania wyrażające niepewność, np. „może”, „mogło”. Analiza liczby i doboru słów sprawdza się w badaniu tekstów, takich jak stenogramy z przesłuchań, zapisy zgłoszeń na numery alarmowe, pisemne zeznania świadków oraz podejrzanych, a także e-maile i posty w mediach społecznościowych. Wciąż jednak nie wiadomo – jak mówi prof. Burgoon – w jaki sposób przesłuchujący powinni posługiwać się takimi wskazówkami w trakcie bezpośredniej rozmowy.

Wspólnicy zbrodni

Ważny obszar badań obejmuje komunikację między kilkoma podejrzanymi, którzy chcą przedstawić wspólną wersję wydarzeń. Gdy kilka osób zostaje zatrzymanych na miejscu przestępstwa, współpracują one ze sobą, by uniknąć kary. Historia przedstawiona przez jedną osobę musi zgadzać się z tą opowiedzianą przez wspólnika. – Jeśli dwoje ludzi kłamie, muszą wymyślić wspólną wersję zdarzeń, żeby nie wzbudzać żadnych podejrzeń – mówi dr James Driskell, psycholog z Florida Maxima Corporation. – Jeżeli policjant zadaje pytania już na miejscu zdarzenia, powinien wiedzieć, na co zwrócić uwagę, by wykryć kłamstwo. Okazuje się, że współpracujący kłamcy wypowiadają się niejako niezależnie – nie wchodzą sobie w słowo, nie uzupełniają wzajemnie swoich wypowiedzi. – Pary mówiące prawdę w większym stopniu wchodzą w interakcję, przypominając sobie zdarzenie, bo obie osoby odtwarzają wspomnienie, które podzielają.

Czy ktoś jeszcze nie zna Hadjadja???!!! Wyczytane z kontekstu Choć obecne badania dotyczące wykrywania kłamstwa koncentrują się przede wszystkim na sposobie mówienia, naukowców interesują także sygnały niewerbalne. Te mogą jednak zmieniać się w zależności od rodzaju zadawanych pytań oraz okoliczności przesłuchania. – Badacze muszą uwzględnić zatem różne konteksty, które mogą wywołać różne zachowania – wyjaśnia prof. David Matsumoto z San Francisco State University. Naukowiec odkrył na przykład zależne od kultury różnice w tonie głosu i cechach dźwięków. Uczestniczący w jego badaniu Chińczycy, gdy kłamali, mówili wyższym głosem, niż kiedy mówili prawdę. Natomiast badani Latynosi przeciwnie – gdy mijali się z prawdą, obniżali głos. Dr Leanne ten Brinke, badaczka z University of California w Berkeley, również uwzględnia kontekst w swoich eksperymentach, koncentruje się jednak na tym, jak możemy wykryć kłamstwo w nieuświadomiony sposób. Porównuje ona trafność rozpoznawania kłamstwa w oparciu o pośrednie, intuicyjne przesłanki i w oparciu o bezpośrednie wskazówki, które bierzemy pod uwagę w świadomy sposób. Podczas jednego z jej eksperymentów uczestnicy oglądali nagrania przedstawiające osoby, które mówiły prawdę lub kłamały. Następnie badani wykonywali zadanie semantyczne. Polegało ono na przypisaniu słów – np. „nieuczciwy”, „szczery” – do kategorii „Kłamstwo” lub „Prawda”. – Gdy uczestnicy wykonywali to zadanie, wyświetlaliśmy wizerunki osób z materiałów wideo. Czas ekspozycji był jednak tak krótki, że nie byli w stanie świadomie ich zarejestrować – opisuje badanie dr ten Brinke. Okazało się, że gdy pokazywano kłamcę, badani szybciej klasyfikowali słowa związane z kłamstwem. Natomiast w przypadku wizerunku osoby mówiącej prawdę szybciej klasyfikowali określenia związane z prawdą. Gdy natomiast uczestników poproszono, by po prostu ocenili szczerość osób widocznych na nagraniach, wyniki były porównywalne do rzutu monetą – badani trafiali w co drugim przypadku. Są to jednak dopiero wstępne badania, a nieuświadomione procesy w wykrywaniu kłamstwa stanowią nową perspektywę badawczą. Przed naukowcami jeszcze wiele pracy i badań. Jednak dzięki nim być może już niedługo będziemy potrafili rozpoznać kłamcę z trafnością większą niż w przypadku rzutu monetą.

Podpowiadamy: „Żyd o arabskim nazwisku katolickiego wyznania”, który prowokuje i gorszy, a jego celne pióro trafia w samo sedno problemu – dzięki temu lektura jest tak fascynująca! Przy zakupie tego tytułu, druga książka autora, Kobieta i mężczyzna. O mistyce ciała, z 50% rabatem!*

rabat 50%

Dr LAURA ZIMMERMAN jest psychologiem eksperymentalnym, pracuje w Applied Research Associates, gdzie zajmuje się analizowaniem technik przesłuchiwania świadków. Artykuł (pt. „Deception detection”) ukazał się w magazynie „Monitor on Psychology” w marcu 2016 roku. Copyright©2016 by the American Psychological Association. Tłumaczenie i przedruk za zgodą APA. APA nie odpowiada za wierność tłumaczenia. Tłumaczenie to nie może być powielane ani rozpowszechniane bez wcześniejszej pisemnej zgody APA.

*Tylko na www.wdrodze.pl

Tłum. Piotr Świerczyński patronat medialny reklama

Jeśli chcesz się podzielić opinią na temat artykułu, napisz do nas ([email protected]).

www.wdrodze.pl

[email protected]

tel. 61 850 47 52

• WWW.CHARAKTERY.EU

L A B O R A T O R I U M

mózg

Gdy jedzenie to WYZWANIE Nie wszyscy traktują anoreksję i bulimię poważnie. Rodzice uznają, że ich dziecko nie chce jeść, bo się buntuje albo uległo powszechnej modzie na odchudzanie. Tymczasem prawdziwe źródło problemu może tkwić w mózgu. Brak wiedzy albo błędne przekonania na temat zaburzeń psychicznych to nic nowego. Jednak nawet mimo to zdumieniem napawa liczba fałszywych „teorii” dotyczących zaburzeń odżywiania. – W popularnych pismach o anoreksji więcej przeczytamy w dziale plotek niż w rubryce o zdrowiu. Anoreksja jest prezentowana przede wszystkim jako zjawisko kulturowe, a nie choroba – zauważyła dr Nancy Zucker, psycholog z Duke University. Nawet w de-

72

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

finicjach medycznych często nacisk kładziony jest na rolę czynników zewnętrznych, takich jak presja kulturowa, postawy rodziców wobec wyglądu i diety oraz stresujące czy traumatyczne wydarzenia, które mogą negatywnie wpłynąć na nawyki żywieniowe. Owszem, czynniki środowiskowe odgrywają ważną rolę, jednak coraz więcej badań dowodzi, że zaburzenia odżywiania mają swój początek w mózgu.

TEKST  KIRSTEN WEIR ILUSTRACJA  PATRYK MOGILNICKI

– Wiele osób stosuje dietę albo odchudza się, jednak u stosunkowo niewielu z nich rozwija się anoreksja albo bulimia – mówi prof. Walter Kaye, lekarz z University of California w San Diego. W rzeczywistości na anoreksję – groźniejszą z tych dwóch chorób – zapada niespełna jeden procent kobiet. A zatem, jak mówi prof. Kaye, kultura odgrywa tu pewną rolę, jednak mniejszą niż sądziliśmy. Obecnie naukowcy próbują precyzyjnie zlokalizować obszary i sieci mózgowe, w których zaburzenia odżywiania biorą swój początek. Milionom osób cierpiących na anoreksję i bulimię daje to nadzieję na skuteczniejszą terapię. – Zaburzenia odżywiania mogą prowadzić do śmierci – alarmuje prof. Kaye. – Dlatego bardzo ważne jest zrozumienie ich przyczyn i rozwinięcie nowych sposobów leczenia.

Za mało czy za dużo?

Do zaburzeń odżywiania zaliczana jest każda choroba, która powoduje poważne nieprawidłowości w diecie. Najbardziej znane są: anoreksja (anorexia nervosa), polegająca na drastycznym ograniczeniu ilości przyjmowanego jedzenia, wskutek czego dochodzi do wychudzenia i wycieńczenia organizmu, oraz bulimia (bulimia nervosa), której charakterystyczną cechą są napady tzw. żar-

łoczności, po których osoba podejmuje działania mające przeciwdziałać skutkom objadania się – np. zażywa środki przeczyszczające, stosuje głodówki czy nadmiernie ćwiczy. Niejako przeciwieństwem anoreksji jest zespół kompulsywnego jedzenia – chory odczuwa łaknienie, którego nie może nasycić, dlatego zjada olbrzymie ilości pokarmu w stosunkowo krótkim czasie, nie prowokuje jednak potem wymiotów ani nie podejmuje innych prób przeciwdziałania dodatkowym kilogramom, jakie stosują osoby z bulimią. Pomimo różnorodności objawów, wszystkie zaburzenia odżywiania łączy jedno: niewłaściwe i niebezpieczne dla zdrowia podejście do jedzenia. Kompulsywne objadanie się zwykle kojarzymy z otyłością. Z kolei anoreksja i bulimia wiążą się z lękiem przed przybraniem na wadze. Zaburzenia te pojawiają się często w okresie nastoletnim lub we wczesnej dorosłości, i częściej dotykają kobiety niż mężczyzn. Nieleczona bulimia może prowadzić do poważnych chorób: problemów żołądkowo-jelitowych, zaburzeń równowagi elektrolitowej czy chorób układu krążenia. Anoreksja może wywołać zanik mięśni, uszkodzenia serca i mózgu czy niewydolność wielonarządową. Cechuje ją jeden z najwyższych wskaźników śmiertelności wśród zaburzeń psychiatrycznych. – Wiele zaburzeń ma CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

73

• WWW.CHARAKTERY.EU

L A B O R A T O R I U M

mózg

charakter dezadaptacyjny, jednak osoby z anoreksją wręcz głodzą się na śmierć – tłumaczy dr Zucker. – Nie trzeba być naukowcem, by dostrzec, że dzieje się tu coś bardzo niedobrego.

Neurony na manowcach

Choć anoreksja i bulimia mają odmienne objawy, wydaje się, że ich podłoże biologiczne jest podobne. Obydwu na przykład dotyczy wysoka dziedziczność. Co ciekawe, jeśli jeden członek rodziny choruje na anoreksję, u innego może wystąpić bulimia. Nierzadko też u osoby, która cierpi na jedno z zaburzeń, po pewnym czasie rozwija się to drugie. A to sugeruje, że u podstaw obu chorób może leżeć ta sama przyczyna, przypuszczalnie – zdaniem dr Zucker – o charakterze neurologicznym. Osoby chore na anoreksję i bulimię mają podobny temperament. – W dzieciństwie, jeszcze zanim rozwinie się u nich któreś z zaburzeń, bywają niespokojne, obsesyjne, perfekcjonistyczne i nastawione na osiągnięcia – opisuje prof. Kaye. Jednak

Kiedy bliska osoba cierpi Jak rozmawiać z bliską osobą, jeśli podejrzewamy, że może cierpieć na zaburzenia odżywiania? Nie krytykujmy jej ani nie oskarżajmy. Skoncentrujmy się na jej zachowaniach, które nas martwią. • Wybierz odpowiedni czas i miejsce na rozmowę. Nie zaczynaj rozmowy w tłocznym miejscu lub gdy się spieszycie. • Skup się na zachowaniach, które zauważyłeś i na własnych uczuciach. Przywołaj konkretne sytuacje, które wywołały Twój niepokój. Zapewnij osobę, że martwisz się o jej zdrowie. Wyjaśnij, że zachowanie, o którym mówisz, może oznaczać problem wymagający pomocy specjalisty. Używaj komunikatów typu „Ja”, np. „Zauważyłem, że...”, „Martwię się, że...”. • Unikaj oskarżeń i atakującego tonu. Zamiast „Nic nie jesz!”, powiedz: „Zauważyłem, że ostatnio nie jadasz kolacji”. • Trzymaj się faktów. Nie diagnozuj i nie interpretuj, mów tylko o zmianach w zachowaniu, które zauważyłeś i które Cię martwią. • Unikaj porad typu: „Po prostu zacznij jeść”. Nie tylko nie pomagają, ale jeszcze sprawiają, że osoba czuje się sfrustrowana i nierozumiana. • Zachęć osobę, by zwróciła się po specjalistyczną pomoc. Zaoferuj wsparcie w poszukiwaniu lekarza lub terapeuty. Źródło: www.nationaleatingdisorders.org

74

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

zaburzenia jedzenia to coś bardziej złożonego niż skłonność do perfekcjonizmu, która wymknęła się spod kontroli. Wydaje się, że ważną rolę odgrywają tu zakłócenia w działaniu mózgowego układu nagrody. Uczenie się w oparciu o nagrody – umiejętność typowa nie tylko dla człowieka, lecz powszechna wśród zwierząt – jest bardzo istotne w przypadku zachowań związanych z jedzeniem. Gdy zjemy kawałek tortu czekoladowego, odczuwamy przyjemność – to nasza nagroda. Nic dziwnego, że mamy ochotę na dokładkę. Jednak u osób cierpiących na anoreksję ten podstawowy mechanizm ulega zniekształceniu. – Chorzy mają trudności z rozpoznawaniem nagrody, za to mają zbyt wysoką wrażliwość na karę – wyjaśnia prof. Kaye. Potwierdzają to badania przeprowadzone przez jego zespół. W jednym z nich naukowcy przyglądali się pracy mózgów zdrowych kobiet oraz chorych na anoreksję podczas gry w obstawianie. Okazało się, że u uczestniczek z drugiej grupy obszary mózgu zaangażowane w przetwarzanie nagrody były mniej aktywne, gdy wygrywały, natomiast bardziej – gdy przegrywały. Dlaczego tak się dzieje? W układzie nagrody ważną rolę ogrywa dopamina – neuroprzekaźnik, który motywuje nas do nałożenia sobie kolejnej porcji pysznego ciasta. Jej działanie ulega zmianie w bulimii i anoreksji, choć w odwrotny sposób. Potwierdzają to badania dr. Guido Franka, psychiatry z University of Colorado. Jak stwierdził, u osób z bulimią dopaminowe „sieci przyjemności” są mniej reaktywne, z kolei u tych z anoreksją są nadmiernie wrażliwe na bodźce związane z jedzeniem. Dla większości z nas jedzenie jest przyjemnością. Tymczasem chorzy na anoreksję skarżą się, że gdy siadają do posiłku, ogarnia ich lęk. Prof. Kaye i jego współpracownicy dowiedli, że stoi za tym biologia: uwalnianie dopaminy w grzbietowym prążkowiu wywołuje u osób z anoreksją niepokój, a nie przyjemność.

Sygnały z ciała

Badając zakłócenia w działaniu układu nagrody, naukowcom udało się wskazać obszary mózgu, które mogą być odpowiedzialne za rozwój zaburzeń odżywiania. Jednym z „winowajców” okazała się kora oczodołowo-czołowa, która sygnalizuje, kiedy mamy przestać jeść. Badania pokazały, że u chorych na bulimię i anoreksję występują funkcjonalne i strukturalne różnice w tym obszarze. Ponadto kobiety cierpiące na anoreksję cechuje większa aktywność grzbietowego prążkowia – obszaru mózgu związanego z zachowaniami nawykowymi. Dowiodły tego ubiegłoroczne badania dr Karin Foerde z New York University i jej współpracowników, którzy skanowali mózgi chorych i zdrowych kobiet, gdy decydowały, co zjeść (mężczyźni rzadziej cierpią na zaburzenia odżywiania,

SŁOWNICZEK

dlatego większość badań dotyczy kobiet). Powszechnie uważa się, że osoby z anoreksją muszą mieć niezwykle silną wolę, dzięki której mogą powstrzymać się od jedzenia, nawet gdy umierają z głodu. Tymczasem badanie dr Foerde sugeruje, że to raczej kwestia nawyku niż silnej woli. U osób cierpiących na to zaburzenie zmieniona wydaje się także prawa wyspa. Ta część mózgu pomaga przetwarzać wrażenia smakowe, a także wiąże się z interocepcją, czyli zdolnością odczytywania sygnałów, jakie wysyła nam ciało. Ich wypaczony odbiór u chorych jest przedmiotem badań dr Zucker na Duke University. Większość z nas słyszy sygnały z ciała, dopiero gdy coś jest nie tak – zwracamy uwagę na burczenie w brzuchu, gdy jesteśmy głodni, albo na bicie serca, gdy staje się niemiarowe. Jednak osoby z anoreksją mogą słyszeć „szum”, na który większość z nas nie zwraca uwagi. – A to oznacza, że są nadwrażliwe na zmieniające się doznania płynące z ciała. Przeszkadzają im one w skupieniu, nieustannie je rozpraszają – wyjaśnia dr Zucker. Być może radykalne ograniczenie pokarmu to sposób, w jaki chorzy próbują sobie radzić z tą nadwrażliwoś-

Układ nagrody – zespół struktur mózgowych, których aktywacja wiąże się z odczuwaniem przyjemności. Bierze swój początek w neuronach dopaminowych znajdujących się w polu brzusznym nakrywki, których wypustki docierają do jądra półleżącego, przegrody, brzusznej części prążkowia, ciała migdałowatego i do kory przedczołowej. Rezultatem pobudzenia neuronów dopaminowych jest wzrost wydzielania dopaminy, która ma działanie nagradzające. Działanie układu dopaminowego wpływa na poziom motywacji i podejmowane decyzje, odczucie przyjemności i euforii, zachowania stereotypowe i kompulsywne, perseweracje. Interocepcja – percepcja doznań płynących z wnętrza ciała; odnosi się do odczuć powstających w efekcie stymulacji interoreceptorów i przekazywania informacji o stanie narządów wewnętrznych i tkanek wewnątrz ciała.

cią: głodzone ciało „zwalnia” – spada tętno, cykl menstruacyjny zostaje zahamowany. Całe ciało zostaje „wyciszone”. Dr Zucker badała to zjawisko wraz z zespołem dr. Kyle’a Simmonsa z Laureate Institute for Brain Research. Wyniki ich pracy zostały opublikowane w tym roku na łamach „Neuropsychopharmacology”. Naukowcy skanowali mózgi kobiet zdrowych oraz leczonych na anoreksję, gdy te skupiały się na

reklama

20. Mi´dzynarodowe

Targi Ksià˝ki w Krakowie

27-30 paêdziernika 2016 GoÊç Honorowy:

www.ksiazka.krakow.pl

®

• WWW.CHARAKTERY.EU

L A B O R A T O R I U M

mózg

doznaniach odczuwanych w sercu, żołądku i pęcherzu. Okazało się, że u chorych uczestniczek aktywność wyspy odbiegała od normy. Co ciekawe, określona część tego obszaru uaktywniała się także wtedy, gdy chore pomyślały o sytuacjach, które je martwiły. Takie wyniki sugerują, że zmieniona interocepcja może przyczyniać się do ich lękowego usposobienia.

Dr hab. ANNA BRYTEK-MATERA, prof. Uniwersytetu SWPS, psycholog, terapeutka. Zajmuje się problematyką zaburzeń odżywiania oraz obrazu ciała w kontekście zdrowia i choroby:

Dialog i eksperymenty – Najefektywniejszą formą pomocy w przypadku bulimii psychicznej oraz kompulsywnego objadania się jest terapia poznawczo-behawioralna. Polega przede wszystkim na identyfikowaniu negatywnych przekonań oraz zastępowaniu ich racjonalnymi i realistycznymi. Modyfikacja sposobu myślenia pociąga za sobą zmianę w sferze emocji i co za tym idzie – również zmianę zachowania. Kluczowymi metodami pracy osób z zaburzeniami odżywiania są: dialog sokratejski – bada zniekształcone treści poznawcze i pozwala rozważyć alternatywną perspektywę; restrukturyzacja poznawcza – ułatwia modyfikację zniekształconych myśli poprzez sformułowanie myśli alternatywnych, redukuje zniekształcone przekonania i dzięki eksperymentowi behawioralnemu potwierdza je lub neguje; praca nad negatywnymi przekonaniami – umożliwia identyfikację dysfunkcyjnych przekonań oraz dowodów przeciwko nim, a także stworzenie adaptacyjnych treści poznawczych; eksperyment behawioralny – ma na celu ocenę przewidywań osoby na temat nieprzyjemnego dla niej zdarzenia czy sytuacji. W terapii poznawczo-behawioralnej znaczącą rolę odgrywa też psychoedukacja, pomagająca pacjentom ocenić stosunek do choroby, oraz prace domowe, które ułatwiają im zrozumienie czynników wywołujących i podtrzymujących konkretne zachowania. W przypadku jadłowstrętu psychicznego (anoreksji) najskuteczniejszą terapią jest terapia systemowa (rodzinna). Jej zadaniem jest zmiana systemu/rodziny – zmiana sposobu komunikowania się, wzajemnych stosunków, relacji i granic między poszczególnymi członkami rodziny, struktury rodziny – nie zaś osoby chorej. Posiłkując się wiedzą z zakresu neuronauki, należy być również świadomym tego, że w zaburzeniach odżywiania istotną rolę pełnią myśli i emocje spowodowane podprogowym pobudzeniem prawej półkuli mózgu, dlatego też w procesie terapeutycznym należy wykorzystywać takie techniki i metody, które aktywują tę półkulę.

76

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Kura czy jajko? Choć wyłania się pewien wzór nieprawidłowości mózgowych związanych z zaburzeniami odżywiania, nie wszystkie dane są spójne. Na przykład poważne niedożywienie może powodować zmiany w mózgu, przy czym wiele z nich ustępuje, gdy osoba zaczyna odżywiać się normalnie. Ponadto wyniki badań mogą ogromnie się różnić, w zależności od tego, czy chory ogranicza jedzenie, jest w trakcie leczenia, czy też powrócił do swojej normalnej wagi. Dlatego, jak zaznacza dr Frank, dużą wartość mają badania, w których uczestnicy poddawani są ściśle kontrolowanej terapii – dzięki temu dokładnie wiadomo, ile i od jakiego czasu jedzą. Jednak nawet wtedy trudno czasem rozpoznać, czy określone zmiany w mózgu są przyczyną, czy konsekwencją choroby. Jak sugeruje dr Frank, zapewne niektóre cechy mózgu są przyczyną większej podatności na zaburzenia jedzenia, z kolei inne zmiany rozwijają się w reakcji na określone nawyki żywieniowe. Jednak już teraz, zanim badacze rozwikłają tę zagadkę, neurobiologia może mieć swój wkład w terapię zaburzeń odżywiania. – Jeśli możemy bezpośrednio oddziaływać dokładnie na te sieci mózgowe, które wiążą się z nasileniem choroby, rozstrzygnięcie sporu o to, co było pierwsze: kura czy jajko, nie jest niezbędne przed rozpoczęciem leczenia – mówi dr Frank. Skuteczne terapie są pilnie potrzebne. Blisko połowa osób cierpiących na anoreksję zmaga się z nią od co najmniej pięciu lat, tymczasem – jak zauważa dr Christina Wierenga, neuropsycholog z University of California w San Diego – brakuje efektywnych metod leczenia: – Terapie zaburzeń jedzenia są niezbyt skuteczne. Wskaźniki nawrotu choroby są wysokie, ponieważ leczenie nie uwzględnia jej przyczyn. Dr Wierenga oraz inni naukowcy wierzą, że właśnie neuronauka wskaże kierunek dla tworzenia nowych leków oraz metod terapeutycznych. Razem z prof. Walterem Kaye’em zaczęła już testować nowe terapie oparte na odkryciach neurobiologii. Zdaniem dr Wierengi samo przedstawienie pacjentowi wyników badań z tego obszaru może być dla niego znaczącym impulsem do podjęcia leczenia: – Chorzy często nie zdają sobie sprawy z powagi sytuacji, co utrudnia terapię. Nieraz brakuje im motywacji do zmiany. W świetle badań, które ujawniają rolę wadliwego działania układu nagrody w powstawaniu zaburzeń jedzenia, prof. Kaye i dr Wierenga rozwijają model terapii, który kładzie większy nacisk na negatywne konsekwencje niż na nagrody. Nie mają one jednak stanowić kary, której zostaje poddany pacjent – wyjaśnia dr Wierenga – lecz pomóc skierować go ku pozytywnej zmianie. Na przykład pa-

Debiutancki album

BUSLAV

CZYTAJ TEŻ „Apetyt na uczucia”, „Charaktery” 2/2006 „Trać wagę, ale z głową”, „Charaktery” 10/2015 – dostępne na www.charaktery.eu. Znajdziesz tam ponad cztery tysiące tekstów z „Charakterów”, „Psychologii Dziś”, „Psychologii w Szkole”. Dostęp do całego archiwum – 12 złotych. 5 tekstów – tylko 3 złote.

cjent, który odmawia przyjmowania odżywczych suplementów, może zostać poddany większej kontroli podczas leczenia szpitalnego: – Czasem taką negatywną konsekwencją jest na przykład zakaz noszenia makijażu albo założenia ulubionych dżinsów. To przywileje i pacjent musi zasłużyć, by je odzyskać.

To nie bunt

Dr Zucker zwraca uwagę, że podkreślanie roli neurobiologii w powstawaniu zaburzeń odżywania przyczynia się do zmniejszenia społecznej stygmatyzacji chorych. Rodzice lepiej też rozumieją, jak mogą pomóc dzieciom podczas leczenia. – Może się wydawać, że zaburzenia jedzenia to przede wszystkim kwestia zachowania. Gdy dziecko nie chce jeść, rodzic może to odbierać nawet jako formę buntu. Pokazanie, że to pewne sieci mózgowe nie działają tak jak powinny, daje rodzicom szansę na złapanie oddechu i dystansu. Pomaga im też lepiej zrozumieć chorobę dziecka. Na wiele pytań dotyczących neurobiologii zaburzeń odżywania nie znamy jeszcze odpowiedzi, np.: czy neurobiologiczne czynniki ryzyka są takie same bez względu na rasę czy pochodzenie etniczne? Jak wzajemnie na siebie oddziałują czynniki fizyczne oraz kulturowe przekazy na temat wyglądu i wagi? Przed badaczami wiele pracy, jednak już teraz ich odkrycia mogą być wykorzystywane w terapii zaburzeń odżywiania, by motywować pacjentów i ich rodziny oraz dostarczać im wiedzy na temat choroby. A to dopiero początek. Dr Zucker i jej współpracownicy już pracują nad nowymi terapiami – od głębokiej stymulacji mózgu po trening poznawczy – które pomogą odpowiednio „przeprogramować” zaburzone sieci mózgowe. 

PREMIERA

7.10.2016

KIRSTEN WEIR jest dziennikarką naukową i redaktorką. Jej artykuły ukazują się m.in. w „Monitor on Psychology”, „Scientific American Mind” i „Psychology Today”. Artykuł (pt. „New insights on eating disorders”) ukazał się w magazynie „Monitor on Psychology” w kwietniu 2016 roku. Copyright ©2016 by the American Psychological Association. Tłumaczenie i przedruk za zgodą APA. APA nie odpowiada za wierność tłumaczenia. Tłumaczenie to nie może być powielane ani rozpowszechniane bez wcześniejszej pisemnej zgody APA. Jeśli chcesz podzielić się opinią na temat artykułu, napisz do nas ([email protected]).

reklama

Tłum. Paulina Chołda

• WWW.CHARAKTERY.EU

J U B I L E U S Z

Tak rodziły się

„CHARAKTERY” Przed 20 laty pomysł wydawał się karkołomny – stworzyć psychologiczne pismo popularnonaukowe. A jednak, na przekór sceptykom, „Charaktery” powstały, trwają i mają się dobrze... Początki pisma wspominają jego pionierzy, którzy tworzyli je z Bogdanem Białkiem. > Pod dobrą gwiazdą Gwiazda „Charakterów” pędzi i nie zatrzymuje się. Dr hab. JERZY MELLIBRUDA, profesor Uniwersytetu SWPS, jest psychologiem, specjalizuje się w problematyce uzależnień. Jest superwizorem psychoterapii i superwizorem treningów PTP. Kieruje Instytutem Psychologii Zdrowia, a także Katedrą Psychologii Uzależnień, Przemocy i Sytuacji Kryzysowych Uniwersytetu SWPS. Napisał m.in.: Pułapka niewybaczonej krzywdy; Siedem ścieżek integracji psychoterapii.

Oglądam numer zerowy „Charakterów” z grudnia 1996 roku. Na okładce obraz Rafała Olbińskiego. Aleja zaśnieżonych drzew, a na pierwszym planie drabina sięga do wielkiego otworu w murze. Stoją przy niej dwie osoby: starszy pan w kapeluszu i dziecko podchodzące do drabiny. W otworze widzimy biały kwiat podobny do gwiazdy. Ta pierwsza okładka symbolicznie, tak teraz myślę, zapowiadała to, co przez następne 20 lat działo się pod egidą „Charakterów” – innowa-

78

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

cyjność i bogactwo idei, projektów, mądrych ludzi itp. Teraz pod tą egidą istnieją już trzy, może nawet cztery, czasopisma, a także wydawnictwo, portal internetowy, kursy Akademia Charaktery, Nagroda Teofrasta i wiele innych projektów. Gwiazda „Charakterów” rozpędziła się i nie zatrzymuje się. To wielkie dzieło – Twoje Bogdanie i Twoich współpracowników. Bogdan Białek w swym pierwszym tekście pisał m.in.: „za cel stawiamy sobie dawanie ludziom psychologii. Będziemy Czytelników wspierać w szukaniu odpowiedzi na niezmierzoną ilość pytań, które każdy człowiek stawia sobie i innym. (...) wierzę, że istnieje wspólnota doświadczeń wszystkich ludzi, że mają one jakiś wspólny sens i jednakowy kres – bez względu na jakiekolwiek powody, które ludzi tak cudownie i głęboko różnią”. Te zamiary od lat są spełniane. Z racji przyjaźni z Bogdanem przez kilka pierwszych lat uczestniczyłem w pracach redakcyjnych „Charakterów”. Później od czasu do czasu pisałem teksty. Teraz jestem regularnym czytelnikiem pisma. Czytam ciekawe artykuły psychologiczne, także refleksje Łukaszewskiego i Maruszewskiego,

ale najbardziej lubię czytać teksty pisane przez mądrych niepsychologów – Jerzego Maksymiuka, Halinę Bortnowską, Tadeusza Gadacza, Ignacego Karpowicza, Leszka Mądzika, Aloszę Awdiejewa, Jacka Krzysztofowicza czy Bronisława Maja. W każdym numerze „Charakterów” jest tak wiele ciekawych rzeczy do czytania... ale trochę brakuje mi tekstów Bogdana Białka, znaczna część jego

aktywności skoncentrowała się teraz chyba na innych, ważnych obszarach życia społeczno-duchowego w Polsce. Chciałbym, Bogdanie, byś żył długo i zdrowo... i żeby było Ci dobrze w tych latach, które przed Tobą. Niech dobra gwiazda towarzyszy Tobie i Twojemu zespołowi – tworzycie coś ważnego i pożytecznego dla Czytelników i dla naszego kraju.

> Z lotu ptaka Przejrzałem kilka pierwszych i kilka ostatnich numerów „Charakterów”. Przyznam, że zaczęło mnie to wciągać. Dr n. med. KRZYSZTOF JEDLIŃSKI jest psychiatrą, psychoterapeutą i trenerem psychologicznym, a także superwizorem psychoterapii. Pracuje w Ośrodku Pomocy i Edukacji Psychologicznej „Intra”. Napisał m.in.: Jak rozmawiać z tymi, co stracili nadzieję i Nie dać się upokorzyć, współautor Treningu interpersonalnego.

Pisanie jubileuszowego komentarza pozwoliło mi się oderwać od tego, co czytam teraz najczęściej – od pism i portali zbieżnych z moją orientacją ideowo-polityczną, od Biblii oraz podręcznika języka hebrajskiego. To nie znaczy, że nie czytam tekstów psychologicznych czy psychoterapeutycznych – tak, ale te dotyczące wyraźnie mojej pracy. Postanowiłem przejrzeć kilka pierwszych i kilka ostatnich numerów „Charakterów”, żeby obejrzeć początki i stan obecny z lotu ptaka. Przyznam, że zaczęło mnie to wciągać. Do tego stopnia, że musiałem uruchomić moje ego, żeby oprzeć się pokusom id, które naciskało: „czytaj, czytaj – to takie ciekawe!”, a zarazem przeciwstawić nakazom superego, które mówiło: „czytaj, ale od deski do deski – tylko wtedy będziesz miał rzetelny ogląd”. Zacząłem wypatrywać starych znajomych. Najpierw stopka. Najmniejsze zmiany w Radzie Naukowej – Alosza Awdiejew jak był, tak jest na pierwszym miejscu. A w Redakcji – same zmiany: ostał się Naczelny i Dorota Krzemionka, Piotr Żak, jak rozumiem, awansował (wydawnictwo), a pozostali odpłynęli… Otwieram pierwsze zeszyty i widzę od razu uśmiechniętą twarz Bogdana i czytam jego ciepłe wprowadzenie do numeru. Teraz wita mnie bystre spojrzenie prof. Wiesława Łukaszewskiego, wiernego współpracownika od początku. W ogóle Naczelny jakby zaniknął. W ostatnich numerach „wykryłem” go raz – zresztą w ciekawym wywiadzie. Alosza Awdiejew wierny, błyskotliwie zgryźliwy jak zawsze, choć dziś wyraźnie upolityczniony. Notabene przeczytałem w jednym z pierwszych numerów psychologiczne rozważania, czy przejście z UW do AWS jest zdradą. Myślę: Boże, chciałbym

mieć nasze ówczesne problemy! W ostatnich numerach polityki jakby mniej – może i dobrze – gdyż istniałoby ryzyko, że połowa (jedna lub druga) czytelników znienawidziłaby pismo… A w pierwszym numerze czytam bardzo dobrą analizę politologiczną śp. Andrzeja Samsona, jakiej dokonał chyba na krótko przed swoim fatalnym upadkiem… Poezja w „Charakterach” pozostała – Bronisław Maj jest stale obecny ze swoimi pięknymi i mądrymi medytacjami nad wierszami. Jest też stała refleksja nad muzyką – Jerzy Maksymiuk, z którym na początku „Charakterów” przeprowadziłem wywiad. Moi koledzy z Intry, Majka i Piotr Fijewscy, jak byli na początku, tak i teraz (i zawsze?). Poza tym mnóstwo nowych twarzy, nowych nazwisk, wśród których z przyjemnością wykrywam moją kuzynkę Anię Srebrną w ciekawym wywiadzie o prostocie (kupiłem świetny pomysł zadawania pytania „No i?” wielomównemu rozmówcy). Odnalazłem też mojego studenta już z tytułem doktora. Imponująca jest liczba felietonistów-refleksjonistów, z moją mądrą znajomą sprzed lat Haliną Bortnowską. Wyraźnie większy jest udział autorów zagranicznych. Dech zapiera obecna szata graficzna, barwna i, powiedziałbym, bardziej młodzieżowa niż dawniej. No i reklamy, których dawniej prawie nie było (pamiętam, że specjaliści mówili, że w „Charakterach” można co najwyżej reklamować okulary). Czyta się pismo lepiej – zarówno dzięki układowi graficznemu, jak i dzięki lepszej konstrukcji tekstów. Wygląda na to, że piszemy coraz lepiej, albo redaktorzy lepsi niż ongiś… No i objętość niemal nie do objęcia (114 stron wobec 50 na początku). Dobrze, że nie uległem mojemu superego i nie próbowałem czytać od deski do deski. Na koniec wyrazy wdzięczności: moja życiowa przygoda redakcyjna z „Charakterami”, choć zakończona, jest bardzo ważnym etapem w moim życiu – tyle rozmów z ciekawymi ludźmi, tyle tekstów wywróconych do góry nogami, ale w efekcie o ile lepszych niż na początku, tyle długich rozmów z Bogdanem, tyle debat z Dorotą, Piotrem, Józkiem, Justyną. Dobre i trudne chwile pozostały w pamięci – czuję, że się wzruszam... Pozostała też nabyta sprawność komputerowa. CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

79

P O Ż E G N A N I E

• WWW.CHARAKTERY.EU

>> Już Cię brakuje, Andrzeju

80

Zmarł Andrzej Wiśniewski – wspaniały psychoterapeuta i świetny człowiek. 25 sierpnia 2016 zmarł w Warszawie Andrzej Wiśniewski, jeden z najwybitniejszych polskich psychoterapeutów i nauczycieli psychoterapii, superwizor psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego i Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, człowiek dobry, mądry, odważny i uczciwy. Andrzej w roku 1974 ukończył psychologię w Warszawie, na Akademii Teologii Katolickiej (dziś Uniwersytet im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego), a już w roku 1976, jako

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

najmłodszy doktorant, obronił doktorat „Retrospekcyjna analiza kształtowania się poczucia własnej wartości” na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Po studiach pracował w podwarszawskim szpitalu w Drewnicy, potem w Warszawie na Ursynowie w ośrodku Synapsis, który w tamtych czasach był nowatorskim miejscem pracy środowiskowej z pacjentami i ich rodzinami, a Andrzej stał się jednym z filarów tego zespołu. Przez ostatnie 20 lat Andrzej był członkiem zespołu Laboratorium Psychoedukacji. Szczególnie ważnym obszarem jego zainteresowań była praca z parami i rodzinami. Ukazało się na ten temat wiele jego artykułów i wywiadów z nim. Opublikował także dwie książki-dialogi z Katarzyną Grocholą – Związki i rozwiązki miłosne oraz Gry i zabawy małżeńskie i pozamałżeńskie. Andrzej w gronie psychoterapeutów był niekwestionowanym autorytetem. Powierzano mu ważne zadania. Był m.in. współautorem (wraz z prof. Bogdanem de Barbaro i Anną Tanalską) Kodeksu Etyki Psychoterapeuty Sekcji Naukowej Psychoterapii i Sekcji Naukowej Psychoterapii Rodzin Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Był też członkiem zarządu tej ostatniej sekcji. Przez dwie kadencje pełnił funkcję przewodniczącego Komisji Certyfikatów Psychoterapeutycznych przy Polskim Towarzystwie Psychologicznym, był też przewodniczącym zarządu Polskiego Stowarzyszenia Integracji Psychoterapii.

Ale Andrzej był nie tylko charyzmatycznym psychoterapeutą i inspirującym nauczycielem psychoterapii. Na podstawie kilkudziesięciu lat znajomości, a w ostatnich 20 latach bliskiej współpracy w ramach Laboratorium Psychoedukacji, mogę dziś powiedzieć, że Andrzej – wspaniały psychoterapeuta wyrastał wprost z Andrzeja – świetnego człowieka. Pacjenci się do niego garnęli, bo wiedzieli, że ich z szacunkiem wysłucha, nie oceni, może pokaże odmienną perspektywę, ale nigdy jej nie narzuci. Andrzej był człowiekiem zasad, ale wiedział, że prawd może być wiele, zawsze więc szukał kompromisu. Może dlatego tak dobrze pracował z parami i rodzinami, że tam właśnie ścierają się różne, często pozornie niemożliwe do pogodzenia punkty widzenia. Dlatego też dobrze się czuł w Polskim Stowarzyszeniu Integracji Psychoterapii – idee integracyjne wyjątkowo dobrze godziły się z jego światopoglądem. Był bardzo ważną postacią w zespole Laboratorium Psychoedukacji. Jego bezpośredniość, poczucie humoru, lojalność, ale też niezależność i odwaga były dla nas bezcenne. Można było śmiać się z nim do łez, ale też głęboko rozmawiać o poważnych sprawach. Bardzo Cię będzie brakowało, Andrzeju. Już Cię brakuje. ZOFIA MILSKA-WRZOSIŃSKA jest psychologiem, certyfikowaną psychoterapeutką i superwizorem psychoterapii i treningu Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Współzałożycielka Laboratorium Psychoedukacji, którym kieruje.

A G O R A SZKOLENIA SPECJALISYCZNE

AKREDYTOWANE KURSY PSYCHOTERAPII W PODEJŚCIU INTEGRACYJNYM: SYSTEMOWO-ERICKSONOWSKIM Katowice Wrocław

Poznań

AKREDYTACJA: SEKCJI PSYCHOTERAPII POLSKIEGO TOWARZYSTWA PSYCHOLOGICZNEGO NAUKOWEJ SEKCJI PSYCHOTERAPII POLSKIEGO TOWARZYSTWA PSYCHIATRYCZNEGO

TRWA NABÓR KATOWICE -

styczeń 2017

Katowicki Instytut Psychoterapii

informacje: www.k-i-p.pl

WROCŁAW -

wiosna 2017

Wrocławski Instytut Psychoterapii

informacje: www.wip.wroclaw.pl

POZNAŃ -

wiosna 2017

Wielkopolski Instytut Psychoterapii WIP Ośrodek Psychoterapii Dzieci, Młodzieży i Rodzin oraz Szkoleń Podyplomowych

www.wip-dzmr.poznan.pl Wielkopolski Instytut Psychoterapii WIP Zespół Specjalistycznych Ośrodków Psychoterapii i Szkoleń

reklama

informacje: www.wip.poznan.pl

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

81

K T O

C O

G D Z I E

K I E D Y

• WWW.CHARAKTERY.EU

Archiwum KUL

>> nagrody i wyróżnienia Profesor Józef Kozielecki obchodzi 80 urodziny.

Prof. Józef Kozielecki jest psychologiem, emerytowanym pracownikiem naukowym Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Urodził się 17 października 1936 roku w Wilnie. Ukończył studia psychologiczne na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie w 1964 roku obronił doktorat. W sferze jego zainteresowań pozostawała psychologia poznawcza. W 1966 roku ukazała się jego praca Zagadnienia psychologii myślenia, a trzy lata później Psychologia procesów przeddecyzyjnych. W tym samym czasie objął stanowisko docenta w Instytucie Psychologii UW. Założył i kierował Zespołem Badań nad Podejmowaniem

Decyzji. W latach 70. uczestniczył w stażach zagranicznych w USA, Holandii, Szwecji i Japonii. Owocem badań krajowych i zagranicznych jest praca Psychologiczna teoria decyzji (1975), która przyniosła autorowi uznanie w środowisku psychologów i specjalistów w dziedzinie nauk pokrewnych. W 1977 roku uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego i objął kierownictwo Zakładu Psychologii Procesów Poznawczych w Instytucie Psychologii UW. Rok później został prodziekanem Wydziału Psychologii i Pedagogiki UW. Badania nad wykorzystaniem wiedzy w procesie decyzyjnym, prowadzone w tym okresie, znalazły wyraz w pracy Psychologiczna teoria

samowiedzy (1981). Od tego momentu obiektem jego zainteresowań badawczych stała się psychologia nieeksperymentalna. Powstały wówczas kolejne prace, poddające analizie mechanizmy motywacyjne, pozwalające ludziom na podjęcie działań twórczych wykraczających poza ich dotychczasowe dokonania, m.in.: Koncepcja transgresyjna człowieka (1987), Transgresja i kultura (1997). Członek Polskiej Akademii Nauk. Otrzymał liczne nagrody, m.in.: Polskiej Akademii Nauk (1976), Japanese Science Foundation (1980) oraz Jurzykowski Cultural Foundation (1990). W 2008 roku otrzymał tytuł doctora honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

>> Prof. Józef Kozielecki („Charaktery”, sierpień 2001) Ludzie dowartościowani mają dobre samopoczucie. Cechuje ich spokój ducha i optymizm. Często przeżywają radość czy miłość. Są zdolni do autoironii, umieją śmiać się z siebie. > GRANTY I STYPENDIA

Narodowe Centrum Nauki ogłosiło projekty nagrodzone w ramach konkursu Preludium 10. Nagrody otrzymali następujący psychologowie: mgr Krzysztof Basiński, Gdański Uniwersytet Medyczny, projekt: Wpływ preferencji muzycznych na zjawisko muzycznej anaglezji; mgr inż. Katarzyna Jasińska, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, projekt: Psychologiczne i społeczne aspekty kształtowania podziemnych stacji metra: właściwości przestrzenne a komfort i bezpieczeństwo użytkownika; mgr Katarzyna Jurewicz, Instytut Biologii

82

Doświadczalnej im. M. Nenckiego Polskiej Akademii Nauk, projekt: Rola styku skroniowo-ciemieniowego w ocenie zgodności bodźców nadchodzących i przewidywanych; mgr Konrad Kulikowski, Uniwersytet Jagielloński, projekt: Nowe perspektywy teorii wymagań i zasobów pracy. Sprawność pamięci roboczej jako predyktor zaangażowania w pracę; mgr Martyna Krężołek, Akademia Medyczna w Warszawie, projekt: Mechanizmy neuropoznawcze i ich związki z funkcjonowaniem społecznym osób chorujących na schizofrenię. Nazwiska pozostałych laureatów i ich projekty zamieścimy w numerze listopadowym.

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Uleganie pamięci Konformizm pamięciowy występuje, gdy relacja pamięciowa jednej osoby wpływa na to, jak zdarzenie z przeszłości wspomina jej rozmówca. Aleksandra Krogulska i prof. Agnieszka Niedźwieńska z Uniwersytetu Jagiellońskiego badały, jaką rolę w konformizmie pamięciowym odgrywa odroczenie czasowe. W badaniu uczestniczyło 98 studentów UJ. Uczestnicy dobrali się w pary, a następnie zostali podzieleni na trzy grupy – dwie eksperymentalne oraz kontrolną. Badani z pierwszej grupy eksperymentalnej oglądali film, potem dyskutowali o nim w parach (filmy różniły się pięcioma szczegółami), a po pięciu minutach uzupełniali Test pamięci oraz Test pamięci źródła. W drugiej grupie eksperymentalnej badanie przebiegało w ten sam sposób, ale osoby wypełniały testy po tygodniu. W grupie kontrolnej badani opowiadali eksperymentatorowi o filmie. Ryzyko wystąpienia konformizmu pamięciowego jest duże, jeśli dwie osoby rozmawiają o przeszłym wydarzeniu, a w ich relacjach pojawiają się niezgodne z tym zdarzeniem informacje. Liczba błędów wskazujących na konformizm pamięciowy była większa wraz z upływem czasu. Artykuł opublikowano w czasopiśmie „Roczniki Psychologiczne” (2016, t. XIX, nr 1, s. 139–147).

>> konferencje i szkolenia

Światowy Dzień Zdrowia Psychicznego od wielu lat jest obchodzony także w Polsce. W tym roku „Charaktery” objęły patronatem wydarzenia zorganizowane z tej okazji w Łodzi i Lublinie. Łódzkie Stowarzyszenie Młodzieży i Osób z Problemami Psychicznymi, Ich Rodzin i Przyjaciół POMOST organizuje obchody Światowego Dnia Zdrowia Psychicznego już po raz 15. Podczas imprezy, która będzie miała miejsce 10 października, odbędą się bezpłatne konsultacje z udziałem psychologów, psychiatrów i terapeutów oraz warsztaty edukacyjno-terapeutyczne. Będzie można się dowiedzieć, jakie symptomy sugerują poważne zaburzenia, jakie są szanse wyjścia z kryzysu oraz poznać skuteczne metody terapii i leczenia. Więcej: www.pomost-lodz.org. Po raz pierwszy w obchody Światowego Dnia Zdrowia Psychicznego włączy się Katolicki Uniwersyt Lubelski Jana Pawła II. Sekcja Psychoterapii Koła Naukowego Studentów Psychologii KUL przez dwa dni – 10 i 11 października – przybliżać będzie zainteresowanym tematykę zaburzeń i chorób psychicznych oraz czynników, które mogą mieć negatywny wpływ na zdrowie psychiczne. Poruszana będzie także tematyka motywacji, samorealizacji oraz psychologii pozytywnej. Podczas wydarzenia odbędzie się cykl miniwykładów, prowadzonych przez wybitnych lubelskich psychologów. W trakcie obchodów ŚDZP przewidziane są także warsztaty z arteterapii, muzykoterapii i radzenia sobie ze stresem. Więcej: www.facebook.com/kulknsp. Międzynarodowe Sympozjum Naukowe „Stosowana analiza zachowania w badaniach i terapii zaburzeń ze spektrum autyzmu” odbędzie się w dniach 21–22 października w Gdańsku. Jego organizatorami są Fundacja Instytut Wspomagania Rozwoju Dziecka oraz Uniwersytet Gdański. Wykłady wygłoszą wybitni specjaliści z Polski i zagranicy, m.in.: dr Svein Eikeseth (Norwegia), dr Per Holth (Norwegia), dr Neil Martin (Wielka Brytania), dr Laura Hall (USA), dr Binyamin Birkan (Turcja), dr Anna Budzińska (IWRD). Podczas konferencji przedstawione zostaną skuteczne i potwierdzone naukowo techniki terapii osób z autyzmem, oparte na zasadach stosowanej analizy zachowania, oraz

nowoczesne technologie wykorzystywane w pracy z dziećmi z autyzmem. Patronat medialny: „Charaktery”. Więcej: www.sympozjum.iwrd.pl. Cykl bezpłatnych konferencji o zdrowiu psychicznym rozpoczął się w grudniu 2015 i potrwa do końca 2016 roku. Wydarzenia organizuje zespół Kliniki Psychologiczno-Psychiatrycznej PsychoMedic.pl wraz z burmistrzami dzielnic Warszawy. Spotkania odbywają się co miesiąc w innej dzielnicy (najbliższe 15 X na Ursynowie). Ich celem jest promowanie zdrowia psychicznego oraz sposobów radzenia sobie ze stresem w sposób nieszkodliwy dla zdrowia. O tym, jak walczyć z depresją,

uzależnieniami, zaburzeniami snu i innymi trudnościami nękającymi człowieka opowiedzą specjaliści – psychiatrzy, psychologowie, psychoterapeuci. Wśród nich: prof. M. Anczewska, dr n. med. K Staniszewski, dr n. med. M. Jeśla. Patronat medialny: „Charaktery”. Więcej: www.psychomedic.pl. Natura i kultura. Psychoterapia wobec fenomenu agresji we współczesnym świecie to temat XII Konferencji Sekcji Psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Sekcji Naukowej Psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego i Sekcji Naukowej Terapii Rodzin Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, która odbędzie się w dniach 21–23 października w Warszawie. Jej organizatorem jest Sekcja Psychoterapii PTP we współpracy z Uniwersytetem Warszawskim. Podczas konferencji psychologowie i psychoterapeuci rozważać będą genezę i funkcje zachowań agresywnych, ich rozmaite formy i przejawy; zastanawiać się będą nad agresją konstruktywną i destrukcyjną, agresją w przekazie transgeneracyjnym, agresją u dzieci i młodzieży, w rodzinie, parze, grupie i w społeczeństwie, a także u pacjenta i psychoterapeuty. Wśród prelegentów: prof. Bogdan de Barbaro, prof. Maria Beisert, prof. Mirosław Kofta, prof. Irena Namysłowska, prof. Bogusław Pawłowski, prof. Krystyna Skarżyńska, prof. Andrzej Leder. Patronat medialny: „Charaktery”. Więcej: trojkonferencja2016.pl. „Kultura ciszy – aspekty interdyscyplinarne” to hasło międzynarodowej konferencji pedagogicznej, która

odbędzie się w dniach 24–25 października w Krakowie. Organizatorem wydarzenia jest Wydział Psychologii i Nauk Humanistycznych Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Podczas konferencji podejmowana będzie problematyka ciszy i jej zastosowania w procesie edukacji. Spotkanie przyczyni się do wymiany doświadczeń teoretyków i praktyków zajmujących się problematyką teorii wychowania, psychologii społecznej, resocjalizacji, edukacji dzieci i młodzieży. Uczestnicy dyskutować będa o ciszy jako elemencie kształcenia, jej wartości kulturowej, znaczeniu, jakie ma w komunikacji interpersonalnej oraz doświadczeniu ciszy w rozwoju osobistym. Wśród prelegentów redaktor naczelny magazynu „Charaktery” Bogdan Białek. Patronat medialny: „Charaktery”. Więcej: www.ka.edu.pl. II Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Założenia i mity psychometryczne”, organizowana w ramach cyklu „Katowickie Spotkania Psychometryczne”, odbędzie się w dniach 26–28 października w Katowicach. Organizatorami wydarzenia są: Instytut Psychologii Uniwersytetu Śląskiego oraz Centrum Informacji Naukowej i Biblioteka Akademicka w Katowicach. W trakcie konferencji o podstawowych założeniach deklaratywnie przyjmowanych w psychometrii oraz kwestii faktycznego ich respektowania dyskutować będą wybitni specjaliści z zakresu teorii psychometrii i metodologii badań psychologicznych oraz psychologowie praktycy. Patronat medialny: „Charaktery”. Więcej: www.psychometria. katowice.us.edu.pl.

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

83

K T O

C O

G D Z I E

K I E D Y

• WWW.CHARAKTERY.EU

Krzysztof Plebankiewicz

> badacze Dr hab. Małgorzata Basińska, profesor

Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, jest psychologiem klinicznym, kierownikiem Zakładu Psychopatologii i Diagnozy Klinicznej UKW. Obecnie prowadzi badania nad strategiami radzenia sobie ze stresem w pracy, somatyzacją, zespołami psychosomatycznymi w przebiegu chorób somatycznych oraz regulacją emocjonalną u dzieci

i dorosłych. Jest autorką bądź współautorką kilku monografii, m.in.: Elastyczne radzenie sobie ze stresem w zdrowiu i w chorobie; Osoby bezdomne. Psychologiczne aspekty ich funkcjonowania; Current Issues of Psychosomatic. Theory and Practice; Psychosomatyka. Problemy i kierunki badań; Funkcjonowanie psychologiczne pacjentów w wybranych chorobach endokrynologicznych. Uwarunkowania somatyczne

i osobowościowe oraz artykułów naukowych opublikowanych w polskich i zagranicznych czasopismach. Brała udział w wielu konferencjach krajowych i międzynarodowych. Jest członkiem Sekcji Medycyny Psychosomatycznej Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, a także Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Komisji ds. Testów PTP, Bydgoskiego Stowarzyszenia Opieki nad Chorymi z Otępieniem Typu Alzheimerowskiego.

>> Patrycja Kozera („Charaktery”, luty 2007) Zmagania z poważną chorobą umożliwiają wielu osobom przywrócenie lub nawet polepszenie poziomu funkcjonowania psychologicznego i osiągnięcie wyższej formy rozwoju.

>> na świecie Trauma i Zdrowie Publiczne to hasło 32. corocznego spotkania Międzynarodowego Towarzystwa Badań nad Stresem Pourazowym (International Society for Traumatic Stress Studies), które odbędzie się w dniach 10–12 listopada w Dallas (USA). Podczas konferencji przedstawiciele różnych dyscyplin omawiać będą sposoby diagnozy, leczenia, zapobiegania stresowi pourazowemu oraz

zwiększania świadomości społeczeństwa na jego temat. Ważnym tematem będzie również zastosowanie nowych technologii, mediów czy internetu do wymiany wiedzy, prowadzenia badań i terapii PTSD za pomocą wirtualnej rzeczywistości. Więcej: www.istss.org. Psychiatria społeczna w szybko zmieniającym się świecie to hasło XXII Kongresu Światowego

> NARZĘDZIA Stowarzyszenia Psychiatrii Społecznej, który odbędzie się w dniach 30 listopada – 4 grudnia w Delhi (Indie). O zmianach takich jak globalizacja, komercjalizacja, rozwój technologii informacyjnych oraz o ich wpływie na zdrowie psychiczne rozmawiać będą naukowcy i praktycy z całego świata, wśród nich prof. Tom Craig i prof. Laurence J. Kirmayer. Więcej: www.wasp2016.com.

Wiedza dla chorego Edukacja terapeutyczna pacjenta stała się istotnym elementem w leczeniu chorób przewlekłych i może zwiększyć skuteczność terapii. Prof. dr hab. Małgorzata Basińska z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy i dr Anna Andruszkiewicz z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu badały oczekiwania przewlekle chorych pacjentów dotyczące edukacji terapeutycznej i ich umiejscowienie kontroli zdrowia. W badaniu uczestniczyło 291 osób. Uzupełniały one Wielowymiarową Skalę Umiejscowienia Kontroli Zdrowia oraz autorską Skalę Oczekiwań od Edukacji Terapeutycznej OE-15. Mężczyźni i osoby z wewnętrznym umiejscowieniem kontroli zdrowia mają wyższe oczekiwania związane z edukacją i uzyskaniem informacji na temat tego, jak choroba wpłynie na ich życie zawodowe, seksualne lub czy może być dziedziczona przez dzieci, natomiast kobiety oczekują od lekarzy większego wsparcia psychologicznego. Artykuł został opublikowany w czasopiśmie „Health Psychology Report” (2016, t. 4, nr 2, s. 91–102).

84

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Indeks Rozwiązania Kryzysu Tożsamości (ISRI) Polską adaptację kwestionariusza Identity Stage Resolution Index (ISRI) autorstwa Jamesa Côté (1997) przeprowadzili Konrad Piotrowski z Uniwersytetu SWPS Wydział Zamiejscowy w Poznaniu oraz prof. dr hab. Anna Brzezińska z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. ISRI to narzędzie samoopisowe, w skład którego wchodzi 7 pozycji tworzących dwie skale: tożsamość osoby dorosłej (poczucie dorosłości) – stopień, w jakim jednostka posiada subiektywne poczucie bycia osobą dorosłą, oraz integracja ze społecznością – stopień, w jakim osoba badana ma subiektywne poczucie znalezienia już własnego miejsca w świecie społecznym. W badaniu wzięło udział 2381 uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Artykuł opublikowano w czasopiśmie „Studia Psychologiczne” (2015, t. 53, nr 3, s. 33–45).

C A T H E D R A

Mieszkańcy masowej wyobraźni to tytuł książki Krzysztofa Teodora Toe­ plitza, zawierającej jedną z pierwszych w Polsce analiz kultury masowej. Mowa w niej o postaciach żyjących w ludzkich głowach. Mogą być nimi np. fikcyjni bohaterowie literaccy, bohaterowie komiksów czy filmów. W Warszawie mamy ulicę Kubusia Puchatka, który wprawdzie był misiem o bardzo małym rozumku, ale za to sympatycznym, i tylko zatwardziały ponurak nie chciałby mieszkać przy takiej ulicy. Mieszkańcy warszawskiej Woli chcieli mieć plac imienia psa Fafika, bohatera znanego z tygodnika „Przekrój”. Toeplitz interesował się specyficzną grupą „mieszkańców masowej wyobraźni” – z przełomu lat 60. i 70. – dziś już dla nas w większości niezrozumiałych. Współczesne zabiegi propagandowe mają zapełnić wyobraźnię Polaków nowymi postaciami. Nie są to postacie pogodne, podobne do wspomnianych wcześniej. Wiąże się z nimi poczucie krzywdy i zapomnienia. Mamy np. z jednej strony żołnierzy wyklętych, a z drugiej – długo ukrywanych „prawdziwych” twórców „Solidarności” w 1980 roku. Tych ostatnich nie ma na żadnych zdjęciach, po wprowadzeniu stanu wojennego ich podobizny nie widniały na listach gończych itd. Im głębiej sięgamy w przeszłość, tym mniej jest żyjących świadków historii i tym większą rolę odgrywa to, czego możemy się dowiedzieć ze źródeł pośrednich. Dobrze, jeśli są nimi książki, które ktoś zrecenzował. Gorzej, gdy wiedza pochodzi z postów internetowych czy z klipów telewizyjnych, w których występują znani politycy. Nie są one poprzedzane przysięgą „będę mówił prawdę, całą prawdę i tylko prawdę”, natomiast ludzie prostodusznie zakładają, że tak jest: skoro mówi to sam... (tu należy wstawić odpowiednie nazwisko), to mówi prawdę. Tymczasem przemówienia zawierają apele perswazyjne, których celem jest nie tyle dostarczenie wiedzy, ile przekonanie ludzi do pewnej tezy. Jednak żaden mówca nie uprzedza, że będzie to robił.

Damian Kramski

E X

Postacie w naszej głowie Współczesne zabiegi propagandowe mają zapełnić wyobraźnię Polaków nowymi postaciami. Tomasz Maruszewski Klipy telewizyjne charakteryzuje znaczna kompresja czasowa, dlatego zdarzenie trwające wiele minut, a nawet godzin, zostaje skrócone do niespełna dwuminutowej relacji. To samo dotyczy postów pojawiających się w internecie czy wpisów na Twitterze. Ich niewielkie rozmiary sprawiają, że stają się coraz bardziej dosadne. Autorzy zakładają, że tylko w ten sposób uda się im przyciągnąć uwagę szerszego grona odbiorców. Wyobraźnia to ta część naszego umysłu, której zawartość można swobodnie modyfikować. Możemy myśleć o niestworzonych rzeczach, nieograniczeni regułami logiki i prawami fizyki. Modyfikacje te są szczególnie łatwe w przypadku krótkich komunikatów, zawierających nie tylko luki, lecz także skompresowanych w stosunku do zdarzeń rzeczywistych. Te luki wypełnia sam odbiorca, a twórca komunikatu, w którym pozostawiono

niedopowiedzenia, może spokojnie stwierdzić: „Ja jestem w porządku, to odbiorcy dodali jakieś informacje i interpretacje”. Z tego też względu skuteczne są np. insynuacje, w których nie mówi się wprost o jakimś nagannym zachowaniu, ale przeciwnie – nawet mu się zaprzecza. Anthony Pratkanis wskazuje, że informacja typu „Kowalski nie sprzedaje kokainy” psuje jego wizerunek. Tak samo działa pytanie: „Czy Kowalski sprzedaje heroinę? Ja tylko pytam”. Słysząc to, odbiorca za każdym razem sobie dopowiada, że skoro ktoś pyta albo zaprzecza, to widać coś jest na rzeczy. A autor tego zabiegu ma minę niewiniątka. Problem w tym, że staje się to coraz bardziej czytelne... TOMASZ MARUSZEWSKI specjalizuje się w psychologii procesów poznawczych i emocji, autor m.in. książki Pamięć autobiograficzna. CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

85

• WWW.CHARAKTERY.EU

ŻEBYM ROZUMIAŁ INNYCH LUDZI INNE JĘZYKI INNE CIERPIENIA • Zbigniew Herbert „Modlitwa Pana Cogito – podróżnika”

Największy numer, jaki diabeł wykręcił ludzkości, to przekonanie jej, że nie istnieje. Podobnie największym mitem współczesnej kultury jest wiara, że nie ma w niej mitów.

Marcin Napiórkowski

ROZMAWIAŁA KAROLINA ROGASKA FOTO  MIKOŁAJ STARZYŃSKI

MIT nasz

KONTEKSTY

Dr hab. MARCIN NAPIÓRKOWSKI, z wykształcenia kulturoznawca, socjolog i filozof, jest semiotykiem kultury. Zajmuje się mitologią współczesną, pamięcią zbiorową i kulturą popularną. Napisał m.in. Mitologię współczesną, Władzę wyobraźni, a ostatnio ukazało się Powstanie umarłych. Historia pamięci 1944–2014. Prowadzi blog o mitologii współczesnej.

KAROLINA ROGASKA: Mit kojarzy mi się ze zmyśloną historią albo ze starożytnością. Co Pan ma na myśli, mówiąc o współczesnej mitologii? MARCIN NAPIÓRKOWSKI: Rozumiem ją jako pewną formę myślenia – z jej pomocą szukamy odpowiedzi na najbardziej fundamentalne pytanie: jaki sens ma, u diabła, to wszystko? W filmie „Podejrzani” jednym z tytułowych podejrzanych, którego świetnie gra Kevin Spacey, jest pomiatany przez wszystkich drobny krętacz, Verbal Kint. W zamian za nietykalność opowiada on policjantom niezwykle zagmatwaną historię o tajemniczym, wszechpotężnym Söze, diable wcielonym. Na koniec okazuje się jednak, że to sam niepozorny Kint jest owym geniuszem zła. Film puen­tuje zdanie, że największy numer, jaki diabeł wykręcił ludzkości, to przekonanie jej, że nie istnieje. Podobnie największym mitem współczesnej kultury jest wiara, że nie ma w niej mitów. Postrzegamy mity jako coś odległego, w co wierzą tylko barbarzyńcy, radykalnie różniący się od nas. Nie widzimy ich natomiast u siebie. Tymczasem, jeżeli ktoś mówi, że nie wierzy w mity i dlatego jest wyjątkowy – tworzy mit, i to w dodatku mit paradoksalny. Skąd w nas taka niechęć do zobaczenia, że też mamy swoje mity? Mity działają wtedy, kiedy w nie wierzymy, a nie traktujemy jak mit. Jeśli zaczniemy je poddawać analizie, to istnieje duże ryzyko, że je popsujemy. To trochę tak, jak ze zdrajcą, najbardziej tragiczną postacią z filmu „Matrix” Wachowskich. Jego jedynym marzeniem było wrócić do Matrixa i zapomnieć, że to fałszywy świat. Mity dają nam poczucie szczęścia lub chociaż bezpieczeństwa i sensu tego, co robimy – dopóty, dopóki w nie wierzymy. Jeśli tylko dowiemy się, że są fikcją, wszystko znika i ulatnia się. Dlatego nie analizujemy ich, podobnie jak dzieci do pewnego momentu nie wątpią, że Święty Mikołaj przy-

niesie im prezenty, a czytelnicy Ericha von Dänikena są przekonani, że to kosmici zbudowali piramidy. My się z nich śmiejemy, bo niechętnie podobny sposób myślenia dostrzegamy u samych siebie. Chcemy się widzieć jako racjonalnie myślące osoby? Z punktu widzenia antropologów myślenie nie jest czymś, co siedzi w głowie, lecz pewną praktyką społeczną. Jeśliby się przyjrzeć naszej kulturze, to można mówić – z pewnym uproszczeniem – o myśleniu mitycznym i racjonalnym jako o dwóch sposobach myślenia, które odpowiadają za różne domeny życia, a czasem niepostrzeżenie się splatają. Wyobraźmy sobie dwie kobiety, które chcą wybudować dom. Jedna jest inżynierką, druga – majsterkowiczką. Pani inżynier narysuje plan, wyliczy, czego jej potrzeba, kupi to w specjalistycznym sklepie i dopiero wtedy zacznie budowę. Majsterkowiczka zbierze to, co znajdzie na działce – budę psa, brezentową płachtę, deski – i z tego stara się coś stworzyć. Majsterkowicz posługuje się tym, co ma pod ręką – nie odróżnia warstwy materialnej od warstwy idei. Inżynier myśli racjonalnie, czyli w sposób planowy, uwzględniając różnicę między ideami a rzeczami. Gdzie jeszcze, oprócz budowy domu, może prze­ jawiać się ta różnica stylów myślenia? Wszędzie. Weźmy na przykład katastrofy lotnicze. Inżynier, który ma wyjaśnić przyczynę katastrofy, będzie się opierał na zebranych informacjach, przykładał pewne idee do rzeczywistości. Majsterkowicz będzie działał z pozycji oddolnej: zacznie układać elementy niczym puzzle. Który sposób myślenia jest lepszy? W potocznym dyskursie wydaje się, że te dwa sposoby myślenia można wartościować – inżynier jest lepszy niż majsterkowicz. Ale tak naprawdę przez większą część naszego życia jesteśmy majsterkowiczami. Nie rozumiemy wielu procesów, w których uczestniczymy. Wyobraźmy sobie, że kupuję pastę:

powszedni CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

87

• WWW.CHARAKTERY.EU

ŻEBYM ROZUMIAŁ INNYCH LUDZI INNE JĘZYKI INNE CIERPIENIA • Zbigniew Herbert „Modlitwa Pana Cogito – podróżnika”

jej skład jest napisany zupełnie obcym dla mnie językiem – nie wiem, czy jest dobra, czy zła. Więc czym się kieruję przy jej wyborze? Prawdopodobnie reklamą. Reklamy są świetnym przykładem uruchamiania myślenia mitycznego. Wychodzi facet w białym kitlu ze śnieżnobiałym uśmiechem i mówi: „Cześć! Jestem dentystą. Musisz mi zaufać – polecam ci tę pastę”. Oczywiste jest, że ten mężczyzna nie jest dentystą, a jedynie „mitem dentysty”. Ale ludzie oglądający reklamy właśnie takich mitów oczekują. Nie można pokazać im prawdziwego lekarza czy laboratorium, bo tego nie kupią. Automatycznie przeskakujemy z jednego trybu myślenia w drugi. Większość naszych codziennych wyborów

  Mitologie są idiolektami, czyli indywidualnym językiem osoby. Każdy z nas ma swoją własną mitologię, która wynika z przecięcia tej rodzinnej, lokalnej czy popkulturowej. odbywa się zgodnie z mechanizmem myślenia mitycznego. Jesteśmy inżynierami tylko w wąskim zakresie swojej specjalizacji. Ja jestem inżynierem od semiotyki, pani od dziennikarstwa, ale w pozostałych obszarach wierzymy w mity. Jakie mity wynikają z trybu majsterkowicza? Na przykład związane z nim myślenie paranoiczne towarzyszy zazwyczaj dramatycznym wydarzeniom społecznym, transformacjom ustrojowym. Podobnie jak prastare mity tworzono w odpowiedzi na przerażające zjawiska przyrodnicze, katastrofy i wojny, tak i dzisiaj mity objaśniają nam przerażającą rzeczywistość. Pozwalają zracjonalizować, przepracować to, co się stało. Czasem nawet zapobiegają katastrofom. W przeszłości niezależnie od tego, czy ktoś wierzył w Zeusa, czy nie, na wszelki wypadek nie stawał w czasie burzy pod drzewem, bo Zeus mógł rzucić piorunem. A czemu służył mit o tym, że w gumie Bubble Yum kryją się jajeczka pająków? Nie wiem, co za tym stoi. Możemy jednak naświetlić pejzaż semiotyczny czy znaczące mechanizmy, które sprawiają, że takie mity są w ogóle możliwe. W pejzażu znaków, który jest nam dostępny, zaszły duże zmiany. Dawniej produ-

88

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

cenci tworzyli produkty i towarzyszące im narracje, a konsumenci je konsumowali. W miarę jak produkcja oraz konsumpcja przedmiotów i znaczeń coraz bardziej się rozpraszają, okazuje się, że konsumenci współtworzą to, co nazywamy mitologiami konsumenckimi. Z punku widzenia producentów ma to ciemne i jasne strony. Jeżeli produkujemy np. obuwie sportowe i trafią nam się maniakalni wyznawcy naszych butów, to jesteśmy szczęśliwi. Robią nam reklamę, tłumaczą innym, dlaczego nasze obuwie jest takie wspaniałe. Producent nie ma jednak nigdy kontroli nad tym, w którą to pójdzie stronę. Jego produkt może równie dobrze zostać sparodiowany i wyśmiany. Może też do niego przyrosnąć tzw. legenda miejska – tak jak do wspomnianej Bubble Yum czy gumy Turbo, która rzekomo miała powodować raka. Tworzą te legendy głównie dzieci, które uwielbiają straszne historie. Dawniej stykały się z krowami, wronami czy strachami na wróble, więc to o nich tworzyły opowieści. Większość współczesnych dzieci nigdy nie widziała żywej krowy. W zbiorowej wyobraźni miejsce strumieni, kamieni, zwierząt zajęły marki i produkty. Mity zmieniają się historycznie. A geograficz­ nie – czy różne kraje mają swoje specyficzne mity? Każde społeczeństwo opowiada trochę inne mity, na przykład o swoich słodyczach czy politykach. Trudno powiedzieć, na ile wynika to z faktu, że mamy innych polityków, a na ile z różnic kulturowych. Można jednak odnaleźć mity, które pojawiają się w wielu obszarach geograficznych, a zarazem różnią się jakimiś istotnymi szczegółami. Popularna jest opowieść o łowcach nerek. W krajach biednych, idąc od granicy meksykańsko-amerykańskiej na południe, mity głoszą, że po najbiedniejszych fawelach grasują gangsterzy, którzy wycinają nerki. Z kolei w Stanach Zjednoczonych może się to stać w luksusowym klubie w Las Vegas – ktoś wygrywa mnóstwo pieniędzy w kasynie, spotyka piękną dziewczynę, upija się i następnego dnia budzi się w wannie pełnej lodu, już bez nerki. Skąd ta różnica? W krajach biednych dominuje lęk przed eksploatacją. Z kolei w bogatych ludzie mają wyrzuty sumienia z powodu swojej zamożności. Uważają, że dostali coś, na co nie zasłużyli. A jak to wygląda w Polsce? U nas łowcy organów grasują po lokalnych centrach handlowych. Sytuuje nas to gdzieś pośrodku, w fazie rozdarcia między bogactwem a biedą. Mamy duże aspiracje konsumpcyjne, a zarazem boimy się, że te aspiracje będą nas kosztować utratę części naszej tożsamości. Takie diagnostyczne dla kultury mity przybierają postać nie tylko legend miejskich. Mam wykłady dla obcokrajowców na temat kultury polskiej. Na jednym

KONTEKSTY z nich chciałem pokazać film, który pomógłby zrozumieć, czym była u nas transformacja ustrojowa. Ktoś podpowiedział, żebym puścił „Kilera”. Pomyślałem sobie: no nie, to tylko komedia... Ale gdy ją włączyłem, byłem zaskoczony, jak wiele się zmieniło przez te dwadzieścia lat! Nie chodzi tylko o to, że ludzie inaczej się ubierali, inaczej mówili. W tym filmie na każdym kroku widać, jak bardzo chcieliśmy być zachodni. A zarazem wszystko było takie przaśne, jak postać Siary. A przede wszystkim koncepcja, że cała transformacja była ugruntowana na przekrętach, że jacyś goście za kontener dolarów mogą sprzedać Pałac Kultury. Oczywiście nikt nie wierzył, że to realne, ale jednocześnie fakt, że film tak się podobał i taki scenariusz wydawał się sensowny, pokazywał naszą transformacyjną mitologię. Czy mity widać także w naszym codziennym ży­ ciu? Codziennie rano jem rogalika i piję kawę. Czy to już jest mit? W zasadzie tak. Mamy dwie płaszczyzny badania takich mitów – zbiorową i indywidualną. Na przykład ja bardzo lubię sushi. Niestety, było ono modne gdzieś w czasach „Kilera”. Teraz gdy jesz sushi, jesteś postrzegany jako osoba, która chce być modna, ale zatrzymała się w latach 90. In-

nymi słowy – straszna „wiocha”. Pokazuje to, jak nasze nawyki czy rytuały związane są ze społecznymi oczekiwaniami. Robienie pewnych rzeczy jest oznaką prestiżu i statusu, ale chwilę potem może już być passé. Z drugiej strony mitologie są idiolektami, czyli indywidualnym językiem osoby. Każdy z nas ma swoją własną mitologię, która wynika z przecięcia tej rodzinnej, lokalnej czy popkulturowej. Można to podpatrzeć? Tak. Mity odkładają się wręcz w naszym ciele. W sposobie, w jaki chodzimy, mówimy, siedzimy. Przyjrzyjmy się na przykład, jak noszą marynarkę ludzie, którzy nie są do niej nawykli. Dostrzeżemy, że choćby nie wiadomo jak była dopasowana, jakoś źle na nich leży. Ich ciało nie jest przystosowane. Idąc tym tropem, można podzielić pokolenia według sposobów siedzenia. Nasze babcie i dziadkowie siadają na krawędzi krzesła, wyprostowani. Nasi rodzice siedzą już wygodnie, my jesteśmy pokoleniem takich rozwalonych. Jeśli młodzi ludzie nie są w stanie wysiedzieć dwóch godzin w filharmonii, to niekoniecznie oznacza to, że im się symfonia Mahlera nie podoba. Może chodzić o rzeczy znacznie bardziej prozaiczne – strój, atmosferę, a nawet fotele.

reklama

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

89

• WWW.CHARAKTERY.EU

ŻEBYM ROZUMIAŁ INNYCH LUDZI INNE JĘZYKI INNE CIERPIENIA • Zbigniew Herbert „Modlitwa Pana Cogito – podróżnika”

Rzeczywistość nie nadąża za ewolucją mitów? To ciekawe – mity nieźle nadążają za sobą wzajemnie, ale kiedy biorą się za nie inżynierowie, to zazwyczaj ponoszą klęskę. Wyobraźmy sobie, że chcą stworzyć muzeum atrakcyjne dla młodzieży. Stwierdzają, że na topie są multimedialne ekrany. Rozrysowują plan, robią przetarg na koncepcję, ktoś ten przetarg wygrywa, mija pięć, sześć lat i z wielką pompą otwierają muzeum. Przychodzą do niego młodzi ludzie i co się okazuje? Ekran dotykowy każdy ma już w kieszeni, więc to, co oferuje muzeum, jest zupełnie niepociągające. Mój kolega z Instytutu Kultury Polskiej, Łukasz Bukowiecki, stwierdził, że wszystkie muzea są dzisiaj muzeami techniki. Nie nadążają za mitami, za sposobami odkrywania świata przez młodych ludzi.

  Pokolenia można podzielić według sposobów siedzenia. Nasze babcie i dziadkowie siadają na krawędzi krzesła, wyprostowani. Nasi rodzice siedzą już wygodnie, my jesteśmy pokoleniem takich rozwalonych. A czy mity zmieniają się coraz szybciej? Zawsze się zmieniały, tyle że w dawnych, plemiennych kulturach ludzie nie mieli szansy dostrzec tych zmian. Nie znali pisma i wydawało im się, że ich pradziadowie opowiadali dokładnie to samo. Badania antropologiczne pokazują jednak, że już po 25 latach mity mogły być totalnie inne. Teraz mamy zapis, więc dużo łatwiej zobaczyć różnice. Przyspieszenie też można zauważyć. Jest ono związane przede wszystkim z postępem technologicznym. Jeżeli przyjrzymy się światu chłopów polskich, jaki widzimy choćby w Konopielce Redlińskiego, to on był niezmienny przez pokolenia – żęło się sierpem, podobnie uprawiało pola. Przez ostatnie pięćdziesiąt lat krajobraz zmienił się bardziej niż przez poprzednie pięćset. To bardzo wpływa na dynamikę międzypokoleniową. Wcześniej starzy ludzie gromadzili wiedzę i doświadczenie, często w postaci mitów, które pozwalały im dobrze orientować się w świecie. To się jednak zmieniło. Z kultury postfiguratywnej zmieniamy się w kulturę prefiguratywną, czyli taką, w której młodość dysponuje większym przystosowaniem do świata niż starość. Rodzi to niepokojące skutki społeczne – pogłębia się wyklu-

90

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

czenie ludzi starszych, ich izolacja. Tworzy się kilka odrębnych, generacyjnych mitologii. Zawsze było tak, że „młodzi chcą czegoś zupełnie innego od tego, co chcieliby starsi”. Nigdy jednak te różnice nie były aż tak wyraźne. Czyli mity tylko dzielą? Nie ma szans, by stały się międzypokoleniowym spoiwem? Mity odpowiadają na pytanie o sens i ta odpowiedź jest zwykle wspólna, respektowana przez daną grupę. W ten sposób dzięki nim tworzą się wspólnoty. Istnieją mity płciowe, klasowe, narodowe. Kiedy w XIX wieku wymyślono coś takiego jak państwo narodowe, jednym z wyzwań, jakie pojawiły się przed Niemcami, Włochami czy Francuzami, było scalenie wielu drobnych jednostek organizacyjnych, grup klasowych, warstw w jeden organizm. Musieli więc stworzyć narodową mitologię. Stąd komuniści, poczynając od Marksa, uważają, że mitologie narodowe są słynnym opium dla mas. Widzą je jako zasłonę dymną, niepozwalającą ludziom dostrzec, że nic nie łączy robotnika i kapitalisty albo chłopa i pana feudalnego. To, co marksiści i komuniści uważali za negatywne, może jednak pełnić pozytywną rolę. Mity narodowe czy tożsamość regionalna scalają starych i młodych. Niby nic ich już nie łączy, ale wspólnie celebrują pamięć o powstaniu w getcie czy powstaniu warszawskim. Ciągle jednak widzę mitologię jako dzielącą na „naszych” i „obcych”... Jako strukturalista przyznaję, że tak jest, i nawet nad tym nie ubolewam, bo to ułatwia badanie mitów. Właściwie każdy mit opiera się na zbudowaniu takiego podziału. Grecy kontra barbarzyńcy, Polacy kontra wszyscy inni. Mity zawsze są przeciwko komuś. Wyjaśniają nasz świat, ale też projektują jakichś obcych, którzy nie tylko nie podzielają naszych wierzeń, ale są też sprawcami nieszczęść. Istnieją koncepcje, że możliwe jest budowanie mitów całej ludzkości jako podmiotu. Nawet taki mit, który próbuje scalić całą ludzkość pod parasolem pokoju, jednego ustroju albo jednej pamięci– na przykład o zbrodni Holocaustu – też znajdzie jakichś obcych do nielubienia. Dopóki nie znajdziemy kosmitów we wszechświecie, obcy zawsze będą jakimiś innymi ludźmi.  Jeśli chcesz się podzielić opinią na temat rozmowy, napisz do nas ([email protected]).

reklama

KONTEKSTY

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

91

• WWW.CHARAKTERY.EU

ŻEBYM ROZUMIAŁ INNYCH LUDZI INNE JĘZYKI INNE CIERPIENIA • Zbigniew Herbert „Modlitwa Pana Cogito – podróżnika”

TEKST i ZDJĘCIA  MICHALINA MARCZAK

Kreolskie lekcje Na

Reunion wybrałam się na warsztaty z zarządzania różnorodnością kulturową. Decyzję o udziale w nich podjęłam spontanicznie – pewnego wiosennego dnia zadzwoniła do mnie przyjaciółka z Norwegii z wiadomością, że organizacja pozarządowa, w której działa, potrzebuje w trybie ekspresowym jeszcze jednego uczestnika bardzo egzotycznej delegacji. I tak zostałam włączona do norweskiej grupy, jednej z trzech – obok belgijskiej i francuskiej – które miały spotkać się na niewielkim i z geologicznej perspektywy bardzo młodym skrawku wulkanicznej ziemi, wystającym z Oceanu Indyjskiego 800 kilometrów na wschód od Madagaskaru. Na lotnisku imienia Rolanda Garrosa, słynnego pilota pochodzącego z Reunionu, czekała na nas grupa francuska. Byli to młodzi ludzie o przeróżnych rysach i kolorach skóry: dwie dziewczyny z hinduskim bindi między brwiami, wysocy ciemnoskórzy chłopcy ze złotymi kolczykami w uszach, dziewczyna w delikatnym bladoróżowym hidża-

92

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Na Reunionie, wyspie, której dwa najodleglejsze punkty dzieli tylko 70 kilometrów, żyją potomkowie przybyszów z Afryki, Europy i Azji. bie przykrywającym jej włosy; a wśród nich lider grupy – niski, niezwykle energiczny chłopak o dalekowschodnich rysach. Reunion, choć geograficznie należy do Afryki, jest częścią Unii Europejskiej. Wyspa stanowi integralną część Republiki Francuskiej – jest jej regionem, tak jak Île-de-France czy Alzacja, zaś Francuzi mający brać udział w warsztatach byli reuniońskimi Kreolami. Co ciekawe, to Reunion

PODRÓŻE

różnorodności był pierwszym miejscem, w którym weszła do obiegu waluta euro – dlaczego? Wystarczy spojrzeć na mapę świata i sprawdzić strefy czasowe.

Tygiel kulturowy Szybko zrozumiałam, dlaczego na miejsce warsztatów o różnorodności kulturowej wybrano Reunion. Na wyspie, której dwa najodleglejsze punkty dzieli tylko 70 kilometrów, żyją potomkowie przybyszów z Afryki, Europy i Azji (zarówno z tej „bliższej”, jak i z Dalekiego Wschodu), wyznawcy pięciu największych religii świata i ateiści, ludzie bardzo dbający o pielęgnowanie kultury swoich przodków oraz tacy, którzy świetnie się czują, czerpiąc z każdej kultury po trochu. Poznałam wiele osób, których przodkowie pochodzili z różnych miejsc i kultur. Z dumą opowiadano mi na przykład o czarnoskórym dziadku ze strony ojca, który poślubił babcię z Europy, czy o matce pochodzącej z tradycyjnej hinduskiej rodziny. Spotkałam ludzi o fascynujących rysach twarzy i kolorze skóry i wciąż bawiłam się w zgadywanie, kim byli ich przodkowie. Oczywiście mało kto w Polsce jest stuprocentowym Słowianinem, a w żyłach wielu

płynie krew z odległych zakątków świata. Jednak na Reunionie za sprawą ostatnich kilku pokoleń doszło do wymiany genów z miejsc tak różnych, jak Madagaskar, Bretania czy Cejlon, co nie tylko dało bardzo charakterystyczny efekt wizualny, ale też wpłynęło na styl życia Kreolów. O różnorodności kulturowej mówi się na wyspie często, a mieszkańcy są dumni, że ich wyspiarska ojczyzna przedstawiana jest jako prawdziwy tygiel kulturowy – w przeciwieństwie do USA, gdzie mimo mieszania się ludzi z przeróżnych zakątków świata dominuje kultura anglosaska. Choć na Reunionie nigdy nie doszło do konfliktu międzykulturowego na dużą skalę, relacje między ludźmi nie zawsze opierały się na zasadach równości, wolności i braterstwa. Początek zasiedlania wyspy związany był z bezwzględną dominacją jednej grupy ludzi. Mimo że miejsce to od średniowiecza znali arabscy podróżnicy, a wcześniej prawdopodobnie także starożytne cywilizacje austronezyjskie i Suahili, to pierwsi osadnicy trafili na wyspę za karę za sprawą francuskich żeglarzy. Kiedy w drodze z Królestwa Meriny (dzisiejszego Madagaskaru) do Indii Francuskich na statku wybuchł bunt, ka-

Do założonej przez zbiegłych niewolników osady Mafate, wewnątrz zapadniętego wulkanu Piton des Neiges, dotrzeć można na dwa sposoby – helikopterem lub na piechotę przez góry, co zajmuje jednak kilka godzin (zdjęcie po lewej). Na środku: na pierwszy rzut oka reuniońskie miasta nie przypominają afrykańskich. Po prawej: jeden z setek wodospadów Reunionu.

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

93

ŻEBYM ROZUMIAŁ INNYCH LUDZI INNE JĘZYKI INNE CIERPIENIA • Zbigniew Herbert „Modlitwa Pana Cogito – podróżnika”

• WWW.CHARAKTERY.EU

pitan pozbył się dwunastu niepokornych marynarzy, wysadzając ich na bezludnej wyspie. Pozbawieni wody i pożywienia, mieli niechybnie zginąć. Gdy po kilku latach francuskie statki znów dobiły do brzegu, okazało się, że buntownicy żyją niemal jak w raju. Na wyspie nie brakowało wody pitnej ani pożywienia – wystarczyło przejść kilkadziesiąt metrów od brzegu, a deszczowy las, jeden z najbogatszych na świecie, uginał się od soczystych owoców – czarnych sapote, karamboli, jagód z drzewa czapetki kuminowej... Dżungla kryła też w swojej gęstej, wiecznie zielonej ściółce korzenie manioku, na których opierała się dieta przymusowych osadników. Mimo że pierwotnie gromadę ssaków re-

  Na wyspie współistnieją i przenikają się różne tradycje.

Julien prezentuje moringue, pełen akrobacji taniec-walkę i zarazem oficjalną dyscyplinę sportową Reunionu.

prezentowały na wyspie jedynie dwa gatunki nietoperzy, nie brakowało ptaków, na które polowali nowi mieszkańcy wyspy. Niestety, z tego powodu z trzydziestu endemicznych gatunków ptaków do dziś zachowało się jedynie dziewięć. Przybysze mogli bezkarnie polować, bo na wyspie nie występowały żadne zagrażające człowiekowi stworzenia. Nawet komary i muszki, choć kąśliwe, nie przenosiły charakterystycznych dla tropikalnego klimatu chorób. Jedyne zagrożenie wiązało się z obecnością rekinów-ludojadów, które do dziś odstraszają od wyspy potencjalnych turystów. Lecz osadnicy na-

rażeni byli na kontakt z krwiożerczymi żarłaczami tępogłowymi i ich kuzynami spod znaku tygrysa jedynie podczas połowu ryb. Do orzeźwiających kąpieli wybierali raczej wartkie strumienie oraz koryta licznych wodospadów.

Maloya i moringue Francuzi nie zastanawiali się długo – wzięli wyspę w posiadanie i założyli tam swoją kolonię pod nazwą Île Bourbon. Żyzne wulkaniczne gleby obiecywały urodzajność, a gorący klimat, łagodzony chłodnymi podmuchami znad oceanu, pozwalał na całoroczne zbiory. Do pracy na plantacjach – najpierw kawy, a potem trzciny cukrowej – sprowadzili z Madagaskaru i kontynentalnej Afryki tysiące niewolników. Malgasze i inni Afrykanie zostali zmuszeni nie tylko do ciężkiej pracy i życia w nieludzkich warunkach, ale też do porzucenia swojej kultury i przyjęcia chrztu. Mimo że oficjalnie każdy niewolnik był katolikiem, potajemnie pielęgnowali oni afrykańskie tradycje oraz rozwijali nowe. Jedną z nich był ponętny taniec, w którym porusza się biodrami w rytm muzyki maloya, granej na potężnych bębnach i grzechotkach z trzciny cukrowej. Taniec był oficjalnie zakazany przez kolonialne władze, za jego praktykowanie groziły surowe kary. Nie powstrzymało to jednak niewolników: w tropikalne noce ukrywali się wśród wysokich trzcin cukrowych, by tańczyć w świetle księżyca. Muzyka i taniec stały się jednym z symboli walki niewolników o wyzwolenie. Maloya miała tak silne polityczne konotacje z hasłami kreolskiej emancypacji, że była zakazana przez władze Republiki aż do lat 60. dwudziestego wieku. Podobnie jak taniec i muzyka, niedozwolone były też bójki, za które karano niewolników śmiercią. Sposobem rozwiązywania sporów – a także formą rozrywki – stał się moringue. To taniec-walka mający swoje korzenie w tradycyjnej sztuce walki z Madagaskaru, prowadzony jednak w taki sposób, by „walczący” tancerze nie odnieśli żadnych obrażeń. Uczestnicy tanecznej walki najpierw wprowadzani byli w stan przypominający trans przez rytmiczne i złowieszcze uderzenia tam-tamów, by następnie przeprowadzić pełną akrobacji walkę. Zwycięzcą zostawał wykonawca najbardziej spektakularnych ciosów i uników. Moringue przypomina popularną dzisiaj capoeirę, którą również praktykowali niewolnicy, tyle że w Brazylii. Obecnie moringue uznawany jest za oficjalny sport na wyspie i jeden z głównych elementów kreolskiej kultury.

Z różnych stron świata Reunion nie różnił się znacząco od innych francuskich kolonii – garstka białych posiadaczy ziemskich z pomocą przybyłych z Francji pracowników zarządzała produkcją rolną opartą na niewolniczej pracy tysięcy ludzi. Warunki traktowania niewolników dyktował „Code Noir” – oficjalny dekret Ludwika XIV zalecający ścisłą kontrolę nad

94

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

PODRÓŻE

przymusowymi pracownikami. Zezwalał on, by podczas ośmiomiesięcznych żniw na plantacjach trzciny cukrowej niewolnicy pracowali przez prawie całą dobę za głodowe racje pożywienia. Republika Francuska nie przewidywała utrzymywania rodzin niewolników, system opierał się raczej na ciągłym napływie nowych rąk do pracy z Afryki. Dopiero rewolucja w 1848 roku przyniosła zmianę. W dniu rozporządzenia o abolicji niewolnictwa w Republice Francuskiej na wyspie mieszkało dziesięć tysięcy Francuzów i sześć razy tyle niewolników. Z dnia na dzień porzucili oni pracę na plantacjach i przenieśli się na górskie tereny w głębi lądu, gdzie założyli nowe osady lub osiedlili się obok małoobszarowych gospodarstw białych rolników z niższych warstw społecznych. Plantatorzy potrzebowali nowej, taniej siły roboczej. Stanowili ją pracownicy sprowadzeni z Indii na pięcioletnie kontrakty. Tak zaczęła się trzecia fala migracji na Reunion. Hindusi po zakończeniu kontraktu najczęściej przedłużali go i sprowadzali na wyspę swoje rodziny. Praca była jednak ciężka i nisko płatna. Z czasem coraz więcej przybyłych z Indii pracowników najemnych rezygnowało z niej. Wybierali inne zajęcia, na przykład świadczenie usług rzemieślniczych. W efekcie plantatorzy musieli szukać pracowników jeszcze dalej na wschodzie, stąd na wyspie dzisiejsza mniejszość chińska i wietnamska. Ci przybysze też szybko rezygnowali z pracy na plantacjach na rzecz prowadzenia sklepików i jadłodajni. W międzyczasie na

Reunionie zjawili się muzułmanie z dzisiejszego stanu Gujarat w Indiach. Znaleźli miejsce, gdzie mogli wyznawać swoją religię bez ryzyka prześladowań. A jako że posiadali doskonałe umiejętności handlowe, wypełnili lukę w zapotrzebowaniu na towary spoza wyspy. Mimo że Republika – zwłaszcza w początkach zasiedlania kolonii – stawiała duże wymagania asymilacyjne, wraz z upływem czasu oraz rozwojem haseł rewolucji francuskiej i rosnącą różnorodnością kulturową, coraz bardziej zdawano sobie sprawę z potencjału mieszania się różnych grup etnicznych. Dzisiejsza kultura Reunionu pod względem zarządzania różnorodnością kulturową jest analizowana przez antropologów i prezentowana jako wzór do naśladowania. Mimo że wszyscy czują się najpierw mieszkańcami wyspy, a potem obywatelami Francji, wciąż żywe są tradycje, z których się wywodzą.

Ubrane w kolorowe suknie dziewczęta uczą się tańczyć maloyę.

Bransoletki z kwiatów lantany Przed przybyciem na Reunion znałam jedynie hasłowo plan warsztatów. Spodziewałam się wielu wykładów i zajęć teoretycznych. Nic bardziej mylnego! Zostaliśmy rzuceni w niezwykle barwny wir kultury kreolskiej. Odwiedzaliśmy przeróżne zakątki wyspy, gdzie angażowano nas w działania wspólnie z mieszkańcami. I tak w centrum kultury obok świątyni hinduskiej uczyliśmy się przyrządzać pikantne samosy i smakowite fasolowe kuleczki smażone na głębokim oleju. Potem mieliśmy lekcje tańca bharatanatjam. Na jednej z najbardziej cenionych na CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

95

• WWW.CHARAKTERY.EU

ŻEBYM ROZUMIAŁ INNYCH LUDZI INNE JĘZYKI INNE CIERPIENIA • Zbigniew Herbert „Modlitwa Pana Cogito – podróżnika”

Na tarasie suszy się kurkuma (po lewej). Po prawej: uczennica szkoły podstawowej w Sainte-Suzanne przegryza soczystą trzcinę cukrową podczas przerwy w zajęciach.

świecie plantacji wanilii uczyliśmy się rozpoznawać odmiany tej przyprawy. Zwiedzaliśmy też najstarszy meczet na terytorium Francji, którego kolory to nie tylko tradycyjne połączenie białego i zielonego, ale także barwy flagi francuskiej. Pomagaliśmy odmalować mur przy buddyjskiej świątyni, a w zamian dostaliśmy przepyszny dalekowschodni lunch. Zabraliśmy dzieciaki ze szkoły podstawowej w Sainte-Suzanne (a może to one zabrały nas?) na długą wędrówkę do trudno dostępnej kaldery – czyli rozległego zagłębienia w wulkanie, gdzie na początku XIX wieku zbiegli niewolnicy założyli osadę z dala od ludzkich osiedli – w sercu wyspy. Spędziliśmy błogą niedzielę przydzieleni do różnych rodzin z okolicy – niektórzy towarzyszyli „swojej” rodzinie w chrześcijańskim nabożeństwie, inni w hinduskich rytuałach (akurat można było oglądać śmiałków chodzących po rozgrzanych węglach). Wraz z „moją” rodziną wysoko na wzgórzach w północnej części wyspy przygotowywaliśmy kurkumę do suszenia, zbieraliśmy nieśpliki na konfitury i wybraliśmy się na rowerową przejażdżkę przez pola trzciny cukrowej i dalej, przez las deszczowy, do wiszącego mostu nad wodospadem. A tam zorganizowaliśmy wyścigi na wodzie bransoletek z kwiatów lantany.

Między Europą i Afryką W ten sposób o zarządzaniu różnorodnością kulturową dowiedziałam się więcej niż na najlepszym wykładzie. Co ciekawe, uczestnicy warsztatów reprezentujący, poza Francją-Reunionem, Norwegię i Belgię stanowili mieszankę kultur niemalże przypominającą tę z wyspy – Norwegię oprócz mnie reprezentowały osoby, których rodzice pochodzili z Pakistanu, Somalii, Danii, Szwecji i Niemiec, zaś uczestnicy z grupy belgijskiej mieli swe korzenie w Maroku, Wietnamie, na Ukrainie i w Senegalu. W takich warunkach nietrudno było snuć refleksje nad

96

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

dynamicznym charakterem kultury i zauważać, jak różne tradycje wchodzą ze sobą w interakcję i zmieniają się. Reunion jest miejscem przedziwnym. Nie tylko współistnieją tu i przenikają się różne kultury i tradycje. Wyspa stanowi również fascynujące połączenie Europy i Afryki. Architektura miasteczek i wiosek jest bardzo europejska: starsze budynki pozostawiono w stylu kolonialnym, nowe zaś wyglądają jakby przeniesiono je żywcem z miasteczek południowej Francji. Wszystkie sklepy należą do dużych francuskich sieci, a drogi pełne są nowych francuskich samochodów. Wystarczy jednak przyjrzeć się, wsłuchać przez chwilę, by dostrzec, że spod tej ujednoliconej europejskiej maski przebija Afryka. Gdy wieczorami z wąskich uliczek na stokach wzgórz dobiegają uderzenia w bębny, to znaczy, że przystrojone w kwieciste suknie dziewczęta z gracją tańczą maloyę albo chłopcy popisują się, wykonując salta i wysokie kopnięcia charakterystyczne dla moringue. Z drzew niczym owoce zwisają gniazda wikłaczy, fale łagodnie znoszą na brzeg gigantyczne żółwie, a na jedynej na wyspie latarni morskiej, która przez lata ostrzegała żeglarzy z Indii o obecności skalistej rafy, powiewa na wietrze flaga Reunionu – na tle niebieskim jak niebo i ocean czerwona wulkaniczna piramida, na którą pada pięć promieni słońca, symbolizujących pięć wielkich grup etnicznych Reunionu. MICHALINA MARCZAK jest psychologiem, doktorantką w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Podróżuje i prowadzi badania naukowe w różnych częściach świata, m.in. w Afryce, Ameryce Południowej i Norwegii. Jeśli chcesz podzielić się opinią na temat artykułu, napisz do nas ([email protected]).

Letty Cottin Pogrebin

Jak być przyjacielem chorego przyjaciela Letty Pogrebin, amerykańska dziennikarka i pisarka, przeprowadziła niemal 80 rozmów z chorymi, z ich rodzinami i przyjaciółmi. Książka jest znakomitym przewodnikiem po relacjach z cierpiącymi, w różnych fazach choroby. Koncentruje się na psychologicznej tkance obecności przy serii łóżku bliskiej osoby – na tym, jak reagujemy na wieści o zagrożeniu, jak rozmawiamy. Przypomina o zachowaniu szacunku dla wstydu i fizycznej intymności pacjenta, opowiada o towarzyszeniu drugiemu człowiekowi w ostatnich chwilach.

NOWOŚĆ w

autopromocja

Psychologia w działaniu

Szukaj w dobrych księgarniach i na www.sklep.charaktery.eu

Premiera w serii MEDYTACJA

Jean Vanier

Wielkie pytania życia Książka potrzebna jak chleb. Pisana z miłości, o miłości, z miłością do każdego człowieka. Przemieniająca nas i świat.

autopromocja

Jean Vanier jest pisarzem i filozofem, twórcą wspólnot Arka oraz Wiara i Światło. Od ponad czterdziestu lat oręduje za biednymi i bezbronnymi. Za swoją działalność otrzymał w 2015 roku Nagrodę Templetona, przyznawaną corocznie osobom, które przełamują bariery między nauką a religią.

Do nabycia w dobrych księgarniach i na

www.sklep.charaktery.eu

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

97

• WWW.CHARAKTERY.EU

ŻEBYM ROZUMIAŁ INNYCH LUDZI INNE JĘZYKI INNE CIERPIENIA • Zbigniew Herbert „Modlitwa Pana Cogito – podróżnika”

Eros

TEKST  JACEK WOJTYSIAK ILUSTRACJA  STANISŁAW GAJEWSKI

Dzieci są przedłużeniem życia rodziców, ale wziętych razem, nie osobno. Przypominają im, że byli jednością, której nie sposób zatrzeć.

Z

dzieciństwa pamiętam rodzinny spór o to, do kogo jestem bardziej podobny – do mamy czy do taty? Spór ten zakładał, że rzeczywiście jestem do nich podobny i że jestem jakby kopią ich jedności. Później, w szkole, dowiedziałem się, że powstałem przez połączenie dwóch komórek płciowych – żeńskiej i męskiej – zawierających po połowie materiału genetycznego, który wyznacza moją biologiczną swoistość. Tak oto Natura sprawiła, że moi rodzice żyją niejako we mnie, a ja jestem kimś nowym, kimś od nich różnym. To, jak się rozmnażamy, ma swoje konsekwencje metafizyczne i etyczne. Jakieś dwa i pół tysiąca lat temu przedyskutowali je uczestnicy wielkiej ateńskiej biesiady-dysputy, którą Platon przedstawił w dialogu Uczta. Każdy z nich wygłosił tam mowę na cześć Erosa, zarysowując własną koncepcję seksualności i miłości. Choć ich wiedza biologiczna

i psychologiczna była mniejsza od naszej, znali różne formy rozmnażania w przyrodzie i różne odmiany ludzkiego erotyzmu. Na tej podstawie sformułowali całą gamę poglądów filozoficznych, w której odnalazłyby się niemal wszystkie strony współczesnych sporów o sens płciowości – od „tradycjonalistów” po „genderystów”.

Rozcięci na dwoje Inaczej czyta się Platona jako kawaler i młody student filozofii, inaczej jako ktoś, kto w sile wieku doświadcza małżeństwa i rodzicielstwa. Co mnie – męża i ojca – uderzyło dziś w ponownej lekturze Uczty? Przede wszystkim opowiedziany przez Arystofanesa mit o tym, jak Zeus „porozcinał ludzi na dwoje” i odtąd „każdy z nas jest jak kupon od biletu całego”, który szuka swej drugiej połówki, by stanowić z nią pierwotną jedność. Powiedziałbym teraz raczej, że w akcie małżeńskim nie tyle wracamy do minionej jed-

GRANICE POZNANIA

Sokrates o seksie Najważniejszą postacią Uczty Platona jest Sokrates. Wyjaśnia on naturę płciowości, powołując się na słowa Diotymy. Jego mowa stanowi klasyczną wykładnię Platońskiej koncepcji miłości: „(...) jakie zabiegi i wysiłki zasługują na nazwę miłości? Jaka to robota? (…) Jest to zapładnianie tego, co piękne, zarówno co do ciała, jak i co do duszy. (…) Jest w każdym człowieku pewien płciowy pęd, cielesnej i duchowej natury. Toteż kiedy człowiek wieku pewnego dojdzie, zapładniać pragnie nasza natura. A nie może zapładniać tego, co szpetne, tylko to, co piękne. Boska to jest rzecz, i w istocie śmiertelnej te dwa tkwią nieśmiertelne pierwiastki: ten płciowy pęd i zapłodnienie. (…) Piękno prawo wszelkich narodzin wyznacza i narodzinom pomaga. Przeto gdy się ktoś pełen nasienia zbliży do tego, co piękne, jakaś go radość rozpiera i w rozkoszach zapładnia i tworzy (…) Przeto kto nasienia i potęgi twórczej jest pełen, ten za pięknem goni, bo go ono od tego ciężaru uwalnia. (…) natura śmiertelna szuka sobie wiekuistego bytu i nieśmiertelności. A znaleźć ją może tylko na jednej drodze, że zostawia inną jednostkę młodą na miejsce starej.” Platon, Uczta, przeł. W. Witwicki, wiele wydań, 206 b – 207 d.

ności lub całości, ile ją tworzymy. W każdym naszym dziecku ta przelotna całość zostaje swoiście utrwalona. Oto ze zjednoczenia rodziców rodzi się dziecko, czyli – jak mówił Poeta – „ już jest osobne skazane na miłość przedłużenie miłości”. Nie ma silniejszego świadectwa związku dwojga ludzi niż ich dzieci. Dzieci, przypominając rodziców, samym swym istnieniem przypominają im, że byli oni jednością, której nie sposób zatrzeć. Dzieci są bowiem jakby przedłużeniem życia rodziców, ale wziętych razem, nie osobno. Powyższy fakt ma dla mnie fundamentalne konsekwencje moralne. Miłość płciowa, która skutkuje rodzicielstwem, wytwarza szczególnie ścisłe relacje międzyludzkie. Sprawiają one, że każda zdrada jest zdradą zwielokrotnioną. Mężczyzna, który opuszcza matkę swego dziecka, choćby je kochał, w gruncie rzeczy i od niego się oddala. Nie sposób przecież kochać dziecko, nie kochając matki, której podobieństwo ono nosi. Tak jak nie sposób dbać o odbicie w lustrze, nie dbając o jego wzorzec. Jeśli zaś dziecko jest odbiciem rodziców, to jego wzorzec jest zawsze podwójny. W rodzinie, jak nigdzie indziej na świecie, każdy jest sobą wyłącznie dzięki odniesieniu do innych: dziecko jest tym, kim jest, dzięki swym rodzicom; rodzice dzięki dziecku oraz dzięki sobie nawzajem – mąż dzięki żonie, a żona dzięki mężowi. Nic więc dziwnego, że rozpad rodziny wiąże się z kryzysem tożsamości każdego jej uczestnika. A dobro, które wnosi którykolwiek z nich, buduje wszystkich pozostałych.

Uczestnicy Życia Wróćmy do Platona. Jaki jest cel popędu płciowego i miłości? Na to pytanie autor Uczty odpowiada ustami Sokratesa i wieszczki Diotymy. Według nich wszelka miłość zmierza do – dosłownie lub przenośnie pojętego – płodzenia, a „w zapłodnieniu jest jakiś pierwiastek nieśmiertelny, o ile to być może w istotach śmiertelnych”. Na poziomie biologicznym prawda ta wydaje się wręcz banalna: podstawową funkcją seksualności jest rozmnażanie, a dzięki rozmnażaniu organizmy rodzicielskie mogą częściowo powielać swój materiał genetyczny, a więc żyć dłużej niż odrębnie żyją – w jakimś stopniu żyć dalej w organizmach potomnych. Ponieważ jesteśmy kimś więcej niż istotami biologicznymi, miłość zmysłową ubogacamy miłością duchową, zapładnianie, rodzenie i karmienie – wychowywaniem, troskę o ekspansję naszych genów – poszukiwaniem, tworzeniem i upowszechnianiem uniwersalnych wartości lub idei. Dzięki tym aktywnościom stajemy się uczestnikami wielkiego procesu Życia – zarówno tego, o którym mówi nam biologia, jak i tego, które z niego wyrasta i je przerasta. W moim życiu rodzinnym sprawdziło się to, co napisano w szkolnym podręczniku biologii, i to, co mówił Platon. I sprawdziło się jeszcze coś więcej. Otóż im bliżej starości, tym bardziej uświadamiamy sobie z Żoną, że przygodność dziejów (włącznie z kaprysami naszych potomków) sprawia, że nie wiemy, jak długo i jak wiele kopii naszych genów i wartości pozostanie w obiegu Przyrody lub Historii. Cała nasza nadzieja na prawdziwą nieśmiertelność tkwi więc jedynie w Bogu. Dziękujemy Mu za to, że poprzez naszą seksualność i rodzinność tu – na ziemi – przybliżyliśmy się do rozumienia dwóch największych tajemnic: metafizycznej tajemnicy creatio ex nihilo oraz teologicznej tajemnicy Trój-jedyności. Kto bowiem doświadcza siły płodności, czuje, jakby tworzył niemal z niczego. A kto określa siebie w relacji do swej żony (lub męża) oraz swych dzieci, nosi w sobie także podobieństwo jedności trzech Osób Boskich, nazywanych przez chrześcijan rodzinnymi imionami wszystkich rodzajów gramatycznych: Ojciec, Syn i Ruah-Pneuma. W tekście cytuję wiersz Z. Herberta „Pępek” oraz fragmenty Uczty Platona w tłumaczeniu W. Witwickiego.

Prof. dr hab. JACEK WOJTYSIAK jest filozofem, kieruje Katedrą Teorii Poznania na Wydziale Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Autor książek: Pochwała ciekawości; O słowie „być”; Filozofia i życie; Dlaczego istnieje raczej coś niż nic?; Spór o istnienie Boga; Wprowadzenie do teologii naturalnej. Jeśli chcesz się podzielić opinią na temat artykułu, napisz do nas ([email protected]).

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

99

100

O braku umiejętności

K

ażda cywilizacja powstaje w wyniku osiągania, utr walania, przechowywania i przekazywania nabytych wcześniej umiejętności. Oczywiście nie jest możliwe, by jeden człowiek posiadł wszystkie umiejętności, więc każdy z nas od dzieciństwa kształci się w jakiejś dziedzinie, żeby zostać dobrym specjalistą i być przydatnym dla społeczeństwa. Istnieje oczywiście kategoria ludzi, którzy posiadają tylko dwie umiejętności: mogą kopać rowy lub ich nie kopać. Takich ludzi czekają zazwyczaj: twarde życie, słabe zarobki i nieskomplikowane rozrywki. Jedynym wyjściem z tak beznadziejnej sytuacji jest zostanie politykiem zwycięskiej partii. Polityka zazwyczaj nie pytają, co umie, bo to może źle się skończyć dla pytającego. Znany z historii Józef Stalin nie dał rady ukończyć seminarium, a został wielkim wodzem międzynarodowego proletariatu, teoretykiem językoznawstwa i najwyższym przywódcą wojskowym. Jakiś czas był w Rosji niedoceniany, uważany za krwawego dyktatora, ale teraz udomowiony dyktator Putin uważa go za „skutecznego menedżera”, który przyczynił się do powstania wielkiego ZSRR. Jego skuteczność polegała między innymi na tym, że okazał się bardziej bezwzględny od swych lepiej wykształconych konkurentów politycznych i wyciął ich jednego po drugim, zarzucając im nieprawdopodobne winy, oraz na tym, że strachem, głodem i siłą zmusił miliony ludzi do niewolniczej pracy na rzecz kilku tysięcy nieuków, których umiejętności sprowadzały się do strzelania bez skrupułów do porządnych ludzi. Można tylko dziwić się, że te wzniosłe ideały jakimś cudem przetrwały do naszych czasów. Każdy normalnie myślący i wykształcony człowiek rozumie, że ta prymitywna wersja komunizmu cofnęła Rosję o sto lat w stosunku do rozwiniętych krajów świata. CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

PhotShot.com

• WWW.CHARAKTERY.EU

ŻEBYM ROZUMIAŁ INNYCH LUDZI INNE JĘZYKI INNE CIERPIENIA • Zbigniew Herbert „Modlitwa Pana Cogito – podróżnika”

Wszyscy ludzie dzielą się na trzy kategorie: jedni umieją liczyć, a drudzy nie umieją liczyć. Hasło ze szkoły podstawowej

Alosza Awdiejew SZKICE Z FILOZOFII POTOCZNEJ Przykłady takiego „awansu” politycznego można mnożyć. Nie twierdzę, że prosty i mało wykształcony człowiek nie może być dobrym politykiem. Może. Ale musi przy tym posiadać wrodzoną skromność, dobrze kumać oraz słuchać ludzi doświadczonych i wykształconych. Czyli – nie sprowadzać wszystkich ekspertów do swojego poziomu, tylko dążyć do osiągnięcia ich poziomu. Trudność polega na tym, że awansujący politycy, którzy niczym pożytecznym wcześniej się nie zajmowali, nie wiedzą, co umieją, a czego nie. Dlatego ich brak umiejętności wychodzi na jaw dopiero wtedy, kiedy rozłożą całą powierzoną im dziedzinę. Wtedy przerzucani są do jakiejś nowej dziedziny, by znów sprawdzili swoje umiejętności. Tak powstaje stała, mierna, ale wierna kadra partyjna, od której społeczeństwo może się uwolnić tylko w wyniku zmian rewolucyjnych. Jak na razie historia się powtarza i mamy w kraju aptekarza na stanowisku wiceministra,

a opiekunkę z domu starców w kierownictwie resortu energetycznego. Dobrą stroną tego awansu jest promocja kobiet, bo jak na razie ostatnia rewolucja społeczna nie była zbyt pobłażliwa dla płci pięknej. Niedawno, jak wyczytałem w prasie, polski dyplomata w Bombaju nie wydał wizy specjalistce z Indii zaproszonej do Polski z odczytami dla kobiet. Tłumaczył, że ta wykształcona kobieta daje przykład „myślenia waginalnego”. Zdradza to dużą kompetencję dyplomaty w dziedzinie filozofii myślenia. Sam przy tym demonstruje moim zdaniem nowatorski przykład „myślenia penisualnego”. Widać człowiek ten nigdy nie mieszkał w akademiku. Wtedy by wiedział, że w akademikach żeńskich naczynia się myje po jedzeniu, a w akademikach męskich – przed jedzeniem. ALOSZA AWDIEJEW, pragmalingwista i rosjoznawca, muzyk, satyryk i aktor filmowy.

MIĘDZY SŁOWAMI

P

iotr Perkowski, mój nieżyjący już profesor, u którego uczyłem się kompozycji, inspirował mnie pojedynczymi, skondensowanymi zdaniami. Podziwiałem go chociażby dlatego, że znał Szymanowskiego, a sam Paderewski przyznał mu stypendium. Dziwił niezwykłą miłością do rożka angielskiego. To drewniany instrument, odmiana oboju, czyli króla instrumentów – bo to on podaje strój orkiestrze, czyli dźwięk la. Tak jest na całym świecie! Wszędzie też, tworząc orkiestrę, najpierw szuka się oboju. Może więc Profesor pokochał ten pochodny od oboju instrument z szacunku? A może dla pięknego, niskiego, niemal erotycznego dźwięku? W każdym razie Profesor wykorzystywał każdą sposobność, by imitować dźwięk tego instrumentu. Zatykał wtedy nos palcami i cichutko śpiewał. Istotnie miało się wrażenie, że gra rożek. Było to bardzo zabawne i naprawdę musiałem się starać, żeby powstrzymać chichotanie. Na szczęście imitacje kończyły się dość szybko, wystarczyło, że na horyzoncie pojawiała się jakaś studentka. Wtedy Profesora natychmiast opuszczał zachwyt nad rożkiem, tracił też kompletnie zainteresowanie ćwiczeniami ze studentem. Zaczynało się natomiast wysublimowane, nieco zakamuflowane uwodzenie – takie, na jakie mógł sobie pozwolić profesor uczelni. Casanova powinien brać u niego lekcje! Zauroczenie Profesora rożkiem i kobietami bardziej utrwaliło mi się w pamięci niż same lekcje. Podobnie wbiło mi się w pamięć uporczywe domaganie się sławnej mezzosopranistki Stefanii Woytowicz, żeby broń Boże jej pokój nie znajdował się na tym samym piętrze, co pokoje dla orkiestry. Dziwiło mnie wtedy to żądanie. Po latach własnych przeróżnych doświadczeń domyślam się, że chodziło o zapewnienie zupełnego spokoju, tak potrzebnego

Zorka Project

„Dodatki” wiele o nas mówią. Dopełniają obrazu całości, czasem ułatwiają zrozumienie naszych reakcji.

Między wierszami Jerzy Maksymiuk MAKSYMALNIE przed koncertem. A może też o stworzenie bariery na drodze do zbytniego spoufalania się z muzykami... Na własnej skórze doświadczyłem, że zbytnie zacieśnianie znajomości uniemożliwia potem rygorystyczne wymaganie właściwej jakości grania, śpiewania etc. Bo może się zdarzyć, że ten, z którym przeszedłeś „na ty”, poklepie cię po ramieniu i powie: „Stary, nie wygłupiaj się”. Wtedy jednak, w socjalistycznych czasach, wymagania dotyczące oddzielenia się od orkiestry wydawały nam się gwiazdorskimi fumami pięknej i eleganckiej sopranistki. Kto by rozmyślał o godnej podziwu jakości wykonań! Muzyków pasjonowała raczej stała rywalizacja pomiędzy maestriną Stefanią a równie świetną mezzosopranistką Haliną Łukomską, żoną kompozytora Augustyna Blocha. W liczbie koncertów zwyciężała Woytowicz, którą Rowicki zabierał na wszystkie zagraniczne wyjazdy. Różne krążyły hipotezy, dlaczego tak było, nie dotyczyły jednak spraw męsko-damskich. Moim nadzwyczaj surowym, ale znakomitym profesorem „od dyrygowania” był Bogusław Madey. Potrafił

przerwać koncert pod własną dyrekcją, jeśli był niezadowolony z gry orkiestry, i powtarzać fragmenty lub nawet całość! Usprawiedliwia go fakt, że dokładnie wiedział, czego chce, i od siebie wymagał nie mniej niż od innych. Dotyczyło to także wyglądu: paznokcie starannie przycięte, brwi ubarwione i przyczesane, nienaganna figura, garnitury od słynnego krawca Maszerka. Na mnie jednak największe wrażenie wywierały obrazy, które Profesor malował. Pamiętam świetny autoportret! Niewątpliwie hobby mogłoby być także jego zawodem. „Dodatki” wiele o nas mówią. Dopełniają obrazu całości, czasem ułatwiają zrozumienie naszych reakcji. Jeśli ktoś ma wiele talentów, czy łatwo mu być przyjaznym dla kogoś, kto nie jest nimi obdarzony? A nieczułemu na kobiece wdzięki zrozumieć kogoś, kogo samo kołysanie kobiecych bioder doprowadza do ekstazy? Trzeba się starać. JERZY MAKSYMIUK, pianista, dyrygent, kompozytor, autor utworu „Lament serca. Kielcom in memoriam”. CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

101

ŻEBYM ROZUMIAŁ INNYCH LUDZI INNE JĘZYKI INNE CIERPIENIA • Zbigniew Herbert „Modlitwa Pana Cogito – podróżnika”

Monika Redzisz

• WWW.CHARAKTERY.EU

Sprawiedliwość

André Comte-Sponville twierdzi, że „szczęśliwi, którzy łakną i pragną sprawiedliwości, bo nigdy nie zostaną zaspokojeni ”. Tadeusz Gadacz CNOTY I WADY

A

rystoteles uznał ją za największą z cnót. Być może poczucie sprawiedliwości wytworzyło mitologiczno-religijne obrazy sądu ostatecznego oraz pośmiertnej nagrody i kary. Któż bowiem jest skłonny pogodzić się z nieukaranym złem, z krzywdą, która nie zaznała rekompensaty, z nienagrodzonym dobrem? Ponieważ niesprawiedliwości dotykają każdego człowieka, który jest unikatowy, nie ma właściwych miar, by je porównywać. Jak porównać poczucie krzywdy ucznia niesprawiedliwie ocenionego przez nauczyciela z niesprawiedliwie opłacanym pracownikiem, z osobą oszukaną przez partnera, czy z kimś, komu niesprawiedliwie odebrano majątek, okradziono z dobrego imienia, lub z kimś, kto czyniąc dobro, nieustannie doznaje niesprawiedliwości losu? Dlatego wysoko cenimy sprawiedliwość.

102

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Największe napięcie powstaje między sprawiedliwością (rozumianą jako posłuszeństwo prawu), równością, a umiejętnością oddawania każdemu według jego zasług. Pisał Arystoteles: „Sprawiedliwe jest to, co zgodne z prawem, i to, co słuszne, niesprawiedliwe zaś jest to, co niezgodne z prawem, i to, co niesłuszne”. Czy jednak każde prawo jest sprawiedliwe i czy każde może być normą sprawiedliwości? Jak stwierdził Thomas Hobbes – „Auctoritas, non veritas, facit legem” (To władza, a nie prawda, jest źródłem prawa). W hitlerowskich Niemczech to Martin Heidegger powinien uchodzić za sprawiedliwego, gdyż postępował zgodnie z państwowym prawem, a nie Dietrich Bonhoeffer, który jako członek grupy spiskowej usiłującej pozbawić życia Adolfa Hitlera, przekroczył prawo. Czujemy jednak, że to Bonhoeffer był sprawiedliwy, choć za swą sprawiedliwość zapłacił wysoką cenę życia.

Czym zatem kierować się w dążeniu do sprawiedliwości? Prawem ustanawianym przez większość? W odpowiedzi na to pytanie stwierdził ironicznie Blaise Pascal: „Większość jest najlepszą drogą, bo jest widoczna i ma siłę, aby nakazać posłuch; wszelako jest to pogląd mniej rozumnych”. Kolejna linia napięć przebiega między sprawiedliwością jako równością i jako słusznością. Jedni twierdzą, że wszyscy jesteśmy równi i równo powinniśmy być traktowani, inni, że jesteśmy różni, dlatego sprawiedliwość polega na nierównym traktowaniu. Czy emerytury powinny być takie same dla wszystkich, skoro jako ludzie mamy takie same potrzeby i żołądki? Czy też powinny być zróżnicowane w zależności od lat pracy i osobistego wkładu? Dlaczego emerytury mają być równe, skoro, gdy jedni ciężko przez całe lata pracowali, inni żyli wówczas ich kosztem? Czy dostęp do świadczeń zdrowotnych powinien być równy dla wszystkich? Czy też powinni być uprzywilejowani ci, którzy swoją ciężką pracą wnoszą więcej składek do systemu zdrowia, utrzymując go? Nie da się pogodzić sprawiedliwości wyrównawczej (ilościowej) ze sprawiedliwością opartą na słuszności (każdemu według jego pracy i zasług). Istnieje zatem nieprzekraczalne napięcie między solidarnością i sprawiedliwością. Solidarność domaga się równego podziału w dobrach, uprawnieniach. Ale tak rozumiana solidarność odkłada sprawiedliwość na później. Kolejna linia napięć przebiega między sprawiedliwością i siłą. Stwierdził Pascal: „Sprawiedliwość bez siły jest bezradna, siła bez sprawiedliwości jest tyranią. (…) Trzeba tedy zespolić razem sprawiedliwość i siłę, i w tym celu dążyć do tego, aby to, co jest sprawiedliwe, było silne, albo aby to, co silne, było sprawiedliwe”. Zazwyczaj bywa odwrotnie: pragnący sprawiedliwości doznają bezsiły, a silni ustanawiają własne reguły sprawiedliwości. TADEUSZ GADACZ, filozof, uczeń ks. profesora Józefa Tischnera, autor m.in. książki Historia filozofii XX wieku. Nurty.

Najchętniej nazywam ich kolegami. Są nimi we wspólnym wysiłku zmierzającym do tego, by zaistniało coś, co naszym zdaniem ma sens.

Koledzy Zorka Project

K

olegami są, gdy przez jakiś czas – dwie, trzy lub cztery godziny – w tym czy innym pomieszczeniu więziennym staramy się urzeczywistnić wspólny projekt, na przykład pracujemy razem nad kolejnym numerem naszego „Remedium”, gazety od lat wydawanej w więzieniu mokotowskim. Poczucie koleżeństwa łączy nas, a słowo „więzień” dzieli, podobnie jak urzędowe słowo „osadzony”. To drugie jest gorsze, choć może tylko ja tak odczuwam. „Być osadzonym” sugeruje, że człowiek jest wciśnięty, umocowany – nie tyle w budynku wyposażonym w zamki i kraty, co w systemie trwałych ograniczeń, których nie da się strząsnąć i bardzo trudno pomijać. „Koleżeństwo” jest czymś wolnościowym. W więzieniu, podobnie jak na wolności, materią koleżeństwa jest rozmowa, dobrowolność zobowiązań („dobrze, zapiszę, pomyślę, poszukam – zrobię to, bo chcę, bo rozumiem sens i potrzebę...”). Koleżeństwa tego rodzaju nie spotyka się często, także poza bramą. Tym bardziej warto je hodować nawet w osadzeniu i pomimo niego. Oczywiście „koledzy” to określenie mocno familiarne. Nie zawsze można go użyć, nie sugerując ironii! Mnie się ono narzuca w relacji z więźniami, bo tak widzę ludzkie życie – ich i moje. Łączy nas wspólne zadanie: zachować, odbudowywać swoje człowieczeństwo, godność, nie poddać się impulsowi zniszczenia, rezygnacji, bierności, goryczy… Możemy – chociaż czasem – poczuć się sobie bliscy w wierze, że coś jest niezbywalne i zawsze w nas trwa. Niewątpliwie potrzebne jest także określenie bardziej formalne, zewnętrzne, a jednak sugerujące szacunek i świadomość zachowanej godności. W przypadku osób dotkniętych jakimś uszkodzeniem przyjęło się określenie „niepełnosprawni”. Ostatnio pojawiła się modyfikacja: „osoba z niepełnosprawnością”. Ta zmiana wyraża chęć podkreślenia, że osoba jako taka jest pełnowartościową osobą przez to wszystko, czym jest niezbywalnie. A z niepełnosprawnością się boryka, radzi sobie, rozwijając możliwości… Podobnie jest z ograniczeniem wolności. Człowiek nie utożsamia się ze swoją sytuacją, stara się z ogranicze-

MIĘDZY SŁOWAMI

Halina Bortnowska ZESZYT W LINIĘ niem wolności żyć tak, by odkrywać wolność wewnętrzną i w końcu odzyskać całość wolności, co jest przecież możliwe, nawet jeśli przyszło żyć z dożywociem. *** Ostatnio częściej rozważa się perspektywy pracy dla osadzonych. Słyszałam o projekcie budowy specjalnych hal produkcyjnych. Mnie osobiście kojarzy się to bardzo niemiło, z atmosferą pracy przymusowej, jakichś „shopów”, jak dla niewolników w getcie. Pewnie są to skojarzenia uwarunkowane moim wiekiem i długą pamięcią. Nie życzę kolegom pracy przymusowej, nawet gdyby była przyzwoicie płatna. To nie przypadek, że przeciw wszelkim formom przymusu pracy protestował Jan Paweł II w swojej wczesnej encyklice o człowieku sprawującym pracę (Laborem Exercens). A już zwłaszcza praca nie może być stosowana „za karę” ani być częścią kary.

Rzecz ciekawa: idąc za spojrzeniem Jana Pawła II (a przed nim kardynała Wyszyńskiego), wciąż od nowa odkrywam fundamentalną świętość, godność, wspaniałość pracy ludzkiej. Praca to przywilej, daje tytuł do udziału w dobrach świata. Każda powinna być taka, często nie jest. Podstawowy warunek to wolność od przymusu. Myślę, że jest ważne, by praca mniej więcej pasowała człowiekowi, który przed nią staje. Trzeba o to zabiegać. Przede wszystkim nie zmuszać do pracy pozbawionej sensu. Bezsens na ogół trudniej znosić niż obrzydzenie i ciężki wysiłek. Życzę kolegom godnej pracy, w godnych warunkach, odpowiadających temu, co potrafią i co chcieliby robić. HALINA BORTNOWSKA, filozof, teolog, publicystka, współzałożycielka Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

103

ŻEBYM ROZUMIAŁ INNYCH LUDZI INNE JĘZYKI INNE CIERPIENIA • Zbigniew Herbert „Modlitwa Pana Cogito – podróżnika”

Wojciech Wojtkielewicz

• WWW.CHARAKTERY.EU

YaYo paw

Linkoza doprowadziła mnie – hasło: nuke weapon – do reżimowego kabaretu. Eksplozje upiornego gustu i politycznej biegunki zatykają gardło. Ignacy Karpowicz TO I OWO TU I ÓWDZIE

K

iedyś nazywano to podświadomością, teraz wolno chyba zwać to linkozą. Skaczemy z linku na link i najczęściej docieramy do najprostszych składników naszego elementarnego zapotrzebowania na świat i naszego w nim bycia: pożyczki, większy biust lub męskość, precz z grzybicą, zarób 3000 złotych w dzień, wyhoduj 30 000 włosów w tydzień, zobacz, dlaczego nienawidzą go/jej sąsiedzi. Czasem poddaję się urokowi (wątp­ liwemu) linkozy, wiedząc, że utknę w grzybicach i łysinach na „Nie!”, lub zarobkach i potencjach na „Tak!”. Czasem ścieżki prowadzą w nieinteresowne strony sieci – nikt niczym nie kupczy i nikt niczego nie obiecuje. Ostatnio trafiłem na niespełna trzyminutowy film z roku 1957. Występują: pułkownik Sidney Bruce, podpułkownik Frank P. Ball, majorzy John Hughes i Norman „Bodie” Bodinger oraz

104

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Don Lutrel (po prostu żołnierz). To są ochotnicy. Jest jeszcze kamerzysta George Yoshitake, nikt go na ochotnika nie brał. Kamerzysty oczywiście nie widzimy, za to ogląd na piątkę wojskowych w mundurach US Air Force mamy niezły i ostry. Planszowy głos informuje: strefa zero, populacja pięć osób. Zapomniano o kamerzyście, bo jak cię nie widzą, to cię nie napiszą. Tego dnia w słonecznym lipcu dokonano próbnej detonacji głowicy atomowej MB-1 Genie o sile dwóch kiloton (ośmiokrotnie słabsza niż te z Hiroszimy czy Nagasaki). Pocisk służyć miał do zwalczania wrogich (czyli sowieckich) samolotów. Eksplodował na wysokości 5600 metrów nad piątką naszych ochotników (i nieochotnikiem kamerzystą). Panowie sobie rozmawiają, samolot leci jeden (cel) i drugi (myśliwiec), a potem dochodzi do eksplozji. Widok zapiera dech w piersi. Słoneczny dzień gaśnie w najmroczniejszą noc, w której pojawia się krwiste oko,

przechodzące w atomowy grzyb. Wspaniałe skądinąd sceny z „Władcy pierścieni” wysiadają, serio. To jest prawdziwe zło i oko Saurona, żadne hollywoodzkie efekty nawet się nie zbliżyły do tej grozy. Nigdy w życiu nie widziałem tak dojmującej i plastycznej wizualizacji zła, w ułamku sekundy zamieniającego letni dzień w najmroczniejszą noc. Sztuczna noc wszak mija, a panowie ochotnicy podają sobie dłonie, żartując. Cóż, to rzeczywiście była przygoda – wybuch atomówki nad głową, i to za zgodą, nie zdarza się często. Sprawdziłem, kiedy ochotnicy poumierali, i tutaj niespodzianka – żyli długo, dokonali żywota w wieku 71, 83, 86 lat. Wszyscy cierpieli na raka i inne wokółatomowe schorzenia. Jednym z dwóch najdłużej żyjących był kamerzysta. Dlaczego taki film w ogóle powstał? Amerykańskie władze chciały pokazać, jak bezpieczną bombą jest bomba atomowa. A potem linkoza doprowadziła mnie – hasło: nuke weapon – do reżimowego kabaretu YaYo. W owym kabarecie dwaj zombie-ocaleńcy z poprzednich rzeczpospolitych ekscytują się sobą i regularnym honorarium. Eksplozje upiornego gustu i politycznej biegunki zatykają gardło. Najpierw myślałem, że to jakaś ziemniaczana odmiana Monty Pythona, ale po obejrzeniu trzech odcinków uznać muszę wyższość humoru angielskiego. Tam nawet ziemniak bywa szlachetny w odróżnieniu od naszych yayo buraków. A teraz pozwolę sobie na porównanie dwóch wybuchów: tego z 1957 roku i bieżącego z 2016. Sześćdziesiąt lat minęło, a wszyscy świadkowie pierwszej z przywołanych eksplozji zeszli z tego świata. I nas też to czeka. Oglądanie YaYo’ów jest jeszcze bardziej radioaktywne. Nikt z nas nawet nie zdąży udzielić wywiadu. I nikt nie powie – jak kamerzysta – że to był piękny wybuch. Bo to żaden wybuch, a pospolity paw. IGNACY KARPOWICZ, pisarz, podróżnik, tłumacz z angielskiego, hiszpańskiego i amharskiego. Autor m.in. powieści: Niehalo; Gesty; Balladyny i romanse; ości oraz Sońka.

Film naszego życia, nawet jeżeli jest to film długometrażowy, zawsze kończy się napisem „Koniec”. Kto nad nim pracował, kto udźwiękowił, a kto napisał scenariusz i go reżyserował – pozostanie tajemnicą.

Z

apada w pamięć. Jest nie do powtórzenia, ale im bardziej się od niego oddalamy, tym ciekawszy się staje. Czas – bohater lat, miesięcy, dni, godzin. To on zostawia piętno przeżyć, spotkań, radości i dramatów. W zderzeniu z obecną chwilą wydaje się silniejszy, bardziej istotny i potrzebny. Trawi to, co było, z tym, co jest. Można by sądzić, że minione przeżycia przez swoją przeszłość i patynę są pożywką przebijającą się przez bieżącą codzienność. Czy można wypełniać dzień wspomnieniami, zapisami myślowymi, wypłowiałymi kartami przeszłości? Na ile impresja stworzona z zapamiętanych zapachów, dźwięków czy obrazów lokuje się w naszej głowie i buduje narracje odległych wydarzeń? Nie trzeba zamykać oczu, by stawali przed nami ci, których już nie ma, a przecież nadal „jakoś” są. Znamy na pamięć wspólnie przebyte trakty, więc teraz wędrujemy z nimi w te same miejsca, nie wierząc w odejście najbliższych. Analizując relacje z nimi, ileż korekt chciałoby się wprowadzić w swoim postępowaniu, wyzwolić inne zachowanie, uczucia. Zamknięty rozdział zostawia dobre wspomnienia albo rany, które nie chcą się zagoić. Z tymi doświadczeniami żyjemy i wypełniamy nimi każdy kolejny dzień. Wspomnień przybywa wraz z upływem lat. Trudniej chłonąć obecną

Maciej Rukasz

MIĘDZY SŁOWAMI

Minione Leszek Mądzik FAKTURA CZASU chwilę, bo czeka ona na moment, w którym stanie się przeszłością. Może dopiero wtedy z melanżu czasu zrodzi się nowe doświadczenie. Taki bagaż zabieramy ze sobą w drogę i niesiemy, dopóki starczy sił i życia. Pod koniec lata w powietrzu unosi się jakieś osobliwe zatrzymanie czasu, jakieś stop-klatki... Jeszcze przebywamy w objęciach lata, lecz nasze myśli już kierują się do klisz pamięci, przesuwanych tak, by nie traciły nic ze swojej barwy i autentyzmu. Można by resztę danego jeszcze czasu spędzić na wspominaniu, nostalgicznej zadumie nad wydarzeniami zdawałoby się tak nieodległymi. Paradoksalnie, tym bardziej są one czytelne, z im wcześniejszego okresu naszego życia pochodzą. To, co po drodze gubiliśmy w pamięci, teraz wraca, a nawet domaga się zapamiętania. Choć z niektórymi obrazami pragnęlibyśmy się rozstać, to właśnie one uporczywie kodują się w podświadomości. Śladem utrwalonym i zatrzymanym w kadrze jest fotografia. I choć nie oddaje w pełni nastroju zapisanego wydarzenia, to jednak wyzwala i przywołuje dawne miejsca, gesty, spojrzenia. Widzimy ostatnich świadków, którzy niebawem mogą znaleźć się po

drugiej stronie. Ze wzruszeniem konstatujemy, że kiedyś nie będzie nam dane komentować obecnych na zdjęciu osób, bo dołączą do świata nieobecnych. Do którego i my dołączymy... Film naszego życia, nawet jeżeli jest to film długometrażowy, zawsze kończy się napisem „Koniec”. Kto nad nim pracował, kto udźwiękowił, a kto napisał scenariusz i go reżyserował – pozostanie tajemnicą. Tego nie dowiemy się z napisów końcowych. Gramy swoją rolę, zawierzając anonimowemu autorowi – ufni, że pozwoli nam uczestniczyć w wielu festiwalach, tak amatorskich, jak i profesjonalnych. A na pewno – historycznych.

LESZEK MĄDZIK, scenograf i reżyser teatralny, założyciel Sceny Plastycznej KUL. CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

105

ŻEBYM ROZUMIAŁ INNYCH LUDZI INNE JĘZYKI INNE CIERPIENIA • Zbigniew Herbert „Modlitwa Pana Cogito – podróżnika”

Emocjonalne SOS. Jak uleczyć negatywne emocje

• WWW.CHARAKTERY.EU

Guy Winch

Będziesz moim wszystkim. 10 historii adopcyjnych i jedna bajka

tłum. Katarzyna Mojkowska, Muza, Warszawa 2016

Hanna Barełkowska, Aleksandra Pilimon

> Niezwykła apteczka

Media Rodzina, Poznań 2016

Mamy sposoby na ból fizyczny, a jak poradzić sobie z bólem psychicznym? Warto sięgnąć po apteczkę pierwszej pomocy… emocjonalnej. Na co dzień świetnie radzimy sobie z drobnymi urazami fizycznymi – sięgamy do domowej apteczki po środek odkażający i plaster czy bandaż, i opatrujemy ranę. W przypadku drobnych urazów psychicznych, niestety, takich środków nam brakuje. W efekcie zaniedbujemy higienę emocjonalną. Z pomocą przychodzi Guy Winch, który w książce Emocjonalne SOS proponuje „kuracje” na emocjonalne zranienia, takie jak odrzucenie, poczucie samotności, doświadczenie straty, poczucie winy, porażka. Sięga do badań naukowych, by pokazać, jakiego rodzaju ból psychiczny powodują takie przeżycia i jak możemy sobie z nim poradzić. Odwołuje się przy tym do swojego doświadczenia terapeuty. Opisuje historie pacjentów i na ich przykładzie omawia wpływ cierpienia psychicznego na relacje i jakość życia oraz pokazuje przebieg i efekty proponowanej przez niego pierwszej pomocy emocjonalnej. Winch podkreśla jednak, że przygotowana przez niego „apteczka emocjonalna” może być przydatna, kiedy nasze zdrowie psychiczne nie jest poważnie zagrożone. Wyjaśnia też, w jakich sytuacjach po pomoc należy zwrócić się do specjalisty. Książka jest ciekawą propozycją dla każdego, kto chce poprawić jakość swojego życia poprzez skuteczne „leczenie” urazów i zranień psychicznych, których wszyscy na co dzień doświadczamy. Może również stanowić inspirację dla psychoterapeutów, którzy chcą pomóc pacjentom nauczyć się dbać o higienę emocjonalną. Elżbieta Filipow

> Nie od pierwszego wejrzenia

Wśród książek o adopcji ta zasługuje na szczególną uwagę, bo nie koloryzuje, nie heroizuje, nie interpretuje. Oddaje głos tym, którzy wychowują swoje nie swoje dzieci. „Ludziom się wydaje, że miłość wystarczy, tak łatwo upraszczają – że trzeba tylko kochać… I wszystkim się wydaje, że powinno mi tej miłości wystarczyć. Nawet ponarzekać nie wolno – bo od razu, że żałuje, że się rozmyśliła, że chce oddać z powrotem” – mówi jedna z bohaterek dziesięciu reportaży-świadectw rodziców, którzy adoptowali dzieci lub sprawują nad nimi opiekę w ramach pogotowia opiekuńczego czy rodziny zastępczej. To przejmujące opowieści ukazujące codzienność życia takich rodzin. Nie wszystkie kobiety od razu zakochują się w dziecku, które adoptują. Autorki wysłuchały tych, które nie poczuły euforii czy magicznego przypływu uczuć ani przy pierwszym, ani kolejnym kontakcie z dzieckiem. Bywa, że przygniata je poczucie odpowiedzialności i podwójnej niepewności siebie w roli matki. Autorkom udało się dotrzeć do rodziców adopcyjnych z wiosek, miasteczek, dużych miast w różnych rejonach Polski, z różnym stażem małżeństwa. O swoim doświadczaniu macierzyństwa i ojcostwa opowiedzieli także ci, którzy wychowują zarówno własne dzieci biologiczne, jak i adopcyjne. Te pierwsze obawiają się utraty części miłości rodziców, te drugie nie wierzą, że ktoś może je pokochać. Niełatwo scalić takie rodzinne puzzle, nie zawsze jest cudownie, ale to, co ma szansę się urodzić w takich relacjach i co często się rodzi – jest cudem. (mb)

Niezwykły talent Iris Grace. Opowieść o małej dziewczynce i jej kotce Arabella Carter-Johnson

tłum. Magdalena Korobkiewicz, Nasza Księgarnia, 2016

> Zburzyć mur Iris żyła w swoim świecie. Autyzm sprawił, że niechętnie nawiązywała kontakt z otoczeniem, rzadko się śmiała i mówiła. Matka dziewczynki spróbowała odnaleźć ścieżkę do jej świata. Poukładany, bajkowy, szczęśliwy świat Arabelli i P-J-a runął za sprawą jednej diagnozy. Autyzm ukochanej córeczki, Iris, wywrócił ich świat do góry nogami. Autorka w intymny sposób opisuje, jak szukała drogi do świata swojej córki. Pomysłowością i entuzjazmem, krok po kroku, zbliża się do swojego dziecka. W tej nierównej walce nie brakowało chwil zwątpienia. Jak sama pisze: „Autyzm ma to do siebie, że zakrada się, kiedy najmniej się go spodziewasz, niczym złodziej w środku nocy, wybiera coś cennego i cię tego pozbawia. (…) Nawet kiedy uda ci się uratować swój najdroższy skarb, potwór wciąż czyha, nieustająco rzuca na twoje życie cień, by zaraz znowu, bez ostrzeżenia, powrócić

106

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

w innej formie i obezwładnić zmysły nadmiarem odczuć i obsesji. Tylko niesłabnąca miłość do dzieci, której nie da się z niczym porównać, daje nam siłę, by trwać”. Kluczem do świata Iris okazała się sztuka. Obrazami dziewczynki, porównywanymi do dzieł Renoira i Moneta, zachwycił się cały świat, a ona dzięki nim zaczęła wyrażać swoje emocje. Równie żywo reaguje na muzykę. Największy wyłom w murze odgradzającym Iris od świata, zrobiła jednak niezwykła kotka – Thula, która stała się jej najwierniejszą przyjaciółką, towarzyszką zabaw i najlepszą terapeutką. Determinacja i uważność rodziców na potrzeby Iris, przyjaciółka kotka i sztuka sprawiły, że bariera odgradzająca dziewczynkę od świata z każdym dniem słabła i znikała. Daria Grabda

KIOSQUE > W oparach absurdu Czy rzeczywiście istnieje coś takiego jak charakter narodowy? Czy mówiąc o nim, nie jesteśmy skazani na powielanie stereotypów dotyczących innych nacji? Jedno jest pewne: oglądając najnowszą komedię Petra Zelenki, można jeszcze mocniej utwierdzić się w przekonaniu, że Polacy i Czesi to narody ulepione z zupełnie innej gliny. Widać to zwłaszcza w ich stosunku do rodzimej historii. W „Zagubionych” rzecz dotyczy jednego z najbardziej dramatycznych dla Czechów wydarzeń, czyli traktatu monachijskiego z 1938 roku, kiedy to zachodnie mocarstwa bez udziału Czechosłowacji zadecydowały o oderwaniu kawałka jej terytorium. W 70. rocznicę tamtego aktu zdrady z Paryża do Pragi przybywa nietypowy gość – wiekowa papuga, należąca ongiś do premiera Édouarda Daladiera, która była świadkiem historycznego układu i nadal potrafi powtórzyć zasłyszane ongiś słowa. Ptaka wykrada pewien wypalony zawodowo dziennikarz i tak rozpoczyna się ciąg zwariowanych perypetii, z których niespodziewanie wyłania się całkiem poważny spór o historię i narodową tożsamość, a do tego jeszcze satyryczny film o kręceniu filmu w dzisiejszych warunkach europejskich koprodukcji. To, co może uderzyć polskiego widza oglądającego film Zelenki, to całkowity brak cierpiętnictwa i zadęcia w opowiadaniu o narodowych klęskach. Twórca „Guzikowców” i „Roku diabła” potrafi bawić się tym, że należy do narodu małego i nieważnego. W jego podejściu do wielkiej Historii nie ma kompleksów, a zbiorowe mity stają się dlań wdzięcznym artystycznym tworzywem. Rewidowanie

Zdjęcie: Gutek Film

Petr Zelenka potrafi bawić się tym, że należy do narodu małego i nieważnego.

przeszłości odbywa się w gęstych oparach absurdu, z poczuciem, że każdy fakt historyczny można po latach dowolnie interpretować, w zależności od doraźnego zapotrzebowania. Raz jeszcze okazuje się, że wiele moglibyśmy nauczyć się od naszych czeskich sąsiadów. Na gruncie kina i jego zmagań z historią – więcej niż kiedykolwiek i z korzyścią dla własnego zdrowia psychicznego.  Anita Piotrowska „ZAGUBIENI” („Ztraceni v Mnichově”) reż. Petr Zelenka prod. Czechy 2015 dystyb. Gutek Film w kinach od 14 października

Seks na wysokich obcasach 2 Alicja Długołęcka, Paulina Reiter

dosc` `

Agora SA, 2016

> Bez tabu

Edukatorka seksualna Alicja Długołęcka i Paulina Reiter dyskutowały o seksie wielokrotnie. Teraz ukazuje się drugi tom ich rozmów o tajemnicach alkowy. Tłumaczą, jak rozmawiać na intymne tematy, jak czerpać z seksu przyjemność, jak rozniecać namiętność, gdy pojawiają się dzieci, jak pogodzić się z rozstaniem i samotnością. Bez ogródek mówią o orgazmie, seksie seniorów i osób niepełnosprawnych, o związkach, w których istnieje duża różnica wieku i związkach na odległość. Jak zaznacza Alicja Długołęcka, „Kochanie kogoś jest procesem. Każdego dnia jest inaczej. Bywa fatalnie, ale bywa też ciekawie. Ta zmienność uczy nas wracać do stanu równowagi. Takie powroty rodzą bliskość i zrozumienie”. Czasami jednak seks może komplikować relację.„Może nam na przykład uświadomić, jak bardzo czujemy się samotni, pogubieni i mało wartościowi”. Warto dbać o siebie, o związek i czerpać radość z seksu. To lektura dla tych, którzy w związki zamierzają wejść, już w nich są lub z nich wyszli. Poradnik dla kobiet i mężczyzn o seksie bez tabu. dg

reklama

Ludzie chętnie czytają o seksie, słuchają o nim audycji, szukają informacji w internecie, ale rozmawiać sensownie o nim nie potrafią.

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

107

ŻEBYM ROZUMIAŁ INNYCH LUDZI INNE JĘZYKI INNE CIERPIENIA • Zbigniew Herbert „Modlitwa Pana Cogito – podróżnika”

> Imiona dla uczuć To film o bezsilności tych, którzy kochają tak bardzo, że nie potrafią być blisko bez obciążania innych swą miłością.

F

Zdjęcia: Against Gravity

ilm dokumentalny w stopniu większym niż jakikolwiek inny gatunek filmowy może być narzędziem psychoterapii, bo jest w stanie zaangażować w ten proces aż trzy podmioty: bohatera, reżysera i widza. Ten pierwszy otwiera się w sposób najbardziej bezpośredni. Dwaj pozostali mają szansę zmierzyć się ze swymi problemami okrężną drogą – poprzez bohatera i jego historię. Mówi się, że sama kamera potrafi działać niczym psychoterapeuta. Jak bardzo na wyrost jest to porównanie, przekonał się dokumentalista Paweł Łoziński, kiedy przed trzema laty w filmie „Ojciec i syn” próbował przepracować trudne relacje ze swym rodzicem, innym znanym dokumentalistą – Marcelem Łozińskim. Tym razem poszedł w odmiennym kierunku i pokazał na ekranie sam przebieg psychoterapii. „Nawet nie wiesz, jak bardzo cię kocham” to film, który operuje na żywej tkance. Oczywiście to, co dzieje się za drzwiami gabinetu profesora Bogdana de Barbaro, musi pozostać tajemnicą. Rejestrowanie i upublicznianie sesji byłoby pogwałceniem zasady poufności. Paweł Łoziński wybrnął z tego jak najuczciwiej, a efektem jest wyjątkowy eksperyment filmowy. Podczas kolejnych spotkań w gabinecie profesora dwie kobiety, matka i dorosła córka, mierzą się ze sprzecznymi uczuciami wobec siebie nawzajem i usiłują nadać im jakieś imię. Nie są ze sobą na „NAWET NIE WIESZ, siłę konfrontowane – tego mają aż dosyć JAK BARDZO CIĘ KOCHAM” w codziennym życiu. Wnikliwa i subtelna reż. Paweł Łoziński mediacja sprawia, że nie rozmawiając ze prod. Polska 2016 sobą wprost, uczą się prawdziwej rozmowy. dystryb. Against Gravity Obserwowanie tych spotkań to okazja, by pow kinach od 23 września znać z bliska, choć zarazem z bezpiecznego dystansu, warsztat pracy wysokiej klasy specjalisty od psychoterapii (ciekawe, jak środowisko zawodowe profesora de Barbaro skomentuje jego udział w filmie). Najbardziej fascynujące rzeczy dzieją się w sferze języka. Słyszymy, jak ten język zakłamuje uczucia, jak niechlujnie się z nimi obchodzi, jak łatwo staje się narzędziem nieporozumienia. Czujny psychoterapeuta wyłapuje językowe nadużycia i zachęca do szukania ich ukrytego sensu. Widzimy też, jak w wielkim bólu, ze ściśniętym gardłem i często pośród łez opadają kolejne ciężkie zasłony utkane ze słów, wspomnień czy złych emocji. Maksymalne zbliżenia twarzy pozwalają w najbardziej intymny sposób zbliżyć się do filmowanych postaci. Łoziński dba także o momenty milczenia, które często mówią więcej niż same słowa. „Nawet nie wiesz…” to dokument nie tylko o działaniu psychoterapii, ale i o piekle bliskości. A może raczej o bezsilności tych, którzy kochają tak bardzo, że nie potrafią być blisko bez obciążaAnita Piotrowska nia innych swą miłością. 

108

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

KIOSQUE ANNA NETREBKO: VERISMO

Anna Netrebko, Yusif Eyvazov, Orchestra dell’Accademia Nazionale di Santa Cecilia, Antonio Pappano Deutsche Grammophon

> Prawdziwa w każdym dźwięku Nas się nie ogląda, nas się słucha – mawiają śpiewaczki operowe. W przypadku Anny Netrebko słucha się i ogląda. Uroda rosyjskiej sopranistki zawsze budziła podobne zainteresowanie, jak jej wokalne umiejętności. A i sama Netrebko podkręcała tę atmosferę – odwiedzając jej stronę internetową, można było odnieść wrażenie, że zbłądziliśmy pod adres jakiejś topowej modelki. Jednak od jakiegoś czasu Anna Netrebko dba o utrwalenie wizerunku śpiewaczki, która przede wszystkim nie boi się żadnych operowych wyzwań. Album „Verismo” ma być – tak jak trzy lata temu bardzo dobrze przyjęty krążek „Verdi” – kolejnym dowodem na jej wokalną odwagę. Na najnowszej płycie Netrebko dobitnie udowadnia, jak silną ma osobowość, jak dojrzała do trudnych, wymagających ról. Ról, których nie da się odpowiednio zinterpretować bez bagażu artystycznych i życiowych doświadczeń. Jeszcze przed premierą płyty przekonywała, że jej warunki głosowe, wiedza i intuicja spełnią ważną rolę w tym projekcie. Z ich pomocą i dzięki ciężkiej pracy starała się zrozumieć weryzm i oddać istotę tego stylu. Udało jej się to wspaniale, bo jest już inną artystką niż jeszcze parę lat temu. Partie z oper Pucciniego,

Giordano czy Leoncavallo, na które zdecydowała się tym razem, pokazują wielką siłę i głębię jej głosu. Wszystkie interpretacje są przy tym niesłychanie emocjonalne – ten album potrafi naprawdę mocno poruszyć. Nie ma na nim fragmentów, których można by wysłuchać bez wzruszenia albo potraktować jako muzykę w tle. Ten krążek przykuwa uwagę od pierwszego do ostatniego dźwięku, cały czas trzyma w napięciu. Emocje są chwilami tak silne, że historie zaklęte w ariach i duetach przeżywamy wspólnie z wykonawcami. Kiedy Netrebko śpiewa o tym, jak marzy o powrocie ukochanego („Un bel di vedremo”) jako tytułowa bohaterka opery „Madame Butterfly” Giacomo Pucciniego – my też wyobrażamy sobie ten moment. Gdy jako Tosca w bolesnej arii-modlitwie („Vissi d’arte, vissi d’amore”) pyta dlaczego? – my także szukamy odpowiedzi. „La mamma morta” z opery „Andrea Chenier” Umberto Giordano w jej wykonaniu przywołuje natomiast na myśl nagranie Callas – wykorzystane m.in. w filmie „Filadelfia”. Placido Domingo nazwał kiedyś Annę Netrebko najpiękniejszym sopranem świata od czasów właśnie Marii Callas. Jeśli ktoś ma jeszcze wątpliwości, to myślę, że ten album je rozwieje. Dodam, że na płycie wystąpił gościnnie Yusif Eyvazov – od niedawna mąż śpiewaczki. Jowita Dziedzic-Golec, RMF Classic

> Płytowy przekładaniec

materiał promocyjny

Jowita Dziedzic-Golec, RMF Classic

reklama

Muzyka do „Grawitacji” przyniosła mu Oscara i nagrodę BAFTA. Steven Price ma najwyraźniej słabość do pisania partytur „nie z tego świata”. Jego muzyczna oprawa „Legionu samobójców” (jednej z bardziej kasowych pozycji ostatnich wakacji) niestety nie może się równać z tym, co zaprezentował na oscarowej ścieżce, ale i tak warto posłuchać, choćby dla porównania. Legiony, ale rzymskie, pojawiają się w nowej wersji „Ben-Hura”. Za muzykę do obrazu Timura Bekmambetowa odpowiedzialny jest Marco Beltrami, do tej pory kojarzony bardziej z horrorami i thrillerami. Tym razem musiał zmierzyć się z widowiskiem z góry skazanym na porażkę (nie tak łatwo przeskoczyć arcydzieło w reżyserii Williama Wylera).Trzeba przyznać, że Beltrami bardzo się starał, by jego brzmienia miały w sobie coś więcej, w przeciwieństwie do filmu. Prawie mu się udało… To „coś”, co sprawia, że muzyka pozostaje w pamięci na długo, obecne jest w interpretacjach Igora Levita, pianisty w Polsce mało znanego. Do listy trofeów dołączył właśnie tegoroczną nagrodę brytyjskiego miesięcznika „Gramophone” w kategorii muzyka instrumentalna. To prestiżowe wyróżnienie przyznano mu za album z nagraniem „Wariacji Goldbergowskich” Bacha, „Wariacji na temat Diabellego” Beethovena oraz utworu Frederica Rzewskiego – „The People United Will Never Be Defeated”. Mam nadzieję, że po ten krążek sięgnie wielu melomanów.

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

109

Karolina Burdon

• WWW.CHARAKTERY.EU

ŻEBYM ROZUMIAŁ INNYCH LUDZI INNE JĘZYKI INNE CIERPIENIA • Zbigniew Herbert „Modlitwa Pana Cogito – podróżnika”

>> Postrzyżyny Tuwim to sztukmistrz o absolutnym słuchu, mag, bawiący się samą materią mowy. Czytajmy go, czytajmy Tuwima dla dorosłych i odważnych w trwodze…

Bronisław Maj

Julian Tuwim STRZYŻENIE Ja nie pojadę, bo przed wyjazdem Trzeba się ostrzyc, A któż to widział, by przed zwierciadłem Zasiadł nieboszczyk?

jest poetą, krytykiem, tłumaczem, wykładowcą literatury na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jego wiersze tłumaczone były na ponad dwadzieścia języków i publikowane w wielu krajach. Prowadził gościnnie wykłady i zajęcia z twórczego pisania (creative writing) na uczelniach europejskich i amerykańskich. Laureat m.in. Nagrody PEN Clubu za twórczość poetycką.

110

A któż to widział, żeby nieżywe Oczy otworzyć I patrzeć w żniwo młodości siwej Przy brzęku nożyc? Na szumnym polu kosy i kłosy. To co innego. A tu się sypią popiołem włosy Przerażonego. (z tomu Treść gorejąca, 1936) Tuwim?... Tak, Tuwim! Ale... cóż jeszcze można znaleźć u Tuwima? Owszem, ten zapewne najpopularniejszy współczesny poeta wydaje się być aż do znudzenia znany: skutecznie obrzydzony przez szkołę, obowiązkowe okazjonalne cytowanie, „akademijne” wykorzystywanie – Tuwim „jest wszędzie”, wiemy już o nim, o jego poezji wszystko. Ale czy na pewno? Czy ten szkolno-okazjonalnie-akademicki Tuwim jest tym „prawdziwym” Tuwimem? Albo… czy ta jego „obowiązująca” twarz jest jedyną, ostateczną? Czy naprawdę dziś już nie warto czytać Tuwima, bo niczego nowego się od tego poety, z tych wierszy nie dowiemy? Niczym nas nie zachwyci? Nie porazi? Czesław Miłosz chyba najbliżej dotknął Tuwimowej tajemnicy, nazwał ją. W Traktacie poetyckim taki – zagadkowy i cał-

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

kowicie sprzeczny z owym powszechnym i „oficjalnym” wizerunkiem – dał jego portret: W grozie żył Tuwim, milknął, grał palcami, Na jego twarzy hektyczne wypieki. (…) Krztusił się. W krzyku drugi był zawarty, Zamaskowany: że społeczność ludzka Sama już w sobie jest dziwem nad dziwy. Że my chodzimy, jemy i mówimy A wiekuista światłość już nam świeci. Jak ci, co w hożej uśmiechniętej pannie Widzieli szkielet z pierścieniem na kości Był Julian Tuwim. (Traktat poetycki, 1956) Może ta „popularna” twarz poety jest właśnie maską tylko, kryjącą zupełnie inne, nieznane oblicze? Bo Tuwim przecie napisał nie tylko te ekstatycznie sławiące życie samo, młodość, biologię wiersze, jak dytyramb „Wiosna”, ale i takie, jak „Trud” (tom Biblia cygańska, 1933), gdzie czytamy: Tak w sobie wzniecać śmierć jak ja! Naświetlać się jej blaskiem zimnym I w huku jaskrawego dnia Śmiertelnie ziębnąć w świecie innym! Tuwim napisał przecie nie tylko te cudowne, urocze, klasyczne wiersze dla dzieci (znamy je wszyscy na pamięć!), ale i „Wiersz wyszydzający dzieci” (tom Słowa we krwi, 1926), pełen przerażenia i wściekłości niemal:

POCZTA POETYCKA

Dzieci-wariaci, co wy robicie? Dzieci-szaleńcy, w co się bawicie? Dlaczego krążysz z głową zadartą, Trzyletni dziwie, jasny grubasku? Tuwim to przecie nie tylko autor wspaniałych mocnych wierszy politycznych, ale i takich – i może to są jego najpiękniejsze liryki, najbardziej odporne na działanie czasu – gdzie daje przejmujący wyraz jakiejś… „kafkowskiej” zupełnie trwodze egzystencjalnej, metafizycznemu zdumieniu i przerażeniu istnieniem samym, gdzie „tajemniczeją rzeczy, fantastycznieją zdania” (Życie codzienne, Biblia cygańska), gdzie czuje się nieustannie… …strach, rosnący w piersi, Zabobon, szczurem biegający, Rozpacz i łaska zimnej śmierci, O! nie karzącej. Drwiącej tylko („Wiersz z głuchym końcem”, Biblia cygańska)

> Wicha na deser

Takim „wierszem z głuchym końcem” jest także i to arcydziełko: „Strzyżenie”. Barokowe iście zanurzenie w trwodze nieustannie obecnej w życiu – śmierci. Niepewność, groza „ontologiczna” wszystkiego, co jest. Przedziwne, a straszne – osaczenie w świecie, w czasie. (A jednocześnie i tu jest ten Tuwim sztukmistrz o absolutnym słuchu, mag, bawiący się samą materią mowy: przeczytajcie głośno choćby drugą strofę!). I miejmy odwagę zapytać: czym są w istocie te „postrzyżyny”? Miejmy odwagę zajrzeć do owego zwierciadła, by zobaczyć w nim – co? Jakiego siebie? Jaki świat? Jakie przeznaczenie? Los, od którego nie ma żadnego odwołania. Trzeba bowiem prawdziwego „męstwa istnienia”, by tak nazwać swoją trwogę, swoją rozpacz, niepewność, marność, by tak się do niej przyznać. Jednak – czytajmy Tuwima, Tuwima dla dorosłych i odważnych w trwodze… 

L I S T Y

• WWW.CHARAKTERY.EU

Czytam i wdrażam Zacząłem czytać „Charaktery”, ponieważ od dawna interesuję się psychologią. W jednym z numerów (4/2016) zaintrygował mnie artykuł „Popatrz sercem na siebie” Lucyny Wieczorek. To prawda, że o empatii myślimy głównie w odniesieniu do innych ludzi. Nigdy nie przyszło mi do głowy, że mogę współczuć... sam sobie. W sumie mógłbym, bo wydaje mi się, że w swoim życiu zrobiłem więcej głupstw niż konstruktywnych rzeczy. Niektórzy wprawdzie mi współczuli, ale czy była to empatia? Pewnie tak. Byli też tacy, którzy mnie oceniali, może nawet potępiali, ale znalazły się osoby, które mnie wspierały i motywowały, choć nie w pełni rozumiały. Empatia to prawdziwa sztuka. Nie potrafimy współczuć, bo bardzo skupiamy się na sobie – na naszych bolączkach, rozterkach, porażkach. Bywa, że nie potrafimy albo nie chcemy współczuć innym, bo uważamy, że współczucie bardziej należy się nam. Trudno jest zachować pewne proporcje i dystans, czyli nie oceniać, nie doradzać, a po prostu być. Niekiedy wyżej stawiamy potrzebę otrzymania wsparcia niż dania go innym, najbliższym. Nie doceniamy rzeczy małych, które, jak nam się wydaje, zwyczajnie nam się należą. Empatia sama w sobie nie jest trudna, to my zawsze komplikujemy. Myślę, że empatia powinna wiązać się z konkretną pomocą. Użalanie się nad sobą i rozgrzebywanie przeszłości do niczego nie prowadzi – w ten sposób tylko dokładamy sobie, jak do przysłowiowego pieca, i zamykamy się w sobie. To rodzi kolejne dyskomforty natury psychicznej, prowadzi do depresji lub uzależnień. Dziękuję Wam za „Charaktery” oraz „Psychologię Dziś”. Czytam, rozważam i wdrażam.  Michał

Dziewczynka z zapałkami Kiedy myślę o „dziewczynce z zapałkami”, opisanej przez Natalię de Barbaro w artykule „Dorosłe dziewczynki z zapałkami” („Charaktery” 8/2016), to widzę kobietę, którą inne kobiety starają się lubić lub... omijają szerokim łukiem. Jaką cenę płacimy za taniec z nieznajomym? Duża łza na policzku. Dziecko, którego on nie chce widzieć po porodzie, a żona, choć miał ją zostawić, nagle staje się jego najlepszą przyjaciółką. Wiele z nas po takim nieudanym balu i tak nie odbiera dla siebie lekcji, aby rozsądniej wybierać tancerzy. Dziewczynką z zapałkami bywamy na różnych etapach życia, zwłaszcza gdy słabiej radzimy sobie ze sobą. Czy rozpoczęcie tańca z nieznajomym musi rzucać cień na nasze dobre cechy, nasze uczucia wobec partnera, czy raczej pomaga nam na chwilę zapomnieć, oderwać się od dzieci, gotowania, sprzątania, stresującej pracy? Kiedy przysłuchuję się rozmowom kobiet, odnoszę wrażenie, że większość z nas chce wierzyć w moc płomienia zapałki. W to, że ogrzeje serce, które stało się chłodne po latach małżeństwa – mąż omija cię łukiem, bo odkąd urodziłaś dzieci, jesteś wiecznie zmęczona i chodzisz w rozwlekłym podkoszulku. A jeśli nawet masz figurę modelki, to dla niego z czasem stałaś się za piękna, za nudna, za idealna, za bardzo jego. Może czasem marzysz, aby rzucić się w wir szalonego tańca i zapomnieć o niespełnionych przez partnera obietnicach – wciąż słyszysz, że zrobi to jutro, pojedzie z tobą na pewno na koncert, jak tylko skończy projekt, a na wakacje zabierze, jak tylko znajdzie nową pracę, bo aktualnie jest zawalony spotkaniami, a pieniądze trzeba oszczędzać. I nawet jeśli ty świetnie zarabiasz, to przecież on nie weźmie grosza od kobiety, nigdy. Kiedy czytam o dziewczynce z zapałkami w artykule z „Charakterów”, to widzę kobietę z wiersza „Kwadrans”: „naiwna jestem..., co mi zależy/Gdy jestem z tobą w spokoju głosu odpływam, jestem przy tobie, dla ciebie... iluzją szczęścia tworzona..., niech pozostanę, proszę, na kwadrans cały/dziewczynką z zapałkami”.  Aleksandra

112

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

Nie ustawaj Jacek Krzysztofowicz w felietonie „Miłość i lęk” („Charaktery” 8/2016) porównał nasze życiowe wybory do wędrówki pod wiatr i z wiatrem. Jeśli dosłownie wędruję z trudem pod wiatr, wkładając w to duży wysiłek, to po dotarciu do celu silnie natleniony organizm reaguje poprawą nastroju i kondycji. Ostatnio na zakupach spotkało mnie coś niezwykłego. Podszedł do mnie chłopiec w wieku gimnazjalnym. Towarzyszyła mu mama, która wyjaśniła od razu, że syn jąka się i w ramach terapii jąkania musi podejść do obcej osoby i, patrząc jej w oczy, wypowiedzieć trzy słowa. Zgodziłam się, aby to do mnie skierował te trzy słowa. Chłopiec wypowiedział je tak, jakby śpiewał, bez zająknięcia. Syn i mama uśmiechnęli się. Powiedziałam im, że ich podziwiam za wytrwałość i odwagę. W drodze powrotnej pomyślałam: „Brawo, młody człowieku. Wybrałeś drogę pod wiatr. Nie ustawaj w tej wędrówce. Podjąłeś bardzo dojrzałą decyzję. Życzę ci powodzenia”.  MMKM

Nagradzamy listy Jak mawiał Forrest Gump, „życie jest jak pudełko czekoladek – nigdy nie wiesz, na co trafisz”. Jednak jeśli trafisz na coś niezwykłego – napisz o tym do „Charakterów”. Podziel się z nami swoimi refleksjami, doświadczeniami, opiniami. Co miesiąc autor najciekawszego listu otrzymuje od nas nagrodę. Tym razem wyślemy ją autorowi listu „Czytam i wdrażam”.

adres redakcji: 25-502 Kielce ul. Paderewskiego 40 [email protected]

> „Charaktery” najtaniej w prenumeracie!

Część nakładu dostępna będzie z najnowszą książką Wydawnictwa Charaktery Kiedy mężczyzna spotyka kobietę – zbiorem rozmów z Andrzejem Wiśniewskim.

Roczna – 12 numerów – 130 zł, oszczędzasz 20 zł Półroczna – 6 numerów – 65 zł, oszczędzasz 10 zł Prenumeratę można rozpocząć od numeru, który aktualnie jest w sprzedaży. Wysyłka prenumeraty jest uruchamiana po otrzymaniu wpłaty na rachunek: Charaktery sp. z o.o., ul. Paderewskiego 40, 25-502 Kielce, Deutsche Bank PBC SA 96 1910 1048 2304 9962 9476 0002. Prosimy o wpisanie na przelewie dokładnych danych imiennych i adresowych oraz numeru, od którego zamawiają Państwo prenumeratę.

>> Za miesiąc:

Prenumeratę można zamówić na stronie internetowej: www.charaktery.eu/prenumerata Prenumeratę zagraniczną obsługuje Ruch: tel. +48 22 717 59 59 (waluta obca, karta); +48 801 800 803 (PLN) Więcej informacji: tel. 41 343 28 44, fax 41 343 28 49, e-mail: [email protected], www.charaktery.eu/prenumerata

Wysyłka gratis!

Pewność siebie W coraz bardziej niepewnym świecie coraz częściej gonimy za pewnością siebie. A im bardziej o nią zabiegamy, tym częściej czujemy się niepewni. Wątpimy... Tylko czy można wątpić w siebie? Czego i dlaczego jesteśmy pewni? Kiedy lepiej wątpić? A także: • Jaki jest twój język miłości • Jak Facebook nas gubi • Komu nie służy monogamia • Skąd w żałobie pokusa zdrady • Jak scalić rodzinę patchworkową

Magazyn psychologiczny „Charaktery”

W. Domański, Piotr Fijewski, prof. dr hab. Tadeusz

Adres redakcji: 25-502 Kielce, ul. Paderewskiego 40, tel. 41 343 28 40, 41 343 28 60, faks 41 343 28 49, e-mail: [email protected], www.charaktery.eu

Gadacz, Ignacy Karpowicz, Maria Król-Fijewska, Jacek

Wydawca: Charaktery sp. z o.o. prezes zarządu – Bogdan Białek

prof. dr hab. Jacek Wojtysiak, dr Ewa Woydyłło

Redakcja: Bogdan Białek – redaktor naczelny, [email protected] dr Dorota Krzemionka – zastępca red. naczelnego, red. naukowy, [email protected] Agnieszka Chrzanowska – sekretarz redakcji, [email protected] Magda Brzezińska, magda.brzezinska@charaktery. com.pl, [email protected] Daria Grabda, [email protected] Rada naukowa: prof. dr hab. Alosza Awdiejew, prof. dr hab. Jerzy Brzeziński, prof. dr hab. Dariusz Doliński, dr Krzysztof Jedliński, prof. dr hab. Mirosław Kofta, prof. dr hab. Wiesław Łukaszewski, prof. dr hab. Tomasz Maruszewski, prof. dr hab. Piotr Oleś, prof. dr hab. Zdzisław Ryn, prof. dr hab. Krystyna Skarżyńska, prof. dr hab. Stanisław Żak Współpracują: Beata Banasiak-Parzych, prof. dr hab. Bogdan de Barbaro, dr Marek Binder, Halina Bortnowska, Paulina Chołda, Michał Czernuszczyk, dr hab., prof. UMCS Cezary

Krzysztofowicz, dr Bronisław Maj, Jerzy Maksymiuk, prof. Leszek Mądzik, prof. dr hab. Czesław S. Nosal, Anita Piotrowska, Krzysztof Szubzda, Marcin Wicha, Redakcja techniczna i korekta: Anna Zdonek – kierownik, redaktor techniczny, anna.zdonek @charaktery.com.pl, Marta Majewska, [email protected] Grafika: Maja Witecka – dyrektor artystyczny, [email protected], Paulina Marzec, [email protected] Studio DTP: Jarosław Głowacki, jaroslaw.glowacki @charaktery.com.pl, tel. 41 343 28 71, Szymon Błoński, [email protected] Projekt graficzny: Dominique Roynette / Picture-doc Redakcja projektów specjalnych i interaktywnych Dariusz Ryń – dyrektor, redaktor naczelny, [email protected], tel. 41 343 28 62 Stanisław Białek, [email protected] Oficyna Wydawnicza „Charaktery”

Adam Cedro – redaktor, adam.cedro@charaktery. com.pl Wydawnictwo Andrzej Rogala – dyrektor generalny, [email protected], tel. 41 343 28 51 Norbert Dulemba – dyrektor ds. administracyjnych, [email protected], tel. 41 343 28 41 Sklep internetowy – www.sklep.charaktery.eu Anita Pochwała, [email protected], [email protected], Anna Adamczyk, [email protected] Biuro reklamy: tel. 41 201 02 30 (31), fax 41 201 02 39, [email protected] Marek Malarz – dyrektor biura, marek.malarz@ charaktery.com.pl, tel. 41 201 02 33, Joanna Haba, [email protected], tel. 41 201 02 31, Katarzyna Moskal, katarzyna.moskal@charaktery. com.pl, tel. 41 201 02 36, Angelika Sikora, angelika. [email protected], tel. 41 201 02 51 Prenumerata: Agnieszka Rogalska, [email protected], tel. 41 343 28 44, faks 41 343 28 49

Piotr Żak – dyrektor, redaktor naczelny, piotr.zak

Druk: Quad/Graphics Europe Sp. z o.o.

@charaktery.com.pl, tel. 41 343 28 61,

Papier: ultraSKY 1.2 65 g Leipa GmbH

Bez uprzedniej zgody wydawcy żadna część lub całość utworów zawartych w niniejszym wydaniu nie może być powielana lub rozpowszechniana, bez względu na formę i sposób rozpowszechnienia. Zabronione jest w szczególności kopiowanie, udostępnianie w sieci Internet, digitalizacja i przedruk utworów. Redakcja zastrzega sobie prawo do zmian i skrótów w nadesłanych artykułach i listach oraz do nadawania tytułów. Sprzedaż bezumowna numerów aktualnych i archiwalnych po cenie niższej od ustalonej przez wydawcę jest zabroniona, nielegalna i grozi odpowiedzialnością karną. Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam i ma prawo odmówić publikacji bez podania przyczyn. Niezamówionych materiałów redakcja nie zwraca. Copyright by Charaktery sp. z o.o. Wyrażając zgodę na publikację tekstu w „Charakterach”, autor upoważnia Charaktery sp. z o.o. do jego wydawania drukiem, w formie elektronicznej i w internecie, w oryginalnej wersji językowej oraz w tłumaczeniu na języki obce; rozpowszechniania i obrotu w tych formach bez ograniczenia liczby egzemplarzy, a także wykorzystania w promocji i reklamie.

CHARAKTERY • PAŹDZIERNIK 2016

113

REDAKTOR PROWADZĄCY KRZYSZTOF SZUBZDA

Horoskop hydrauliczny

Osoby urodzone w drugiej dekadzie znaku Wagi Łazienkowej na wakacjach na pewno były, bo znakomicie łączą ambicje zawodowe ze sprawami rodzinnymi, przyjemnościami i rozrywką. Stałym elementem tego połączenia bywa zwykle jeszcze zawał, ale zawsze jest coś za coś. Ważną cechą Wag Łazienkowych trzeciej dekady jest ich szczerość i bycie sobą. I choć

nie jest to dobra metoda na udaną randkę czy rozmowę o pracę, Wagi są niezmiennie wierne sobie. Jeśli chodzi o sprawy miłosne, Wagi muszą sporo koloryzować i zmyślać, żeby nie wyjść na fajtłapy. Najbliższym sprzymierzeńcem Wag jest zwykle Saturn. Tak to już jest, jeśli ktoś nie potrafi ułożyć się z normalnymi ludźmi. Szczęśliwy kamień i liczba: brak.

23 września – 22 października

(Łazienkowa)

WAGA

Już starożytni hydraulicy-astrologowie zauważyli, że urządzenia łazienkowe układają się w pewne stałe konstelacje podobne do gwiazdozbiorów: Zlew, Wanna, Waga (Łazienkowa), Dozownik, Haczyk, Mydelniczka, Suszarka, Prysznic, Bidet i Przepychacz, czyli w lwowskiej gwarze astrologicznej: Cwikier, Rynwa, Karmenadel, Szprut, Śloza, Chirus, Drymbało, Brechnia, Belbas i Frynziak. Co ciekawe, astrologowie ze Lwowa i z Mezopotamii niezależnie od siebie zauważyli, że układy łazienkowe bardziej niż gwiazdy wpływają na nasze życie. A zatem:

SPECJALNY DODATEK DO MAGAZYNU PSYCHOLOGICZNEGO „CHARAKTERY” NR XXXV odnowiony, październik, roku Pańskiego 2016

Ekstremalne porady sercowe Wczoraj mąż wnerwił mnie do tego stopnia, że wyrzuciłam przez okno wszystkie talerze, ubrania i meble. Na koniec wyrwałam okno i też wyrzuciłam przez okno. Potem zerwałam firanki, tapety i parkiet. Parkiet tylko częściowo, bo złamał mi się paznokieć. To mnie zreflektowało. Od tamtego wydarzenia minęły cztery lata, a ja mam coraz większe wątpliwości, czy to było dobre? Od redakcji: Wściekanie się nie jest złe, pod warunkiem, że człowiek robi to spokojnie.

ZADANIA Z NOWEJ MATURY

czyli zaproś do pracy domowej całą rodzinę Pies widzi świat w żółciach i błękitach, pustułka dostrzega mocz swoich przyszłych ofiar z odległości ponad kilometra, a Eskimos rozróżnia kilkanaście odcieni bieli śniegu. Kto pierwszy dogoni pustułkę? Pies czy Eskimos?

Wakacje skończone. Jeśli nie udało Ci się nigdzie wyjechać, zawsze możesz odbyć fascynującą podróż w głąb siebie. Takie podróże są w tym roku bardzo popularne, więc warto zabrać ze sobą parawan. Gdybyś miała problem z podróżą wewnętrzną, chętnie zabierze Cię tam mentalny samuraj lub trener duchowy z dowolnej akademii astro-coachingu.

Poznaj szpaka

zanim odleci

Październik to ostatni moment, żeby zobaczyć u nas szpaka. Z tej okazji przybliżamy naszym czytelnikom sylwetkę tego interesującego ptaka. Szpak jest wielkości półlitrowego słoika koloru czarnego. Żeby go sobie wyobrazić, można przesypać do słoika czarną herbatę lub kawior i namalować na nim skrzydła. Młode szpaki są mniejsze, bardziej beżowe i bardziej ruchliwe. Szpaki nie są zagrożone wymarciem, wręcz przeciwnie, zdaniem sadowników jest ich zdecydowanie za dużo. Na pewno przyczynia się do tego zanik mody na jedzenie szpaków, niegdyś tak popularnych na stołach. Próby szerszej promocji szpaka, jak chociażby przy ostatniej Eurowizji, przyniosły umiarkowane skutki. Szpak bardzo chętnie udaje odgłosy innych ptaków, a nawet odgłos wpadania do wody, dlatego łatwo pomylić go z kosem, gilem, wilgą lub z wpadaniem do wody. Szpaki bardzo łatwo spotkać we wszystkich miejscach, gdzie jeszcze nie nabito sterczących gwoździ. Chętnie przysiadają na pomnikach ważnych dowódców wojskowych, szczególnie upodobały sobie rogatywki z okresu insurekcji kościuszkowskiej. Czasem przysiadają też na wskazówkach zegarów, przyczyniając się do przyspieszenia lub opóźnienia wskazywanego czasu. Jeśli chodzi o pożywienie: jedzą albo robaki, albo czereśnie, a najchętniej czereśnie z robakami. Z końcem października odlatują do Włoch, gdzie zmieniają upierzenie na ciemnoszare i nazwę szpak na sturnus.

Everett Collection / shutterstock.com; damedeeso, borzaya, duncan1890, MagMos, susandaniels, troischats / iStock.com

NOWOŚCI

Jean Vanier

autopromocja

BESTSELLERY

Wielkie pytania życia

Letty Cottin Pogrebin

Marcia Prager

Jak być przyjacielem chorego przyjaciela

Ścieżka błogosławieństwa

Zamówienia powyżej 70 zł – dostawa

GRATIS!

Norman Rosenthal Dar przeciwności

Susan Pinker Efekt wioski

Wacław Hryniewicz Nadzieja woła głośniej niż lęk

SZUKAJ NA

www.sklep.charaktery.eu

PROMOCJA

Prenumerata z książką

autopromocja

Prenumerata roczna z książką w cenie 275 zł 358,80 zł – oszczędność 83,80 zł Prenumerata półroczna z książką w cenie 137,50 zł 179,40 zł – oszczędność 41,90 zł

Oferta dotyczy wyłącznie prenumeraty zamawianej u wydawcy

Wysyłka gratis!

www.charaktery.eu/prenumerata/, tel. 41 343 28 44

Informacje:

Ć!

NOWOŚ

Ś W I ATO WA P R E M I E R A ! Znana na całym świecie duńska firma jubilerska DYRBERG/KERN oraz FYRKLÖVERN z dumą prezentują zastawę stołową, jakiej jeszcze nie było – DIAMOND! Elegancki wzór porcelany inspirowany szlifem białego diamentu oraz zdobienia z 18-karatowego złota zapewnią poczucie wytworności i luksusu. Serwis lśni na stole niczym najcenniejsza biżuteria! DIAMONDS for your table! Tylko teraz! UNIKALNA OFERTA dla CZYTELNIKÓW! Zamawiając Serwis - aż 3 luksusowe elementy - 2 talerze i miseczkę na przystawki - o wartości 258 zł otrzymasz za jedyne 39,90 zł!

CHA- 0916

S P R A W DŹ T E Ż N A S Z E I N N E LU K S U S OW E Z A S TA W Y !

C E L E B R AT I O N

V I C TO R I A

Å S A’ S C H R I S T M A S

NORDIC BIRDS

Skorzystaj z oferty! Zapraszamy na www.pieknyserwis.pl 22 541 61 70

www.fyrklovern.pl

www.facebook.com/FyrklovernPolska

[email protected]