Encyklopedia powszechna, Tom 1 (A.-Aos.)

I

КЖ0Р1Ш

POWSZËCHNA.

LISTA WSPÓLPRACOWNIKÓW ktdrzy dotychczas przyjçli udziat w tém dziele. Adamomitx Adam Dr. Alexandrowitx Jerxy. Anexyt Wladyxlaw Ludioik. BaUeUki Mithat. Baranowiki Jan, Barqcx Sadok, Keiqdt. Bartoixewitx Mam. Bartoixewitx Juljan. Bentkowiki Wladyxlaw. Berdau. Boeklewicx Leopold. BUrnaeki Cexary. Bleexyüiki Juljun. Bujnitki Kaximierx. Chodíko Jgnaey. Cichocki TeofU. Cybuleki Dr. filOM. Dawid Wintenty. DdHwbl Wulenty. Felineka Eva. Fitx Zenon. Flatau Henryk. Funkenilejn Antoni. Orajnert Jóte/. Oregorowitx Jan Kanty. Hubert Leopold. Jaroehowtki Kaximierx. Jaiiniki Jan. Jenike Ludwik. Jocher Adam. Jurkiewiex Karol. Katxkowtki Karol Dr. Katxkomki Zygmunt Kaixewiki Kaximierx.

Kitкor Adam. Kolberg Ölkur. Kondratoaicx Ludwik; Kortenioweki Jótef. Kowaleweki Jixef. Krajewiki Rufat. Kratxewiki Jixef Ignacy. Kratxewiki Kajetan. Kremer Jixef. Ktiletta Jan Dr. Langowtki Marctlli Dr. Luxer Alexander. LeweItum Fr. Henryk. Lilpop Karol. Lipnicki A , Kiiqdx. £ube,cki Hieronim. Lepkowtki Jixef. Matiejowtki Fmntitxek. Mujer Jixef Dr. Mvlinowiki Fran. Kerne., Kiiqdx. Martinkowtki Antoni. Matxyneki Jixef. Mietxyneki Adam. Moraioxki Secxeimy. Morxytki Antoni. Monbath Juguet. Ifeugebauer Ludwik Dr. Otto Leopold, Pallor. Pankiewitx Jan. Paplontki Jan. Perkeweki Piotr. Pecxetreki Nikodem. Pietrueintki Ludwik. Piiulewtki Sxymon.

Piwanki Jan Felix. Polujantki Alexander. Praeki Jixef. Prakmoweki Adam. Prokopowicx Wincenty. Prxyalgoatki W., Kiiqdx. Prxyttaniki Slaniilaw. Puthewicx Alfone. Rakowiki Xawery Dr. Rogalewicx Antoni. Rogalxki Leon. Kogiriiki Kaximierx. Rxewutki Pawel, Kiiqdx. Serwatowtki Walerjnn , Kiiqdx. Skiinboroaiex Hipolit. Skobel Fryderyk Dr. Sobieixexaniki Fran. Maxymil. Sokolowiki Leon Dr. Suehetki Henryk. Sxokaltki Wiktor Dr. Sxtulc Wactaw, Kiiqdx. Sxymtinotctki Mithai. Sxyttko Bohutx Mithat. Tacxanoaiki Wladyxlaw. W^tyk Frantitxek. Widmun Karat. Wijtitki Raxim: Wladyttaw. Woliki Ludwik. Wrotnowtki Antoni. Wrxeiniowiki Wincenty. Wytxyntki Jixef, Kiiqdx. Zitlintki Outlaw, ioehowiki Felix.

PCYKLOPEDTJA

POWSZECHNA.

TOM PIERWSZY.

(A.— Aos.)

Homo mm, humani nil a me alienum está puto. Terenctjum. Czlowiekiem jcitcm, a wsiystko eokolwiek ladzkojc obchodii, aie powiaao mi bydi obojçtaém.

WARSZAWA, Naktad, dnik i wlasnoátí S. Orgelbraada Ksiçgarza i Typografa.

1859.

Wolno drokowa¿, z warunkiem zlozenia w Komitecie Cenzury, po vrydrukowaniu prawem przepisanéj liczby egzemplarzy. w Wartuuoie dnia '/ 3 Paidxiernika Í8S9 roku. Cenzur, Radca Kollegijalny, IllMllllWllI

A, najpierwsza litera w alfabecie , najczyáciejszy i najpelniejszy ze wszystkich lonóvr mowy ladzkiej , nejwainiejsxa z trxech samoglosek zasadniczyck : a, i, u, w alfabetach sanskryckim i fenickim, a wiec i we wszystkich indo-eoropejskieh najpierwsze trxyma miejsce, wyjawszy tyiko w ninickira (ob.), w którym atanowi gfoskç dziesiata, a w etjopsk¡m(ob.)trzynasta. Po fenicku i po hebrajsku A nazywa aie, alef t. j. byk , do glowy którego litera ta w najdawniejszyck ezaaaeh byia podobna ; ztad greckie Alfa. W dawnej polskiej pisowni oiywano diugo A z akcenem (à) na oznaczenie , ie aie. wymawia otwarto ; póíniej Kopciyúski tym akcentem przeciwnie chcial ozaacxyc A áciesnione , wszakie ani jedno ani dragie, jako beipoiyteczne , nie ntrzymaio aie. — Kreseczka, czyli ogonek a dota litery A (A > ?)> oznacia gfoskç naszema tylko jezykowi wfaiciwa , wymawiajaca aie, me co przez nos, кtora dla tego nazywa sie, samogloska nosowa. — A niywa aie, eiçstokroé jako znak aymboliczny, na oznaczenie tego со jest najpierwsze i pierwotne ; i tak : w Logice A znaczy jakikoiwiek przedmiot myáli , w ogóle przedmiot. Znana formuika: A=A znaczy: kaida rzecz równa sobie samej. — Od A do Z (ob. Alfa i Omega) znaczy od poczatku do koica, od pierwszego do ostatniego.— W Algebrze a sinzy na oznaczenie ilosci wiadomych. — Aoznacxa na monetach, ie wybite sa w stolecznej mennicy, jak np. francnzkie w Paryiu, austryjackie w Wiednia i t. d.; podwójne zas* , czyli AA na francnzkicb monetach znacza , ie pochodza x Metz, jako drugiej mennicy paústwa. — W bandln к (à) znaczy to sa mo со : po , czyli sztuka po takiej Inb takiej cenie, np. centnar à 60 zlotych.— Oprócz tego A uiywa sie, jako skroeenie wiela wyrazów, mianowicie facinskich, z których przytaczamy tu niektóre wydarzajace sie, najczçsciej w napieach , w sty lo lapidamym : A zamiast anno , roku ; a. c. zam. anno cúrrente , rokn bieiacego; A. u. zamiast anno Domini , roku Panskiego ; a. a. C. n. zam. anno ante Chri stum natum , rokn przed narodzeniem Chrystnsa ; a. p. C. n. zam. anno pott Chri stum natum, rok po narodzeniu Chrystnsa; A. B. zam. aurea bulla, zfota bulla; na bnlletynach gieîdowych (kurs-cetlach) A znaczy argent , moneta brzeczaca.— A w mnzyce jest jedna z siedmiu nót alfabeto mozycznego; Prancnzi i Wfosi nazywaja ja La. F. H. L. Alt, po lotewskn Leila Uppe (wieiki strumieu), rzeka w Knrlandyi, tworzy siç z pofaczenia rzeczek Monda i Muly, czyli Musty, blisko m. Banska ; od tego miejsca do miasteczka Szloka, nazywa sie poprostu Aa, od Szloka zai do njscia, Bolder-Aa. Rozdzieliwszy sie, na dwie odnogi , wpada prawa do njscia zachodniej Diwiny, a lewa do zatoki Rygskiej. Pod m. Mitawa, szerokoíé Aa wynosi 55 sai., dalej okoio 120 sai. Miçdzy Mitawa a Szlokiem rzeka ta przerxnie,ta jest w szerz ERCTKLOPKOTJA TOM I. 1

s

да — AaU-Pma

pokíadem krédy. Aa jest tegiowna prawie do m. Banska : spíawiane bywa po niej do Mitawy drzewo opafowe i budowlane , a ztaratad do Rygi zboze , i Rygi zai •osuowe deski i inné towary. Aa, od íródía swego do ujácia przyjrouje w siebie okolo 50 wiekszych i mniejszych rzeczek ; znaczniejsze z nich sa : Szwet i Ekau. Да czyli Trejder-Aa, rzeka w Inflantach, dawniejsza ruska Gojwa ; poczyna sie, w okregu Weodeuskim, pomiedzy miastami Wolmarem i Wendenem; pfynie kreto , przez srednia i potudniowo-zachodnia ciqéé Inflant , okofо 250 wiorst, i wpada do morza Baltyckiego powyiej Rygi. Bieg jej przerywany spadkami i mieliznami , oraz dno zupeinie zatopionemi bierwionami, utrudniaja chód statków; nawet spfaw drzewa odbywa sie po niej z wielka trudnoácia. Aa szczególniej bystra i niebezpieczna na wiosne, pomiedzy Wolmarem i wsia Zinolen. Dolina infiantskiej rzeki Aa, z powodu malowniczych widokow, pomiedzy folwarkami Kremona, Trejdenem i Segiewoldem, nazywa sie inflantska Szwajcaryja. Teraz gíówny spfaw na rzece Aa ogranicza sie na niewielkiej ilosci drzewa opalowego i budowlanego, dostarczanego z okolic folwarku DurenhofT. Да, nazwisko kilku rzek, pochodzace od staro-niemieckiego Aha (woda piynaca). Wymieniamy z nich : 1) Aa w departamencie franc. Pas-de-Calais, bierze poczatek w Rumilly-le-Comte i dwiema odnogami, pod Dunkierka i Gravelines, wpada do morza ; 2) Aa w Hollandyi, wpadajaca pod Deutichen do rzeki Yssel; 3) Aa w Szwajcaryi, píynace z kantonu Uri przez Unterwald, wpada do jeziora Czterech kantonów (Vierwaldstaedtersee). ДаоЬбП| ob. Akwizgran. ДаЫ, statki plaskie, na obu koñcach zaokraglone, uiywane do zeglugi na Nizszym Renie. Aalborg, dyecezyja na pólnocnym kraúcu Jutlandyi, w królestwie duúskiém, oddzielona od pólwyspu przeplywem, który morze utorowaïo sobie w roku 1825. Obejmuje 131 mil □ i liczy okoío 160,000 mieszkaúców. Najwainiejszym jej punkten» jest miaslo tegoi nazwiska, siedlisko biskupa, z wybornym portem i fabrykami cukru, broni, wyrobów jedwabnych i t. p. Posiada takie szkofe marynarki i dosyc liczna biblijoteke. Aali-PaSZa (Mehemet-Emin), minister turecki, ur. 1815 r. w Konstantynopolu, w pietnastym juz roku zycia przez Reszyda-Pasze umieszczony zostal w biórze UómaczówPorty, a w cztery lata pózniej przez suítana Mahmuda mianowany sekretarzem poselslwa w Wiedniu. Przeszedlszy nastepnie w krótkim czasie prawie wszystkie stopnie wyiszych urzedów dyplomatycznych i innych, jako to : wielkiego dragomana Porty, radcy poselslwa i sprawujacego interesa w Londynie, podsekretarza stanu w wydziale spraw zagranicznych, posta w Londynie, cztonka najwyiszej rady stanu i sprawiedliwosci, ministra spraw zewnetrznycli i kanclerza dywanu cesarskiego, w 1852 roku zostal nakoniec wielkim wezyrem, który to wszelako urzad zlozyí juz w Listopadzie tegoz roku, gdy pierwsza poíyczka turecka pomimo usiíowai'i jego do skutku nie przyszta. Popadíszy w nielaske, przez rok blisko trzymal sic w oddaleniu od spraw publicznych; w Maju 1854 r. udzielif mu sultan gubernatorstwo generalne w Brussie, a 1 Paídziernika tegoi roku przywoíai go napowrót do Stambuíu, gdzie od razu nadat mu dwie najwazniejsze posady: ministra spraw zagranicznych i prezesa tanzymatu, czyli reform panstwa. Mianowany w nastepnym roku peínomocnikiem do konferencyj w Wiedniu, po powrocie ztad, zajal godnoáó wielkiego wezyra, i jako taki prezydujac w komiseyi do ustanowienia zasad czwartego punktu rekojmi, wspólnie z reprezentantami mocarstw sprzymierzonych, sformulowal nowe swobody día chrzescijan, zatwierdzone nastçpnie hatty-szeryfem z 18Lutego 1856 r. Mianowany jednoczesnie pier

■■M Гни — Aaron

3

wsxym pelnomocnikiem tureckim na konferencyjach paryxkich, czynny bral ndzial w naradach tego xebrania i odxnacxyl sie w niém niepospolita xaraxem energija. i prxenikliwoácia. Podpisawsxy w d. 30 Marca 1856 r. traktat Paryxki, powrócil do kraju, a gdy prxy wykonanio nieklórych artykulów tego traktatu, dotycxacych xwlasxcxa ksie,stwNaddunajskich,wazne powstaly trudnoáci. Ali-Pasxa którego polityka odtad mpeinie, xdawalo sie, prxechylala sie na strone austryjacka, xlc— ftjf wexyrat, który objal po nim Resxyd-Pasxa, sam xas pozostal ministrem bez wydziaíu i cxlonkiera rady stanu. Dopiero то x ¿mierda Resxyda (w Stycx. 1858), zajal na nowo ten wainy urzad, na którym atoli zachwial sie znowu nieco w Grudnio tegoi roku, skutkiem glównie niezwalczonych trudnosci fínansowych panstwa, nierozwiklanej sprawy ksiestw Naddunajskich, bexustannego wrzenia miedxy lodnoscia chrxescijañska, doprowadzona do ostatecznoáci fanatyxmem starowierców muxulmañskich, orax projektowanego ogloszenia nowego kodexu cywilnego i karnego, jednostajnego día wsxystkich poddanych tureckich, którego ogloszenie, jak sie obawiano, mi aio staé sie xnowu powodem wainycb niespokojnoáci. F. H. L. ДАШ cxyli HllB) miara ciecxy, uiywana w prowincyjach nadreiiskich i w Hollandyi, a obejmujaca okolo szesnastu nasxych garncy. Aar, jedna x najwiekszyc'.i rxek Sxwajcaryi. Wyplywa x glecxerów berneiískich i wpada niedaleko Koblentx do Renu. Toczac sie peden szalonym przex doline Oberhasli, tworxy mnóstwo wodospadów, x których jeden pod Handeck nalezy do najwspanialszych w Europie. W dalsxym swym biegu przeplywa jexiora Bríenx i Thun. Brxegi jej bardzo sa malownicz». Aar czyli Ahr, mala rzeczka w Prusach nadreuskicli, wpadajaca do Renu. Na brxegach jej roánie wyborne wino tegoi nazwiska. Aaratt, stolica kantonu Argowii, siedlisko wielkiej i malej rady, tudxiex trybunalu, nad rzeka Aar. Liczy okolo 5,000 mieszkañców, zajmujacych sie po wiçkszej cxeáci przemysfem. Po rok 1315 miasteczko to nalezafo do Austryi, nastepnie przeszlo pod wladze Bernu, a w czasie najácia Francuzów byfo przex cías krótki stolica cafego Zwiazku szwajcarskiego. Aargan, ob. Argowija. A&rhDtlS, dyecexyja we wschodniej czesci Jutlandyi, w królestwie dui'iskiém, nad brzegami Kategatu, obejmuje 86 milQi liczy okolo 140,000 mieszkaików.— Glowne jej miasto, tegoi nazwiska, podzielone jest na dwie czesci odnoga jexiora Braband, i ma ludnoáci trudniacej sie po wiekszej czesci iegluga, rybolowstwem i rekodzielnictwem, okolo 6,000 glow. Podczas wojny niemiecko-duñskiéj, Prusacy pod generalem Hirsciifeld stoczyli niedaleko miasta Aarhuus 31 Maja 1849 bitwe z Dunczykami pod dowództwem generala Rye, w nastepstwie której ostatni zmuszeni byli cofnac" sie w glab' Jutlandyi. Aaron, (po hebr. miejsce górzyste, alio góry), syn Amrama i Jocliabedy, z pokolenia Lewi , starszy brat Mojzesza, któremu pomagaT w sprawie oswobodzenia Izraelitów, wymowa przed Faraonem (gdyi Mojiesz we mial daru wyalowienia) i cndami, którémi chcial przekonac tego króla o swém poslannictwie prorockiém. Póíniej, gdy Mojiesz udal sie na góre Synai po tablice zakonu, Aaron w ciagu 40-dniowej jego nieobecuosci, zawinil, uleglszy balwochwalczym domaganiom sie Izraelitów о odlanie cielca zlotego, na podobieiistwo egipskiego Apisa. Rozgniewanego na Aarona i na lud Boga, przeblaga! Mojiesz modlitwa, a pó íniej brata mianowa! arcy-kaplanem, czyniac kapfartstwo dziedziczném w jego rodxie. To wszakie wzbudzilo zazdrosó w innych czlonkach pokolenia Lewi, i wy— atfpfli synowie Kore, twierdzac ie kaplaústwo síuiyé powinno caíemu pokoleniu.

4

Aaron

Ale cuda objawily wole Boga na wybór Aarona, a ziemia potarla jego przeciwników. Powstaio atoli szemranie posród Indu; Aaron wyszedíszy i kadzielnica w reku, powstrzymal plage, która Bóg zaczynal jai кагас zbuntowanych. Kaplanstwo na nowo potwierdzone zostaío w rodzie Aarona, gdy z pomiedzy 12-tu laaek kaidego z ksiazat pokoien, zloionych w arce przymierza, jedna laska Aarona zakwitía i owoc wydaïa. Za kare nieufnosci w Bogo, przy cudowném wyprowadzeniu wody ze skafy w Kades na pustyni, Aaron równie jak Mojiesz, nie wszedl do ziemi obiecanej. Zona jego Elizabeta, córka Aminadaba, powila mo czterech synów : Nadaba, Abibn, Eleazara i Ithamara ; dwóch pierwszych smiercia Bóg ukaraí, ie ofiarowali kadzenie w swiatyni wbrew przykazanin. Eieazar nastapil po ojcu na arcy-kapfaústwo, a Mojiesz oblekl go w szaty dostojenstwa, przed sama smiercia Aarona na górze Ног, 40 rokn po wyjsciu z Egiplu, w 123 rokn zycia. Arabowie pokazuja szczatki jego grobowca obok ruin Wadi-Musa, jak o tém wspomina podróiopisarz angielski Bobinson. O Aaronie podaja wiadomosé ksiçgi Mojiesz. II, (roz. 6, 7, 28, 29, 32); III, (roz. 6, 8, 10); IV, (rôz. 3, 8, 10, 16, 17, 20, 25, 28, 30). S. Pawel (Zyd. 5, 4), porównywa kaplansiwo Jezusa Chrystusa z kaplaustwem Aarona. Grecy obchodza pamiatke, Aarona, Mojiesza i innych prorokow wpierwsza niedziele wielkiego postu, afcacinnicy 1 Li pea. L. R. Aaron, rodem Francnz, zakonnik reguly sw. Benedykta, by! pierwszym opatem tynieckim, wedfug Szczygielskiego, w latach 1046—1059. Król Kazimiers miai go powolaé do Polski, razem z dwunasta innerai professami, prosto z klasztoru kluniackiego (Clugny). Niesiecki powiada, ie pieczetowal sie trzema koronami zfotemi w polu bialém, dwie u góry, a jedna u spodu. Jednoczesnie Kazimierz da( Aaronowi katedre krakowska, osierocona po smierci bisknpa Bachelina 1046г. Dia tej sprawy, ile ie stolica apostolska byía w zawichrzeniach wielkich, opat wypravñl sie w podróz do Wfoch i u papieia Benedykta IX wyrobii sobie nie jüz biskupstwo, ale prawo areypasterskie na cala Polske. Nogio to bye w czasie, kiedy Kazimierz król odnawia! porzadek wzrnszony w paústwie swojém po ueieezee Byxy. W bulli albowiem stoi wyraznie, ie Aarou jest areybiskupem krakowskim s wladza metropolitarna nad cafym krajem „cai sobjicimas omnes omnium episcopatuum parochias, quae in toto sunt regno Poloniae ;" widocznie i areybiskupstwo gnieínieñskie wtedy upadlo i día tego Krakow mial teraz zastapic Gniezno dla Polski. Ale kiedy to bylo, w którym roku, rozwikiac tej zagadki dotad przynajmniej niepodobna. Naruszewicz dla tego paliijusza, który sobie Aaron wyrobii, ile wnioskuje о jego charakterze, gdy wszyscy zreszta opowiadaja, jako to byl mai biegly w sprawach ludzkich i „jako iadncj enoty nie opuscü, któraby sie byl mógl przymilié niebu" (Niesiecki). Byl poboiny, uezony, gorliwy, dobroczynny, rzadzil z wyrozumialoscia kosciolem. Dlugosz raówi, ie w Kolonii swiecii sie na areybiskupstwo. Pozostalo po tym Aaronie kilka pamiatek w urzadzeniu kapituly krakowskiéj i kosciola. Naprzód poszlo od niego, ie opaci tynieccy byli z urzedu kanonikami krakowskiemi i mieli stallum swoje w kapitule, chociai bez glosu iadnego. Druga pamiatka, ie kapitula krakowska herb areybiskupa wziela po smierci jego za swój, gdy nikt z rodziny Aarona nie pozostal w Polsce i do dzis dnia nim sie pieczetuje, ona jedyna w calej Polsce. Dalej Aaron mial nadac wiecznemi czasy klasztorowi tynieckiemu dziesieciny stolu biskupiego z gruntów opaetwa, które tei nadal wiela wolnoáciarai. Nareszcie, od jego to czasów poczelo siç spiewanie psalmów i modlitw po kosciolach, które zowia pospolicie godtmami. Siedzial Aaron na opaetwie i areybiskupstwie przez lat trzynascie, umarl zas d. 15 Maja 1059 r. w Krakowie, lubo jest i druga data, 9 Paidz. Pochowany w kosciele na zamku. Nastepca jego Lambert Zula nie staral sie o pallijasz i areybiskupstwo

дагов — Abatí у Queypeo

8

przepadlo. Jeden wiçc tylko Aaroa wystepoje w dziejach jako arcybiskup krakowski. Ju/. Ä АаГОП (Piotr), wojewoda czyli bospodar multaüski, kazal sciaé wojewode Bohdtna i sprawowaf po nim rzady priez dwa lata, po upjywie których zabíty zostaí przez Siefana, syna Bohdana. W ezasie sprawowania rzadów przez Aarona, Tnrey naioiyli haracz na Moltaay. W 1386 r. syn W. K. Moskiewskiego, кsiaie Wasili Dymitrowici, bedac przez trzy lata niewolnikiem w Hordzie, ucieki potajemnie do Multan, szukajac echronienia o wojewody Piotra. AarOBOWlOS (Izaak), Izraelita, rodem z Prostic w Morawach, drukarz krakowski, którego firma istniaía od г. 1550—1630. Z jego drukarni oprócz wielu dzieí hebrajskich, wyszedí w sfawnej edycyi Talmad Babilonski, w Krakowie 1603— 1605, w 12 tomach in folio. Jest to wydanie u wszystkich orjentalistów w wielkiém powaianio. Sam Aaronowicz, biegiy w jezyku hebrajskim i w Biblii uczony, byl pisarzem kilku ksiag poboinych día Izraelitów. Zwano go zwykle z niemiecka: Izak ben Aaron Prostitz ; umarí г. 1629. Ab, jedenasty miesiac roku kalendarzowego n Hebrajczyków, zas piaty ich rokn koscielnego, którego pierwszym miesiacem jest m. Nisan, Ab ma 30 dni i odpowiada drugiej poiowie naszego Lipea, pierwszéj Sierpnia.— Ab znaczy takie po bebr. to samo со ojeiee, z czego Chaldejczycy i Syryjczycy utworzyli wyraz abba, a Grecy i ¿acinnicy abbas (opat). Aba, miasto w staroiytnej Focydzie, síynne z wyroczni i wspaniaïej ¿wiatyni Apollina, od której boiek ten priybrai nazwe Abacus. Aba czyli OVM, przywfaszczyciel korony wegierskiej. Gdy po smierci s. Ste fane, synowiec tego króla Piotr otrzymal korone, Aba umial sobie zjednaé stronników miedzy Indem i chociai skazany przez Piotra na wygnanie, r. 1041 owíadnaí berío. Osiadísxy na tronie, áciagnai na siebie nienawiáé Wegrów, którzy wezwali przeciw niemu pomocyHenrykalII. Aba w wojnie z cesarzem spnstoszyf Bawaryje i Austryje i w reznltacie utrzymaf sie na tronie. Wkrótce atoli okrucieAstwa jego wywoíafy powstanie, które przywfaszczyciel napróino atara! sie usmierzyé. Rokn 1044 w bitwie pod Raab porazony na gíowe, wedíug jednych polegí, wed/ug drngich schwycony przez wspóízawodnika swego Piotra, zostaí z rozkazu jego sciety. Aba, odziei prostego luda w Turcyi, (kfadajaca sie z rodzaju surduta bez rekawów, orar z szerokich szarawarów.— Так samo nazywa sie takie grobe sukno, z którego odziei ta bywa wyrabiana. Ab&CllfflD, meczennik, urodzony w Persyi, który z rodzicami i bratem za czasów cesaría Klaudyjusza prsybyl do Rzymu i ponió»! tam smieré za wiare. Koációí obchodzi pamiatke jego w dniu 19 Stycznia. Abaok, afoboda (wies targowa i pocztowa) w gubernii tobolskiej, powiecie iszymskim, nad rzeka Iszyroem; pofoiona na gíównym trakcie pocztowym pomiçdzy Tobolskiem i Omskiein, pod 58° szer. pófn., a 88° dlug. wschod. W porze letniej odbywa sie tu znaezny jarmark na píody miejscowe, to jest bydío i konie, na który lieznie przybywaja Kirgizy. Od Abacka w kierunku wschodnim ku Kainskowi, poczyna sie step Barabiñskim zwany (ob. BarabiAiki step). G. Z. AbaA I, П, HI," (ob. AbadyeiJ. Abad y QÓeypeo (Manuel), biskup Valladolid w Mexyku, znany z roli jaka odegraf w powstaniu Nowej Hiszpanii, jako przeciwnik tego poruszenia. Zmuszony opusció swa dyecezyje, schronif siç do Mexyku. Gdy wypadki r. 1814 przywTÓciíy rzad Ferdynanda VII, Abad otwarty przeciwnik trybunatu inkwizycyjnego w Rzymie, zíoiony zostaí z biskupstwa, a gdy aie, wsbraaiai zadosyé uczynié roi

в

Abad — Abagajtojewsk

kazowi wladzy áwieckiej, wice-król kazat go odwie¿é do Hiszpanii, gdzie dlugi czas w Madrycie by! wieziony. Powstanie na wyspic Leon r. 1820 powróciío mu wolnoáé. Mianowany czfonkiem junty tymczasowej , dal dowody wielkiego umiarkowania politycznego. Póíniej, dotkniety gluchota, nie mógl uczestniczyd w pracach kortezów, otrzymal jednak biskupstwo Tortozy, gdzie go zastala kontr-rewolucyja, sprowadzona r. 1823 przez armije francuzka, pod dowództwera ksiecia d'Angouleme. Inkwizycyja przywrócona przez Ferdynanda VII, skazala go na wygnanie, gdzie wkrotce zakouczyl zycie, zostawiajac po sobie slawe szlachetnego i umiarkowanego patryjoty. Abado, pokolenie beduiiiskie w wyzszym Egipcie, trudniace sie glównie hodowla wielbíadów i wynajmywaniem ich pod towary, oraz przewoieniem tychze. Najliczniejsze ich siedziby mieszcza sie w pasie nadbrzeznym nad morzem Czerwoném. Abaddon, (w hebr. wlasciwie zniszczenie, zatracenie), czesto w Starym Testamencie oznacza miejsce pobytu zmarfycli i jest synonimem wyrazu Scheol. W Apokalipsie s. Jana (9, 11) tak siç nazyvva Aniol przepasci, król szaraúczy, po grecku Apollyon, po iacinie Exterminan»; ma byé figura szatana, którego wyobraia gwiazda spadía z nieba na ziemie, a daño jej klucz studni przepasci, to jest piekia (9, 1). Abadir, tak sie uazywaf kamien, który owiniety w pieluchy, Cybele podawafa w miejsce swoich dzieci do poiarcia Saturnowi, swojemu maíionkowi. — U Fenicyjan Abadir oznaczaí boików pierwszego rzedu. Abadyci, dynastyja maurytaúska , która przez lat 48 panowafa w Sewitli, w r. 1043 zaíoiona przez Abada I, bogatego muzulmanina w tém miescie, który w wysokim stopniu potrafil zjednaó sobie miïosé swoich, najprzód wspólobywateli, a nastepnie poddanych.— Syn jego i nastepca Abad II, czyli Abu-Amru-benAbad, wymowny i waleczny, ale rozpustny i okrutny, rozszerzyí granice swego pai'istwa, i prowadzil wojne z Ferdynandem W. królem Kastylii (byfy to swietne czasy Cyda), w której jednak zmuszony byt prosié o pokój, okupujac go relikwijami s. Izydora; um. 1069 r. — Syn jego Abad III, ostatni król sewilski, pelen najwyzszych zalet umyslu i serca, znakomity poeta, widzac sie napadnietym przez Alfonsa VI, króla Kastylii, przywoíaí w pomoc Jussufa, dowódce muzuímanów afrykaúskich, nastepnie zalozyciela monarchii marokartskiej Almorawidów, który jakkolwiek odparí Alfonsa, póíniej jednak z tymie poiaczyl sie i zwrócil przeciw Abadowi, sam Sewille opanowal i króla uwiezionego wywiózl do Afryki. Abadyjoci, pokolenie na wyspie Kandyi, zajraujace na poludnie góry Ida do 20 wiosek i liczace okolo 4,000 glów. Sa oni potomkami Saracenów, którzy w IX Btuleciu Kandyja owïadneli. Pokolenie to, z- powodu swej sklonnoáci do rozboju, w ciagíych prawie z sasiadami zostaje walkach. Abadza, góralskie plemiona, osiadle na Kaukazie blizej ¿ródía rzek: fcaby, Drupa, Wielkiego i Malego Geleiiczuka. Na póln. tych plemion mieszkaja Nogajcy, na wsch. Kabardyúcy; na zach. Adygie; a na polud., na przeciwleglych stokach grzbietu kaukazkiego, Abchazowie. Ludnosd ich wynosi okolo 100,000, rozdzielonych na kilka gmin. Jest podanie, ie naród Abadza mieszka! pierwotnie na poludniowycli stokach grzbietu Kaukazkiego, w póiniejszym dopiero czasie, za zgoda Kabardyíiców, przeniósl щ w teraíniejsze miejsce. KabardyAcy zaá posuneli siç na wschód. Abafá (ob. Apaffi). Abagajtojewsk, mhuto w irkuckiej gubernii, leíy na granicy Rossyi z Chi

Abagajtujewsk — Abatan

7

nami, blisko ujscia rzeki Chajlar do neki Arguni. Rozciagajacy lie pod téra miastem step jest bezpiodny, piaszczysty i kamienisty. jfcataa albo konopie manilskie ; sa to wlókna gatunku banana (Мша Troglodytanan) rosnacego na wyspach Filipiúskich , które na wielka skale hoduja na wyspach Luson, Samar i Lejt. Odciçte gaiçzie lupia na dfugie pasy i z nicli oddzielaja wíókna od massy miesistej. Z tych wíókien, których nie przeda ani nie skrecaja, lecz z soba zbijaja, otrzymuja liny mniej ksztaltne lccz bardzo wytrzymaIe. W Manilli znajduje siç fabryka o sile pary, która przygotowuje liny okrçtowe. Przed r. 1825 wywóz tego towarn by( nieznaczny, lecz od tego czasu wzrósí do 55,000 centnarów metrycznych roczuie. Abakan. П. w jenisejskiej gub.; wypíywa z gór Sajañskich i przebiegíszy okoío 350 wiorst, wpada z lewej strony do rzeki Jeniseju. Wzdíui brzegów Abakanu licznie sa rozsiane kurhany, niekiedy bardzo wysokie, obloione po bokach kwadratowemi taflami czerwonawego piaskowca, znajdujacego sie obfîcie w sasiednich górach. W wielu z tych kurchanów rozkopanych, oprócz kosci ludzkich, znaleziono male srebrne naczynia i flote biaszki. Na taflach przechowafy sie mongolskie i tatarskie napisy, tudzieí wyobraienia ludzi, wielbfadów i innych zwierzat. AbakaÉsU OstrOg, leiy poniiej ujscia Abakanu, na prawym brzegu Jeni seju, zaloiony w r. 1707 i na nowo obwarowany w 1725. Mieszkañcy w liczbie okóio 600 dusz plci mez., zajmuja siç rolnictwem, hodowla bydía i innym przeraysíem. Okolice oslonione ze wszystkich stron górami, maja tak umiarkowany i ciepíy klimat, ie usiíowano uprawiaé tu tytuú i kawony. — AbakaÚski przew6l znajduje sie poniiej Ostroga, u podnóia urwistej góry, zwanej l'rzetooinq. Poniiej o 5 czy 6 wiorst, na wysokim brzegu rzeki, znajduje sie wiele dawnych kamiennych mogií; szczególniej zasíuguje na uwage pas ziemi na 400 saini dlugosci, pokryty wciai mogiíami, które zwyczajnie leia po parze, prawie na dwa saznie jedna od drugiej. Abakanskie góry, zaczynaja sie blisko ujscia rz. Abakanu od gór Ogdoclity i Kupa, ciagna sie lewym brzegiem Jeniseju, i koúcza siç, niedochodzac do m. Krasnojarska, czuíymskiém pasinem. Góry te, ze skfadu swego, zostaja w zwiazku ze >vszystkiemi galeziami wielkiego íaíicucha, rozciagajacego sie wzdíui zachodniej granicy gubernü jenisejskiej. АЪакок (ob. tlabakuk). Abakns, u staroiytnych rodzaj tablicy arytmetycznej, naksztalt lictebnicy czyli szczotóte w Rossyi uiywanych ; w ogóle zas* kaida tabella rachuukowa, zkad téi i tabliczke mnoienia zwano Abaku* l'ylagorasa. — W architekturze Abakus jest plata wierzchnia, przykrywajaca kapitel filaru, juz to, w porzadku doryckim, starojoiiskim i toskaúskim \t ksztalcie foremnego czworoboku; jui téi z bokami zagiçterai i rogami zaokraglonemi, jak w porzadkac'i nowo-joiiskim, koryncktm i rzymskim. Abakus nazywaíy sie równieí u staroiytnych czworograniaste plyty marmurowe, wprawiane w sciany swiatyú i domów, jako téi pola z (¡gurami w posadzkach mozajkowych. AbalieoatiO, stary wyraz prawa cywilnego rzymskiego, oznaczajacy odstapienie zupelne wíasnosci, czyli rzeczy posiadauych przcz obywatela rzymskiego, res mancipii,-jako to: niewolników, bydía, gruntu i t. d., komu inncmu, przez sprzedai lub innym sposobem.— Jus abalienandi, znaczy prawo odstepowania swojej wíasnosci drugiemu. AbalOS czyli BalUa, nazwa mniemanej wyspy bursztynowej u staroiytnych,

8

Abattu — Abano

zapewne brzegów wschodnio-pruskich od Pifawy do Kurische-Nehrung, wediug innych zas brzegi ksiçstwa Szlezwickiego. Abaltfc, wieá i pierwsza stacyja, na trakcie glównym pocztowym i etapowym z Tobolska do wschodniej Syberyi, na prawym brzegu rzeki Irtysza, na której jest przewóz. Wieá ta posiada obszerny i lodny monaster prawoaiaway, a w шопаsterze obraz Boga-rodzicy slynacy cudami. W pone letniej odbywa siç ta wielka processyja przeniesienia tego obrazu do Tobolska o 30 wiorst odlegfego, a nastepnie w kilka tygodni, odniesienia go z równa solennoscia napowrót. Oprócz licznego duebowienstwa swieckiego i zakonnego, kilkanascie tysiecy ludn poboznego, nawet z dalekich okolic Syberyi, zbiera sie corocznie na te uroczystosé. Humboldt w czasie swojej podróiy do Syberyi, byí swiadkiem tego obchodu i przyznaf, ü mu sie nigdzie nie zdarzyío widzieó w takiej massie prostego luda tak porazdnie, a razem tak kosztownie ubranego, mianowicie kobiet, które wszystkie w jaskrawych lub mieniacych sie jedwabnych ubraniach wystepuja. G. Z. AbékU, potok wypíywajacy ze wschodniego spadku góry Libanu, plynie przez miasto Damaszek do pustyni, gdzie po kilkomilowym biegu ginie w bagnach. Niektórzy mniemaja, ¿e Aban jest to samo, со Orontes Strabona, z okolic którego, wedíug Propereyjusza, Rzymianie brali najsfawniejsze swoje helery (ob.). AbaQOODrt (Karol Frérot), znakomity francuzki iniynier, który z polecenia swego rzadu díugi czas przebywai w Turcyi ; przy wybuchniçciu rewolucyi w r. 1789 wrócií do kraju ze znacznym zbiorem mapp i planów. Wybrany do cía la prawodawczego, wielce byl poíyteczny, jako iniynier geograf; objal nastepnie kierunek naczelny topografieznego bióra przy armii dunajskiej. Na tém zostajac stanowisku wygotowal dzis jeszcze wielce szacowna ogólna mappe Szwajcaryi iBawaryi. Um. r. 1801 wMonachimn.— AbaoOOnrt(Xawery) minister Ludwika XVI, siostrzeniec Calonna, przy poezatku rewolucyi (1789) byí dowódca jazdy. Jako umiarkowany stronnik rewolucyi w skutek wypadków z d. 20 Czerwca 1792 г., powolany zostai przez Ludwika XVI na ministra wojny. Raz tylko wystapií w zgromadzeniu prawodawczém, celem zdania sprawy z przygotowaú obronnych na granicy pólnocnej, oraz usprawiedliwienia siç z uczynionego mu przez jednego z íoínicrzy zaizutu, jakoby do chleba día wojska tluczone szklo mieszaé kazaf. W czasie wypadków dnia 20 Sierpnia aresztowano go, i jako nieprzyjaciela wolnosci stawiono wraz z innemi przed saJem w Orleanie, zkad miaño go do Pary¿a odprowadzid; lecz transport wieíni napadía w Wersalu banda zbrojna i Abancourt wraz z towarzyszami niedoli zostaí zamordowany. — AbaOOOnrt (Franciszek Jan Villcmain) miernyc'i zdolnosci poeta, urodzií sie r. 1743 w Paryzu. Dawno zapomnianc jego bajki, heroidy, powiesci i nowelle pioza, równiez rozne ulotne poezyje, zamieszezane byïy pô rozmaitych zbiorowych pismacîi. Tfómaczyl takze a raczej nasladowal Klopstocka: Smxe.i-c Adama, tragedyje w 3 aktach. La Harpe w swej korespondencyi bawi sie czesto kosztem Abancourta. Abano (acqua di), miasteczko w królestwie Lombardzko-Weneckiém, о 6 mil od Padwy, u podnóza gór Euganejskich, síyneio juz u Rzymian pod nazwa Agrat Aponi, ze swych kapieli siarczanych, których szczatki odkryte w koncu zeszlego wieku. Temperatura tych wód wynosi od + 24" do -|- 68" Reaum.; w skladzie swym zawieraja : chlorek sodu, wapnu. (calcium), magnu. (magnezjum) i ielaza, a takie weglan magnezyi, siarczan wapna, tlenek ielaza, jodki i bromki magna. Zalecane s? w reumatyzmach clironicznycli , skrofufach, w stwardnieniach trzewiów b'zusznych, blednicy, cborobach skórnych, przvkurczeniach czlonków i w wodnej puchlime stawów. Uiywaja sie wewnetrznie i zewnetrznie w postaci kapieli zwyczajnych, parowych i Motnych, które sie robia ze szlamu u ¿ródía be

Abano — Abascal

9

dacego i nazywa sie 1. Fanghi di Abano. Szlam ten ma temperature -f- 60° Réanm., w skíadzie swym zawiera giinke, krzemionke, chlorek soda i siarkowodor., jest mocno drainiacy i bardzo przenikliwy, sprowadza obfity przeziew skórny i i wielkim skutkiem w artrytyzmie, sztywnosci czíonków, w paraliiach, w zgrubieniu stawów i w cborobach natury syfilitycznej jest uiywany. Przewoionym byé moie w odleglejsze miejsca bez stracenia swej skutecznosci. Abano znane jest takie jako miejsce nrodzenia historyka Liwiusza, oraz sfynnego w wieku ХШ lekarza Piotra Abano. Dr. L. S. Abano (Piotr) albo ApODO, sfawny lekarz i nauczyciel sztuki lekarskiej w Pad wie, nr. 1230 r. w mieácie Paduañskiem Abano, od którego wziaí nazwe ; dodano mu przydomek conciliator, od gfównego jego dziela: ,, Conciliator difterentiarum philosophornm et praecipue medicorum;" Wenecyja 1563; w którém godzi filozofija z medycyna. Mai w swoim wieku wielce uczony, jednakie zanadto hofdujac ówczesnym bfedom astrologii i mistycyzmowi, sciagnal na siebie zarzuty herezyi a po dwukrotnem stawieniu go przed sadem inkwizycyi, skazanym zostal na spalenie-, smierc jednak w 66 roku zycia jego (1316), uprzedztfa wykonanie wyroku. Pozosta wil kilka dzief oryginalnych i niektóre przeklady Galena. Abarbanel (ob. АЪгаЪапвЦ. Abarca (don Joaquin), biskup Leonu, ur. w Aragonii okoío 1780 r. Obrawszy stan duchowny, w roku 1820 przemawiai przeciw przywróceniu konstytucyi z r. 1812 i byf jednym z naczclników stronnictwa apostolskiego w Arragonii. Po przywróceniu w Hiszpanii absolutnej wíadzy królewskiej, mianowany pod ministerstwem Calomarde biskupem Leonu. Wszedíszy r. 1826 do rady stanu, opusci6 musiaf stolice día odkrytych zabiegów stronniczych. Przeciw zmianie prawa o naetepstwie na Iron, wprowadzonej przez Ferdynanda VII na korzysé córek, zaprotestowaf gíosno i po smierci króla przyjaí udziaf w pierwszém poruszeniu karlistowskiém w Vittoryi i Logroño. Nastepnie towarzyszyl don Karlosowi do Anglii i zostaf tam jednym z glównych doradzców, a póíniej agentów pretendenta. Gdy roku 1836 udac sie chcial do don Karlosa z zasifkami pienieznemi, dostarczonemi przez torysów angielskich, aresztowany w drodze niedaleko Bordeaux, wywieziony zostal do Niemiec, zkad przez Hollandyja udal sie morzem do prowincyj baskijskich, gdzie stanal na czele gabinetu pretendenta. Gdy usilowanie obalenia Marola (ob.) nie powiodio sie, wygnany w Lutym 1839 r. wraz z innemi czlonkarai kamarylli, zamieszkal we Francyi. Abarca umarl r. 1844 w klasztorze Karmelitów pod Turynem. Abarim, (po hebr. przejscie), faúcuch gór za Jordanem, noszacych rozne pojedyñcze nazwiska. Góry Nebo, Phasga i Pliogor wchodziïy w sMad gór Abarim. Jeremijasz ukrywal ta arke przymierza, w czasie zdobycia Jeruzalem przez Chaidejczyków. Abarys, rodem Scyta, obdarzony przez Apollina ducliem wieszczym i darem latania po powietrzu na zfotej strzale. Wedlug jednych zyl w czasach obleienia Troi, wedfug innych byl wspófczesnym Krezusa. Abas, waga sfuiaca w Persyi na oznaczenie ciezkosci peref i równajaca sie jednej ósmej czesci karatu. Abucal (don Jose Fernando), wice-król Peru, ur. 1743 w Oviedo, wszedl r. 1762 w sfuzbe wojskowa hiszpaúska, w której przez lat 20 podrzçdne zajmowal stanowisko. Posuniety 1793 na pufkownika, walczyl zodznaczeniem prze ciw rzeczypospolitej francuzkiej. R. 1796 zostai gubernatorem Kuby, a nastepnie Nowej-Galicyi. Talenta jego wojenne i administracyjue skloniiy rzad do mianowania go 1804 wice-królem Peru. Na tej posadzie Abascal sprawiedliwym i iago

10

Abaeoal — AbanJwar

dnym zarzadem umial utrzymac* podwladna sobie prowincyje w posluszeústwie dla metropolii za со kortezy 30 Maja 1812 r. przyznaly ma tytul niarkiza de la Con cordia. W Pern zaprowadzil porzadna administracyja, pozakladai wsie i miasta, podniósl handel i przemysl i rozszerzyf oswiate. Abascal áród dziekczynieíi i ¿alu Peruwian г. 1816 zlozyl swa godnosd i powrócií do Madrytu, gdzie umarf 1821 r. Abas-Tnmañski Okrajg, znajduje sie w powiecie Achaicykskim, gubernii Kutajskiej, (ob. Achalcykêki powiat). AbatOD, miejsce nieprzystepne, w koscioíach chór firankami osloniety, w cerkwiach oltarz znajdujacy sie za carskiemi wrotami. Abaton nazywano równiei na wyspie Rodas pomnik Artemizyi, raaíionkiMauzola, króla Karji, uwieczniajacy zdobycie tej wyspy przez wspomniona królowe, со gdy mieszkaucom haniebna przypominalo kleske: Rodyjczycy po wyswobodzeniu sie, pomnik ten zamnrowali i nczynili nieprzystepnym. — AbatOS, t. j. nieprzystçpna, nazywaía sie skalista wyspa na Nilu pod Pile, gdzie znajdywaly sie groby Izydy i Ozyrysa, do których przystep tylko kapianom by! dozwolony. Abatnooi (Jakób Piotr), general korsykauski, ur. 1726, wystepowal zraza na scenie politycznej jako przeciwnik Paolego (ob.); ze wzgledu jednak na pofoie— nie kraju, polaczyl sie z nim póíniej i walczyl szczesliwie pszeciw Genneúcxykom. Po wkroczeniu Francozów Abatacci byí jednym z ostatnich, którzy sie poddali. Wplatany w procès przeciw patryjotom korsykaúskim, skazanym zostal na kare haúbiaca ; lecz Ludwik XVI skasowal wyrok i mianowal go najprzód podpulkownikiem, póíniej generaíem brygady. W stopniu tym bronif on Korsyki 1793 roku przeciw Anglikom; ustepujac jednak przemocy, powrócií do Francyi, gdzie otrzymal stopieú generala dywizyi. Gdy Anglicy r. 1796 opuscili Korsyke, powrócií do swej ojczyzny i umarl tam r. 1812. — AbatuCOi (Karol), syn poprzedniego, ur. 1771, walczyl w pierwszych latach rewolucyi nad Renem i zo stal r. 1794 adjutantem generala Pichegru. Przy drugiém przejsciu Renu, za odznaczenie sie walecznoscia, posuniety zostal na stopieñ generala dywizyi. W ro ku 1796 bronii miasta Huningi, i w nocy z 1 na 2 Grudnia, odpierajac nieprzyjaciela na czele grenadyjerów, ugodzony kula, umarl w dni kilka z odniesionéj rany. General Moreau kazal mu wystawió pomnik, który zniesiony r. 1815, po rewolu cyi r. 1830 zostal przywrócony. — Abb&tQOi (Jan Karol), synowiec poprzedzajacego, ur. 1791 w Korsyce. Ukonczywszy nauke prawa w Pizie, mianowany zo stal r. 1816 prokuratorem królewskim w Bastyi. W r. 1830 Korsyka, a w roku 1839 miasto Orleans obraly go swym reprezentantem w izbie deputowanych. Zasiadajac w szeregach opozycyi, Abatucci byl jednym z najgorçtszych stronników pornszenia reformistowskiego, które wywolalo rewolucyje lutowa. Obrany czlonkiem zgromadzenia ustawodawczego, z Korsyki i z dep. Loiret, przyjal mandat ostatniego i tu przylaczy! sie do koalicyi utworzonej z dawnych stronnictw monarchicznych; gdy zas nastapilo rozdwojenie pomtedzy Ludwikiem Napoleonem, prezydentem rzeczypospolitej a wiekszoscia, usunal sie od naczelników prawej strony i cala dusza oddal sie sprawie ksiecia. Mianowany w Grudniu 1851 r. czfonkiem kommissyi doradczej (commission consultative), Abatucci zostal wkrótce senatorem i ministrem sprawiedliwosci i na tém stfa*nowisku umarl d. 11 Listopada 1857 r. w Paryiu. AbanJwar, komitat w Wegrzech pólnocnych, obejmujacy 52 mil Z powodu nadzwyczajnej ¿yznoáci griintu, ludnoséjego stosunkowo jest wieksza jak w innych komitatach. Na 166,000 niieszkaúców wypada: 99,000 Madziaró'w, 33,000 Slowaków, 10,000 Niemc6w, 15,000 Rusinów i 9,000 Zydów. Siedliskiem rzadu komitatowego jest miasto Koszyce. Chociaí niewielki rozlegloscia Abauj war wa

Abaojwar — Abbadie

11

inym jest pod wzglçdem politycznym i hietorycznym ; poíaczony bowiem od poíudnia szeregiem komitatów czysto madziarskich z ziemia siedmiogrodzka, bywal w zamieszkach XVII i XVIII stulecia ogniskiem ruchu powstaúczego. W latach 1848 i 1849 krwawe toczyly siç tu walki. Abawa ciyll Aban, пека w Kurlandyi, plynie od wschodu ku zachodowi i uchodzi do Windawy, pod wsia Sziokiem, poniiej Goldyngi. Wiosna spiawiaja po niej drzewo. Wpadaja do niej Wezat, Ammul i Imraul. Abasechy, liczne pleraie zakubartskie, naprzeciw linii czarnomorskiej, zajmuje cafa górzysta stronç póinocnego stoku gór kaukazkich, od íródeí Cliodcy do granic Szapsugów. Rzeka Biaía (Szangbasz) ttafanta ich od strony fcaby ; dawniej prieto wszystkie dzialante zaczepne wojsk rossyjskich za rzeka Biafa kosztowaly wiele strat i poïaczone byly z niemaíém niebezpieczenstwem. Wzniesiono blisko íródeí tej rzeki warownie Dlinnoleéna; ale pofozenie jej uznano potém za niekorzystne. Na poczatku 1846 Abazechy przyjeli poddanstwo Rossyi. Wiare wyznaja mahometaúska; nie mieli nigdy ksiazat, ale szlachta rzadzüa ludem z wieksza samowolnoscia, niieli ksiazeta у/ innych plemionach. Pod wpíywem Porty, która przy koúcu przeszfego stulecia, za posrednictwem przysyíanych do Czerkiesów duchownych, wymagala, aieby jako Mahometanie, w miejsce zwyczajów, majacych moc prawa, przyjeli przepisy Szerjatu (jednym z gíówniejszych jest: równosé w obli— czu prawa wszyfetkich wyznawców ¡slamizmu), wladza wyiszej klassy zachwiaía aie i przy wspóídziaíaniu Seraskiera Anapy, Hassan-Paszy, prawa stanów u Abazechów w 1826 r. zupeínie zrównane zostaíy. Abalee, uroczystosci na czeáó Bachusa, ustanowione przez Dyonizyusza króla Azyi, a róiniace siç tém od innych áwiat tego bo¿ka, ¿e odbywaíy sie w najwiçkszém milczeniu, zkad i nazwa ich od greckiego wyrazu ahakem czyli m>lczéé. Abases albo Abasse monety, przed 1833 r. w wielkiej ilos'ci wybijane día Grnzyi, jeszcze obecnie i dfogo w przyszíosci zapewne kraiyé beda w tym kraju, jakkolwiek od r. 1844 wprowadzony tu zosta? systemat monet, miar i wag ros syjskich. Abazes zawiera w sobie 20 kartuli-tetri i równa sie okoío 29 gr. (14ye кор.). Abba, wyraz chaldejski, znaczy „ojciec." W NowymTestamencie sarnChrystus mówi do Boga: „Abba, Ojcze" (Marek, 14, 36). W takiemze znaczeniu powtarza gp s. Pawei (Лгут. 8, 15; Gal. 4, 6). Zdaje sie ie za czasów Chrystusa, ¿ydzi gfównie uiywali tego síowa na oznaczenie Boga. Od niego pochodzi Abba», opat, przeiozony czyli ojciec klasztorn. Abbadie (Antoni i Arnold Michaf), dwaj bracia znani ze swych podrózy do Abissynii, rodem z Irlandyi, lecz naturalizo\vani we Francyi. W roku 1838 po raz pierwszy przybyli do Abissynii día zbadania mowy i rass tamecznych micszkañców. Rezydenci wszakze i podróínicy angielscy widzieli w nich agentów rzadu francuzkiego, utrzymywanych w pewnych religijno-politycznych celach, oskariali ich nawet, ie byli powodem, wypedzenia z Adoa protestanckich missyjonarzy. W r. 1839 znajdowali sie obadwaj bracia w Kairze, zkad Arnold wkrótcc znów do Abissynii wrócií, Antoni pospieszyí za bratcm swoim dopiero w roku 1840. Od tego czasu zwiedzili obaj bracia, po wiekszej czeáci oddzielnie, Abissynijç i przylegie jej kraje, zamieszczajac od czasu do czasu w dziennikach francuzkich rezultaty swych poszukiwañ etnograHcznych i z dziedziny historyi naturalnej. W Kwietniu 1847 г., trzeci najmiodszy ich brat Karol, na pogíoske о ich smierci udaí sie do Afryki by ich odszukaó, jakoz powrócili z nira do Europy, gdzie An toni Abbadie odtad jui pozostaf, Arnold jednak w 1853 r. raz jeszcze udaí siç do Etiopii.

19

Abbaflo — Aktes

AbbadiO (Jakób), síynny teolog protestancki, nr. sie г. 1654 w Nay, miescie francuzkiém, parç mil od Pau, byí najprzód pastorem we Francyi, potem w Berlinie, Londynie, gdzie sie poíaczyí z pastorami tak nazwanych koáeioíów Sabaudzkich, nakoniec byí w Irlandyi dziekanem Yillate, nmarl r. 1727 niedaleko Londyna. Pisal po francuiku wiele kazañ, w tej liczbie panegiryk Eleklora Brandeburskiego (Rotterdam 1684), oraz dzieí teologicznych i historycznych. Najwiecej cenia jego Traktat o prawdzie religii chrzescijanskiej, we dwóch tomach (1684 i 1688); Wyklad Apokalipsys, we 4 tomach, pod tytuíem: Tryumf Opatrznosci i religii czyli otwarcie Siedmiu pieczeci przez Syna Bozego, (1732 i 1743). W polskim jezyku mamy przekíad jego dziefa: „Sztuka poznawania samego sie bte, czyli badanie ¿ródeí moralnosci" ( Wilno, 1830 r. tomów 2). AbLadie przejrzaf i poprawií tloraaczenie francnzkie Liturgü anglikaúskiej, wydanej w Londynie 1719 roku. Abbadon (ob. Abaddon). AbbakOWaÓ, jest to oznaczyé droge spíawna przez wytkniecie beczek (baków), jako tez nlic i kanaíów w rzece przez koíki lub pale. Abbat (Bazyli Józef), wikarjusz generalny dyecezyi Rodez, ur. 1799 w Pont de Cameret (Aveyron), w r. 1848 wybrany czionkiem zgromadzenia narodowego, gfoMwal prawie zawsze z prawa strona. Po elekcyi 10 Grudnia popierai ministerium, które liczyfo p. de Falloux do rzedu najznaczniejszych swych czíonków. Do zgromadzenia prawodawczego wybrany nie byí. Wydaf : Vies des Samti (¿ywoty áwietycli), ksiaike do naboiei'istwa : Paroiesien romain i t. d. Abbas, stryj Mahometa, z poczatku walczyi przeciw synowcowi, którego obwiniaf o szalbierstwo ; lecz pobity drugiego roku hedzyry (623 po nar. Chr.) w potyczce pod Beder, pogodzil sie z mm i zostaí wkrótce jednym z najgoríiwszych stronników proroka. Meztwo jego i przytomnosé umysíu ocalüy Mahometa w bitwie pod Honain; jakoi uwielbienie día Abbasa tak byío powszechne, ie nawet Otman i Omar spotykajac go, zsiadali zawsze z koni. Umarí 652 roku. W sto lat póíniej, prawnuk Abbasa, Abul-Abbas, zostal kalifem i zaiozycielem dynastyi Abbasydów (ob.). Abbas I, nazwany Wielkim, siódmy szach Perski z dynastyi Sofi'ch, nastapiwszy r. 1585 po ojcu swoini, Mohamed Kodabende, odzyskaí niektóre czesci Korasanu na Tatarach Uzbekach, poczém stolice paiistwa z miasta Kaswinu przeniósf do Ispahanu. W wojnie z nrfünem Achmetem, Abbas zagarnaí caiy kraj miedzy rzekami Kur (staroiytny Cyrus) i Araxes, oraz prowincyje Kilan (1597). Podbif takze Kurdystan i Georgije, zdobyl Bagdad i porazif trzykrotnie annije wyprawione przez Amurata IV dla odzyskania tej stolicy. Przy pomocy Anglików zabrai Portugalii Bender-Abassi i wyspe Ormus w zatoce Perskiej. Um. w Kaswinie ro ku 1628 po 43 latach panowania. Wciagu swych rzadów pozakladaí wiele miast; wybudowaí wspaniaíy pafac w Ispahanie, karawan-seraje i meczety; ale spmmil siç takie niejednym czynem okrucieiistwa, a szczególniej morderstwem najstarszego syna swego, Sefi-Mirzy, pod zmyslonym pozorem, ie przeciw niemu spiskuje. — Abbas II, prawnuk poprzedniego, dziewiaty z dynastyi Sofi'ch, wstapiwszy na Iron r. 1642, odzyskaí Kandahar na wojskacii wielkiego Mogoía i walczyi niezawsze pomyálnie, z góralami Kermanu. Nazywano go sprawiedliwym i szlachetnym; trudno jednak zgodzté sie na to, w obec licznych okrucieitstw jakich dopuscii sie na wíasnej rodzinie i poddanych. Um. roku 1660. — Abbas III, godzien wspomnienia jako ostatni z dynastyi Sofi'ch, w ósmym miesiacu iycia (1731), pod opieka Kuli-Hana, tron odziedziczyi. Regent, dwukrotnie poraiony p»zez Turków pod Bagdadem, pomscii sie klesk tych w walnej bitwie przeciw Osmanowi-Paszy,

Abbas — Âbbatyssa

13

w której Turcy stracili 40,000 ludzi ¡ samego dowôdcç. — Inny seraskier sultanski, Kiuprili, daremnie bronil Georgii i Armenii, i zginaí w bitwie niedaleko Erywanu. Zwyciezki Kuli-Han, sprzykrzywszy sobie panowanie w cadzém imieniu, otrul piecioletniego Abbasa i tron po nira zajal r. 1736. Abbâs-Pasza, wice-król Egipto, wnuk Mehmeda-Ali (ob.), od г. 1848 nastepca swego stryja Ibrahima-Paszy, ur. 1813 w Yedda w Arabü, by! syneni Jussuf-Beja (zmarlego 1818), najstarszego syna Mehmeda-Ali z pierwszej jego zouy Aminy. Gdy stan umyslu starego Mehmeda-Ali uczynii go niezdolnym do rzadów, Ibrahim pocüwycií berlo w Czerwcu 1848 i zostal przez Porte zatwierdzonym na wice-królestwie, lecz w kilka juz miesiecy (10 Listopada 1848) niespodzianie zakoíiczyizyc¡e;poczém zebrany w Aleksandryi dywan, oglosií nastepca Abbasa, którego powitano wszedzie z radoscia, 19 Grud. przybyl do stolicy. W Styczniu 1849 Abbas udal sie do Konstantynopola, gdzie swietnie przyjety przez sultana, odebral inwestyture na wice-królestwo. — Glównemi zarzadu jego aktami byíy: redukcyja wojska z 30,000 na 9,000, uporzadkowanie administracyi i zniesienie monopolów handlowych. Umarí nagle, tkniety apopleksya, w nocy z 12 na 13 Czerwca 1854 r. w Benita pod Kairem. Abbas-Hlrza, ur. 1783, byt synem szacha perskiego Fcth-Alego. Poniewai matka Abbasa/ pochodzila z panujacego plemienia Kadiarów, przeto ojciec, z pominieciem starszego brata, przeznaczyl go na nastepce tronu. Abbas wiele mial talentu i wiadomosci; przyjemna , rycerska powierzchownosc i by{ stronnikiem cywilizacyi zachodniej. Míodzienca jeszcze ojciec mianowal wielko-rzadzca prowincyi Azerbeidian, gdzie przy pomocy Anglików zreformowaé miaf armija. Lobo 1801 roku nie udaío mu sie zapobiedz zawojowaniu Georgii przez Rossyjan, dai jednak dowody nieustraszonéj odwagi. W niepomyslnej wojnie r. 1811 przeciw Rossyi, dowodzií gfówna armija swego kraju. Persyja pokojem w Gulistanie (12 Paídziernika 1813 r.) straciía prowincyaje swe kaukazkie i zezwolic musíala na oddanie mona Kaspijskiego marynarce rossyjskiej. Gdy r. 1826 nowa г Rossyja wybuchía wojna, Abbas ataña! znowu na czele wojska perskiego, lecz uledz musiaf zwyciezkiemu oreiowi generaíów Jermoíowa i Paszkiewicza, skutkiem czego Persyja stracifa Armenija. Kiedy w Lutym 1829 r. pose! rossyjski w Teheranie utracif iycie sród rozruchu ulicznego, Abbas udai sie osobiscie z usprawiedliwieniem do Petersburga. Umarí 1833, nie doczekawszy sie tronu. Po smierci Feth-Alego (1834) najstarszy ayo Abbasa, Mohammed-Mirza, objaí rzady, pod opieka Rossyi i Anglii. Abbasl, moneta srcbrna perska, której 50 idzie na toman, czyli jednosé menniczna wPersyi. Jeden Abbasi ma dwa mamudi, a cztery szaki; dawniej wartosc jego wyrównywaía trzem zlotym polskim; obecnie zas monete perska tak spodlono, ze ledwie wart jest 15 groszy. Abbasydy, nazwisko drugiej dynastyi kalifów arabskich, zalozonej przez Abul-Abbasa, która rzadzila w Bagdadzie od 749—1258 i wydala 37 kalifów. Abbatl (Mikolaj), urodzony 1512 roku w Bolonii. Jako zdolny malarz al fresco, kszlalcif sie pod Rafaelem i Corregi'em, zostawii kilka lepszych robót w Bolonii. — W roku 1552 malarz Primaticcio wezwaf go do Paryza i wraz z nim pracowaf nad freskami w zamku Fontainebleau. Ich dzieíem jest galeryja Ulyssesa. Abbati umarí w Paryzu 1571, zostawiwszy kilku syaów, którzy równiei poawiecali sie malarstwu. Abbatyssa, przefozona klasztoru ¿enskiego, ksieni. Wedlug soboru Trydenckiego, ksieni powinna byc wybierana glosami sekretnemi zakonnic, które skladaja je u kraty w rece przelozonego. Powinna, o ile moina naleiec do zgromadzenia gdzie wybrana zostaia, liczyé 40 lub przynajmniéj 30 lat wieku, miec 81ub najmniej 51at

14

Abbatyssa — АЬЬоПа

professyi. Abbatysea miaía prawie tez same przywileje i powinnosci со opat, z wyjatkiem kapíaúskich i scisle koscielnych, do których i powodu pici jest niezdolna; rzadziia klasztorem w rzeczach tak duchownych jak swieckich, wedíug reguiy; miaía prawo karaé zakonnice, zawieszaó je w obowiazkach, rówuie jak i ksiezy jej podwfadnych; lecz w tym ostatnim przypadku, ci nie sciagali na sie cenzar du chownych, ani tez irregularitas. Nie wolno jej atoli ani bíogosíawic uroczyscie, ani przyjmowaé slubów zakonnic, ani miewaó kazan i nauk publicznych, ani tei wybieraé spowiednika sobie lub zakonnicom bez zezwolenia swego przefozonego. Bo, wedíug I*. Tomasza (in 4, dist. 19, 9. 1, art. I, quaestiunc. 3, ad 4): „Mulier, secundum apostolum, est in statu subjectionis: et ideo ipsa non potest habere ali quant jurisdictionem spiritual em, unde mulier non habet, ñeque clavem ordinis, neque clavem jurisdictionis." Jezeli zdarzafo sie, ze niektóre ksienie wybieraiy so bie, lub swym zakonnicom spowiedników niepotwierdzonych przez wfasciwego przeíozonego, dziaio sie to za szczególnym przywilejem papieza lub biskupa. We Francyi król mianowaf prawie wszystkie ksienie, nie z mocy konkordatu, który nie wspominaí o tém, ale w skutku indultów danych przez papiezów Franciszkow¡ I i Henrykowi II; (ob. Opactwo). L. R. Abbé, we Francyi przed pierwsza rewolucyja tak nazywano míodych ksiezy, lub tych którzy ukoiiczywszy kurs nauk teologicznych, oczekiwali mianowania przez króla na godnosó opata komandataryjusza (abbé commendataire). Byli to zwykle mlodzi synowie rodzin szlachty wyzszej, prowadzili iycie swiatowe, uczeszczali na. teatra, do kawiarñ. Takicli, gdy goácili w Polsce na dworach panów, i póíniej gdy byli emigrantami, nazywano íartobliwie Labutíami- — Abbé com' mendalaire nazywaí sie we Francyi przeloiony opactwa, najczesciej ze swieckich mianowany przez króla. Pobieral trzecia czesc dochodów opactwa, którém jednak zarzadzaí przeor zakonny (prieur claustral.) Abbeville, miasto w departamencie Somme, niegdys stolica hrabstwa Ponthié w Fikardyi, liczace 20,000 mieszkaíiców. Ogólna jego produkcyja przemysfowa wynosi okoio 13,000,000 franków. — Hellender Van Robois zaíoiyí tu r. 1669, za staraniem ministra Colberta, fabryke sukna, która dzis jeszcze zatrudnia przeszío 200 robotników. AbbO, z Fleury, jeden z najznakomitszych mezów swojego czasu, urodzil sie w okolicach Orleanu, w drugiej pofowie X wieku, odbywaf nauki w klasztorze Benedyktynów w Fleury, pózniej w Paryzu i Rheims. Roku 985 wyjechai do Anglii celem zaprowadzania porzadku i wskrzeszenia nauk w opactwie Ramsey. We dwa lata wróciwszy ztad do Fleury, wybrany zostaf opatem, cnotami, poboznos'cia i nauka przyczynif sie do sfawy tcgo klasztoru. Zglebial Pismo Swiete i ojców kosciofa, liczne z nich wyjatki wesziy w skiad dziela : Collectio Canonum ad Hugonem et Robertwn reges. Abbo znajdowaf sie na rozmaitych soborach, broniac gorliwie praw swego koscioia ; w tymie celu pisaí wiele listów, wykazujac szczególniej w nich wainosé karnosci zakonnej. Gdy przywracal ja w klasztorze Reole w Gaskonii, wfócznia przebity zostaf z namowy jednego mnicha, i umarí meczenska smiercia 13 Listopada 1004 r. Wieksza czesc jego pisin faciáskich zaginefa lub ukrywa sie w rçkopismach. Krótkie iywoty papieiów, wyszïy z druku w Moguncyi 1602. Pithon wydal 14 jego listów przy kodexie Kanonów 1687, z których jeden najobszerniejszy do Odilona, opata w Cluuy, jest wlaáciwie traktatem o kanonach, i konkordancyje o Ewangelii. ¿ywot Abbona pisaí uczeú jego Aimoin. Abbolla, Abollia, rodzaj szaty, której día odznaczenia staroiytni uzywali filozofowie. Krój jéj by( taki, ie rece obnazone widziec bylo moina.

Abbot

15

Abbot (Jeny), nalezy do najznakomitszych duchownych koscioía anglikanskiego, odznacxyl siç albowiem, nie tylko uczonoécia, ale moca ¡ prawoscia charafctern. Znakomity ten teolog, urodzif sie w Guilford w hrabstwie Surrey r. 1562 a ukoñczywszy nauki pierwotne tamze, udaf siç г. 1578 na uniwersytet Oxforcki, gdzie poáwieciwszy siç naukom teologicznym, zostal nauczycielem i kaznodzieja nniwersyteckim. Trzykrotnie obierany wice-kanclerzera Oxfordzkim, powoiany do wspófpracownictwa przy rewizyi anglikañskiego tfómaczenia Biblü, zaleconej priez Jakóba I, zwróci! na siebie uwage króla i stai siç jego ulubieúcem. taska i wzglçdy Jakóba día Abbota powiekszyíy siç jeszcze, gdy podjaí sie podrózy do Szkocyi celem naMonienia presbyteryj anow do poïaczenia siç z koscioíem episkopalnym. Formy koscielne prezbyteryjanów, prostota obrzadków, surowosé obyczajów, zrobiíy wielkie wrazeni ena umysí Abbola, a od czasu owej missyi, poczaí przykfadaé wszelkich starañ, aby koscióí anglikañski zbiizyé do koscioíów protestanckich kontynentu i wyjednaó zlagodzenie losu dotad uciskanych Purytanów. Wyniesiony r. 1609 na godnoáé biskupa Litchfildzkiego, Kawentryjskiego, roku zas 1610 mianowany biskupem Londynskim a w nastepnym roku wyniesiony na najwyisza godnoáé duchowna w Anglii, na arcybiskupa Kantorberyjskiego, nie oiyf wfadzy i wzgledów króla, na przeprowadzenie gwaítem ulubionej swej myáli. Niemaiej mocy duszy, dowiódí takie, kiedy, mimo staraú króla Jakóba, popierajacego fawofyta swego Sommerseta w sprawie o rozwód przeciw hrabiemu Essex, z którego malzonka w nieprawych zostajac zwiazkach, chciaí ja poslubi¿, rozwód pomieniony potçpial i przeciwko takowemu oáwiadczyl sie sadownie, a gdy to nie pomogfo, publicznie. Z wstapieniem na tron Karola I, koronowanego przez Abbota, powstafa na dworze angielskim mysl popierana przez królowe i ksiçcia Bnkingham, rozszerzenia wíadzy monarchicznéj, ograniczenia przywilejów parlamenta i obalenia kosciofa anglikañskiego przez wprowadzenie napowrót katolicyzmu. Abbot wystapií energicznie przeciw daieniom podobnym, czém sciagnal na siebie gniew króla, który podiegany przez biskupa Londynskiego Lauda, pragnacego zostaó со prçdzéj arcybiskupem, zawiesií Abbota w urzedzie. Arcybiskup Kantorburski, nie uciekajac sie do ¿adnych intryg, nie korzystajac z sympa tyi jaka posiadal w czlonkach parlamenta i u ludu, usunal sie do Kroydon, gdzie w lat pieé, to jest г. 1633 umarf. Zwíoki jego przewieziono i pochowano w mieácie rodzinném Guilford, w którém jeszcze za ¿ycia, zafozyf i uposazyi sowicie, szpital miejski. — Abbot Robert, brat poprzedzajacego, poswiecit sie takie naukom te ologicznym, od r. 1612—1615 byt professorem teologii w Oxfordzie. We dwa lata póíniej zostawszy biskupem w Salisbury, wydtl powszechnie, w Anglii, w swojém czasie znane dziefo: Antiihriati demonstratio. L. 0. Abbot (Karol) lord, hrabia de Colchester, urodzii sie w 1757 roku w Abing don w hrabstwie Berkshire, umarf 1829 roku.Wybrany na czlonka parlamentu w 1795 roku. Abbot by{ najdzielniejsza i najzreczniejsza podpora polityki ministra Pitta, który, oceniajac jego zdolnosci, mianowaï go prezesem komitetu skarbu w 1797 roku. Abbot przedstawi! na dwóch posiedzeniach komitetu, trzydziesci szeád projektów tyczacych sie reform skarbowych, со mu tak wielka zjednaio rfawe, ii w piçé lat póíniej byí juz prezesem czyli mówca izby gmin. Pelniac wysokie te obowiazki z chwaía i poiytkiein swego kraju przez lat pietnaácie, w roku 1817 wszedlszy do izby wyiszej z tytulem wice-hrabi Colchester, nie przestawaf byé czynnyra i na polu naukowém. — Jako prezes tak zwanej kommissyi rejestrów przyczynil sie najwiecéj do uporzadkowania i zebrania wjedna cafosé, rozmaitych statutów i dokuuientów historycznych, porozrzucanych po archiwach angtelskich. Dzielo to ogloszone zostaio pod tytulem:

16

Abbot — Abbrewljatony

„Wydanie autentyetne etatuldw Jcrólesttoa." Nakoniec, z pomiedzy wielu uiytecznych projektów, jakie Anglija zawdziecza lordowi Abbot, przytoczyé ta mozemy pierwszy ogólny spis ludnosci Wielkiéj Brytanii, zaprojektowany priez niego i zatwierdzony przez parlement 1801 roku. Odtad statystyka Anglii, silne postepy czynié zaczefa. Abbotsfordj posiadlosé lezaca nad rzeka Tweed, w hrabstwie Selkirk w Szkocyi, niedaleko miasta tegoi nazwiska. W roku 1811 kupii ja Waiter-Scott, i sta re opactwo przerobil na romantyczne mieszkanie z przeslicznym parkiem, z bogata biblijoteka, mnóstwem rzadkich obrazów zabytków starozytnosci i t. p. Do tej posiadiosci przywiazana byla nadana jego rodzinie godnosé baroneta, która wszakie zgasla w r. 1847 wraz ze áraiercia jedynego syna, poety. Majatek Abbotsfordt po smierci wdowy przeszedi na Walter-Scotta Lockharl, syna wydawcy Quarterly Review, a wnuka niesmiertelnego autora Wawerleja. AbbrOwiäOyj6 czyli Abbrew^Jatory, t. j. skrócenia w pismie, uiywane dla oszczednosci czasu i miejsca, lub téi dla tego, ieby nie kaidy mógí pismo tak skrócone przeczytac. Sa to albo prawdziwe znaki zastepcze, albo wprost tylko skracajace wyraz lub syllabe do kilku jedynie glosek, czestokroé do jednej gio— ski poczatkowej. W najdawniejszych czasacb, gdy uiywano jeszcze pisma uncyjalnego i lapidarnego, w ogóle skracano tylko syllaby, wyrazy, formuíy i powszechnie znane wyraíenia, jak np. na pomnikach, kamieniach, monetach i t. d. Dopiero gdy zaczefo uzywac drobnych liter greckich i faciúskich, wynalezionych dla skrócenia roboty przez przepisywaczy, pojawily siç wiasciwe abbrewiacyje syllab, poflwójnych spóígíosek, dwuglosek i ctrfych wyrazów. Rekopisma greckie przepeinione byly Abrewijacyjami, a nieraz ten tylko potrafií je odezytaé, kto formalnie ■czyl sie greckiéj PaleograHi (ob.). Z rekopismów znaki te przeszly takie w edycyje drukowane pisarzy greckich i dopiero w ostatnich czasach zupelnie zostaiy zaniechane. Dawniejsze grammatyki greckie obejmuja z tego powodn spisy najuzywaftszych Abrewiacyi. U Rzymian skrócenia te nazywano notae czyli compendia scribendi, a cechowt pisarze, znaków tych uiywajacy, zwali sie notarii (ob.). Abrewiacyje byly troiste: caíych wyrazów lub syllab, zwane sigla czyli tigla* (il Cycerona literae singulae); przemiany liter dla stajemniczenia pisma; nakoniec znaki dowolnie wymyslone, jakich np. uzywaja dotad jeszcze Iekarze, kupcy i t. d. Sygle znowu dzielily sie na skrócenia syllab, wyrazów i caíych frazesów. W ogó le wszystkie Abrewiacyje rzymskie znane sa pod imieniem Notae Ttrow'anae, na pamiatke Tulliusza Tirona, uczonego usamowolnionego niewolnika Cyceroúskiego, który ich wprawdzie nie wynalazf, lecz uloiyf je w pewien systemat i w powszechne wprowadzii uíycie. Seneka wylicza ich do 5,000. W póíniejszych rekopismach i dyplomatach Abrewiacyje ograniczaja sie jedynie na opuszczenie, a bardziej jeszcze na sciaganiu liter, zkad zwiaszcza powstal tak zwany monogram (ob.), czyli cyfra imienna. Spisy zwykfych Abrewiacyj w dyplomatach, oraz prawidfa wyjasniania ich, znajduja sie we wszystkich dziefach traktujacych o nauce ttgo rodzaju doknmentów czyli „dyplomatów" (ob.). O Abrewiacyjach wydarzjajacych sie w pismie i w uzyciu codzienném, ob. wiasciwe gioski w naszej Encyklopedyi; o znakach abrewiacyjnychzaá w rozmaitych naukach i sztukach, ob. pojedyúcze о tych przedmiotach artykuiy, jak np. astronomija, muzyka i t. d. — О pismie sekretném ob. Су/ra i Decyfrowanie; o nowozytnych szybkopisarzach ob. Stenografija.—Abrewiacyje uzywane sa takze w jezyku siawiaíiskim i w ksiegach cerkiewnych; ob. Titly F. U. L. AbbrOWijatOfZy, sekretarze kancelaryi papiezkiej, referenci brewów i innych listów ojea s., tak nazwani od abbrewjacyi czyli skróceñ, czestokroé uzywanych.

17

Abbrewijatoray — Abcbasyja

w tych pismach, które po przepisaniu na cxysto porównywaja z minuta i zaopatnywuy w iwykíe likwidacyje, odsyfaja do daUryi, przykfadajacej do inch date. Pierwsxa о tych urzednikach wzmianke inajdujemy w pierwuej pofowie XIV stulecia, a jakkolwiek papiei Pawel П zniósf ich с powodu przedajnosci, póíniej jednak przywróceni i poranoieni so»Uli do lieaby 72, z których 12 míalo godnosé i ubior praíatów, 22 by(o duchownych niiszego rzedu, reszta zai sami laicy. Abbrok czyli Abro, wysepka na monta Baltyckiém, niedaleko wyspy Oesel, afozy niekiedy za miejsce wypoczynku día ieglarzy. Abbt (Tomasz), filozof niemiecki, nr. 1738 w Ulm, nm. 1766 w Bückeburgu; po ukoúcieniu nank w uniwersytecie Halskim, gdzie porznciwszy teologije, síuchaí filozofii i matematyki, mianowany professorem filozofii uniwersytetu Frankfurckiego (nad Odra) , prieniesionego póíniej do Berlina; wposród wrzawy wojennej napisaí rozprawe: O tmierci га ojczyznç (Vom Tod für's Vaterland). W roh póíniej objaJ katedre matematyki w Rinteln, gdzie zaczaf przykladac ai; do prawa, día otrzymania posady sadowej. W rokn 1765, powróciwszy z podroiy do poíudniowych Niemiec, Szwajcaryi i Francyi, wielki sobie zjednaï rozgíos wydaniem dzieía O zasludze (Vom Verdienst), odznaczajacego sie gíebokiemi uwagami z dziedziny filozofii praktycznej. Przedwczesnie umierajac, zostawii po sobie síawe, iz jako wspofozesny Lessinga, z którym w scisíej iyf przyjaíni, niemafo sie przyfozyl do ówczesnego odrodzenia nank w Niemczech. Dzielo jego wydai w 6 tomach Nicolai (Berlin 1768—81). ÉbflM, abzas, obcas. Podkfadka czyli napiçtek n bótów i trzewików. Obcasy bywaja z podkó wkami, lob día trwafosci nabijane tylko cwieczkami, albo sztyftami ielaznemi lub drewnianemi z berberysu lub trzmieliny. Lud nasz, obcasy jak i cafa podeszew, dla trwalosci podbija gwoidziami; pomimo, ie mocne ielazne przybija podkówkí. Szlachta wszystka obcasy okowafa w podkówki ielazne, w srebrne zas bogatsi i panowie. Abohazyja, od krajowców zwana Abadza, zajmnje wazka przestrzeú miedzy gíówném pasmem kaukazkiém a brzegami morza Czarnego, graniczac od pofud. wsch. z Mingretija i Swanetyja, a od póín. zach, z plemionami Diygiety i Sadzen. Do czasów ksiecia Lewana Szyrwaszydze, zamieszkana byia priez lud dziki. Za syna jego, Kilisz-Beja, urosía w siie i zagarneïa cafa kraine, od teraíniejszego Geleúczyka ai do Batum. Po roinych wewnetrznych zaburzeniach, przyjeîa poddañstwo Rossyi w 1808 r. W 1824 Asfan-Bej wzniecif tu rokosz, wkrótce stfumiony. Ludnosc tej krainy dzieli sie obecnie na piec stanów, i wyznaje po wiekszej czesci wiare mahometanska. Zwaliska koscioîów i klasztorów, znajdujace sie dotychczas w Abchazyi, swiadcza, ie mieszkai'icy jej wyznawali dawniej wiare chrzesciika. Na poczatku przesrfego stulecia, rzad turecki, chcac pozyskaé wpfyw na ten naród, przyslaf opowiadaczy Koranu, którzy, skíoniwszy mieszkanców Abchazyi do porzucenia chrzescijaustwa, nie zdoiali go jednak caftiem wytepié: i dla tego terazniejsza religija tego narodu jest miçszanina obrzedów mahomejañskich, chrze scii añskich i balwochwalczych. Abchazyja rzadzi ksiaze podlegly Rossyi, kaíy w miasteczkuKolaeur, niedaleko Suchum-Kale. Abchazyja skïada siçpowiçkszejczesci, zleánej równiny, (majacej szerokosciod 15-40 wiorst), zweiajacej sie ' zach., ta i ówdzie przerzniçtej ramionami gíównego pasma kaukazkiego, mi niekiedy ai do morza. W Abchazyi znaczniejsze zatoki sa pod SuchumKale i klasztorem Picundy; rzeki: Kodor, Chybsta i Bzyb; mineralne kwasno-siarwody niedaleko rzeki Galidzga, zwane Abarak. Klimat w górach zdrowy, na i zai szkodliwy, sprowadza ioíte goraczki i inne choroby. Mieszkaúców TM ТОМ I.

'

18

Àbch&zyja — Abd-AHathif

w 60 abchazkich wsiach inajduje sie do 65,000. Kraina ta rozdziela sie, со do zarzadu, na trzy okregi: Bzybski, Abchazki i Ablubski. Do nich przyfaczaja téi dira powiaty: Cebeldynski i Samurzakañski. Pierwszy leiy w obszemej kotlinie rzeki Kodory; drugi zajmuje nadbrzeiny pas ziemi od Gagrowa do rzeki Jugara. W Samnrzakanie znajduja sie chrzescijanie; w Cebeldzie cala ludnosé sUada sie z mahometanów. Ogóf ludnosci w Abchazyi (z Cebelda) wynosi okofo 125,000 dusz. Grant, szczególniej na równinach, iyzny; ze zboia, gfównie zasiewaja kukurydze; bydla utrzymuja najwiecej rogatego; kozy najlepsze w polud. zach. czesci Kaukazu; w lasach rosna: dzika winna latorosl, sliwki, morele i t. d. Wybornego miodn dostarczaja dzikie pszczoíy. Z kopalni, znane sa tylko ofowia; a fródfa Gomisty i w górach Jezwiugla; wydobywaniem rudy wolno zajmowad sie kaidemu. W Ab chazyi wyrabiaja dobra broú, oraz wysmienity proch z wíasnej saletry. Stal totejsza . afynie ze swéj wartosci. Handel abchazki wywozowy odbywa siç priez SuchumKale, gdzie ustanowiona celna komora, przez która przechodzi towarów na summe 16,000 rubli; przywozowy przez Redut-Kale. Przedtém handel abchazki byí rozleglejszy i odbywaí sie przez ujscie pofadniowej odnogi rzeki Kodor, s tureckiemi miastami Batumem i Trapeznntem. Gfówniejsze obwarowane stanowiska w Ab chazyi sa: Anaklja, Bedja, Dory, Drandy, Suchum-Kale, Bombary, Picunda i Gagry. Abd, wyraz arabski, oznaczajacy síuge, niewolnika, poswieconego, a w témie samém znaczeniu uzywany takie w nowozytnych jezykach tureckim i perskim, najczesciej wydarza sie na poczatku imion wfasnych, z przedimkami: al, el, er, ul, poprzedzajacemi ¡mié Boga lub róznych Jego przymiotów. I tak np. sa imiona: Abd- Allah, czyli Abdallah, singa Bozy, Abd- el-Kader, Abd-el-kerùn, Abdél-Melek, Abdul-Raszyd, Abd-er-Raman (singa czyli niewolnik Poteznego, Wspaniafego, Króla Sprawiedliwego, Miíosiernego).—WPersyi imie Abdal, czyli Abdalli (poswiecony Bogn), oznacza osoby duchowne, to samo со a Turk ów derwisz, а n ñas mnich; podobniez nazywaja sie takie kalendrowie, bektaszowie i kadyrowie (ob.). Abdallah, dostownie sfuga boiy, imie bardzo pospolite n Arabów i innych narodów mahometañskich. Godni ta wspomnienia sa: Abdallch, ojciec proroka Mahomet a, kupiec \v Mekce, zmaríy na dni kilka przed przyjsciem na swiat syna ;— Abdallah syn Abbasa, stryj pierwszego kalify z dynastyi Abbasydów, który r.752 po nar. Chr. wymordowal wszystkich czfonków poprzedniej dynastyi Ommijadów. Um. 754 r. — Abdallah-ben-Kaie-el-Fetari pierwszy mahometanin, który wyladowal w Sycylii r. 667 po nar. Chr. Abd-Allah-ben-Tasln, sektarz i wojownik arabski. Gdy pod koniec XI stulecia, potega Arabów w Hiszpanii zdawala sie zachwiana, Abdallah zapalif do walki koczownicze plemiona póinocno-zachodniej Afrykí. Nowych tych obronców islamu nazwal Morabitami (ob.) i wfadzca nad niemi ustanowií Abu-Bekra, który r. 1070 zaloiyl Marokko. Nastepca jego, Jussuf-ben-Taszfin, podbii do 1106 roku cala Hiszpanije arabska. Abd-AllathlL historyja arabska wymienia kilkn síynniejszych osób tego nazwiska. Abd-AllatbJf (Mowaffek-Eddyn), dziejopis arabski, nr. 1161; poswiecaí sie najprzód medycynie, póíniej odbywaf podróie naukowe. Um. w Bagdadzie ro ku 1231. Zostawif dwa dziela: O Egipcie, z których jedno przetíómaczono na kilka jezyków europejskich. — Abd-AllatbJf, prawnuk Tamerlana, byí gnbernatorem Korassanu; gdy r. 1449, zrzaciwszy z trona ojea swego, Ulug-Beja, owíadnalrzady Samarkandu. Abd-ÁUathif wiele miaí talentn i odwagi, lecz jai po szescio-miesieczném panowaniu zamordowany zostaí przez stronników swego ojea.— Abd-AJiatblf, chan kazanski, wstapil na tron r. 1495 pod opieka cara Jana III

AM-ALtethlf - AM-el-Iaier

19

Wasilewicza, który ksiçztwo jego nczynif sobie hoidowniczém. Zfoiony z tronu r. 1502, zaeiadi na nim powtórnie r. 1516. Um. г. 1518. AMalOUym, potomek królów Sydonn, iyí dlugi czas w nbóstwie, tradniac siç ogrodnietwem. Gdy Alexander W. zdobyl Sydon, przywrócif cnotliwego Abdalonyma na tron ojców, powiçkszywszy jego paústwo czçàcia swych zdobyczy na Persyi. Abáank albo Habdank, herb starozytny polski. W pola czerwouém ma znak do litery W podobny, nad cheímera korona, w koronie takai draga litera. Jedni wywodza poczatek tego herbu z czasów poganskich, dradzy, ie powodem byl Jan hrabia z Góry poseí Bolesiawa Krzywoustego, do cesarza niemieckiego Henryka z iadaniem pokoju. Cesara zaiadaí haraczu od Polski i día pokazania, ¿e ma czém wojowaé, otworzyé kazaf skarb swój. Jan z Góry raucií weft pierscieft wfasny, mówiac: „przydajmy z(o(0 do ilota." Henryk podziekowaf wyrazem Hab Dank. Odtad Jan hrabia z Góry Skarbkiem nazwany a herb Habdankiem. Ztad poszedl wyraz powszechny w dawnej polszczyznie abdankouac zamiast dziçkowaô. — Do znakomitszych podlug Niesieckiego z roda Abdanków naleiy: Lambert syn Michaia hrabi z Góry (w Szlasku) biskup Krakowski, nastepca po s. Stanisfawie. Za jego rada królowa Judyta, gdy powiía syna Bolesíawa Krzywoustego, na pamieé uczynionego slubu, hrabstwo Kroppenskie (teraz Pabjanicami zwane, w dawném województwie sieradzkiém) u Wfadysfawa Hermana mçia swego wyjednala dla Krakowskiego biskupa. Lambert w 10 lat po smierci s. Stanisfawa ciafo jego ze Skaikl na zamek królewski prseniósf, grób z ciosu wybudowal i blachanu zíotemi oidobií. Umarl w r. 1101. — SkarbÜnlerZ hrabia z Góry, wojewoda Krakowski, hetmán za Bolesíawa Krzywoustego, gromil Pomorzan i wiele sie przyioiyí do zwycieztwa na Psiem-polu pod Wrocíawiem. Czechów nad Elba porazil: oskariony o tajemna zmowç ze Zbigniewem, bratem naturalnym króla, nkarany loatal wyfupieniera oczu i wieiieniem. Odebrano mu krzesío i buíawe: odtad kasztelanom Krakowskim daño pierwsze w senacie miejsce. — ffllob&i hrabia z Góry, fundowal klasztor 00. Benedyktynów w Lublinie 1114 roku.—RuSblW hrabia z Góry, w dzisiejszej wíosci Sulejowie nad Pilica, fundowal kla sztor Cystersów, który Kazimierz ksiaie polski, nadaniami ubogacil. Abdas albo Audas, meczennik, (Kyl w poczatkach V wieku biskupem Suzy, jednego z glównych miast królestwa Persów, za panowania Jezdedierda I. Chrzescijaúska iarliwoscia uniesiony, zburzyl swiatynie ognia, czém mocno obunyl magów. ¿agodny dotad wzgledem chrzescijan król, nakazal im odbudowanie ¿wiatyni; lecz gdy biskup tego odmówil, poniósí smieré mçczei'iska i straszne nastaío praesladowanie chrzeícijan w Persyi, które z krótkiemi przerwami trwalo lat 30. Pamiatka Abdasa obchodzona jest 16 Maja, jednoczesnie z uroczystoécia s. Jana Nepomucena. Abd-el-Kader, wfaáciwie: El-Hadii-Abd-el-Kader-Ulid-Mehiddin, z rodziny marabuckiej pokolenia Harzern, najstraszniejszy przeciwnik potegi francuzkiej w Algieryi, a po Mehmecie-Alim najznakomitszy z Iudzi, którzy w ostatnich stu latach dzialali na ludnosé muzulmaftska. Ur. pod koniec 1806 r. w Getnie (rodzaj seminaryjum) swojego ojea, niedaleko Maskary. Jai i ojeiee jego, który umarl 1834 г., sfawa swietnosci wlelki wywieraí wpíyw na swoich ziomków i w spadku przekazal go synowi; równiei i matka jego, Zora, niewiasta wielkiej swiatobliwos'ci, odznaczala siç sprezystoácia charakteru i bystroácia nmyslu. W szóstym roku iyeia, Abd-el-Kader towarzyszyl ojeu swemu do Mekki, a w 1827 roku do Egipto, gdzie w Alexandryi i w Kairze po raz pierwszy zetknal siç z cywilizacyja Zachodu. Zachwycenie religijne i melancholija odbijaly siç zawsze nawet

20

Abd-el-Kader

w zewnçtrznej jego postawie. Wczesnie jai okazywaf znakomite zdolnos'ci, a w akademü w Fez gruntownych nabyf wiadomosci z literatury arabskiej. Ani okrutny, ani namietnie zmyslowy, jak inni Arabowie, sam wymagaf owszem po nich czystosci obyczajów; w czynnosciach swych nie powodowaf eie gniewem, ani inn; jakabadi namietnoticia. Pelen najgorçtszego tápala dla wiary swego lndn, umiejacy oraz zrçcznie z fanatyzmu jego korzystaö, nie dzielil wszelako fanatycznej ziomków nietolerancyi. Publiczna dziafalnosé Abd-el-Kadera rozpoczyna siç dopiero wraz ze zdobyciem Algieru przez Francuzów; zaledwie bowiem potçga Turków byla zburzona, gdy plemiona arabskie prowincyi Oranu zamierzyíy korzystaé ze sposobnoéci i wywalczyé sobie niezaleznoáé. Na ich czeleojciec Abd-el-Kadera stanaf przed Maskara i zinusif zafoge turecka do poddania siç, po czém mieszkañcy zdobytego miasta ofiarowali mu najwyisza wiadze, którego jednak zaszczytu zrzekJ sie na korzysé swego najmíodszego syna, obranego natychmiast emirem. Te jai godnosé piastujac, Abd-el-Kader potrafil podbió pokolenia okoliczne i coraz bardziej wiadzç swoja rozszerzyé. Pierwszém wiekszém jego, jakkolwiek niepomyslném przedsiewzieciem, byía wyprawa z d. 4 Maja 1838 r. na zajety jai przez Francuzów Oran. Wkrótce potém wpíyw swój ustalií na wszystkie poko lenia zamieszkaíe pomiedzy Maskara a morzem, a w d. 3 Lipca 1838 r. szturmem zdobyl i zburzyl poddane Francuzom miaste Arzew. Krwawe potyczki w dniach 3 Grudnia 1833, i 6 Stycznia 1834 г., stoczone z komenderujacym w Oranie generalem Desmichels, zmusify lego ostatniego do zawarcia z nim akfadu; odtad zaá wewnçtrzna wîadza Abd-el-Kadera wzmagala siç w sposób nader niepokojacy, uzywaí bowiem zawieszenia broni z Francuzami, na podbicie wszystkich plemion osiadlych na lewym brzegu Szelifu i w równinie Cejrat, miedzy innemi odwiecznego swej rodziny przeciwnika, Mustafe-ben-Izmaela, byíego age Oranu, i Musseel-Dorkni, jednego z najpoteiniejszych wíadców Sahary. Oslatnie to zwycieztwo uczynilo go panem Miliany i Medei; wszystkie miasta i pokolenia prowincyj Oranu í Titery oglosiíy go swoim suítanem; a z najodleglejszych stron nadsyíano mu podarunki i daniny. Kiedy zas z tak pomyslnym skutkiem pracowaj nad zaíoieniem nowego dla siebie panstwa, potrafil wmówié w ówczesnego francuzkiego gubernatora generalnego Drouet d'Erlon, ie zamiarem jego jest jedynie utorowaé Francyi droge do wíadzy nad temi plemionami i przygotowaé je do przyjecia cywilizacyi europejskiej. Karabiny podarowane mu przez gubernatora, posiuiyíy do uzbrojenia nowych pulków, które póínjej stanowily jadro jego armii, a które podlug zasad taktyki Avycwiczyli renegaci. Wkrótce potém, wyprawy dowodzacego w Oranie generaía Trézel, usiíujacego naprawié szkody wynikíe z traktatu zawartego przez jego poprzednika, podaly Abd-el-Kaderowi sposobnosé do rozpoezeeia na nowo wojny, со tei uczynií w sposób nader pomyslny; po pierwszych bowiem dziafaniach Trézel zmuszony byí do odwrotu, w czasie którego okoío 20,000 konnicy Abd-el-Kadera w dniu 28 Czerwca nad rzeka Мак ta wpadlo na wojska francuzkie i stanowcza im zadafo kleske. Glówném staraniem Abdel-Kadera byfo poduszczenie przeciw Francuzom >vszystkicli plemion z tej i ztamtej strony Atlasu i odebranie im przez to wszelkiej moinosci zaopatrywania siç w iywnosc; przeciwko temu tei planowi wymierzona byïa w 1835 roku (26 Listopada) wyprawa na Maskare pod dowództwem marszafka Clauzel, która nwieúczylo wprawdzie zdobycie Maskary, atoli nie na dlugo, gdyi marszalek, nie ufajac moinosci utrzymania sie w mieácie, takowe spalil i opuácif. Z pomiçdzy bezustannych jui odtad dziaíañ \vojennych, vr których wygrana prawie zawsze zostawaía przy Francuzach, ale za to w korzysci nigdy nie oprócz pola bitwy,—wymienimy tu przed innemi: bezskuteczna wyprawe gubernatora general

AM-elKader

21

negó nad Tafnç, odebranie Maskary przez Abd-el-Kadera , zwycieztwo tegoz w d. 25 Kwietnia 1836 r. nad generalera d'Arlonges nad Tafna, którego niebezpieczne día armii francuzkiej skutki, zaledwie usunac Idotal przyslany na predce лг pomoc general Bugeaud. Dopitro z jego przybyciem rozpoczynaja siç niepowodzenia Abd-el-Kadera, chociaz i ten general w cela ulatwienia sobie pierwszej wyprawy pod Konstantyne, zawarl z Emirem pokój nad Tafna (3 Maja 1837 г.), pod warunkami jeszcze korzystniejszemi od dawniejszych, udzielonych mu przez generala Desmichels. Abd-el-Kader korzystal znowu z tego pokoju, by sciesniec wezty laczace miedzy soba rozne pokolenia arabskie i zawiazaé stosunki w prowincyjach francuzkich, a siebie tymczasem zaopatrzyé w zywnosd ¡ amunicyje. Gdy siç póíniej mniemal dosé silnym do rozpoczecia krokóvv nieprzyjacielskich, nietrudno mu tez. bylo o powód, w niedosé jasném okresleniu niektórych paragrafów traktatu nad Tafna; zaczal tedy od tego, ie w Listopadzie 1839 roku w pieú wyciaé kazal kolonistów francuzkich. Skutkiem tego wypadku byla mordercza kampanija 1840 r. pod dowództwem marszaíka Yalée i ksiecia Orleaáskiego, odznaczana zwycieztwem pod Muraja, wzieciem Miliany i Medei, oraz zmuszeniem odtad Abd-el-Kadera do wojny tylko odpornej, jákkolwiek spokojnosc w posiadlosciach algierskich bynajiuniej jeszcze przez to zapewniona nie byla. Przekonano sie, ie día pozbycia sie Abd-el-Kadera raz na zawsze, potrzeba walki zacietej i bez przerwy. Nowy gubernator, general Bugeaud, zmienií dotychczasowa taktyke, powiekszyl kolumny bojowe, uczynil je liejszemi i urzadzif systemat tak zwanych razziów (ob.), skutkiem których nietylko panowanie francuzkie posuneío sie po za granice pustyni, ale i miedzy Arabami wkrótce uczué sie dal dotkliwy niedostatek ¿ywnosci. W r. 1841 Francuzi wzieli znowu Maskare i zhoídowali sobie mnóstwo pokolei'i; Abd-el-Kader naówczas podwoil usilowania, zbuntowaí Kabylów w Buiji i powoli, wraz z licznym zastepem wiernych jego sprawie, cofnal sie ku pustyni. Gdy w Lutym 1842 r. udalo sie ksieciu Aumale zabraé jego Smalç (obóz i liarem), Abd-el-Kader zmuszony byl schroniö sie do Abder-Rahmana, cesarza Marokañskiego (ob.), który go odiad prawie ciagle wspieral potajemnie, a wreszcie w 1844 roku zdecydowal sie otwarcie ñapase na posiadíosci francuzkie. Najzupelniejsze pobicie wojsk Marokañskich przez generala Bugeaud pod Isly (14 Sierpnia) i zbombardowanie miast Mogadoru i Tangeru, odebraly na zawsze cesarzowi chçé prowadzenia otwartej wojny z Francuzami; jednak niezmordowany emir, nawet wbrew woli wladcy Maroku, potra fil fanatycznych jego poddanych naklonic do udzielenia mu poniocy w pieniadzach i w ludziacb, a tym sposobem ulatwienia moznosci powtórnego wtargniecia do Algieryi. W r. 1845 general Bugeaud, widzac zagroione znowu przez niego równiny Melidiy, na nowo rozpoezaé musia! owa wojne bezustannych marszów, kontr-marszów i razziów, skutkiem której Abd-el-Kader nie mogac nigdy wladzy swojej ustalió, coraz bardziej zbliial sie do upadku. Jednak dwóch lat jeszcze potrzebowali Fran cuzi, zanim zupelnie pokonali emira, Abd-el-Kader odplacajac sie za goscinnosc Abder-Rahmana, zbuntowaí przeciw niemu kilka pokoleii i tym sposobem zmusil go do polaczenia siç z wojskiem francuzkiém. Emir dwukrotnie pobil Marokatkzyków, zabral im obóz i miasto Fez, po czém znowu zwrócil sie przeciwko posiadlosciom francuzkim. Tu, otoezony przemagajaca sila, zmu szony uciekaó, gdy polegli jeszcze ostatni jego stronnicy, poddal sie generalowi Lamoricière pod warunkiem, ¿e mu wolno bedzie zamieszkaé w Alexan dra i, albo w Saint-Jean d'Acre. Wraz z rodzina przewieziony do Francyi, trzymany pod ácisla stra¿§ kolejno w Lamalgue, w Tulonie i w zamku Pau, w koñcu przeniesiony zostal do Amboise. Po wygnaniu króla Ludwika-Filipa, Abd-el-Ka

22

AM el Eater — Abd-el-Mnmen

der kilkakrotnie zwrócif sie do zgromadzenia narodowego, zadajac zawarowanej sobie kapitulacyja wolnosci; uznano wszakze, ii niebezpieciném byíoby paáció go na powrót do Afryki. Dopiero Ludwik-Napoleon, w dniu spefnienia przez siebie zamachu stanu (2 Grudnia 1852 г.), stanowczo go uwolnif, a Abd-el-Kader przybywszy do stolicy, aieby nowemu cesarzowi sloiyé hold swej wdziecznoáci, postrach niegdys armü francuzkiej, staf sie czfowiekiem mody salonów рагуzkich. W d. 21 Grudnia tegoz roku odpfynaf wraz z cafym swym orszakiem do Brussy, gdzie przebywal spokojnie ai do trzesienia ziemi, które w 1855 r. zupefnie zniszczyfo to miasto. W czasie ostatniej wojny krymskiej zamierzaf podobno wstapi¿ do sfuzby tureckiej; wszakie zwatlone §Hy zdrowia zmusify go do pozostania w Konstantynopolu. F. H. L. Abdel-SIalek-ibD-ОшаГ, jeden z najcelniejszych wezyrów kalifa Abder-Ramana I, za powoianiem tego monarchy przez niedobitki Ommijadów do Hiszpanii, otrzymal wielkorzadztwo Sewilli, a na wezwanie kalify Korduby rozpoczawszy wojne ze starym i walecznym emirem Jussufem-el-Feri, wszystkie miasta mu zabraf, samego na giowe pobif (r. 759) i iycie mu odebraf. Porazil tak samo i synów Jussufa, którzy siç o odzyskanie wíadzy pokusili, jako te¿ Afrykanów, którzy dwukrotnie do Hiszpanii wkroczyli, by wiadzç duchowna kalify Wschodu przywróció, a przywfaszczyciela Abder-Ramana I obalié; syna zas* swego, który z bitwy pod Sewilla przeciw Abdel-Gafyrowi, hersztowi krajowych buntowników stoczonej, haniebnie uciekf, wíasna reka w zapale gniewu zabii. Zalem za ten postepek przejçty, stoczyf sam knvawa bitwe, której wypadek byi watpliwy, ai cieiko ranny dopuácit nieprzyjacielowi wziasé góre i zajaé miasto, z którego wszelako tenie wnet zostal wyrugowanym. Roku 722 otrzymal rzady Saragossy i calej Hiszpanii wschodniej; na tém dostojeñsUvie reszte wieku swego przepedzif, i iyï jeszcze wtenczas, kiedy Karol W. do Hiszpanii wkroczyi. Abd-бЫВшпбП, zaloiyciel maurytaúsko-hiszpaúskiej dynastyi Muahedimów czyli Almohadów, która od 1146 — 1273 rzadziía póínocno-zachodnia Afryka i Hiszpanija arabska. Objawszy tron r. 1130 po smierci Mahadi'ego, staraf siç w pierwszycli latach panowania ustalió wíadze swa w Afryce i przeciwstawic w Hiszpanii rosnaca potege Almohadów gasnacemu wpíywowi Almorawidów. Roku 1143 Taszfin, wnuk zaíoiyciela paústwa Almorawidów, wystapif zbrojnie przeciw Abd-el-Mumenowi, lecz pobity kilkakrotnie, odparty zostai do Tlemezenu, nastepnie do Oranu, gdzie otoczony przez przeciwnika, szukajac ocalenia w ucieczce, skutkiem upadku z konia postrada! iycie (1145). Cafe pai'istwo Al morawidów przeszfo teraz pod wíadze z>vyciezcy, który przez lat kilka ograniczaf sie na rozszerzaniu swego wplyívu w Afryce, zanim ulegajac prosbom mahometanów Andaluzyi, wysíaí armije do Hiszpanii, w zamiarze obronienia ich przeciw Alonzowi VII krolowi Kastylii. Po piecioletniej walce na pólwyspie, wojska jego zdobyiy wszystkie kraje posiadane niegdys przez Almorawidów. Podczas tej wojny uporczywej, Abd-el-Mumen staraf sie o zaprowadzenie fadu w swojém paústwie i podniesienie oáwiaty. ámierc Alonza VII (1157) wiecej jeszcze nii odniesione zwyciçztwa, przyfozyfa sie do utwierdzenia лvîadzy Almohadów na pófwyspie. W Afryce tymczasem Abd-el-Mumen roku 1158 oblegl miasto Mehadie, zdobyf je i kazat w pieñ wyciac wszystkich jego mieszkaiiców chrze¿cijaúskich. Inne miasta nadbrzeine i wszystkie plemiona berberyjskie poddafy sie teraz jego berfu, i paústwo Almohadów rozszerzyfo siç tym sposobem od Oceanu az do granic Egiptu. Po dokonaniu tej zdobyczy, Abd-el-Mumen udaf siq do Tangeru, postanowiwszy na ten raz przeprawic siç osobiscie do Andaluzyi, jedynego kraju, w którym wfadza jego dotychczas nie byfa ustalona. Obecuoác jego

AM-el-Muroen — AMon I Sennen

23

na pólwyspie nádala iywszy obrót wojnie przeciw chneicijanom: Alonzo, król portugalski, zostal pobity; Badajoz, Bcja i kilka innych miast poddaly sie zwyciezcy (1161). Powróciwszy do Afryki, Abd-el-Mumen czynniej jeszcze zajal sie wewnetrzaa administracyja obszernego swego paáatwa, a mianowicie urzadzeniem systemalu podatkowego, wojskowoáci i zakladaniem fabryk broni. Tymczasem walka w Andaluyi nie ustawaía, i chociaz orçz Almohadów wszedzie prawie byt xwycieiki, potneba byio jednak wymierzyc cios stanowcxy. W tym cela Abd-elMumen oglosil wojnç swiçta i zgromadziwszy ogromna armije, zamysïaf, mimo wieka podeszlego, poplynac z nia do Hiszpanii, gdy nagle toleré go zaskoczyla г. 1162, po 33 latach peínego slawy panowania. Abden&^O, imiç chaldejakie, dane Azaryjaszowi, mlodziencowi hebrajskiemu, wziçtemu wraz z Danielem, na dwór Nabuchodonozora, kröla Babilonu, po zdobyciu priez niego Jemzalem. Abdenago z towarzyszami Sidrach i Misach, wrzuceni byli w piec ognisty, ze nie chcieli klaniaé siç bafwanowi zlotemu, wzniesioneaaa priez Nabuchodonozora; a gdy ogien im nie nieszkodzil, król uznajac cud, przyjal >ch do laski i wywyzszyí w Babilonie. {Dan. I, 3). АМвПЦ miasto w Tracyi, nad rzeka Nestus, zalozone wedfug podania przez Herkulesa, miejsce urodzenia filozofów: Demokrita, Protagorasa, Anaxarcba i historyka Hekateusa. Zwaliska jego znajduja siç w dzisiejazej Rumelii, w okolicach Polystilo. Mieszkancom Abdery przypisywano w starozytnoáci peryjodyczne oMakanie, które podlug Hippokrateea pocliodzió mialo z gestoici lameeznego powietrza. Ztad nazwe abderytów nadawano ludziom niedofçinym, ograniezonym. W filozofii pod abderytytmem rozumie tie. doktryne, wedlug której ludzkosd nie pe siada zdolnoáci ciaglego rozwijania siç, lecz stanawszy w pewnym punkeie oswiaty, spasé muai na niiszy szczebel i rozpoczad na nowo droge przebiezona. АМбГГДЬШАП, naczelnik Saracenów hiszpanskich, którzy wkroczywszy do Francyi, zwyciezem zostali przez Karola Martela r. 731 w slynnej bitwie pod Poitiers. Sam Abderrabman i 370,000 Saracenów, wedlug podania kronikarzy, polegli na placu. AodMTt^man-Snfl, astronom arabski, urodzony roku 903, zostawil kilka dzief, z ktu.ych najznakomitsze pe^ tytnfem: „Uranografija" jest rodzajem roxumowanego katalogu cial niebieskich, obejmujacego niektóre gwiazdy o jakich nie wspomina Ptolemeusz. Ablest, wyraz perski, zloioay z ab, woda i dest, reka, znaczy obmycie sie, jakie kaidy muzulmanin obowiazany jest spelnió przed modlitwa, przed czytaniem Koranu i przed wejsciem do meczetu. Obrzed ten wfasciwie nazywa sie и nich: teharet (ob. Ablueyja). Abdjesn, dyjakon, poniósf mçczeùstwo w IV wieku, za przesladowania Sapora króla perskiego. Pamiatke jego Koációl obchodzi dnia 22 Kwietnia. АМошЬийпу, (ob. brzutzny). Abdon, jedenasty sedzia Izraela, nastçpca Ahialona, syn Hillela Pharatonczyka, a ziemi Efraim. Sadzil lud 8 lat. Mial 40 synów a 30 wnuków, jezdzacych na 70 oslach. (Sfdz. 12, 13—15). Jazda byla oznaka wysokiego dostojenstwa i zaraoznoáci; podobniez 30 synów sedziego Jaira Gaaladczyka jeídzilo na 30 írebeach oslkach albo mulach (10, 4). — АМОП, syn Micha, byl, wraz z innymi, posylany przez króla Jozyjasza do Oldy prorokini o objasnienie со do ksiag zakonu, znalezionych w skarbie uaprawianej áwiatyni w Jeruzalem. (II, Paralip. 34, 20—22). Abdon 1 86ШЮП (áwieci), dwaj Persowie, którzy przybywszy z Persyi do Rxymu, za cesaría Decyjusza, po wielu mekach, smieré ponieáli za wiare Chrystusowa, r. 250. Cíala ich, za Konstantyna W. przeniesícn* na ementan Poncyjana,

24

AMon I Sennen — AM-nl-НеШ«

który odiad wdfl ich nazwisko, mialy byé przewiezione z Rzyma do Francyi roku 828 i zloíone w opactwie i. Medarde, w Soissons. Miejscowy zakonnik Odillon, napisai historyje tego przeniesienia, w poczatkach X wieku. Hugonoci spalili te relikwije, podczas wojen w XVI wieku. Koscióí obchodzi pamiatkç tych swietych dnia 30 Lipca. AM-nl-Hftmld, brat i nastepca sultana Mustafy III, a ojciec Mahrauda II, re formatera Turcyi, ur. 1725 г., wstapif na tron 1774 roku. W ehwili objecta przez niego rzadów, pañstwo ottoniaúskie skoíatane byfo wewnçtrznemi rozterkami; przemoini namiestnicy Syryi, Egiptu i Georgii zaledwie cieú zwierzchniej wladzy zostawili sultanowi, a hrabia Rumianców, na czele wojska rossyjskiego, posunat siç ai nad Dunaj. Abd-ul-Hamid zmuszony byl podpisaé pokój w Kuczuk-Kajnardii (21 Lipca 1774 г.), którym Rossyja, oprócz wielkiej i malej Kabardyi i kilku punktów warownych, zyskafa prawo ieglugi na morzu Czarném, oraz Protektorat nad Moídawija i Woíoszczyzna. Abd-ul-Hamid przekonawszy sie o przewadze taktyki europejskiej, sciagna? do Konstantynopola oficerów francuzkich, ieby przy ich pomocy twierdze pograniczne postawié w stanie obronnym. Nowa wojna przeciw Rossyi, sprzymierzonej z Austryja, rozpoczeía sie nieszczesliwie día Turcyi zniszczeniem floty jej pod Kilburn i zdobyciem Oczakowa przez ksiecia Potemkina (17 Grudnia 1788). Posród przygotowañ do dalszej walki, Abd-ul-Hamid, dawno jui cierpiacy fizycznie i moralnie, zakoñczy? ¿ycie 1789 r. Abd-nl-Hämld-BcJ, nieustraszony podróznik francuzki, nazwiskiem du Couret, nr. r. 1812, udal sie r. 1834 do Egiptu, gdzie postepujac biegiem Nilu, dosiegnal Abissynii i brzegiem zachodnim morsa Czerwonego powrócií do Egiptu. Przyjawszy wiarç mahometai'iska, puscif sie w pielgrzymke do Mekki i przebyí wieksz§ czçsc Arabii. Roku 1846 zwiedzií Persyje, gdzie podejrzany o zabiegi polityczne, osadzonym zostal w wiezieniu, z którego uwolnió sie zdolal tylko przekupieniem swych stróiów. Wsród licznych niebezpieczenstw, powrócií r. 1847 do Francyi, zkad wkrótce uda( siç w nowa podrói przez Algieryje do Tombuktu. Zajmujacy opis przygód jego i odkryé przygotowany jest do druku. Abd-nl-Latlf (ob. Abd-Aüathlf). Abd ul-Humen, (ob. Abd-el-Mumen). âM И1 Bfitil. panujacy sultan turecki, ur. 6 Maja 1822 г., syn Mahmuda U, objal rzady po ojcu 1 Lipca 1839 r. Wlasnie wtedy bitwa pod Nezib (24 Czerw. 1839 roku) otworzyfa Ibrahimowi-Paszy droge do Konstantynopola, gdzie silne stronnictwo pragneïo mieé sultanem starego Mehmeda-Ali. Interwencyja tylko mocarstw europejskich uratowaé mogfo pañstwo Osmanów. Zawárto wiec, bez udziaïu Francyi, znany traktat lipcowy, który Mehmeda-Ali zmusii do poddania sie. Stosunek jego lenny do Forty okreilony zosttf nowym traktatem mocarstw pierwszego rzçdu (13 Lipca 1841 г.), który dodatkowo podpisala i Francyja (ob. Egipt). Reszyd-Pasza, (ob.) mai pelen éwiatía, który we Francyi wyisze odebraí uksztulcenie, zdoïal utrzymaó míodego sultana na drodze reform, rozpoczçtych jui przez Solimana III i Mahmuda II (ob.). Abd-ul-Medíid pragnaf rzeczywiácie dobra licznych swych poddanych w Europie, Azyi i Afryce, bez róinicy wyznania. Síynny hatyszerif Gulhany (3 Listopada 1839), a póíniej równo-uprawnienie wszystkich wyznañ czyli tanzymat (12 Maja 1850 г.), rozpoczeíy szereg wainych i zbawiennych przeistoczeó (ob. Turcyja), tém trudniejszych do przeprowadzenia, ie zawiklania polityczne ciagle stawaíy im na przeszkodzie. Kwestyja serbska w latach 1842 i 1843; powstanie w Albanii r. 1845; wojna w Kurdystanie r. 1848; zawichrzenia w Syryi, Boánii i Czarnogórzu (1847 i 1852); zatargi turecko-greckie i powstanie woioskie (1848—49); sprawa wychodíców wegier

AM-il-lbitli — AM-ar-R&hnuui

26

skich (г. 1850), w której Abd-al-Medzid tak szlachetna odegral rolç; nakoniec od r. 1852 kwestyja miejsc áwielych, z której wynikla ostatnia wojna wschodnia, zakonczona traktatem paryzkim z 30 Marca 1856 г.: — byly 'o wypadki nie dozwalajace sultanowi roiwinaó w zupelnosci zamierzonych reform, którym opieraly sie nadto niedoíezna administracyja panstwa tureckiego i zakorzenione w niém od wieków przesady. Saltan Abd-nl-Kedíid nie odziedziczyf energicznego charaktern swego ojea ; Iagodny i ogledny, czestokroc podejrzliwy, brzydzi sie krwi roxlewem i nigdy nie zdofano na nim wymódz wyroku smierci. Domyslnym nastepca trono jest brat sultaúski, Abd-ul-Aziz-Euendi ; wedlugprawa bowiem tureckiego, rzady przechodza zawsze na najstarszego z ksiazat rodziny panujacej. F. H. L. АМ-ПГ-В&ЬШДП, panujacy saltan Fezu i Maroko, nr. 1778. Abd-ur-Rahman powinien byl nastapic po ojea jeszcze roka 1794; ale stryj, Mulei-Sulejman, usunq{ go od tronu i objaf sam godnoáé sultaúska. Тут sposobem Abd-ur-Rahman dopiero r. 1823 wstapil na Iron marokaúski. W pierwszych 4 latach panowania zmaszony byl walczyc z bnntowniczemi plemionami, lecz pokonawszy je, zapewnil sobie spokój wewnetrzny. W owym czasie niektóre z mocarstw morskich oknpywaly siç jeszcze paustwu marokai'iskiemu roeznym haraezem, día zabezpieczenia swych okretów od rozbójuiczych napadów; sama rzeczpospoiita wenecka placila w tym celo 25,000 talarów. Gdy cesan anstryjacki wzbranial siç píacié nadal haniebny ten haraez, Marokanie zrabowali r. 1828 okret kupiecki, przybyly z Wenecyi i osade jego okuli w kajdany. Zamach ten przeciw prawu narodów spowodowai wyprawe austryjackiej floty wojennej na brzegi marokañskie, skutkiem czego saltan wydal zabrany okrçt i zrzek! siç pretensyi do haraezu. Roku 1844 nieporozumienie z Hiszpanija, której agenta konsalarnego sultan stracié kazal, zostalo xaíatwioném za posrednictwem Anglii. Za przykladem innych, Danija i Szwecyja jednociesnie prawie odmówily placenia nadal haraezu, a traktat w tej mierze pod gwarancyja Anglii i Francyi zawarty (5 Kwietnia 1845 r.) uswiecil to zadanie slasznosci. Wieksze niebezpieczenstwo zagraialo Abd-ur-Rahmanowi w czasie wojny reügijnej Abd-el-Kadera (ob.) przeciw Francuzom,w która wplatany prawie mimowoli, po bitwie nad rzeka Isly zmuszony byl zawrzeé pokój, takze za posrednictwem Anglii, który nie zmieniajac stosunków terrytoryjalnych, ograniczyl tylko liczbe wojska, jaka Abd-ur-Rahmanowi wolno bylo utrzymaó na granicy algierskiej i obowiazywal go nie wypuszczac Abd-el-Kadera z granic swego kraju. W samej rzeczy Abd-ur-Rahman wnet sie przekonal, ze Abd-elKader niebezpieczniejszym jeszcze byl día niego, aniieli día samyeh Francuzów; czynnie tei przeciw emirowi wystapil i jakkolwiek dwukrotnie przez niego pobity, przeciei niemalo przez to przyloiyl sie do jego poddania sie na lacke chrzescijan. R. 1850 paiistwo marokaiiskie wystawione bylo na gwaltownc przesilenie wewnçtrzne. Z powodu nadzwyczajnej posuchy, nastapü ogólny niedostatek iywnosci i zupeíne zatamowanie handlu, do którego przyczynil siç jeszcze sam sul tan, przez zagarniecie na swa korzysé sprzedaiy skór. Wywolane tém powstanie, na czele którego stana! jeden z synowców sultana, zostalo z trudnoscia przytlumione. Roku 1851 rzad francuzki, z przyczyny zrabowania przez mieszkanców marokaúskich jakiegos okretu kupieckiego, zmuszony byl na nowo zadac zadosyé uczynienia, którego Abd-ur-Rahman odmówil. Kontr-admiral Dubourdieu przeto w Listopadzie zbombardowal miasto Sale i podplynawszy pod Tanger, wymógl na sultanie przyjecie reklamacyj francuzkich. Podczas wojny wschodniej, Anglija i Francyja nieustannie czuwaé musialy nad brzegami marokaûskiemi, dla ubeepieczenia morza Sródiiemnego od rozbojów. W г. 1856 eskadra pruska pod dowództwem ksiecia Adalberte, zuchwale atakowana przez piratów Ryffu, wyla 2«

Abd-urtUbman — АЬеоав* dowala w zamiarae ukarania napastników; w pierwsxej jednak utarczce ketaiç zostal raniony, i Prusacy, pnekonavrny sie, o niedosUtecxnosci swej eily, powroeié musieli na okrçty, со о malo te nie wywolalo pnedw AM- ur-Rahmanowi wojny, zwlaszcza ie i Hiszpanija z podobnemi wystapila zaialeniami. Sultan Abdnr-Rabman jesl surowym, czestokroé okrntnym; gorliwy muzulmanin, nie podiiela jednak dzikiego fanatyzmu swego narodu. Najstarszy z licznych jego synów i domyílny nastçpca trono (nr. 1803) nazywa sie, Sidi-Mohammed. L. J. AbdyJasS, po bebr. Obadia (sluga Paúski), czwarty z dwnnastu proroków mniejszych, napisal jeden rozdzial przeeiw Idumejczykom: najprxód zíoáci ich strofuje, potém ich karanie od Boga i wytracenie przepowiada; nakoniec proroknje o Messyjaszu. Zyl za czaiów niewoli Babiloúskiej, wtedy kiedy i prorok Jereraijasz, na lat 626 przed narodz. Chr. Hieronim á. wspomina o grobie Abdyjaeza , który i. Paula widziala w Samaryi. Grecy obchodza jego pamiatkç 19 Listopada, — AbdjjaSZ, szafarz domu Achaba, króla izraelskiego, ukryl stu proro ków w jaskiniach przed wscieklém przeáladowaniem Jezabeli. Priez niego Elijasz prorok wezwaí Achaba día strofowania.—AbdyjaSZ, Babilonczyk, liczony do p¡aarzy koácielnych I wieku, iyl jakoby okolo r. 59 po nar. Chr. i by! jednym z 70 nczniów jego, towarzyszyl apostolom Symonowi i Judzie do Persyi, i przez nich mianowany biskupem Babilonu. Jemu przypisuja ¿ywoty Apostolów, bedace zbiorem zmyáleñ i baáni, drukowane 1532 r. w Bazylei i wielekroé tlómaczone jako by z hebrajskiego na grecki przez Eutropiusza, a na laciúski przez Julijusza Afrykanina. Przekonano sie póíniej, ze dzielo powyisze jest apokryfem (ob.). Abdykaojja, (z laciñskiego ab i dtcere: zrzec sie), wyraz oznaczajacy glównie zloíenie wladzy najwyzszej przez monarchów. Abdykacyja najczesciej bywa skutkiem przykrych zawodów, doznanych w czasie dlugiego panowania, — niekiedy tei nacisku zewnetrznego, lub powstania narodu. Najslawniejsze w dziejach abdykacyje sa: cesarzy rzymskich, Dyoklecyjana i Maxymiljana (roku 305 po nar. Chr.); cesarza niemieckiego Karola V (r. 1556); Krystyny królowej szwedzkiej (1654); królów hiszpaftskich Filipa V (1724) i Karola IV (1808); Amedensza I, ksiecia Sabaudyi (1434); królów sardyñskich Wiktora Amedensza (1750), Karola Emanuela IV (1802), Wiktora Emannela I (1821) i Karola Alberta (1849); Ludwika Bonaparte, króla Hollandyi (1808); Napoleona I cesarza Francuzów, (1814 i 15); Karola X (1830) i Ludwika Filipa (1848) królów francuzkich; nakoniec Ludwika, króla Bawaryi (1848) i Ferdynanda cesarza austryjackiego (1848). W naszych dziejach pierwszy przyklad abdykacyi dal Jan Kazimierz, który oddajac narodowi wladze na sejmie roku 1661, w mowie swej przepowiedzial upadek kraju. — Szlachta, zrzeczenie sie, tronu, poczytujac za wielkie nieszczescie narodowe, wyjednaía na sejmie r. 1669 prawo, ie odtad iaden król, nie moie proponowaé sejmowi abdykacyi. Póíniej jednak, aczkolwiek niedobrowolnie, abdykowali jeszcze królowie: August II (1707), Stanislaw Leszczyñski (1735), i Stani slaw August (1795). Abeoadlnik, (ob. Elementan). AbeoadiO, (ob. Alfabet). AbeoadlO, tak sie. nazywala gra w Polsce towarzyska. Koleja кaida z osób przytomnych mówila jak sie zowie, zkad jedzie, со przywiozla ? porzadkiem alfabetycznym. Так np. nazywam sie, Adam jade, z Astra Iiaitu, przywiozlam sobie atiasu, — podobniei drugi, trzeci i nastçpnie ai do koñca. Gdy z jednej litery wszyscy mówió maja, najgorzej tu ostatnim ; со sobie który wymyslif, widzi z ialem ie mu drugi porwal, i nowy czynié dobór przymuszonym zostaje. Przechodza potém do litery drugiej, np. nazywam siç Bona, jade z Berlina, przywiozlam bu

Abeoaflo — Abegg biet . Aby xas uniknaé powtarzania siç, cxesto zmieniano kolej osob, tak ilby kaida zawsze coi nowego po wiedziaia. Kto sie, jakal, namyelal dingo, lab wcale nie móg< odpowiedziec, ponosií kare, dania fantu. Abeoedaryjusze, gaíeí aekty nowochrzcxeúcow ezyli anabaptystów, twierdzilí, te aby by¿ abawioaym, nie trzeba nmiéé ani czytaé, ani pisaó, ani nawet inad pierwuyeb liter abecadfa, i día lego nazwani Abecedaryjuszami. Dosyc byli rosmnoieni w Niemczecb, w XVI wieku. Gdy Marcin Lnter uznaí za prawidio, áe kaidy mote wykíadaé znaczenie Pisma S., nie potrzebujac udawaó sie. ani do powagi Koscioia, ani do jego Ojców, ani do tradycyj ; Storck, nczeú jego, twierdxií, ¿e kaidy wierny moeen jest tyie znac Pismo S. ile dok torowie ; ze sam Bóg вежу go ñas, gdy sai nauka przeszkadza nam síuchac uwaznie jego gíosu, jedynym srodkiem do zapobieienia roztargnieniu, jest nie uczyé sie czytaé, a kto nmie, znajduje sie w stanie niebezpiecznym día zbawienia. Karlostad, inny uczeú Lutra, przywiazai sie do tej sekty; wyrzekíszy sie katedry uniwersyteckiej i stopnia doktora, zostaf tragarzem, pod imieniem brata Andrzeja. Abeoetnorimn, A-b-c-tariam, albo Abgatorium, tak sie nazywa w rytuale koscielnym Grzegorza Wielkiego obrzed zachowywany przy poswieceniu koscioia. Wezasie spiewania kantyku Benedictas Zac/iaryjasca,b\skup na posadzce koscioia na popiele, w krzyz posypan ym, kresli litery abecadía greckiego i íaciñskiego koúcem pastorela. Znaczenie tego obrzedu jest, ze obecni w sercu zapisac to powinni, со w kosciele slysza ; a przytém z pokora, która wyraza popióf, stawic sie na lez y w miejscu swietém. Greckie i íaciñskie abecadío oznacza, jako wszystkie jezyki w jednosci, jednemu Panu sluzyé powinny. AbedOCbaJas, meczennik, presbyter Symeona bisknpa Seleucyi, umarï w czasie przesladowania cbrzescijan za Sapora, króla perskiego. Pamiatka jego obchodzi sie dnia 21 Kwietnia. Abegg (Jul. Fryd. Henryk), znany professor prawa w uniwersytecie wrocíawskim, urodzif sie w Erlangen r. 1796, poczatkowe nauki pobieraí w Królewcu, gdzie ojciec jego Job. Willi. Abegg byí radca konsystorza, superintendentem i nadwornym kaznodzieja. Po smierci tegoz, Abegg ksztafcif sie w Erlangen, Heidelbergu i Landshut, w tém ostatniém miescie r. 1818 otrzymaí stopieft dokto ra prawa. Przez dwa lata poswiecal sie praktyce prawnej. W skutek urzedowego wezwania roku 1820 rozpoczaí odczyty w Królewcu; a w 1824 r. mianowany by< tamie zwyczajuym professorem prawa. Na takaz posade powoíany zostal do uniwersytetu w Wrocfawiu, rokn 1826. Wszystkie autorskie Abegga prace sciagaja sie do zakresu prawa kryminalnego, uwazanego ze strony filozolicznej, historycznej, i praktycznego prawa procednry obowiazujacej. Opracowaí tei pojedyñcze czesci prawa natury, i niemaío sie. rozpisai o procesie cywilnym, mianowiciew czasopismie swém: Juristische Wochenschrift für die preussischen Staaten, oraz w dziele Versuch einer Geschichte der preussischen Civilgetetzgebung, (Wroclaw 1848). Z innych dziei jego wainiejsze sa : System der Criminalrechtswissenschaft (Królewiec 1826); Untersuchungen aus dem Gebiete der Strafrechtswissenschaft (Wro claw 1830); Lehrbuch des Criminalprocesses (Królewiec 1825, 2-ie wyd. 1833); Versuch einer Geschichte der Strafgesetzgebung und des Strafrecläs der brandeburgischen preussischen Lande (Berlin 1835); Die verschiedenen Strufrechtstlieorien in ihrem Verliättniss zu einander und tu dem positiven Rechte und dessen Geschichte (Neostadt n. 0. 1835). Do tycb prac doiaczyc naleiy rozprawy zamieszczane w wydawaném przez Abegga, oraz Не (Пега, Mittermaiera i Wachtera: Neues Archiv für das Criminalrecht, — w jego dalszym ciagu i róznych czasopismach. We wszystkicli praeach swoich Abegg usiluje unikaé jednostronnego zapatrywa

28

Ahegg — ЛЪекеп

ma siç na rzeczy i wydobyé siç z walki o bezwzglednej i wzglednej teoryi na pole rzeczywistej spekalacyi. W tym dacha opracowane jest dzieío pod tytufem: Lehrbuch der Strafreehtatoiaaenschaft (Neust, n. 0. 1836). Na podobnych zasadach polegaja prace, przez które starai siç wpfynçc na roztrzasanie kilku w ostatnich czasach wysrfych projektów prawa karnego, jako to w Norwegii (1835); Saksonii (1836); Wirtembergu (1836); Baden (1839); Prussach (1849). R6wniei w dziele: Beiträge гиг Strafproceaageaettgebung (Neust, п. О. 1841), traktowane sa filozoficznie zasadnicze pytania na polu dzisiejszej reformy karnego prawa. W r. 1846 fakultet prawny w Wrociawiu wybraí Abegga na deputowanego do pruskiego synodu paústw. — Abegg (Bruno Erhard), krewny poprzedzajfcego, syn kupca, nr. 1805 w Elblagu. Uczeszczai na uniwersytet w Heidelbergu, póíniej w Królewcu, gdzie 1826 r. zostaf doktorem prawa. Po kilku latach szczçâliwej praktyki prawnej, opuscif Królewiec i w г. 1831 nabyí dobra w powiecie Fischhausen. W dwa lata potem obrano go landratem, na tym urzedzie oddal znakomita usfugç nadbaltyckim mieszkaúcom, przeprowadzajac zniesienie monopolu potawiania bursztynu. W roku 1835 byf prezydentem policyi w Kró lewcu, umiejac ze speínieniem swych obowiazków poiaczyc ludzkoáé i szlachetay liberalizm. W roku 1840 z okolicznosci wstapienia na tron terainiejszego króla Pruskiego, ofiarowano mu szlachectwo, którego wszakze ze wzgledu na swe zasady nie przyjff. W roku 1845 widzimy Abegga tymczasowo w ministerstwie flnansów, póíniej zas komisarzem rzadowym przy wroclawskiej kolei zelaznej. Rok 1848 powoíaí go na szersze pole zycia publicznego : byí czlonkiem deputacyi, która w Marcu t. r. z Wrocíawia i Lignicy do Berlina wyprawiona zostaía, día przedstawienia królowi siedmiu znanych proáb. Nastepnie wybrano go z Wrodawia deputowanym do zgromadzenia w Frankfurcie, gdzie naiezaf do komitetu 70-iu, którego byl wice-prezydentera. Nakoniec powiat Kreuznach wybral go na peala swego do pruskiego zgromadzenia narodowego, lecz día síabosci zdrowia niedTugo w niém byí czynny. Umar? \v Berlinie 1848 roku. — Abegg (Henryk Burkhard), krewny.- dwóch poprzedzajacycli, syn zasfuionego, zmarlego professora teologii w Heidelbergu, ur. 1791, odznaczyí siç przez liberalny lecz untiarkowany Charakter, bedac czfonkiem pruskich prowincyjonalnych stanów (1837), nastepnie komitetów stanowych, oraz polaczonego sejmu z r.1847 i 1848. АЬбШе (Kacper, abbé de la Merci), czíonek akademii francuzkiej, urodzii sie w Ried 1648 r. a umarf w Paryzu 1718 r. Byl to miernych zdolnosci poeta, lecz dworak zawoíany, gdyi o ile jego tragedyje i komedyje nie wiele byiy warte, o tyle dowcip i taktowne postepowanie czynify z niego miíego towarzysza magnatów. Z lepsiych utworów Abeille'go zasluguje na wzmiankç komedyja: Criapin bel eaprit, jako majaca wiele dowcipu i zycia dramatycznego. — АЬеШб (Ludwik Paweí), czíonek Towarzystwa Rolniczego paryzkiego, inspektor generalny rekodziei francuzkich i sekretarz kommissyi handlowej, urodzii siç wTuluzie 1719 г., umarl w Paryiu 1807 r. Jako pisarz ekonomista, Abeille naleiai do rzedu fizjokratów, a chociaz podzielaí wszystkie Medy tej szkofy, jednak w dzieiach jego przebija siç silna da¿noá¿ do wolnosci handlu, jednosci wag i miar i do usuniçcia w ogóle przeszkód tamujacych droge do postepu rolnictwu i rekodziefom. To byïo przyczyna, ie Abeille nie lajmowaf wysokiego stanowiska w gronie fizyjokratów. Z mnóstwa dziei jakie Abeille wydal, najpierwsze miejsce zajmuje rozprawa: „0 wolnoàci handlu zboiotoego," Paryi, 1758. АЬвквП (Bernard, Rudolf), professor i rektor gymnazyjum w Osnabrück, nader zdolny filolog; urodzif siç tamie roku 1780. Pierwotnie uczçszczal na teologijç w uniwersytecie w Jena, lecz póíniej ulegajac owoczesnemu filozoficzno-estety

Abeken — Abel eznemu kierunkowi, z zapalem poswiçcif si§ literaturze. Wrokn 1802 uczeszczal w Berlinie na odczyty Schleiermachera, Fichtego, Schlegla i iunych; przcz dwa lata byl nauczycielem synów Szyllera. Powoiany do Rudolfstadt na posadç pro fessera i wspól-dyrektora, г. 1815 przeniósl sie ztamtad do Osnabrück, gdzie zostaí dyrektorem miejscowego gymnazyjum. Godne wzmianki, prace jego sa : Beiträge гит Studium der göttlichen Komödie Dante Alighieri's (Berlin 1826); Ci cero in seinen Briefen (Hanower 1835) ; Ein Stück am Goethe s Leben tum Verständniss einzelner Werke desselben (Berlin 1848). — Abeken (Wilhelm Lndw. Alb. Prud.), syn poprzedzajacego, ur. 1813 roku; po otrzymaniu wGetyndze stopnia doktora filozofii, dla dalszego ksztalcenia sie, wsparty przez nastepce tronu hanowerskiego, wyjechal do Rzymu, gdzie poswiecil sie badaniom staroiytnoád, mianowicie z czasów przedrzymskich: miewal nawet tamze odczyty archeologiczne w jezykn wloskim. W rokn 1842 wróciwszy do kraju, umarf wkrótce w Monachium. Po jego ámierci wyszlo dzieïo pod tytulem : Mittelitalien von den Zeiten röm scher Herrschaft nach seinen Denkmalen, (Stutgard 1843 г.). Abel (w bebrajskim „tchnienie"), drugi syn pierwszych rodziców, Adama i Ewy, zajmowal sie pasterstwem, gdy starszy brat jego Kain, uprawial role. Przy ikladaniu ofiar przez obu, Bog dal poznaé, ze ofiara Abla byla mn przyjemna, ofiarç zai Kaina odrzueii. Jakim sposobem Bóg to okazaf, Pismo Й. zamilcza; wedfug powszechnego mniemania Ojców Kosciola i exegetów, ogieá z nieba spalil ofiare Abla, tak jak póíniej ofiary Aarona, Gedeona, Dawida, Salomona i t. d. Ztego powodn Kain powziaí nienawisé ímiertelna ku bratu, i zabií go w poln, jak przypuszczaji rabbiúscy i mahometaásey pisarze, kamieniem. Bratobójstwo sciagnelo na Kaina przekleiistwo Boga* Chrystus nazywa Abla sprawiedliwym, wyprowadzaj^c od krwi jego, az do krwi Zacharyjasza, szereg zamordowanych niewinnie. Paweí s. (do Zydów 11, 4) mówi, „ze Abel wiara obfítsza ofiare ofiarowaí Bogu nizeli Kain, i ie umaríszy przez te wiare mówi." Pierwsze to bylo zabójstwo pomiedzy ludími, jako nastçpstwo grzechu i kary pierwszych rodziców. Abel (Józef), malarz historyezny, religijny i portretowy. Ur. w Aschach 1768 untar! w Wiedniu 1818. W mlodoáci swojej bawiï w Polsce w domach ksiazat Lubomirskich i Czartoryskich do roku 1797, w którym uda? sie do Wiednia a po tent do Rzymu (1802). Haiowal wizerunki ksiçcia A. Czartoryskiego i Fr. Dyonizego Kniaínina. Wiele Jego kartonów posiada w swym zbiorze J. I. Kraszewski, które don sie dostafy od G. Hoíowiñskiego. Abel byl uezniem Fügera, i po jego smierci slynal w Wiedniu jako najpierwszy malarz. Do znakomitszych prac jego policzyc nalezy obraz s. Egidiusza z pietnastoma naturalnej wielkoáci fignrami, zuajdujacy sie w kosciele na przedmieáciu wiedeóskiém Gumpendorff. Abel (Clarke), chirurg i naturalista angielski, który towarzyszyl lordowi Am herst w poselstwie do Chin wr. 1816 i 1817; ogloszenie sprawozdania z tej podrózy dalo powód do kilku rozpraw, a szczególniej do pracy R. Brown'a, o kilku zaslugujacych na uwage roslinacli chiüskich. Lecz czçàé dziela Abla, dotyezaca historyi naturalnej, nie jest tak zupelna, jakby tego nalezalo oczekiwaé; со ztad pochodzi, ze zbiory jego zatracone zostaly skutkiem rozbicia okrçtu, na którym powracal. Nastepuie Abel zostal chirurgiem kompanii wschodnio-indyjskiej. Um. w Kalkucie 1826 roku. R. Brown od nazwiska Abla nazwal Âbelia rodzaj roslin dwulistkowych z Chin pochodzacych. Abel (Jakób, Fryderyk г.), ur. 1751 г. w Baihingen w Wirtembergu, majac zaledwie 21 lat zostal professorem filozofii w akademii Karola, pierwotnie w letnim palacu Solitude zaloionej, nastepnie do Sztutgardu przeniesionej. Abel byl jednym z pierwszych, со sie na geniuszu Szyllera poznali i nim sie opiekowali.

30

Abd

W r. 1811 zmienif zajecia swe uniwersyteckie na doetojeústwa koácielne. Um. 1823 rokn jako generalny superintendent w Situtgardzie. Liczne dziela Abla odnosza sie. do róinych czesci filozoGi, jako to : psychologii, metaGzyki i moralnosa. Najobszemiejsze s nich nosi tytnf: Sammlung und Erklärung merkwürdiger Erscheinungen aus dem menschlichen Leben (3 t., Frankfurt i Lipsk 1789—90). Pisma te po wiekszej czçsxi tcbna eklektyzmem przed-Kantowskim.Przeksztalcenie w Niemczech wyobraieú Glozofieznych przez Hanta, iadnego na Ablu nie wywarlo wplywu, czego dowodem dzieia: Ausführliche Darstellung über die Beweise vom Dasein Gottes (Heilbronn 1817); Philosophische Untersuchungen über die letzten Gründe des Glaubens an Gott, (tamie 1818), wreszcie: Aus/ührliclie Darstel' lung der Gründe unseres Glaubens an die Unsterblichkeit, (Frankfurt n. M. 1826), które nie sa wypfywem zadnej z panujacych wówczas szkól Glozoücznych. Abel czynny miaï udzial w sprawach publicznych swego kraju, juito jako czfonek zgromadzenia stanów, jui jako autor wielu pism odnoszacych siç do instrukcyi publicznej w Wirtembergu. Abel (Karol v.), minister bawarski, który aiepoiledni wywieral wplyw na sprawy swego kraju miedzy 1837 i 1848 г.; urodzil sie. w Wetzlaar 1788 г. Ukoúczywszy naukç prawa rozpoczal zawód publiczny; \v roku 1818 byl komisarzem w Bambergu, 1819 roku radca rejencyjnym w Monachium, 1827 roku radca ministeryjalnym w ministerstwie spraw wewnçtrznych ; otrzymal wkrótce zaszczyt szlachectwa, a przy sejmie z roku 1831 byf jui komissarzem rzadowym. Bronil wtedy z zapalem wolnoáci prassy, którajeili mu zjednala popularnos^, to z drugiej strony zmniejszyfa laski dworu. W r. 1832 byl radca legacyjayin w mini sterstwie spraw zagranicznych, a nastepnie substytuowanym czfonkiem regencyi w Grecyi. Tu trzymal sie polityki, która go zblizaía do zwolenników systematu austryjackiego. Z powodu polaczenia sie ze stronnictwem przeciwném Armanspergowi, i rozdwojenia panujacego w regencyi, wrócil sie r. 1834 do Bawaryi, i powtórnie wstapil do ministerstwa spraw wewnetrznych. Gorliwosc Abla przy usprawiedliwieniu poczynionych wydatków na budowy uniwersyteckie, powrócila mu laske, królewska; odiad tez scislej zlaczyl sie ze stronnictwem ultramontauskiém. Na sejmie zr. 1837 byl znów komisarzem rzadowym, a gdy keiaiç Oellin gen Wallerstein, ówczesny minister spraw wewnetrznych, przeprowadza! teoryjç sprzyjajaca zasadzie, aby stanowienie podatków nalezafo do reprezentantów kraju, Abel, unikajacy wprawdzie stanowczego oswiadcz'enia sie przy kazdej zasadniczej kwestyi, wyraínie dal poznaó zmianç swego sposobu myslenia. W tym leí jeszcze roku podpisal dymissyjç día ksiecia Wallersteina. Mianowany radca paiislwa, kierowal ministerstwem spraw wewnçtrznych. W r. 1840 byl prowizoryjnie ministren] Gnansów. Sejm z r. 1839 i 1840 dal mu dopiero sposobnoáé okazania w peîni swych zasad politycznych, staral sie, bowiem usunac odpowiedzialnoáé ministrów, uwazajac ich za narzedzia wyiszej woli, a przy kazdej okolicznosci dowodzil, iz Bawaryja nie reprezentacyjna, lecz po prostu stanowa ma konstytucyje. W tym duchu tlómaczyl rozporzadzenia Zwiazku Niemieckiego z r. 1832, uwaza jac, ;i za poápiesznie nadano poludniowymNiemcom konstytucyje, a chociaz sie zaslanial, ii ¿adnycli takich nie ma zamiarów, usilowal jednak prawo stanowienia po datków przez reprezentantów uczynié wprost illuzoryjném. Przy zamknieciu sejmu, gdy o tém prawie i jego zwolenniku w sposób obrazliwy siç wyraial, wynikl niepraktykowany w parlamentarnych rocznikach Niemiec, pojedynek miedzy Ablem i ksieciem Wallersteinem. Hule minçly obudwóch przeciwników, lecz nie minely ich publiczne, niebardzo día nich przyjemne rozprawy o punkcie honoru. W nastepnym roku Abel wszedl w jeszcze ácislejsze stosuuki z ultramontanami, narobil

Abel — Abelard

31

wiec aobie wielu nleprzyjacióf, tak ii prxed rewolucyja europejska z 1848 r. jedna tanсетка pozbawifa go wíadzy. Ustapif jednak zaszczytnie, bo gdy wahano щ podpisaó indygienat día Loli-Montez, on i jego ministeryjalni towarzysze podali eiç do dymisyi, która po pewnej xwíoce przyjeu zostaía. Abel udarowany dawniej przez króla dobrami, wyjechaí jako poseí do Turynu. W rokn 1849 wystana krótki czas w drugiej izbie zgromadzonych stanów, a chociaz wywoíaí kilacen borzliwych, jai wszakie íadnego nie wywieraï wpíywu. Zdolnosci administracyjne i energijç, nawet nieprzyjaciele przyznaja Ablowi. Abel (Karol Fryderyk) ur. 1726 r. w Köthen, um. 1786 w Londynie, muzyk, gtosny z tego, il grywal pierwszy, a zarazem i ostatni na instrumencie zwanym Gamba, albo viola di gamba. Byl dyrektorem orkiestry i nadwornym wirtuozem królowej angielskiej; zostawil oraz 27 dziei muzycznych, symfonij, uwertur i t. p., które zalecaja sie silna melodyja. Abel (Niels Henryk) jeden z najgenijalniejszych matematyków nowszych czasów, nrodxi! siç 5 Sierpnia 1802 roku w Findöe w Norwegii. Juz w Chystyjanii, kiedy byl uczniem szkóí, okanl wielkie zdolnosci w rozwiazywaniu zagadniei'i matematycznych. Bçdac w uniwersytecie ogíosií kilka rozpraw, które ustalify jege síawe w swiecie uczonym i skíonify rzad do ndzielenia mu funduszu na podróz dwuletnia día udoskonalenia sie w matematyce. Abel zwiedzil Berlin, Wieden i Paryi, zkad wrócií do Berlina, gdzie zabrawszy znajomosc z wydawca dziennika matematyki czystej i stosowanej Crelle (Journal für reine und angewandte Mathe matik), byf jego jednym z najlepszych wspólpracowników. Prace Abla dotyczyfy najwiecej teoryi funkcyj eliptycznych, nad którémi wspófczeánie z K. G. J. Jacobi'm pracowaf i najpiekniejszemi odkryciami wzbogacif. Po powrocie do kraju, zostaí docentem przy uniwersytecie i szkole inzenieryi w Chrystyjanii, lecz praca nad siíy, wpedzií sie w suchoty, które przecieíy pasmo iycia i pracy poiytecznej; umarí 6 Kwietnia 1829 roku w Froland przy Arendal. Pisma Abla w jezyku francnzkim wydaí nauczyciel jego Holmbock w Chrystyjanii 1839 roku w 2 tomach. Abel de Pnjol (Alexander Dyonizy), malarz historyczny i czfonek akademii sztuk pieknych w Paryzu, urodzony w Valenciennes 1785 г., byl uczniem Dawida, którego styl i tradycyjç uwiecznii w najnowszej szkole francuzkiej. W 26 ro ku zycia, za swój obraz, przedstawiajacy patryjarche Jakóba, Mogosíawiacego dzieciom Józefa , odebrawszy wielki medal i stypendyjum do Rzymu, po kilkoletnim tamze pobycie, zajal opróznione smiercia Gros'a miejsce w akademii (1835); w ogóle zas od wszystkich rzadów, które w kraju tym krótko po sobie nastçpowaïy, nieprzerwanej zawsze doznawaí opieki. Píodny jego talent przyozdobif prawie wszystkie w Paryiu kosciofy i nowsze gmachy ; najcelniejsze freski jego znajduja siç w kosciofach is. Rocha i Sulpicyjusza, w wielkiej sieni Luwru i na gmachu Bursy; przylozyí sie równiez do udekorowania galeryi Dyjany w Fontaine bleau. Kilka obrazów Abla jest w Wersalu, z nich najznakomitszy : Achiles de Barlay przed zioierzclmikami Ligi. Niemniejsza liczbe utworów tego artysty posiadaja muzea departamentalne. Pomimo tak nadzwyczajnej piodnosci, Abel nie pozyskal jednak innej siawy nad te, iz jest malarzem starannym i poprawnym; ta lent jego jest zimny i w ogóle dosyé pospolity. Abel Rémnsat, (ob. némusat). Abelard (Piotr) Abéilard, Abaelardus, nalezy do najslawniejszych mezów sredniowiecznych, jako cziowiek nauki i serca. Abelard byi synem najstarszym szlachetnej rodziny, ur. w Pallet, we Francyi; okazywaí juz w dzieciustwie wielk? skfonnoáé do zajeé powaznych. Opusciwszy dorn rodzicielski, uda( sie, do Paryza ¡ síuchai tam wykiadu, znakomitego w owym czasie realisty, Wilhelme z Cham

32

AMari

praux. Niezadfvgo wsxakze uczeú prsewyzszyl mistrxa, i sciagnaf priez to na siebte jego nienawiáé, zwlaszcza gdy zaloiyl wfaraa szkolç w Melau. Szkofa Abelarda istniala la jednak nie dlago. Narazony na liczne przeáladowania te Ито ну Wilhelma, przeniósl sie do Carinii, niedaleko Paryza. Prace umyslowe nadwereiyly idrowie Abelarda, i z tego powodu zmaszony byf przepçdzié dwa lata w stronach rodzinnych. Powróciwazy do Paryia, zaloiyl szkolç swoja obok klaaztoru i. Genowefy; a idac za dacbem czasu, postanowil takie wykíadaé obok nauk filozoficznych i teologije. Aby uzyskaé stopien teologiczny, ndaf siç na naukç do Anzelma z Laon. Lecz i tu byatry uczeú przescignal naaczyciela i nieradowolniony z miatrza awego, wrócil do Paryia, rozpoczawszy na nowo wyUad dyjalektyki. Mlodziei cisnçla siç zewszad do ulnbionego naaczyciela, otaczajac go cicia najwiçkszç; przeciei Heloiza, uczennica jego, aioatrzenica kanonika Fulber te, pokochala w uczonym nietylko meza zglçbiajacego prawdy ducbowe, ale poete i muzyka. Stosunek dwojga kochanków stal sie takim, ie Abelard musial uprowadzié Heloizç z domu wuja i ukryé ja w doma awojej aiostry, gdzie wkrótce powiía syna, nazwanego Astrolabjusem. Abelard postanowil zaslubié Heloizç. Miçdzy kochankami powatal spór szlachetny : Heloiza albowiem, celiac wyiej nad wszystko slawç kochauka, nie chcac go odrywaé od nauk, nie elídala oddac mu swej rçki. Lecz Abelard przeíamaí upor Heloizy i poélubil ja. Fulbert mszcsac siç, pewnego razu napadl potajemnie Abelarda i popelnil na jego osobie gwaít, obraiajacy uczciwosé. Od tej chwili zaszfa wazna zmiana w iyciu Abelarda i jego malzonki: wstapil albowiem do klasztoru i. Dyonizego, ¿ciagajac wykíadem swym mnóstwo síuchaczy, — a Heloiza zamknçla sie w klasztorze Argenteuil. Przeáladowany i oskarzauy przez uczonych przeciwników swoich, musiaí stawié sie osobiácie na synodzie w Rheims r. 1121, gdzie mimo zrecznej i áwietnej obrony, mimo powolywaú sie na pierna á. Augustyna, zniewolony rzucié wlasnorçcznie w ogieú awoje dzielo : Introductio ad theologiam, zamkniçty zostal w kla sztorze L Medarde. Skutkiem starañ lieznyeh zwolenników swoich uwolniony, wrócil do St. Denis, lecz napastowany przez nieprzyjaciól z powodu krytyki, w której udowodnü, ie patron klasztoru, s. Dyonizy, nie jest bynajmniej Dyonizym Areopagita, uezniem Pawla á., musiaí dotychczasowa siedzibe swoja opuácié. Król Ludwik VII wzial przeáladowanego pod swoja. opieke, dozwalajac mu w paústwie swojém mieszkaé, gdzie zechce. Abelard wybral sobie miejsce puste w okolicach Nagent i korzystajac z pozwolenia udzielonego przez biskupa z Troyes, zbudowal sobie chatke i kapliczkç pod wezwaniem Trójcy á. Niezadlugo zgromadzilo siç mnóstwo uczniów do Abelarda, który zaklad swój nazwalParakletem, (wyraz grecki, oznaczajacy w Nowym testamencie Ducha s.). Nazwa ta stafa sie powodem napasci ze strony przeciwników, miçdzy którymi najzagorzalsi byli: Norbert, zaloiyciel zakonu Premostrantów i Bernard, opat z Clairvaux. Wybawiony zostal Abelard z klopotu powolaniem na opata klasztoru s. Gildy do Rhuys w Bretanii. Nie mógl jednak tam dlugo pozostaé, z powodu nienawisci jaka obudzil przeciw sobie w zakonnikach, gdy cheial ich ujac w karby reguly zakonnej. Powrócil wiec do Paryia, do szkoly swojej przy klasztorze á. Genowefy, a poniewai w tym czasie klasztor zakonnic w Argenteuil zostal zniesiony, za pozwoleniem papieía Innocentego III oddal zaklad swój Paraklet Heloizie i jej towarzyszkom i zajmowal siç nauka zakonnic z poezatku osobiácie, póiniej zaá listownie. Przeáladowany i obwiniany o kacerstwo przez Bernarda z Clairvaux, ofiarowal siç rozprawié z nim w uczonej dyspucie, lecz Bernard nie zgodzil siç na to i wyjednal w Rzymie, a poprzednio na Synodzie w Sens r. 1140, potepienie nauki Abelarda. Oskarzony udal sie w podróz do Rzymu, lecz w drodze dowiedzial siç o potepia

Abelart — Abelin

33

jacej go belli. Znekanego przesladowaniem, wxial pod swoja opieke mai swiatobliwy Piotr i Clugny, a widzac, jak corax bardziej upadaja siiy jego, dal mu prxytulek w prioracie i. Marcellego pod Châlons nad Saona, gdzie Abelard dokonaf iywota swego dnia 21 Kwietnia r. 1142, majac lat 62. Piotr odwióxf xwloki Abel arda do pnstelni pod Nagent i oddaf je Heloixie, która umaría w 21 lat póifliej г. 1164. Jeden grób, a nastepnie jedna trumna, polaczyía smiertelne szczatki tjch, których wypadki rozdzielaíy xa iycia. Zakiad w Paraklet xbnrxono podcxas pierwsxej rewolucyi francuzkiej i dopiero r. 1817 xwfoki Abelarda i Heloixy omieszczono na ementaran Père-Lachaise w Paryin; a podzis dzieñ, rok roexnie w dxieú xadnaxny, grobowiec nieszczesliwych maízonków zdobia wieúcami x kwiatów. О nance Abelarda tyle In tylko wspomnimy, ie nie utworxyf osobnej szkoiy, lobo miaí liexnych nczniów; nauka jego bowiem, srodknjac miedzy nominalizmera i realizmem, potege swoja czerpafa nie w swietnosci, nie w ulozeniu nowego eamodxielnego systematu, ale w site krytyki, x jaka Abelard uderxaf na przeciwników swoich. Gíównie xas odznaczaí sie Abelard tém, ie staraí sie o wyrobienie idei i pojeé, przystepnych día roxumn. Traktujac prxedmioty teologiczne, na pierwszém miejscu stawiaí nauke koscioía, i prawde tej nauki staraí sie udowodnié dyjalektycxnie, to jest rozumo waniem, gdy tymczasem przeciwnicy jego, a sxcxególmej Bernard x Clairvaux, uwazali taka metode xa niebexpieexna. Roxbierajac dogmaty, wykazywai najprxód znajdujace sie w nich sprxeexnosci, a nastepnie sta raí sie rozumowaniem sprzecznosci te usunad. Z dzieí Abelarda s; xnane . Sic et Non; lntrcductio ad theologiam i theologia christiana ; Objainienia do Listu do Hzymian ; Nauka moralna (Ethica, sen liber dictns : scito te ipsum) ; Roimowa fitoKofów. chneécijaúthego i tydowskiego, i Objaénien a kotmogonii biblijnej. Abelard staí sie nader popularnym przex swoje poeiyje i listy do Heloity. W pierwsxych, pod postaciami biblijnemi Simeona i Diny opiewa swoje cierpienia. Gíówny materyjaí do poxnania iycia Abelarda stanowia, jego : Historia calamitatum tuarum i Listy do Ueloizy, tudxiei : Cousina, Document» inéd/ti relat: à Г Histoire de France, publiés par l'ordre du gouvernement, 4, Paris 1836 i Charles liémusat: Abelfird, Paris 1845, tontow 2; a nakoniec : Realismus und Nominalismus, v. H. O. Koehler, Gotha, 1858. W tfóraaczeniu polskiém wyszíy: Issty Abelarda i Heloixy, prxez Chomentowskiego i drugie niewiasciwie prxypiwane Kajetanowi Wegierskiemu. L. O. Abele, wieá koscielna o 14 mil od Wiíkomierxa prxy granicy kurlandzkiej, nad jexiorem legoi imienia : vr poíozeniu rzadkiej pieknosci. Kosciói drewniany fundowany 1629 za potwierdzeniem Zygmunta III. Wykopaliska popioíów x kosémi i kawaíkami przepalonych mieczów, strzaí, ostróg, pancerzy i przyborów na konie: swiadcza o bytnosci tu xgliszczów pogai'iskich. Abelicl, Abelonici, Abelonijanie: sekta w Afryce, przy koncu wieku IV. Twierdzac ie Abel, chociai ionaty, iyí z zona jak z siostra, aby nie miec dxieci, sami takie w. maíieústwie xachowywali wstrzemieíliwoáé, iiby w potomkach nie rozmnaiad grxechu pienvorodnego. Przybierali obce dzieci za swoje, przekazujac im majatek pod warunkiem zachowywania prawideí sekty. August yn s. nazywa ja chíopska {rustica), jako upowszechuiona najwiecej miedzy kmieciami. Snadí byía szczalkiem dawnych Gnostyków (ob.). Abeiin (Jan Filip), urodzií sie w Strasburgu i tamie umarí r. 1646. Uwaiac go inoina jako protoplaste dzisiejszego gazeciarstwa, wydawaí bowiem pod nazwiskiem Jana Ludwika Gottfried (J. L. Gothofredus) mnóstwo dzieí mieszezacych w sobie wspóíczesne wypadki. Publikacyje te wiele miaíy roxgíosu, a dzis sa posxnkiwane, jako íródío historyezne. Najwiecej jest znane: IheatrumEuBNCTKLOrKOrJA ТОМ I. 3

34

Abelin — Aben-Esra

ropaeum (1617 — 1628), którego pierwszy torn 8am jeden pisal, póíniej dopiero w Schiederze, Oräusie i innych znalazí wspófpracowników i kontynuatorów, któjzy dzieío do 21 tomów in folio dociagnçli, eiegajac nawet XVIII wiekn. Najlepsza edycyja tej publikacyi wyszla w Frankfurcie n. M., w iatach 1655—1738. Inné dzieía Abelina sa: Archontologia cósmica; Historische Chronica, która dlugi czas najulubiensza byla historyja powszechna; Historia autipodum i t. d. Do wszystkich dzieJ Abelina dodawaí pyszne sztychy M. Merían, przez со szczególniejszej nabraly ceny. Abelkowe eiyli hebelkowe skóry, z podroslego cielecia brane na obuwie kobiece i dziecinne, jako miekkie i lekkie. Wyraz przybyly do ñas w koíicu XVII wieku. Abelly (Ludwik), urodzony r. 1603, slawny w swoim czasie teolog francuzki, bisknp Rhodes, glówny nicprzyjaciel Jansenistów, wydal kilkanaácie dzieú téologicznych, ¿ywot s. Wincentego á Paulo, o podaniach kosciola wzgledem czci Maryi Panny, której byl najgorliwszym obronca, krótki wyklad teologii : Medulla theologica, powszechna niegdys majacy wzietosé, przedrukowywany wielokrotnie nawet w Polsce, a naostatek w Ratysbonie r. 1839. Umarí r. 1691. Aben, (to samo со hebrajskie Ben, arabskie Ebn albo lbn), wyraz wspólny wszystkim jçzykom semickim, znaczy: syn, i uiywa sie przed mnóstwem imion wschodnich, jak np. Aben-Ezra, czyli syn Ezry. AbOD&kOWle, jedno z plemion Ameryki póínocnej; mieszkali niegdys w czçári Kanady, graniczacej podówczas z Nowa-Anglija. Do pokolei'i tego plemienia naleieli Kinnebekowie, Wilcy i Mohikanie, którzy w poczatkach XVII wieku mieszkali nad wschodniemi brzegami wyiszego biegu rzeki Hudson. Abenoerr&gOWÍe, nazwisko jednej z najdawniejszych i najpoteíniejszych rodzin maurytaúskich, w czasie panowania Arab ów w Granadzie. Nieprzychylni królowi Abu-Hassan (pan. od r. 1466—84), zostawali nadto w nieustannych zatargach z rodzina Zegrisów. Stosunek miíosny jednego z Abencerragów z siostra panujacego króla, przyspieszyí zgubç catej rodziny; Abu-Hassan bowiem, widzac w tém zniewage swego doiuu i podburzony przez Zegrisów, iwabU wszystkich Abencerragów do pataca Alhambry i kazal ich wymordowaó. Tragiczny ten wypadek, lubo historyczna jego prawda przez wielu zoslaía zaprzeczona, poda! osnowe do licznych utworów poetyckich. Hiszpan Ginez Peraz de Hita, panna Scudéry, Floryjan i nakoniec Chateaubriand w „Ostatnim z Abenceragów," opraco>val¡ go z wiekszym lub mniejszym talentem. Abendberg, góra w kantonie szwajcarskim Bern, przy jeziorze Thun, znana ezczególniej z zakíadu leczenia kretynów czyli karlaków, pod kierunkiem Dra. Guggenbühl. Zdrowe powietrze, czysta woda ¿ródlana, piekny i rozlegly widok, zalecaja to miejsce pod wzgledem sanitarnym. Z tém wszystkiem nie zdolano tarn uleczyó, ani nawet znacznie zTagodziö, zagadkowej c!ioroby karTactwa ; udaíо sie tylko obudzié w chorych instynkt nawyknienia, który i u zwierzat z iatwoscia daje sie rozwinaö. Szczegófowy opis tego zakíadu zamiescii Dr. Tripplin'w „Roczniku" Strabskiego za rok 1856. AbOQ-НШПбугЦ wiasciwie Ferdynand Valon, stanal na czele Maurów zbuntowanych przeciw królowi hiszpai'iskiemu Filipowi II i przez nich ogioszony byl królem, wkrótce jednak (1568 r.) zabity; smierc jego atoli nie przerwala powstania. Martinez de la Rosa, slawny poeta i maz stanu hiszpaúski, przedmiot ten obrobil w tragedyi. Aben Exra, a wiasciwie Abraham ben Meir ben Ezra, urodzony 1093 roku vf Hiszpanii, urn. 1168 w Rzymie, nalezy do najswiatlejszych ludzi miedzy Zydami

Aben-Bsra — Aberoromby

35

ХП wieku. Znal on jezyki : Iiebrajski, arabski, anamejski, przytem matematykç, astronomie i naukç lekarska; wyraial sie jasno i nriçile, niekiedy z epigrammatycznym dowcipem. Szczególniej zas poloiyl niepozyte zasfugi w gramatyce i poezyi, teologii i exegezie biblijnej, jak równiei w astronomii. W skntek prze¿ladowania opuscil w r. 1140 na zawsze ojczyzne. Widzimy go z kolei w Lombardyi, Prowancyi, Francyi, Egipcie (1156), na wyspie Rodos i w Anglii (1159). Ostatnie lata swego iycia spedzif w Rzymie. W kaidém prawie miejscu, gdzie siç zatrzymaf, ulegajac iyczeniom zbiegajacych sie do niego uczniów, pisaí rozprawy grammatyczne, teologiczne, exegetyczne i astronomiczne, albo tez z polecenia gmin ukladal synagogalne modlitwy. Przetíómaczyí takie na jçzyk hebrajski кilka dxid arabskicb, a nawet sara w jezyku arabskim pisaí. Znal osobiácie slawnych wspólczesnych uczonych: Jehude Hallevi z Kastylii i Jakóba Tam z Francyi. Maimonides wyiej ceni pisma exegetyczne Aben-Ezry nad prace jego wgpôfCle anych. Wygotowal takie komentarze do wiclu czçsci starego Testamentu: do Pentateuchu wypracowal póíniej krótszy komentarz. Niektóre czesci tych dziel wydane zostaly w przekladzie facinskim. Z pism jego astrologicznycli, po wiçkszej czesci z arabskiego tíómaczonycli, niektóre oddziaíy, jak: De nattatat/bus (Wen. 1485); Opera astrológica (Wen. 1507); De ditbu» criticis (Lyon 1496); wyszfy takie w jezyku facinskim. Aben-Ezra z Jehuda Hallevi i Mojzeszem ben Erza tworza áwietny tryumwirat owoczesnej literatury iydowskiej. U póiniejszych áredniowiecznych chrzescijaiiskich autorów, Aben-Ezra jest znany pod imienièm Abenare albo Avenara. Abensberg, miasteczko w niiszej Bawaryi, nad rzeka Abens, liczace 1,300 mieszkai'iców. Jest to podobno rzymskie Abasinum. Abensberg slynie ze zwycieztwa, jakie Napoleon 20 Kwictnia 1809 r. odniósí tu nad armija arcy-ksiecia Karola, pod dowództwem arcy-ksiecia Ludwika i generala Hiller. Austryjacy stracili 13,000 w poleglycb, ranionych i jei'icach. Odparci skutkiem tej bitwy za Izare, nie zdoíali poíaczyé sie z prawém swém skrzydlem, które pod arcy-ksieciem Karolem zostaio 22 Kwietnia pod Eckmiilil oddzielnie pobite. Aberoromby (Dawid), lekarz szkocki, autor wielu dziel lekarskich, które w koftcu XVII wieku wydane zostafy, z nich wymienimy: Tata ас efficat luis vetureae, saepe absque mercurio et semper absque salivatione mercuriali, curandae methotlus, London 1684 ; De variatione el varietate pulsus observationes, London 1685; Novae medicinas tum speculalivae , tum practicae, clavis, London 16S5. Poniewaz sposoby dochodzenia wfasnosci cia? prostych wydaïy sie. temu lekarzowi trudnemi, przeto staraf sie je udogodnió. Wedfug niego, zapomoca samego tylko zmysíu smakn, moina lepiej ocenié leki, nii wszystkiemi sposobami dotad uzywanemi. Lecz systemat ten mafo znalazf stronników; wspólczesni nie zadali sobie nawet pracy do zwalczenia jego, i trzymali sie doáwiadczenia i analizy, które im sie wydawaíy pewniejszemi. Napisaí takie : Fur academicus, sine sati/ra de insignioribus inter eruditos furt/s, Amsterdam 1689. Aberoromby (Ralph), general angielski, ur. 1738 ze staroiytnej rodziny szkockiej, wstapil r. 1756 do sfuzby wojskowej i przebieglszy szybko niisze stopnie, r. 1793 jako general porucznik przyjal udzial w wypíawie ksiecia Yorku do Hollandyi. W r. 1795 powierzono mu naczelne dowództwo nad wojskami przeznaczonemi do Indyj zachodnich, z czego wywiazaí sie dosyé szczesliwie. Po powrocie dowodzil r. 1798 przez krótki czas w zagroioncj wyladowaniem Francuzów Irlandyi, a r. 1799 uczestniczyl w kampanii niderlandzkiej. Odebrawszy r. 1801 zlecenie zrobienia dywersyi w Egipcie, wyladowaf na czele szesnastotysiacznego oddzialu w Abukir i 20 Marca t. r. stoczyl pod Alexandryjç bitwç i ge

36

Aberorwnty — ЁШёт

neralem franenzkim Menou; lea pobity i sam ¿miertelnie raniony, nmarl 28 Mar ea na okrecie w drodze do Malty. Riad angielski kaxaf ma wystawié pomnik w koáciele i. Pawla w Londynie. — ЛЬбГОГОтЬу (James), byly (ipeaker) eiyli presei angielskiej izby niiszej, eyn poprzedzajacego, urodzony 1776 rokn. R. 1832 tañada? w parlamencie jako reprexentant Edymbnrga, a r. 1834 wszedl do ministerstwa Melbourne. Prawoác" charaktern i popieranie idei liberalnyeh, tyla ■jednafy mu stronników, te rokn 1835 obrany testai prezesem bmy niiszej. Po wstapieniu na tron królowej Wiktoryi (1837) wybór ten zostal ponowiony w nowym parlamencie. R. 1839 zlotyl godnoác prezesa i mianowany zostal baronem Dunfermline, priez со otrzymaf miejsce w izbie lordów. Um. 1858 г. — АЬвГСГОШЬу (Ralpb), syn poprzedniego, nr. 6 Kwietnia 1803 г., zostal w r. 1836 posfem nadzwyczajnym i ministrem pefnomocnym Wielkiej Brytanii przy dworze florenckim. Od rokn 1851 piastoje takii nrzad w Hadze. Po ámierci ojea zostal nastçpca jego w parostwie. Aberdeen, hrabstwo ¿rodkowej Szkocyi, wybiegajace priyladkiem Kinnaird w morze Póínocne, obejmnje 92 mil □ i liczy okolo 180,000 mieszkaúców. Czesd jego polndniowo-zachodnia, lesna i skalista, mieáci лт sobie roigalçzienie gór Grampian, i których najwyátze sa: Ben-na-Moic-Duh (3,320 stóp nad poziomem mona), Cairntonl (4,245 st.), Cairngorm (4,095 st.) i Ben-Avon (3,964 st.). Rzeki inaczniejsze tego hrabstwa sa: Deveron, oddzielajacy je pd hrabstwa BaniT, Ugie, Ythan (w którym polawiaja sie, perly), Don i Dee. Klimat, mimo zmiennoáci swej, jest lagodny. Mieszkañcy zajmuja sie. górnictwem, chowem bydía, rybolówstwem i bandlem, a w nowszych czasach fabrykacyja wyrobów lnianych, bawelnianych, jedwabnych i poúczoszniczych. — Stolica hrabstwa jest miasto tegoi nazwiska, podiielone na dwie cieáci rzeka Dee, przes która prowadii wspanialy most w ksitalcie íuku. Liciba mieszkaúców wynosi 60,000. Ma nniwersytet bogato npooaiony. Port amata, dawniej dosyc niebezpieczny, jest teraz zaeloniony tama granitowa i broniony dwiema bateryjami. Znakomite rekodzielnie wyrobów Inianych, welnianych i bawelnianych, wywóz plyt granitowych i kamie— ni mlyúskich, rybolowstwo na brzegach Grenlandyi i polów lososi w rzekach Don i Dee, stanowia przedmiot rozleglego handln. Aberdeen (Jerzy Gordon hr.), angielski mai stanu, pochodzacy ze staroiytnej rodziny szkockiej. W mlodosci swej podróiowal po stalym ladzie enropejskim i bawil dlngi czas w Grecyi, a powróciwssy do Angiii, taloiyl rokn 1804 w Lon dynie mana „Athenian society," której czfonkiem nikt nie mógl zostaé, kto nie odbyl podróiy do Grecyi. Rokn 1813 powierzono ma waina missyje. do Wiednia, gdiie udafo mu siç skloni¿ dwór do priymieria pneciw Napoleonowi ; podpisano je w Cieplicach (Töplitz) 3 Paidiiernika 1813 rokn. Mianowany poslem nadzwyciajnym w Wiedniu, posredniciyl w lawarciu priymierza miçdiy Muralem i Austryja ; lecz niemógl zapobiedz zerwanin jego w rokn 1815, skutkiem zbrojnego wystapienia króla neapolitaúskiego. Od roku 1814, mianowany parem szkockim, Aberdeen w izbie lordów trzyma! sie, statecznie zasad ultra-torysowskich. Rokn 1828 zostal ministrem spraw zagranieznyeh w gabinecie Welling ton i w stanowiskn tém, jako przyjaciel Metternicha, diialaf ile moinoáci na konyid polityki aastryjackiej. Zganil bitwe pod Nawarynem, chociai poprzediJo, wspólnie z Francyja i Rossyja, podpisal pierwsse protokóly dotyezace Grecyi. Sprzyjal takie don Mignelowi, lnbo sam nazwal go przedtém w parla mencie: „potworem nowego rodzajn." Przy rozwiazanin ministerstwa Wellingtona (16 Listopada 1830 rokn), Aberdeen zloiyl nrzad i od tej chwili byl w parla mencie jednym z najzacietszych przeciwników wszelkich wniosków liberalnyeh,

Aberdeen — Aberraoyja

37

xwfaszeza, gdy te wychodsüy od Whigów, popterajac przytém gorliwie sprawç don Miguela i don Karlosa. W krótkotrwafém ministerstwie torysowskiém PeelWellington, pefnif od 14 Listopada 1834 do 8 Kwietnia 1835 obowiazki ministra osad, a roku 1841 costal powtórnie w gabinecie РееГа ministrem spraw zagranicinych, trxymajac siç jednak polityki wiçcej nmiarkowanej. Z upadkiem РееГа (r. 1846) xfozyf i Aberdeen swój uñad i stanal w izbie wyissej na cíele opozyeyi. Otnymawssy nastçpnie, podcsas przesiienia ministeryjalnego w r. 1851, rozkax królowej ntwoneaia z J. Graham'em nowego gabinetn, nie pnyjaf tego zlecenia ; w Grndniu jednak 1852 r. stanaf na cíele ministerstwa koalicyjnego, i chociai gorliwym byl stronnikiem pokoju, nie mogf prieriez lapobiedz wybuchnieciu wojny z Rossyja w r. 1854. Skntkiem pnyjçcia priez parlement wnioska Roeback'*, axeby ministerstwo pociagnaé do odpowiedzialnosci za laniedbanie armii krymskiej, podai siç w koAcn Stycinia 1855 r. wrai i caiym sUadem gabineta do dymissyi, i od tej chwiii stale jui trzyma siç na ubocza od wszelkich spraw politycanych. Aberli (Jan Lndwik), sfawny pejsaiysta, urodzil siç 1725 roka w Winterthur, w Siwajcaryi. By? aciniem Grimma w Bernie i malowaf poczatkowo portrety. Nastçpnie, gdy zajal siç wyiacznie krajobrazami, wraz le swym oczniem Zinggiem przeniósi siç г. 1759 do Paryza. Wróciwszy do Berna, tamie umarf 1786 roka. Aberli moie byé awaiany jako wynalazca dziá tak rozpowszechnionych illuminowanych krajobrazów i kostjamów szwajcarskich. Nieder, Bidermann i inni sa jego ■aliadoweami. AberDCtby (Jan), inakomity Chirurg, ur. 1763r. w Derby w Irlandyi, nauki pobieral w Londynie. Ucieú J. Hunten poswiecii sie chirurgü se wzgledem na anatomije, w której s takiem powodieniem pracowaí, £e wkrótce xostaí professorem chirurgü i anatomii w kollegijam ehirurgiczném, a nastçpnie dyrektorem szpitala Bartholomew, który pracy i zrçcznosci jego lawdziçcia istnienie aikofy i znakomitego zbioru preparatów patologicznych. Chociai obejácie sie jego odstreczafo kolegów, przeciei za iycia doznaf wiela odznaczen. Um. 1831 r. w Londynie, uwazany tak w Anglii jak i w innych krajach jako zrçczny i umiejetny operator. Z pism jego najwiçcej zyskaiy uznania: Klassyfikacyja tumorów i traktat о pseudo syphilis, znajdujace siç w zbiorze dziel jego, p. t. Surgical and physiological Works, London 1831, 4 tomy. Aberraoyja, (z farinskiego ab od, i errare Madzié), tak nazywa siç w astronomii odlegíoáé katowa pomiedzy miej&cem, na którém dato niebieskie dostrzegamy, a miejscem w którém sie ono w rzeczy samej znajduje; wynosi ona niekiedy do 20 sekund, a jest skutkiem biegu rocznego liemi okoío sloúca i rucha swiatla. Promienie swiatfa wychodzace lab odbite od jakowego ciafa, padajac na око sprawiaja widzenie tegoi przedmiotu wtakim kieranku, w jakim do oka dochodza. Wystawmy wiçc sobie gwiazdç stafa, na klóra patnymy i ziemi, bedacej w ruchu dla nas niewidocznym i przypoienty, ie promienie swiatia od gwiazdy znajdajacej siç w pfaszczyznie ekliptyki padaja prostopadle do kierunku drogi, która liemia pnebiega, w takim razie, podobnie jak w równolegfoboku sii (ob.), promien áwiatta dochodzi oka patrzacego wedfug linii prostej, faczacej konce ramion kata proetego, z których jedno jest promieniem ekliptyki w kierunku którego gwiazda siç znajduje, a drugie jest odlegfoácia przebiezona przez ziemiç w czasie potrzebnym dla iwiatfa na pnejscie po tymie promieniu. Ze zas iwteflo pnebiega sredni pro mien ekliptyki w 49'2", a w tym czasie liemia po swojej ekliptyce pnebiega 20, "253, wiec w tym priypadku promieú áwiatfa, pochodzacy od gwiazdy, do chodzi do nas pod katem 20,' '253, który twony s linija, laczaca ziemiç z gwia

38

Aberracyja — Abgar

ida i z tej przyczyny gwiazde, widzimy w odlegfoáci katowej 20, »253 od miejsca zajelego przez nia na niebie. Lecz gdy ziemia zbliza sie, lub oddala w kierunku prostym od gwiazdy, to jest kiedy droga ziemi jest przedJuieniem linii prostej faczacej ziemie. z gwiazda; wtenczas takiego zboczenia w pofoieniu gwiazdy byé nie moíe, i w tenczas widzimy gwiazdy w tém miejscu, w którém siç ona w rzeczy eamej znajduje. W takim razie kat aberracyi jest 0\ W pofoieniu gwiazd poáredniém pomiedzy pierwszém i ostatniém, kat ich aberracyi jest posredni miedzy 0° i 20, "253. Blizsze zastanowienie siç nad tém zjawiskiem doprowadza do nastçpujacych wniosków: 1) gwiazdy stale znajdujace sie na pfaszczyznie ekliptyki w ciagu roku opisuja linije prosta, rozchodzaca sie na prawo i lewo wzgledem miejsca ich znajdowania sie; 2) gwiazdy znajdujace sie w biegunach ekliptyki w ciagu roku zdaja sie, opisywaó koía, których srodkami sa miejsca, w których one znajduja sie; nakoniec, 3) gwiazdy pofozone pomiçdzy biegunami i pfaszczyzna ekliptyki zdaja sie opisywaó elipsy okofo miejsca ich znajdowania sie. Ze wszystkich odkryó, dokonanych w astronomii w XVIII wieku, najwainiejszém jest odkrycie Aberracyi gwiazd, którego dokonal uczony anglik Bradley, pracujac z pomoca Samuela Molineux 1727 r. nad oznaczeniem rocznej paralaxy (ob.) wielu gwiazd stafych. Aberracyja jest jednym wiecej dowodem biegu rocznego ziemi okofo síoíica i stwierdza prçdkosé swiatfa oznaczona przedtém przez duúskiego astronoma Romera.— Aberracyja w optyce oznacza rozproszenie promieni swiatla wychodzacych- od punktu swiecacego, które przechodzac przez szkío soczewki, lub odbijajac sie od zwierciadía nie schodza sie z soba w jednym punkcie, t. j. w ognisku, lecz rozchodza siç na mafa przestrzeú okoío niego i wydaja obraz niezupeínie wyraíny. Dwie sa przyczyny tego zjawiska: I) kulistosó soczewek lub zwierciadel i 2) rozmaita zaíamliwosé promieni swiatía. Pierwsza ztad pochodzi, ie promienie swia tfa padajace na rozmaite miejsca powierzchni soczewki lub zwierciadía pod rozmaitemi katami, nie moga sie zebraé po przejsciu pierwszej a odbiciu od drugiego w jednym punkcie ; druga zas zalezy na tém, ze wiazka swiatfa przechodzac przez ciafo takie, jak szkfo narzedzi optycznych, rozkfada sie na promienie rozmaitych kolorów które nie jednakowo sie zaiamuja, daja kilka obrazów rozmaitych kolorów i wielkosci, nastepujacych po sobie. To ostatnie zjawisko ma miejsce tylko w soczewkacb, zwierciadía z natury swojej tego nieprzedstawiaja. J P-t. Ab ezOCOtione zaczynaó, znaczy wbrew prawu, przed rozstrzyguieciem sprawy, przymusowo wprowadzaé w wykonanie wyrok domniemany, nim takowy droga sadowa zapadnie. Abezier (Jan), biskup warmiúski rodem z Torunia. Z poczatku jako proboszcz w kapitule hejsbergskiej, byf swiadkicm wszystkich okropnosci tak nazwanej „gfodnej wojny" w r. 1414, wczasie której biskupstwo warmiñskie najechane zostafo przez Polaków i doszczetu zniszczone. Król rzymski przesfaf królowi wniosek, ¿eby przyjaf posrednictwo soboru konstancyjeóskiego ; po zawartém wiçc w Paidz. zawieszeniu broni, Krzyzacy wyprawili na sobór poselstwo, w którém znajdowaf sie miedzy wiela innemi i Abezier. Sad jednak poszedf w odwfoke. W czasie pobytu Abeziera w Konstancyi, zmarl biskup warmii'iski Henryk de Vo gelsang, wtedy proboszcz katedralny jeszcze, w r. 1415 ofcrany zostaf przez kapitulç na jego nastepce dnia 8 Czerwca, wybór ten dopiero przeciei 1 Grud. 1417 zatwierdzif Marcin V papiez. Byf Abezier Janem Ш na stolicy warmiiiskiej. W ro ku 1422 byf pefnomocnikiem od Krzyiaków do zawarcia pokoju nad jeziorem Mielnem. Um. 11 Lutego 1424 r. Jul. В. Abg&r. Pomiedzy pismami apokryficznemi chrzescijan, jedném z gfównycb jest korrespondencyja miedzy Jezusem Chrystusem a królem Abgarem. Hofdu

Abgar — Abia

39

jac Rzymianom, panowaí on nad Osrhoene, czçécia Mezopotamii i mía! stolice yr sfawnej Edessie. W arcbiwach tego miasta znalazf, w poczatkach IV wieku, Euzebijasz, biskap Cezarei, wspomniona korrespondencyje w jçzyku syryjskim i przetíómaczywszy na grecki w swojej HUtoryi Koscielnej zamiescií. Z niektóremi zmianaroi i dodatkami podaje j; takze armenski historyk w У wieku, Mojiesz Choreúski. Trapiony dfugoletnia choroba tradu, Abgar pisai przez pestañea do Chrystusa, proszac aby przybyi do niego i uleczyf, wyznajac ie jest Bogiem. Cbrystus miai mu odpisaé: „Szcz§ál¡wys Abgarze ieá uwierzyí we mnie, nie widzac mnie ; bo napisano o mnie : „ktorzy muie ujrza, nie uwierza we mnie, aby ci ktorzy nie widzac uwierza, otrzymali iywot wieczny." Co sie zas tycze ¿yezenia, iibym nawiedzil ciebie, musze tutaj (w Judei) spefnié wszystko, na со jestem zeslany: gdy sie, to stanie, przyszle ci jednego z uczniów raoicli, aby ciç uleczyf, a tobie i twoim dal iywot." Przytém Clirystus wreczyf posfancowi chustke z cudownym obrazem swoim, która póíniej z Edessy przeszfa do Konstantynopola, a ztad do Rzymu lub Genui, gdyz oba te miasta chlubia sie posiadaniem prawdziwej. Zaraz po Wniebowstapieniu Chrystusa, apóstol s. Tomasz wysíai s. Tadeusza, jednego z 70 uczniów, do Abgara, który go uleczyf i ochrzcií, wraz z jego podd anymi. Mojiesz Choreúski przytacza wiele innych jeszcze iistów Abgara, po nawróceniu sie jego pisanych w sprawie chrzescijaústwa do cesarza Tyberyjusza i Artaszesa, króla perskiego. Autentycznosci Iistów Chrystusa i Abgara, zaprzeczanej prawie powszechnie, bronili Tillemont, Cave i Welte. (Grimm Wilhelm: die Sage von Ursprung der Christusbdder, Berlin 1843.) — Abgar, nie byfo imieniem pojedynczej osoby, ale zbiorowém nazwiskiem wielu panujacych w Edessie; wspomniony Abgar miai przydomek „Uchomo," to jest Czarny. — Jego potomek i ostatni z Abgarów, Abgar- Bar-Maanv, panujaey od r. 200, byf chrzeácijaninem, a chociaí przyjaciel siawnego Gnostyka Bardezanesa, herezyi jego nie pc~ dzielai. Karakalla cesarz, r. 216 pozbawii Abgara tronu i Edesse w rzymska kolonije zamienil. L. R. Abgarydy, nazwisko dynastyi panujacej w Edessie, w Mezopotamii, która wydaia 28 królów (ob. Abgar i Edessa). Âbg&torinm (ob. Abecetuorium). Ab hodierno, znaczy od dzisiejszego dnia, wyraz uiywany w wyrokach sadowych i dokumentach prawnych. Abhorrer, dawniejsza nazwa torysów, czyli rojalistów i stronników koáciofa biskupiego w Anglii, oznaczajaca, ie nienawidzi (to abhorr) zasady oppozycyi i dyssydentów. Szczególnie wyraz ten wszedí w uiycie podczas walki о wyïaczenie ksiecia Yorku od nastepstwa tronu. Abia, drugi syn Samuela, postanowiony, wraz ze starszym bratem Joelem, sçdzia Izrael w Bersabae, by! lakomy, bra! podarunki, wywracai sad, tak dalece, ie zuiecheceni Izraelici do sedziów swoich, zapragneli mied króla. (I Id ól. 8,2—5).— АЫ&, syn Jeroboama, króla Izraela. Prorok Ahias z Silo, przepowiedziaf ЬИska smi er6 jego, tudziei wytracenie caiego domu Jeroboama, za kare bafwochwalstwa, gdy matka Abii przyszía zasiegnaé rady proroka o chorobie syna. (Ш. Krôl. 14, 1—17). — АЫа, wnuk Salomona, syn i naslepca Roboama na królestwie Judy. Czcii baîwaiiy jak ojeiee, a nie trzymaf sie zakonu i przykïadu Dawida. W ciagíej byí wojnie z królem Izraela i na czele czterykroé stu tysiecy, stoczyi bitwçi porazil dwa razy liczniejsze wojsko Izraelskie (III Król. 15—3, 6. II Paralip. 13, 3). — Abia, zona króla Achaza, i matka jego nastepcy Ezechijasza. (Paralip. 29, 1). — Abia, jeden z nastepeów Eleazara, syna Aarona, nadaf

AbU — AMgeafeu ewe Duwisko óamej ze 94 ккм kapfanów, wedlag podziafiDnwida.Zaeharyjass, ojciec ». Jana Chrzciciela, pochodzü z tej klassy. (I Paralip. 29, 10. £aik. 1, 5). Abi&t&T, arcy-kapfan w Nobe, s roda llamara, prawnuk Heiego, pospohciej zwany Achimelech (ob.). Sani kazal go rabié, podejrsywajae o sprzysieieme аЦ z Dawidem. — Abiatar syn poprzedzajacego, zwany takie Achimelech i Abimelech, po smierci ojea nciekl do Dawida i byf nznany przez niego jako nastepca aa arcykapfanstwo. Pózniej, pod Dawidem, piastowat on ten urzad, równie jak Sadok, a niewiadorno w jakich miedzy sob; zoetawali pod tym wzgledem stosnnkaeh. Salomon zrzucif Abiatara z urzedu arcy-kaplana, jako stronnika Adonijasza i tym sposobem speinifa siç groíba wyrzeczona niegdyá pneciw Helema i jego rodowi. (I Król. 22, 20. 23, 9; П Król. 1—7, 25; 2, 26). АЬНМЦ meczennik w Edessie, w Mezopotamii, epalony za wiare pod cesariem Licyniusem, a wielkorzadca Lyzanijassem, r. 322. Krewni wydostalî ciato jego z plomieni, nabalsamowali i pogrzebali, obok zwlok Gorja i Samona, którzy ponie— áli metseiltwo w Edessie tegoi gamego dota, przed ssesnasta laty, i któryeh by! przyjacielem za ich iycia. Grecy swieca pamiatke, wszystkich trzech d. 15 Listop. Ablb&S, albo АЫЬЬа, Abiben, Abldas, dmgi syn Gamalijela, o którym mo ws w Dziejach Apostolskich. Ochrzczony, wychowany w wierze ebrzeseijauskiej, przepedzif iycie na modlitwie, rozmyslaniu i wykonywanin prawa Boiego. UmarI wprzód nim ojciec, pochowany w grocie nad grobem i. Szczepana. Dawne martyrologije, oprócz Bedy, Mada Abibasa w poezet swietyea, wras z Gamalijelem jego ojeem, i Nikodemem, któryeh cíala znalezione zostafy obok relikwij s. Szczepana, w Jeruzalem, za Honorjosza. Pamiatka jego obchodzona jest dnia 3 Sierpnia. . Abioht (Jan Henryk), znakomity filozof, urodzií siç w miasteczku Volkstadt w ksiçstwie Schwarzburg Rudolstadt г. 1762. W 34 roku iycia byï profeworea filozofii przy uniwersytecie w Erlangen, a od r. 1803 przy uniwersytecie wilenskim, wykfadajac tei naukç w jezyku faciúskim. Dzieí jego ogfoszonych drukiem juito w jezyku niemieckim jai w facinskiem, jest 22, z któryeh wainiejsze: Phy siologische Anthropologie, Erlangen 1801; System der Elementar phlosophie, Erlangen 1795; Encyclopédie der Philosophie, Frankfurt 1804; Natur und Völkerrecht. Bayreuth 1791; De ratioms in theologia vi atque virtute speeim. philos. Lipsiae 1790. initia philosophiae propriae sie dictae etc. Vilnae 1814. Zostawü rówuiei wiele dziet w rekopismie, a za rozwiazanie zadania:. „Jaki postep uezynifa metafizyka od Leibnitza do Wolfa" otrzymaf nagrode, od akademü berlinskiej. Umarf w Wilnie 1816 r. — Ablobt (Adolf), syn Jana Henryka, doktor medycyny, uczeñ b. uniwersytetn wileúskiego, od r. 1823 byt zastepca adjunkta przy klinice medycznej w tymie uniwersytecie; w 2 lata pózniej mianowany zostaf professorem zwyczajnym patologii, a potém przy Cesarskiej wilenskiej medyezno-chirurgicznej akademü, gdy uniwersytet zwinieto. Obowiazki te pefnif do roku 1841. Napisaf dziefa: 1) Tablice synoptyczne trueizn i t. d., Wilno 1823 г.; 2) Institutions Terapiae generalis, Vilnae 1840; a 3) byf wydawca pisma zbiorowego : Collectanea medtco-chirurgica Caesareae academias medicc chirurgicae Vilnensis, Wiln. 1838 t. I. Prócz tego umieszczaf wiele pism w przedmiocie medycyny po rózaych dziennikach wileúskich. Abitta, bóstwo kafmuckie, czuwajace nad duszami w chwili rozstania siç ick s сtaiem, i dozwalajace im przechodzié w ciafa innych ludzi lub zwierzat, albo tei bujaé swobodnie po powietrzu. Abigeatos, wyraz z dawnego prawa polskiego, znaczy uprowadzenie cudzego bydfa z pastwisk: rodzaj kradzieiy.

Abigail — Ablpoáoaycy

41

Abigail, iona bogatego Nabala z Karmelu, który odmówií zywnoáci aciekajacemu pried Saulem Dawidowi, sama dostarczyfa ma ja i tém pozyskaía jego aeree, tak, ie po nastapionej wkrótce smierci meza, poslubif ja i miai z nia аула Cheleaba, zwanego takie Danielem. AbüdgJkaré, nazwisko znakomitej donskiej rodziny, której wiela czlonków wsíawifo s¡§ vf nankach i sztukach. — Abildgaard (Soeren), zmarfy w 1791 r. sostawif rysanki przedstawiajace z rzadka dokíadnoácia rozne pomniki staroiytnosci skandynawskich, kosztem rzadu duúskiego odbywaf podróie, zbieraf plany i widoki. — Abildgaard (Mikofaj Abraham), brat poprzedzajacego, orodzif siç w Kopenhadze r. 1744, umarf 1809 w ternie samem miescie, byl dyrektorem i professorem akademii sztnk pieknych. Jest to jeden z najznakomitszych malarzy, jakich kiedykolwiek Danija wydaia. Jego genialne utwory odznaczaja sie, gfçbokiemi stadyjami, bogata wyobrainia i niepospolita siia pedzla. Piecioletnt pobyt we Wíoszech wyksztafcií i rozwinaí jego talent. W obrazach Abildgaarda dostrzegaé sie, czestodaje pewienodcien melancholiczny, lecz zawsze poteiny i imponojacy. Styl jego historycznych obrazów jest szlachetny i poprawny, odzna czajaсу sie kolorytem, któremu raaío kto z dzisiejszych artystów dorówna, mianowicie w inkarnacyi. Wieksza czesé jego historyeznych obrazów zdobifa sciany zamka Christjansbnrg; pozar tego zamkn w r. 1794 zniszczyï i obrazy. Z pomiedzy licznych uczniów tego mistrza, wymienimy znakomitego rzezbiarza Thorwaldsena (ob.)—Abildgaard (Krystyjan), uajstarszy syn pierwszego, zmarf w r. 1801, aafoéyl szkofç weterynaryjna, i Towarzystwo hi storyi natnralnej w Kopenhadze. W pamietnikach tego towarzystwa, jak równiei królewskiego towarzystwa umiejetnosci, znajdnjemy róine rozprawy Abildgaarda. AbbtWlOOh, król Glistynski w Gerara, zabraf byí Abrahamowi zonç Sare, lecz przerazony widzeniem, wrócif ma ja. Podobnyi los spotkai zone Izaaka, ze strony filistyúskiego króla Gerar, który takie zwal siç Abimelech; zkad wniosek, ie Abimelech, byfo tytafem albo przezwiskiem zaszczytnem królów filistynskich. Psalm (34, 1), poniera to zdanie, nazywajac takie Abimelechem króla Goth Achisa (ob.) — AbunolOOh, syn poboczny Gedeona sedziego Izraela i niewiasty s Sychem. Po ámierci ojea, zabif 70 innych synów Gedeona, wyjawszy jednego najmfodszego Joatama, którego skryto. Obrany królem Sychem, ale w trzecim roku panowania wybuennaf tu rokosz przeciw niemu; Abimelech zdoby? to miasto i zburzyí, а mieszkaüców w pieú wyeiaf. Gdy oblegal miasteczko Thebes, niewiasta ufomkiem kamienia iarnowego ugodziwszy go w gfowe, zabila.— АЫшвleoh, drngie imiç arcykapíana Abiatara (ob.) (Genes 20. Sçfc. 9). AbiÚOy, naród tatarskiego plemienia, nazywajacy siebie Abalar, to jest ojeami, mieszka blizko iródef Toma, w okregu Kolywaúskim, na poíudnie miasta Kniniecka; gíówném jego zajeciem jest mysliwstwo i ryboiówstwo; niekiedy zas uprawa roli. Zima mieszkaja w ziemiankach, alatem wprzenosnych z jednego miejsca na drugie szafasach. W miejscach, gdzie koczuja, znajduja sie liezne pamiatki dawnego ich bytu, jakoto: naczynia, medale, broú i t. p. Ab initio, to jest, od poczatka. Wyraz w prawie uiywany. Ab *4ftemtifl uwolnié, nie znaczy uniewinnic obwinionego, ale uznaé niewiasciwoáé gada, przed który sprawa jego wytoçzona byfa; lub tei nie usuwajac zupeinie oskarienia, wymagaé dopeínienia dowodów albo sprostowania sledztwa czyli cyi. intestatO, to jest, beztestamentownie, znaczy gdy kto odziedzicza majatek lob rzecz iaka po zmarfym bez testamentu (ob. Testament). AbtpODOXyoy, wojownicze pokolenie Indyjan w Ameryce, liczace okoio 5,000 3«

42

Ablponozyoy — Abissynlja

gfów, miçdzy 28 a 30° мет. poíud., nad brzegami rzeki la Plata. Meiczyíni, wysokiego iwykle wzrostu, wybornymi sa pfywakami. Sedziowie ich w czaeie pokoju, sa razem dowódcami w wojnie. Zbroja sie, w dfugie dzidy i stmly z zelaznemi koúcami. W porze deszczowej cafe pokolenie chroni sie, na wyspy rzeki la Plata, albo stawia sobie chaty na wierzcholkach drzew. (Ob. Geschichte der Abiponer, przez missyjonarza Dobrishofen; dziefo napisane po lacinie, przefoz. na niem. przez Kreita; 3 tomy, Wieden 1783.) Ab IratO, wyraz lacinekí, odnoszacy sie do sfów Iub czynów czíowieka rozgniewanego, oznaczai w prairie rzymskiém zadanie zaniesione przez prawnego spadkobierce, о uniewaznienie zapisn lub rozporzadzenia testatora ab trato, z krzywda jego uczynionego. Abisag, Sunaraitka, z pokolenia Issacliar, ogrzewafa starego Dawida, spiac na lonie jego; wszakze jej nie nznaf. Po jego smierci, Adonias chciaf ja zaslubié, ale Salomon zabié go kauf, mniemajac, ze poslubieniem ¿ony zmaríego króla, godzi na przywfaszczenie tronu. (Iii Król. 1, 3. 2, 17). Abissynlja, czyli Habesz, w najogólniejszém znaczeniu wielka przestrzeú píaskowzgórzów Afryki wschodniej, wznoszaca sie stopniowo od morza Czerwonego ku pofud. zachod., spadajaca na póínoc kn bagnistym nizinom Kolla czyli Mazaga, na zach ód ku równinom Sennaaru i Kordofanu; na wschód graniczy z piasczystém pobrzezem Samhara nad inorzem Czerwoném i z kraina Adel nad zatoka adeñska; w stronie poíudniowej po czeáci jeszcze nieznana. Kraj ten poprzerzynany jest faúcuchami gór, pochodzenia wulkanicznego, które w okolicach Simen i Godszem dosiegaja wysokosci 14,000 stóp. Z wiekszych rzek biora ta poczatek: Nil i Goszob, wpadajacy do oceanu Indyjekiego. Czesé pofudniowa Abissynii przerzyna malo znana rzeka Hawasz, od której kraj ten wzial swoje nazwe. Klimat w górach jest umiarkowany, w nizinach i na pobrzeiach skwarny i niezdrowy. Równie wielka jest róznica roálinnoéci miedzy pfaskowzgórzami a nizinami; w ogólnosci jednak ziemia jest bardzo zyzna. Oprócz pfodów europejskich, jak: zyto, pszenica, jeczmieii, owies, rodzi sie tu odmienny gatunek zboza, zwany przez mieszkanców teff, i stanowiacy gíówne ich poiywienie. W miejscach zbyt nizkich, gdzie teff nie udaje sie, rosnie tak zwany kusto, którym zywia sie klassy najubozsze. Zniwa odbywaja sie dwa razy do roku. Oprócz tego Abissynija wydaje krzew bawefniany, drzewa myrto>ve, figowe, cytrynowe, pomaranczowe, miejscami palmy daktylowe, trzcine cukrowa, rosliny olejne i korzenne; krzew papyrusowy rosnie dziko nad brzegami rzek i jezior. Ze zwierzat domowych znajduja sie tu: konie, muïy, osfy i >voïy; z dzikich i drapieinych: sfonie, nosoroice, antilopy, bawofy, hyjeny, hippopotamy i krokodyle, a w niektórych okolicach lwy i lamparty. Pszczolnictwo bardzo jest upowszechnione. Z pfodów kopalnych najwainiejsza jest sól, wydobywana na poíud.-wschód jeziora Tigre, gdzie tworzy rozlegfy pokfad kilku stóp grubosci. Jadro ludnosci tego kraju stanowia Abissyúczycy, potomkowie Etiopów, pierwotnych tych stron mieszkaúców, nienalezacy do rassy Negrów; pieknosó ksztaftów, dfugie wlosy i rysy twarzy zblizone do arabskich, jezyk wrcszcie, dowodza pochodzenia ich od rassy kaukazkiéj , a w szczególnoáci od rodziny semityckiéj. Chociai podania o najdawniejszych dziejach tego ludu zapefnione sa basniami, niezaprzeczenie jednak naleiy on do narodów najwczesniej na kuli ziemskiej ucywilizowanych. Slady cywilizacyi przedchrzescijanskiej do dziá dnia istnieja. W historyi Abiesyrtczycy zjawiaja siç po raz pierwszy, jako poddani pañstwa Axum (ob.). W ГУ wieku naszej ery, wiara chrzeácijaúska w cafym rozkrzewifa siç kraju. Pod wfadcami Axum Abissynija stanefa na szczycie swéj swietnoáci, której

Ablssynla — Ablssyóskl Koiolól

43

szerzenie tie, islamizmu wkrótce polozylo koniec. Odiad ai do najnowszych czasów nie ustawaíy walki miedzy Abissyúczykami i wyznawcami Mahometa, i te panowanie chrystyanizmu coraz wiecej ograniczaíy. Szkodliwszemi jeszcze byfy w wiekn XVI napady Gallasów, dzikiego pokoleuia Negrów. W wiekaeh srednich, od wojen krzyiowych, wladzcy abissyáscy, noszacy lytnl Negus, zostawali w bliiszém zetkniçciu z Europa, a mianowicie z Portugalczykami. Ci ostatni wy¿wiadczyli Abissynii waiue usíugi w walkach z Mahometanami i Gallasami. Staraniem missyjonarzy jezuickich r. 1603 rodzina królewska przyjela wiare katolicka i dawny koscióí chrzescijañski Abissynii uznai wfadzq Rzymu. Wynikíe z powodu tego walki wewnelrzne skonczyly sie w roku 1632 wymordowaniem lob wypedzeniem jezuitów i odstapieniem króla Socyniusa od unii z Rzymem. Odtad spokojnosc panowafa w kraju, lecz wíadza negusów upadía i wielkorzadcy pojedynczych prowincyi stali sie niezaleznymi prawie panami. Obecnie Abissynija sklada siç z trzech gfównych czesci: z królestwa Tigre, z miastami Antalow i Adoa; z krainy Gondar czyli Ambara, z miastem stoleczném Gondar, nakoniec z królestw Szoa i Efat, ze stolica Ankobar. Oprócz tego w poíudniowej czeáci Abissynii jest jeszcze kilka maío znanych kraików, jak: Kambat, Wollamo i króLestwo Suzy, z miastami stoíecznemi Bonga i Ka(Ta. Tu zaczynaja sie siedziby Negrów, na których Gallasowie robia formalne oMawy, sprzedajac ich potém jako niewolników. Oprócz Abissyúczyków i Gallasów, píasko-wzgórza kraju zamieszkane sa przez pokolenie zydowskie Falachasów, pochodzace zapewne od ¿ydów przesiedlonych z Jerozolimy, po zburzeniu jéj przez Tytusa. Pobrzeza Samhary przebiegaja koczujace plemiona Danakilów, rzadzonych przez naczelników czyli naibów, którzy uznaja zwierzchnictwo Porty. Skutkiem zamieszek wewnetrznych i nieustannych wojen z Gallasami, Abissynia chyli sie dzis ku upadkowi. Dawniejsza oswiata ustepuje coraz wiekszemu zepsuciu; w królestwacli tylko Szoa i Efat kwitnie rolnictwo i ludnoáó wyzsza jest moralnie, nii w innych czesciach kraju. Pismiennictwo abissyúskie sklada siç z kilku dziet religijnych i historycznych, z których wymieniamy: przeklad biblii i Tarek-Negusti, czyli kronike królów. Handel ogranicza siç na wywozie zlota, kosci sloniowej, rogu nosorozców i sprzedaiy niewolników; przemysl na wyrobach baweínianych skórzanych i zelaznych. W najnowszym czasie Abissynija stala sie widownia zabiegów politycznych, szczególniej ze strony Anglii, klóra oceniajac znaczenie tego kraju pod wzgledem handlowym, pragnela wpíyw swój uczynié w nim przewaznym. Agentom jednak francuzkim udaío sie sparaliiowac starania Anglików w królestwie Tigre. W roku 1840 Anglija wysïafa majora Harris do królestwa Szoa, z missyja wymierzona przeciw Francuzom. Podróinik ten wydat dzieío pod tytuíem: The ¡vgldands of Aethiopia, 3 tomy London 1844, bedace wainym przyczynkiem do znajomosci krajów i narodów wschodniej Afryki. * " AbiSSyÚskl KoáolÓi, istnieje od IV wieku po Chrystusie i nosi swa nazwe od kraju leiacego w Afryce, zwanego takze Habesz. Koscióf ten pierwotnie stanow\l jednç caiosé z Etyopskim (Ob. Etyopski Koációí), a rozdziaí nastapil skut kiem sporów dotyczacych natury lndzkiej i boskiej Chrystusa. Kiedy albowiem synod Chalcedoñski roku 451 potepií patryarche alexandryjskiego Dioskora, jako zwolennika Eutychijusza, czesó mieszkañców pozostaía na stronie patryarchy, inni zaá poddali sie wyrokowi synodu. Abissyñczycy, trzymajac siç podania, ie naród ich pierwotnie nawrócony zostaí na religije íydowska, a królowie ich pochodza od Salomona, przyjawszy chrzest, zatrzymali wiele obrzadków iydowekich. I tak, chrzest poprzedza obrzezanie, we dwa, najpóíniej w osm dni do

44

Âblssynski Koáolói

pelniajace sie. Dzieci chrzcza przez zanuraenie, a chrzest, który sie. zawsze odbywa przed kosciofem, poprzedzaja spiew i psalmodye na czesé Maryi Panny. Nastepnie odmawiane bywa gíosno Niceúskie wyznanie wiary, Ojcze nasz i trzeci rozdzia? Ewangelii s. Jana. Wode w chrzcielnicy poswiecaja przez okadzanie, mówiac: „niech bedzie pochwalony Ojciec, Syn i Duch," poczem przesuwaja przez wode trzykrotnie krzyi ielazny mówiac: „jeden Ojciec swiçty, jeden Syn swiety, jeden Duch swiety." Nastepnie chrzczonemu wiaia na czole sznurki baweiniane, umoczone w oleju swietym, tak, aby formowaly znak krzyza i takimie sznurera obwiazuja szyje. Sznur jedwabny koloru blekitnego nosi na szyi kaidy abissvuski chrzescijanin przez cale zycie, jako znak odróznienia od Mahometanów i Zydów. Kommunijç przyjinuja po chrzcie w kosciele, pod obiema postaciami, to jest wino i chleb niekwaszony. Kapfani przystçpuja do niej codziennie, inni wedle upodobania. Dzieciom udzielana bywa kommunija zaraz po chrzcie, wei ne sa jednak od spowiedzi ai do 25 roku zycia. Po przyjeciu kommunii nie wolno splunac ai do zachodu sfoúca. Kaidy, nawet kaplan, ma swego spowie— dnika. Msza raz tylko jeden w przeciagu dnia w tym samym kosciele odprawiana byó moie. Naboiei'istwo jest nastepujace: najprzód spiewaja psalray, potem czytaja rozdzial z Biblii i ksiag swietych, a nastepnie ksieia odprawiaja taniec z kijami. Modlitwy zanosza do Maryi, która nazywaja: „stworzycielka swiata," do aniolów, cudotworców, áwietych meczenników, miedzy któremi czesé najwyisza oddaja Frumencyuszowi, jako rozkrzewicielowi wiary chrzescijai'iskiej w Etyopii. Jako swieto, obchodzony bywa sabbat iydowski i niedziela, a nadto sto osmdziesiat swiat. Z wielka uroczystoscia bywa obchodzone swieto Epifanii d. 18 Stycznia; trzy swieta Tekli Haimanot w Maju, Sierpniu i Grudniu i swieto znalezienia Krzyia we Wrzesniu. Zadne z wyznaii chrzescijaiískich nie ma tak licznych postów, jak Koscióf abissyiïski. Na rok przypada okoío 200 dni, w których poscic naleiy. Wielka wage przypisuja jalmuinie, a wedrówka do Jerozolimy, jest nieomylnym srodkiem do osiagnienia zbawienia. Abissyñczycy trzymaja sie scisle starego Testamentu w uiywaniu pokarmów, strzegac sie, tak zwanych, potraw nieczystych i napojów, do których szczególniej naleiy kawa. Mafieíistwo nie bywa uswiecane przez bfogosíawiefistwo i kopulacya kapfai'iska, día tego rozwód jest nader latwy. Wtenczas tylko zwiazek mafieñski bywa nierozwiazalnym , jeieli zostal uswiecony przyjeciem kommunii. Wieloieiistwo jest zakazane, lecz posluszni sa prawu tylko ubodzy: królowie i magnaci miewaja po kilka ion i iiaíoinic. Rozumie sie, ie to jest grzechem, lecz kaidy stara sie przed smiercia wezwaé do siebie kapfana, a zmazawszy winy swe hojnemi jalmuinami i darowiznami dla kosciola, otrzymuje absolucye. Czasami odpokutowanie za grzechy bierze na siebie kapfan. Umarlych chowaja zaraz, wsród wielkich lamentacyj, wyprawianych przez najetych placzków i grzebia w kosciele lub obok kosciola, a naste pnie odbywa siç stypa pogrzebowa. Kosciofy abissynskie budowane sa po wiçkszej czesci na wzgórkach, wáród drzew, w formie okragfej. Okrywa je kulisty dach sfomiany, zdobny krzyiem mosieinym. Sciany tynkowane zewnatrz biaio, wewnatrz pokryte sa malowidtami, w których napróino szukaé piekna. W kaidym kosciele jest czworo drzwi, podíug czterech czeáci swiata. Rzeiby sa za kazane. Podzielony jest koációf wedle starotestamentowego zwyczaju, na przed— sionek, miejsce áwiete i najswietsze. Pierwszy jest zewnatrz koscioía i w nim odprawiaja laicy modlitwy poranne, a nadto síuiy jako miejsce spoczynku dla podróinych. W miejscu swietém, wewnatrz kosciola, wsród porozwieszanych relikwij, przyjmowana bywa kommunija. W miejscu najáwietszém, które oddzielone jest od reszty koáciola zasíona, stoi arka przymierza (Tabot), skrzynia

Abissyfckl Koáolói

45

namaszczona olejem swiçtym (meron), a w niej zawarty jest pargamin z nazwiskiem patrona koscioia. Do miejsca najswiçtszego niewolno nikomo wchodzié, wyjawszy kaplana poswiecajacego chleb i wino do kommunü. W razie dotkniecia arki priez laika, dyakona lub niechrzescijanina, koációf musí by¿ nanowo poswiecony. Najwyiszym dygnitarzem duchownym koscioia abissynskiego, jest Abana (ojciec) czyli patryarcha. Wedle narodowosci musi byé koniecznie Kopta i bywa wybierany i wyswiecany przez patryarchç w Alexandryi. Cata Abissynija dzieli sie na trzy czesci: czesé pólnocno-wschodnia, zwana Tigre; czesé poludniowo-zachodnia, terainiejsza Ambare i Schoa, nazywana takie Gondar i nakoniec niisza czesó kraju. Abana rezyduje w Gondar i zarzadza koácioíami w Schoa i Tigre, a w sprawach religijnych i dogmatycznych ma glos stanowczy, wywierajac nadto niemaly wpíyw i na sprawy paústwa. Oprócz Abuny, koációf abissyíiski ma takie biskupÓw (komur). Do obowiazków biskupa naleiy: czuwanie nad utrzymaniem swietosci koscioia i naczyii swietych. Alaka, zarzadza majatkiem koscielnym i jemn oddawaé naleiy dary skíadane na rzecz koscioia. Kaplan wlasciwy, odprawia naboieástwo i jemu tylko wolno wchodzié do miejsca najswietszego. Dyakoni, którym wstep do pomienionego miejsca jest wzbroniony, zajmuja siç wypiekaniem chleba, uzywanego przy kommunii, oraz utrzymaniem czystosci koscioia i naczyú swietych. Cale dncbowieústwo abissynskie dzieli sie na ksieiy swieckich i zakonnych. Duchownym nie moina zostaé praed osmnastym rokiem iycia, trzeba ■mieé czytaé po etyopsku i spiewaé z ksiegi Jared. Zwierzchnikiem duchowienstwa zakonnego jest Etschge, pryjor klasztoru Debra Libanos, w Schoa, zaloionego w ХШ wieku przez s. Tekle Haimanot, po Abunie najwyiszy dygnitarz koscioia abissynskiego. Zarzadza on nietylko zakonem s. Tekli, ale i zakonem s. Eustachijusza. Ksieiom swieckim wolno wstepowaé wzwiazek malieúski, lecz raz tylko. Zakonnicy slubuja beziennosé. Liczba ksieiy swieckich i zakonnych w Schoa, wynosi okolo 12,000. Najslawniejsze klasztory sa: Debra Libanos, w Schoa; Debra Domo i Ахнт Ti hon w Tigre, Lalibela w Lasta i é. Stefano w Jeschu. Exemplarze Biblii posiadaja tylko klasztory i ludzie zamoini. Przy wykladzie Pisma swiçtego wszyscy duchowni trzymaja sie metody allegorycznej i allegoryzuja czesto najdziwaczniej. Co do osoby Chrystusa, kosciól ten uczy, ie w Chrystusie jest tylko jedna natura, to jest boska (monofizytyzm); natury ludzkiej zas prawie nie uwzglednia. Przeciwnicy tej nauki twierdza, ie Chrystus narodzil sie, traykrotnie: pierwsze narodzenie jest wieczne z Trójcy; drugie poczecie i narodzenie doczesne; traecie poczecie z Ducha swietego w Maryi. Namaszczenie Duchem swietym nazywa siç tu trzeciem narodzeniem. Zdanie to jest panujacém w Amhara i w Schoa. Kosciól abissynski uczy, ie Duch swiety wychodzi tylko z Ojea. Do dawnych sporów przylaczyl sie w nowszych czasach spór, wszczety miedzy wyznawcami koscioia abissynskiego, skutkiem twierdzenia eunucha Arok, który aby popraeé dogmat o trzeciém narodzeniu Chrystusa, naucza, ie dusza jui w iywocie matki ma wiedze i uznanie dobrego i zlego, ie nawet posci i modli sie. Najznakomitsi ducbowni Debry Libanos, popieraja nauke Aroka, a król jest jej wyznawca. Do tej chwili toczy sie takie w Kosciele abissyAskim spór czy Chrystus w niebie wielbi Ojea, czy jest mu równy i z nim króluje; a nadto, czy Marya jest Bogarodzicielka, czy tylko matka Chrystusa, a zatém, czy naleiy ja tak czcié jak Jezusa. Nakoniec, wierzy kosciól abissyñski w istnienie czyáca i uczy chilijazmu. Stan moralny wyznawców tego Koácioía, wedle swiadectw rozmaitych podróiników, jest wcale niepocieszajacy. Missyonarze rzymskokatoliccy i ewangeliccy, a szczególniej anglikaúsey, starali вщ wywrzeó jakUkolwiek wpiyw na dnchowienstwo abissyúskie; lecz, poniewai podejraywano,

46

AblssynaU КовоШ — Ablaktowanle

¿e i religija mieszaja sprawy politycine, starano sie. ich róznemi sposobami pozbyé. W roku 1808 konsul francnzki w Alexandryi, Asselin, polecif Abissynczykowi Abreka przetiómaczenie na jçzyk etyopaki Pisma àwiçtego. Dziefa tego dokonai Abreka po 10 latach usilnej pracy, a Biblijne towarzystwo lonIondyíiskie wydrukowaío w tym jezyku r. 1822 Ewangelije i Dzieje apostolskie. Skutkiem ataran dnchownego anglikauskiego Jowetta przeiozono na jçzyk tygryjski i wydano dwie Ewangelije, a r. 1826 wysiano do Abiasynii, jako misayonarzy, wychowanców Zakïadu missyjnego w Bazylei: Samuela Gobat i Chryatyana Ko gler. Dzialania pierwszego, jego íagodnoác i raiioáé chrzescijanska, zjednafy mu aerea Abissyiiczyków; Iecz po drugim powrocie do Abiaaynii r. 1834, dotkniety ciezka choroba, musiai kraj ten opuscié. W r. 1838 przybyí do Adowa missyjonarz rzymsko-katolicki Wfoch, Sapetta, mu z dwoma podróinikami francuzkiaai Antonim i Michaíem Abbadie, lecz zfozony choroba kraj ten niezadin go opuscii. Okolo roku 1840 przybyia do Abiasynii nowa miasya rzymskokatolicka, na której czele ata! ojeiee Jacobya, lecz usifowania jego nie przynosza poiadanych owoców, zwiaszcza od czasu jak Abuna zostaí wychowaniec raissyi proteatancko-angielskiej w Kairze Abba-Salama. W r. 1839 wyslana zostaía do Abiasynii jeszcze missya protestancka, do której skíadu naleieli: Isenberg i Krapf i rozpoezeia dziaíania swe w Schoa. Do Todszuera udali sie missyonarze Mühleisen i Müller, lecz starania konsulów francuzkich, zazdrosnych o wpfyw Anglii, spowodowaiy, ii zabroniono im wstepu do kraju. Wiadomosci o koáciele abissynskim zawieraja nastepujace dziela: Theologia aethiopica in Fabricii Salutaris lux evangelii, Missions Magazin von Sasel z г. 1834. Isenberg et Kropfs, Journais. Combes et Tamisier Voyage en Abyss. Tom. IV. Jowett, Christian Resear ches, Tom I. Isenberg, Abissmien und die Evangelische Missien. Bonn 1844 Tomów 2. * X. L. 0. Abiturient, (od abiturus: majacy odejsé) , mlodzieniec, który ukouczywszy kursa gimnazyjalne skfada examen dojrzafoáci (maturitatis) , do sfuchania nank uniwersyteckich, poczém toi gimnazyjum opuszcza. Abjndykaoyja, czyli odsadzenie, zawyrokowanie sadowe, odbierajace atronie prawo do wlasnosci domaganej; przeciwna Abjudykacyi jest Adjudykacyja. ÂbJnrâOyjft, z faciúakiego, odprzysieganie, wyprzyaiezenie siç, jest to akt uroczysty, którym przechodzacy z herezyi na fono Koscioía katolickiego , wyrzeka sie dawniejszych biçdôw, przyjmuje Skíad Apostolski i czyni wyznanie wiary, professio fidex, stosownie do rytualu rzymskiego. Przepisy w tym przedmiocie postanowify 'sobory: Laodycejski (r. 364), Quinisexti in Trullo (r. 692). Protestanci wygnani z Francyi, za Ludwika XIV, nie mogli wracaé do niej inaczej, jak po zfozeniu na pismie zareczenia, ¿e chca ijé w wierze katolickiej, wykonaniu przysiegi na wiernoáé i abjuracyi. Mieli oni prawo do sukcessyi, jaka przypadnie po ich abjuracyi, która nie dziaíaía wstecznie, a zatem tracili prawo do spadkobierstwa, które przypadlo przed abjuracyja. W krajach gdzie panowala inkwizycyja, rozrózniano trzy rodzaje Abjuracyi: de formali, gdy herezyja byla jawna i publiczna; de vehementi, gdy bylo mocne podejrzenie o herezyje, i de levi, gdy bylo lekkie. W dwóch pierwszych razach abjuracyja odbywafa aie, publicznie, s wiela formalnoáciami; w ostatnim, prywatnie, w mieszkaniu biskupa lub inkwizytora. Dzieci maloletnie nie przypuszczaja sie. do abjuracyi. L. R. AhjnratlO (odprzysieienie), starozytny obrzadek prawa, przez który osoba, rzeczy urzedownie odstepuje, i to odstapienie przyaiega stwierdza. U Rxymian abjuratio znaczyfo krzywoprzysiçztwo: ejuratio sprawiedliwe zaprxysieienie. Ablaktowanie jest rodzajem szczepieniadrzew owocowych, mogacym sie. usku

Ablaktowanle — Abluojja

47

teczniaé w kaidej pone roko. W tym cela sadz* siç drxewa nszlachetnione toi obok dzikiego, pieú tego nacina siç, îaczy z galazka drzewa szlachetnego, a miejsce pofaczenia obklada siç mascia ogrodnicza. Gdy galazka przyjmie siç, natychraiast oddziela sie ja od pnia macierzystego, a chociaz sposób ten uszlachetnienia dnew owocowych przy przyjazaych okolicznos'ciach udaje aie bardzo dobrze, jednak uzywa siç go zwykle tylko w hodowli roilio doniczkowych i kosztowniejszych krzewów sluiacych glównie do ozdoby. AbleoÜ czyli Seleotl, wyborowe wojsko u staroiytnych Rzymian, stanowiace w czasie wojoy przyboczna strai konsulów. Ablegat, oznaczal dawniej agenta dyplomatycznego drugiego rzçdu, to samo со dzis minister pelnomocny i poseí (envoyé et ministre plénipotentiaire); wyraz légat oznaczal wówczas wyisza. w tym zawodzie godnoéé ambasadora. Urzad Ablegatôw dotad ntrzymuje siç u dworu papiezkiego, z ta róinica, ie legad ab latere, to jest rzeczywisci ambasadorowie Stolicy Apostolskiéj, dziá zwani sa nuncyjnszami; poslowie zas drngiego rzçdu nosza nazwisko ablegatów. Abldg&tiO, rodzaj wygnania u Rzymian, pozwolony rodzicom wzglçdem dzieci krnabrnych i nieposïusznych. Ableger, jest czeáé rosliny, mogaca trydad korzenie, skoro bedzie w ziemiç wloiona, rozrastad siç i wydaé nowa roslinç. Wiele drzew i roslin maja tç wlasnoád, ie wypuszczaja korzenie ze zgietych galçzi, osadzonych w ziemi; te galezie przyjmuja siç, a potem odrzynaja od krzaka, do którego naleialy i tworza nowa roâlinç. Robia siç tez ablegry i na galazkach wysokich, a w takim razie obrana zdrowa latorosl, czyli ped roczny, narzyna siç w jednem miejscu i przeprowadza przez naczynie gliniane lub blaszane, majace dno przedziurawione, napeinione ziemia. Po kilku tygodniach, gdy 6w ableger jui wydal korzonki, odrzyna siç pod samem naczyniem i do wazonu innego przesadza. S. /*. AblOSbnOW (Alexander), kapitan, exekutor przy urzedzie policyjnym w Moskwie, zmarly r. 1784, napisal pierwszy w jezyku rossyjskim wodewil: Mielnilc (Mlynarz), który wydany w Moskwie r. 1782, byf na teatrze Petersbargskim przedstawiany 27 razy wciaz. Jest takze autorem innych dzief teatralnycb, wierszy, powiesci. Literackie wyksztalcenie winien poecie Alexandrowi Sumarokow, którego by! sekretarzem za mlodu. ¿ycie zakonczyl w nedzy, zostawiwszy tylko po sobie stolik o trzech nogach, na którym dzieía pisal, gdyi wszelkie dochody obracal na wychowanie córki jedynaczki. Ablooyja, z lacinskiego abtutio, znaczy obmycie palców przez kaplana, w cza sie mszy ávrietej, po kommunü, zaraz po oczyszczeniu kielicha. Kaplan odmawiajac stosowna do tego modlitwe, wyciaga dira palee nad kielichem, a gdy sluiacy do mszy, zleje je winem i woda, ociera on palee puryfikaterzem i spoiywa wino i wodç bçdace w kielichn. Grecy do oczyszczenia kielicha i nst, uzywaja welonu; a do pateny, gabki. Glçbokie uszanowanie día sakramentu Ciala i Krwi Pañskiej, byío powodem Koscioíowi do nstanowienia ablncyi. — Stary Zakon bardzo czesto ■ówi o ablucyjach czyli oczyszczeniach, które wielkie w judaizmie miafy znaezenie, równie jak we wszystkich religijach Wechodu, stanowiac pewny rodzaj hygijeny fizycznej i moralnej. W staroiytnej religii Indyjan, ablucyja rozpoczyna kaídy dzieñ, poprzedza modlitwç i jedzenie. Sposób jej zmienia sie wedlug hijerarchii kast. Kahometanie obowiazani sa Koranem do piçciokrotnych modlitw w ciagu dm'a, poprzedzonych tylui ablucyjami, które zalexa na obmycio twarzy, czçici gfowy, brody, raк ai do lokcia i nóg ai do kostek. Kaidy przypadek pociagajacy za soba skalanie cíala, wymaga czastkowych ablueyj. Przytém, w kaidy pújtek, dzieá áwiateezny n mahometan, przepisane jest oczyszczenie caíego ciala.

48

Abluentta — Abo

AbtaUBllA (czyszczace), nazywaja sie, w medycynie takie srodki lekarskie, które síuia do czyszczenia przewodu pokaraowego, np. senes, ipekaknana, sol glauberska i t. d. AbiflJ, wfadca kirgizki, w ruskich kronikach zwany carewiczem sybirskim, posiadaf wiadze, nad niektórémi plemionami tatarskiemi i kirgizkajsackiemi. W r. 1574 zfaczywszy siç z dragim wïadca Tewkejem, napadli na nowo wznoszace sie atiesto Ufç. Rossyjani'e pobiwszy Tatarów о 15 wiorst od miasta, wziçli do niewoli AMaja i Tewkeja i odesíali do Moskwy. Las, w którym zaszfa bitwa, do tej рогу nazywa sie AMajewskim. — Allí»J ftklllOÜJ Mllll sTfcMHJl. han Èredniej hordy Kirgizów, który ñastapil po itryjecxnym brade Abul-Mehmet-Наш'е, zbiegfym do Turkestano. Abfaj bedac jeszcze suítanem, w roku 1769 przysiagí w Orenburgu na poddanstwo Rossyi ; w r. 1798 otrzymaf pozwolenie przejácia na prawa slrone rzeki Irtysza i kociowania, pomiedzy forlecami Omskiem i Semipalatynskiem. Podobne pozwolenie udzielane byío wszystkim sultanom i starszyznom kirgizkim, poddajacyro sie Rossyi. W nastepnym roku poleceno generaíowi Nefelew, dowodzacemu sybirska dywizyja, aby od dobytkn AWaj-hana i od Kirgi zów, z nira w granice rossyjskie przechodzacych, iadnych opfat nie wybieraí. Abner (po hebr. ojciec áwiatíoáci) syn Ñera, brat stryjeczny i hetmán wojsk Saula, po jego smierci obwoíaí syna jego Isbozetha królem Izraeia w Mahanaim, i praw jego bronií lat siedm przeciw Dawidowi. Zwycieiony w walnej bitwie przez Joaba Abner, gdy mu wyrzucaí Isbozeth ie wdaí sie w stosnnki z natíozníca Saula, tém rozgniewany przeszedf na strone Dawida, który go przyjal najwdzieczniej. Lecz Joab, wódz wojsk ostatniego, mszczac sie ámierci brata swojego Azaela, zabitego we wspomnionej bitwie przez Abnera, zamordowal go zdradziecko. Dawid ubolewajac nad tém, pogrzeM uroczyscie zwíoki Abnera w Hebron. I Król. 14, 50. 17, 55. П, 2, 8. 5, 12). Abnoba, tak nazywali Rzymianie góry Czarnego lasu, z których wypíywa Dunaj. Abo (AobO), ObO, po finsku Turku, u dawnych Rossyjan Kaby, miaste gíówne gubernii Abo-Bjerneborskiej, leiy nad rzeka Aurajok na krawçdzi Finlandyi, miedzy odnogami Fifiska i Botnicka, o 213 wiorst na zachód Helsingforsu, 623 wiorst od Petersburgs. Wedle podan historycznycb, Eryk IX król szwedzki, opanowawszy poíud. zach. Finlandyje, wybudowaí w 1156 r. laroek Abowski, oraz pierwszy w Finlandyi koscióí cbrzescijaúski, tudziei urzadzil osady na sasiednich wyspach. W 1626 r. Gustaw Adolf zafozyf w Abo gimnazyjum, w 1640 r. podwyiszone do stopnia uniwersytetu, który przeniesiono w 1827 r. do Helsingforsu. W 1713 r. Abo zdobyte przez wojsko rossyjskie pod dowództwem Piotra I i generaf-adjutanta Apraksyna. W 1743 г., na mocy Abowskiego pokoju, Szwecyja odzyskafa Abo. W 1808 roku Rossyjani'e znowu opanowali to miasto; nakoniec w 1809 г., skutkiem traktatu zawartego w Friedrichsham, ostatecznie przyiaczone zostaio do Rossyi. Odtad do 1819 r. w Abo, jako w gíówném mieácie Finlan dyi, znajdowaí sie sénat tego wielkiego ksieztwa ; w 1827 r. spaliio sie do szczetu, aie w krótkim czasie odbudowane. W Abo miesci sie sad nadworny (Hofge richt), rezydencyja biskupa (ewangelickiego) Abowskiej dyecezyi; towarzystwa: ewangeliczne, biblijne i gospodarskie (1797 г.). Handel wewnetrzny i zewnetrzny dosé znaczny; przemysf rekodzielniczy w kwitnacym stanie; wyroby piócienne abowskie nie ustepuja szwedzkim. Z gmachów publicznych zasfnguja na uwage: koicióf katedralny z wysoka wieia, wzniesiony okoio r. 1308, obserwatoryjnm, dorn gimnazyjalny i niektóre inné ; mieszkanców 13,000. W czasie wojny Rossyi ze Szwecyja w 1808 г.; dnia 7 Czerwca wieczorem, Szwedzi pod dowództwem ad

Abo — Aborigines

49

ninfa Helnutjörna i generala Fegezaha, napadii niespodiianie na roasyjskie wojsko pod dowództwem generala Bnxhöwdena, ale po osmnastogodzinnej bitwieRostyjanie otrzymali xvyciçztwo ¡ nieprxyjaciel odparty, musial wrócié na flotyllç. Wieczorem dnia 19 Czerwca flotylla rossyjska ce szwedzka. stoczyíy bój pod Abo, w akatkn klórego Szwedzi mnsieli aie cofaaé. Król szwedzki Gustaw IV, obecny w obn wyiej przytoczonych potyezkach, postanowil niedopuscié do Abo oddzialu rossyjskiej flotylli, majacej przybyé ze Sweaborga; ale poíaczone rossyjskie flotylle, pod dowództwem hr. Hejdena, przepfynawszy szczesUwie nieprzebywana dotad zatoke, roiedzy brzegiem Finlandyi a wyspa Kinwito, i stoczywszy uporna walke pod Sando, dostafy siç do Abo. AbolloJODlSOi, tak siç nazywa stronnictwo zadajace wyzwolenia wszystkich murzynów w Stanach Zjednoczonych Ameryki pólnocnej. Paústwo to dzieli вЦ w tej wainej kwestyi na dwa stronnictwa: pólnocne, domagajace sie zrównania w prawach murzynów z bialém plemieniein, i poludniowe, które sie, temu opiera wazelkiemi mozliwemi sposobami. Godném jest awagi, iz pod wpíywem tego spo rn, los nieszezesliwych murzynów bynajmniej ne. nie polepszyï. Podejrzliwi wïasciciele, obawiajac siç utracié glówna podstawç swych nieprawych zysków, obostrzyli znacznie swe postçpowanie wzglçdem niewolników i nietylko ie ich ciagía obarczaja praca, ale nadto dopuszczaja siç najwiçkszych okrucieústw, w razie najmniejszego objawn daznosci do wolnosci osobistej. AbolltlO, zgfadzenie, zniesienie, uíaskawienie. Wyraz prawny, oznacza uwolnienie obwinionego od winy i kary, jeszcze przed oetatecznym rozpoznaniem winy i przed zapadniçciem wyroku sadowego. Rózni sie od wíasciwego ufaskawienia, aggi atiabo, które nastçpuje juz po zapadfym wyroku i zalezy na uwolnieniu od kary lub onej zmniejszeniu. Abomeh, AbOineJ, stolica królestwa Dahomej na pobrzezu Gwinei, ma 24,000 mieszkanców i prowadzi dosé znaczny h andel; dawniej sfyneio jako jeden z najgfówniejszysh targów na niewolników. AbOüflJneilt, rodzaj umowy prawnej, wading której publicznosé, za dfuzszy przez pewien umówiony czas uiytek z przedstawieú teatralnych, koncertów, czytania ksiazek, obiadów, kapieli i t. d., píaci przedsiçbiorcom summe nizsza od tej, któraby siç za to samo nalezafa, gdyby za uzycie tych przedmiotów kazdorazowo oddzielnie plació przychodziío. — W teatrze, abonujacy otrzymuje miejsce zadane albo na pewny przeciag czasu, jak we Wíoszech i Francyi, albo tez na oznaczona liczbe kolejnych przedstawieú, jak w NiemCzech. Jeieli w jakim teatrze jest znaczna liczba abonentów, zarzad onego czçstokroé zniewolony jest ulegaé wymaganiom tej czçsci publicznosci, która stanowiac pewny i trwafy dochód, nabywa przez to praw i przywilejów czasami nader uciaíliwych. W teatrach francuzkich, abonentom rocznym dozwolony jest waten za kulisy, na próby. W teatrach wío— skich, abonujacy siç na saison caíy, opíacaja mniej niz poíowe zwyczajnej ceny; abonament wojskowy jeszcze dogodniejsze przedstawia warunki. Tylko na pierwsze przedstawienia dzieí nowych, na benefisa i wystçpy artystów obcych, abona ment zwykle bywa zawieszony. W teatrach warszawskich obecnie nie ma abonamentu. «7. J. AbOndiO (Alexander), uczeú Buonarottego, rodem z Florencyi, síawny wyrabianiem rozmaitych figur na wosku, przez cesarza Rudolfa П powolany byí do Pragi. — AbOOdlO (Antoni), od miejsca swego urodzenia takie Ascona zwany, znakomity rzeíbiarz w poczatkach XIV wieku. Abortas, (ob. Poronienie). Aborigines, w ogóle pierwotni mieszkañcy kraju, zaraieszkujacy go od sameENCVKLOFKDYJA ТОН I. 4

50

Aborigines — Âbovsko-tlerneborgsk*

go poczatku (ab origine), a zatém po facinie lo вашо, со Grecy wyrazali swoja nazw; Autochthonów.— Oprócz tego rzymianie Aborigmami nazywali oddzielny naród, zapeóme jedno z najwczeániej do Itaiii przybylych pokolen tessalskich, który osiadl w górach Apeninskich w bliskoáci miatta Reate, dziaiejazego Rieti, i w wojnie z sasiedniemi Sykulami, wzmocniony nowemi Pelasgów poeiíkami, Sykulów zmusil do opuszczenia siedzib i przeniesienia siç do Sycylii. Rzymianie od Aboriginów wyprowadzali Latinów, a zatém i samych siebie. Ab OVO, wyTaienie facinskie, znaczy doslownie: od jajka; rzecz jaka zaczynaé ab ovo, to samo со traktowaé ja grantownie, od samego poczatku. Wyraienie to, jak siç zdaje, nie pochodzi ztad, ie od jajka zaczyna sie ¿ycie niektórych rodzajów zwierzat, ale raczej od laciúskiego przyslowia : ab ovo usque ad mala (od jajka do jabíek), czyli od poczatku do koúca, poniewai Rzymianie wieczerze swoje zwykli zaczynaé od jajek, a koriczyli na jaMkach. AbOWSkO-bierneborgSka gubernija, skïadajaca siç i wlaldwej Finlandyi, z wiçkszej czçsci dawniejszej Satakundy i wysp Alandzkich, zamyka w sobie poludniowo-zachodnia czçàé Finlandyi, graniczaca od poíudnia z morzem Baltyckiém, a od zachodu z odnoga Botnicka. Zajmuje przestrzei'i 23,912 wiorst □, z których 60,710 dziesiecin roli nprawnej, 240,487 dzies. iak, 1,320,672 dzies. lasów i 711,549 dzies. wód i bagnisk. Dzieli siç na dziesiçé powiatów: Chaliko, Pikje, Masku (w którym miasta Abo i Nodendal), Wirmo, Wemo (z miastem Niusztad), Nizsza Satakunda (z miastami Bjerneborg i Raumo), Wyísza Satakunda górna (z miastem Tammerfors), Wyisza Satakunda ¿rednia, Wyísza Satakunda dolna i wyspy Alandzkie. Poíudniowa czeáé gubernii jest wiçcej górzysta od pófnocnej, chociaz wzdíui granicy wazoskiej gubernii przechodzi gaffí pasma gór Mauselke; na póínoco-wschodzie znajduja siç obszerne bagniska. Powierzchnia gubernii abowsko-bierneborgskiej, jak i caíej prawie Finlandyi, skfada siç z granitowych mass, na których rozsiane sa liczne jeziora i Mota, w czçàci po— krytych piaskiem, glina i czarnoziemem. Granitowe skaiy pionowo i urwisto schodza do morza i tworza kolejno po sobie idace wzgórza i doliny, tak ie w caíej tej okolicy rzadko mozna spotkaé obszerniejsze przestrzenie, na których granitowe góry nie twonylyby glównych wyniosíosci. Równiny wznosza sie na 1,000 do 1,400 stóp nad powierzchnia morza, wyisze czeáci gór nigdzie nie podnosza siç wyiej nad 2,800 stóp. Granitowe góry stalego ladu rozciagaja sie do samego morza i tworza czeácia liczne nadbrzeíne skafy, czeácia wchodzac do morza, nie— zliczone skaliste wysepki, które, pod nazwaniem „szer" [tkär, ekârgârd), pokrywaja pofudniowe i poludniowo-zachodnie wybrzeia gubernii, czyniac ieglugç po nich bardzo niebezpieczna, ale razem tworzac mnóstwo spokojnych zatok (w Abo, Niusztadzie, Raumo, Nodendal, Refs, Bomar i w. in.). Wody tej gubernii ufatwiaja drogi kommunikacyi i bandlu. Gtówniejsze z nich naleia do systematu wodnego eatakundzkiego. Prócz jezior naleiacych do niego, jest mnóstwo innych rozsianych po caíej gubernii. Znaczniejsze rzeki sa: Kumo i Aurajoki, nad która leiy Abo. Gosciñce z wyjatkiem przechodzacych przez miejsca bagniste i nieludne, znajduja siç w ogolnoid w wybornym stanie: moina je nazwaé bitemi. W wodach alandzkieh tyjf foki, w jeziorach satakundzkich ogromne sumy, waifее niekiedy do 1,200 funtów, perîowa macica, rudy zelaza (bagnistego) znajduja siç prawie wyiacznie w poíudniowo-wschodniej czeáci gubernii; okoío Abo iamia piçkny granit; nad zatoka Bierneborgska czarny marmur; granity w parafii Kimito ; asbest w parafii Wittis. Wapno, kamienie do iarn i toczydeí, íupek, glinki farbierskie (szczególniej czerwona) wszçdzie.Klimat pobrzeia róini siç nieco od árodkowej czçàci: wpierwizej zima i lato nastaja póíniej ; najsilniejsze mrozy i upaly rzadko przechodza

Abowftko-blerneborgska — Abrabanel ion Ieaao

51

34° (Réanm.). Ludnoíd wynosi 272,900. Finny sUadaja najwieksza czeác" ludnoéoL Oprócx nieh, od kilkn jui wieków, na wyspach i cxeácia w miastach zamieszkuja Sxwedxi. Zreszta, sswedzkim jezykiem mówi cafa wyíua klassa, której niewielka cxeáé tylko jest pochodzenia siwedxkiego. Jexyk ten jeat urzedowy, niywa sie, w jarysdykeyjach i szkoíach. Na mile, □ wypada 560 lud. W cafej gubernü licxy вщ 12,330 domów. Wielkich wci mato ; domy po wiçkszej czçíci roxprosxone, kaidy bowiem wlolcianin atara aie budowaé swój dom poiród nprawionego prxex siebie pola. Prxemysl na niskim stopnin ; rolnietwo jest gíównym ¿rodkiem utrxymania sie día Finnów; srednia i poludniowa cxçàé gubernü nwaiane sa xa najxyíniejsxe w Finlandyi. Gfówna prxycxyua nieurodzajów sa tegie mroxy, zdarxajace sie «esto w ciagu letnich upalów, sxcxególniej na miejscach nizkich i Motnistych. Zbota, prxy xwycxajnych urodzajach, bywa dostatecxna iloáé na wfasna potrzebe, oprócx jaïowsiej czeáci gnbernii, to jest parafij: Ikalis, Raowesi i Kiaro. Podatek ziemski wynosi rocznie okoío 375,000 rub. (Pre dni podatek x dxiesiçciny 15 кор. sr.). Dia ulepszenia gospodarstwa wiejskiego, ustanowione xostafo w r. 1797, w mieócie Abo, towarxystwo ekonomicxne. Drugie towarxystwo zawiazaio sie tamie niedawno, w celu roxsxerxenia i ulepszenia ogrodnictwa. Chów bydfa stanowi wainiejsza gafai gospodarstwa wiejskiego. Dia wiekszej zachçty do niego, nie tylko dozwolony jest bexpfatny wywóx masía, sera, miçsa woíowego i wieprxowego, bydfa rogatego i t. p., ale naznaczone sa nagrody rzadowe za najlepsze ich gatunki. Lasy stanowia jedno z najwa¿niejsxych íródeí dochodów obywateli. Wyrabiaja tu potai, dziegieé i sraoiç ; w poíudniowych zas okolicach znacxna i\oéé bali i budulca. We wszystkich nadmorskich miastach buduja kupieckie statki, a w Abo i wojenne ; nawet wloácianie na wyspach Alandzkich i na wybrzeiach morskich, buduja znaczn; iloáé pomniejszych statków (na piçé lasztów). Najlepsi majstrowie okretowi sa z Ostrobotnii. Wyrób xelaza znacznie sie, powiekszyf po przyfaczeniu Finlandyi do Rossyi. W calej gnbernii znajduje sie. 9 ielaznych fabryk i 1 miedziana; prócz tego, 1 przedzy bawefnianej, 2 pfócienne, 2 huty szklanne, 1 ludwisarnia, 4 papiernie, 2 garbarnie, 2 fabryki tytuniów, 3 sukienne, 1 machin, 1 kart i 1 fajansu. Wartosó wyrobów fabrycznych wynosi okoío 260,000 rubli rocznie. Handel w gubernü wewnetrzny i xewnetrxny dosé znaczny; we wszystkich miastach bywaja coroczne jarmarki, w Abo 4 razy do roku. Día uksztaicenia biegíych sterników, zafozono w mieácie Abo szkoíe zeglarska; w r. 1838 tamie sikoíe handlowa. Glówniejszemi produktami wywozu za granice sa: drzewo, bydlo i ryby; wyroby lesne wysylane sa szczególniej do Hiszpanii i Algieru. Mieszkancy prowadza handel z Anglija, Francyja, Szwecyja i Rossyja, a sól po wiekszej czesci sprowadzaja z Hiszpanii. W gubernü 15 zakíadów naukowych liczy 1,300 uczniów. W Abo wychodza 3 gazety. — AbOWSkl tTftkt&t. Pokojem tym, zawartym przedugodnie w mieácie Abo 16 Czerwca, a ostatecznie 7 Sierpnia 1743 roku, poíoiono koniec wojnie, która Rossyja prowadzifa z Szwecyja w drugiej polowie 1741, roku. Na mocy tego traktatu odstapione zostaíy Rossyi posiadíoíci zawarowane jej traktatem zawartym w Neustadt 1721 ; oraz przyfaczone do Rossyi zajçte przez nia w tej wojnie w Finlandyi : prowincyja Kiumengorodzka, czesé powiatu Potis do rzeki Kiumeni, oraz forteca Nejszlot z jej okregiem; Szwecyi zaá dozwolono wywozié zboze z portów rossyjskich na morzu Baltyckiém. M. B. S. Abrabanel don Isaao (Abarbanel), uczony rabin, zrodzony w Lizbonie z familü szczycacej siç pochodzeniem od króla Dawida, byí najsfawniejszym doktorem drugiej szkoíy rabinów. Alfons V powierzyl mu kierunek finansów pañstwa; со gdy obrazifo opinija publiczna, po smierci tego monarchy Abrabanel musiaí sie

62

Abrabanel don Isaac — Abraham

schronié do Kastylii, gdyi oskarzano go, jakoby naleial do spisku, którego celem bylo ziaczenie Portugal» z Hiszpanija. Ferdynand katolicki przyjai go dobrze i równiez uczynil swoim ministrem finansów. Wyniesienie to nie mogfo wszakze oslontó go od przeáladowania, którego celem byli íydzi w rokn 1492. Abrabanel ndaf sie wiec do Neapoln, gdzie niemniej aprzejmego doznai przyjecia od Ferdynanda I, lecz gdy Karol VIII opanowaf Neapol, Abrabanel by! zmnszony uciekac do Sycylii, zkad udai sie do Korfu, a nastepnie do innych miast, w których jego wspófwyznawców tolerowano. Umarf roku 1508 majac lat 71 w Wenecyi, gdzie zaskarbil sobie laski priez zalatwienie nieporozumien handlowych tej rzeczypospolitej z Portugalija. Zydzi uwazaja Abrabanela za jednego z najwiekszych swoich uczonych. W istocie,w poáród niepokojów i trosk tak burzliwego iycia, znalazl on dosé czasn do wydania licznych pism, jako to: tíómaczenie biblii, historyja Inda zydowskiego i apologija jego wyznania. Abrabanel lostawil dwóch synów, г których jeden nawrócif sie na religije chrzescijanska, a drugi znakomitym zostaï lekarzem. AbradateS, król Suzy, walczyf najprzód przeciwko Cyrosowi, lecz gdy ten abszedf sie wspaniale z piekna jego tona Pantea, wziçta w niewole, pojednaí sic z nim i przeszedí na jego stronç. Polegí w bitwie pod Tymbrea rokn 548 przed Chr. Pantea z rozpaczy przy zwlokack jego iycie sobie odebrafa ; obojgn maiionkom Cyrus postawil wspanialy poranik. Abraham (s hebr. ojciec mnóstwa, albo narodów), poprzednio Abram (ojciec wysoki), syn Thare, urodzony w Ur, w Chaldei, rokn swiata 2,008, przed n. Chr. roku 1992, dziewiaty potomek Sema. Na rozkaz Boga, opuscií miasto rodzinne i udai sie do Harán, w Mezopotamii, a ztad, po smierci ojea, do Palestyny, zamieszkanej przez Chananejczyków, która Bóg obiecal jego potomkom. Gíód zmusií go do szakania przytuíku w Egipcie, gdzie mu król tameczny zabraí ¿one Sare, która on nazywaT siostra swoja; ale potéra oddaí. Ztad wrócil Abraham do ziemi chananejskiej, i rozbif swe namioty miedzy Bethel i Hai, gdzie wprzód zbudowaf oítarz Bogu. Przeszedfszy na doline Hambre, nwolníf synowca swego Lota, z rak króla Chodorlahomora, który wziaí go w niewole podezas wojny z króleni So domy. Za powrotem z tej wyprawy, gdy Abraham szedí koío Salem czy Jeruzalem, król tego miasta i kapían Najwyíszego Melchizedech, ofiarowal mu chleb i wino, со bylo figura przyszfej ofiary Chrystusa. Bóg powtórzyí obietnice swe со do lieznego potomstwa Ahrahama. Miai on najprzód syna Izmaela ze sluiebnicy Agary; a póíniej Sara, chociaz \r podeszfym juz wieku, powifa mu syna Izaaka. Tego, na rozkaz Boga, Abraham gotów byl zabié w ofierze ; ale anioi powstrzymal mu reke, gdyi Bóg cheiaf tylko doswiadczyc jego posluszeóstwa. Ponowil z nim poprzednie przymierze Bóg, i na znak onego postanowil obrzed, do tad zachowywany miedzy Izraelitami, obrzezanie. Po smierci Sary, Abraham wziaí za zona Cethure, i miaf z niej szeáciu synów. UmarI w 175 roku íyeia, na 1817 lat przed Chrystusem, roku swiata 2183; pogrzebiony obok Sary w skale Macphela, nad ktôrç póíniej zbudowano koécióí, zamieniony przez Turków w meczet. Abraham byí pierwszym patryjarcha i prawdziwym ojeem ludu wybranego i za takiego, wediug ducha, uwaiany tei w Nowym Testamencie, który go przedstawia za wzór niezachwianej wiary i tych, którzy z wiary sa nazywani synami Abrahamowymi. (Galat. 3, 7). Sam Chrystus rzek?, ze „Abraham ¿adaí aby ogladai dzieñ mój : i ogladaí i weselii siç." (Jan 8, 56). L. JR. Abraham, albo Abraames, Abratnes (àwiçty), z dyecezyi Cyr, w Syryi, obra! zrazu íywot pustelniczy. Póíniej opowiadal síowo Boie na wschodnich krañeach Libanu, gdzie wielu pogan nawrócií. Wróciwszy do pustelni, mimowol

53 oie ztad by? wziçty na biskupa Karrhes, w Mezopotamii, które bylo dawném miastem Наган, gdzie goscit patryjarcha Abraham, przed udaniem siç do xiemi ChanaBcjskiej. Gdy blask cnót i swiatobliwosci Abrahame, donedl do Konstantynopola, Teodozyjusz Míodszy, cesan, zaprosil go na dwór i przyjmowaí jako anioía Paíiekiego. UmarI w tej stolicy, cíalo zas jego przeniesiono do Karrhes. Martyrologija íacinskie nie czynia wzmianki o nim; Grecy zas obchodza jego pamiatkç d. 14 Lut. Abraham (swiety), urodzií вЦ prey koncu IV wieku, w Syryi górnej, nad Eufratem. Naáladujac patryjarchç którego nosil imiç, udal sie do pustelników Egi pto ; lecz schwytany preez Saracenów, lat 5 w cieikiej zostawaí niewoli. Wydostawszy siç z niej, udal aie do Auvergne, w Gallii, na koúcu panowania Walentynijana Ш, i osiadí przy kosciele nowo bndowanym, który sam dokoúczyí, na cxeáé i. Cirgues (po lacinie Cyricns) meczennika, którego relikwije, przeniesione z Lewantn, nwaiano jako i. Cyra, fyna s. Julitty. Ta zaloiyí klasztor i amar! w nim roku 472; día iycia swiatobliwego i cudów, w poczet ¿wietych zaliczony. Pamiatka jego dotad jest obchodzona w m. Clermont dnia 15 Czerwca, wedíug martyrologium Rzymskiego. Abraham (àwiçty), pustelnik i kaplan, urodzií sie. w IV czy VI wieku, w Sy ryi albo Mezopotamii, z zamoinych rodziców. Zmuszony do poslubienia mfodej dziewicy, uciekí z íoia maíienskiego w sam dzien slubu i wiódf iycie pustelnicze. Na rozkaz biskupa miejscowego, poszedí, po wyàwiçceniu na kapíana, nawracaé sasiednich pogan; zbity, pokaleczony od nioh, na pol umarfy, nie dal sie zastraszyé i po trzechletniej cieikiej i niebezpiecznej pracy, potrafil nawrócic ich praeaxio tyaiac. Potém wrócil znowu na pustyniç i umarí 70 lat przeiywszy, w najostrzejszej pokucie, nie jedzac nie tylko miesa i ryb, ale nawet chleba. Koációl grecki obchodzi jego uroczystosé dnia 29 Paídziernika, a laciúski 16 Marca. Abraham w 1257 r. byl wojewoda mazowieckim. АЬг&Ь&Ш Abbäli, syn Chaima Lewity, uczony Izraelita, nazywany niekiedy Abraham Segel, urodzií siç w Kaliszu w XVII wieku. Dzieía jego, po smierci ogloszone sa: 1) Zait rognanan (Dreewo oliwne zieleniejace), Dessau 1704 i 2) Magen Abraham (Tarcza Abrahame), Direnfel 1692 i 1704. AbraJuun-Ben-Dawld, iyjacy w koúcu XVI i па poczatku XVII wieku, uro dzií siç па Wolyniu. Uczony ten Izraelita wydal dzieía : 1) Kur laza hob, t. j. Kommentare na parafrazy chaldejskie Ksiag Mojieszowych, Hanower 1614 roku i Frankfurt n. Odra 1681. 2) „0 trzynastu sposobach tiomaczenia zakonu preyjçtych preez Zydów," w jçzyku lacinskim, Cambridge, 1597. Preypisuja mu takie dzielo p. n. „dos Boga," które zawiera w sobie 913 prawidei ustawy, z dodaniem uwag; przetlomaczono je na jezyk laciúski i wydano w Cambridge 1597 r. AbnÜiam Lewita, syn Józefa, a wnuk Abrahame Perez, urodzií sie w Krakowie, zkad wygnany r. 1656, wydaí w Amsterdamie tegoi roku kommentarze na dzielo: Afagiloth Taanith, czyli ksiçge pokuty albo postu. Dzielo to wydano powtórnie 1724 roku z doiaczeniem rozprawy Jana Meyera : De Temponbu» sacris et festis diebus Hebraeorvm. Abraham a SanOta Ohara, sïawny kaznodzieja, nazywal siç wíasciwie Ulrych Megerle, urodzil siç we wsi Krähenheimstetten, w Szwabii (dzis w Badenskiem) r. 1642. W r. 1662 wstapií do zakonu Augustyjanów bosych, odznaczyl sie wielkiém krasomówstwem; г. 1669 powoíany na kaznodziejç nadwornego do Wiednia, umarí г. 1709, powszechnie lubiony. Wymowa jego celowafa dowcipem i niewyczerpana twórczoscia pomyslów; bogaty w porównania i grç síów, ubiegal sie wiçcej za udereajacém wreieniem, niieli za piçknoscia ; nie wystreegaí sie nawet trywijalnosci, gdy mniemal ie tém sprawi mocny eflekt. Zkad kazania jego maja szczególna barwç, prawie arlekiúska; ale pokrywa ona mnogoáé gíebokich

54

Abraham — Abrahamewloa

mysli, peyehologicznych postrzezen i smialych a poteinycb prawd. NiemiJosiernie ehfostaf wystçpki, zwlaszcza moinyeh. Pod wzgledem piçknoici form i ogfady, Abraham zostaje w najwiçkszej sprzecznoéci z wytwornemi kaznodziejami francuzkimi spotczesnymi i s duchem sfuzalstwa wiekn Lndwika XIV. Charakter jego kazan odbija aie i w innych jego pismach, pod dziwacznemi tytufami : np. Judas der Erzschelm, romana satyrycznc—religijny, Heilsame Gemisch-Gemasch, Huy und Pfuy der Welt. W zakonfe swoim otrzymal godnoáé prowincyjaia r. 1689; znajdujac aie na kapitale generalnej w Rzymie, Hczne miewaf kazania. Podczaa morowego powietraa r. 1679, odwaznie nawiedzaf zaraionych. Dziefa jego wielokrotnie byfy drnkowane. L. R. Abraham BohellengiS, uczony Maronita, wykfadat jezyk ayryjaki i arabski, najprzód w Rzymie, poiniej w Paryzu w kolleginm francnzkiem, gdzie Le Jay wezwal go do kierunku przy drukowaniu Biblii polyglotty. Um. w Rzymie 1664 r. Jest on aatorem dziel: Institutio linguae eyriacae (Rzym 1628); Synopsis РЫlosophiae orientalium (Paryz 1641); Chronicon orientale (Paryi 1651). Abraham Seen albo Zeeb, wsiawiony za esaaów Jana III Sobieskiego, nanezaniem po rozmaitych w Litwie aynagogach. Wydal dziefa : 1) R6d Abrahame, to jeat komentarz literalny nad ksiegami Mojzeaza. Soliabaci, 1659 fol.; 2) Komentarz о dziesiçciu koronach, októrych znajduje aie wzmianka w Talmndzie, bez miejaca druku i roku. Umarl r. 1698. Abraham Palloyn, (ob. Policyn). Abrabamiol» W poczatkach IX wieku, za panowania cesarza Nicefora na Wschodzie, a Karola W. na Zachodzie, sekta Abrahamitów, tak nazwana od jej zalozyciela Abrahame albo Ibraima, wznawiafa Mçdy Paalicyanów. — Abrahamici albo Abrahamszczyzna (Awramijewszczyna), sekta w Syberyi, w mieacie Tiumen, która г. 1660 zaíozyf Abram albo Abramko, mnich wegierski, rodem Zyd, wraz z Oáka Ostromenem i Jakuszkg Lepechinem, odrzucafa Koácioí i sakramenta; a przypuszczafa przyjácie Antychrysta w cielesnej postad. Póíniej starafa sie zjednoczyéinne sekty roskolnicze, tolerujace ich Mçdy, a twierdzac ie dla zbawienia trzeba tylko trzymaé aiç starych ksiag duchownych. — Так nazywafa sie takíe przy koñcu ХУШ wieku, szczupfa sekta deistów czeskich, w dobrach Pardubic, w obwodzie Chrudim. Odrzucali oni Trójce swieta, w Chrystusie uznawali tylko szczególniej poboinego meza, a w Duchu swietym bezosobista moc Boia. Chociai przypuszczali niesmiertelnosd duszy, oraz nagrode sprawiedliwych i kare grzeaznych, w iyciu przyszlém, zaprzeczali wszakze wiecznosci так piekielnych, grzechowi pierworodnemu i innym dogmatom chrzescijanskim. Nie zgadzali siç na sakramenta; ale dzieci swoje dawali chrzcié ksieiom katolickim i brali od nich sluby mafienskie, aby uczynió zadoáé prawu cywilnemu. Cesarz Józef II, tíómaczac sobie, ¿e traktat westfalski zapewnif wolnosc" wyznania tylko lutrom, katwinom i iydom, nie zaá sektarzom; kazaí w r. 1783, przesiedlié Abrahamitów do Galicyi, Siedmiogrodu, Slawonii, i mezczyzn wcielié do batalionów pogranicznych. Majatki ich w Csechach oddano dzieciom lub najbliiszym ich krewnym, którzy przyjeli wiarç katolicka. Skutkiem tych gwaltownych srodków, sekta wkrótce wygasía. Obacz Geschichte der böhmischen Deisten, Lipsk, 1785. L. R. AbrahamOWiOZ (Jan) na Wornianach wojewoda Smoleíiski, ewangelik, mai uczony, gorliwy obronca róinowierców. Jego nakiadem wyszedl w Wilnie 1598 roku. „Katechizm albo krótkie wjedno miejsce zebranie wiary i powinnoácí chrzescjjañskiej, z pasterstwem zborowem i domowem, modlitwami, psalmami i piosnkami, na czesó i chwaiç Pana Boga, a zborowi jego ku zbudowaniu, teraz znowu za pilnem przejrzeniem i poprawieniem wydany." Do 300 ápiewów nabo¿nych zawiera. W soborze Toniúskim wyznania swego r. 1615 zasiadaí i ustawy

Abrahamowlos — Abraoa4abra

65

jego podpisai, jako mai wysokiej w nim powagi. Niewiadomo, czy ten aam wojewoda cxy inny Abrahamowicx Jan jest aatorem Uefa, które Cxacki przywodzi: „Zdanie Litwina о knpcxy taniej zboia a drogiej prxedaiy 1595," i tak ocenia. „Pisarx roxeadny, wyJoiyl jasno prawidfa, których rxad i obywatele, w prxedmiocie knpcxy i prxedaiy xboiowej, trxymaó sie, powinni, a najcelniejsxeni jest: zupefna wolnoiö handin, która najwieksze poiytki krajowi xapewnia." Uwagi Abrahamowicxa niexawstydxiiyby Schmidta i Stuarta." AkrahamowlOS (Mikofaj) herbu jastrxebiec. W cxaaie wojny x Gustawem Adolfem w 1621 i 622 walexy! w Kurlandyi pod choragwia betmana Krysxtofa RadziwiHa po odjeídxie którégo x oboxn (1622) mial zdane sobie dowódxtwo nad wojskiem. W 1637 byl pulkownikiem, dworxaninem królewskim i starosta Starodebskim i Miadxielskim. W 1639 xoetaí czesnikiem Htewakim ¡ prtelotonym nad armatq, Wielkiego ksiçztwa litewskiego (metrvk. kor. 187 f. 29). W 1646 x sejmu jui jako wojewoda mscisíawski delegowany komisarzem do traktowania o pokój x Szwecya. W owym cxasie mnaial zostaé wojewoda trockim, bo x tym tytuiem podpisal sie, 1648 na sejmie elekcyjnym. W 1649 x sejmu wyxnacxony byí powtórnie posfem do traktowania x Sxwecya. Abrab&mSOD, syn Iekarxa wolnopraktykujacego na Podóla. Ucxyf sie, w Niemirowie, potem w Berlinie, gdxie otrxymawsxy stopieú doktora medycyny i chi— rnrgii, praktykowa? na Ukrainie i w Odessie. Pisaf: De Canteriis. Berolini 1829. O chorobach nerwowych (tamxe) po niemieckn 1842. AbnÜUUnSOn (Werner-Hans-Fryderyk), literat dunski, nr. 1744 zm. 1812 r. piçkne zostawif ¡mié, w historyi pUmiennictwa awego kraju poszukiwaniami dotycxacemi staroiytnoáci akandynawekich i innemi pracami krytycxnemi. Abrahamson síuiyf pierwotnie wojskowo, jeet tei autorem kilkn ksiaiek specyjalnych ■loionych día uzytku ixkól wojskowych; jako poeta pisa! pieáni popúlame i wojenne. Wrax z Nyernpem i Rahbeckiem wydaí bardxo szacowny xbiór p. t.: Udvalffte daruLe Vüter fra Middelalderen (Wybór pieáni dunskich x wieków árednich; 5 Tom. 1812—14). — ДЬгаЬаШвОП (Jóxef Mikoíaj Beniamin), syn poprxedxajacego ur. w r. 1789, prxybyí do Francyi w r. 1815 wrax x amia okkupacyjna, w której byl kapitanem gtównego sztabu. Wtedy zbadal metodç tak zwana wzajemnego nauczania i te, x wielkim poiytkiem w swym kraju roxpowszechnií, tak, iz trudno w nim znaleíé mfodzieóca, coby czytad nie umiaf, a wieksza czeáé mieszkanców Danü umie prócx tego pisad i rachowaó. Abrahamson licxne zostawif pisma o xastosowaniu tej metody. Díugi cxas xajmowal posadç dyrektora szkofy wojskowej w Kopenhadze; w r. 1836 utracif ja, zachowujac jednak tytul honorowy generalnego kommisarza wojny. Abracadabra, rfowo czarodziejskie, któremu przypisywano dawniej wlaWÉOió leczenia najuporczywszej nawet febry, uiywane bylo zwykle w guscie amuletów (ob.), gdyi spisane na kartce w ksztaicie trójkata: Abracadabra Abracadabr Abracadab Abracada Abracad Abraca A b г а с Abra A b r A b A

56

Abr&oadabra — Abraatowioz

przei dni dxiewiçc noszone bylo na dofkn piersiowym, pociém wrxucano je do rxeki iob stawu. Niektórzy mniemaja, ie wyraz Abracadabra jest naxwiskiem boxka assyryjskiego, inoi zai, ie pochodzi od rfowa Abraxa» (ob). AbrakOWaÓ, wyraienie marynarskie, i niemieckiego: abraken, znaczy to samo со nwolnié siç i niebezpiecznego miejsca, lawy piaszczystej i t. d. AbraiBOWiOl (Jan), byl w 1285 kasztelanem lubelskmi.—AbramOWlOZ (N.), byl w 1362 kasztelanem i starosta lubelskim. AbramOWlOS (Jerzy), pastor zboru slawatyckiego w Wielkopoisce zmarly w r. 1763, napisal dzieje tego zboru, zamieszczone w dziele Scheidenmandtela, wydanem w laciúskim jezyku p. n. Akta komcentóva i synodow dyssyderUskkh u> Police. Brzetyslaw 1776. AbramOWlOS (Jan), starosta lidski i wendenski, jest autorem broszury p. n. Radivilias, give de vita et rebus etc principie flicolai Radivilii Georgii filii. Vilnae, 1592 r. AbramOWlOS (Andrzej) napisal: Diuhowne lekarstwo na powittrte. Krakow, 1625 roku. AbramOWlOZ (Jçdrzej), kasztelan brzesko-litewski, herbu jastrzçbiec, po chodzi! z tej samej historycznej rodziny со i slaway wojewoda smolenski, (obacz Abrahamowicz Jan), a nawet Jçdrzej byl dziedzicem Wornian, rodowego majatku Abramowiczów. Mial dwóch braci Jerzego i Antoniego. Rodziii siç z Ogiuekiej. Wszyscy trzej nalezeli za czasów Angosta III do partyi RadziwiUowskiej i día tego stali siç ofiarami familii, ztad wiec znaczenie historyczne. Jçdrzej byl na— przód stolnikiem wilenskim, obrany nastepnie przez szlachtç 26 Paidziernika г. 1747 pisarzem ziemskim wileúskim. Przysiagl na ten urzad, wedfug prawa, przed кsie,ciem hetmanem Radziwillem jako wojewodzie wileúskiemu; hetmán dal ma potem i pisarstwo grodzkie wileáskie (w Sierp. 1748). Jerzy zaá byl podwojewoda. wilenskim. Obadwaj trzeáli trybunalem litewskim w r. 1755, na którym Jerzy byl deputatem starodubowskiem i wice marszalkiem. Jçdrzej zaá jako pisarz wileúski mial takze na trybunale wpfyw naturalny a prawny. Czartoryskim szlo o to, ieby zemáeié siç na Matuszewicach, którym chcieli odebraé szlachectwo, Abramowiczowie zas nie pozwalali na to jedynie przez ducha partyi, nie z innej przyczyny. Ksiaiç kanclerz obojgu braciom grozil. Jerzego nawet tak przestraszyf, ie chwiaé siç zaczynal w oporze i zwlóczyl. Za to, ie wreszcie Jerzy daf kreske przeciwna Czartoryskim, kanclerz postanowil obalié z pisarstwa wileftskiego Jedrzeja, tém wiecej, ie póki byl na tym urzçdzie, przewaga Radziwillo— wska na trybunale byla pewna. Dokonal kanclerz tego wyrokiem sadowym na nastçpnym trybunale, na którym laske trzymal ziçé jego, podakarbi Flemming, w roku 1756. Abramowicz pomimo to, byl zacniejszy czlowiek stokroó od innych: za powody wyroku- kladla téi familia dzieciñstwa, jako to: ie Bohusz rejent wilenski, podwladny piszarza, wzial czapeczkç w podarunku od pañi Sze— jewiczowej podstoliny wileúskiej, ii na to Abramowicz pozwolil. Bylo to zgor— szenie wielkie, bo urzednik w dawnej Polsce byl doiywotnim. Zbrodnie musial popelnié, ieby mógl bozbawiony swojego stanowiska, a tutaj na zarzut ów dzie— cinny przekupstwa, mial jeszcze áwiadectwo Abramowicz od ks. Giecewicza, ie wzial od Czartoryskich 100 dukat. za to, ie nie pomagal w tej sprawie. Ale przemoc zrobila swoje, nietylko samego Abramowicza wyzuto z urzedu, ale kilku jeszcze innych stronników Radziwillowskich со rozjatrzylo gotowe do walki stronnictwa na Litwie; Jerzy ciçiko siç rozcborowal, Jedrzej zas* raz wraz jeídzil do Warszawy do dworu, w nadziei jakiegoá odwetu. Kanclerz, ieby po— stawió na swojem, uciekl siç do wymyslów i klamstw; powiedzial o Abra

67 mowiexach, ¿e nie sa szlachta, ie ida z neofitów, a wiec w obaleniu ich, tak wielkiego gwaltu byé nie moglo i niebylo. Litwa wrzala dla tej sprawy i dla wieln innych. Ai siç kancierz spostrzegl i rozpoczal jawne rokowanie z przeciwnikami. Hetmán Massalski wzywal Jçdrzeja do siebie do Wiejsiej, mo tril, ie postara siç go ukontentowaó (Stycz. 1756). Kancierz byl gotów podnieíó wyiej Abramowicza i posadzié go na kneslo w senacie: wskazywal na kasztelanie brzeska, która wlasnie wakowafa; hetmán Radziwill zaá pragnal pomscié siç za prawo, ie dal przyrzeczenie Abramowiczowi na pisarstwo. Rok przeszlo ta sprawa cala Litwe trzymala w zawieszeniu. Abramowicz chcial przestraszyé przeciwników, wyzywal ich, z czego nie rad Massalski cofnal sie i nie posíaf do NiesVieia Holynskiego podstaroáciego mscislawskiego, który chcial jechaé dla okladów, chcial go ocalió od zemsty kanclerza. Abramowicz zeby sie wzmódz przeszedí do partyi francuzkiej, i zyskal opiekç posla Doranda, do czego otwarl mn droge stolnik brzeski Matuszewic. Smutny byl ale przewidywany epi log sprawy; pisan Wileúski zostal po prostu panem Abramowiczem , wywarlo to wielkie wraienie na Massalskich, na wszystka szlachte w ogóle, skoro widziano jak wielkie ma sily familia i jak poteine w rekach swoich ¡írodki. Radziwill nstapil i chcial przynajmniej zaehowaé pozory. Staral siç o to, ¿eby de puted trybnnalscy znieáii dla form y wyrok przeciw Abramowiczowi, Bohuszowi: ale kancierz nie dowierzal, a podskarbi cznwal. Kombinacyja zamierzana doszla dopiero na trzecim trybanale, którego marszalkiem zostal singa Radziwillowski: Jasinski. Bohnsz, który jeídzil do Warszawy wybiegal to: Abramowicz przywrócony do pisarstwa, Bohnsz do rejencyi. Podfug umowy dwa tygodnie tylko Abramowicz byl powtórnie pisarzem i zaraz w r. 1757 miañowany kasztelanem brzeskim. Dostal krzeslo, ale jní nieszkodliwym byl w Wilnie dla Czartoryjskich. Z ochote wzial Abramowicz senatorye, za klopotliwe pisarstwo. Przyjechal zaraz do Warszawy 8 Listopada, a nazajutrz przysiagl przed królem. Siedzial odtad w Warszawie spokojny i mial tylko nieprzyjemnosé od marszalka Mniszcha, który dowiedzial siç, ie Abramowicz wzial 4,000 dukatów od Francyi na wlasna sprawç, со jeszcze wielka hañba nie bylo, gdy przez to iadnych nie zaciagnal zobowiazaú na siebie, a szlachta w posród owych niespokojnych czasów, zagrozona со chwila katastrofa, rozmaicie siej ratowala. Umarl kasztelan beziennym w Paídzierniku 1763. — Abramowicz (Jerzy), brat jego, byl poslem wileñskim na sejmie 1758 r. Dalej w r. 1763 zostal starosta starodnbowskim, przeciw Zawiszy za staraniem rie hetmana Radziwiüa a protekcyja Bohusza. Dozyl czasów gorszych, bo rzadów familii w rzeczypospolitej. Poslem byl na sejmie konwokacyjnym z starodnbowskiego, z bieda trzymal вщ swoim kredytem. Ale przyszla zemsta, bo familia nie zapominala niczego. Dekret przeciw niemu sadzi konfederacyja litewska 16 Sierpnia 1764 r. w Grodnie. Pogodzil siç predko ze swym losem i dla tego na sej mie koronacyjnym jai stanefa relacya dekretu (Yol. leg. Vil. 419). Zone, mial Bernatowiczôwnç, z niej córka jedynaczka naprzód za Zbigniewem, potem za Antonim. Platerem podkomorzym piúskim nr. 1792, umarí jui zdaje siç po pierwszym rozbiorze. — AbrafflOWloS (Antoni), trzeci brat, podstaroáci starodabowski i podsedek sejmn w r. 1758 nmarl bezienny. J. B. AbraJDOWlOS (Adam), jezuita, wydal w Wilnie 1753 r. Kazania niedzielne w 2 tomach i przypisa! je bisknpowi dyocezaryeñskiemn J. Sapieie. АЬгашвОП (Abraham), slawny medalier pruski, ur. 1754 r. w Potsdamie, nm. 1811 r. w Berlinie, jako dyrektor mennicy. Liczne medale wyszle z pod jego dlóta, odznaczaja siç szczególniejsza czystoscia rysunku i odbicia ; poszukiwane mianowicie sa jego medale slawnych uczonych. 4»

88

Abrantès — Hi'WMuJMjdi

Abrantès (Andoche Junot ksiaze d"), marszalek Francyi, ur. 1771 г., wstapil do wojska rewolucyjnego jako grenadyer r. 1792. Nieustraszonoéé jego podcias oblçzenia Tulonu (1793), gdzie wsrod gestego ognia inal angielskich, pliai najspokojniej со ma dyktowal komendant artyleryi Bonaparte, i kiedy bomba niepnyjacielska padajac, obydwóch obrzuciía ziemia, wyrzekl lakoniczne sfowa: „Tém lepiej, nie potrzebujç wiçc piasku do zasypania," zachwycila Bonapartego. Jako adjutant towarzyszyl mu w kampanii wloskiej i egipskiej i zostal po 18 Brumaire najprzód komendantem, a nastçpnie gubernatorem Paryza. R. 1805 Napo leon .wyafaf go jako posla nadzwycxajnego do Lizbony, zkad powróciwszy, walezyl w bitwie pod Austerlitz. W r. 1807 otrzymal doWództwo nad korpusem okkupacyjnym w Portugalio. Wkroczywszy 10 List. 1807 do Lizbony, oglosil sie, 1 Lut. 1808 w imieniu cesaría geueral-gubernatorem Portugalii, za со Napoleon mianowai go ksiçciem d'Abrantès. W skutek atoli wyladowania Anglíków wSierpniu 1808, polozenie jego вtalo sie tak krytyczném, te przyjac musial kapitulacyjç w Cintra, która, jakkolwiek dosyó korzystna día Francuzow, sciagnçfa naá nieïaskç cesarza, W kampanii z r. 1809 dowodzif korpusem i zostal gubernato rem prowincyi illiryjskich; z rossyjskiej powróciwszy do Francyi cierpiacy na umysle, umarl w miasteczku Montbard 28 Lipca 1813.—Najstarszego syna jego, Napoleona, autora romansu: Deux coeurs de femme, Ludwik XVIII zatwierdzil w godnosci ksiecia d'Abrantès. Abrantès (Józefina Junot, ksiezna d'), malzonka marszalka Francyi, ur. 1784 w Montpellier, z rodziców zwala sie Permont. Matka jej pochodzila z cesarskiej familii Kommenów, którzy sie do Korsyki schronili. W domu matki, w Paryiu, czçflto bywal Napoleon przed swojém jeszcze wyniesieniem. Po upadku cesarza, z powodu nader krytycznego majatkowego polozenia, Abrantès widziala sie zrauszona probowac sil w literackich zajeciach. Miçdzy licznemi belletrystycznemi i historycznemi jej ulworami najwieksza maja wartoác: Mémoires (16 torn. Paryí г. 1831—34), wraz z daiszym ich ciagiem (6 torn. Paryz 1836—37); toi samo da sie, powiedzieC о: Souvenirs d'une ambassade et d'un séjour en Espagne (2 tom. Paryz 1837). Pierwsze mianowicie dzieío mnóstwo zawiera ciekawych ezczególow o Napoleonie i otaczajacych go osobacli. Ksiezna Abrantès amarla w nçdzy 1838 roku. Abrantès, ufortyGkowane miasteczko nad rzeka Tagiem w Estremadurze w Portugalii, liczy 5,000 mieezkancow, pamiçtne w dziejach przedsiewzieta ztad wyprawa Junota r. 1808, uwienczona zdobyciem Lizbony. Abrazas, czyli Abrasas, wyraz niewiadomego znaczenia, znajdujacy sie, greckiemi literami na licznych gemmach, na których oprócz tego wyrzniete sa róine potworne postacie i godla symboliczne. Kamienie te uzywane podobno byly jako amulety (ob.) przez chrzescijanska sektç gnostyczna Bazylidijanów; blizsza o nich wiadomoáó podaje dzieío Bellermanna: deber die Gemmen der Alten mit dem Abraxasbilde, Berlin 1819. Abrek (Mikolaj), Lwowczyk, drukowal ode, p. n. Euphrosine, po polskn, do Jana Zamojskiego, opiewajaca tesknoéc uczonych z przyczyny nierychlego powrotu ich opiekuna.—Abrek (Jedrzej),rodem ze Lwowa, napisal: 1) wierszem laciAskim epitalamium Alex. Koniecpolskiemu p. n. Fhaebus post nubila, r. 1742. 2) Vir dolorum Christus, Zamoáé 1649. 3) Epos genethliacum Deo uno et homini concinnatum, Zamosé 1646 г. 4) Jego staraniem wyszía trzecia edycya grammatyki laciúskiej J. Ursyna, Zamosé 1646. AbrenDncyJaoyJa, wyraz dawnego prawa polskiego, znaczy zrzeczenie sie. wyposaionej córki przyszlego spadku: nazywano to wyrokiem wyrzeczeniem sie,:

AbrenmoyJ&cjJa — Abrnuy

50

mimo to dzialano o melioracya, csyli poprawç posagu, nie mogac zadad spadkn. — AbreHODOjjaOjJa, w dawném prawie polskiém znaczyfo takie zrzeczenie sie. wfasnego forum, a przyjecie innego (Vol. Leg. I str. 330). AbrOg&tk), obrzadek prawny, przez który prawo dawniejsze moc swoja traei. Ten, który ma moc stanowió wyrok prawa, znieáó go tylko przez abrogacyje. moie. Rozni sie od derogacyi, która nie znosi w zupefnosci wydanego wyroku, ale w czesci zmienia lab caíkiem nadwereia i osfabia. Abroma, Abroma. Rodzaj ten ntworzony przez Linnensza (syna), miesci siç w rodzinie èlazowatych Juss. Cechy jego sa: kielich jednostajny, trwaly, 5 razy gíeboko wciçty; korona 5 pfatkowa, platki wklçsfe, precików 10 przy nasadzie zroslych, z nich 5 nie maja pylników. Szyjek 5, owoc: torebka jajowata, 5-komórkowa, 5-katna, otwierajaca sie górna czescia kazdej komórki, zawiera wiele nasion nerkowatycb. Nieliczne gatunki tego rodzaju sa pieknemi krzewami Indyi Wschodnich. W naszych cieplarniach hoduje sie. Abroma angulala, (La masch); ma liácie wielkie, sercowate; kwiaty piekne ciemno-purpurowe, w bukiety wierzcholkowe zebrane. S. P. AbroptO, ab abrupto, OZ abrupto, wyrazy facinskie (abrumpere, odrywac), uiywane na oznaczenie mowy, wypowiedzianej bez przygotowania. AbrOS. Roálina do familii groszkowatych naleiaca. Znany tylko jeden gatnnek w tym rodzaju: Abrut precatorius L. Jest to krzew w Indyjach wsch. ro— snacy; ma ïodygç áciániona pnaca sie; liscie nieparzysto-pierzaste, kwiaty czerwone, uloione w kfosy miçdzylistne. Owoc lupina, krótka, omszona, o jednej przegrodzie , zawierajacej mnóstwo nasion ksztaítu groszkowatego, czerwono poíyskujacych i czarna plama oznaczonycb. Nasiona te pieknie blyszczace, щ w Indyach do róinych ozdób uiywane, jako to: na paciorki i naszyjniki i t. p. S. P. AbrUSZy, póínocna czesé królestwa neapolitaúskiego, graniczaca na zachód z panstwem Koscielném, na wsch. z morzem Adryjatyckiém, na poiudnio-wschód z Apulija, na poludnie z Terra di Lavoro , liczy na przestrzeni 225 mil □ okoío 800,000 mieszkañców. Wyzsza czçàé Abruzzów, naleiy do lancucha gór Apeniúskich. Rzeki Alterno i Dizio przerzynaja wazka kotlinç pomiedzy górami, z których najwyisze sa: Gran Sasso d'Italia (8,882 stóp nad poziom morza), Monte Vellino (7,684 st.) i Aqnila (2,252 st.). Spadek gór stromy, szczególniej ku morzu Adryjatyckiemu, poszarpany w urwiska i poprzedzielany wawozami, po których z hukiem liczne spadaja potoki. Klimat Abruzzów jest ostry. Gôrygçstemi uwieáczone lasami, od Paídziernika do Kwietnia pokryte sa ániegiem; w dolinach jednak rodza ьщ pospolite drzewa owocowe, a nawet oliwne i migdalowe. Do znakomitszych miast naleia: fortece Aquila i Pescara, Cfaieti i Sulmona. Abruzzy waine sa bardzo pod wzgledem militarnym, щ bowiem strategiczném przedmurzem Neapolu. W razie wojny z tym krajem strona atakujaca musialaby nieodzownie obsadzié Abruzzy, których zdobycie równie jest trudne, jak zachowanie, bo geste lasy i gíebokie wawozy uíatwiaja bardzo walkç na sposób guerillasów. Wszelako naród tutejszy, chociai dzielny fizycznie, pozbawiony jest energii, i trudno poznaó w nim potomków owych Marsów i Sabinów, tak niebezpiecznych niegdys día Rzymn. Raz tylko (1798 r.) powstali oni przeciw Francuzom, ubili generaba Hilaríon-Point, zabrali w niewolç generafa Rusca, a oddzialowi generafa Duhesme wielkie wyrzadzili szkody. Póíniejsze poruszenia, jak np. w r. 1806, miafy jui tylko Charakter napadów rozbójniczych. Gdy Murât r. 1815 po bitwie pod Tolentino wywoíaé tu chciaf powstanie narodowe, mieszkaúcy nigdzie Aastryjakom nie dotrzymaJi pola. W wypadkach r. 1821 stronnictwo rewolucyjne >podziewa(o siç wielkiej pomocy po góralach Abruzzów, lecz nadzieje jego i tym

60

Abmuy — AbsobaU

razem zostafy zawiedzione. Podobniei wypadki Iat 1848 i 1849 slaby tylko znalaziy tu odgfoe. AbiyS, rysunek techniczny, przedstawiajacy budowle, która ma byó wykonana; nazywa sie, zwykle projettent. Abrys sklada sie. z planów (grundrysów), t. j. rzutów poziomych kaidego pietra oddzielnie , z rzutów pionowych, to jest, geomytrycznego widoku budowli od zewnatrz z kaidej strony, oraz z przecieé po— díuznych i poprzecznych, wykazujacych konstrukcyjç wewnçtrzna. Absalon, (po hebr, ojciec pokoju, albo pokój ojea), syn Dawida z Maachy, córki Tholmai, króla Gessur, urodzony w Hebron, byí najpiekniejszy we wszystkiém Izraelu, ale pyszny i zfego charaktera. Gdy Amnon, jego brat z innej ma— tki, zgwatcit rodzona siostre jego Thamar, a potém wypedzif; Absalon mszczac sie,, zdradziecko zabil Amnona w czasie uczty. Uciekí potém do swego dziadka w Gessur, a po trzech leciech, wyjednaf za poárednictwem Joaba wolnoáé powrotu; lecz dopiéro po dwóch jeszcze latach przypuscif go Dawid do swego oblicza. Nasprawowaí sobie Absalon wozów i jezdnycli, trzymaí liezna sluibe, pocblebstwy zyskai sobie stronników, a nareszcie podniósí bunt przeciw ojeu, etracil go z tronu, a wszedlszy do Jeruzalem, iniewaiyí niewiasty Dawida, który uciekaé masiaí za Jordan. Szczeáciem nie usíuchaí Absalon rady Achitofela, aby we 12,000 ácigaé Dawida mexwlocsnie; lecz idac za namowa Chusai, skrycie sprzyjajacego ojeu jego, zwoíywaí pod broñ wszystek lud Izraela od Dan ai do Berzeba. Tymczasem Dawid, ostrzezony przez Chusai, zwrócií a\q nagle z wojskiem zebraném naprçdce, przeciw synowi i porazif go na giowç. Absalon uciekajac, zawisl wlosami dfugiemi na dçbie, a wiszacego Joab trzema oszczepami przebií. Dlugo Dawid opfakiwaf smieré wystepnego syna. Za iyeia jeszcze Ab salon wystawil byí sobie pomnik marmurowy, o 2 mile od Jeruzalem. (II Król.) AbsalOD czyli Axel, arcybiskup w Lund, biskup w Roeskilde, a zarazem mi nister i dowódzca wojsk Waldemare I, króla Danii, (ur. 1128, um. 1201), pochodzii ze znakomitej rodziny i pobieraf nauki w Paryiu. Jeszcze przed swém wstapieniem na tron, Waldemar dawai mu dowody zaufania i przyjaini; przyjaíú ta trwala ai do smierci króla i przeszia na syna jego i nastepee, Kanuta VI, któremu Absalon síuiyí z równa jak ojeu gorliwoscia. Prawy i umiarkowany w cza sie pokoju, dzielny i przebiegfy w wojnie, umiaf on poskromió wendyjskich rozbójników morskich i pobil Bognslawa ksiecia Pomeranii. W madrych prawodawstwach Waldemare i syna jego czynny przyjal udziaí; wspieraí takze prace uczonycb, i jego to zachecie winna Danija pierwsza swa dokladoiejsza bistoryjç, której autorami byli: Saxo Grammaticus i Svend Aagesen. Wybudowaniem warownego zamku (Axelhuus) día obrony przeciw rozbójnikom morskim, poloiyf podwaline przyszfej wielkosci Kopenhagi, która wtedy byla maloznaczaca wiosczyna rybacka. Absalon pochowany zostaf w Soröe, w zaíoionym przez siebie klasztorze. Roku 1827 otworzono jego grobowiec i znaleziono w nim relikwije, a mianowicie pastoral i pierácieñ biskupi. AbSOOSS ob. RopieA. AbSOhatl (Jan Assman baron von), znakomity poeta niemiecki w XVII wieku, ur. 1646 r. w Wiirzburgu, po smierci ostatniego z Piastów Jerzego Wilhelma, ksiecia na Brzegu i Lignicy, wielkie poïoiyf zasfngi jako rzadca ksiestwa lignickiego, deputowany nasejra wroefawski i poseí przy dworze wiedei'iskim.Naostatek, usunawszy sie od spraw publicznych, mieszkaí w swoich dobrach i um. 1699 r. Poezyje jego nie sa wprawdzie wolne od nadetoáci i ciçikoéci, zwyklych wad owego wieku; wiele jednak z nieb odznacza siç prawdziwém uezuciem, sifa mçzka i narodowym zapaiem.

AbMlMa — Absolnoyja

61

ЁЛёЙЁЁЁА (odcieta). Pofozenie pankta na pfaszczyznie oznacza sie. w matematyce, odnoszac go do dwóch linij proetych, na tejie piaszczyzme lezacych, do riebie prostopadfycb, lab pod jakimkolwiek katem pochylonych, iwanych oaiami wspoirzednych; jedna xwie aie. osia odciçtych, draga osi; rzçdnych, a paukt przeeiecia sie, ich pociatkiem osi. Poprowadziwszy priez paukt dany linije. równoodlegía od osi rzednych do przeciecia sie. z osia odcietych, czesé téj osi, zawarta pomiçdzy tym pnnktem a poczatkiem osi jest odciçta punktu daoego i oznacza sie. liter; дг, linija zas równoodlegfa przez pankt dany poprowadzona od osi rzçdnych, nazywa sie. rzednq i oznacza sie liter; y. Poíoienie pankta w przestrzeni oznacza sie., odnoszac go do trzech limj, schodzacych sie. z soba w jednym ponkcie. AbSCHtelniL Jedna z najgfówniejssych przyczyn nçdzy w Irlandyi jest bezwatpienia absenteizm, czyli nieobecnoió to kraju wszystkich prawie znaczniejszych wíaícicieli grantowych. Dxieriawa grantów przechodzi tedy w rece bogatych kapitalistów, którzy takie do Anglii emigraj;, astepajac swych praw tak zwanym middlemanom czyli speknlantom. Ci ostatni dopiero, wydzierzawiaj; granta abogim rolnikom, starajac siç o jak najwieksze rozdrobnienie posiadfosci, aby wywc— laé mnóstwo wspófzawodników i zapewnié sobie znaczne zyski. ZJe skatki takiego systematn s; widoczne: 1) Renta i dzierzawa grantów dochodz; do bajecznej wysokoéci; 2) Dzieriawca nie ma dostatecznego ndziafn w prodakcyi, gdyz xa wieie innym oddawaó musi, zkad powstaje nedza; 3) Ogromny kapital (do 600,000,000 fr.) wychodzi za granice. Irlandyi bezpowrotnie, bez korzysci, gdyz ani jedna cz;stka tej summy nie przyczynia sie, do poprawy grantów, do wzrosta fabryk lab poparcia handlu, coby miaio miejsce, gdyby wfaáciciele pozostawali w kraju. Na obrone, wlaicicieli irlandzkich to tylko powiedzieó moina, it sa oni poniekad zmuszeni do podobnego postçpowania, przez zf; administracyje angielska, która ich zanadto obci;ia podatkami. Ale to usuniecie siç wíascicieli od opfaty podatków tém zgnbniejszém sie staje día drobnych dzieriawców, al bowiem administracyja na nich stara eiç odwetowaé straty, poniesione w skntek emigracyi. AbsbBWIie (Tiberios Absimaras Angostas), nizkiego arodzenia ; obdarzony wysokiemi talentami wojskowemi, obwofany zostaf przez wojsko r. 698 cesarzem paústwa Bizantyúskiego. Absimaras pobií Saracenów i wszedf jako zwyciçzca do Konstanlynopola, mimo opora anti-cesarza Leoncyjasza, którego zamknaf w klasztorze, kazawszy go wprzód pozbawié nosa. Zostawszy tym sposobem jedynym wíadica caíego paústwa, le.ka< sie. jednak knowan Jnstynijana П, straconego dawniej z trono przez Leoncyjasza, i nasfaú nañ swych siepaczów, z rozkazem odebrania mn iyeia. Jostynijan umkn;I do Bulgarów, i wkrótce z dostarczoném przez nich wojskiem stanal pod morami Konstantynopola. Absimaras nie mógt mn stawié opora i dostawszy sie w re.ce Justynijana, áriety zostaf z jego rozkazu 707 r. Absolnojja, z facióskiego, „rozgrzeszenie:(
Abeohoyja — Absortojja tów ma byé rozgrzeszonycb, wyraz licxby pojedyñczej te, lamienia sie. na liczbç mnoga vos. Gdy umierajacy nie moze w zupeinosci wyspowiadaó siç, dodajç siç do a peecatis, rfowa e& omn'bus eermtrit. Nie wszyscy teologowie zgadiajf eiç: ezy woino uzywac formuiy warankowej : fit trims, ti eapax ее (,jezeli zyjesz, jeieli jestes zdolny"); przedniejsi atoli z nich ja dopuszczaja. Formula rozgrzeszenia a Greków jest dfuzsza i Magalna. Oprócz sakramentalnej, jest Absolucyja od koácielnych cenar (ob.). Absolucyja za nmarfyeh (absolutio pro defunctU) sklada аЦ z modlitw odbywanych po Mazy, przy katafalku (tumba), o wyzwolenie zmaríego z czysca. Zaczynaja sie one od Libera, a koúcza sie: Dona ei pacem rempiteniam, („Wieczny odpoczynek racz mn dad Panie)." Absolucyja od niektórych cieiszych grzechów, w przypadkach zastrzeionych (<~asus reservan) sfuzy tylko samemu papiezowi, biskupom lub kapfanom, szczególniej do tego uprzywilejowanym przez Stolice Apostolska; innym zaá spowiednikom udzielac takiej absolucyi nie godzi sie. L. R. — Koscióí Ewangelicko-Augsburski, uwaza absolucyja jako wynik spowiedzi, czyli wyznania grzechów, które w koíciele tym jest dwojakie, publiczne i prywatne. Absolucyja jednak nie uwaia sie, jako akt jurysdykcyjny spowiednika, lecz polega na mocy odpusscze'nia grzechów udzieIonej przez Chrystusa Kosciofowi. W razach nag(ych, udzielaé moga absolocyjç i ludzie áwieccy (Artykufy Smalkaldzkie : von der Bischöfe Gewalt und Juris diction). L. 0. Absolut, AbSOlntllO&O, (ob. Absolulny). AbSOlntny, bezwzgledny, a jako rseezownik : Absolut, absolutnoéc, wyraz uiywany w terminologii filozoBcznej, oznacza to, со uwazane samo przez sie, bei wzgledu na inny jakikolwiek przedmiot lub rodzaj istnienia, wprost przeciwne jest wszystkiemu relatyxonemv, wzglednemu. I tak np. mówimy o absolutnej wartosci dobrego czynu, wiec o wartoáci, jaka czyn ten posiada bez wzgledu na inna jakabadí okolicznoáé, a zatém sam przez sie. i día siebie. W nowszych systematach iilozoficznych absolutem nazywano to, со samo w sobie jest niezmienném, prawdziwém i ostatnia, a raczej pierwsza przyczyna wszystkich zjawisk materyjalnych i amysfowych, gdy tymczasem te zjawiska w sobie uwaiane sa rozmaite, zmienne i nawzajem jedne od drugich zalezne. Oczywiscie przedewszystkiém to pojecie absolutnosci da sie zastosowaé do Boga, którego tei nowsze sikoíy zwykly stanowczo nazywaé myélq absolulnq, lub jedném rfowem : absolutem, — nastepnie do przestrzeni, w której wszystko sie miesci, a która jedna nie miesci siç w niczém, — do czasu, któremu nie mozna naznaczyó ani poczatku ani koñca, — w bardziej áciesnioném jui znaczeniu, do prawdy, która absolutna zapewne byé musi w swej czjstosci, lecz której jako takiej skoúczony rozum ludzki nigdy odkryé ani pojad nie zdoia, — do piekna, które jako absolutnoác nie istuieje wstworzeniu, lecz jedynie w cudownej twórczoáci artysty; — nakoniec do dobra, które wlasciwie nie jest czém inném, jedno wynikiem absolutnoáci praw Boskich, które wiec w iyciu praktyczném nigdy urzeczywistnic sie nie da. F. H. L. AbSOlntyzm, nieograniezenie wiadzy monarszej zadna ustawa zasadnicza, czyli konstytucyja, tém eiç rózni od wiadzy despotycznej, ie despotyzm ma na widoku wyïacznie interés wfasny panujacego, a za jedyne prawo samowolne jego zacheenie , gdy tymczasem absolutyzm trzyma sie praw przez siebie nadanych i w zasadzie ma na celu interés ogóín. Niekiedy rzady absolutne istniaïy takle w rzeezachpospolitych. Mianem absolutystów oznaezano najprzód w Hiszpanii, nastepnie wszedzie, przeciwników systematu konstytucyjnego. — W dogmatyce absolutyzm oznacza twierdzenie bezwarunkowej predestynaeyi. Absorbeyja, chíonienie albo weiaganie piynów lub gazów przez ciaia wido

Absorbeyja — Abstehen

63

esaie dsiorkowale. Absorbeyja gazów róina jest w rozmaitych ciafach, szczególniej pod tym wzglçdem odznacza siç wçgîel, klóry lei uiywany bywa do chfonienia rozmaitych wyziewów. Wíasnoéé absorbcyi ciepia we wszystkich ciaiach jest w stosunku odwrotnym odbijania. W ogóle powierzehnie earn i chropowate wiçksza maja wíasnoíé absorbcyi jak biafe i gfadkie. Niektóre ciaïa przezroczyate przepuszczaja przez siebie ciepfo promieniste, fame go mniej lob wiçcej absorbuja. Stopien rozgrzewania sie grunta zaleiy tak od skfadu, jak i od jego powierzebni i barwy. Scbübler pod tym wzglçdem daje nastepujacij tablieç. Oznaczywszy wfasnosé zatrzymywania depfa w piasku wapiennym przez 100, tai wíasnosé wyrazi sie día piasku krzemiennego liczba 95,6, día gliny chudej 76,9, dla gipsu 73,2, dla gliny tlustej 71,1, dla ziemi gliniastej 68,4, dla ziemi ogrodowej, 64,8, dla próchnicy 49,0. Ztad widaé dla ezego la^em grunta piasczyste diugo zatrzymuja wysok; temperatura podczas nocy. Wíasnoáé pochfaniania ciepia w gruntach zaleiy nie tylko od barwy powierzehni i skfadu chemicznego ale i od ilosci zawartej w nich wody. Citfa nawet najbardziej przezroczyste jak szkio, woda, powietrze pochíaniaja áwiatío, czego dowodza najdelikatniejsze doswiadczenia ; iloác jednak pocMonionego swiatla zaleiy od natury i grubosci ciaía przezroczystego. Niektó re ciaía pochlaniaja w czeáci lub caíkiem, niektóre z siedmiu promieni skiadajacych éwiatío biaíe, odbijac jedne a drugie przepnszczajac przez siebie. Jedném z najprzezroczystszych ciai jest powietrze atmosferyezne, a i to przecieí niektóre promienie pochlania, inné przepuszcza a inne odbija; ztad kolor niebieski nieba, dla tego widzimy przedmioty, na które wprost niepada áwiatfo rfonecsae i ztad pochodzi powolne przejácie od dnia do nocy i na odwrót, czyli zmierzch i jutrzenka. Z doswiadczeñ Saussur'a za pomoca diafanometru (ob.) dokonanych wypada, ie powietrze pocMania 0,105 caîkowitej ilosci swiatia przez nie przechodzacego. Pod wzgledem Bzyjologicznym absorbeyja (ob. chlonienir)K. Kr. ÂbS0rbnj9j06 srodki (absorbentia, chionne) w medycynie nazywaja sie leki przeznaczone do iaczenia siç z kwasami powstajacemi w kanale pokarmowym. Dawniej, kiedy wszystkie niemal choroby przypisywano alkalicznoáci lub kwasom humorów, lekarze uiywali bardzo czesto chfonnych, które sa zwiazkami majacemi za oeid skíadowa glówna magnezyjç, wapno, lub ich weglany; tutaj takie odnosza siç koici ryb, muszle ostryg, fupiny jaj i t. p. Z postepem chemii zamiast tych zwiazków zaczçto uiywaé ciaï prostszych jak magnezyi palonej, albo jej weglanu i roztworu wodnego wapna. Dwuweglany potaiu i sody maja tei same wfasnoáci. Leki chionne daja sie rozmieszane lub rozpuszczone w wodzie, a dla uczynienia ich przyjemniejszemi w uiyciu, przyrzadzaja pastelki mieszajac je z cukrem, dodajac gummy tragantowej i zaprawiajac ciaïami aromatycznémi. Zadaja siç w razach nagromadzenia kwasów w iofadku, czesto uiywaja je dla dzieci, dziewezat chlorotycznych i kobiet brzemiennych. Bywaja one jeszcze uiywane w przypadkach otrucia kwasami, do czego szczególniej uiywa siç magnezyja z tej przyczyny, ie przyjçta w znacznej ilos'ci nie sprowadza nastepstw szkodliwych. W chirurgii cUonnemi nazywaja siç ciafa miçkkie, gabezaste, nie majace wiasnoáci drainiacych, przeznaczone do wciagania pïynôw wywiazujacych siç z rany; tu taj naleia szarpie, baweina oraz gabka woskowana lub gumowana. Gdy potrzeba wstrzymaé odpfyw krwi (hemoragia) najpowszechniej uiywaja hubki; tkaniaa pajeeza takze w tym razie jest zalecana. Abata, znaezua rzeka w Abchazyi, wypfywa z góry Agi-Bochu, czyli PlowDah, idzie wawozem Chobbe, po kamienistym gruncie, i o dvrie wiorsty od mona Czarnego wpada w rzekç Dochory. Absla bardzo bystra, ma zdrowa wodç. Absteloen, osada w Pruseach wschodnich, w górzystej przyjemnej okolicy.

64

Abstehlen — Abstyneneyja

Zamoinoid jej w zboie, konie, swierzyaç i bydfo, tak jest wielka, ie j| nazywaja kopalnia dostatków Iitewskich. AbSteadOSS, wlasawie AbttealO, bajkopitan wloski, zyjaey na poczatka XVI wieka, byl w Urbino professorem Hteratury i dyrektorem ksiaiçcej biblijoteki. Zostiwü po eobie zbiór bajek p. t. Hekatomythium, oraz tlomaczenie Егора. Lafontaine nierai i niego korzystaf. AbftrakoyjA, oderwanie, — tak nazwana, ie wyciaga ciyli odrywa nasse pojçcia i myili s caíego otoczenia i zwiazka, w jakim nam takowe przedstawiaja doáwiadczenie i wraienia zmysíowe. Wynikfe zt|d wyobraJenia zowif sie abatrakcyjnemi, jak np. ctlowielc, miasto, gdy prxecivraie konkretnemi sa takie, które skupiaja w sobie wssystkie oznaki zewnotrzne, a zarazem do jednego raczej odnosza вЦ inilj niilanm, badi to osoby, badi rzeczy, badi pojçcia jak np. Piotr, Warszawa it.d. Abstrakcyja wfaáciwie bez wlasnej joi wiedzy myilacego, sawiera siç w kaidyra najpospolitszym biegu myili, a nie siçgajac sbyt daleko, powiemy, it s wyjatkiem ehyba jednych tylko imion wiasnych, kaidy wprost wyraz Indzkiej mowy jest filozoficzna abstrakcyja, chociaz oczywiicie o tyle niedokiadna, o ile te wyrazy po wiekszej czesci nie zapelnie okreélone miewajç znaczenie. Im bardziej abstrakcyja odnosi siç nie do jednego, szczegoiowego pojçcia lob przedmiotn, lecz owszem eJuiyd moie na okresienie kilku razem rzeczy lab myili, tém jest ogólniejsza i wyisza, czyli inaczej mówiac: kaida myél i kazde wyobraienie, im bardziej oddalaja siç od bezpoiredniego pommais przez zmysïy, im wiecej sa wyisse i ogólniejsze, tém staja siç bardziej abtlrakcyjnemi. Podobne abstrakcyje «ко го tylko spuszczaja z oka pnnkt wyjicia, wiaigcy je do bliiej dotycxacych nas okolicznoáei , latwo wpadaja w czczoié i próinoáé ; i tak пр. fizyk, koniecznie za czczq abstrakcyja nwaisé mnsi ogólne, oderwane pojçcia przestrzeni i czasn, albowiem pojçcia te zajmowaé go moga o tyle tylko, o ile zdolne s§ zmodyfikowaó byt lob istole, jakiej rzeczy. Porairao to jednak, naaka i wiedza w ogólnoáci, bez abstrakcyi czyli bez wyrwania myáli z krepajacego ja natfoka spostrseieú zmystowych, а stawiania jej natomiast na stanowiskn wyfacznie i czysto duchowém, nigdyby nie wzniosly sie do szczytn, na jaki wzbié siç powinny, zanim nastçpnie wniknç znowu w pojedyúcze objawy áwiata rzeczywistego ; bez niej nigdyby dach ludzki nie potrafií ¿adnego faktu czy w myáli czy w przyrodzie oswobodzié z materyjalnego otoczenia, nie zbadaíby jego wíaáciwych iywiolów, nie doszediby stosnnku zachodzacego miçdzy tym faktem a mnemi faktami, nie wydobytty z nie go praw ogólnych, które raz na zawsze cafemu jai sluza rodzajowi : — ale z dragiej strony i o tém zapomnieé nie wypada, ie sama przez sie abstrakcyja nie jest jeszcze prawdziwa wiedxa i ie inylne branie jej za takowç, nie mafo przyczynilo siç do zawikfania wyobraieú w dawniejszej, równie jak w nowszej filozofii. F. Л. L. Abstynenol, heretycy przy koncu III wieka, w Hiszpanü i Gallii; potçpiali malienstwo, które, jak mówili, pozwoloném bylo w Starym Zakonie, ale zakazaném zoetaío od czasu przyjácia Jezasa Chrystosa; nadto, wstrzymywali siç od wina i miçsa, którego jedzenie podíug nich jest dzieíem nie Boga, ale czarta. Ich bfçdy by(y spólne Enkratytom i Pryscyliijanistom (ob). AbStyneDOyJft, wyras (acinski, znaczy wstrsemieíliwoáé, a mianowicie dobrowolne wstrsymanie sie od pewnych pokarmów, zwlaszcza miçsnych, badi w dni oznaczone, badi przez pewien przeciag czasu, badí tei na zawsze. To ostatnie zachowywali pastelnicy, asceci i niektórzy zakonnicy sarowej regaly, jak np. Kartazi. Abstynencyja, zalecana przykfadem i slowy Jezasa Chrystosa, jego apostofów i najpoboiniejszych chrzeácijan, jest sama w sobie cnota, albowiem daje wyiszoáé duchowi dad ciafem, broni upadku dacha pod ciçzarem materyi i pokas, opiera siç

■

AbstynenoyJ* — Abu-IUniíah-fbn-Thabtr

65

wzbnrzenio zmystów i chuciom cielesnym; sluzy takie sa pokutç na igïadienie grzeehów popeínionych. L, JJ. Absurdum, zíaciñskiego ab (od) i surdus (gïuchy), wïasciwie znaczy to, со pochodzi od gluehego, który skutkiem niedosfyszenia rozmowy czçstokroé objawia zdanie, lub daje odpowiedi, nie naleiaca wcale do rzeczy. Absydy albo Apsydy, tak nazywaja aie koúce oai wielkiej orbity (drogi) jakowej planety. Linija apayd jest Hmja, Jaczaci} afelijom z peryhelijam, albo apogeum z perygenm; (ob. ofelium). Absynt, (ob. Piolun). Absyntin, pierwiastek gorzki z pioinnu otrzymany przez Liebig'a, przedstawia masse bezkolorowa, w czesci krystaliczna nader gorzka, Jatwo rozpuszczalna w alkoholu, eterze i alkalijach. Кwas siarczany farbuje go najprzód na kolor ciemno-zófty a nastepnie purpurowy. Abszach, uiywany przy grze w szachy oznaczaf : gdy królowe zagrozona, comieniem, zakryciem, lub daniem szacha królowi przeciwnika uelironié mozna. Wyraz ten najpierw przez Kochanowskiego niyty. AbSZláng albo LopOt, herb rodziny litewskiej fcopotów Bykowskich. — Maja byé jelce od szabli pfaskie, na krzyz zfozone, w pola czerwoném ; nad hefmem trzy pióra strusie. Rekopis Kojafowicza pod rokiem 1562 pierwsza o nim czyni wzmianke. Abszyt, s niemieckiego Abschied czyli uwolnienie, znaczy odprawe ze siuiby wojskowej. — Na Szlazku abnytem nazywaf siç takze wyrok sadowy. wyraz arabski, oznaczajacy to samo со Aben, ojciec. Mnóstwo imion ich zaezyna siç od tego wyrazu, niekiedy takze skracanego na Du, np. Abulfaradii, ojciec radosci, Bu-Maza, ojciec kozy i t. d. Podobne imiona wfasciwie sa tylko przezwiskami; pospolity zas jest zwyczaj dodawania do wîasnej naxwy wyraz Abu, obok imienia nowo-narodzonego dzieciecia, a czçstokroé tak ntworzone nazwisko zostaje wyíacznie uzywaném. Abn-Abdallach-ibn-el-Kabit, (ob. Boabdil). Ababekr, dosfownie ojciec dziewicy, poniewaz córka jego Aisza byla jedyna. z ion Mahometa, która tenze pojal dziewica, Abubekr jako wojownik wielkiego wpiywu w pokoleniu Koraiszytów, zostaï po smierci proroka (632) nastepca jego, czyli pierwsxym kalifa. Szczesliwy w walce przeciw powstanczym Arabern, Babilonii i Syryi, am. r. 635 i zostaï pochowany w Medynie, obok swej corki i proroka. Abu-bekr-ibn-Omar, g(owa dynastyi Almorawidów (ob.), um. 1070 r. Abobebr-fflohammed, syn Raika, pierwszy Emir-el-Omar; um. 937 r. Ababekr-fflohammed-IkSZyd, protoplasta egipskiej dynastyi Ikszyditów (ob.); zaczaf samowïadnie rzadzié od r. 935; um. 946 r. Abn-Haolfab-ibn-Tbaber, maj%cy takte przydomek Numan (uczony), gfowa pierwszej prawowiernej sekty mahometaúskiej (ob. Hanefici), urodzil siç w Iraku 699 po Chryst. Byí najprzód uczniem prawa, lecz potém, odmówiwszy przyjecia godnosci kadego, czyli sedziego, wyíacznie poswiecai sie rzeczom duchownym. Pierwszy on przyjaf tradycyja (snnnah) przekazana przez Mahometa uczniom, a przepisy przezeA podane, do dzis dnia zachowuja siç w pnbliczném naboieñstwie Tnrków i Tatarów. tagodny, umiarkowany, rozsadny i nader przykíadnego iycia. Abu-Hanifah byí zarliwym zwolennikiem i obronca praw rodziny Alego i Maho meta przeciwko roszczeniom Abbassydów. Przesladowany tez przez Abd-AllahIbn-al-Manzora, drugiego kalife z tej dynastyi, najprzód za to, ii nie chciaf przystaé na bezwzgledny fatalizm i ie siç opieraí zemscie kalify na mieszkaúcach Mossalu, zostal uwieziony w Bagdadzie, a nastepnie r. 767 otruty. Gíówniejsze ESCTKLOPEDTJA ТОК I. 5

66

Abi-BaattUblbi-Tlubw — Atol-K&cem

jego pierna 89: Seden, nwiera doktryne jego oparta na powadze Korana i tradycyj ; Fikkelam, mafy traktat teoiogiczny, i Moallem, rodzaj katechizmu muzoimanskiego. — Jest jesxcxe inny Abu Hanifah, rodea Pers (um. 895), autor Historyx roilin, traktatu o algebrie, mnóstwa dzieí filologicznycb, a szczególniej Kroniki powszechnej, która w zupeínoéci weszfa w skiad dziefa wydanego przei Ibn-KoUjbah. Aba-Hftftydxi, dynastyja panujaca niegdyd w Tunis, wziela poczatek od Abdut-Wabeda, syna szejka Abu-Hassa-Omara, który towarzyszyi Nasyr-LedinAllahowi, monarsze dynastyi Almohadów, w wyprawie r. 1205 do Afryki. W nastçpnym roku mianowany zostal wielkorzadzca Afryki, w szczególnoáci Tunetu, gdzie z czasem do znacznej doszedl potegi : potomkowie jego stali sie, niepodlegfemi i przybrali tytuf królów Tunetanskich (ob. Tunis). AbaOBt, byl to rodzaj wçdliny z korzenna przyprawa (salceson), uiywany vr dawnej kuchni polskiej, „Abuehty swowe jadal." Abukant (Teodor), niekiedy mylnie brany za Teodora z Mopsuestu i innycb, uczeñ i. Jana Damasceñskiego i biskup Kara w Mezopotamii, iyjac miedzy Mahometanami, byl zarliwym apologeta i polemikiem przeciw isiamizmowi, piaaf tei wieie przeciw rozmaitym heretykom, jako to Nestoryjanom, HonoGzytom (Jakobitom) i Orygenistom. Z pomiedzy 43 znanych jego dzief, waznych día historyi Koscioia i dogmatów w VIII wieku, 22 zamieszczone sa w Bibliotheca Palrum (Paryi, 1644, 1. 11); a gfówne jego dziefo: de unions et incarnatione, w Biblijotece Gallanda, t. 13. Abnkolb, moneta syryjska, która nazywaja tam czesto piastrem z psem, a w Konstantynopolu almichler. Wartoáé jej równa siç 1
Ahd-Жмеа — АМ-Шг

61

Zostawil on ро sobie dxielo p. t. Al-Tacrit cxyli metoda praktycxna, skfadajaca аЦ i 33 odrebnych rozpraw o chirurgii. Dziela tego jest kilka wydaú i ttómacxeú laciáakich; najlepsxe Channinga (Oxf. 1778 г., 2 tomy in 4-to). IM-Fanil (Grzegon), many takie pod nazwiskiem: Bar НеЬгДООв, hiatoryk arabski, nr. 1326 r. w Malacyi w Azyi Mniejsxej, naleiaf do chrxescijaúskiej sekty Jakobitów. Zostawszy biskupem Gaby i Alepa, am. jako prymas Ja kobitów r. 1386 w Meadze, w prowincyi Adzerbidianie. W jçzyku syryjskim oryginalnie napisal, a earn póiniej na arabski przeloiyl Hutoryjç Powttechnq od siworzénia striata, która Angiik Pococke r. 1665 wydaf po (acinic Abul-Faradi zostawil takie swoja autobiografije, oraz kilka innych dziei treáci teologicznej i filozoficznej. AbvJ-FaMel, rodem Fers, wezyr i historyjograf Akbara, cesarza indyjskiego, Wielkiego Mogofa, siawny opisem panowania tego monarchy, Zyl w drugiej polowie XVI wieku, i w r. 1603 zostaf zamordowany. Dxielo jego przetfomaczyt na jezyk angielski i wydal w Kalkucie (r. 1783), uczony oryjenlalista Gladwin. Abñl-Feda (Izmael), ksiaie muzulmanski z rodziny kurdyjskiej Ejubidów, do której naleial równiei wielki sultan Saladyn. Ur. w Damaszku roku hediiry 672 (nowej ery 1273), w mlodoéci jui odxnaczyl sie. meztwem w kilku bitwach z rycerzami Krzyia, a stalsza jeszcze zjednal sobie sfawç jako pisan. Urodzenie jego nadawalo ma prawo do ksieztwa Hamata w Syryi, iennego pod zwierzchnictwem sultanów egipskich ; liczne wszakie przeszkody dopiero w r. 1310 dozwolily ma objaé wladzç nad tym krajem, która jai póiniej utrzymal ai do ámierci, nastapionej r. 1331. Czeste jego podróie do sultana egipskiego Malek-el-Nasser, ktorego wiernym byf sprzymierzeúcem i lennikiem, posluiyly ma do rozszerzenia zakresu wlasnych wiadomosci; liczne tei i waine zostawil w jezyka arabskim dzie la, z których po szczególe wymienimy tu tylko Roetniki, doprowadzone ai do ro ku 1328, zebrane po wiekszej czçsci z dawniejszych kronik arabskich, lecz w wiela miejecach nader umiejetnie uzupelnione, tak ii slusznie uchodza za najwainiejszy z wydanych w Europie arabski pomnik historyczny. Czesé pierwsza, obejmujaca dzieje bajeczne, wydane przez Fleischera r. 1831 p. t.: Historia Anteielamica; dzieje Mahometa wydal Gagnier; De vita et rebus gestis Mohamme de (Oxford, 1234); ostatnia i iiajobszerniejsza czçsé, zawierajaca dzieje póxniejszych po Mahomecie czasów, wyszla w Kopenhadze (r. 1789 — 94) z tlómacxeniem (acinskiém i przypiskami Reicke'go p. t.: Annales Moslemici. Abul-Feda napisal takie Geografije, wydana ostatnio wraz z przekladem lacinskim w Paryiu (r. 1838) przez pp. Reinaad i Mac-Guckin de Slane j — oprócz tego zaá jest jeszcze autorem róínych dziel prawnych, matematycznych, ñlozoflcznych i le— karskich. Abolghazi-BehAdor, cban Chiwy, potomek Diengis-Chana, urodxil sie w roka 1606, amarl w 1644; Abulghazi-Behadur po kilkuletniém panowaniu abdykowal na rzecz syna swego, sam zaá oddal siç z zapalem studyjom historycznym. Owocem tej pracy byla historyja genealogiczna Turków w dziewiçciu tomaeb, napisana przez niego w jezyku tatarskim. Dzielo to przetlómaczoném zostalo na jezyk niemiecki przez kilku oficerów szwedzkich, wzietych do niewoli rossyjskiej po bitwie pod Póítawa w 1709 roku. — Toi samo dzielo przeloiyl Messerszmid pod tytulem : Geschlechlsbuch der Mungaliech-moguliechen Khanen GM. 1780. Aboi-Hall*, han mniejszej hordy Kirgizów. Horda ta miala swoje koczowiska pomiçdzy Baszkirami, koczujacemi nad rzeka Jaikiem, a srednia horda kirgizka; na poludnie docierala swemi koczowiskami do morza Aralskiego i osad Karakalpaków, a od wschodu miala za sasiadów Kalmyków Ziangarskich, w nieustajacej

68

Atad-Шг — Abil-Wefe-ak-Baittui

zostajac wojnie z otaczajacemi ja plemionami. Abul-Hair, naciâniçty od Ziungaréw i Baszkirów, a przedewszystkiém powodowany osobistym interesen), w roka 1731 przjjal poddaustwo Rossyi, i zabiegami swemi tyle dokazaf, ie do tego eamego kroku skionii hanówéredniej i Wielkiej hordy, oraz Karakafpaków i Aralców. W roku 1748 robiac wyprawe na ograbienie Karakafpaków, przypadkiem w drodze spotkaí аЦ z suftanem Barrakiem, jednym z najsilaiejszych wfadców Sredniej hordy, z pokolenia Najmauskiego; w tém spotkaniu przy Mótni ¡ bijatyce iycie postrada!. Mogifa jego znajduje sie na cmentarzu kirgizkim, przy rzece ülkojaku, naprzeciw ujscia rzeki Kohyria, gdzie byfo ulubioue koczowisko AbulHaira, w stronie poiudniowo-wschodniej od fortecy Orskiej, w odlegïosci 450 wiorst. Pomnik Abul-Haira wzniesiony z ciemnej cegfy, ma ksztaft sciçtego ostrosiupa, zakonczonego póíkolistem sklepieniem, wysoki na 7 stóp, i majacy w przecieciu u podstawy trzy sainie; na wierzchu sklepienia, jak zwykle, zatknieta byla wlócznia, obwieszona rozmaitemi szmatkami, iyikami, miseczkami, koúskiemt ogonami i vrezefkami z kukurudza. Corocznie, w czasie pogrzebowego wypominku, wyjmowano wiócznie, otwór w którym byla zatknieta, zapelniano jadfem i miesem, wiócznie obwieszano nowemi szmatkami i napowrót na swoje miejsce zasadzano. Lewszyn powiada (Opisanie Kirgiz-Kajsackich bord i stepów, t. III, str. 113), ze poniewaz drzcwo, na grobie Abul-Haira zasadzone, przyjefo sie i wyrosto; lian uznany zostai za swietego. Abul-Hair miaí tylko jedne zone i z niej zostawit czterech synów, z których najstarszy Nur-ali, godnosé haft— ska ponim odziedziczyí. Poniewai iywot Abul-Haira w scislym zostaje zwiçzku z losami calej Kirgizyi, na wfasciwém miejscu obszerniej o nim powiemy, (ob. Kirgiiy). O. Z. Abnll&i (z greckiego a przeczqce i bulestai chcieé), jedna z odmian obfakaú umyslu znamionujqca siç brakiem woli. Abnl-Olä (Achmed-ibn-Sulejman), znany takie pod nazwiskiem Tennuha albo Maart, jeden z najcelniejszych poetów arabskicb, ur. 973 r. w miescie Marratel-Noman w Syryi, um. tamie r. 1057. W dzieciústwie skutkiem ospy straciwszy wzrok, mieszkal bez przerwy w rodzinném miescie, raí jeden tylko, r. 1007, jeídzií do Bagdadu, gdzie zawiazaf stosunki z najuczeiíszemi meiarai tamecznej akademii. Muzuímanie prawowiernosó Abul-Ola mieli w podejrzeniu ; niektórzy nawet uwaiali go za tajemnego chrzescijanina. Poezyje swoje zebra! w jedne ksiege p. t.: Syíl-el-reud, na która Abu-Zehoria-Tebrizi napisaí uczony kommentarz: sam do dziel sfawnych poetów arabskich: Motenebbi, Bochtori i Abu-Temama takiei uloiyi kommentarze. Poeci perscy Chakani i Feleki byli jego uczniami. AbnI-Wefa-ab-BlUSdiaili, znakomity matematyk i astronom arabski, ur. r. 939 ery chr. w Buzdzanie, a um. 998 w Bagdadzie. Mozna go uwaiaó jako ostatniego z owych badaczy niezmordowanych, którzy w ciagu dwóch wieków, usiiowali dopelnié i udoskonalió tablice Ptolomeusza. Abul-Wefa komentator dzief Euklidesa i Diofantesa, tlómacz Arystarcha, díugi czas nauczal astronomii i byl nauczycielem Ebn-Zunisa. Powszechnie mniemano, ze Almagest jego zawieral w skróceniu synteze Greków, lecz okazaío sie ie jest dzieïem oryginalnéin, które dowodzi w autorze umyslu równie glebokiego, jak jasno rzecz pojmujacego i ma zalete wykladu dostepnego, tak rzadkiego u Arabów. J. J. Sedillot podal grantowny rozbiór dwóch pierwszych rozdziafów tego dzieía, w których znajduja sie tablice stycznych, tak czeslo uiywane przez Arabów w ich gnomonice. Powszechnie przypi8ywano wprowadzenie tablic stycznych do rachunku trygonometrycznego Regiomontanowi, lecz przekonano sie nastepnie, ie w Europie zaczeto ich uíywaó dopiero po smierci tego astronome, a w 600 lat póíniej jak u Arabów. Delambre

Abol-Wdfc-ab-Buttul — Abiuser

69

w iwojej historyi astronomii wieków sredaieh utrzymywaf, ie arabowie bei zmiany priyjmowali przypussczenia Ptolomeusza, i ie nie czuli nawet potrzeby jakiejkolwiek zmiany w jego teoryjach. Ostatni przeciei rozdziaf almagesta Abul-Wefy zbija to zdanie, i L. A. Sedillot, przetforaaczywssy ten rozdziaf, okazaf, ie Arabowie do odkryc szkofy alexandryjskiej, dodali odkrycie trzeciej nierownosci ksiçiycowej, zwanej waryjacyja, klérej oznaczenie przypisywano astronomii legt czesnej. АЬв-ШДШЦ miasteczko w wyiszym Egipcie, gfoéne w historyi francnzkiej z powoda zwycieztwa, jakie tam odniósl w r. 1799 generala Friand, nad pofaczonemi sifami Mameluków i Arabów s Yambo. âfraj Mlllir, wiçcej znany pod imieniem АШШМЖ&Г, ur. w Balk, podfug jednych w koñcu VIII wieku, a podfug innych 805 r. ery chr. Oddany marzeniom astrologicznym, napisaf przeszfo czterdzieáci dzief, z pomiçdzy których wyroienimy: Medkhal czyli wstep do astronomii, wydrakowany 1489 г.; Ekteran-alKuakb, o pofaczeniu planet, i traktat o OlouJ, albo tysiace lat, w którym mówi o trwania i koncu swiata ; wedfug niego swiat stworzony aoataf w epoce, w ktorej siedm planet snajdowafy sie w pofaczeniu w pierwszym stopnia Ьагапа, w czém sie zgadza z Grekami, i ie zaginie kiedy one sie. znajda w poïaczeniu w ostatnim stopniu ryb ; w témie dziele oznacza takze gfówniejsze epoki i przepowiada koniec panstw i religij. Ufoiyf takze tablice astronomicsne wedfug metody Peraow liczenia lat, zwracajac uwage, ie owe lata nie sa te same со ksiag iydowskich. W Augsburgu wydrukowano 1488 jego Tractatus Florum Astrologiae, a 1459 osm traktatów astrologicznych, umart 885 r. w Wasit. АЬШШ, со znaczy „ojciec," jest to nazwisko metropolity chrzescijan abissyiiskich, ktorego mianuje patryjarcha Koptów, mieszkajacy w Kairze, (ob. Abiesyútki Kotciól). ЩЗЁЯЁЁЯёОЛ, t. j. obfitosc, dostatek, bóstwo u Rzymian w postaci kobiety sypiacej z rogu pieniadze, zachowane tylko na numizmatach; oítarzy ani swiatyn mu nie stawiano. Rozna od tej bogini jest Domina abundia (w staro-francuzkiej poezyi Dame Habende) spotykana w pismach wieków árednich jako pozostafosé pogaustwa celtyckiego czy germaûskiego. Uwaiano ja za islote dobra i przyjacielska, urodzaj i dostatek ludziom przynoszaca; nocna pora spoiywafa czastki jadía i napoju, jakie día niej i día duchów jej pokrewnych ludzie zwykli skfadaé. АЬВ-OMidft, znamienity dziejopis i grammalyk arabski, rodem z Bassory, um. tamie r. 1324, majac 99 lat wieku. Sam kalif Harun-al-Raszyd uczyf sie pod nim grammatyki. АЬШШ, wyraz faciñski, znaczy w prawie rzymskiém: uíywanie, zniszczenie, strawienie, to со sie, przez uiywanie niszczy. Озим enim, non abusus Iegalus est. „Uiywanie bowiem, nie zas zuiywanie albo zniszczenie, odkaiane jest testamenten!." Znaczy takie: „naduiycie," zfe, lub niesprawiedliwe uiycie jakiej rzeczy; niefad zaprowadzony w wykonywaniu praw lub wbrew przeciwne tymie dziafanie, przy pozorném ich zachowywaniu; naduiycie wfadzy urzednika przeciw osobom prywatnym, lub przeciw rzeczy publicznej. АЬМЖФГ vel AbB8S, port na pófnocnym brzegu zatoki perskiej, w prowincyi Farsistan, w staroiytnosci nazywaf sîç Messambryja. Jakkolwiek trzesienie ziemi, samum, szarancza i brak wody ciaia nad cafa ta okolica, Abuszer liczy jednakie do 15,000 mieszkaíiców. W roku 1837 Anglicy obsadzili w poblizu leiaca wyspe, Karak, w zamiarze wyladowania w Abuszer, gdyby poruszenia Persyi przeciw Heratowi wymagafy interwencyi. Pofoienie tego míasta tak jest szczeáliwém, ii, jeieli Eufrat stanie sie droga kommunikacyjna do Indyi Wschodnicli,

70

Abuser — A.*. OL*.

jak to proponowal pufkownik Chesney, Abuszer stanowié bçdzie niezawodnia jednç a najwainiejsiyeh stacyi handln wschodniego. Abn-TOBUUB-T&l, nwazany jest za najpierwszego fpoetç arabskiego, tak, ze tyiko jeden Motenebbi moze i nim walcxyó o pierwszenstwo. Ur. w Dzanem w Syryi r. 807, am. w Mossulu r. 845. Gdy rax w xinu'c przejezdzajac prxex Hamadon, dla gestych dniegów zmnsxoay byl ехал jaki zatrzymaé sie, z tamecznych bibliotek zebraf wiersze dawniejszych poetów, i stare pieáni ludowe w je— dno dziefo, które w 10 tomach wydaf p. t. Hamasta (ob.); wlasne jego poezye stanowia jeden torn czyli Dywan. Pisaf wiele na pochwafy róznych kalifów, którxy go hojnie obdarzali. Raz od jednego monarchy za olarowany poemat otrzymaf 50,000 sxtnk zfota, wrax x pochlebném zapewnieniem, le dzielo jego bez porównania nad dar ten jest szacowniejsze. AbydOS, w Azyi mniejszej nad Hellespontem, naprzeciw Sestos, sfynne w starozytnoáci z poteinego mostu, który Xerxes wybudowaf tn r. 480 przed Chrystosem, i z tragicznej mifosci Leandra i Herony z Sestos. W póíniejszym czasie Abydenczycy uchodzili za ludzi rozwiazfych, a kobiety ich za nierzadnice. Abydos. miasto w górnym Egipcie (Tebais), na lewym brzegu Niln, upadle jni za Strabona, godne dzis uwagi tylko przez swe zwakska. Bankes r. 1818 odkryf w nich sfynna tablice, znajdujaca sie, teraz w Paryzu, która w znakach hieroglificznych zawiera genealogijç 18 dynastyi egipskich Faraonów. Abyle, géra w Haarytaniii lingintanskiej w Afryce, lezaca naprzeciwko hiszpaúskiej góry Calpe, nad cieánina Gibraltarska. Podfug dawnej mitologii greckiej dwie te góry, które dawniej skfadafy jednosé. roziaczyl Herkules, zkad nazwano je sfupami Herkulesa, a morze wsród nich pfynace sródziemném. AbySS czyli ftblss, grecka nazwa bezdeni, wyraz uzywany niekiedy w dawnych pisarzach polskich na oznaezenie otchïani, przepasci i t. p. Piotr Kochanowski w przekladzie Jerozolimy xvytwolonej Tassa mów¡: „I do Abyssa predko polecieli, Nieprzyjaciele wieczni ludzkiej duszy." (VII, 241). AbySlkan (gorzki), jezioro w Syberyi, prawie na granicy gubernii Tobolskiej i Tomskiej, rozciaga sie wzdfuz na 45, a wszerz. na 24 wiorsty: powierzehnia jego wynosi okofo 850 wiorst kw.; gfebokosé od 4 do 28 stóp. Woda gorzkosfona; znajdnje sie, na niém do 20 wysepek. — âbjllMll (sfodki), jezioro w Syberyi, leiy na poludniowo-wschodniej granicy gubernii Tobolskiej x Tomska, i zajmuje prxestrxeni okofo 90 wiorst kw.; díugoáé jego wynosi 27 w., sxerokoáé od 2 do 8 wiorst; árednia glçbokoié 17 stóp. Síodki Abyszkan lacxy sie, x pófnocnej strony wazkiemi przesmykami z jeziorem Wyzszém-pólnocném, a za posrednictwem jego z jeziorem Moíoki i przez rzeczke Siniakówke z gorzkim Abyszkanem, z zachodniej zas strony z gorzko-sfoném jeziorem Sumy-Czebakly. Wiosna wszystkie te jeziora zlewaja sie, w jednç masse wód i zalewaja okolice; wtedy ladowa kommunikacya zupelnie tu bywa przerwana. A.'. O.'. (Trybanal). Nie zgadzaja sie со do prawdziwego znaczenia tego nazwiska, które nosi osobny trybunaf w panstwie Koscielném. Wedfug jednych, litery A. C. wyraiaja augusta consulta; wedlug innych sa skróceniem wyrazów auditoria curia, albo auditor earnerae. W sadzie tym prezyduje rzeczywiácie b¡skup, audytor kamery apostoiskiej; jest to jeden z czterech prafatów, którzy z prawa posuwaja sie, na godnoáé kardynalska, po zfozeniu powyiszego urzçdu. Znajduja siç w tym sadzie takze trzej assessorowie duchowni t. j. podskarbi papieski, gubernator Rzymu i inny wyzszy duchowny. Assessorów swieckich jest pieciu, którzy musza byé adwokatami. Dawniej trybunaf A.*. C*. skiadaï sie, tylko z trzech prafatów i wielkie posiadaf prerogatywy. ZastçpowaI niejako wta

Д.*. О.*. — Aooa Lurentla

71

die, swieekf papieia; do jego attrybacyj nalexafy: akarb, fiskalnoác' i najwyzsza wladza sadowa. Od wsxystkich trybunafow prowincyonalnych wolno byio apellowa¿ do А.*. С.', kaidy nawet majacy sprawç roógí, achylajac sie, od sadu miejscowego, prxenies¿ ja do Rzymu. Byio to íródíem obfitych dochodów día adwokatów przy rzecxonym trybuuale; ale wielka strata día stron. Taki stan rxecxy elegí od edyktu r. 1831 znacznym zmianom. Sédalowie trybnnafn A. • . С .* . majf terai wladze, tylko nadmiastemRsymem i jego obwodem {comarcha). Dwaj sedxiowie áwieccy, pod prezydencya praíala audytora lab jego zastçpcy, rozstrzygaja w ostatniej ¡natancyi iprawy, nie priechodzfee wartoácia pieciaset talarów rxymskich. Trzej praíaci i trzej sçdziowie áwieccy skíadaja w sprawach wainiejszycb, tak nazwana kongregacye cywilna trybunafa A. • . C. • .; kongregacya dziell siç na dwie izby. Apellacyja od wyroku przechodxi z jednej do drugiej. Ilota romana, zfoxona wyfacznie z prafatów zwanych audytorami roiy, skfada trybunaf apellacyjny trzeciego stopnia. Nad nim jeszcxe Jest wyiszy sad signatura. L.R. Aoantbaoeae (Juss.) (Jnstynowe). Rodzina roálin dwuliscieniowych, jednopfatkowycb, zawiera xioía lab podkrxewy, majace liscie naprxeciwlegle, kwiaty afozone w Úosy, opatrzone przy nasadzie prxysadkaml: kielich jednolistny 4 lab 5dziafkowy, korona jednopfatkowa nieforemna, pospollcle dwawargowa, precików 2, lab 4 dwusilnych. Gaxik owocowy dwukomórkowy; szyjka jedna, blizna dwukíapkowa. Owoc torebka dwukomórkowa, otwierajaca sie na dwie klapki. Wszystkie prawie roáliny tej rodziny pochodsa z krajów gorfcyeb, pare tylko gatunków z rodzaja Acanthus rosnie w pofudniowej Europie; wiele z nich naleiy do rosita ozdobnych i jako takie utrzymuja. siç w cieplarniacb; np. Ruellia, Justicia, Thunbergia. ÉMMUMj jest szczepem rodziny Acanthaceae; gatanki jego sa zioíarai lub podkrzewami, rosna w strefie goracej, dwa tylko gatunki: A. mollis i A. spinosus rosna we Wfosxech, Hisxpanü a nawet we Francyi pofndniowej. Z tych gatunek pierwszy ma kwiaty wielkie, biale, liácie ciemno-xielone, cxesto na dwie stopy díugie, a jedne stopç szerokie, po brzegach wcinane; te wíasnie liscie posfuiyíy w bndownicie za wzór do kapitelu kolumn porzadku koryntskiego. O.P. A OapelU ob. Alla breve. A C&plte, (po iacinie: od glowy), oznacza miejsce, gdzie w rekopismie lab druka zaczyna sie inny nstep w nowym wierszu, a xatém to samo со: od poczatku, od wiersza, od ustçpa. Uetçp taki miewa zwykle pierwszy wiersz nieco wsuniçty od brzega; drakarze równie caíy podobny ustep, jak i poczatkowy wiersz jego, zowia akapitem. AoapnlOO, po hiszpai'isku Los Reges, najlepszy port Mexyku na oceanie poiudniowym, w którym, z powodu jednostajnej gfebokosci przystani, najwiekszych rozmiarów okrçty pódpiywaé moga ai do brzegu. Na pfn. wach, od porto lezy miaste Acapulco, liczace okoío 4,000 mieszkañców. Z powodu panujacych upalów i okolicznycn bagien, powietrze tamie bardzo jest niezdrowém; cholera goáci ciagle, napastujac najbardziej cudzoziemców. Acapulco nie prowadxi iadnego prawie handln ze Stanami pin. wsch. Ameryki, tak bogatemi w piody przyrodxone. Wywóz jego stanowia: srebro, indygo, koszenilla, troche sukna i inter pochodzacych z pólnocnego Meksyku i Kalifornü; przywóz skfadaja w wiekszej czçsci piody azyatyckie. AOOA LaUTfnÜa, mamka Romulusa, pofoiona w rzedzie bóstw rzymskich. Na cweié jej obchodzono uroczystoáé zwana Laurentinalia.—Toi samo nazwisko nosiia takie sfynna nientfdaica rzymska za cxasów Anka Martiasa, która zebraw

72 szy znakomUy majatek, мpisail go narodowi raymskiemu, xi со przex wdxieciaoié astanowiono na jej pamiatke urocxystos4$ Flory. AOOeodOMS, nazwa prieioionych nad sxermierzami a starozytnych Rxymian. AOOODSI, zwali sie toMene rzymscy, zalicxeai do piatej к 1assy ludnosei, stosownie do ustanowionego szacnnko majatkowego (census). W szyku bojowym piechoty skfadali piaty szereg. — ÂOOMISi, nazywali sie, takze pomocnicy Hktorów (ob.). AOOentUS eOOlesi&Stlol, tak sie nazywaja przepisywane dawm'ej dochownym przy spiewaniu Ewangelii i Epistof nóty, zmieniajace ton ostatniej syllaby (Ob. épiew koécielny). AooeSSit (doslownie tiómaczac: zblityl siç, z facins. accederé), wyras utywany przy przyznawanin nagród konkursowych, a oznaczajacy pierwsza pochwale udzielona za prace, najlepsza po uwieáczonej nagroda. Л0С688ФГ1ШВ zobacz Akcessorium. AOOlaJoli, starozytna i slynna rodzina we Florencyi, która wydaía kilku lndzi zasfoionych pod róznymi wzgledami. — AOOlftjeli (Mikoiaj), urodzony w r. 1310, wyáwiadczyí Robertowi królowi neapolitaúskiemo waine usfugi, walczac zwyciezko w Morei, Sycyiii i we Wfoszecb. Królowa Joanna mianowafa go wielkim seneszalem Neapolo, a pozniej gubernatorem Bolonii. Obok wojakowych swych talentów byt zwolennikiem nauk i przyjacielem Petrarki i Boccaciego. Uraarí w Neapolu 1366. — Aoolajoli (Donat), urodzii sie we Florencyi, roku 1428, zostai r. 1473 gonfalonierem rzeczypospolitej florentynskiej i brontf z zapatera sprawy ojczystej przeciw Francyi i Rzymowi. Umarf w MedyoIanie 28 Sierpnia 1478, w chwiii, gdy miaf sie. udac w poselstwie do Francyi. Jako pisara, Acciajoli zostawii dziefo w jezykn facinskim p. t.: Commentai im de vita Caroli Mадni. — AoolftJoH (Zenobiusz), nrodail sit; we Florencyi r. 1461. Wstapiwszy do zakonu Dominikanów, ztral pod Leonem X bibliote— karzem Watykanu. Umarf r. 1520. Zostawii znaczna b'czbç poezyi w jezykn facinskim. Aooam (Fryderyk) ur. w Biickebnrgu (prnskiej Westfalii) 1769 r. uda{ sie. 1793 г. do Londynu, gdzie otworzyl wykiad chemii i fizyki doéwiadczalnej, a w rokn 1801, zostal professorera chemii i mineralogii w Surrey-Institution. Wziawszy w pomoc osiadiego w Londynie bogatego kupca rycin Rudolfa Ackermanna, do przedsiewziecia oswiecania gazem, napisaí w tym prsedmiocie obszerne dzieio: A practical treatrise on gat lights, które miafo w krótkim czasie cztery wydania, i któremu gfównie naleiy przypisaé szybkie npowszechnienie oswiecania gazem stolicy i znaczniejszycli miast Anglii. Liczne pisma jego, ogfoszone w angielskim jezyku, miaíy za przedmiot chemije praktyczna i przemysf; doczekafy sie one wielokrotnych wydaú i tfumaczeú; miedzy innemi napisal Accum: chemije praktyczna, ofafszowaniu srodków poiywienia i t. d. Umieszczony jako konserwator biblio— teki Instytutu Królewskiego, z przyczyny nieprzyjemnej sprawy, wytoczonej mu przez zwierzchników tego zakladu, o zaginienie planów, kart i rycin, jakkolwiek iaden dowód prawny przeciw niemu nie walezyl, opuscií swoje stanowisko i przeniosl siç do Niemiec. W r. 1822 mianowany professorem w Instytucie rzemiosf i Akademii budownictwa w Berlinie, urn. r. 1838. Napisaf po niemieckn: Phy sische und chemische Beschaffenheit der Baumaterialien, 2 T. Berlin 1826 r. AOOUrsiOS v. AoCOrSO (Franciszek), jeden z najslawniejszych prawników starowloskich (glossatorów), ur. 1180 w Bononii, um. 1260. Z dzief jego najznakomitszém jest: Glossa ordinaria (ob. Glossa), napisane w trzecim dxiesiatku XIII wieku, a streszczajace wszystkie dawniejsze prace sfynniejszych prawników.

Acefiüooysty — Aoerbl

73

AoefklOOysty (od przeczacego a, Ice/ale gfowa, kittis pçcherz). Nazwa nadana priez Laennec'a, lekarza francaz. tworom chorobliwym w cíele ladzkiem, кtore braf mylnie za robaki wnçtrzne pçcherxykowate, bei gíowy i wszelkich czíonków widocznyeh. Zfozone sa z pçcherzyka Moniastego napeínionego plynem wodnistym, a oddawna znane lekarzom pod nazwa bydatidów, i dziá sa ich synonimem. Znaehodza siç we wszystkich czçiciach ciafa ludzkiego, mianowicie w tkance organ6w, rzadziej w jamach naturalnych ciafa jak np. macicy. Jako srodek na ich wygubienie, zalecaja kalomel w wielkich ilosciach zadawany wewnalrz i w postaci wcieraú miejscowych. Xaw. Л. Aoepbala menstra. (Potwory bezglowe). Stanowia grappe potworów, przyckodzacych na áwiat bez gfowy widocznej na pierwszy rzut oka, klóra przecieí a nich bardzo czçsto istnieje , ale mozna ja rozpoznac tylko za pomoca rozbioru anatomicznego; wykszlalca siç bowiem w zarodku do pewnego i to bardzo nizkiego stopnia, a dalsze jej rozwijanie siç zupefnie ustaje. Oto jest gíówna charakterystyka tej grupy potworów. Obok tego i inné ich Organa nie wyksztafcaja siç prawidfowo. Kadíub przedstawia zwykle dwie poíowy: prawa i lewa, lecz nie symetryczne, niekiedy do tego stopnia, ie tylko bardzo ¿tiste anatomiczne batía nle jest wstanie wykryé dwie poíowy cíala. W ogóle cafa budowa uderza brakiem wykoúczenia. Czasami rodza siç tego rodzaju potwory z jedna tylko noga. i to pokriywiona, a jezeli maja rçce, to albo bez palców, albo do poíowy tylko wyksztaícone. Zewnetrzne czeáci rodne sa. prawie zawsze bardzo niedokíadne, tak, ie czçstokroé píci nie podobna rozeznaé. Wewnetrzny nkíad ciafa, odpowiada zawsze zewnçtrznemu. Kiszki wyksztaícaja siç zwykle lepiej, jak inne trzewia; ale za to watroby, ioíadka, áledziony, píuc, serca, albo brakuje zupeínie, albo na ich álady tylko aatrafié moina. Szkielet takie nigdy nie jest wykonczonym. Szczególniejsza jeszcze okolicznoáé charakteryzuje grupç bezgíowych potworów, ro dza siç one zawsze jako bliiniçta, w jednej, a czasami w dwóch parach, wtedy przychodza na áwiat zwykle przedwczesnie. Zdarza siç jednak, ¿e jedno z takich bliíniat wyksztaíci siç znpeínie, a drugie pozostanie na mniej, Iub wiçcej nizkim stopniu rozwojo. Wtedy ciaia przebiega prawidíowy swój zakres, pfód wyksztaícony iyje i moze dorosé, pfód zas potworny, przychodzi na áwiat nieiywym tak, jak wszystkie potwory tej grupy. Blizaieta takie nigdy nie bywaja píci róinych, a chociai czworo ich razem na áwiat przyjdzie, zawsze albo wszystkie bed; ienskie, albo tei mezkie; dotychczas nieznanym jest wyjatek od tego prawidía. U ludii potwornoáó tego rodzaju zdarza siç czesciej, jak u zwierzat. Geoffroy Saint-Hilaire podzielií tç grupe na 3 podziaíy: 1) Àcephalns. Kadíub niesymetryczny, piersi i odnogi dose wyrainie odznaczone, napotykany dotad tylko w rodzaju ludzkim. 2) Paracephalus. Kadíub niesymetryczny bez odnóg, mia nowicie piersiowych (гак), napotykany u ludzi, owiec i jeleni. 3) Mylacephalus. Kadíub niesymetryczny bez odnóg, napotykany u ludzi i kóz. (ob. Potwory). Dr. К. K. Aoepsimas, biskup, meczennik w Persyi, pod Saporem. Pamiatka ámierci jego obehodzi sie 22 Kwietnia. Aoerbl (Henryk), ur. 1785 um. 1827, zyskaí sobie síawe, jako professor kliniki. Bedac lekarzem medyjolaúskiego szpitala, jasnym swym pogladem przy íoíu chorego, oraz trafnym i >vymownym wykíadem, przyciagaí do siebie mnóstwo nczniów, tak dalece, ii sala cborych stawaía sie jakby sala kliniki. Acerbi napisaí: Dottrina teorico-pratica del morbo petecchiale e de contagi in genere (Medyjolan 1822 г.), oraz Annotazioni di medicina pratica, które spowodowaíy polemike z Locatellim. Prócz tego Acerbi wydaí biografié chirurga Monteggia i Aa 6"

74

АсегЫ — Асегтиа

gela Polixiano. W mfodoici xajmowaí sie poexyja i bjl wspóJpracownikiem pi erna bliotecea Italiana. ДоегЫ (Józef), podróznik wfoski, literat, naturalista, urodxií aie w Castel Goffredo, niedaleko Hantai, i tamie w r. 1846 umarí. W ezasie wkroexenia Francuzów do Lombardyi (1796), opuácií ojcxyxnç i podróiowaf po Niemcxech, Danií, Sxwecyi i Norwegii. Spotkawsxy sie. w Torneo xe síawnym malarxem krajobraxów, puíkownikiem Skioldebrandem, pierwsiy s Wlochów dotar* do prtylqdka pólnocnego (Nordcap). W r. 1802, bawiac w Londynie, wydaí opis tej podróiy po augielsku; w pare lat póíniej, pod jego bokiem dokonane zostafo jej tfómaczenie na jçxyk francuxki, prxycxém, w skutek krytycxnych uwag Thompsona i Saint-Morrysa, nastapiíy pewne modyfíkacyje. Wyjatek с tej podróiy xnajduje sie w f'amietniku warszatcskim Fr. Dmochowskiego i 1804 roko. W r. 1818 (1816?) zaloiyf Acerbi w Medyjolanie pismo peryjodycxne p. t. Biblioteca Italia na, która swa gíeboka i traína krytyka pewien wpíyw wywarfa na owoczesna literature, wloska. Acerbi energicznie tn wystepowaí przeciw zastarzafym pretensyjom akademii della Сnisea, oraí przeciw urosxczeniom dyjalektn florenckiego. Gdy Acerbi mianowany zostaí generalnym austryjackim konsulem w Egipcie 1826 г., redakcyja pisma Biblioteca Italiana przeszía w rece Gironi'ego, bibliotekarza z Brera, oraz astronomów Carlini i Fumagalli, do których sic nastepnie przyiaczyli Brugnatelli, Consigliachi, Ferrario, Catena i Fantonetti. Wczasie swego urzedowania Acerbi nie przestaí zasilac biblioteki artykafami dotyezacemi Egipto; zwiedzii zaá nietylko dolny i árodkowy Egipt, lecz przeprawiwszy sie przez morze Czerwone, przebiegi i sasiednie krainy. Wciagu tych wycieczek, Acerbi nagromadzií bógate zbiory z dziedziny nank przyrodzonych, któremi nietylko prywatne swoje opatrxyí muzeum, lecz uposazyí jeszcze gabinety hist. nat. w Medyjolanie, Pawn, Padwie i Wiedniu. Wróciwszy do ojczyzny, Acerbi do samej smierci nie przestaí sie zajmowac naukami przyrodzonemi. AcerdeZ {Averdèse), ruda manganezu, przedstawiajaca w stanie rodzimym je den z tlenków manganezu. Tlenki te od mineralogów nazywane byly ogólném mianem maiiganüów, día uniknienia wiec zamieszania, jeden z nich, a mianowicie Mib Oj + Aq. Beudant nazwal Acerdèse, z greckiego niekortyslny, nie dajqey sie uzyc, gdyi ruda ta manganezu, nie uiywa sie prawie wcale w przemysle. Mineral ten gíównie znajduje sie w fonie ziemi, w stanie krystallicznym, lab wlóknisto-promienistym. Twardoáé ma prawie taka, jak weglan wapna; C.g. = 4,328; barwç szaro-ielazna lub sxaro-stalowa, w proszku brunatna, z poíyskiem mniej lab wiecej metallicznym. Pod dmuchawka sie nie topi, z boraxem burzy sie. moeno i daje szkío fijoletowe; wypalany, traci okoio 10 procentow wody. Znaczna ta ilosc wody, jak; Acerdez zawiera, jest bardzo charakterysiyczna jego cecha, wszystkie bowiem inne rudy czarne manganezu zawieraja bardzo malo wody. Krystalizuje w síup walcowy prosty i w tej postaci tralla sie dosyé czesto w Neu kirchen w Alzacyi i w kopalniach manganezu w Devonshire w Anglii. K. J. АСбГППЗ (ob. Klonoutici). AoervnSj kupa, znany podstep djalektyczny sofistów i scholastyków, którym przeciwników swoich nieraz wprowadzajac w kíopot, zmuszali ich do milezenia. Kazdy bowiem zagadniety zrazu przystaje na to, ze jedno ziarnko nie stanowi jesz cze kupy; ale gdy sie doda ziarnko do ziarnka, w koúcu jednak zgodzié sie musí, ¿e knpa jui narosfa, a tém samém przyznajac, ii jedno ostatnie ziarnko utworzylo tez kupe, wíasnemu swemu twierdzenia zaprzecza. Bíednosc tego sofizmatu i innych jemu podobnych na tém polega, ie kupa, jako wyobraienie wzgledne, zna

Доегтш — Acetyl

76

dénia iwojego aabiera dopiero prseciwstawieniem ¡anego wyobrtienia, a wiec aie zawisla bynajmniej od pewnej, oxnacxonej liexby ziarnek. AoetOflWtr. Nanad uiywany do próbowania moey oela, a larazem wykaxania iloéci kwasu oetowego w nim lawartego. Jest to rurka sxklanna z podxialkç liexbami oxnaczona, do której wlewa sie. ocet, trosxka wyciaga Iakmusowego, M cxerwono xabarwiony. Nastçpnie dolewa sie wody, w której rozpnszczono pewna ilosé wçglanu potain, tak dingo, ai pfya pnybierze barwe. Mçkitna. Doéd zuiytego roxczynu soli potaiowej wskazana podzialka, oxnacza stopien mocy probowanego octn. Aoetbny. Nazwiskiem tém oznaczamy gmpç ciai, ktorych typem pierwotnym jest Aceton. Kaidy jednosasadowy кwas wydaje odpowiedni Aceton i tak пр. kwas octowy wydaje Aceton; кwas masíowy, butyron; кwas waleryjanowy, waleron i t. d., kwasy sai wielozasadowe, zdaje sie, nie wydsja Acetonów. Acetony powstaja przez destylacyjç sucha (ob.) soli obojçtnych kwasów organicxnych, z alkalijami, lab ziemiami alkalicznemi; w skotek czego sole kwasów organicznych rozkfadaja siç: na wçglany, które pozostaja w naczynia destylacyjném, i na odpowiednie Acetony, które ulatuja i w dobrze ziebionych odbieralnikach xbieraja sie, zwykle w postaci cieczy, rzadziej cial stafych. Roxklad jednak wspomnionych soli dxialaniem wysokiej temperatury nie jest tak prosty, gdyi obok tego tworza sie jeszcze i inne produkta gazowe, które ulatuja, i ciekle, któ re otrzymane Acetony zanieczysxcxaja. Prawdopodobnie Acetony sa aldehydami (ob.) w których 1 atom wodoru sostal zastapiony rodnikiem alkoholu (ob.) o je den stopien niiszego. Wedlug tego pojecia xwykly Aceton, którego wzór empiryczny jest CeH0Oj mieé bedzie skfad C çH^ O 2 )J t. j. bedzJe aldebydem w którym 1 jedn. wodoru przez metyl sostal zastapiony. Aceton otrzymuje siç najlatwiej prsez sucha destylacyjç w naczyniach ielaznych octanu baryty, albo octanu oiowiu zmieszanego z wapnem. Zebrany w odbieralniku surowy Aceton, przez stosowne oczyszczenie wydaje ciecz bezbarwna, latwo lotna, przenikajacego zapachu i palacego smaku; która sie latwo zapata i daje plomien iólty u dolu nieco Mekitny, malo kopcacy. Aceton jest jedna z eieéci skladowych oclu drzewnego (ob.), uiywa siç w medycynie. T. C. AoetOSft (Acqua). O pól mili od Rzymu za brama miasta zwana Porta del Po pólo nad brzegiem rzeki Tybru, uiedaleko mostu zwanego Ponte Mtlvio, znajduje siç íródlo wody mineralnej które w wieku XVI jako skuteczne w wielu cborobach bylo jui znaném. Woda ta ma smak kwaáno-slony, temperatura + 13°: w skladzie swoim zawiera wielka obfitosé gazu kwasu weglowego, a takie chlorek sodu, wapnu i magnu, oraz siarczan i weglan sody, magnezyi i wapna. — Zalecana jest w zlém trawieniu pochodzacém z wielkiej obfitolci szlaniu, w zatwardzeniu gruczolów limfatycznych, w guzach artrytycznych i w cierpieniach dróg moczowych. Uiywa siç wewnetrznie i zewnçtrznie w postaci kapieli zwyczajnych i nastrzykiwanych, przy zachowaniu tej ostroznosci, aieby woda brana na kapiel nie byla grzana, boby stracila wolny kwas weglowy w niej zawarty, lecz woda goraca wiona byé do niej domieszywana. Dr. L. S. AOOtyl, (Liebig, Gerhardt). Jest to rodnik kwasu oetowego (ob.), ale nazwi skiem tém jedni chemicy, jak Liebig i wielu chemików niemieckich, oznaezaja ro dnik nie zawierajacy tlenu C4Hj; — Gerhard zas i stronnicy jego, odmawiajac gruppie C1H3 charakteru pierwiastku organieznego, acetylem nazywaja rodnik lien zawierajacy C,H302. Día uniknienia zatém pomylek, drugi nazwano acetoil (Natanson), acetoxyl (Kolbe), otbyl (Williamton). Dotychcza« iaden z tycb

те

Acetyl- Aokaioyk

rodników nie zostaí otrzymany w stanie odoeobnionym, i nie mozna jeszeze z pe» wnoácia wyrzec, ie CtH3 nie jest rodnikiem, poniewai obadwa, szczególniej jednak ostatni, tworza zwiazki w których role rodnika przyjmuja. Т. C. AcOVOdO (Felix Alvares), general hiszpanski, jeden z gfównych dziafaczów dramata rewolucyjnego w r. 1820, ur. w koncu zeszfego stulecia w krolestwie Leonn. Po najsciu swej ojczyzny przez wojska Napoleona, stanat na czele puJko ochotników i odznaezyl sie w wojnie partyzanckiej. Riad Ferdynanda VII, po przywrócenin tego króla nie okazal аЦ dlaii przychylnym, podejrzywajac go zapewne o opiuije zbyt liberalne. Powstanie na wyspie Leon znalazlo w nim jednç z najdzielniejszych swych podpór. Walczac przeciw wojskom Ferdynanda i odparlszy je ai na prawy brzeg Minho, zabity zostaí pod Zadornelo 8 Marca 1820 г., w chwili, gdy w goracej przemowie staral sie zjednac wojska królewskie dla aprawy narodowej. Aohab, król Izraela, syn i nastepca Amri, panowaf tat 22, najgorszy ze wszystkich ppprzednikow, wiecej nii oni przyczynil sie do upadku i baíwochwalstwa Indo. Zaálubií Jezabel, corkç Etbaala, króla Sydonu; przez nia byl nakioniony do czci fenickich bozków Baala i Astarty, która upowszechnifa sie wtedy w caiym Izraeln. Kapiani Baala, falszywi prorocy napelnili kraj, a prawdziwi, jak Elijasz, byli przesladowani i ukrywac sie musieli w jaskiniach. Oprócz zapomnienia Boga prawdziwego, niesprawiedliwoéc panowaía w Izraeln. Acbab kazai zamordowaé Nabotba, aby przywiaszczyé jego winnice. Gdy Elijasz wyrzucajac mu tç zbrodnie, grozif zemsta Boska, Achab pokutowai, i tém wstrzymaf ja na czas pewny. W trzykrotnej wojnie póíniej z królem syryjskira Ben-Adadem, dwa razy zwyciezyí; ale trzeci raz w bitwie raniony, uroarl wkrótce, a psy krew jego Iizafy, jak to mu przepowiedzial Elijasz prorok. Niedíugo potem Jehu, wytepii wszystek rod baiwochwalczy Achaba. (III, Król. 16—22). Acbaintre (Mikoiaj Ludwik), skromny, eich y, leez giebokiej nauki pierwszorzedny fílolog, dal sie poznac uezonemu swiatu ze swych komentarzów, po iacinie pisanych, do niektórych autorów greckich i íaciúskich. Jego wydania Horacyjusza, Juwenalisa i Persyjusza wysoko sa cenione. Achaintre przejrzaí, poprawü i uzupeinif Dictionnaire de Boudot, i síownik synonimów Iaciúskich Gardin-Dumesnila, Cours d'humanité w 13 loinach, oraz po raz pierwszy wydaí: Hi8tory)$ wojny trojañskiej, przypisywana poAvszechnie Dyktysowi z Krety. Achaintre trudnií siç wyczytywaniem i objasnianiem staroiytnych napisów, i w tym przedmiocie zamiescií znaezna liczbe listów w Journal de Débat». Umarf 1840. Aobaja (ob. Achea). AobaJCZybOWle (ob. AJujczykowie). Achajski v. Achejski ZWi^Zek, (ob. Achejczykoioié). AohaJoyk, (po turecku Achiska, w jezyku gruzyjskim znaczy noiea forteca); miasto powiatowe gubernii kutajskiej, z forteca 3-go rzedu; leiy na lewym brzegu rzeki Poschowy czyli Achafcyk-czaj, o 6 wiorst od ujscia jej do rzeki Kury, 204 wiorst na zachód od Tyflisu. Niegdys byí miastem królestwa armeñskiego; potém przeszed! pod panowanie cesarzów bizantynskich, i nakoniec zawojowany przez królów Georgii czyli gruzyjskich. Za Amurata III, w 1508 r. Turcy opanoлгаН prowincyje Achalcyku, nastepnie zawojowali ja Persowie ; za Amurata IV w 1635 i 1637 roku wódz turecki Hassan-Pasza odzyskaí ja dla Porty. Achaícyk przyíaczony do Rossyi w 1829 roku, na mocy pokoju adryjanopolskiego, liczyí dawniej 5,000 domów i 50,000 mieszkañców. Potém ze starego miasta pozostaíy tylko ruiny, a na prawym brzegu Poschowy zafozone nowe miasto, w którém liezy aiç do 13,000 mieszkaúców. Prawie wszyscy przesiedleni tam z Erzerum, sa rzemieálnikami. W r. 1840 Achaícyk, dotad miasto naczelne paszalika tegoi nazwi

Aohaloyk — АеЬа&аШ ska, zamieniono na miaste powiatowe nowo-utworionej gubernii gruzyjsko-imeretynskiej, a w 1846 г., wedlug nowego podziaíu kraju zakaukazkiego, przylaczony do gubernii kutajskiej. Priez tutejsza komore celna corocznie wychodzi towarów na summe blisko 40,000 rubíi; przywóz wynosi do 220,000 rubli. — Pod wzgledem wojenno-historycznym Achalcyk pamietny jest niepomyslna wyprawa generaba Tormasowa r. 1810, tudziez zdobyciem go przez hr. Paskiewicza Erywaúskiego r. 1828, po poddaniu sie, 4,000 Turków. W r. 1829 dziewieé kompanij piechoty i seciua kozaków, wytrzymaíy tu ñapad znacznych sil tureckich pod dowództwem Achmeta-beka-Adiarskiego, do nadejscia posilków z Gory. Âoh&lcykski powlat, od poludniowo-zachodniej strony graniczy z panstwem tureckiéra. W dawnych czasach by? czescia Armenii, potem nalezal do Georg Í czyli Gruzyi i z nia czas niejaki skladal niezawisle pañstwo; podbity przez Tur ków, zostawa? pod ich panowaniem do czasu przylaczenia jéj do Rossyi. Powiat ten dzieli sie na dwie czesci : Abbas-Tumaúska i Gertwiska. Powierzchnia jego górzysta. Cafa pólnocna granica powiatu czçsci zachodniej, otoczona jest lancuchem gór, wychodzacym z Turcyi i znanym tutaj pod nazwiskiem Adiarskiego, dalej zas Did-Magoía. Pierwszy z nich rozszerza sie w powiecie mnóstwem maïych gaíezi, poraiedzy rzekami Pocawka, Koblanka i Kura ; wzdfuz poiudniowej granicy powiatu ciagnie sie faácuch saganfukski, który, zwróciwszy sie na polnoc, pod nazwaniem grzbietu Cichedivvary, ciagnie sie wzdfui granicy tego powiatu z Tyflisera. Glowne grzbiety przez 8 do 9 miesiecy pokryte sa sniegiem, zas achatcykski powiat skrapia rzeka Kura i wpadajace w nia: Kobljana, Cinubano, Po cawka i inné. Z pieciu jezior, dwa : Changiía-gieí i Toporowan maja kazde obwodu 25 do 35 wiorst. Wiorst IS od Achaícyka, w wawozie niedaleko ¿ródía rzeki Abbas-Tumanki, przy drodze do Imerecyi, jest dosé dobrze utrzymane íródío gorace wody kwasno-siarczanej, które zwiedza corocznie przeszlo 2,000 osób. Sa inne jeszcze zródía mineralne, ale nie maja potrzebnego urzadzenia. Klimat bardzo zdrowy, z wyjatkiem niewielu miejsc ; naprzyklad, okoiic kaukazkiej kwarantany, Achaícyka i t. d. Powiat ten naleiy do najiyzniejszych krain Azyi Mniejszej ; zasiewaja tu szczególniej pszenice, jeczmiei'i, kukurydzç i róine warzywa. Przez powiat ten, na Achalcyk, ida dwa gosciuce do Tyflisu: jeden na fortece Gory, drugi na Achaikafaki i Calku. Ludnoád powiatu Achalcyku wynosi przeszlo 40,000 mieszkañców. W tej liczbie krajowców 17,254, przesiedlonych 22,788, a mianowicie Turków 13,680, Ormian 21,420, Gruziúców 2,320, Karalakachów 1,000, Zjdów 1,200 i Kurtynów 410. Dia zabezpieczenia zakaukazkich gubernij od diumy i zapobiezenia przemytnictwu, urzadzony zostal kordon wzdlui rzek : Koblanki, Utkwisubjanki, Ermiczalki, Poschowskiej, Dzagismaúskiej, RachkasSuczaj, Karzawetskiej, do rzeki Kury w powiecie alexandropolskim. M. B. S. Aohalkalaki, twierdza w gubernü tyfliskiej, powiecie aleksandropolskim, leiy w wyiszej Kartalinii, przy polaczeniu sie rzeki Achaíkaíakis-Ckali z Dzawachetskim-Kurem, w odlegíosci 157 wiorst na pol. zach, od Tyflisu. Zaloienie tego miasta przypisuja picrwszemu królowi Georgii czyli Gruzyi Farnaozowi; bylo otoczone murem i szañcami. Znajduje siej tu i w okolicach nie malo kosciolów, z których wiçksza czesd zamienili byli Turcy na meczety. Pod ich panowaniem, do 1828 roku, Achalkalaki bylo stolica osobnego okrçgu czyli sandiaku, i rezydencyja rzadcy, podleglego paszy Achalcyku, a liczacego 35 wsi, 2,750 ludnosci mezkiej, Gruzinów, Ormian i Turków. Na mocy traktatu adryjanopolskiego, Achal kalaki wrócüo do Gruzyi, od której oderwane bylo przed trzema wiekami. Jest tu komora celna, przez która przewoia corocznie towarów za 12,000 rubli, wywoza zas przeszlo za 4,500 rubli. Podczas kampanü 1811 г., puíkownik Kotla

78

Acfcalkabüd — Adulta

rewiki idobyl twierdxe Achafkafaki nag?ym nipadem, м pomoca drabin skfadanych. W 1828 r. dowódsca oddzieinego korpusa kaukazkiego, hr. Paskiewicz Erywanski, po wziçciu Karsu, zdobyf Achafkafaki. M. В. S. ДоЫш, eyn Chañad, i pokolenia Judy, w czasie zdobycia Jerycho przez Joznego, pomimo zakazo Boiego, z przeklçtych fupów tego miasta wziaf planea karmazynowy, 200 ayklów srebra i aztabç zfota. Gdy losem winowajca odkryty zostaf, przyznaf síq do zbrodni ¡ byf ukamienowany, wraz z swoja rodzina, na dolinie Achor, a wszystko со miaf, spalono. (Joe, 6—7). Äohard (Franciszek Karol), zasfuiony chemik i badaez natnry, or. 1754 roku w Berlinie, pofoiyf wielkie zasfugi szczególniej przez udoskonalenie wyrabiania cnkrn z buraków. W tym celu powtórzyí on doswiadezenia Margrafs, rozszerzyf je a póíniej urzadzif zupefna fabrykç cukru i przy niej szkofe cukrownictwa. W usifowaniacn swoicb wipierany byf przez króla proskiego, który do tej gafe,zi przeroysfu wielka przywi§zywaf wagç, i polecif otworzyé mu laboratoryjum akademü nauk, aby w niém prowadzif swoje poszukiwania. Chociai wypadki badaú jego ogfoszone zoalafy przez rzad 1799 i 1800 roku, przeciei one nie weszfy w praktyke i akutkiem tego król ustapif mu folwark Kunern, w niiszej Lnzacyi, z warunkiem urzadzenia na nim fabryki cukru. Tutaj Achard po szeáciu latach pracy, w której nie mafa lekarz okregowy Neubach byf pomoca, doszedf do prawdziwego sposobu otrzymywania cukru; wkrótce tei fabryka Acharda znalazfa wielu iwolenników i nasladowców. W roku 1812, gdy z powodu ówczesnego kontynentalnego systamatu, fabryka w Kunern swietne robifa interesa, król zalecif przy niej otworzyé szkote specyjalna fabrykacyi cukru z buraków. Achard powofany do Berlina jako dyrektor klassy nauk fizycznych akademü nauk, umarf r. 1821. Z pomiedzy pism jego, majacych za przedmiot buraki i ich uiycie przemysfowe, przytoczymy : Die europaeische Zuckerfabrikation aus Runkelrü ben, 3 tomy, Lipsk 1809, wydanie 2-gie 1812 r. Achard (Fryderyk Adolf), sfawny акtor i Spiewak komiczny w teatrze Palais Royal w Paryiu; urodzony 1808 w Lyonie, umarf 1856 r. w Рагу zu, zostawiajac doáó znaczuy majatek synowi swemu, Leonowi Achard, równiez artyscie scenicznemu. Aohard (Ludwik Amadeusz), powiesciopisarz francuzki, urodzony 1814 w Marsylii, redagowaf z poczatku niektóre drobniejsze pisma w Paryiu, w 1846 roku jako historyjograf towarzyszyf ksieciu Montpensier do Hiszpanii , w 1848 r. zafoiyf nowy illustrowany dziennik: „Le Pamphlet," który wychodzif az do wypadków czerweowych w tymie roku. Straciwszy na barykadach brata i sam przez powstanców wziety w niewolç, w nastepnym roku zostaf czfonkiem redakcyi „Assembleé Nationale," i ,,Revue des deux Mondes." Z powiesci jego najlepszt) jest: Belle- Rose; z innych niemniej cenionych wymienimy: La Chasse royale; Une Saison à Aix-les-Bains; Une Arabesque; Les petits-fils de Lovelace; i ostatnia: Le Clos-Pommier; (1857). ÂohariM (Eryk), naturalista szwedzki, ur. 1757 w Gefle, um. 1819 roku w Wadstenie, uezyf sie. w Upsali od г. 1773 pod Linneuszem, przed którym nie akryf siç talent jego. Nastepnie udaf siç do Sztokolmu, gdzie od akademü nauk otrzymaf zlecenie rysowania przedmiotów historyi naturalnej. W 1732 r. zostaf doktorem medycyny w Lundzie. Przedmiotem prac jego jako naturalisty, byfy porosty ladowe, a owocem trudów : Lichenographiae sueeicae prodromus, Linkoeping, 1789; i Methodus, qua omnes detecto» lichenes {Ilustrare tentavit, Sztokholm 1803; które zyskafy wziçtoàd powszechna. Ze wszystkich stron iwiata nadsefano mu porosty do okreélenia i pomieszczenia w jego ukfadzie, takim sposobem

Aokarfais — Achgcytowie

79

powstafo dzieío : Lichtnographia nmiveretdii, Getynga 1810, i Synopsis methodica Lichenum, Land 1813. JednaUe ogram materyjafów które miaf do roipoinaiiia, tudiiez zatrndnienia obowiazkowe, byly zapewne powodem, niejakich nsterków w jego akladzie. Wkrótce Flöcke i jego uczniowie wystapili jako przeciwnicy Acharius'a, Uk ie jema w tej czeáci systematyki botanicznej la jedna pozostafa zarfnga, ü ntorowaf drogç día iwoich nastepców. Od nazwiska jego nazwano wiele roslin, jak : Acharia, Conferva Acharii, Orceolaria Acharii, RMtomorpha Acharii, i owad Jortñx Achariana. Zostawií zielnik skíadajacy sie. z 10,000 przeszío gatunków roslin, pomiçdzy któremi gfówna czesé stanowia porosty, który zakupiony zostai priez uniwersytet w Helsingfors. Aohárnar lab АМГМГ, gwiazda pierwszej wielkoáci día Europy niewidzialna, znajdujaca aie w koúcn konsteliacyi : rzeka Erydan. АоЬлж, król Judy, ayn i nastepca Jothama, jeden z najniegodziwszych królów, oddawal czeáé Baalowi, i wfasne dzieci posViçcaf Molochowi w dolinie Ben-Ennom. Facee, król Izraela i Rezin, król Syryi, wkroczyli do Jodei, oblegali Jeruzalem; ale nie zdobywszy go, odeszli z wielkimi fupami i jencami. Ze swojej strony pnstoszyli Jadeç ogniem i mieczem Edomici i Filiatyni. W takim ucisku Achaz prosit o pomoc Teglat-Filezara, króla Assyryi : ten zdobyl Damaszek, zabil Rezina, a mieszkaúców gyryjskich uprowadzif w niewolç. Sam Aebaz musial oddaé ■m awoje bogactwa i skarby áwiatyni, aby zyskac pokój. Napominania proroka Izajasza nie miafy skutko na bezboiuym króln, który umarl po szesnastoletniém panowanin, nie pogrzebiony w grobach królów. (IV, Król., 16; II, Par., 28). Aoh&S, miasto w Rossyi, leíalo w tém miejscu, gdzie teraz Stary-Cz'erkask (o mil 12 od Azowa). Wedle ¿wiadectwa Herbersztejna, mówiono o niém : „miej tylko ogien i sól, resztç wszystko znajdziesz w Achazie." W XVI wieku to mia sto zdobyli Kozacy Donscy. Aohea, Aohaja, wazka kraiaa na pófnocnym brzegu Peloponnezu, nad Istmem, podzielona na dwanascie pai'istw drobniejszych, ze stolica Eginm, zkad tez w najdawniejszych czasach caíy kraj ten nazywal sie Egialea; graniczy na wschód z zatoka Saroúska, na pófnoc i na zachód z Koryncka, na pofadnie z Arkadyja i Eli da. Staroiytni wychwalali tego kraju urodzajnoáé, mianowicie obfite zbiory wina, oliwy i innych owoców. Rzymianie Achaja nazywali cala Grecyjç z wyíaczeniem tylko Macedonii i Tessalii. Dzisiejsza Achaja obejmuje w królestv.ie Greckiém, najbardziej pólnocno-zachodnia prowincyjç pófwyspa Morei, na pofadnio której ciagna sie, pasma gór Kalawrita, z najwyzszemi szczytami: góra Voida (5,918 stóp) i Onothos (6,810 stóp), z rzekami: Kamenica na zachód i Vostica na wschód. Z miast zasfugaje na uwagç jedna tylko stolica Patras (ob.), inné bowiem, jak np. Achaja-apano, Achaja-kato, Diakopto i t. d., w wyksztaiceñszych krajach nawet lichej nie stanowifyby wioski. Z wyjatkiem nadbrzezy zachodnich, nprawa wina, oliwy, zboza i jarzyn dosyé jest znaczna, — handel morski zas zupeinie prawie podupadf. AoheJOSykOWle, AohiWOWle, nazwa jednego ze starozytnych pokoleú greckich, pod która jednak Homer oznaczat po szczególe Argiwów i Danajczyków, a w ogóle wszystkich Greków. Ród swój wywodzili od Acheusza, syna Xuthosa, a wnnka Hellena ; przybyli, o ile siç zdaje, z Tessalii do Peloponnezu, gdzie mianowicie w Lakonii i Argolidzie, oddzielne zaíozyli panstwa, najpotezniejsze w Grecyi za czasów wojny trojaúskiej. Gdy okofo roku 1104 przed narodzeniom Chrystusa, Doryjczykowie pod Heraklidami wtargneli do Peloponnezu, wyparli ztamtad Achejczyków, którzy naówczas udawszy siç do pótnocnej czçàci póíwyspu, zajçli siedziby zamieszkalych ta Joúczyków, а kraj, podotad Egialea zwany,

so

Aohejosykowie — Aoheron

przezwali Ache;. Nie biorac blizszego udziaiu w sprawach reszty Grecyi, osiedli tu w dwonastu miaslach, w których w raiejsce monarchii pojawiia sie wnet deraokracyja, a które miedzy soba zachowujae pewna lacznosc, zniesiona wprawdxie podczas wojen macedonskich przezDemetryjasza, Kassandra i Antygona, ponowify ja przeciez r. 280 przed nar. Chr. w tak zwanym Zwiqzku Achejskim, zlozonym pierwotnie z czterech miast najdawniejszych, lecz zwiekszonym nastçpnie przez przystapienie wielu innych miast greckich po za granicami Achei wlaiciwej. Gdy zas r. 146 przed nar. Cbr. zdobycie Koryntu przez Rzymian, pofozyfo koniec temu zwiazkowi i wolnosci Grecyi, caly kraj ten zamieniony w prowincyjç rzymska, ogólnie nazwany zostai Acheja. AohelOHS, teraz AsprOpOtamOS, najwieksza rzeka Grecyi. Wyplywa z gór Pindu, przerzyna kraj Dolopów, oddziela Etolije od Akarnanii i wpada do morza Jonskiego. Brzegi jej sa jedyna okolica Europy, gdzie niegdys Iwj spotykano. AohelOOS, mitologiczny, byi synem Oceana i Tetydy, wedfug innych Heliosa i Gei. Waiciyl z Herkulesem o Dejanire, zamieniwezy sie najprzód w ogromnego weia, potém w byka. Herkules w tej walce ufamal mu róg, z którego nimfy, jak mówi podanie, zrobily róg ob6tosc¡. Byï on ojcem syren. Adíemenos, AohemenidOWle. Achemenes jest nazwa grecka, wedTng niektórych uczonych, oznaczajaca wielkiego Diemszyda Zendawesty. Byl on twórca rozlegíego paiistwa, które obejmowalo Azyjç Mniejsza, Assyryjç, Syryjç, Medyje, Baktryjanç i Persyje. Od niego bierze «azwe Achemenia, oznaczajaca wediug jednych prowincyje perska, a wediug drugich pokolenie, którego potomkowie zowia sie Achemenidami. W nastepstwie czasów królowie perscy z duma Achemenidami sie zwali. Achemenes, pierwszy wladca Persów, rfawny jest w staro¿ytnosci nie tylko ze swej potegi, lecz i z bogactw. Aohen (Jan van), malarz niemiecki, ur. 1552 r. w Kolomi, jai za míodu, pomimo nieudolnoáci nauczycieli, rozwinaf mezwykly talent, w 22 roku íycia udal щ do Wenecyi, do malarza niderlandzkiego Karola Rems, ztamtad do Rzymu, gdzie día koáeiola Jezuitów wymalowal piekny obraz przedstawiajacy narodzenie Chrystusa Pana. Powrócinrsxy do Niemiec, wstapií do síuzby dworu bawarskiego, i w Monachium, a póiniej w Augsburgu día Fuggerów liczne malowal obrazy. Cesan Rudolf II sciagnal go nareszcie do Pragi, gdzie umarí 1615 roku. Koloryt Achena jest wyborny; w rysunku widaé jednak zaniedbanie studyjów natury i wsorów staroiytnych. Galeryja wiedei'iska posiada 16 dzieí tego mistrza; kilka zas najcelniejszych znajduje sie w kosciele zamkowym w Munichu. Achenwall (Godfred), sfynny publicysta, twórca teoryi statystyki, professor prawa publicznego w Getyndze, urodzií siç w Elblagu w Prussach 1719 г., umarf 1772 r. Do czasów Achenwalla, statystyka przedstawiala porozrzucane i niezebrane w jedna cafosó materyjaíy, którym dopiero ten uczony mai nada! forme staía i wyrozumowana. W dziefku podreczném, wydaném w Getyndze w 1749 roku, Achenwall nazywa nowa teoryje : Staiystykq czyli nauka stanu, paústwa, (scientia statistica). Oprócz tej teoryi, Achenwall wydaí jeszcze bardzo wiele dzieí historycznych, ekonomicznych i prawnych, z których wieksza czesc kilku doczekala sie wydañ. Ostatniém jego dzieíem jest : Uioagi nad finansami Frarayi. AoherOTI, w mitologii greckiej, rzeka paústwa podziemnego (Erebu), wpadajaca do Styxu, przez której Motniste, jekami i westchnieniami umierajacych wezbrane wody, starzec Charon dusze zmaríych przewozif na watlej lódce do krainy cieniów. Za przewóz ten pobieral on od nich opiate; na ten eel wkíadano zwykle zmarfym do ust pieniazek (obol). Ale prawo przewozu sfuzyío jedynie duszom tych, którzy pogrzebani zostali, choóby tei i niewielka szczypte zierai rzu

81 мм ва ich iwíoki ; doue innych, xanim je przewieziono, musialy siç priez wiek caíy Makaé po nad brzegiem rxeki. Nie zawsze Acheron, syn rfotea i ziemi, piynal w Erebie; owszem, skrapial on przed tém roskoszna i peina áwiatla dolinç, i której dopiero za ndzielenie spragnionym Tytanom ochíody w czasie walki bogów, stracony zostal do piekiel przez Jowisza.— WGeografii staroiytnej 5 róznych rzek o metnych wodach i mefitycznych wyziewach, nosilo nazwç Acheronu. Jedna z nich w Epirze (dziá w prowincyi Janina, rzeka Veliki), przeplywa przez jezioro Acheruzyja i pod Preveza wpada do morza Jonskiego. — Do tegoi morza wpadafa i druga w Thesprocyi (moie tai sama), przepfynawszy przez bagno Acheruzyja wraz z Kocytem, którego wody z ni; sie, faczyiy ; ta wedlug Pauzaniasza byia pierwowzorem homerowego Acheronu.— Trzecia w Elidzie, dzisiejsza Sakuto.— Czwarta w Brnttyi , której wody fatalnemi byly w dziejach Alexandra z Epirn (ob.); dzii zwana Lese. — Piata wreszcie w Egipcie, stanowiia jedno ramie Nilu w poblizu Memfis, gdzie bylo i jezioro Acheruzyja. Przez nie to Egipcyjanie przewozili ciala zmarîych, by je na drugim brzegu, lub na wyspie w poirodku jeziora bçdacej pogrzebaé, albo tei wrzucié do wody, gdy takowe sedzia zmar(ych na potepienie skazaf ; z czego niewatpliwie powstat myt grecki. O. K. AoheronoUe kslfgi. Czém día Rzymian byiy ksiçgi sybilijskie, przypisywane Sybilli Kumejskiej, tém día Etrusków ksiçgi Acluronckie, albo inaczej Tagetyckie, jako przechodzié majace od boskiego Tagesa. Ksiegi te w liczbie 15 tomów, pisane wierszem w jçzyku dawnych Etrusków, lawieraïy sposoby wrózenia we wszelkiego rodzaja wypadkach, i zjednaly wieszczkom etruskim wziçtoàd nadzwyczajna. AoiteniEyJft, kilka bagnistych jezior w staroiytnej Grecyi. Prócz wyiej wspomnianych: w Thesprocyi i pod Memfis, bylo jedno jeszcze przy Hermione w Argolis z którego gfçbin Herkules wyciagnaï Cerbera; drugie miçdzy Kume i przyladkiem Misenum w Kampanii, gdzie dziá istnieje warzelnia soli. Jaskinia mefityczna Cerbera, zwana Acheruzys, leiala pod Henkle; na pólwyspie, obok rzeczki czy bagna Acheronu. Aohery (Jan fcnkasz d'), ur. 1609 r. w Saint-Quentin, um. 1685 r. w Paryiu; naleiy do najwieksxych erudytów ХУН wieku. W 23 roku iycia wstapiwszy do kongregacyi s". Maura, zostaí bibliotekarzem w opactwie Saint-Germain-des-Près, i poswieeil cafe swe iycie poszukiwaniom i badaniom zabytków íredniowiecznych. Z liczuych prac jego najslawniejsze jest Spicilegium, albo zbiór starych, niewydanych dokumentów (13 tomów in 4-to, 1663—1677 roku). Jest to prawdziwy skarb día archeologii koscielnej, gdyi znajduja sie tu cale historyje i kroniki niewydane, iyciorysy swietych, testamenta papieiy, królowych i innych znakomitych osób, a wszystko opatrzone uczonemi komraentarzami. Spicilegium przedrukowane zostafo w r. 1723 r. przez Delabara, w 3 tomach in folio. Aobüleje, uroczystosci ustanowione na czesé Achillesa przez Lacedemoúczyków, którzy wystawili temu bohaterowi dwie áwiatynie, jedne w Brazyi, gdzie íwieto jego obchodzono corocznie ; druga pod sama Sparta. Celem tych uroczy stosci bylo wymodlenie mçztwa día rolodzieiy spartai'iskiej. Aohllles, syn Peleusza króla Myrmidonów w Tessalii i bogini wód Tetydy, córki Nereusza, wnuk Eaka, wiec z rodu Jowiszowego. Zanurzony po urodzeniu przez matke. w wodach Styxu, niemógl byé nigdzie zranionym oprócz w píete, za która go wówczas trzymala. Przepowiedziano mu nieámiertelna slawe pod murami Troi, ale i zgon tamie. By go wiec uchronic od wszelkich poduszczeú do uczestnictwa w wojnie trojaíiskiej , Tetys dziewiecioletnie chlopie, przebrane w szaty niewieécie pod imieniem Pyrry, oddala na dwór Lykomedesa , króla HCTBXOPZDTM ТОМ I. 6

82

Achilles

Skyrosu, gdxie aie, chowaf cías jakis w towarzystwie eórek tegoi, i z jedna z nick, Deidamia, splodzií w ukryciu Neoptolema. Ale wróibita Kalchas oznajmi! byl Grekom, ze bez Achillesa Troi nie zdobçda. Sznkano go wiçc po cafej Grecyi, Iecz dopiero przebiegfema Ulissesowi adalo aie, wykryé miejece jego pobytu, gdy przebrany za kupca pnybyf na dwór Lykomedesa, by królewnom ukazaö towary, w posród których i bron sie znajdowafa. Królewne chwycify za stroje i szaty, Achilles za broñ, poeten nie trudna jai byfo rzecza dzielneg. i sfawy chciwego m'odzieñca, skíonié do wojny, w sojuszn z innymi wfadeami Grecyi. Ulisses powiódf go do Aulis, gdzie flota Acheów (a z niemi Myrmidonów i Mylonów) czekafa na kotwicy. W pieédziesiat okretów podpiynaf on pod Troje, i flota ta zburzyí miast dwanaácie, wycieczkami zas na ladzie dokonanemi jedenascie, a miçdzy terni Methymne, na wyspie Lesbos. Wedfug Iliady, której gfównym jest bohaterem, Achilles wystepuje jako wzór mçztwa i pieknoáci; Juno (Неге), i M¡nerwa (Pallas) szczególna rozposcieraja nad nim opieke ; za nauczycieli ma Fenixa i centaura Chirona. Ten ostatni aciyl go sztuki lekarskiej, muzyki, konnej jazdy, i zaszczepií meztwo, karmiac szpikiem Iwim i niediwiedzim ; pierwszy towarzyszyí mu podTrojç, by go na wybornego mówce i dzielnego usposobié wojownika. Poróiniwszy sie z wodzem wyprawy, Agamemnonem, za ponvanie mu branki Bryzeidy (ob.), (tu sie rozpoczyna Iliada), cofa sie od udziaîu w walce, dopuszczajac zwycieztwa Hektorowi. Ani Greków niedola, ni Agamemnonowe ofiary nie zdoiaïy zmiçkczyé sagniewanego Eakida ; dozwala wszakie przyjacielowi Patroklusowi przywdziaé swa zbrojç, i stawia go na czele swoich ludzi. Mimo to Patroklus ginie z reki Hektora; teraz dopiero, by pomscic smieré przyjaciela, Achilles porywa sie, do boju. Tetys sama darzy go kosztowna zbroja w pracowni Wulkana ukuta ; wsród niej Myszczy tareza nader misternej roboty. Godzi siç z Agamemnonem, przyjmujac od niego dary i Bryzeide, i wzmoeniony podanym eobie przez Minerwe nektarem i ambrozyja, ipieszy na spotkanie wroga. Trojanie pierzchajac, rzucaja sie w wielkiej liczbie do rzeki Xantus, by ja wp'aw przebyé; Achilles ich sciga. Trupy zabitych i zatopionych tamuja fale boika wód, który rzef sobie sprzykrzywszy, nakazuje Achillesowi zawieszenie broni ; lecz ów, zagrzewany przez Neptuna, wspierany przez Minerwe, wcale go nie s'ucha: wtedy rozgniewany boiek groiac, wznosi spienione nurly i przyzywa jeszcze na pomoc Simoisa wraz z poddanemi mu wodami. Wówczas to Juno nasyfa Walkana, Zefira i Notusa, którzy boika gwaítem do dawnego wpychaja íoiyska. Achilles áciga niedobitki Trojan ai do samych bram miasta, które bylby niechybnie zdobyí, gdyby mu nie stanaf Apollo na przeszkodzie. U skioskiej bramy, gdy ta sie zawaria, dopedza Hektora. Party przez przeciwnika i olsniony boska jego zbroja, Hektor po trzykroé obiega miasto, nim do walki staje. Pada wreszcie pod ciosami Achillesa, który trupa za nogi do wozu przywiazawszy, wlecze na uragowisko pod mury Troi ai do greckiego obozu; tu dopiero, przyjawszy jadío i napój ¡ Patrokla uczciwie pogrzebawszy, Magajacemu Priamowi zwraca zwfoki syna za okupem. Na tém zamyka Homer swoja powiesé; dalsze zas* losy Achillesa tak opowiadaja: miíoácia ku Polizenie, córce Príama, zdjçty, ifdal jej reki i takowa otrzymat; udajac sie wszakie do swiatyni Apollina, by tarn zwiazek ten uswiecié, padí zdradziecko ugodzony w piçte striata, puszczona przez Parysa, a kierowana podobno rek| samego Apollina. Ciato jego nakryía wetna Atlantyda Jo, zamieniona póíniej w fijotek, a popiofy zmiçszane z popioiami Patrokla, zawarto w jednej urnie i pochowano na przyladku Sigeum, gdzie i Polixena ámieré w ofierze przyje/a. O bron Achillesa zaciçte toczono walki; przyznano ja Ulissesowi, со bylo powodem samobójstwa Ajaza. О. K.

Âobllles Tacyjusz — ДвЫПЫ

83

Achilles TaoyjttSÏ, »yj$cy, jak sie, zdaje, pray koncu III, lub na poczatku IV wieka po Chrystueie, byí nanczycielem wymowy w Alexandryi, rodzinném swém miescie. W podeszfym juz wieka przeszedf na religije, chrzeácijañska, i zostal biskupem. Nalezy on do pisaray greckich, znanych pod nazwa erotycznych. Z dziel jego doszedf naszych czasów, oprócz kilka fragmeutów z rozprawy o sferach, ro mans w 8-iu ksiçgach p. t.: Maottki Ijeucyppy i Klitofona. Peino tn artystycznie wystawionych obrazów natury, acsuó i namiçtnoiici, lecz cafej powieáci brak porzadka i stopniowego rozwiniecia. Styl Achilleea Tacyjusza jest oratorski, bogaty w antytezy, igraszki sfów i wyszukane ozdoby. Pod wzgledera czystoáci obyczajowej, Achilles Tacyjnsz nizej stoi od Helijodora, którego zreszta jest nasladowca. Najlepsze wydania tego dziefa sa Salmazyjusza wLeydzie (1650) i Jakobsa w Lipsku (1821). Na francuzki jezyk w ostatnich czasach tfómaczyfje Clément de Dijon (1800), a na niemiecki Ast i Güldenapfel (1802). AoMlleS (Alexander), rodem Prnsak, dworzanin króla Polskiego Wladyalawa IV, majac lat 91, odbywaf rozmaite poselstwa w r. 1675. Jest on autorem dziefa: Tractatus de causis terrae etc. AchillBSA SOiegnO, (tendO AohlUIS). Tylna cze,áé goleni, w górnej swojej pofowie, zaokraglona jest podfuzna wypukfoscia. Wypuktoéé tç, noszaca nazwisko fydki, stanowi gruby muskuf dwuglowy fydki (gastrocnemius), który przecbodzi w éciçgno achilleea. Sciegno wiec to leiy w tylnej, dolnej czeáci goleni, zaczyna líe. tai pod fydka i ciagnie do piçty. Najszerssém jest w miejscu przejscia weú muskufu, t. j. ku górze, zweia sie coraz bardziej ku dofowi, i w okolicy kostek jest najcieñszém ; ponizej kostek rozszerza fie, nieco i zaraz przyczepia do kosci piçtowej (calcaneus), stanowiacej najwiçksza i uajgfówniejsza, czeéé piçty. Tylna. powierzchnie àciçgna tego, pokrywa tylko skóra i mafa iloié tkanki komorkowatej, dla tego to z fatwoidf namacaó je mozna; szczególniej w miejscu najcienszém czud je doskonale, jakby gruby, twardy, elastyczny sznurek. Jest to najgrabsze ¿ciegno w ladzkiém ciele, dla tego tei ma bardzo waine przeznaczenie; czçstokroé cafy ciliar ciafa diwiga na sobie. Muskuf bowiem dwugfowy fydki sfaiy do wyciagania stopy i w tym cela kurczy sie,, pociaga swoje àciçgno za so ba ; wtedy piçta wznosi sie, ku górze, a palee stopy spuszczaja ko dofowi, tym sposobem powstaje przedfuzenie cafej nogi. Jeieli zas* stopa oparta jest na podstawie, jak ziemia, podfoga, w takim razie wzniesienie piçty sprawi przycisk palców do podstawy i díwignie cafe ciafo ku górze. Ruch ten odbywa sie, na zasadzie draîka 2-go stopnia ; ponkt podpory jest w palcach, ciçiar t. j. ciafo w srodku, a sifa dziaïa na pieté.. Wspomniony ruch odbywa siç zawsze podezas chodzenia, tanca, skoku i wtedy na àciçgnie Achilleea spoczywa cieiar cafego ciafa. Im wiçcej muskuf Ijdkowy i jego áciegno sa rozwinie,terni, tém ruchy, jakie one pod wpfywem woli naszej wykonywaja, sa pewniejsze i smielsze, a ludzie majaey czesci te dobrze wyksztafcone, zdolni sa do szybkiego, pewnego chodu i skoku. Mniemanie wiçc tak moeno rozpowszechnione, jakoby tancerze i szybkobiegacze pozbawiali sie ikry (muskufu dwuglowego fydki), dla wiekszej fatwoid i lekkoáci ruchów, jest przesadem. Dr. K. K. ДоЬшЬй (Alexander), ur. 1463, um. 1512 w Bouonii, wykfadaf filozofijç najprzód w rodzinném swem mieácie Bononii, uastepnie w Padwie. Nazywano go drugim Aryttoteleseni; trzymaf siç zasad Averrhoesa. Achillini byf takze lekarzem i niepospolitym anatomem : jemu medycyna zawdziecza oznaczenie mfotka i kowadefka w przyrz§dzie sfuchowym; on byf jednym z pierwszych, którzy czynili sekcyje na trupach ludzkich. Achillini napisaf De nniversalibus (Bononia 1501), i wiele innycb dzief tyczacych siç anatomii. — ДоЫШп! (Jan Filip), brat

84

ДоЫШп! — Adda

poprzedzajacego, znany jest jako autor poematu : 11 viridario. — Jestjeszcze AcbJllini (Klaudyjusz), or. 1574, am. 1640, wnuk poprzedzajacego; wykfadai w Bolonii z wielkiem powodzeniem medycyne, prawo, teologije i poezyje. Acbimaas, ojciec Achinoam, tony Sau I a.—Achlmaas, syn arcykapfana Sadoka, który chciaí oznajmié Dawidowi o planach Absalona, zbunto wanego przeciw ojcu. Chociai doniesiono Absalonowi, it jest szpiegiem Dawida, udaîo mu siç wszakie zawiadomié ostatniego. On takie pierwszy doniósí Dawidowi o émierci zbrodniczego syna.— Achimaas byf jednym z 12-stu przefozonych, których Salo mon postanowif nad wszystkim Izraelem ; mieli oni obowiazek dostarczac zywnosci królowi i dworowi jego, kazdy со miesiac z kolei. Miaî on zarzad Neftalí ; iona jego Bazemath, byta córka Salomona. (II, Król., 15, 27; 17, 15—19. III, Krôl. 4, 15). Achimelech, syn Achitoba, arcykapfan w Nobe. Kiedy Dawid uciekajac przed Saulem, przyszedl do niego wycienczony i bezbronuy, tajac przed nim prawdziwy powód przybycia, Achimelech daf mu do jedzenia chleby pokfadne czyli swiete, bo nie miaî innych, i wrçczyl mn miecz Golijata , z którym udaf sie on na ziemie Filistynów. Doeg Idumejczyk doniósí o tém Saulowi, który domyslajac sie tajemnej zraowy miedzy Achimelechem i Dawidem na jego osobe, i nie baczac na rzetelne usprawiedliwienie sie arcykapfana, kazal go zabic, wraz z 85 kapfanami z Nobe, i cafy dom jego wytracié. Jeden tylko Abiatar, syn Achimelecha zdoiaf uciec do Dawida, donoszac mu со sie stafo. Achimelech zwany jest Abiatarem w Ewangelii s. Marka, i zapewne nosif to imie, które pospolicie dawane jest synowi jego, równiez mianowanemu Achimelechem. (I, Krôl. 21, 1—10; 22, 9—21). Achlnger albo AJchinger herb polski. W zlotym polu, czerwona wiewiórka z podpiersiem biafem, w prawa strone herbu biezy, ogon na grzbiet zadarlszy. Nad herbem takai wiewiórka siedzaca miedzy dwoma rogami. Niektóre domy, maja te zmiane w tém herbie, ze na hefmie jest wiewiórka miedzy dwoma jeleniemi rogami z gîowa w tyf, ku lewej stronie herbu zwócona. — Pierwszy za cza6ÓW Zygmunta Starego, z tym herbem z Niemiec przybyf do Polski Aichyngor Zybult. Ozeniony z polka, zostawil dwóch synów Zybulta, w wielkim zachowaniu bedacego u Bogdana hospedara Woloskiego : i JorzegO podkomorzego nadwornego króla Stefana Batorego, który poznawszy w nim wysokie zdolnosci, uiywaî go do róznych expedycyj do postronnych panów. — AugUStyn brat poprzednich stryjeczny, biegfy orientalista, po odbytej podróíy do Jerozolimy i miejsc áwietych, dobrze zasluzony krajowi tak na polu bitwy jak i w radzie, umarf 1582 r. vr Krakowie. Temu, rozciagajac na ród jego cafy przywilej w roku 1577, Rudolf cesarz Niemiecki ojczysty herb na nastepny odmienif: Tarcza w szeri podzielona na dwie czesci : czeáé niisza, ma cztery pola : czarne, iófte, czerwone i biaíe czyli srebrne : czesó wyisza, na dwie czesci wzdiuz siç dzieli. Na lewym boku tarczy, pagórek zielony o trzech wierzchoikach, na najwyiszym z nich, wiewiórka we wfasciwej barwie, w zóftém czyli zlotym polu, z glow? w prawa strone obrócona, ogonem w góre zadartym, nogi przednie wspiete, jakby skakac chciala. Na prawym boku w polu czerwoném, baszta biafa, brama w niej i dwa okna czarne. Na helmie korona, nad nia skrzydfa rozfozyste, lewe od spodu ióíte, u góry czarne: prawe od spodu czerwone, a na wierzchu biale; pomiedzy niemi, mai zbrojny po pas, ze zlotym jablkiem i mieczem zfotym w reku. Aohis, syn Maoch, król filistynski w Geth, n którego Dawid, przesladowany od Saula, szukaí i znalazf dwukrotny przytufek, raz chwilowo, zmyslajac szaleúetwo ; drugi raz przez czas diuiszy. Wledy Achis dai mn miasto Siceleg, i po

Aoble — Aohmet-Fethi-Passa

85

wierzylby dowództwo w wojnie przeciw Izraelitom, gdyby inni ksiazeta filistynscy, mniej ufni Dawidowi, na to sie byli igodzili. Psalm 33, 1, naiywa Achisa Abimelechem (ob.). (I, Kr#- 21» H— 16; 27, 2—6; 28, 1; 29, 2). AcbJzad (Abul-Halira), uczony turecki, ur. 1555 r. w Adryjanopolu, byf wielkim sedzia w Konstantynopolu i umarí tamze 1604 г. Z dzieí jego najsfawniejsze sa : Justa, zbiór do wodów prawnych ; Talim', kommentarze do róznych znanych dzieí prawnych i Hahmi, zbiór poezyj tureckich. Achiska, ШМИЦ (ob. Aehalcyk). AchitOfel, rodem z Gelon, jeden z najwiecej powazanych doradców Dawida; rady jego uwazane byíy jako wyrocznie samegoz Jehowy. Gdy wybuchnaf rokosz Absalona, Achitofel pofaczy Г sie z nim i wspieraî go swem¡ radami. Lecz gdy Absalon nie poszedf za jego zdaniem со do niezwíocznego scigania Dawida, lecz usíuchaf podstepnej rady Chuzai, Achitofel wrócif do ojczyzny i powiesif sie we wïasnym domo. Niektórzy mienia go dziadkiem Betsabei. (II, Kröl. 15, 12; 16, 21). Achlat, czyli Ersenaclllat albo Ichlat, miasto w prowincyi Wan, nad jeziorem tegoi nazwiska, u stop Libanu, niegdys rezydencyja królów armenskich, pamietne jako siedziba przodków Osmana (ob.), których suftan Dielair ztad wypedzif, i których groby dotad ta pokazuja. W roku 1400 zburzone przez Timura, roku 1548 odzyskane zostaío i odbndowane przez Selima I. W czasach swojej swietnosci Achlat liczyf tysiace meczetów, szkóf, fazni i przeszfo 200,000 rodzin; dzis ma zaledwie 400 domów. Achmat, herb Achmatowiczów rodziny tatarskiej, w dawném wielkiém ksiestwie litewskiém osiadlej. W polu niebieskiém strzala zfota z rozdartém skrzydeíkiem, íelezcem na dóf, nad skaía o trzech wierzchoikach. W szczycie hefmu ksieiyc zloty rogami do góry. Achmed, nazwisko 3 sultanów tureckich: Achmed I, majac lat 14 nastapit r. 1603 po ojeo swym, Mohamedzie III. Znany jeet z wojen w Wegrzech i Persyi, a bardziej jeszcze z zawarcia pokoju z Austryja (11 List. 1606 г.), w którym po raz pierwszy Porta traktowafa z mocarstwem europejskiém na stopie równosci. R. 1612 Achmed ukfadem z Persya zakoñczyf dfugoletnie z tém pañstwem zatargi graniezne, um. 1617 r.—Achmed II, (ur. r. 1642, panowal od 1691—95) ograniezonyeh bardzo zdolnosci, walozyf nieustannie z wewnetrznemi i zewnetrznemi nieprzyjaciofmi. — Achmed Ш, (panowaf od r. 1703—30) syn Mohameda VI, a nastepca detronizowanego Mustafy IL U niego to Karol XII po bitwie póftawskiej szuka? schronienia, со uwikfaío Porte w wojne z Piotrem W., zakoñczona pokojem nad Prutem. Wezyr jego, Ibrahim, wydarl Wenecyjanom cala, prowincyje Moree i wyspy Joúskie; usiíowal takie zdobyé Wegry, lecz zostaf pokonany pod Peterwaradynem przez ksiecia Eugenijusza. Niepowodzenie to wywolafo r. 1730 powstanie Janczarów, którzy wtracili go do wiezienia, gdzie umarf r. 1736. Pod jego rzadem r. 1727 zatozono w Konstantynopolu pierwsza drukarnie. Achmet, bej Konstantyny, (ob. Hadii Achmed). Achmet Fethi-Pasz a, ur. 1800 r. w Konstantynopolu, w r. 1812 zostaf paziem Mahmuda II, który dostrzegfszy w nim wielkie zdolnosci, staranne kazaf mu dac wychowanie. Przy wybuchu powstania janezarskiego byí jai w gwardyi cesarskiej oficerem; po przytíumieniu tego powstania mianowany kapitanem w pufku linijowym, podezas kampanii z Rossyja r. 1829 dowódzca batalijonu, po za warcia pokoju pufkownikiem, póíniej szefem dywizyi gwardyi i pelnomocnikiem do podpisania wraz z posíem rossyjskim, hr. Butenicwem, traktatu przymierza

86

Aohmet-Fethl-PftMa — Aohroautopsyja

w Hunkiar-SkelesM (3 Lipca 1833 г.). W nastçpnym roku podniesiony do godnosci paszy, otrzymal missyje do Petersburgs, celern wyjednania odwoiania wojsk ce*, roo. z ksiestw Naddunajskich; w r. 1846 zostat ambasadorem w Wiednin, w r. 1837 w Paryia, w r. 1838 w Londynie. Powofany nastçpnie do rady ataña, w г. 1840 objaí ministerstwo handlu, póíniej czasowo byt ministrem wojny, zostaf pierwszym szefem dywizyi gwardyi, prezydentem sprawiedliwosci, wielkim mistrzem artylleryi, а 1847 r. gubernatorem Bosforo. W r. 1852 skotkiem intrygi dworskiej popadf w niefaske, lecz w nastçpnym roku sultan mianowaf go na nowo wielkim mistrzem artylleryi i inspektorem fortec. Od 12 Sierpnia 1840 r. jest meiern sultanki Abji, trzeciej siostry sultana Abdul-Mediida. Aobmet-CHedik (Szczepan), wielki wezyr i najlepszy z wodzów saltana Ma homet» H, syn Szersesza, ksiecia Montewery, nraiony о to, te ojciec jego sam oienil sie z ksiçzniczka serbska, jego narzeczona, przeazedl do Tnrków i przyjal ich religije. Achmet wypedzií Genuenczyków z Krymu i odparf napad Persów; wkroczyl nawet do Wloeh pofudniowych. Syn Mahometa, saltan Bajazet П, zazdrosny o sfawe Achmeta-Giedika, który nawet pojaf siostrç jego za ionç, kazaf go udusid (r. 1482). Aohmet-Szaoh (ob. Szachmet). AohlUtt, Akinit u niem. miner. Mineral z klassy krzemianow, opisany przez Strohmeyera, rozbierany przez Berzeliusa i Rammeisberga. Wzór jego chemiczny jest: Si03 Na0-(-2 (SiO-,), Fe203, czyli jest to podwójny krzemian sody i tlenko zelaza. Znaleziony w okregu Eger, w poiudniowej Norwegii. Krysztaiy jego znacznej wielkosci, bo czasami do kilku cali dochodzace, przedstawiaja sïupy osmioscienne splaszczone, a forma ich pierwotua odnosi siç do síupa rombowego prostego; zawarte sa zawsze w kwarcu bezksztaitnym, tworzacym zyly w granicie i sa bardzo kruche. Barwa jego jest ciemno-brunatna, lub ciemno-zielona, s pofyskiem zywicznym; na brzegach przeswieca. Pod dmuchawka stapia siç w czarna emalie, kwasy na niego nie dziafaja. Twardoád pyroxenu, C. g. 3,24. Aohor, po hebr. „strworzenie", dolina w Palestynie, o kilka mil na wschód Jeruzalem, niedaleko Jordanu, Jerycho i Galgala; wziefa nazwisko od kary wymierzonej tu na Achana, który za przywfaszczenie, po zdobyciu Jerycha, tupów przekletych, ukamienowany byf z rozkazu Jozuego, i ciafo jego spalono na tej dolinie (Jot. 7, 24). Aohory (Achores). Nazwa u Greków wyrzutu skórnego na gtowie i twarzy, ziozonego z drobnych wrzodków, wydzielajacych piyn lepki, wysychajacy, uazwany dziá ognipiór (Feigne muqueuse). Aohromatopsyja, jest to niemoinosd rozeznania kolorów, które siç naszemu przedstawiaja ;oku. Zdarza siç ona niekiedy przy najdokladniejszym zreszta ze wszech miar wzroku, mogacym rozeznac ksztaíty i przeliczne stopniowania cienia. Jezeli jest zupeína, czíowiek widzi wszystko tylko w czarnym i biafym kolorze, tak, jak my widzimy sztychy lub czarne litograGje. Przypadki takie sa wszelako rzadkie. Najczeáciej zdarzaja sie takie, w których brak czucia sciaga siç tylko do pewnych kolorów lub kolorowych mieszanin. Ztad róine gatunki, które róine otrzymaïy nazwiska. Niekiedy oprócz biaíego i czarnego, око rozróznia jeszcze kolor ióíty (alcyanopsyja podiug Goethego), a czucia na niebieska barwç brakuje zupeínie lub tei jest jakis, jeden, niepewny czuciowy odcien na niebie ska i czerwona zarazem, który ich od siebie odrózniaé nie dozwala. Niekiedy око rozeznaje ióíle, zielone i niebieskie, ale mu zupeínie czucia czerwonej brakuje, [anerythropsyja] i día tego nie mote rozróznic barwnych odcieni, które siç odrózniaja przez przymieszanie do siebie czerwonego koloru, jak np. amarantu lub

Aohrom&topsyja

87

fijoletu, od niebieskiego, pomaranczowego, od ióftego i t. d. Ten gatunek achromatopsyi zow¡$ zwykle Daüonizmem, poniewai go Dalton posiadai i pierwszy dokfadnie opisaí. Nie mogac sobie inaczej zda¿ sprawy, ze swej wady wzrokowej, síawny ten chemik domyslaf siç, ie wnetrza przezroczyste jego oczów (soczewka i ciafo szkliste), zielonawo byfy zafarbowane, ie pochíaniaíy czerwone promienie áwiatla przed ich dojsciem do blony siatkowej, i polecif umierajac przyjacielowi swemu doktorowi Bansome, azeby sie o tém przekonaf. Rozkaz ten wykonano, ale rezultat nie odpowiedzial przypuszczeniu. Inny znowu gatunek stanowi chromatopseudopsyja, w której око rozeznaje wprawdzie wszystkie czyste teczowe kolory, ale jest siebie niepewne, со chwila sie myli i bierze jedne za drugie. Najczesciej wszelako zdarza sie chromatodysopsyja, w której око równiei wszystkie rozeznaje barwy i tylko ich mieszaniny faíszywie rozróinia, nie mogac np. poznaé со jest lila, а со jest niebieskie; со fijoletowe, а со lazurowe î t. d. Sitboih przytacza, ie miedzy czterdziestoma z góra mfodemi ludítni, z dwóch wyiszych klass gimnazyjalnych, znalazio sie pieciu, niemogacych sie со do przedstawionych im kolorów z innemi porozumiec. Achromatop syj a moie bjé albo wrodzonq, со najczesciej sie zdarza, albo chorobliwie nabyt-j. Wrodzona nie zmienia w niczém ostrosci wzroku, nie usposabia go do uastepnych cierpiei'i, aie tei ai do grobu zostaje bez zmiany; czesciej napotyka sie u meiczyzn, jak u niewiast, zwfaszcza u meiczyzn melancholicznego lub flegmatycznego usposobienia, i nieraz jest dziedziczua. Rzecz szczególna, ie przechodzi nieraz z dziada na wnuka, przeskakujac przez matke, która od niej zupeïnie jest wolna. U ludów germartskiego szczepn napotykamy ja najczeáciej, zwíaszcza w póínocnych krajach. U nas achromatopsyja bardzo jest rzadka, miedzy 15 tysiacami chorych, cierpiacych na oczy, napotkalem j$ raz tylko. Око nierozeznajace przedmiotowych kolorów, nie zdolne jest takie do samodzielnego ich wyrabiania. Zapatrzywszy sie np. na czerwony papierek, leiçcy na biaiém tie, jeieli nam go kto nagle na bok usunie, to zobaczymy na jego miejscu zielon; plame (ob. barwy podmiotowe dopelnicte), gdy zas ten, który miedzy czerwonym a zielonym róínicy nie chwyta, nie podobnego nie ujrzy, jeno tfo biale po zdjçciu czerwonego papierka, nieco jasniej wydawaé mu sie bedzie. Przytepione uezueie barw iaezy sie czçsto z tepym sfnchem i tepym sinakiem, tak, ie niektórych diwieków równie jak i niektórych smaków od siebie nierozróinia. Wszelako nierównie czesciej siç zdarza, ie síuch wynagradza za oczy i do nieiwykfej usposabia sie drailiwosci na mocy znanego w fîzyjologii prawa, ie utrata jednego zmysfu pociaga za soba niezwykíe zaostrzenie drugiego. Poniewaz barwa i jej przeliezne mieszaniny równie jak jasnosé i jej stopniowania, wyrabiaja sie dopiero w ñas samych przez pobudzenie zrzadzone w oczach przez swiatlo, achromatopsyja wiec odnosi sie do przytepienia owych nerwowych czynnosci, które tym wyrobom za zasade síuia. Око nieodpowiada na pobudzenia rozlicznych swietlnych promieni. Trudno jest powiedzieé czy owo odretwienie áriaga sie zarówno do oka i do mózgu lub tylko do samego mózgu, jako do czesci pojmujacej czucie przez око przekazywane. W kazdym jednakie razie, nieczynnosc lub sfafszowanie owej czesci mózgu, która czynnoáci widzenia za zasade síuiy, najglówniejsza tutaj zdaje sie graé role; bo na jedno wychodzi, czy ona día tego tylko nie dziaïa lub faíszywie dziaía, ie ja око nie pota do, lub tei przez swa wíasna nieudolnosc. Achromatopsyja chorobliwa powstaje czesto w trakcie rozwijajacej siç slepoty (ob. amaurosa); rozpoczyna sie zazwyczaj od niemoinosci rozeznania czerwonego od zielonego koloru, póíniej i uezucie nie bieskiego chromaé zaczyna, a naostatku i ióíty rozeznawaé sie przestaje. Niekiedy zdarza sie takie, ie przy odzyskaniu utraconego wzroku, stopniowo odzyskuje sie

88

Aobromatopsyja — Aobromatysm

takie czucie kolorów. Szokalski, Empfindungen der Farben, Giessen 1843. Wartmann, Memoire sur le Daltonisme, Genève 1849. Dr. W. St. AcbrOinatyOZIiy, wyrazem tym oznaczaja sie narzçdzia optyczne, w których ezkla przepuszczajace áwiatío, tak sa urzadzone, ie nierozkladaja go na promienie pierwotue; zkad pochodzi, £e przedmioty widziane przez takie narzçdzia nie daja dostrzegaé na sobie nie wlaáciwych im kolorów teczowych (ob. Achromatytm). Aohromatyzm (z greckiego a bez, chroma kolor) bezkolorowoáé. Przepuszczajac promieíi áwiatla slonecznego przez pryzmat szklanny, w izbie ciemnej, dostrzegamy dwa zjawiska, a mianowicie: ie promieñ swiatia pada na áciane, przeciwlegía otworowi, dajacemu áwiatío, nie w tém miejscu, w któremby padí gdyby pryzmatu nie bylo, lecz jeieli pryzmat krawedzia swoja zwrócony jest ka górze, natenczas poniiej tego miejsca, lub powyiej, jeieli krawçdi pryzmatu obrócona jest na dól. Nadto, ie obraz alóte* nie jest okragly, lecz przedluiony w kiernnku plaszczyzny prostopadlej do krawedzi pryzmatu, przez kierunek promienia przechodzacej, i ie teu obraz (widmo) jest zafarbowany, a jeieli odlegloáé pomiedzy pryzmatem a sciana, przyjmujçca obraz jest stosowna, natenczas spostrzegamy siedm kolorów gfównych, idacych w nastepujacym porzadku: czerwony, pomaranczowy, ióíty, zielony, Mekitny, szaGrowy, fljoletowy. Czerwony koniec widma jest najbliiej tego miejsca, w któremby wypadí okragfy obraz sfoúca, gdyby pryzmatu nie byto. Widaé wiec, ie pryzmat rozkladu swiatío sloneczne na kolory pierwotne, które razem wydaja éwialïo biale, i ie promienie czerwone najslabiej, promienie zaá fijoletowe najmocniej sie zclamnj;. Gdyby wiçc do pryzmatu jakiegokolwiek przystosowano drugi, dajacy widmo tej samej wielkosci со tarnten, lecz dzialajacy sposobem odwrotnym, natenczas promieñ swiatia po przejsciu obu pryzmatów wyszedlby takim, jakim byl przed wejsciem do pierwszego, chociai kierunek jego od pierwotnego bylby zupelnie rózny. Zestawiwszy np. pryzmat s crownglasu, którego kat miedzy scianami jest 25° z pryzmatem z flintglasu, ktorego takii kat wynosi 11° 58', tak, aby krawedzie ich mialy poloienie przeciwne (jeieli krawedi jednego jest obrócona ku górze, to drugiego ku dolowi) otrzymamy pryzmat achromatyczny, t. j. przepuszczajacy áwiatío bez rozkladu, chociai promieñ áwiatla wychodzacy, z promieniem éwiatía wchodzacym, uczyni kat 6° 31'. W soczewkach rzecz sie ma zupelnie podobnie. Promienie áwiatla przechodzac przez szklo soczewki rozkïadaja sie na promienie pierwotne, i z tego powodu otrzymujemy obraz przedmiotu, na który przez soczewke patrzymy, z brzegami zafarbowanemi i niewyrainy. Dzialanie soczewek na promienie róinych ko lorów jest tego rodzaju, ie soczewki wypukle mocniej zgromadzaja promienie fijoletowe, soczewki zas wklesle mocniej rozpraszaja fijoletowe jak czerwone, ztad wyplywa, ie przez polaczenie soczewki wypuklej z wklesla, moioa znieáé zupelnie rozklad áwiatla na kolory, nie niszczac przez to zalamania. Jeieli wiec polaczymy dwie soczewki, majace jednakowa moc rozkïadania swiatia na kolory, jednç wypukla z crownglasu, a druga wklesla z flintglasu, natenczas rozkladu áwiatla na kolory nie bedzie i obie zloia soczewke achromatyczna. Dlugi czas mniemano, ie achromatyzm jest rzecza niepodobna do osiagnienia; Newton Mwet by! tego zdania, mniemajac, ie w cialach sila rozkladania promieni swia tia jest proporcyjonalna sile ich zalamywania. Przez dlugi czas najznakomitsi nczeni, jak Euler, Clairaut'i d'Alembert, wiedli spór со do moinoáci achromatyzmu; Euler mianowicie, majac na uwadze око ludzkie, jako najdoskonalsze narzedzie achromatyczne, dowodzi! moiebnoáci achromatyzmu w narzçdziach optycznych. Wprawdzie jeszcze w 1733 roku Hell zbudowal lunety achromatyczne, lecz odkrycia swego nie oglosil. Dollond w 1757 r. doszedl do tego samego со Hell

Achromatyxm — Achtyrski powiat

89

wypadku ¡ podal do wiadomosci powszechnej. Odkrycie Dollonda byío día astronomii wypadkiem najwiçkszej wagi, lecz aby nabyfo zupefnego znaczenia, potrzeba byío jeszcze wyprowadzié teoryje. matematyczna achromatyzmu, bez której udoskonalenia praktyczne i odkrycia niepodobne byiy do dokonania. Obecnie, kiedy optyka tak wielkie zrobifa postepy, kiedy tak udoskonalono sposoby obrabiania szkiei i przy tylu innych pomocach, które rachunek podaje, Achromatyzm nalezy tak pod wzgledem teoryi, jako i praktyki, do rzedu zadan najdelikatniejszych i najtrudniejszych. J. p-z. Aohtariel, Matatron 1 Sandalfon, podfog Talmudu, trzej aniofowie, klórzy z modlitw przez Izraelitów odmawianych, wija wieniec i whfadaja go na gfowe. Boga, zlewajacego za to Mogoslawieústwo na wiernych. Achtel, których 8 idzie na 1 lachter, jest miara dfugosci górnicza, uiywana w Niemczech, a szczególniej w Prussach, równa sie 0,2609 m. Achtel jest miará objetosci uiywana w Królewcu do mierzenia drzewa opafowego, równa sie 36Ó stóp szesé. pruskich, со czyni 446,4 stop у szesc. warsz. U nas Achtel oznacza ósma czçsé beczki np. Achtel piwa. Acbterfeld (Jan Henryk), teolog katolicki, ur. w Wesei, vr Prussach, r. 1788, po wyswieceniu sie mianowany wikaryjuszem w rodzinném miescie roku 1814. Na tém skromném stanowisku umia? zwrócic na sie, uwage ksiecia Józefa Hohenzollern, biskupa warmiiiskiego, i powoíany zostal г. 1817 do wykíadu teologii w seminaryjum Brunsbergskiém; obowiazki te peínií tat 6. W tym przeciagu czasu wydal: Lehrbuch der christlichen Glaubens und Sittenlehre, dziefo skrócone póíniej pod nazwa Katechizmu dyjecezyi warmiñskiej. Nastepnie mial sobie poleconém zreorganizowanie gfownego seminaryjum w Brunsberdze, со lei dokonaí pomyslnie i rok jeden zarzadzal nowa instytucyja. W r. 1826 wezwany przez hr. Spiegel, arcybiskupa koloi'iskiego, na professora teologii katolickiej w Bonn, íaczyí z temi obowiazkami urzad inspektora Convictorium theologicum. W Bonn wssedl w pobliskie stosunki z dawnym swoim professorem Hermesem i prof. Droste-Hiiishoff. Po smierci pierwszego wydaf: Chnst-catholische Dogmatik, dzieio wiccej filozoficzne jak katolickie, które potepioném zostaío w Rzymie. Achlerfeld zawieszony w obowiazkach professera r. 1843, równie jak towarzysz jego Jan Wilh. Józef Braun, takie teolog katolicki, wrócif do ¿ycia prywatnego. Raiera z tym ostatnim wydawaí dziennik fîlozofii i teologii katolickiej. Acbtnba, Ak-tnba, odnoga Woígi, która oddzieliwszy sie od niej o pie6 wiorst powyzej jeziora Bezrodnego czyli Górno-Achtubiiiskiego, idzie w kierunku równolegiym Woídze, do samego miasta Astrachanu i wpada razem z nia w morze Kaspijskie; dawniej zas wpadafa ona osobném ujsciem. Achluba piynie szeroka dolina ïgk, rozgalezia sie na wiele strumieni i zatok, i nadzwyczaj obfituje w ryby. W czasie wezbrania (na poczatku Kwietnia) iegluja po Achtubie do miasta Carewa barki, naladowane róínemi towarami i zbozera, oraz tratwy z drzewem. Achtuba wraca do swego foiyska, dopiero w pierwszych dniach Czerwca. Na jej brzegach byía niegdys stolica Batego, liana Mongofów. Aoklyrka, miaslo powiatowe gubernii Charkowskiej, lezy о 106 wiorst na zachód Charkowa, na bfotnistej równinie, nad rzeka Achtyrka; doswiadcza atoli braku wody. Mieszkancy w liczbie 14,600, zajmuja sie wyprawianiem skór, oraz tkaniem maforossyjskich spódnic z róznokolorowej weíny i jedwabiu. Najwiekszy z pieciu dwudniowych jarmarków odbywa sie 8 Lipca. Ma cerkwi 9: jedna z eich wielka, pod wezwaniem Opieki N. Panny (1753), z cudownym obrazem Matki Boskiej. Aohtyrski powiat, zawiera w sobie 131,093 diesiat. gruntów uprawnych, 6«

00

Achtyrski powiat — AcKHmetryJa

i 31,527 dies. Ifk. Mieszkanców do 76,000. Powierzchniç ziemi wyniosía i le gista, skrapia пека WorsMa, z wpadajacemi w nia rzeczkami. Mieszkancy zajmuja siç rolnictwem, pçdzeniem wódki, i wyrabianiem saletry. W braku zboia, prxywoia je z gubernii Kurskiej. Chów bydfa, día niedostatku paszy, zostaje na nizkim stopniu, z wyjatkiem owiec, których liczba pomnaia siç z kaidym rokiem. W powiecie: fabryk bawefnianych 2, cukrownia 1, biaíoskórni 2, piwowarnia 1, fabryk saletry 14, gorzelni 38. Gfównemi przedmiolami knpna i sprzedazy sa sprzçty domowe i bydío. AohulgO, warowny zamek w górach kaukazkich, na prawym brzegu rzeki Andyjskiej-Kojsu, niedaleko Czyrkatu. Zbudowany na odosobnionej skale, przypierajacej do samego Kojsu, Jaczacej sie ze wzgorzami wazkim przesroykiem, którym idzie sciezka miedzy dwiema pionowemi skaf ami. Ten niedostepny zamek, wzmocniony jeszcze wafami i basztami, urzadzonemi día wzajemnej obrony, faczyf sie ßkrytemi cbodnikami ze wsia Achulgo, zíoiona z murowanych domów, opatrzonych strzelnicami kilkopieirowemi. Zdobyiy go wojska rossyjskie r. 1839 na Szamilu, naczelnym wodzu górali, pod dowództwem generaí-adjutanta Grabbe. Po zdobyciu jednej baszty, 16 Lipca przypuszczono szturm do nowego zamku; ale wojsko zmuszone byio cofnac sie, i blokada z obleiniczemi robotami ciagnela sie dalej. Dopiero w miesiac, d. 17 sierpnia przypuszczono ogólny szturm do Starego î Nowego Achulgo, a dnia 22 zdobyto, ze strata 2.000 górali. Szamil przeniós! sie w góry Jakieryñskie. Na pamiatke, zdobycia Achulgo, ustanowiono medal na wstaice é. Jerzego día tych, którzy udziaí w niém mieli. ÁcldalillS (Walens), rodem Brandeburczyk, zmaríy 1595 г., jest autorem satyry przeciwko polskim Aryjanom w koúcu XVI wieku wymierzonej, w której usiluje dowiesc, ie niewiasty nie sa ludími, jak to jui widaó z samego napisu: Dispvdalxo perjucunda, qua anonymus probare nititur: Midieres homines non esse. Satyra ta wydana powtórnie wraz z odpowiedzia fanatyczna Gedyke'go, jego przeáladowcy, p. n. Disputatio —mulieres homines non esse, cui proposita est Simonis Gedii i S. T/ieoi O. defensio sexus muliebris etc. Hagae 1641. Przesladowania Acidaliusa i opaczne tíómaczenie jego satyry, zawarte sa w dziele: De Val. Acidali vita, moribus et scriptis, commenlatio auctore J. C. Leuschnero Scholae Hirschberg Prorectore, Lips'ae el Ligniti, 1757 r. J. G. Aoldimetryja. Rozmaite fabrykacyje nawet nie chemiczne, lecz czysto mecbaniczne, zuiywaja czesto bardzo znaczne ¡Mci kwasów tak mineralnych, jako tei organicznych. Kwasy staly sie przedmiotem handln, a zatem jak wszystkie artykuly handlowe maja wartosé zmienna, niestafa, zaleiaca od ilosci kwasu znajdujacego sie w danej cieczy kwasnej; día tego, potrzeba byío wynalezé íatwe do wykonania sposoby dochodzenia ich rzeczywistej wartoáci, które ogólném mianem acidimetryi oznaczono. Dawniej do próbowania kwasów uiywano areometrów (ob.), ale te chociazby najdoUadniejsze, nie wykryja zafa
Aoldhnetryja — Aoldula ferruginosa Л S. LalgL

91

trzebnej do zobojçtnienia kwasu. W tym celu do stosownej ilosci kwasu dodaje siç nieco wyciagu Ukmusowego (ob.), a nastepnie czy to za pomoca buretki, czy wprost do acetometru Ottona dodaje siç cieczy alkalicznej, dopóki kolor roztwora z czerwonego nie stanie siç blçkitnym, czyli dopóki kwas zupeínie zobojçtnionym nie zostanie. Znalazfszy tym sposobem liczbç cent, szeáé. íugu alkalicznego, poniewai wiemy jego nasycalnoáé, fatwo potrafimy obliczyé rzeczywista ¡loéé kwasu, znajdujaca siç w próbie wzietej do dochodzenia. W acetometrze Ottona podziafka jest tak urzadzona, ie bez iadnego obliczania, wprost wyczytujemy z niej procenta kwasu octowego znajdujacego siç w próbowanym occie. T. C. Acidula d'Anillte (Acqua), ob. Armajolo (Acqua di). Acidula di OlDOianO (Acqua). Z lewej strony drogi gíównej, prowadzacej z Florencyi do Sieny, pomiedzy Barberino i Poggibonsi, w miejscu o mile od tych miasteczek odlegíém, jest pfaszczyzna zwana Piano dei Bagnoli, a na niej znajduja siç íródfa wody mineralnej, które w starozytnoáci Bigno di Cinciano nazywane byfy. Jednoczesnie z woda ze íródeí tych wypfywajaca, uwalnia siç tak wielka obfitoáé gazu kwasu wçglowego, ie woda ta ciagle jakby gotowaé sie zdaje, a szum i belkotanie wrzacej wody pod ziemia, nietylko u samego íródfa, ale nawet i w odleglejszych miejscach tejie piaszczyzny daje siç sfyszeé. Woda ta ma smak kwaány, szczypiacy, przyjemny. Temperatur? nizsza od powietrza atmosferycznego. Oprócz wielkiej ilosci gazu kwasu wçglowego, w skiadzie swym zawiera: chlorek sodu, siarczan magnezyi, wapna, i sody, wçglan wapna, magnezyi, manganu, i ielaza. Zalecana jest wewnçtrznie w rozmaitych cierpieniach kanaíu pokarmowego, w braku apetytu, w womitach, pochodzacyck z zadawnionego zadraínienia tegoi kanaíu lub z nieczynnoáci kiszek, w rozmaitych stwardnieniach trzewiów brzusznych, i w nieprawidíowém odbywaniu sie czyszczen miesiçcznych.—Kapiele z wody tej zalecane sa w chorobach skóry, a mieszkancy okoliczni leczç ta woda bydïo chore na àwierzbç. Woda ta dobrze zakorkowana, moie byé przewozona w odlegle miejsca, bez utracenia swoich wíasnoáci lekarskich. Dr. L. S. Acidóla dl monte Oerboll (Acqua). (ob. Cerboli). Acidóla solterea dl monte Oerboll (Acqua), (ob. Cerbob). Acidóla ferrnginoea di Onltlgnano (Acqua). Так sie nazywa woda mineralna w okrçgu Arezzo, przy osadzie zwanej Chitignano znajdujaca siç, к tora ma smak áciagajacy, zelazisty. Temperatur? +13° Réaum.; w skiadzie swoim za wiera: gaz kwasu wçglowego, chlorek sodu, wçglan ielaza, wapna i sody. Zale cana jest tak jak i inné wody ielazne w osiabioném trawieniu, a takie w skrofulach i chorobach kobiecych. Uiywa siç tylko wewnçtrznie, i moie byé w odlegle miejsca przesyfana, nie tracac swych wíasnoáci lekarskich, Acidula ferruginosa di fflontlone (Acqua). . Na prawym brzegu strumienia Castro, o éwieré mili od miasta Arezzo w Toskanii, wytryskuje íródío wody mi neralnej, które siç Acqua di Montione nazywa. Woda ta ma smak ielazisty, temperaturç +13° Réaum., w skiadzie swoim zawiera: znaczna ¡Ioáé gazu kwasn wçglowego, chlorek sodu, wçglan sody, magnezyi, wapna i ielaza. Zalecana jest z dobrym skutkiem w stwardnieniu trzewiów brzusznych po dlugotrwajacych zimnicach powstalych, w cierpieniach z kamienia moczowego, lub tei piasku w moczu bçdacego poehodzacych, w biegunce szlamowatej i w odpiywie szlamu z pçcherza moczowego i macicy. Uiywa siç tylko wewnçtrznie. Dr. L. S. Acidula О aoetOSeHa (Acqua), (ob. CaaUllammare di Stabia). AoldOla ferruginosa ■ 8. Lulgl (Acqua), (ob. Bagni di Morba).

92

Ackerbaam — Ackermann

Aokerbanm (Mikoíaj Ignacy), medyk króla Zygmunta III, przetlómaciyl z niemieckiego dziefo p. n. Elijasza Beynousa koieto przyctyniony milosierny Samarytan albo przyjazno- braterska rada na wszelkie choroby podlémi i malèmi sposobami do uleczenia bez wielkiego kosztu éxoieto wynaleziona, Warszawa 1695 r. Ackermann (Rudolf), syn siodlarza, ur. 1704 r. w miescie Stolbergu (w Saxonü), staranne odebral wychowanie w tameczném kollegijum laciiïskiém. Wyuczywszy sie przylém rzemiosïa swego ojea, poszedi jako czeladnik na wedrówke po Europie. Byi w Paryiu i Bruxelli, gdzie nabywszy wielkiej wprawy w rysunku i kompozycyi ornamentów do powozów ¡ wyrobów galanteryjnych, udaï sie do Londynu. Tu nie wiodfo mu sie z poezatku, pózniej, gdy sie poznaí z Niemcem, ktory wydawaf dziennik mód, zwrócií na siebie uwage pnhliczna przez wytworne modelowe rysunki. Przy tej sposobnosci zawiazai liczne stosunki z artystami, nastepnie zafozyj skîad ryein i wyrobów artystyczuych. Energija i wytrwaloscia doprowadzií w krótkim czasie swój zakfad do takiego stopnia rozgíosu, i¿ nie tylko w Londynie, lecz po caíym ucywilizowanym swiecie byl znany. Ackermann pierwszy w Anglii wprowadzil litografije i byl twórca Annalów, wydawanych na wzór almanachów niemieckich. Díugi szereg slicznych tych ksiaieczek rozpoczyna publikacyja na rok 1823 p. t. Forget me not. Zaîoiony przez Ackermanna dziennik artystyczny p. t. Repository of Arts, Literature, Fashions, mietei лу sobie sprawozdania о wszelkich poczawszy od roku 1814 przejawach w swiecie artystycznym i literackim. Nieustajacy w pracy i niewyczerpany w pomysiach Ackermann, coraz to innemi zajmowal sie przedsiebiorstwami : wyda{ szereg znakomitych publikacyj, ozdobionych pysznemi rycinami á l'aqua tinta, jak np. Microcosm of London, Histories of Westminster, University of Ox ford i t. p. Miafo tu udziaf i drzeworytnictwo, które pózniej tak olbrzymie uczyniio postepy. On pierwszy oswietlií swój magazyn gazem, niemalo przyczyniajac sie do jego upowszechnienia. Ackermannowi na poczatku bieiacego stulecia udaïo sie miedzy innemi, nadac nieprzemakalnosé papierowi, skórze i materyjom луе^п1апут, z których wyroby stafy sie nowa znakomita galezia handlu. Wychodicom, a mianowicie Blanco'wi White, dawaí do tíómaczenia na jezyk hiszpaiiski znakomitsze dziela angielskie, drukowa? je i przesyíaí do Ameryki synowi swemu, który w Mexyku miaï ksiegarnia i skíad rycin. Niepospolity ten wydawca, doszedíszy bogactw i znaczenia, nie zapomniaï o rodzinnym kraju, gdyz odznaczyf sie jako czionek zawiazanego w 1813 roku stowarzyszenia, celem dania pomocy zuboiaiym w skutek ostatniej wojny Niemcom, a w szczególnoscí Sasom; umarí w 1834 r. Ackermann (Konrad Ernest), aktor i przedsiebiorca teatralny, wraz z Schoenemannem i Eckliofem nalezy do koryfeuszów sceny nieinieckiej. Urodzii siç w Szwerynie r. 1710, wystepbwal najprzód w truppie Schoenemanna, potem-sam zostaí dyrektorem. Gfówna jego zasíug? byío: ii staral sie usilnie, czestokroé wbrew panujacemu smakowi, aby tylko wyborowe dziela przedstawiano na scenie. W roku 1756 wybudowai wfasnym kosztem teatr w Królewcu; od г. 1760 do 1763, wystçpowaf лу Moguncyi. Nakoniec г. 1765, zebrawszy znakomitych aktorów, otworzy? w Hamburgu teatr, jeden z pierwszych w Niemczech, a którym wieice sie interesowal siawny Lessing, i po wiekszej czesci día niego pisa! swe sztuki. Po maíej przerwie w r. 1769, Ackermann powtórnie obja< kierunek hamburgskiej sceny ; dawal nastepnie przedstawienia po róznych miastach nie mieckich, umarí w Hamburgu roku 1771. Jako aktor wystepowal za mlodu w rolach tragicznyeh, pózniej w mieszanych, lees najwlaáciwsze día niego byfy

Ackermann — Acosta

93

komiczne. Godna tu jest wzmianki iona jego, Ackermann Zofija-Karolina, wdowa po Schroederze, z ktora sie w Moskwie oienii; raz jako wyborna aktorka i wspói-dyrygujaca z meiern teatrem hamburgskim, powtóre jako matka slawnego aktora Schroedera, i zawpzesnie igaafej miodej aktorki Karoliny Ackermann. A COntO, z wioskiego, na rathunek, czes'ciowe zaliczenie na dlug. Zapisaé à conto, znaczy obciaiyé lub zakredytowaó bieiaey rachunek za odebrana gotôwkç lob sprzedane towary. Przy wyplacie czeáciowej akceptowanego wexlu, wfaáciciel jego, równie jak przy calkowitém niewyplaceniu, winien go kazac zaprotestowac w terminie, ieby nie stracié prawa odwoíania sie do poprzedzajacych podpisów. AoOSta (Gabryel, potem Uriel), szlachcic portugalski, pochodzenia iydowskiego, urodzif sie w Oporto 1587 r. i tamie w religii katolickiej wychowany zostaf. Doszediszy lat mfodzieiiczych, gdy oddaï siç badaniom dzieî teologicznych, zwatpií o Boskiej prawdzie wiary Chrystusowej, i zawahal siç miçdzy czystym naturalizmem a judaizmem. Wreszcie schroniwszy siç do Amsterdamu, jako do miasta odznaczajacego siç'wtedy zupefna tolerancyja religijna, przeszedl na religije iydowska, a raczej wrócil do wiary swych przodków, poddawszy sie bolesnej operacyi obrzezania. Wkrótce jednak byí niezadowolony z nowych swych wsp
94

Âoosta — Acrodynia

pracami jednak swemi zasila ciagle pismo p. п.: Bulletin, wydawane przez towarzystwo geograficzne w Paryiu. A'OOuTt (Sir William), (ob. Beitetbury). AOQS albo Dax, miasteczko leiace w departamencie arjezyjskim (Arièges), nad rzeka Aduran na poludnie od Taraskonu, majace okofo 5,000 mieszkañców, sfynie jai oddawna ze swych cieplic, znanych jeszcze Rzymianom, którzy je nazwali : Aquae Auguttae, albo Aquae 'larbellieae. Pofoione w miejscu, gdzie siç schodza z soba trzy nrocze doliny opfywa w ciepfe wody siarczane do takiego stopnia, ¿e mu w tym wzgledzie iadne ze sfawnych zdroisk podpirenejskich dorównaó nie moze. Wody akskie ze wzgledu na swe przymioty fizyczne i chemiczne, najpodobniejsze sa do luszoñskich ( Bagnères de Luihon) ; со zas" do obfitosci wody, akska przewyisza nawet zdrojowisko wfasnie nadmienione, a jednak obecnie nie ma tej wziçtosci со tamla. Akska posiada 53 ¡fródfa, róiniace sie pomiçdzy soba temperatura, okazujaca rozmaite stopnie, zawarte pomiedzy -f- 21 a + 62° Reaumura. W niektórych wodach tamccznych ich siarczyki alkaliczne i siarkowodor rozkfadaja siç iatwo, w innych trudniej. Okrom tego posiadaja tarnte bardzo wiele gazu kwasu weglowego. W Aksie znajduja sie trzy wielkie íaínie, z których najwiecej korzystaja Iudzie dotknieci przewleklemi chorobami stawów i takiemiz wyrzutami skórnemi. Wode ze íródía zwanego du leix, pijaj; takte w ilosci mafej, zmieszana z mlekiem lub klejkiem owsianym, na dlugociagle cierpienia piersiowe. Dr. F. Sk. Aoqae AlbnlO, znajduja siç przy drodze zwanej Via Tiburtina, o trzy mile od Rzymu, a milç od miasteczka Tivoli, gdzie formuja jezioro zvvane Lago Solfatara. Woda ta ma smak kwaskowaty, zapach mocny gazu siarko-wodorowego, temperatury -f~ 18° Réaumura. W skfadzie swym zawiera oprócz kwasu wçglowego i gazu siarko-wodorowego, weglan wapna, siarczan wapna, chlorek wapnu, magnu, krzemian ielaza it.d. — Zalecana jest w chorobach skóry, zepsuciu soków, w liszajach zadawnionych, w chorobach nerek' i pecherza moczowego, szczególniej przy oddawaniu piasku z moczem; uzywa sie gíównie na kapiele, wewnçtrznie w malej tylko ilosci. Dr. L. S. Aoquaviva, (ob. Aquaviva). Aoqnlt, z francuzkiego: га pokwitowaniem. Pour acquit albo per acquit uiywa sie. w handlu, zamiast dokfadnego pokwitowania z caikowitej summy. Jakkolwiek samo posiadanie zapfaconego wexlu jest dostatecznym dowodem día wfaáciciela, pokwitowanie jednak ostatniego posiadacza jest jui z tego powodu wfasciwém, by przeszkodzió innej osobie dalszego przekazania go. Aore albo Salot-Jean d'Acre, miasto portowe na brzegach Syryi, u stop Karmelu, liczace 10 do 15,000 mieszkañców. Roku 1004 zdobyli Acre Genueñczycy, a r. 1187 sultan Saladdin, klóremu w rok póíniej wydarli je Krzyiowcy. Roku 1291 dostaio siç Egipcyjanom, a r. 1517 Turkom. Przy pomocy Anglików miasto r. 1799 wytjzymywaio przez dwa miesiace obleienie Francuzów. W Ma ja 1832 г. Ibrahim-Pasza zdobyí je szturmem día wice-króla Egiptu. W wykonaniu traktatu z 15 Lipca 1840 roku, sprzymierzone floty angielska, austryjacka i turecka zdobyly Acre po dwudniowém bombardowaniu (4 Listopada 1840 г.). Razem z Syryjç Mehmed-AIi straci? i paszalik Saint-Jean-d Acre. (ob. Egipt). Aorel (Olaf), slawny chirurg szwedzki, ur. w r. 1717 pod Stokholmem. Po dwakroé byl obrany prezydentem akademii lekarskiej w Stockholmie ; t dziel jego najwainiejsze sa : Obsencacyje chiiwgiczne, w r. 1759 wydane po holendersku w Lejdzie i po niemiecku w Lubece. Um. w bardzo podeszfym wieku 1806 r. Aorodynla. Wyraz ten oznacza chorobç, powstajaca po zjedzeniu chleba ze

Aorodynla — Acta Hartyrnm

95

xboza sporyszem zakaionego. Choroba ta znana jest lakie pod nazwiskiem : Ra phaela, Ergotismus, wybncba epidemicznie i dziesiatkuje ludnoáó. Czy rzeczywiieic sam tylko sporysz jest jej przyczyna , zaczeto w nowszych czasach powatpiewaé, nie ma jednakze pod tym wzglçdem dokïadnych spostrzezeñ. Valleix пр. przytacza za dowód zjawieuie siç tej choroby w Paryzu, gdzie jak powiada, ludnosé jest dobrze iywiona; byé jednak moie, ie chleb podówczas wypiekany by! w Paryzu ze zboia, pochodzacego z okolic Francyi, gdzie wíaánie wtedy dnio byío sporyszu. W kazdym jednak razie, lata mokre, rozwiniçciu sporyszu w zboiu sprzyjajace, lata gíodu, wáród ogólnej klçski sprowadzaja Acrodynije. Brak, albo zbyt jednostajne poi ywienie, nedzna odziei uiatwiaja popadniçcie tej chorobie. Objawia sie ona w dwóch róznych formach : albo cliorzy dostaja rozmaitych kurczów, albo tei zgorzelizny (gangreny) rak, a szczególniej nóg. Najdzielniejszym i najpewniejszym srodkiem przeciwko tej chorobie jest: zaradzenie niedostatkowi okolicy, która ulegía nieszczesciu. Dr. K. K. Aoromlon, (z greckiego akros wierzchoiek, omos fopatka). Wyrostek barkowy (optlkl. Grzebieñ fopatkl (spina) na zewnatrz i ku górze przechodzi vr wy rostek barkowy, slanowiacy najwyzsza czçsé ramienia. Wyrostek ten ma postaé haka trójkatnego, spiaszczajacego siç od góry ku dofowi. Görna jego powierzchnia leiy tui pod skóra, dolna zai zwrócona jest ku stawowi ramieniowerau, a brzeg jej przedni graniczy z obojczykiem. AOS (wymów:Acz), wies madiiarska w komitacie Koniorno, na prawym brzegu Dunaju. Maloznaczaca sama przez siç, miafa w kampanii wegierskiej roku 1849 waiiiosé strategiczna, z powodu ie zasíonieta byia lasem, który przeszkadzal natarciu w massach i mógf byé z íaUvoscia zabarykadowany. Po kilku krwawych w tém miejscu utarczkach, las z rozkazu Klapki zostai wyciçty. Acta, nazywafy sie u Rzymian wszystkie rozprawy publiczne i rzadowe, oraz urzedowe rapporta codzienne (acta diurna), które za cesarzy wystawiane со ra no na widok publiczny, obwieszczaly mieszkancom najwaiuiejsze wydarzenia krajowe i dworskie. Poiniej acta nazywano röwniez rozmaite pisma czasowe i dzieía zbiorowe. — Acta Eruditorum, najpierwsze w Niemczech czasopismo literackie, za przykladem Journal des Savants (1665) i Giornale dei letttrati (1669), zafozyf r. 1682 professor Л/епске w Lipsku. Wspóípracownikami jego byli najznakomitsi ówczesni uczeni, jak np. Leibnitz, Thomasius, Seckendorf, Cellarius i inni. Pismo to drukowaïo wyjatki z dziei, recenzyje i rozprawy samoistne, z kaidym rokiem wiekszego nabieralo znaczenia, ai gdy po s'mierci syna i wnuka zaíoiyciela, przeszio 1754 r. pod obca redakcyjç, skutkiem nieumiejçtnosci tejie, oraz zamieszek wojennych w r. 1776 zupefnie upadlo. Caïkowity zbiór tego wydawnictwa obejmuje 117 tornow in 4-to. Aota literaria, (ob. Mder). Acta HaityrOHL W jezyku prawa rzymskiego, przez Acta, rozumiano ksiegi, w których zapisywane byïy dokumenta urzçdowe, wyroki i postanowienia sçdziów. Gdy podczas przesladowañ pozywano chrzeácijanina przed trybunal, indagacyja i wyrok sçdziego zapisywane byíy do protokólu, czyli do akt. Naturalnie pragneli chrzescijanie posiadaé dowody pisane o bohaterskiém wyznaniu i àwiçtej smierci meczenników; a ie czçstokroé udawaïo siç im za pieniadze wystaraé siç o akta sledcze, opisy przeto mçczenstwa, oparte na tych dokumentach autentycznych, przybierafy nazwisko akt meczenników, Acta martyrum. Zdarza(o siç wszakze, ie samii mçczennicy opisywali dzieje swych cierpien, lub ie ukïadali je ich wielbiciele, albo tei urzçdnicy, w koáciele rzymskim, umyálnie wyznaczani do lego przez notaryjuszów; a takie dokumenta, sporzadzone do uiytku

96

Acta Martyrum — Acta Sanotornm

Koscioía, nosiiy podobniez nazwe Acta martyrum. Najdawniejsze z nich sa te, które opisuja smieré i. Ignacego, biskupa antyjocheiiskiego (zmarfego 107 г.), i i. Polikarpa, biskupa smyrneúskiego (zmarfego 165 г.). Za przeáladowania Dyoklecyjana, na mocy pierwszego edyktu cesarskiego z r. 303, wielka liczba akt mçczennikÔw zostafa zniszczona, wraz z innemi ksiegami áwietémi ; ale, po ustaniu przeáladowania, chrzescijanie starali sie wznowié dawne pamiatki, i wtedy wziefy poczatek opisy, jui nie na urzçdowych dowodach, lecz na ustnych swiadectwach i opowiadaniach oparte, do których wcisnaó sie musiaíy pomylki i biçdy, jakich przysporzyío zamifowanie cudownosci, przeplatajace fakta prawdziwe zrayslonemi. Obwiniano o faïsze tego rodzaju, szczególniej Symeona Melafrasta, kanclerza cesarza byzantyúskiego Leona Madrego w X wieku, z którego czerpaf aiemafo Skarga, w Zywotach Swiçtych. Ale Leon Allatius i inni usprawitJliwili Melafrasta, przypisujac wine póiniejszym faíszerzom. Takie falszowanie akt wywoíaío koniecznoáé stosowania prawidei krytyki do ocenienia ich wartosci, które wyfozone sa w dziele Binterima: Denkwürd'gkeiten (t. V, cz. I, sir. 84). Najdawniejszy zbiór Akt Mçczennikôw ulozyl w IV wieku Euzebijusz, w dzielach de Martyribus Palestinas i Synagoge Martyriorum. Ostatnie zagineio ; pierwsze skfada dodatek do ósmej ksiegi jego Historyi Koscioía. Drugi wielki zbiór, we 12 tomacli, znajdowal siç w Konstantynopolu w IX wieku, i zapewne sloiyl za podstawe dzielu Symeona Metafrasta de Actis Sanctorum. Na Zachodzie, Jakób de Vorágine, ulozyf w XIII wieku, slynna Legenda áurea o meczennikach. Obszerniejszy jeszcze zbiór dawnych ich akt, pomnoiony iywotami Swietych nie mçczennikôw, wypracowat Surius, kartuz, który wszelako nie rozrózniaí dostatecznie prawdy od falszu. Uczony benedyktyn od s. Maura, Ruinart, okazaf najáciélejsza krytykç w slawném dziele swojém : Acta Martyrum sincera, w Paryzu 1689, in folio, wydanem z wybornemi prolegomenami i uczonemi przypisami. Gal lara biskup wydal je 1802 г., we 3 tomacli, podlug najzupelniejszej edycyi Weroúskiej. Assemani Ewodyjusz wydal takze: Acta Sanctorum Martyrum Orientalium et Occidentalium, Rzyni, 1748, t. 2 in folio. Ale najwiekszyra zbiorem jest znany pod nazwiskiem Bollandystów, noszacy tytal: Ada Sanctorum. L.R. Acta Sanotomm. W XVII i XVIII wiekach zakon Jezuitów pracowaí nad olbrzymira zbiorem ¿ywotów Swietych, pod powyzszym napisem. Pierwsza mysl, acz w mniejszych roxmiaracb, bo tylko na 18 tomów dzieío rozloiywszy, powziaí Heribert Rosweyd, jezuita vr Antwerpii; lecz umarl r. 1629, nie zdofawszy przywiesé jej do skutku. Jan Bolland, takze jezuita (urodzony w Tirlemont, w Niderlandach, r. 1596, omarí 1665), liczac 34 lat wieku, z rozkazu przelozonych, zajai siç obrobieniem i dopeínieniem materyjaíów, zebranych przez Rosweyda. Wszedí zaraz w korrespondencyje z caía Europa o nadsyíanie mu do Antwerpii ze wszyetkich biblijotek i archiwów akt i iywotów meczenników i innych swiçtych. Zé brai tym sposobem tak wielka masse dokumentów i rekopismów, ie plan pierwotny rozszerzyï siç znacznie, i musiano Bollandowi daé pomocnika, w osobie míodszego, bardzo zdolnego do takiej pracy, jezuity Godfryda Henschen (urodzonego w Venrad, w Geldryi, 1600, zmaríego 1681 roku). Po najusilniejszych pracacli przygotowawczych, dwaj jezuici wydali roku 1643, dwa ogromne tomy in folio, obejmujace tylko iywoty éwiçtych, których pamiatka obchodzona jest w miesiacu Styczniu. W r. 1658 wyszíy trzy tomy o áwietych z miesiaca Lutego. We dwa lata potém, dwaj uczeni otrzyinali nowego spóípracownika w osobie jezuity Da niela Papebroek (urodzonego w Antwerpii 1628, zmaríego 1714). Z wolí papieza Alexandra VII, Henschen i Papebroek zwiedzili Niemcy, Wíochy i Francyjç, i zebrali tu liczne rekopisma. Wkrótce Bolland umarí; ale dzieío nie doznaío

Acta Sanctorum — Activitas

97

przerwy nawel i przex smierc Henschena i Papebroeka, gdyi kazdego zmarfego spófpracownika nieiwfocxnie zastepowal nowy, który pracowaf popraednio pod kierunkiem swych towarzyszy ¡ wedfug jednostajnego planu. Tych wszystkich uczonych razem zwano Bollandystami, a dziefo ich, nie nader poprawnie drukowane takie w Wenecyi, nosifo miaño dziefa Bollandystów. Ciagnelo sie dalej, przy wsparciu cesarzowej Maryi Teressy, nawet po zniesieniu zakonu Jezaitów, dopóki nie przerwaío go wkroczenie Francuzów do Niderlandów 1794 r. Tom 53 in folio, wyszedf tego roku w Tangerloo i obejmowal ¡Wietych od dnia 12 do 15 Paídzieruika. Niektórzy, miçdzy innymi AIzog, mylnie twierdzili, £e dzieïo to dochodzi tylko do 6 lub 11 Paidziernika. Napoleon I pragnai wznowic dalsze jego wydanie; ale nie przyszïo do skulk u. Nareszcie rzad belgijski polecil kontynuacyje tego tóela zakonowi jezaitów, nad czém kierunek wzieli XX. Jan Chrzc. Boone, Jan Vandermooren, Prosper Coppens i Józef Heike. Wydali oni w Namur 1838 r. programmât : fíe prosecutione operie Bollandiani, a r. 1845 torn 54, we dwóch czesciach, w 1853 torn 55. W Listopadzie 1858 roku wyszedl w Bruxelli torn IX, obejmojacy dalszy ciag Swiçtych z miesiaca Paidziernika. Nad tym tomem pracowali J. van Hecke, В. Bossue, V. de Buck i Б. Carpentier. Oprócz ¿ywota kaide go áwietego, przerobionego ostatecznie przez Bollandystów, znajduja siç w tém ogromném dziele starozytne legendy, podania, dokumenta historyczne, dzieje specyjalne dyjecezyj, opactw, zakonów, miast it.d., wyjasnione uczouémi przypisami irozprawami; sa one najwainiejszém i najobfitszém íródiem día historyi Koscioía w ogólnosci, a w szczególnosci i día historyi Kosciola Polskiego. Nie masz umíejetnosci teologicznej, do którejby nie dostarczyly obfilej pomocy Acta Sancto rum. Szczegófowa o nich wiadomosé zamiescií Pamietnik religijno-moralny, 1858, torn II, pod napisem: „Hagiografija nowozytna i Bollandysci." L. R. Acta Synodalla, (ob. Synody). Acta Tomiclana, (ob. Tomich). Aotilim teraz AZIO, miasto na zachodnim krai'icu Grecyi i przyladek przy wejsciu do ciesniny ambracyjskiej, miejsce slynne bitwa, jaka tu zaszfa miedzy Oktawijanem Augustem i Antonijuszem, w r. 31 przed nar. Chr. Oba wojska rozloiyly siç na przeciwlegfych brzegach ciesniny ; Oktawijan miai 80,000 piechoty, 12,000 jazdy i 260 okretów; Antonijusz 100,000 piechoty, 12,000 jazdy i 220 okretów. Flota Antonijusza powiçkazyîa siç jeszcze о 60 okretów z powodu przybycia Kleopatry, królowej egipskiej; zdawaío sie przeto, ie bi twa rozstrzygnieta zostanie na jego korzyáó. — Zrecznoáó okretów morskich Agryppy, wodza Oktawijana, nikczemna ucieczka Kleopatry i slabosé Antonijusza do tej kobiety, oddaíy zwycieztwo w rçce Augusta, a z niém i najwyisza wladze w Rzymie. Uradowany August, na pamiatke tego zwycieztwa powiekszyl s'wiatynie Apollona w Actium i wyprawiaí tam со piçô lat igrzyska. — Naprzeciwko Actium wybudowano miasto Nikopolis, dzis Preveía. Aotiva i Passiva, wyrazy handlowe. Activa sa to naleiytoáci przypadajace kupcowi od rozmaitych dfuíników, czyli jedném siowem jego wierzytelnosci; Passiva sa to dlugi, przypadajace od niego wierzycielom. Przewyika Aktywów nad Passywami stanowi rzeczywisty niajaiek ; w razie przewyiki Passywów nad Aktywami, powstaje niewypfacalnosé, a zatém bankructwo. Aotiyltas, moinosó wykonywania prawa obywatelskiego: vox activa, moznosó czyli prawo gíosowania na sejmikach, moznosc wybierania posla na sejm, lub deputata na trybnnal; vox passiva, moznosc byé wybranym; ad acthitaiem dandi suffragii potrzeba byío lat 18 skoúczonych ; ad capacitatem byé obranym urzçdnikiem lub deputatem lat 23 skoñczonych. Osadzenie ab omni activitate, znaczyEXCYKLOPEDTJA ТОМ í. 7

96

Aotivitas — Aoanha

lo w dawném prawie poUkiem ulrate prawa politycznego. — Na kjm byía zyskana kondemnata w sprawie cywilnej, tea nial aotwitatem wykonywanie praw obywatelskich zatamowane, nie mógf przystapic" do urzedowania. W. D. AotOIl, pierwszy minister króla hiszpauskiego, Ferdynanda IV, ur. 1737 roku w Besançon, pochodzenia irlandzkiego, rfalyl najprzód w marynarce francuzkiej, póíniej w toskaúskiej, gdzie odznaczyí sie, na czete wyprawy przeciwko Barbareskom. Przeszedfszy nastçpnie do síuzby neapolitanskiej i zjednawszy sobie tamie szczególna iaekç królowej Karoliny, mianowany zostal kolejno ministrem marynarki, skarbu, nakoniec kierujacym pierwszym ministrem, i jako taki, we epóí z królowa i z posfem angielskim Hamiltonem, samowiadnie krajem zarzadzaí. Wszystkich przeciwników swojej polityki srodze przesladowaf ; szalona jego nienawiáé ku Francyi, w czasie wojen wfoskich, nakíoniía go do najgwaftowniejszycb árodków, którycb zle nastepstwa zawsze spadaíy na rodzinç królewska. W r. 1804 na ¿adame Francyi usuniely od spraw publicznych, otrzyraaí godnoác* ksiazeca i wyslany zostaf do Sycylii, zkad wkrótce jednak do dawnego powrócif stanowiska ; ostatecznie upadt dopiero wraz z ustanicm wpfywu angielskiego. Um. 1808 г., sfusznie nienawidzony przez wszystkie stronnictwa. Aotmn Qt SOpra, po polsku: dzialo */{ ják wytej, a w skróceniu A. u. s. {D.s.j. to ), formata uzywana w koi'icu protokuiów, a oznaczajaca miejsce, w którém protokóí jest sporzadzony. Aoanha (don Antonio Osorio d'), biskup ivojowuik, slawny udzialem, jaki bra( w walkach po wstapieniu Karola V na Iron liiszpai'iski. Przy rozpoczeciu powstania, znanego pod imieniem Ö. Ligi, na czele której miedzy innemi rial Jan Padilla, Acunha byl biskupem Zamory, podzieionej wówczas na dwa stronnictwa, pod ksieciem Alba de la Isla i samym Acunha. Ten ostatni, zrauszony opusció swoja stolice, poíaezyí sie ze stronnictwem комтипетою, którzy przyjeli go z zapalem i w krótkim czasie stanal ua czele dobrze uzbrojonego pieciotysiecznego korpusu, który samych ksiezy Itozyl przeszio 500. Zdobyciem miasta Tordesillas i wzieciem w niewole królowej malki, Joanny, bytby moze Acunha zmienil losy Hiszpanii, gdyby dzielnosé hrabiego Haro (ob.) nie byía wstrzymafa jego powodzeñ. Odebranie przez rojalistów Tordesillas, stanowczy cios zadaío lidze ; jeden tylko bronií sie jeszcze batalijon ksieiy, który ch Acunha rozesíaf na stçpnie na wszystkie strony, by do nowego lud podburzyc powstania: jakoz w Toledzie naród z wïasnej mocy mianowai go arcybiskupem i prymasem caíej Hi szpanii. Zostawszy przez to panem ogromnych dochodów, zaciagnaf uowe wojsko i pospieszyl na odsiecz Avili, gdzie naprzeciw niego stanaf osobisty jego nieprzyjaciel, don Antonio z Toledu, równie jak on duchowny, a na teraz jeden z wodzów armii królewskiej. Straszliwa ta walka skoilczyla sie dopiero wraz z pobiciem Padilly pod Villalor; Acunha chciaf uciec do Francyi, lecz schwytany i na mocy brewe papiezkiego oddany w rece áwieckiej sprawiedliwosci, w zamku Simancas zostal sciçty. — Kilka innych jeszcze osób tegoz nazwiska odznaczyfo sie, w dziejach i literaturze pólwyspu pirenejskiego : ДоООЬа (don Rodryg), arcybiskup lizboñski, jeden z najczynniejszych naczelników spisku, który w rokn 1640 rodzine. Braganza wyniósi na tron; on to mianowicie wybór spiskowych skierowaf na don Juana IV. — AOOIlha (Krysztof), missyjonarz hiszpaúski w Peru i w Chili, za powrotem swoim, r. 1641, ogíosií: Opis odkryé nad rztkq Amazonek. — ДоШШа (Fernand), nr. w Madrycie, um. 1580, na dworze Karo la I. sfynal zarówno jako zofnierz i jako poeta. — ДоПИЪа (Tristan), ob. (TVrBtan cT/cunha) marynarz portugalski, wyslany 1506 r. przez króla Emmanuele w pomoc don Francesco Almeydzie do Indyj, dokad przewozac równiez we dwa

Aotmlu — Adajel

99

lala póíniej wice-króla Albuquerque, odzuaczyf eiç niepospolita odwaga. Wyspy przez niego odkryte, nazwane zoatafy odjego imienia. W r. 1514 byl ambasadorem w Rzymie. — AoOldia (don Alfons Covilla d'), arcybiskup Toledu, byl mi nistren» króla Kastylii, Henryka IV, póíniej jednak, posadzony o zdradzieckie porozumienie siç z królem Arragonii, podniósi bunt i r. 1464 stoczyl walna bitwç pod Medina-Coeli. Za jego to gfównie staraniem objeta rzady paiístwa siostra Henryka, Izabella ; wkrólce jednak, zazdrosny o wpíyw kardynala Mendoza, nowy podniósf buut , a r. 1478 zmuszony do poddania siç i nastepnie ufaskawiony, nm. 1482 r. w klasztorze. AoSOWlOB (Wojciech Alexander), akademik krakowski, pisa! panegiryk día diiesieciu kandydatów p. n. Victrices eruditi certaminis lauréat, Kraków 1672. Ad, (wyraz z greckiego: Hades ezyli Ades), u Rusinów piekfo oznacza, i czesto go czytamy w dawnych ksiazkach polskich, przez pisarzy greckiego wyznania wydawanych. Smotrzycki w dziele swém : Èxpostulacyja, tíóraaczy go: „Miejsce to, które my z grecka nazywamy ad, Rzymianie zowia. infernus.". — I w inném miejscu tegoi dziefa pisze : „Jeáliby raj nie byí nagroda, a ad karaniem, oboje to szloby za jedno, byé komu w raju, albo w adzie." (Expost. 21). Ad Absurdum, wyrazenie uzywane niekiedy w dyjalektyce filozoRcznej, oras w matematyce, oznacza sposób dowodzenia prawdy nie przez poparcie jej samej bijacemi w oczy dowodami, ale raczej przez wykazanie niedorzecznoíci twierdzeñ tej prawdzie przeciwnych. Adaoh, jedna z wysp Aleutskich, z portem, obfituje w foki i bobry. Ad acta, wyraz facinski, w jçzyku biórowym uzywany. Ad arta ifoiyé pismo, oznacza odsefac go do archiwum, badí tymczasowie, badí na zawsze, jeielí inte rés dalszego roztrzasania i decyzyi nie wrymaga. — W zwyczajnej mowie, odsylanie ad acta znaczy, íe prosbie lub wymaganiom zadosyé uczynió nie moiemy lub niechcemy. Ad&giO, z wíoskiego : powoli, zwolna ; jest jednym z gfównych ruchów (tempów) muzycznych, i trzyma srodek pomiedzy Largo albo Grave i Andante (ob). W w¡4kszych instrumentalnej lub pokojowej muzyki dziefach, jak symfonija, so nata, konccrt, kwartet i t. d., oznaczaja rucliem tym drugi lub trzeci ustçp, a to día przeciwieAstwa z szybkim lub burzliwym ruchem ustepów poprzedzajacych lub nastepujacych. Adagio winno byé napisane w rozmiarze taktu szerokim, uroczystym, by tym sposobem daé miejsce, juz to Spiewnie prowadzonej kantylenie, jui ¿ywo na jej tie rozwijajacej siç (iguracyi ; zywszy bowiem taki ruch w towarzyszacych épiewowi flgurach, chroni od monotonii powolnie kroczacego motywu. Z czuciem i smakiem wykonane Adagio, najpewniejsza daje miare, wyksztafcenia artystycznego wykonawcy ; waienie tu bowiem zalezy od dobrego zrozumienia kantyleny w najmniejszych jej frazach, wiec od stopniowego podnoszenia i zniiania gíosu, od deklamacyi i cieniowania, wreszcie od okragíego wyrobionego tonu i t. p. zewnetrznych przyczyn. Najpiekniejsze adagia znajdujemy w dawniejszych dzlefach, np. tlaydna, Motarta i Beethovena, jakkolwiek róine one sa wedle indywidualnych usposobieA tych mistrzów; obok tych wspominamy imiona Spohra, Webera, Ontlowa i Chopina. W ogóle nowoczesni kompozytorowie szczçsliwsi sa w ustepach prçdkiego ruchu. О. К. Addj, jeden z rodów wewnçtrznej czyli mniejszèj kirgizkiej hordy. Zimuje okofo jezior Komysztawarskich i nad morzem Kaspijskiém. Oddzialy jego : Tiazeke, Kinczarfbar, Turkmenadaj, Mugal, Tobysz, Kabanago. Kibitek 600; meiczyzn 2,400. (ob. Alayn). " " " " (ob. Adel).

100

Adal — Adalbert

Adal, Adattng, szlachcic u staroiytnych Niemców i Anglo-Saxonów. Nazwa ta wystçpuje w pomnikach po ustawie salickiéj pisanycb; Niemcy germaiiscy, wyiéj cenili ród od majatku, i gdy byla mowa o szlechectwie, pytali о to, jakiego jest, czy rycerskiego, czy panskiego, czy królewskiego rodu (tlechte), ów szlachcic, który eiç liczy do Adal? (ob. Alod). Adalbert s. (ob. Wojaech). Adalbert, àwiçty, Ыакпр augsburgski, wuj s. Ulrycha, z rodu hrabiów Dillin— gen; jai slynacy cnotami i nauka, wstapil r. 850 do klasztoru Benedyktynów w Ellwangen, i byl póíniéj opatem. Wyuieaiony na biskupa augsburgskiego r. 887, wielce byl powaiany przez cesaría niemieckiego Arnolfa, który powierzyl ma wychowanie syna swojego Ludwika. Przewainy wpíyw wywieraí na sprawy koécielne Niemiec; szczodrym byl dobrodziejem klasztorów w Szwajcaryi i Tyrolu. Um. 9 Paídziernika 909 rokn; relikwije jego zachowuj a siç w koáciele si. Ulrycha i Afry, w Augsburgu. Adalbert àwiçty, pierwszy arcybiskup magdeburski, w Saxonii, wychowywal siç od mlodoáci w klasztorze s. Maxymijana, w Trewirze. Poáwiecony w Moguncyi r. 962 na biskupa Rugii, wszelkich dokladel usiíowaú do nawrócenia siowiañskich jej mieszkaúców, tudziei Rusinów ale bezskutecznle; i musiaí wracaé do Niemiec. Gdy cesarz Otto I, wyjednaí u papieia Jana XII, podniesienie Magdeburga czyli staro Síowiaftekiego Dziewina, do stopnia metropolii, Adalbert wybrany zoslal jednomyslnie jéj arcybiskupem i piastowal te godnosc lat 13. Um. 20Czerwca 981 roku, objeidzajac swa dyecezyjç. Od niego wzial ¡mié przy bierzmowaniu s. Wojciech biskup pragski, mçczennik. Adalbert albo Aldebert 1 ШешеПВ, dwaj episcopi vagabundi, prowadzili wyetçpne iycie w Niemczech, w VIII wieku. Klemens, rodem ze Szkocyi, racyjonalista, zaprzeczaf powagi Ojców Koscioía i soboru, gfosií faíszywe zasady o przeznaczeniu {praedestinatio), Uedy judaizmu, i karnosó rozprzçioua. Sam iyl w nafoinictwie; niemial atoli tak wielkiej liczby zwolenników со Adalbert. Ten odrzucaí czeáé swiçtych i spowiedí, i powstawaí przeciw pielgrzymkom do miejsc àwiçtych; obok tego pokazywa? list który mu spadl z nieba, rozdawaf swoje wíosy i paznogcie, jako relikwije swiete, i budowat w polu male kapliczki, zwane koáciofami Adalberte, gdzie wprowadzaí obrzedy pogaúskie. Za staraniem Boni facego, apostóla Niemiec, potepiono Adalberte nasoborze wSoissons,r. 744. Sobór Lateraneúski w Rzymie, zwofany przez papieia Zacharyjasza w roku nastçpnym, wyklfl Adalberte i Kiemensa. Adalbert, trwajac w uporze, zdegradowany w Moguncyi, uwieziony w klasztorze fuldei'iskim, uciekí ztad; obdarli go i zubili niedaleko Fuldy pasacy wieprze, okofo r. 748. Adalbert biskup: jest o nim podanie w kronikach niemieckich, a mianowicie Lamberte Aschaßenburgskiego, ze byl wysíeny do Kijowe przez cesarza Ottona I, die nawracania tamecznych pogan. Przyjeidíali poslowie z Rusi w r. 960 do tego cesarza proszac, ¿eby przysíeí którego z biskupów. Sa slady, ie Olga czyli Helena matka W. Ksiecia áwietosíawa, panujacego wKijowie ju¿ po przyjeciu chrztu w Cerogrodzie, wysfele to poselstwo. Dowodzifoby to silniej jak cokolwiek, jednosci podówczas panujacej w Kosciele. Olga predzéj jak Swiatosíaw mogía sie stareó o biskupe, bo syn jéj cele ¿ycie gorliwym byl pogeninem. Adelbert przyjechel w istocie do Kijowe, ele bawil tara krótko, musiaí siç albowiem ratowaé ucieczka przed gniewem pogan, którzy do przyjçcia ewangelii malo jeszcze byli gotowi. Niektórzy historycy chce tego Adalberte wydalió z Rusi, a wyprawié ne wyspç Jul. В. syn hrebiego palatyna Saskiego, spokrewniony z domem cesarkim,

Adalbert — Adam

101

mianowany z woli cesarza Henryka III r. 1043 arcybiskupem bremenskim i hambnrgskim, wysokiemi zdolnosciami pozyskal przewazny wplyw na cesarza i papieza; zaszczycony godnoscia legate Stolicy Apostolskiéj, kusií siç, acz nadarerono, 0 ustanowienie patryjarchatn dlacaléj Póínocy. Gdy Hanno kolonski objai opiekç nad mlodym Henrykiem IV r. 1062, przybral sobie za pomocnika Adalberts; ten •korzystajac z wyjazdu Hannona do Rzymo, opanowal zupeiniemlodego mouarche, pochlebial jego namietnoáciom, psul jego obyczaje, i wyjednal uznanie pietnastoletniego pelnoletnim, aby earn mógl rzadzié pod jego imieniem. W kilka lat potém Henryk, na nalegania ksiazat lennych, musiai odprawié znienawidzonego powiernika. Um. Adalbert w Goslar r. 1072. Adalbert w 1212 r. by! wojewoda sandomierskim. Adalbert byi w 1245 r. kasztelanem przemetskim. Adaffl, • kebr. ziemia (podobnie jak po facinie homo od Литии*), syn ziemi, czlowiek. Slowo Adam ma raz znaczenie zbiorowe, i wyraia czlowieka w ogólnoíci, ludzi, ród ludzki; drugi raz jest imieniem wfasciwém pierwszego czlowieka. Pismo swiele uiywa tego rfowa w tém dwojakiém znaczenin, zapatrujac siç ze stanowiska antropologicznego, i uwazajac Adamaraz, jako pojedynczego czlowieka, drugi raz, jakorzeczywista jeduostkç wyobrazajaca caly ród ludzki czyli ludzkoéc. Pierwszy czlowiek przedstawia siç pod tym dwojakim wzglçdem, naprzód fizycznym, gdyz wszyscy ludzie od niego pochodza, i wszystko cokolwiek maja spólnego w swej naturze, jego jest natura. Wszyscy ludzie pochodza od Adama: tego Pismo S. wyraznie naucza (Gen. 3, 20; Dz. Ap. 17, 28): a w innych czesciach swéj nauki przypuszcza stanowczo, jak np. w dogmacie o grzechu pierworodnym 1 o potrzebie odkupienia dla wszystkich. Przeciwne twierdzenie Preadamitów (ob.), jest tak bezzasadne pod wzgledem exegetyki, jak przypuszczenie róinych plemion, pochodzacych od wielu par pierworodnych, nie daje sie usprawiedliwió pod wzglçdem historyi naturalnéj. Mojzesz opowiada naprzód ( Gen l), o stworzeniu czlo wieka, jako o prostym zamiarze i czynie Boga; nastepnie zas (Gen. 2) wyklada czyn tego stworzenia ze strony fizycznéj. Te dwa wykfady doskonale uzupelniaja sie jeden drugim, wychodzac ze stanowisk, jezeli nie przeciwnych sobie, przynajmniej odmiennych. Cíalo Adama stworzone bylo z muiu ziemi, i Bóg natchnal w oblicze jego dech iywota (ducha oiywiajacego cialo). To siç opiera na mysli lub prowadzi do niej, ie cialo i dusza sa zistoty swojej róíne; ie dusza jest istota, która po smierci cíala i powrocie go do ziemi, zyje i trwa wiecznie. Uczynienie niewiasty z zebra mçiczyzny, która jest koscia z kosci jego, i cialem z ciala jego (Gen. 2, 22-23), wyobraza zmyslowie delikatniejsza nature fizyczna kobiety, wiçcéj ulegla cieikiej materyi ziemskiej, tudziez koniecznosé Hzycznego jej zwiazku z mezczyzna, celem zachowania rodu ludzkiego. (Gen. 1, 28: „rosccie i mnózcie sie"). Bóg przeznaczyl czlowieka na uwieiiczenie swego stworzenia ziemskiego, na pana wszystkich stworzeii tej kuli. W tym celu stworzyl go na wyobraienie i podobieñstwo swoje (Gen. 1, 26-27), uczynil go malo со mniejszym od aniolów, chwaia i czcia ukoronowai, i postanowiigonad dzieiami гак swoich (Psalm 8, 6). Podobieñstwo czlowieka z Bogiem, zawiera w sobie, pod wzglçdem wyiszego przeznaczenia jego, w stosunku do wszystkich stworzeii ziemskich, dwa przedmioty: 1. przywileje wiasciwe, istotne i nierozdzielne z rozumna natura jego du cha: wolna wole, niesmiertelnosé; 2. przywileje nadprzyrodzone, to jest nie zamkniçte w tych darach naturalnych, które siç nie otrzymuja samém wykonywaniem wladz wrodzonych, ale które uwaiac naleiy za szczególne dary iaski boskiéj, przydane do pierwszych, nie bedac konieczna ich wynikioscia. Do tych naleia: nieskazitelnosó bytu cielesnego, wolnoáé od cierpien i boleáci, harmonija miedzy

102

AttUD

wladzami í sUonnosciami przyrodzonemi przez ulegíoéc wfadz niiszych wladzom wyiszym, oáwiecenie rozna wyisza éwiátfos'cia i wzniesienie woli do stanu iwiçtoíci i sprawiedliwoáci. Pierwsze przymioty wynikaja z podobieúetwa obraza, drugie z podobieúetwa ducha czíowieka z Bogiem. Pierwotny ten stan niewinnosci, pokoju i szczçàcia, preywiazaf Bóg do zachowywania jego prawa czyli woli {Gen. 2, 17). Zakaz poiywania owocu drzewa wiadomoáci dobrego i llego, czyli rozkaz o posíuszeñstwie woli i przestrogom ojea, niewyfamywania sie, od niego nezociem wfasnej osobistoáci i daniem pierwszenstwa woli wfasnej przed wola bosk;: ten rozkaz posfuszeústwa i iyeia, zgwafcif pierwszy czfowiek. Gwatcac go, stracií niewinnoáé, pokój i szczçjcie, których dotad uiywaf, jako nastçpstwa jego wiernoáci. Odtad, przez sfuszna karç Boga, którego obrazif, czfowiek skazany zostal na cîerpienia, cieikç pracç, ámieré ciaía, bunty data przeciw duchowi i wszystkie nieszczeácia,od których dotad, za taska Boif, by! wolay, (Qen. 3, 7-24). Stracií éwiçtoàc i sprawiedliwoáó, wíadze jego osfabfy, rozum siç zaémif; wola jego, ja ko tila ka dobrema, skfonifa sie, do zfego; slowem, podobieñstwo do Boga zniknefo, obraz zatartym zostal. Powód do grzechu Adama przypisywany jest czartowi (Gen. 3, 1), bo w naturae czlowieka nie byfo nie takiego, coby go pociagalo do grzechu, ani téi w otaezajacej go naturae, jako nie wzbudzajacej nie cielesnego, prieto podnieta do alego byl sam duch llego. Upadek Adama przez grzech, jest zarazem upadkiem cafego rodzaju ludzkiego na którym ciçiy ten grzech pierworodny. Adam wygnany z raju, musiaf pracowaé w pocie oblicza swego, a ziemia ciernie i osty mu rodzifa. Hiaf dzieci wiele, z których Pismo iwiete wymienia traech synów: Kaina, Abia i Setha. Umarí majac lat 930, w r. 3070 przed narodzeniem Chrystusa. Mniemaj; ie Adam byl pogrzebany na górae Golgotha czyli Kalwaryi pod Jeruzalem. Enkratyci uwaiali go za potçpionego; ale Ojcowie wraz z Koáciofem wierza ie jest zbawionym, i Pismo swiete mówi, ie „Bóg uwolnil Adama od upadku jego" (Mqdr. 10, 2). Koációí Rzymski obchodzi uroezyatoáé Adama i Ewy w praeddzieú Boiego Narodzenia, to jest 24 Grudnia. L. R. Adam w 1252 r. byl kasztelanem wiálickim. Adam herbu Pobóg byl od 1245 do 1260 r. kasztelanem krakowskim. Adam w 1261 r. byl kasztelanem rozpirskim. Adam w 1352 r. byf kasztelanem ostrowskim. Adam (Adolf Karol),ulubiony kompozytor muzyczny, nr. 1803 r. w Paryiu, jest synem Ludwika Adama zasfuionego nauczyciela muzyki i autora dobréj szkofy fortepiano, wstapif г. 1817 do konserwatoryjum paryzkiego, gdzie Reich i Boyeldieu uczyli go kompozycyi. Opery jego wykanja w ogóle przymioty i wady mu zyki francuzkiéj. Maja one zalete. áwietnosci, lekkosci, i subtelnéj komiki; za to, brak im gíebokoáci uezucia, dosadnoáci i Milt dramatycznego praeprowadzenia. Najbardziéj z nich znane sa: „Le postillon de Longjumeau (1836)" „Le brasseur de Preston (1839)" „Au fidèle berger". Mniéj siç podobafy „Le diable à quatre (1845)", „Giralda ou la nouvelle Psyche". — Inné jego dziela sa: opery Si j'étais roi (1852); Le Proscrit; Le Châtet; Le Toleudor (1849); Lebijouperdu (1848); La Poupée de Nuremberg (I8')3); i bátela: Grizeldis (1849); Le Cor saire (1855). Adam umar r. 1856 w Paryiu. Adam (Albrecht), ur. w Nördlingen 1786, malarz historyczny, uczyl siç najprzód w Norymbedze, póíniej w Monacbijum. W r. 1809 bral udzia( w wojnie z Austryja i na polu bitwy pierwsze swoje wymalowaf obrasy. W roku nastçpnym wicekról Eugenijusz wziaf go do swego boku; z nim téi uda( siç w 1812 r. do Rossyi i przy nim pozostal ai do zawarcia pokoju, poezém powrócü do Miemiec. Tu w bezustannej iyjac praey, wykoeczyl znaczna üoii obrazów bitew, z pomiç

Alain

103

dzy których najsfynniejszy jest obraz bitwy pod Moskwa, wlasnoáé króla Ludwika bawarskiego, jako téi obraiy zwierzat; wydaf oras: Album p. t. Podrói wojskowa malovenicta (1835), i Pamiqtii z ¡campanil armii austryjaeh'ej we Wloetech (1848 — 1849). — Adam (Henryk), brat poprzedzajacego, nr. w Nördlingen 1787, znakomity pejzaiysta i rytownik na miedzi. Adam (Alexander), znakomity filolog, rektor nniwersytetu edymburgskiego, nr. 1741, um. r. 1809, napisal waine, podrçczne dzielo О Staroiytnoiciach Rzymskich (Edymb. 1791),tl6maczone na wszystkie znaczniejsze jezyki. Niemniéj szacowane И ÍeE°- Dictionary of classical biography (1800) I Lexicon linguae latinae com pendiarían (1805). Adam Bremeuskl, rodem z Mifaii, przybywszy r. 1067 do m. Bremen, póíniej zostat kanonikiem tamecznéj katedry. Wsfawil siç jako autor historyi Koácioiów pófnocnych, do któréj zbierai materyjafy, tak ze zrodef archiwalnych, jako téi z podaú ustnych. Zasiçgal w tym przedmiocie wiadomosci od Swenona, przezwanego Edstritson, króla duúskiego, mifosnika nauk. W czterech ksiçgach dziefa: Historia ecclesiastica praesertim Brsinensis, Adam objal dzieje od г. 788 do 1072, to jest, od przybycia á. Willehade do Saxonii, do jmierci arcybiskupa Adalberte. Znajduja sie tu wiadomoáci historyczne o Saxonacb, opiaanie królestw Dan», Szwecyi i Norwegti. Pierwsze wydanie, bez tego opisu, drukowa ne w Kopenhadze 1579 r. Drugiejui z dodatkiem opisu, wydai Lindenbrogk wLejdzie 1595 r. W jedném s póíniejszych wHamburgu г. 1706, priez Alberta Fabrycyjusa, dodane sa miçdzy innemi roczniki sfowianskie, historyja Warcisïawa VII, ksiecia Pomorskiego i inné pisma dotyczace Siowianszczyzny. Adam,opisujac okolice baltyckiego morza, wiele o nad-odrzanskiej do Polski nalezacej stronie mówi. Przytaczaja go Lelewel, Naruszewicz i inni historyczni pisarze nasi. Co Rzymianie Germanija, to Adam Bremeñski Slowiaószczyzna nazywa. Tenie Swewów sasiadami Sarmatów i Sfowian by¿ mieni, i znowu Siowian scytyjskim nazywa ludem. (Perte, IX, 283, 586, 305, 311). Um. Adam okolo г. 1076. L. R. Adam de la Haie zwany takie: le bossu d'Arras, nr. 1240—1288 w Neapolu, dokad przybyl w orszaku Roberta II, hrab. d'Artois; poeta i muzyk. Byl jednym z pierwszych, którzy ukladali muzykç na kilka glosów w stylu wolniejszym, t. j. zbaczajacym od ówczesnego koácielnego. W biblijotekach paryzkich znajduja sie. dotad jeszcze jego: Chansons d'amour; a Towarzystwo biblijofilów w Paryiu ogloailo w 1822: „Le jeu de Robin et de Marion" dzielo któreby uwaiaé moina za najdawniejsza komiczna opere; 11 osób gra w tej sztuce, a dyjalog przeplatany jest spiewami. Adam, ksiaiq Wirtembergski, syn ksiçeia Ludwika (brata króla wirtembergskiego Fryderyka) i pierwszéj jego mafionki, ksiezniczki Maryi Czartoryskiej, za mfodu wstapii do sfuiby wojskowéj Cesarsko-Rossyjskiéj, póíniej do b. wojska polskiego, gdzie wkrótce zostal généraient. W r. 1830 opuácif Polskç wraz z W. Ksiçciem Konstantym i w nastepnej wojnie dowodzif brygada jazdy. Póiniéj przeniósl sie, do Niemiec, gdzie um. 1847 r. Adam od Najswiçtszej Trôjcy, trynitarz, wydal w Warszawie r. 1783: „Zebranie wszystkich redempcyj, które prowincyja polska zakonu Najswiçtszéj Trójcy od wykupienia niewolników w krajach tureckich i tatarskich od r. 1688 do 1783 czynifa." Dzielo to nieobojçtnym jest materyjafem do dziejów Polski. Adam, Polak (Polonus) z Bochni (de Bochyn) doktór medycyny. Na poczatku XVI wieku, kiedy na teatrze dworskim w Krakowie grywano drammata facinskie, Adam pisaï takowe. Dyjalogi jego naleia do najdawniejszycb; pozostafo z nich trzy: 1) De quatuor etatibut immortalitatem assequi contendentibus, 1505 r.

104

Adam — Adamah

2) Ulyssis prudentia in adversis w r. 1516. 3) Judicium Paridis w 1522 r. wydany w Krakowie. Ten to zapewne Adam Polak, który w r. 1478 bawiac we WIoszech, drukowat w tymie roka w Neapolu wspólnie i Mikolajem de Luciferii, dzielo p. t. S. Antonini Florentini confessionale. Adam (Robert), ur. 1728 w Kirkaldy w Szkocyi, slawny arcbitekt, po powrocie z Wloch r. 1762 zoslal budowniczym królewskim; obrany czlonkiem parlamentu, wkrótce znekl sie, téj posady. Adam wielce przyczynil aie do rozpowszechnienia dobrego gustu w sztnkach pieknych w Anglii; mnóstwo wystawil gmachów publicznych i prywatnych w Londynie, Edymburgu i Glasgowie. Z dziel jego zasluguja na uwage: Ruins of the palace of the emperor Diocletian at Spalatro (Londyn 1763), oraz: Works of architecture (Londyn 1778), które wydal wespól z bratera swoim Jakóbem. Um. г. 1792. Adam, trzech braci tego nazwieka odznaczyli sie w rzeíbiarstwie; z nich najstarszy, Lambert Sigisbert, nr. r. 1700 w Nancy udal sie do Paryza, zkad po uzyskaniu w Akademü pierwszej nagrody, na koszcie królewskim pojecbal do Rzymn. Kardynal Polignac zlecil mn wyrestanrowanie dwnnastu posagów marmurowych, znanych pod imieniem rodziny Lykomedesa, które odkryto wfainie w palacu Maryjusza. Wr. 1737 Adam zostal czlonkiem, anastepnie professorem Akademii sztuk pieknych. Jego dluta jest grappa Neptuna i Amfitryty, przy wodotryskach werealskich, jako téi dwie grnppy z bronzn: Polowanie i Bybolowstwo w Berlinie. Urn. r. 1759. — Adam (Mikofaj Sebastyjan), brat jego, ur. 1705 г., pierwsze nauki pobieraí od ojea, póíniej udaí siç do Rzymn, gdzie we dwa lata uzyskai medal w akademii s. ¿ukasza. R. 1762 zostal czlonkiem akademii w Paryzu; najznakomitszém jego dzielem jest pomnik malionki króla Stanislawa Leszczyuskiego. Um. 1778 r. — Adam (Franciszek Kacper), najmlodszy z braci, nr. 1710, równiez uczeú swojego ojea, wr. 1728 pojechal do braci swoich do Rzymn, zkad powróciwszy wraz z niemi do Paryza, otrzyma! wielki medal akademii i znów udal sie do Rzymn. Nastepnie w miejsce brata swojego Mikolaja, powolanego na dwór Fryderyka W., pojechal do Berlina, gdzie przez lat kilka pracowal. Urn. 1759 r. w Paryza. Adam X RoáoiSiewa, cryptonym, (ob. Roáciszewski Adam Junosza). Adam (Pic d'), najwyisza góra na wyspie Ceylon, przez krajowców zwana: Bemale, czyli góra sniegn, ma 4454 stóp wysokosci. Na jéj wierzcholkn, na plaskim kamieniu, znajduje siç jakoby wycisniety slad kolossalnej stopy, wedlug Mahometanów Adama, pierwszego czlowieka, zkad i nazwisko calej góry; zas we dlug wyznawców nauki Syngalezów, slad stopy Buddy, zalozyciela tejze religii, który z tego miejsca mial iyweem wstapié do nieba. Swiete to miejsce okryte jest skrzynia miedziana, wysadzana w trzy rzedy mniemanemi dyjamentami i otoczone odwiecznemi drzewami, glównie rododendrowemi. Chcac dostac sie na ten wierzcholek, przerywany licznemi urwiskami, wyznawcy Buddy czepiaja siç przykutych do ikafy laúcuchów.—Na zachodnim brzegu AmerykiPólnocnéj, w Nowym Albijonie, przy ujsciu rzeki Kolumbii, znajduje sie przyiadek, zwany równiez Szczytem Adama (Adam's Point). Adama, jedno ze czterech miast na dolinie Siddim, z których kaide mialo swego króla (Gen. 10, 19; 14, 2), a które wraz z ziemia je otaczajaca,ogniem So domy i Gomory spalone, zamienily sie w morze Martwe (Gen. 14, 20). — Adama miasto w pokoleniu Neftalí. Adamâb: tak щ nazywa w Talmudzie, draga od dolu z pomiedzy swiatów albo ziem siedmiu, z których jedna na drugiej stoi, zamieszkana przez zlych duchów; byla ona jakoby miejscem pobytu Adama, gdy go Bóg po upadku odrzucil.

Adamah — Adamczewski

105

Wyzwolony ztad zostai, po narodzenin sie, mu syna Setha, i przesiedlif sie, na siódma ziemie, najwyisza z pomiçdzy wszystkich, na której my mieszkamy. Adama8S6k. Так nazywa sie, tkanina, przedstawiajaca na tie atfasowém wzorki, wyobraxajace liscie, kwiaty, owoce, zwierzçta, a niekiedy cafe krajobrazy i rozmaite wypadki, lub osoby. Nazwisko to pochodzi od miasta Damaszku, zkad przedmiot ten wprzód byí sprowadzony do Europy i gdzie zapewne wynaleziono sposób wyrabianiajego; niektórzy jednak utrzymuja, ze pierwsi Babiloúczycy sztuke, wyrabiania Adamaszku posiadali. Poczatkowo Adamaszkiem zwano tylko tkaniny jedwabne tego rodzajn, pózniej rozciagnieto je i na tkaniny podobne lniane, baweíniane i wefniane. Adamaszek jedwabny najpierwej Wfoei i Holendrzy, przejawszy od mieszkanców Azyi, zaczeli w Europie wyrabiaé, i jeszcze w XVII wieku otrzymywano go wyíacznie z Wfoch, a mianowicie z Genui; Francuzi pier wsi nasladowali Wfochów i wkrótce ich przescigneli, a udoskonalenia w fabrykacyi wprowadzone przez Vancanson'a, postawify ich fabryki na najwyiszym azczebln doskonaíoáci, która odznaczaja sie. szczególniej fabryki w Lugdnnie (Lyonie) i Nimes. Obecnie robia Adamaszki we wszystkich krajach Enropy, a u ñas w tym rodzajn fabrykacyi odznacza sie, Worowski. Odrózniaja Adamaszki wloskie, holenderskie, fraucnzkie i wschodnie. Wloski watlejszy wyrabia siç w Tarynie, Genui, Florencyi, Wenecyi, Lukce, Reggio i Neapolu. W Wenecyi wyrabiaja takie Adamaszek w rfote i srebrne kwiaty (Damaschetto), naksztaít zíotoi srebro-gfowów lyjoAskich. Holenderski skfada siç z 800 nici osnowy, bywa na % íokcia szeroki, a sztuki jego na 60—100 iokci díugie. Francuzki podobny do wfoikiego, lecz tezszy od niego. Adamaszki maja dwojakie przeznaczenie: na snknie i meble. Так zwane póíadamaszki (damtutint), tkane sa podobnie jak weneckie w srebrne i zíote kwiaty. Adamaszki wschodnie, a mianowicie perskie, chiúskie i indyjskie, jakkolwiek pod wzgledem wykoAczenia i gustu nie wyrównywaja europejskim, przecieí w znacznej iloáci dowozone sa morzem do Anglii i Holiandyi, ladem zas do Rossyi, zkad rozchodza sie po wszystkich krajach Euro py i znajduja odbyt z powodu wiekszej szerokosci, a nizszej ceny. Adamaszek Iniany zwykle biaíy, chociai bywa i kolorowy, na prawej stronie przedstawia wzorki polyskujace, na tie matowém, na lewej zaá przeciwnie, wzorki matowe na tie poíyskujacém. Uiywa siç zwykle na bielizne, stofowa i rçczniki. Najpiekniejsze Adamaszki lniane wyrabiaja we Francyi, Holiandyi, Rossyi, tudziez na Szlasku, w Czechach i Sazonii. Adamaszki welniane i bau-einiane, wyrabiane bywaja najwiçcej w Anglii, Francyi i Saxonii, olywane sa na snknie i obicia na meble. Adamaszek baweíniany biaíy, jako tañszy, sluiy zamiast takiegoi Adamaszku lnianego. Do tkania Adamaszku prawie wszçdzie obecnie uiywaja machiny Jacquard'a. W dawnej Polsce Adamaszek byl uiywany na strój królów polskich, nastepnie na obicia scian, mebli i opony u íóiek. W darach przeznaczali go królowie nasi i ksiaieta día wysokich dygnitarzy i dworzan swoich. Adamczewskl (Jakób). Urodzony w г. 1763, w dawném wojewódxtwie poznañskiém: obrawszy zawód síuzby publicznej, rozpoczal go przy kanclerzach Mîodziejowskim, Okçckim, Garniszu. Po rozbiorze kraju oddaf sie naukom i byí jednym z najczynniejszych literatów w czasie powszechnego otretwienia. Czynna pomoca wspieraï F. Dmochowskiego w redakcyi Pamiçtnika IVarkzawtkiego. Od 1801—1805 г.; byl wydawca Wyboru pisarzów pohkich, pod gfównym kierunkiem i nakfadem Tadeusza Mostowskiego. Przekíadaí wiele dzief, a tfómaczenia jego odznaczaja sie dobornoácia jezyka i jedrnoácia stylu. Za utworzeniem ksiestwa warszawskiego mianowany regentem kancellaryi Kommissyi Rzadzacej, a nastçpnie Rady Stanu i Ministrów. Jako czíonek Dyrekcyi Teatru Narodowego

106

AdamozevBkl — Adandome plemiç

w Warszawie, zbogacii jego repertoar przeUadami z francuzkiego, wfoskiego, niemieckiego: jako tei nailadowaniami, lob przerobionemi znpelnie. Z prac lite— rackich zosfawil: 1) Tyeiqc dni i jeden, powieáci perskie, przez Petit de la Croix, w 3 tomach, 1805. 2) Dxoie matki rywalH, P. Genlie, w 3 tomach. 3) TAbbè de VEpée, instytutor gfuchych ¡ niemych, komedyja historyczna w 5 aktacb, p. Bouilly z franc. 1804. 4) Frotyna, czyli siedm гагу jedni, komedyjoopera z franc, p. Radet przerobiona. 6) Papiryjus, czyli ciekawoéá dawnych hobiet, komedyjo-opera w jednym akcie z franc, przerobiona 1808. 6) AchiUes, opera heroiczna we dwóch aktacb z wioskiego tfómaczona 1809. Wiele utworów dramatycznych Adamczewskiego, pozostafo w rekopiároie, a byfy grywane na teatrze narodowym w Warszawie, jako: Zmyélony Stanislaw, komedyja, Duvala; Bankructwo partacza, komedyja, Martinvilla; Kochanek przebrany, ko medyja, Gersina) Helena, opera, Bowlly; Opera komiczna z Segura i w. i. Za czasów rzadu pruskiego, gdy z jednej strony Towarzystwo Przyjacióf Nauk, z drngiej pojedynczy literaci podtrzymywali literature i jçzyk ojczysty, w War szawie wychodzií: Wybór powieáci moralnych i romantéw, 1804—1805 rokn w XX tomikach, oraz Wybór podróty, w których najwiçcej jest prac Adamczew skiego. Umarí na suchoty w 49 roku iycia d. 20 Czerwca 1812 r. K.Wl.W. Ad&ml (Reinhold), uloiyl i ogíosií drukiem w r. 1628: Prawa día szkól sluckieh. AdamloL Так lie nazywafa sekta Gnostyków, zaloiona przez Prodikosa, syna Karpokratesa, okofo r. 120 ery chrz. Jej zwolennicy znajdowali siç na naboieústwie bez iadnej odzieiy i nazwisko ich pochodzi od nagoáci adamowej. Mieli dopnszczaé siç najszkaradniejszej rozpusty. Wedfug innych, tak ich nazywano día tego, le w swym systemacie emanacyi, uwaiali, równie jak w ogólnosci Gnostycy, Adama za jeden z najpierwszych i najwznioálejszych Eonów (ob.), i brali go za przedmiot swych marzeii. Toi imiç nosifa sekta manichejska, w XIV i XV wieku. Naczelnik jej, mianujacy sie Adamem, byi Francuz zwany Picard, mole rodem z Pikardyi, i día tego nazywano ich takle Pikardami. Rozkrzewili sie z Francyi do Hollandyi, wiçkszej czesci Niemiec; ale gíówne siedlisko mieli w Czechach, zwfaszcza podczas zaburzeii Hussytów, dopóki ¿¡¿ka, г. 1421 okrutnie ich nie wytçpif. Odrzucali obrzedy wiary, zalecali chodzenie nago, spólnosé ion, wszelka rozpustç, nawet kazirodztwo miedzy rodzicami a dzieömi. Po krwawej klçsce zadanej przez ¿üke, zdawafo sie, ie sekta wygasla, ale tylko na pozór, btniala bowiem w tajemnicy, i po pófczwarta wieku, gdy Józef II r. 1781, oglosif edykt tolerancyi, niespodziewanie wystapiía na jaw, domagajac sie wolnoáci obiecanej wszystkim stronnictwom religijnym; czego wszakie nie otrzymafa, lecz owszem ulegía gwaitownemn przesladowaniu mniemanego filozofa-monarchy. Wszelako i teraz nie zgineli Adamici; w r. 1848 objawili sie, na nowo, a wykreáliwszy siç z ksiag koácielnych parafijalnych, do których día pozoru byli zapisani, zadali dla siebie upowainienia. Nie chcieli byd katolikami, ani tei nale¿eó do jakiegobadi wyznania. Religija ich ograniczafa siç tém twierdzeniem: Bóg iyje w Adamitach. Wszyscy chrzes'cijanie, dodaja oni, beda wytçpieni przez wroga, który przyjdzie z Marokko; Adamici tylko pozostana i podziela miçdzy siebie wszystkie dobra ziemskie. Nie przypuszczaja oni, jak siç zdaje, nieámiertelnoáci duszy. Ojczyzna tych wskrzeszonych Adamitów jest obwód Chrudim, w Czechach wschodnich. Sifa wojenna nakaiata im milczenie, które tak znienacka przerwali. Odznaczali sie wszakie rzetelnoácia w dotrzymywaniu sfowa. L. R. Ad&mlCZne plemlÇ, czyli rassa ludzi, o której mnich La Peyrère w dziele ewoj'ém: Lei Priadamitet (1655) twierdzif, ie pochodzi prosto od Adama, gdy

Mandóme plenrie — Adamowioz

107

tymczasem ¡nne raesy lodskie innego míaly byé pochodzenia. Naukç tç, jako nie«godna i Pismem i., Koscióí potepií. — Âdamlczn^, nazywaja takie niektórzy uczeni rasse kaukazka, xe wszyslkich najpiçkniejsza, poniewai kolebka jej byía widocznie w tych stronach, gdzie wedíug wskazaú ksiag mojzeszowych po stworzeniu amata istniat raj ziemski. Adamlus (Teodor), napisal w jezyku faciñskim: Mou>( pogrtebowa día pam>tei i ctci Jadwigi Brandeburgskiej córki Zygmunta I króla pohkiego, Helmsztad. 1602 r. AdamoviaS (Chryzostom), paulin, jest autorem dzieí: 1) Pabulum animae clvistianae, seu meditatione» triplici perfections vitae fervientes, Czestochowa 1700 r. 2) Abecadarium vitae spiritualise explicans naturam, causas, gradue, media etc . Czestochowa 1648. AdamóW, male miasteczko, wíasnosc br. Krasiúskich, w dawnej ziemi Stçiyckiej. Adamowe drzewo, drzewo kopalne, twarde, koloru czarnego, znalezione okoío Astrachanu; tak priez lud nazwane, w przekonaniu, ie pochodzi z czasów pierwszego cziowieka. Adamowicz. Monwid syn Gedymina, brat Olgierda wielkiego ksiecia litewskiego, przyjawszy na sejmie horodelskim herb polski Leliwa, walecznego meia w boju, imieniem Adam, który swietnie sie odznaczyí podczas wyprawy Witolda na Tatarów, i po dwakroc poselstwem do tychie: nieposzlakowanej wiernosci, do swego klejnotu przyjaf. Potomkowie jego odiad zwac s!ç poczeli Adamowiczami: rozrodzeni nastepnie, zwyczajem tamtych wieków od dóbr i majatków awoich wzieji nazwiska, jako to: Pokrzywniccy, Starowolscy; drudzy od szczególnego zdarzenia, jak Mutykalscy, Rakowieccy; ¡nni przy dawném ¡mieniu Adamowiczów zostali. AdiUDOWloZ (Adam, Ferdyuand), doktór medycyny, professor zwyczajny w b. uniwersytecie, a nastepnie cesarskiej medyko-chirurgicznej akademii wileñskiej, prezes towarzystwa lekars. wileñsk:, ezíonek wielu towarzystw naukowych krajowych i zagranicznych. Ur. w Wilnie 1802 г., gdzie nastepnie nauki pobieraí. W r. 1817 ogíosií rozprawe: An Socrates cicuta necatus fuerit, Vilnae, 8-vo; poswiecií sie naukom lekarskim i w r. 1822 otrzymaf stopieñ magistra medycyny. Uzywany byf przez Józefa Franka do examinowania ciezko chorych i robienia rozbiorów patologicznych, a nastepnie, w skutek ogfoszenia konkursu w uniwersy tecie wileúskim, wybrany zostaf przez Bojanusa na jego zastepce i kandydata do professury anatomii porównawczej. Staraniem Bojanusa i Adamowicza w r. 1823 otwaria zoslaía w Wilnie szkola Weterynaryi. W r. 1824 Adamowicz otrzymaf stopieñ doktora medycyny, po napisaniu i obronieniu rozprawy: Dissertatio morborum, inter animalia domestica, observatorum, indicem et signa exhibens, adnexa synonimia, która t. г. wyszfa w Wilnie. Rozprawa ta posíuiyfa nastepnie autorowi za osnowe do wykladu terapii zwierzat domowych, a pózniej w skróceniu, stosownie do postepów nauki i odkryé przez Adamowicza przerobiona, ogfoszona zoslaía p. t. Synopsis nosologiae veterinarias comparatae, w Magazin für die gesammte Thierheilkunde, Berlin 1836, zeszyt 4. Trzymajac sie tego ukfadu urzadzif Adamowicz zbiór preparatów zooterapeutycznych, znajdujacy siç obecnie przy szkole weterynaryi w Dorpacie. Oprócz publicznego wykfadu nauk weterynaryjnych, zwierzchnoáé akademii wileñskiej poruczyfa mu w r. 1838 wyklad historyi i literatury medycyny ludzkiej. Adamowicz wydaf nastepujace dzieia: 1) O kuciu koni, które ulozyf wspólnie ze swoim prosektorem Laupmannem, Wilno 1827, 1828, 2 cz., 8 zesz., z rycinami. 2) Nauka utrtymywania i ule-

IOS

Adamowioz — Adams

pstania zicierzqt г naukq poznawania wieku, Wilno 1836. 3) O posnawaniu i leczeniu chorób koni, Wilno 1838, 8, z 1 tab. rye. 4) Zoonomia, czyli nauka 0 tyciu zicierzqt domowych, Wilno 8. Wazniejsze postrzezenia, robione w klinice, opisaî w dziele: Collectanea medico chirurgica, Vilnae 1838, 4, torn 1; najciekawsze zas doswiadczenia swoje ze zwierzetami wscieMemi, i patologiczne pre párala ogîosif p. t. Einige zoopathologische Bemerkungen, w Magazin fur die gesammle Thierheilkuivle, Berlin z r. 1840. Gdy w r. 1840 powzieto zamiar wcielenia akademii med. chir. wil. do uniwersytetu s. Wlodzimierza w Kijowie, Adamowicz spisal zbiory akademii w dziele : Museum anatomicum Vilnense, Vilnae 1842, pars 1 Physiolojka, pars 2 Pat/iologica, w przemowie do którego historye zakladów skreslif, a czesé patologiczna podíug wíasnego ukíadu uporzadkowaf. W tym czasie wileíiskie towarzystwo lekarskie, zaloíone staraniem Józefa Franka w r. 1805, a dzielnie wspierane przez uniwersytet, a nastepnie akademije, bylo w bycie swoim zagrozone; Adamowicz día przedfuzenia bytu jego oglaszaí: Práklyczne postrzeienia nieklórych lekarzy, 1846—1852, Wilno 1 Warszawa, 8, zesz. 1—4. Dnia 12 Grudnia 1855 r. Adamowicz urzadzil obehód pieédziesiecioletniej roeznicy istnienia towarzystwa, i wydaí ku jej wspomnieniu: Rijs poczqtków i postepu anatomii w f'olsce i Litwie, 1855 r. Wilno; w którym na koñcu wyíozyt wlasne prace w Patologii porównawczej. Obok tego Adamowicz ogtosií program zadania konkursowego do nagrody: O przyczynach koltuna, a w Kuryjerzc wilei'iskim z r. 1856 podaí wiadomosc historyezna o towarzystwie. Prócz prac w dziedzinie nauk lekarskich, Adamowicz pracowat nad dziejami miasta Wilna ¡ wydaï dzielo p. t. Koéciól augsburski wileñski, kronika na pamiqtkç trzechwiekoioego istnienia tegoi koéciola, Wilno 1855. Prócz dziet wyíej wymienionycli, Adamowicz nie ustawaf zasilaé píodami swcj pracy dzienniki krajowe i zagraniezne; wiele artykufów pióra jego bylo zamieszczonycli: w Tygodniku petersburgskim, w Wizerunkach naukowych wilei'iskicli, w Pamietniku lekarskim warszawskim, Ondynie, Kuryjerze wileñskim, w Encyklopedyi powszechnej z r. 1838, w Bulletin (le la société Imperiale des naturalistes de Mo scou, w Medicinische Zeitschrift für Russland, w Bertholda: Beitrüge zur Phy siologie, w Magazin für die gesammle Thierheilkunde, w Marburgskiej Zeit schrift für die Thierheilkunde, a nadto poczynif przypisy i dodatki do Cuvier'a Hisloryi nauk przyrodzonych, Wilno 1854, tlómaczenia Belkego i Kremera. Adamowicz Alexander (ob. Wojda). AdamÓWka, przedmiescie miasta Brzezan, w Galicyi, wcielone do miasta w r. 1843, pierwotnie tatarska osada, ai do 1843 г. zostajaca w poddaúczym stosunku do pañstwa Brzezan. Adams (Samuel), ur. 27 Wrzesn. 1722 w Bostonie. Ukoiíczywszy nanke teologii w uniwersytecie Harvard, zostaï póíniej poborca podatków. Obrany roku 1765 czlonkiem zgromadzenia prawodawczego Stanu Massachusets, bronil gorliwie sprawy narodu. Z jego to pomyslu urzadzono stowarzyszenie ludowe, sceatralizowane w Bostonie, które rewolucyi silny daíy poped. Zostawszy deputowanym w kongresie, przewainy wziaf udzial w akcie ogfoszenia niepodlegíosci. Kamietny i gwaltowny, nie lubil rozwaznego Washingtona i czçsto stawaï z nim w opozycyi. В. 1794 mianowany zostal gubernatorem Massachusets. W trzy lata pózniej zrzekf si§ urzedowania i osiadlszy w Bostonie, um. 2 Paidzier. 1802. Watía powierzehownosd Adamsa w dziwnej byía sprzecznosci z potega jego ducha. Adams (John), drugi prezydent Stanów Zjednoczonych (od 1797—1801) i je den z najznakomitszych meiów stanu swego kraju, ur. 19 Pazdzicrnika 1735, pochodzií z familii purytañskiej, która г. 1630 przesiedliía sie z Anglii do Massachu

Adams

109

sets. Adams poczatkowo poswiecal sie nauce prawa i wydrukowaf w gazecie bostoñskiej kilka artykuíów politycznych. Roku 1774 wybrany zostal do kongresu, który posiedzenia swe rozpoczaf w Filadelfii. W rozprawach zgromadzenia lego Adams zywy bral udzial, i wroku nastepnym, po rozpoczçciu jui wojny o m'epodleglosd, wymógl przez swa energije obranie Washingtons naczelnym dowódca. Jui w maja 1776 rzucil mysl ogloszenia rzeczypospolitej i oderwania sie od metropolii, która 4 Lipca t. г. zostala urzeczywistniona. R. 1777 wyslany do Francyi, przybyl tarn w chwili, gdy przymierze z tém mocarstwem zostalo jui zawartém przez Franklina. Obrany po powrocie czlonkiem komitetu do ufozenia nstawy zasadniczej, poslowai nastepnie do Angin i Hollandyi, i w г. 1782 przy byi powtórnie do Paryza, día zawarcia wraz z Franklinem i JefTersonem pokoju z Anglija. R. 1785 mianowany zostal ministren) pelnomocnym Stanów Zjednoczonych w Londynie. Tamze oglosil dzielo p. t.: Defence of the constitution and governvient of the United Slates, 1787, 3 torn. Powróciwszy r. 1787 do Ameryki, popieral z Alexandrem Hamiltonem i innymi stronnikami partyi federalistowskiej zmiany nstawy, zmierzajace do ustalenia przewagi kongresu nad pojedyúczemi Stanami. Po ogloszenia nowej ustawy zasadniczej, obrany zostal vice-prezydentem, a po ustapieniu Washingtons 1797 г., prezydentem Stanów Zjednoczonych. W czasie urzedowania swego pracowal gorliwie nad utworzeniem amerykañskiej marynarki wojennej; lecz arystokratycznemi pojeciami swemi, szczególniej obrona dziedziczuego szlachectwa, narazil sobie stronnictwo ludowe. Skoro wiec r. 1801 przystapiono do wyboru nowego prezydenta, wspóizawodnik Adamsa, Jefferson, zwycieiyi go wiekszoscia jednego tylko glosu. Zyjac odtad w wiejskiém ustroniu, pracowal jeszcze r. 1820 jako 85-letni starzec w komitecie prawodawczym stanu Massachnsets. Um. w Nowym-Yorku 4 Lipca 1826 г., w piçédziesiat| rocznice ogloszenia niepodleglosci swej ojczyzny. — Adams (John Quincy), szósty prezydent Stanów Zjednoczonych (1825—29), syn poprzedzajacego, ur. w Massachusets 11 Lipca 1767 r. Dziecieciem jeszcze towarzyszyl ojea do Europy i przepedzil mlodosd swa w Paryzu, Hadze i Londynie. Za prezydentostwa ojea zostal poslem w Berlinie. Odwolany r. 1801, objal posade, professera wymowy przy uniwersytecie w Harvard; wkrótce atoli przerzucil sie. znowu w zawód polityezny i zostal jednym z najgorliwszych obroñeów stronnietwa federalistowskiego. Prezydent Madison wyslal go jako ministra pelnomoenego do Rossyi, pozniej do Anglii, gdzie r. 1814 przyja! udzial w akladach o pokój. Odwolany przez prezydenta Monroe, mianowany zostal r. 1817 sekretarzem stanu, a w Lutym 1825 obrany prezydentem. Gdy r. 1829 ustapié musial tej godnosci Jacksonowi, zasiadl w izbie reprezentantów, gdzie popieral odtad stronnictwo abolicyjonistów (ob.). Um. 17 Lutego 1848 r. w Washingtonie. Glos rodaków uznal go najzrçczniejszym z dyplomatów Ameryki pólnocnej. AdSJBg (John Couch), astronom angielski, ur. 1816 r. pod Launceston. Nieczujac sklonnosci do roínictwa, któremu sie ojeiee poáwiecaf, udal sie na nauki do kollegijum s. Jana w Cambridge, gdzie zdolnoáci i zamilowanie w naukach oderwanych zjednaly mu skromna posadç repetytora matematyki, która dotychczas zajmuje. W r. 1841 zajal siç zbadaniem przyczyny sprowadzajacej nieregularnosci w biegu Urana, i czyli nie naleiy tego zjawiska przypisad znajdowaniu щ jakiej nieznanej planety wjego atmosferze. Le Verrier w r. 1845 dopiero na zachecenie p. Arago, zajal siç teoryja Urana i przedsiewzial dlugie obliczenia, których owocem bylo oznaezenie istnienia, poloienia i orbity planety Neptuna, która dotad byla día astronomów niewidzialna. Le Verrier 1 Lipca 1846 r. odwaiyl »iç doniesé instytowi francuzkiemu o wkrótce nastapió maj§céra okazaniu вЦ pía

110

Adams — Adaneon

nety, i oznacieniem okolicy nieba, w klórej bçdzie widziang; na niego wiçc spadf zaszczyt tego piçknego odkrycia. Niemniejsza jest przeciez zasíuga Adamsa, gdyi jego badania sa wczeániejsze, a síawny Humboldt nznaje je w dziele swojém Cosmos. Zafowaé naleiy día rfairy míodego astronome, ¡z prac swoich nie ogtosil drukiem, udzielif o nich tylko wiadomosé professorowi Chalis 1844 г., a nastepnie z niejakiemi zmianami astronomowi królewskiemu Airy, w Paídzierniku 1845 г., któremu owoc pracy swojej ostatecznie poprawiony, powierzyl we Wrzesniu 1846 г., w tej wíasnie chwili, w której uczony francuzki odkrycie swoje po da! do powszechnej wiadomoáci. Towarzystwo tez astronomiczne angielskie speínilo czyn sprawiedliwoáci, rozdzieliwszy nagrode, roczna pomiedzy dwóch wspólzawodników. Historyje. tego odkrycia bezstronnie poda! p. Airy w Monthly noti ces of the astronomical Society, 1854, torn 7, 9. Adamskl (Anton!), doktor medycyny, wydaf we Wrocfawiu: Prodromus Hi storian in Polonia, a sui initiis usque ad nostra témpora, 1825. Adamskl (Michal), jeden ze zdolniejszycb techników lesnycli, ostatnio proffessor leánictwa w Instytucie marymontckim, oraz naczelnik siuiby zewnçtrznej lesno-rzadowej z mianein intendenta lasów, rzadowych. Urodzii sie 1802 roku na Fradze pod Warszawa; nauki pobieral w liceum warszawskiém, po skoiiczeniu których w 1820 rokn uczçszczaé zaczal do szkofy specyjalnej leánictwa, przez hr. Platera w Warszawie zalozonej, gdzie w przeciagu dwuletniego czasu, kurs teoryi lesnej w zupefnosci ukoúczyl i oddal sie, praktyce. W r. 1825 r. powolany na adjnnkta do urzadzania lasów przez dziewied lat tak dokiadnie obznajmil sie z technika lesna, ze uwaiany byï za jednego z najzdolniejszych techników w sfuzbie lesno-rzadowej królestwa polskiego. Przechodzac wszystkie koleje sfuzby, zostal mianowany urzçdnikiem leánym do szczególnych poruczen. Nakoniec wladza powierzyfa Adamskiemu wykonywanie ogólnego nadzoru nad lasami rzadowemi w królestwie polskiém, pod administracyjq, oraz opieka wladzy skarbowej zostajacemi; na którejto posadzie zakoñczyf ¿ycie w d. 12 Stycznia 1857 rokn. Jako wspólpracownik Sylwana, wiele w nim wainych rozpraw umieszczal. M. Adana, glówne miasto prowincyi tureckiej tegoi nazwiska, graniczacej od pófnoc-zachodu z Syryja. Liczy okofo 30,000 mieszkanców, i jako punkt polaczenia miçdzy Syryja i Azyja Mniejsza prowadzi znaczny handel. W zatargach Mehmeda-Ali z Porta, Adana, jako klncz pólnocno-zachodniej Syryi, nabyia wa¿noáci strategicznej. Po zwycieztwie Ibrahima-Paszy pod Konieh (21Grud. 1832), wice-król Egiptu kazal ja zajaé; traktat atoli z r. 1840 zmusil go do oddania jej Turkom. AdanSOO (Michal), zuakomity francuzki botanik, potomek szkockiej rodziny, nr. w Aix w Prowancyi 1727 г.; ukonczywszy áwietuie nauki w Paryzu, z zapalem poàwiçcil siç historyi naturalnej, w której gíównymi jego przewodnikami byli Réaumur i Bernard de Jussieu. Pomimo usiiowaú rodziny nakíaniajacej go do atanu ducbownego, Adanson powodowany zadza wzbogacenia nauki nowemi odkryciami , o wlasnym koszcie przedsie wziaí podrói do Senegalu, od którego kit— mat niezdrowy tej okolicy dotychczas odstreczat naturalistów. Z wytrwaíoácia; niezmordowana, dwadzieácia jeden lat liczacy mlodzieniec, w ciagu lat piçciu czynif poszukiwania w tym kraju, sporzadzil karte rzeki Senegal i zebral síowniki jçzykôw rozmaitych ludów, które w drodze swojej poznal. Wróciwszy do Francyi, dopiero przy pomocy pana de Bombarde, ogíosií w г. 175T dzieío p. t. Hi stoire naturelle du Sénégal. W roku 1756 obudzil ciekawosé powszechna, swoja prac§ о baobab, w której tíómaczyí przyczyny stopniowego przyrastania tego za

Âdanson — Adansonla

ill

dziwiajacego drzewa. Nastepnie poda! historyjç naturalna drzew Senegalu, wydajacych gumme arabska, przedmiot tak wazny w handlu tego kraju i na skntek tych prac mianowany costal ezlonkiem honorowym akademii nauk. Chcial on dziefem swojem Families Jes plantes, 2 tomy in 8-vo w r. 1763 wydaném, zmienic zupelnie stan botaniki, Jeez nie zdofal prze&wyciçzyé Linneusza. Zabierajac sie do powtórnego wydania tego dzieía, zmienil swój plan, postanowil zajaé siç dziefem, któreby za przedmiot míalo nietylko rosliny, lecz wszystkie istoty przyrodzone i przedstawiaío je w ukíadzie opartym na uwazaniu wszystkich ich czçsci i stosunków raiedzy niemi zachodzacych. W roku 1775 przedstawií akademii plan swojej olbrzymiej pracy, który wprawií uezone ciaïo w podziwienie, lecz nie uznano, aby mógf byd przez jednego czlowieka wykonanym. Omylony w swoich nadziejach, nie przestawaí przeeiez zgromadzaé do wielkiego dzieía materyjaíóvv, kiedy wybuchía rewolucyja francuzka, która pozbawifa go resztek fortany. Adanson patrzal wlasnemi oczyma na zniszczenie najukochanszego mienia swego, to jest ogrodu, w którym od lat wielu czynil doswiadezenia rozliczne nad roslinowaniem, a w szczególnosci nad hodowla raonvy. W epoce zalozenia, instytut franeuzki laliciyl zasfuzonego starca do grona czíonków ewoich, który na zaproszenie odpowiedziaf, ie día braku trzewików do instytutu przybyé nie moie. Wtenczas dowiedziano sie o nedzy Adansona, a minister spraw wewnetrznych wyznaczyf mu pensyjç. Adanson udzielaí akademii swoich prac uczonych, a nadto dostarezal artykuíów o roslinach exotycznych do dopefnien encyklopedyi Diderot'a. Umarí r. 1806. Nazwiskiem jego oznaezono najwieksze со do objetoáci drzewo Adansonia digitata (Baobab). AdansODla, u krajowców Baobab. Rodsaj ten pomieácii Jnssieu w rodzinie élazowatych, a Kunth w rodzinie bombaceae, utworzonej przez siebie z czeáci roslin slazowych. Cechy rodzajowe sa: kielich pojedyúczy, sncby, piçcdzielny; korona pieciopíatkowa, w czasie kwitnienia pfatki odwinione; prçciki liezne, zrosíe nitkami w jednç walcowata rurke, w srodku kwiatn umieszezona; guzik owocowy jeden, szesciokomórkowy, w kaidej komórce ziarn wiele ; szyjka pojedyncza, dluisza od prçcikôw, na wierzchoíku jej znamiona graniaste w liczbie od 10 do 18. O woс jest wielka torebka nieotwierajçca siç, jajowata, podluzna, omszona, zewnatrz twarda, zawiera w sobie wiele ziarn, otoezonych gçsta i obüta miazga. W tym rodzaju znamy tylko jeden gatunek adansonia digitata, sïawny z nadzwyczajnej wielkoáci. Drzewo to rosnie na pobrzezach Afryki, pocz§wszy od brzegów rzeki Gambia ai do królestwa Owara i Kongo ; lubi grunt piaszczysty i spiekíy. Pieú nie bywa wprawdzie bardzo wysoki, lecz gruboscia przecbodzi pnie wszystkich drzew, gdyi miewa 20—27 stop w srednicy; jest on bardzo gaíezisty, a kaida gaíeí mogfaby stanowió oddzielne drzewo; gdyi bywaja na 60 do 70 stóp díugie, gaíezie boezne schylajac siç dotykaja ziemi, i przykrywaja przestrzeíi 130— 135 stóp srednicy, a tak zdaleka cafe drzewo podobne jest do ogromnego zielonego budynku. Korzenie równiei wielkie, czesto do 100 stóp na okofo pnia siç rozrastaja ; liácie rozwijaja siç tylko na miodych gaíazkacb, e; palczaste 5 lub 7 listkowe, kwiaty stoja pojedyúezo, sa nadzwyczaj wielkie, na íokciowych szypulkach ku ziemi zwieszone. Owoc w wewnçtrznej bndowie podobny jest do owocu roslin ogórleoxoatych; ziarna sa nerkowate,otoczone gatnnkiem papki miçsistej czerwonawej ; mieszkancy Afryki nazywaja owoc ten chlebem malp, borné. Drzewo baobab przeniesiono do Indyj wschodnich, tudziei do wielu okolic nowego ladu, jako to: na St. Domingo, Martynike i inne wyspy zatoki Mexykanskiej. Utrzymuje siç te¿ w Europie po cieplarniach, lecz wymaga wysokiej temperatury, a wzrost jego nie daje zaduego wyobraienia o ogromie

112

Adansonla — Adoytacyja

w jego ojczyznie. Baobab naleiy tei do drzew diugo-trwafych, a nawet najstarszych na ziemi. Adanson mierzac liczbe sfojów tego drzewa, znalazi, ie niektére pnie miafy ¡ch przeszfo 5,000, a widzial jeszcze kilka takich, których pnie byiy grubsze, a wiek raógl dochodzic do 6,000 lat. Miazga owoców ma smak kwaskowaty, przyjemny, z niej robia z cukrem gatunek limonady, majacej wfasnosci ïagodzace pragnienie; owoce nadpsute uzywaja sie do robienia mydfa. Kora tego drzewa zwróeifa na siebie awage, lekarzy, gdyi ma posiadac wíasnosó usmierzania febry. Wreszcie opowiadaja podróini, ie murzyni wydraiaja gieboko pnie baobabn, i w tych wydraieniach zawieszaja ciaía zmarfych, którym przesady tamtejsze nie dozwalaja oddaé ostatniej posiugi pogrzebowej. 5. P. Adar albo Addar, (pierwszy i drugi) nazwisko ostatniego miesiaca w roku wediug kalendarza ksieiycowego, jakiego sie Izraelici trzymaja. Izraelici licza lata wedfug okresu dziewietnastoletniego; ie zas w takim okresie slonecznym przypada 235 nowiów, przeto Iiczac 12 miesiecy ksieiycowych na rok, wypada w dziewiçtnastoletnim okresie slonecznym lat 19 i miesiecy 7. Aby wie« otrzymaé lat 19 okraglo, w siedmiu latach, a mianowicie w 3, 6, 8, 11, 14, 17 i 19 licza po miesiecy 13, które to lata zowia sie przybyszowemi, a ostatni miesiac trzynasty zowia Adar 2-gi. Nadto u Izraelitów rok byi dwojaki : astronomiczno-religijny, zaczynajacy sie od miesiaca Nissan, którego dzieñ 1 przypada okoío 1 Kwietnia, î rok administracyjny zaczynajacy sie odTyszry, w szesé miesiecy póíniej, a w ta kim roku zwyczajnym Adar jest miesiacem szóstym, w roku zaá przybyszowym Adar 1-szy jest szóstym, a Adar 2-g¡ siódmym miesiacem. Porzadek miesiecy jest nastçpujacy : Nissan, Ijor, Sywan, Tamuz, Aw, Elul, Tyszry, Cheszwon, Kislaw, Tewos, Szebat, Adar. J. Р-г. Adarma jest 192 czeácia aragonskiego funta (libra), równa sie 1,7974 gram ma. 225,61 adarmy czyni 1 funt warszawski, wiec funt aragonski równa siç 0,851 funta warszawskiego. Adasa albo Adarsa, miasto w pokoleniu Efraim, 4 mile od Bethoron, niedaleko Gophna. Tu Judasz Machabeusz we trzy tysiace porazil Nikanora, wodza 35,000 wojska syryjskiego. Poleglemu uciçto gïowç i reke, która byí hardzie wyciagnaf, najgrawajçc sie. ze áwiatyni w Jeruzalem. (I, Machab. 7, 33—47). A dato, w aktach urzedowycb, oznaczajace, od wyrazonego diiia. Ad Calendas graeoas, pnystowie ladaskie, tyle znaczy со : n>gdy ! albo: jutro! jutro rano 7 (ironicznie). Calendae wkalendarzu rzymskim, zwat sie pierw szy dzieñ kaidego miesiaca, który tak samo jak u nas, bywal zwyklym terminem wypíat, opfaty procentów i t. d. Poniewai zaá Grecy lakich Calendae nie znali, przeto oderfanie do kalend greckich, naturalnie to samo znaczyfo, со odpowiedí odmówna, lub przyrzeczenie, bez zamiaru dotrzymania go. Cesan August czesto podobno uiywaí tego wyraienia, które odiad staío sie przysfo>viem. Ad Causam, wyraienie íaciñskie, uíywane u Rzymian ze sfowem accederé, to jest : ad causam accederé, do sprawy przystepowad. W Polsce uiywaja go w pro— tokófach sledczych, które dziela sie zwykle na dwoje : ad generaba, czyli w ogólnoici, i p y taja sie sinchanego pod tym oddziafem: jak on sie nazywa, wiele ma lat, jakiej religii i t. d., nastepnie: ad causam, czyli w ezczególnoéci, со do sprawy, a tu zadaja pytanie dotyczace przedmiotu, majacego byó wyjaínionym. Ad GOram, dwa wyrazy Iaciñskie : do obecnoéci. Oznaczaja, ii sprawa, spór, kwestyja, ma przyjsé przed czyjas obecnosé, i byd roztrzçsana jawnie, otwarcie, np. „przyjdzie siç z tém ad coram, gdy sie rzecz ad coram wytoczy." i t. p. Adoytaoyja, z hciúakiego : wyraienie prawne ; przypozew, zawezwanie do sadu.

Adda — Addison

113

Adda, rzeka we Wfosxech, wypfywa niedaleko Bormio, w kantonie szwajcarikjm Gryzonów (Graubündten), przerzyna jezioro Como, Lombardyjç i wpada do rzeki Po, niedaleko Kremony, przebiegïszy 160 mil wfoskich. W cxasie kampanij Bonapartego we Wlouecb, w latach 1795 i 1796, nieraz nad jej brzegami zadete toczyly sie, walki. Addictl (przyznani), nazywali sie. u Rzymian dfuinicy, którzy niemogac w oznaczonym czasie zapiacié pozyczouej summy, stawali sie, w skutek wyroku prê tera niewolnikami tycb, od których díug zaciagnçli. Okrutne to prawo zmieniono naslepnie w ten sposób, ie majçtnoàé tylko dluinika odpowiadala za dlugi, osoba zas byla wolna. AddiOtiO, przyznanie urzedowne rzeczy przedawanej u Rzymian, przez dekret pretora, albo podniesieniem wyiszej ceny, nad oznaczona pierwiastkowo. AddlotiO аШЮГШП, w dawném prawie polskiém znaczylo, przydanie lat, czyli nznanie kogo peínoletnim : u nas nazywa sie. usamowolniem'em, emancipatio, wypuszczeniem z pod opieki : w prnskiem prawie venia aetatis (Ciacki о lit. i pol. praw: t. 2 Str. 54. — Zawadzki: Processus, tit. de dilationibns). W. D. Addington (Henryk), polityk angielski, (ob. Sidmovth). AddlSOD (Józef), ur. 1672 r. w Milston, hrabstwie Wiltshire w Anglii, z ojea predykanta; konczyf nauki w Oxfordzie, gdzie uczniem jeszcze bedac, napisaï kilka wytwornych poezyj facinskich, które zwróciíy па niego powszechna uwage. Роеmat w tymze jçzyku na pokój Ryáwciki, dedykowany królowi Wilhelmowi, zjedna? mo ministrów Sommers i Halifax, a zarazem pensyje. 300 funtów szterlingów, skatkiem czego mógf odbyó podróz па lad stafy, gdzie napisal sfawny swój list do lorda Halifax, i cztery akty tragedyi : Katon. Gdy z powodu zmiany gabineto, peneyja zostafa mu cofnieta, prawie w nedzy powrócií do Londynn i wydal tamie opis swojej podróiy, w którym najciekawsza jest historyja malej rzeczypo— spolitej San-Marino ; wszakze nowe iaski rzadowe, a nawet posadç zajmowana poprzednio przez Locke'a, zjednal mu poemat na wygrana pod Blenheim czyli Hochstedt (1704 г.). Gdy nastçpnie przyjaciel jego, Richard Steele, rozpoezal 1709 roku wydawanie pisma peryjodycznego, pod tytuiem: Spektator, Addison czynny w nié ra przyjaí ndziaf, a ósmy torn wyiacznie nawet jego jest pióra. Wydawnictwo to, najpierwsze w swoim rodzajn w Anglii, nie maíy wywieraío wpíyw na ogólne uksztaícenie narodu, i podzisdzieú jeszcze uchodzi za klassyezne. Ad dison gíównie w niém przedstawiaf obraz obyezajów ówczesnych, a w pojedynczych charakterach wytykajac smiesznoáci i przewrotnosci Iodzkie, rai z humorem, raz z gfeboka powaga, a wszedzie z wysokim talentera, czyécií smak ogóíu i wywolal zdrowsze rzeczy widzenie. Tragedyja jego p. t.: Kalon, przedstawiona na scenie 1713 г., bardziej jai día alluzyj politycznych, które tíómaczyíy na swojç korzyáé oba walczace wówczas z soba stronnictwa, anizeli día istotnej wartoácí poetycznej, powszechne zjednaía sobie uznanie. W r. 1714, gdy po smierci królowej Anny, tron Anglii objeía rodzina hanowerska, Addison do przybycia króla Jerzego piastowaí urzad sekretarza regency!, a 1717 г., wbrew wíasnej woli i tyl ko z nainowy lorda Halifaxa, przyjaí posadç sekretarza stanu. Wszakie znakomity pisarz na tém wysokiém stanowisku nie usprawiedliwií nadziei, jakie miaño o jego wszechstrounej zdolnosci, jakoi w roku nastepnym zíoiyí te obowiazki i powrócií do zveia prywatnego ; um. 1719 г., zwíoki jego pochowano w opactwie West minster. Charakter Addisona szanowaíy wszystkie stronnictwa; skromnosé jego u Anglików weszfa w przyslowie. Pisni jego liezne od roku 1721 kraia edycyje; najpiçkniejsza jest birminghamska z г. 1761 w czterech, a najnowsza londynska z 1815 r. w szesciu tomach. Oprócz wymienionych powyiej, wspomnimy tu jeEaCrKLOPEDVJA ТОН I. 8

IM

Addison — Adelaar

sieze о znakomitym traktacie p. t.: Evidence of the christian religion. Rozmaite wyjatki dzief jego rozproszone 89 w przeUadzie polskim po róinych czasopismach ; snaczna czçié ustepów tlómaczonych ze Spektatora, znajdnje sie. w Monitone i w Tygodnikn wilenskim; tragedyjç Katon tlómaczyf Alexander Chodkiewicz. F. B. L. Adductor, ksobny; muskufy (miçâce) kierowane wola, sprawujace roch odnogi (ob. odñogi) ka árodkowej linü ciafa, nosza to nazwisko; dziafajace zas* w kierunku przeciwnym nazywaja sie odsiebnemi (abductores). Wewnetrrna czçàé ad wypefaioaa jest wîasnie muskufami ksobnemi; za ich to poárednictwem mozemy sbUzyé uda ka sobie i wywrzeé doáé znaezna siie, jak to np. podezas konnej jazdy ma miejsce. Inny przykiad podobnego rodzaju muskufu daje nam muskul piersíowy wielki; ten przyciaga goma odnoge (reke) ko piersi, a zatém ku linii árodkowéj ciafa. Adefilgfja V. Adephagla, (z grecUego aden wide, fagein jeéé). Zarfocznosc', wlasnoáé przyrodzona lab nabyta, nie zas* zjawisko chorobliwe (ob. Bulimija). Adel czyli AdU, po arabskn : sprawiedliwy, przydomek niezasíuzony kilku monarchów muzufmanskich.—fflalok-Adel (król sprawiedliwy) Seif-Eddin-AbubekrMobammed, saltan egipski i syryjski, brat Saladyna, w wojnach krzyiowych odcnaezy? sie g'ównie przy obronie Akry; traktujac o pokój z królem angielskim Ryszardem Lwie Serce, jako gfówny warunek polozyf swoje malzenstwo z siostra Ryszarda, Joanna, wdowa po Wilhelmie II królu Sycylii. Gdy atoli Joanna za muzufmanina wyjéé nie cheiaía, pokój nie przyszedf do skutko. Malek-Adel po ámierci brata, synowca swego zmusií do uznania swej wfadzy i r. 1201 wstapií na Iron. Um. 1218 г. — Adel П (Seifeddin Abubekr, ob.), syn poprzedzajacego, saltan egipski. — Adel-SS&Ob, nazwisko wszystkich prowie królów Wizapuro, od r. 1491 ai do podbicia tego królestwa przez ccsarzy mongolskich (1670). Adel i Ad&Jol, krainy rozeiagajace sie, na wschodnim brzegu Afryki, wzdfuz mona Czerwonego, od granic Abissynii ai do przyladka Guardafai. Kraje te malo snane przez Europejczyków. W srodka górzyste i ¿yzne , bliiej morza suche i piaszczyste, maja dwie stolice : Haussa, nad rzeka Harusz, i Zeila, blisko ciesniny Bab-el-Mandeb ; z innych miast wazniejszemi sa : Barbara, nad morzem, prowadzi handel piaskiem zfotym, koácia sfoniowa, bydfem i miodem, i Auxa. Mieszkancy, Somaulisami zwani, naleza do rassy posredniej miedzy Arabami a murzynami; trudniç sie, handlem i rozbojem morskim. Adelaar (Kord Sivertsen), jeden z najznakomitszych marynarzy XVII wieku, urodzif sie, w 1622 r. w Brewig w Norwegii. W piçtnastym roku iycia Adelaar by< jui majtkiem w sinzbie hollenderskiej, w pie,é lat póíniej udaf sie, do Wenecyi i przyjaí udziaf w wojnie, jaka ta rzeczpospolita wiodïa z Turkami. Szczçàcie, ro— zum i walecznoáé utorowaíy mu droge, do zwycieztw i slawy. W 1654 r. Adelaar otoczony przez 67 galer tureckich, nie majac sam wiçcej nad jeden okrçt, rzuca sie zuchwale na nieprzyjacióf, zatapia 15 galer, kilka z nich pali i niszczy do 5,000 Turków. Czyn ten zjednal mu stopien generafa-adrairala-lejtenanta. Odtad wszystkie paiistwa morskie na wyácigi starafy siç przeciagnaó Adelaara na swa strong, szczególniej zaá król dunski Fryderyk III, który mu ofiarowaf 7,200 talarów roeznej pensyi, summe, na owe czasy niezmierna. Adelaar daí sie nakïonîé, porzueif Wenecyje w 1667 r. i objaf dowództwo nad flota duúska, która na wzór holenderskiej przeksztafcif. W r. 1675, za panowania Chrystyjana V, Ade laar wyprowadzió miaí flote przeciwko Szwedom, ale choroba stanefa mu na przeszkodzie i w tymze jeszcze roku zabrafa go z tego áwiata. Niezmierna bystroáé w obrotach morskich, zjednala mu przydomek Adelaara t. j.: orfa (Adler).

Adelajda

116

Adelajda (iwiçta), eórka Rudolfo II króla Burgundyi, urodzifa siç roku 931. Posiubiona rokiem starszemu od siebte 17-to Ietniemu Lotaryjuszowi, królowí Wfoch, po triech leciech poiycia stracifa mçia, którcgo zgon przypisywano otruda anea Berengarjjasza, ksiçcia Jvree, kuszacego si; о panowanie, nad Wfochami. Koronowawszy siç na króla, chciaf aby Adelajda oddafa rçkç, takie koroaowanemu eynowi jego Adalbertowi: lecz gdy odmówifa, Berengaryjusz uwiçzifje. w zamku Garda, nad jeziorem tegoi nazwiska. Przy pomocy wiernego kapelana swego Marcina, nciekla ztad mloda wdowa, przebrana ze sfuiaca w szaty mçzkie. Kryjae sie, czas niejaki w lasach i jaskiniach przed pogonia Adalberte : znalaxfa wreszcie schronienie w Canossa, warownym zamku hrabiego Azzon'a. Ztad prosita о opiekç Otlona I cesaría. Agapit II papiei prosif go takie, aby wyzwolif Adelajdç i Wfochy z гак Berengaryjusza. Wysfaf Otton syna swego Landolfa do Wfoch z wojskiem, i sain wkrótce ta przybyi, a w r. 951, po ucieczce Berenga ryjusza, zailubif piçkna Adelajdç, w r. 962 byf koronowany na króla Wfoch przez Jana ХП papieza. Adelajda, po upadku Berengaryjusza, wziçfa dwie córki swego wroga na wychowanie i byfa día nich matka. Szczególne miafa powaianie día i. Adalberte, pierwszego arcybiskupa magdeburgskiego, czynny wziçfa udzial w jego missyjach na wyspie Rugü i miçdzy Sfowianami, naleiacymi do jego metropolii. Po smierci Ottona I r. 973, nastapif na tron syn jego Otton II i szczçáliwym byf, dopóki zostawai pod wplywem poboinej swej matki; ale draga jego zona Teofanija, córka cesarza Greckiego, poróinifa go z Adelajda, tak dalece ie ja wygnaf z dwora, pod pozorem ¡i marnotrawi pieniadze na jalmuiny i zbogacanie klasztorów. Musiafa wiçc szukaé przytufku we Wfoszech, a póíniej u brata swego Honrada króla Burgundyi. W pare, lat póíniej nastapifo pojednanie siç matki z synem. Po jego émierci w r. 983 a Teofanii r. 991, regencyja i opieka nad mafoletnim wnukiem Ottonem III, przeszfa w rçce Adelajdy. Untaría 16 Gradnia 999 roku w Seltz, o mil 3 od Strasburgs. Czçàé jej relikwij zachowuje aie. w skarbcu Hannowerskim. Poboinoicia, cnotami i cudami, zyskafa imie Swiçtej: iywot jej opisaf é. Odilon, opat w Cluny. Breitenbauch wydaf po niemiecku historyje jej zycia, w Lipsku 1788 r. L. R. Adelajda, córka Ziemomyala, siostra rodzona Mieczysfawa I ksiçcia polskiego, poszfa w roku 968 za mai za Gejzç I, który po ojcu swoim Toxysie panowaf nad Wçgrami. Gejza ten byl ojcem é. Stefana, Adelajda zai draga byfa jego iona, wiçc macocha Stefana, sama zas nie miafa iadnych dzieci. Dytmar nazywa ja alba domina, po staropolsku bêla knehini, i pod tém gfównie nazwiskiem wystçpuje w dziejach. Naraszewicz ja ma za ksiçiniczkç Biafej Chrobacyi, aie za smiafe to przypuszczenie. Po ámierci mçia, byfa jeszcze mfoda wdowa, a ie Gejza oddaf jej w zarzad paóstwo wçgierskie podczas mafoletnoáci Stefana; staraf sie 0 jej rçkç Kupa, rzadca semigiejski, i z tego powodu byfy zatargi domowe w Wçgrzech. Rok émierci Adelajdy niewiadomy. Jul. В. Adelajda, trzecia i ostatnia zona Mieczysfawa Starego, podfug Bogufafa, krewna, (consanguínea) cesarza rzymskiego Fryderyka, niewiadomo kto byfa i kiedy za mai poszfa. Pistoryjusz i Hübner domyálaja sie, ie byfa córka Godfryda П ksiçcia Brabancyi i wnuczki cesarza Henryka IV Irmingardy, byfaby wiçc ciotka Fryderyka. Miat z niej Mieczysfaw kilka córek. Jul. В. Adelajda, córka Berengare, hrabiego na Szulcbachu, poàlubionâ w roku 1167 Bolesfawowi Wysokiemu, najstarszemu synowi Wfadysfawa II wygnaúca, ksiçcia wrocfawskiego na Szlazku. Z niej urodzif siç Henryk Brodaty w roku 1191 1 dwóch innyeh synów, Konrad i Jan. Byfa i córka takle Adelajda zaélubiona Teobaldowi IV margrabi morawskiemu. Jul- В.

116

Adelajda

Adelajda, córka Sambora ksiecia Pomeranii, druga zona Boleslawa fcysego Rogatki, ksiecia wroclawskiego. Jul. B. Adelajdä (Domicella), córka Kazimierza II Sprawiedliwego ; po wprowadzeniu do Polski przez i. Jacka i blogoslawionego Czeslawa zakonu Dominíkanów, fundowala im kosciól i klasztor w Sandomierzu; przy którym osiadlszy, oddana modiitwie i jafmaiaoai, dokonala swiatobliwego zycia r. 1960. A. M. Adelajda Heska, ioaa druga Kazimierza Wielkiego. Po smierci Anny Aldony, myslal król zenic sie z Malgorzata wdowa po Henryku bawarskim, córka króla czeskiego Jana Luxemburgczyka, pojechal nawet z Janem do Bawaryi, ale gdy Malgorzata amarla, król zawsze za rada Jana, wyprawil posfy do Hessyi po Adelajdç córke ksiecia Henryka II Zelaznego, w r. 1341. Síynela mloda narzeczona wiecej cnolami jak uroda, mimo to stanal kontrakt malieiistwa i sam ojciec odprowadzil ja do Krakowa, gdzie 29 Wrzesnia odbyl aie, slub i koronacyja przez arcybiskupa gnieíníeñskiego Janislawa. We sel e byío wspaniale, a król bógate dal podarunki tesciowi, o czém duio w kronikach. Posag Adelajdy wynosií zaledwie dwa tysiace kop groszy pragskich i to ksiaie nie zaplacil ich gotówka, ale dal pismo na siebie i pieciu innych ksiazat, jako na zakíadników. Henryk powracaí przez Polske, koszlem królewskim ai do granic, hojnie podejmowany. Tymczasem córka jego wystawiona byía na pietnastoletnie aragowisko i wzgarde me za, który kochaé jej nie mógf i día tego clietnie gonií za milostkami pobocznemi. Osadzil zone w ¿arnowcu, miasteczku krakowskiém, niby w wiezieniu na zamku, który murami sam opasaí i dokaczal jej na róine sposoby. Míala tam wprawdzie królowa wszelkie wzgledy i nalezyte utrzymanie, ale rzadko widywala meia tak, ie chwile te, w którycli ja odwiedzal byly epoka, uroczystos'cia, día jej zbolalego aerea. Biskupi, wreszcie saín papiez Klemens napominali króla, íeby zycie odmienil, ale to malo skulkowalo, gdy po wszystkich stronach mial król swoje ulubienice. Wreszcie oslatni postepek z Rokiczana czeszka, która udanym slubem uwiódl król, rozgaiewal Adelajde do tyla, ie nie chciala juz wiecej zyc w Polsce i napisala do ojea, aieby po nia przyjeclial. Byl i Henryk Zelazny rozgniewany na króla. Gdy nie wyplacil posagn, Kazimierz godzac sie z cesarzem o Szlask i Mazowsze, wszedl zaraz w uklady o ten posag. Cesarz Karol Luxemburgski, syn Jana króla czeskiego, który to malzeñstwo z Adelajda skleil, wzial na siebie wypíate posagu w ciagu dwócli lat (8 Maja 1356 г.), Kazimierz zas dal pargamin cesarzowi na pewnosé, ie Henryk zostal jui jego dluznikiem (3 Maja t. г.). Wtedy to przyjecha! do Polski ksiaze heski i uprowadzil spokojnie córke. Kazimierz spokojny o posag nie bronil wyjazdu, owszem rozpoeza! zaraz w Avignionie kroki o rozwód. Królowa opuscila Polske d. 15 Wrzesnia 1356 r. Przezyía na wygnaniu jeszcze lat kilkanascie i popierala takle goraco sprawe o rozwód. Skar¿yla siç ciagle przed papiezem, ile ze zalatywaly ja wiesci o zalecankach królewskich do Jadwigi ksiezniczki glogowskiej. Chciala byó zona Kazimierza, chociai w odleglosci, az do rozwodu, i día tego wydala mu pozwy. Urban V papiez zlecil prowadzié procès kardynalowi Idziemu. Król nieposluchal i udawszy, ie posiada na to bíogoslawieñstwo papiezkie, oíenil sie z Jadwiga. Adelajda wymogla wtedy na Urbanie, ie napisal list napominalny do króla, w którym nawet malieíistwo jego ogíaszal za niewaine, rozkazywa! Jadwige oddalió, Adelajde zas natychmiast sprowadzió do Polski i ¿ye z nia jak z zona. List papiezki z dnia 29 Wrzeánia 1365 r. calkowity ma w dziele swojem Raynald. Tutaj ostatuia wiadomosé jaka mamy o Adelajdzie. Chociai papiez grozil królowi klaUvami, jednak musíala blisko w tym czasie nastapíd smíeró Adelajdy i día tego nie bylo iadnych dalszych skutków pogróiki. Jul. В.

Urttjil - Adelgund*

117

Adelajda (Madame de France), starsza córka Ladwika XV, ciotka Ludwika XVI, arodzifa siç w Wersaln 5 Maja 1732; odznaczyfa siç czystoácia obyczajów wáród dworu, znanego z rozpusty i zbytków. Podczas rewolucyi francnzkiej, Adelajda wraz z siostra. swoja madame Victoire, odafy siç do Rzymn, gdzie iyíy przez lat kilka w zupefném zapomnieniu. Zblizenie siç wojsk francozkich pod bramy Rzymu w 1799 г., zuaglifo je do opaszczenia tego miasta, udaíy siç przeto do Neapola, ztamtad na wyspç Korfu, ostatecznie zas do Tryjestu. Ta amarla wkrótce Victoire, a za nia i Adelajda, ze zgryzoty i ialu. Adelajda, ksiçiniczka orleai'iska, córka Ludwika Filipa (Égalité) ksiecia Orleano, urodzifa siç dnia 23 Sierpnia 1777 r. Po dfugiém tufactwie, Adelajda powrócifa do Francyi wraz z Ludwikiem XVIII, i nie malo siç przyczynifa po upadku Karola X, do wyniesienia na tron francuzki brata swego, Ludwika Filipa. Wplyw zbawienny, jaki Adelajda wywierafa na tego monarchy, skoúczyf siç dopiero wraz z jej iyciem. Um. 31 Grudnia 1847 г., a zatém na dwa miesiace przed wygnaniem Ladwika Filipa z Francyi. Naród francuzki obwinial Adelajdç o skapstwo. Adelajda, stolica kolonii zafozonej r. 1817 na pofudniowym brzegu NowejHollandyi, która nazwe swa wziefa od owdowiafej królowej angielskiej, mafionki Wilhelme IV. Zamieszkana wyfacznie prawie przez deportowanych zbrodniarzy, osada dfugo diwignaé siç nie mogla i r. 1840 wiçksza czesé kolonistów przenioefa sie do Nowej-Zelandyi. W najnowszych dopiero czasach zakwitnal tu chów owiec, których wefna w znacznych partyjach bywa wywoiona do Anglii. Odkryto takie w okolicy miedí, ofów i ¿foto. Miasto Adelajda liczy obecnie okofo 20,000 mieszkañców. Adelard albo Adalard (swiety), orodzif siç okofo г. 753 w Niderlandach, zaleinych od królestwa Austrazyi, z ojea brabiego Bernarda, a byf wnukiem Karola Martela. Wychowywaf sie na dworse stryja króla Franków Pepino, zkad udaf sie do opaetwa Korbejskiego, w Pikardyi, a potem na góre Kassynu, zasmakowawszy w ¿ywocie zakonnym. Karol Wielki odwofaf go ztad i mianowal pierwszym ministrem syna swego Pepina króla Wfoch. W r. 809 wysfany do Rzymu z innymi biskupami, celem zafatwienia kweetyi со do pochodzenia Dacha áwietego. Po ámierci Karola W., Ludwik Dobroduszny wyprawif Adelarda, podejrzywajac go niesfusznie o zfe zamiary, do opactwa Ñoirmoutiers; nakoniec byf opatem w Korbei, i tu umarf r. 826, ufozywszy poprzednio statuta día tego klasztoru. Pamiatka jego obehodzi sie 2 Stycznia. Adelbondy, nazywaja siç w ksiestwie holsztyñskiém wolni wfoscianie, osiadli na obszernych gruntach dziedzicznych, naksztaft dawnych Odalbondów (ob.) w krajach skandynawskicb. Po duúsku Bonde znaczy: chlop, a wiçc Adelbonde, mniej wiecej to samo со: chlop szlachecki. Adelfotes (po grecku braterskoáé): taki tytuf nosi grammatyka sfowiailska i grecka, wydana r. 1591 we Lwowie, w drukarni brackiej: Adelfotes, grammatiea dobroglngolemaho ellino-slawienskaho jazyka. W r. 1586 patryjarchowie wschodni zalecili Sfowianom nczyé sie jçzyka greckiego. Jeremijasz patryjarcha konstantynopolski, sam w r. 1589 przybyf do Lwowa, i.zafoiyf przy szkole drukarniç, z której drugiego potem roku wyszfa wspomniona grammatyka, ufozona przez studentów szkofy lwowskiej. Ma to byé przerobieniem grammatyki Konstantyna Laskarysa, wyszfej nasamprzód r. 1476. AdelfUS, filozof grecki, trzymaf siç zarówno nauki Gnostyków, jak Platona, i z nich utworzyf jedne cafosé, o której wiadomo nam tylko z pism przeciwnika jego, Plotyna. Adel^Onda àwiçta, albo AldegODda, arodzifa siç r. 630 w Hainaut, za króla

118

йёЫфтЁА — Admtta

Franków Dagoberte I, * ojea Wäldeberta, potomka królewskiego rodo Merowíngów, i matki Bertylii, кtony póíniej iyli z soba jak brat i siostra. Adelgunde nie chcac lié xa mai, zostafa po smierci rodziców zakonnica, i zafosyfa klasztor w Maubenge (Melbodinm), a dziewîce, które oddaly sie, duchownemu jej przewodnietwu, znane by(y pod imienîem kanoniezek. Miala czeste widzenia. Uraarïa 30 Stycznia 694, poprzedziwszy о dwa lata zgon siostry iwojej i. Waldetrndy, która iyla z meiern Madelgarem, jak z braten; oboje takie pozakfadali klasztory i do nich garni wstapili. Adolbanser (Jan) (Hausen). Niemiec roden, przebywal i pracowal w Polsce w drugiej pofowie XVI wieku, za czasów panowania Zygmunta Augusta. Znany jest sztych Matei Zünten z r. 1568 z obrazu J. Adelhau sera: Wtdok Grodna króla Zygmunta Augusta r. 1668. Rycina ta wykonana w Norymberdze przypisana jest temui królowi polskiemn. AdelholdSflQOlle, zródfo mineralne, nasyeone ezçéciami jadowemi, wytryskujace we wsi Heilbrunn, 8 mil od Monachium, znane jui w starozytnoáci. Otrzymato ono swa nazwç od imienia mafzonki Ferdynanda elektora bawarskiego. Woda jego sfuíy szczególniej przeciw voolu, wszelkim nabrzmieniom gruezofów, w chorobach macieznyeh, a tém samém bezpfodnoici kobiet. Adella, ziemia nieprzystçpna día okrçtôw, odkryta r. 1840 na oceanie pofudniowym pod 66° szer. píd, i 138° dlug. wsch. przez admírala Dnmont d'Urville, nazwana tak od imienia iony admírala. Adelon (Mikoíaj Filibert), fekarz francuzki, czlonek akademii cesar, medyeznej, urodzony w Dijon (Côte-d'or) w г. 1780, wspófziomek sïawnego professera medycyny Cliaussier, którego byï ulubionym uczniem. Poczatkowo poswiçcal sie. fizyjologii, i napisaf dzieío w 4 torn.: Physiologie de l'homme, którego drugie wydanie wyszfo w Paryzu, 1829 r. W roku zai 1826 mianowany professorem medycyny prawnej w paryzkiej szkole lekarskiej, wyJacznie sie, tej nauce poswiecií i bjl najgorliwszym czlonkiem rady lekarskiej w przestrzeganiu przepisów, daiacych do prawego wykonywania sztuki lekarskiej: nadto byl jednym s zafoiyeieli pisma czasowego Armales publiques d'hygiène et de tnédicine legale. Adelsberg, wies w Krahne, w pobliiu której znajduja sie. wielkie groty stalaktytowe. Szeroki strumyk oddziela stara, grotç od nowej, odkrytej r. 1816 i majacej 1425 saini díugoáci. W tej ostatniej mianowicie znajduja siç nadzwyczaj zajmujace formaeye stalaktytowe, z których tak zwana „zasfona," biaía, na pól przezroczysta sciana, z pomaraúczowa obwódka, z gliny zelazistej, na szczególna zasíuguje uwagç. Groty te wolno odwiedzaó tylko w towarzystwie przysiegíych przewodników. Adelstan (Atestan, Etestan), ósmy z kolei król Anglo-Saxonów, syn Edwar de starszego z pierwszego malzeristwa, pañowat od r. 925—941. Przez 15 lat ciagle prowadzif wojny, glównie z Ingwaldem, królem dunskim i Zytrykiem, królem Northumbcrlandu, lecz walecznoscia i mçdroàcia potrafií zamiary ich zniweczyé. Najpamietniejsza jest bitwa, stoezona przezen na równinacli Bromfeldzkich z Konstantynem, królem Szkotów, który polaczyi sie z Piktami, Norwegczykami, Duñczykami i Brytanami, by zwalió potçge Adelstana. Pieciu królów i siedmiu wodzów nieprzyjacielskich polegío w tej trzydziestogodzinnej bitwie. Adel stan odznaczyf sie równiei jako prawodawca; dawne i nowe prawa zébrai w trzy ksiçgl, które po dzis dzien sa dzielnym pomnikiem jego madrosci. Pismo áw. z oryginafu kazaf przeloiyó na narzecze anglosaksoñskie. Najpoteiniejsi monar

Meisten — Adelung

119

chowie staiego ladu, Henryk I król niemiecki, i Hugo król Franków, starali siç o jego przyjaín. Umierajac Adelstan, panstwo w stanie kwituacym zostawil bratu swemu Edmundowi. Adelt (Marcin), pastor ewangelicko-luterski ¡ Inspektor szkofy w miasteczku Szmiglu w W. Polsce iyl od roku 1686 do 1742. Z pism jego w jçzykach niemieckim i facinskim wydanych, ciekawsze sa: Hiitoria de Arianismo i t. d. czyli historyczna wiadoraoáé o niegdys szmiglaúskim aryjaniztnie, wraz z historyja kosciofa w Szmiglu do obecnych czasów i t. d., Gdansk 1741 г.; O porównaniu zlego obroiiey sprawy dobrej i dobrego zlej tprawy, (w jezyku laciriskim), Gdansk, t. IX; oraz Observatio de Phylacteriis Cliristi (w Miscellan.), Lipsk, t. VIH. Adelung (Jan Krysztof), znakomity filolog niemiecki, nrodzif sie, roka 1733 w Spanteków na Pomorzu, a ukoúczyf nanki w Halli. Poczatkowo byl professorem w gimnazyjum ewangelickiém w Erfurcie, lecz po dwóch latach, z powodu nieporozumieñ koácielnych, byl zmuszony przenieáé siç do Lipska, gdzie zgorliwoácia i zapafem poáwiecií sie íiaokowym pracom, które mu taka siawç, a Niemcom poiytek zjedna'y. W r. 1787 powofany zostaf na pierwszego konserwatora publicznej biblijoteki w Dreznie: na tej posadzie zostaf do smierci, która w r. 1806 nastapiía. Najznakomitszém dzielem Adelunga jest: Grammatisch-kritisches Wörterbuch der hoch-deutschen Mundart, które na wzór slownika Johnsona mpisaf, lecz o ¡le przewyisza angielskiego pisarza scisíos'cia w oznaczeniu wyrazów, ich etymologija i porzadkiem, o tyle jest od niego niiszym pod wzglçdem wyboru klasycznych autorów za przykiad cytowanych. Adelung z powodu swej predylekcyi día pisarzy górnej Sazonii i Misnii, okazaï siç niesprawiedliwym dla innych, których styl lub ojczyzna nie podobafy mu siç. Ostro, ale sfusznie wypowiedzieli mu to Voss i Kampe. Adelung mocno siç lekaf napíywu nowych, z ka¿dym dniem siç rodzacych wyrazów, zapomniawszy o gietkos'ci i obfitoáci jezyka niemieckiego. Dla tego te¿ w drugiém wydaniu swego síownika (Lip. 1795— 1801), Adelung móstwo poczynií dodatków, ale te nie stoja na wysokoáci postepu, jaki podówczas raowa niemiecka uczynila. Z innych prac Adelunga przytaczamy: Glossarium nucLae et infimiae latinitatis, 6 t. Hal. 1772—1784; Um ständliches Tjehrgebünde der deutschen Sprache, 2 t. Ber. 1781—82; Deutsche Spra-ldehie, Ber. 1781; Anweisung гиг Orthographie, Lipsk 1788, 5 wyd. 1835; Szoste wydanie powyzszego síownika , przez Schadowa, Lipsk 1835; Ueber den deutschen Styl, 3 t. Lipsk 1782— 84; Kritisclies Verzeichniss der Landkarten der sächsischen Lande, 1796; Directoriwn, przyczynek do historyi poiud. Saxonii, 1802; Aelteste Geschichte der Deutschen, Lipsk 1806; nakoniec Mithridates, w ktorym postanowif zawrzed wszystkie swoje jezykowe badania. Smieré nie dozwoüfa mu tego dzieía ukoúczyc. Uskutecznif to Vater w Halli. Liczny zbiór mapp geograficznych i rekopisów, dotyczacych historyi saskiej, pozostaíe po Adelungu zakupiono w r. 1859 do królewskiej biblijoteki w Dreinie. — Ade* long (Fryderyk von), synowiec poprzedzajacego, uezony filolog i arclieolog, rzeczywisty radea stanu w sluibie cesarsko-rossyjskiej, naczelnik wydziaiu naukowego jezyków wschodnich przy ministeryjum spraw zagranicznych w Petersburgu, nr. sie w Szczecinie 1768 г., a um. wPetersburgu 1843 r. W czasie pobytu swe go w Rzymie, przejrzaf stare rekopisma poematów niemieckich, znajdujacych siç w biblijotvee watykanskiej i ogíosií o nich nader ciekawe spostrzeienia, w Królewcu 1796 i 1799 r. Zostawszy prywatnym sekretarzem hr. Pahlena,z Rygi przeniósí sie do Petersburga, gdzie czas jakis* zajmowa? sie dyrekcyja tameeznego nie mieckiego teatru. Powofany zostaf przez cesarzowa Maryje w r. 1803 na nanezyciela wielkich ksiaiat Mikofaja i Michafa. Bógate zbiory biblioteki Beckmeistra

120

Adelung — Adept

dostarczyfy Adelungowi materyjafów do jego filologicznych badán. Dziela wydane przez Adelunga sa: Stosunek 2achodzq y miedty jçtylcum tanskrykim, а говsyjtkim, Petersb. 1815; ßijografija bar. Zygm. Herberiteina, 1817; czwarty tom Mdhridiiesa, jako dodatek do dziela rozpoczçtego przez jego stryja, a dokoiiczonego przez Vatera, Ber. 1817; Opis podiooi metalotoych znajdujqcych eiç w koéciele ¿. Zofii to Noxcogrodtie, a odlanych podobno w Magdeburg!!. Dzieío to napisal Adelung na zadanie protektora swego, hr. Rumiancowa, kanclerza pai'istwa rossyjskiego, i tegoz nakladem z pyszuemi rysunkami wydal w Berlinie 1817 roku. Adelung wydal jeszcze: Podrôi bar. Mayerbera, w r. 1661 po Rossyi, Fetersb. 1827; oraz Biblioteca samcrita, mieszczaca w powtórném wydaniu, pracowite, lecz pozbawione krytycznego pogladu, lingwistyczne badania. Wydaf jeszcze Abentheuer in der Sierra- Morena, Lipsk 1810, podiug dziefa Jana Potockiego. Ademlj plemie górali, mieszkajacych niedaleko ujscia rzeki Biafej, graniczy od poïudnia z Abazecliami, od zachodu z Bzedochami, od póínocy z rzeka Kubaniem, a od pófn. «räch, z Temirgojcami. Ziemie, zajmowane przez to plemie, sa mato znane. Adompcyj&i odjecie, odwoianie zapisu lub donacyi. Adon, naiwisko pófwyspu na pfd. zach, brzegu Arabii, pochodzenia wulkanicznego. Najwyiszy szczyt jego, Diebel Szamszam, dosiega wysokosci 1770 stóp. Od pin. zach, pöfwywp poiaczony jest z gfównym ladem wazkim, piaszczystym przesmykiem, na którym Anglicy zaraz po obsadzeniu kraju zafozyli fortyñkacyje. Miasto Aden lezy w dolinie, powstafej, jak siç zdaje, z czelusci podmorskiego wulkanu. Slynie ono od najdawniejszych czasów z handlu i cudnego klimatu, día którego zapewne Arabowie nazwali je Adenem (Edenem, rajem). Panuje tu wieczna pogoda, upaíy zas lagod zone sa po wiewem od morza. Do czasu opiyniecia Afryki, Aden byfo targowiskiem wszystkich pfodów azyjatyckich, i zostawalo w stosunkach bandlowych nawet z Cbinami. Marco Polo i inni podróinicy áredniowieczni wiele mówia о jego swietnosci; powoli jednak upadlo, tak dalece, ze w r. 1838 m¡alo tylko 600 mieszkartców. Dopiero gdy Anglicy, w zatniarze zaprowadzenia regularnej kommunikacyi miedzy Indyjami i Europa, r. 1839 na pól przemoca, na pól ukladem objeli je w posiadanie, zaczelo wzrastaö tak szybko, ie liczy dzis przeszlo 40,000 mieszkaúców. Aden pod wzgledem handlowym i zeglarskim jest tém miedzy Afryka i Azyja, czém Gibraltar miçdzy Afryka i Europa. Anglicy silna utrzymuja tu zaloge. Adenitis, dymienica (z greckiego aden gruczol); zapalenie gruczolów nalezacych do systematu naczyú limfatycznych, które powstaje wtedy, kiedy jaka materyja ostra, zaraíliwa, za pomoca naczyú limfatycznych, dostanie siç do gruczolów. Materyja tego rodzaju jest гора z wrzodow wenerycznych, dzumy, nosacizny, posoka z trupa lub wrzodu zgangrenowanego. Ludzie skrofuliczni, a szczególniej dzieci, takze alegaja czesto téj chorobie, która moze trwaó dfugo i oslabia rowijajacy sie organizm; dla tego dzieci skrofuliczne otoczyé nalezy szczególna troskliwoscia. Wszelkie zranienie lub uderzenie gruczolu, nalezy do przyczyn tej choroby. AddDOlOgUa (z greckiego aden gruczol, logos mowa), jest czesé anatomii, zajmujaca siç budowa gruczolów. AdeodâtOS, czyli Bogdan, papiez, Rzymianin, nastapil po Witalijanie r. 672: rzadzil kosciolem przeszlo lat 4. Sa jego listy potwierdzajace przywilej, dany kosciolowi s. Marcina w Tours, przez Chrodeberta albo Roberta, arcybiskupa te goz miasla. Niekiedy nazywaja tego papieia Adeodatem II, przy zmianie imienia papieia Deutdedit (615 r.) na Adeodaia I. Adept (z lacinskiego adeptus, który dopial czegos), tak alchemicy zwali tych

Adept — Adhémar

121

którzy zgfçbili tajemnice ich nauki i byli uznani sa xdolnych odkrycia sztukirobienia slota i otnymania kamienia filozofieznego (ob. Aichemija). Paracels Hnni sum sie. nazywali adeplami. Dxisiaj adeptami nazywaja ludxi, klórzy poznali tajemnice jakiej sekty religijnej, filozoficznejlubpolitycznejjak rowniei ludxi wszecbstronnie znajacych naukç lub sztuke jaka. Ader (Wilhelm), lekarz i poeta, urodxony г. 1550 w Gimont, przez dfugi esas ;trudn¡( sie. praktyka lekarska w Tnlnzie, gdzie umarí w wieku bardzo podesziym. Pozostawil dxieío ciekawe i peine erudycyi : Enarrationes de aegrotis et тпогЫа in Evangelio. Opus in miraculorum Christi Domini ampUtudinem Ecdesiae christianae eliminatum, w Tnlnzie 1620 г., w którem rozbiera nature, chorób uleczonych przez Chrystusa Pana, podczas Jego na ziemi pobytu, i przekonywa, ie one cudem tylko mogfy byé uleexone, gdyi sztnka lekarska jest na nie zupefnie bezsilna. Napisal takie dsiefo о xaraxie : De pestis Cognition«, praevieione et remediis, w Tuluzie 1628 r. Oprócz medycyny poáwiecaf sie. poezyi ; napisaf wierssem w narxeczu gaskonskiem: Henryjade, wydana w Tuluzie 1610 г., która wbrew mniemaniu niektórych biblijografów, jest dziefem powaxném, xawierajacém w sobie nstepy bardzo xnakomite. Aderbidtan, (xiemia ognista), tak zwana z powodu cxçstych w jéj górach wybnchów yrulkanicznych, jedna z gfówniejszych prowincyj perskich, w stronie pófn. zach, pomie.dzy Armenija, Kurdystanem i Irakiem. Liczy okoio 1,500,000 mie— sskanców, Persów, Arraencxyków, Turków, Kurdów i ¿ydów. Kraj górzysty, lees nrodzajny, przerzyna na póínoc rzeka Arax, oddzielajaca go od Armenii rossyjskiéj; na wschód rzeka Seü-Rud. Poloione w nim jezioro Urmia najwiçksxe jest w caíej Persyi ; woda jego, mocno siona, zupefnie poxbawiona jest ryb. Prowin cyja Aderbidian, bogata w srebro, miedí i ielaxo, korzysta tylko z ostatniego, z przyczyny braku drxewa. Mieszkaiicy na opal uiywaja swykle gnoju krowiego i wielbfadxiego. Stolic? jéj jest Tauris albo Tebris, drugie miasto Persyi, gdxie w 1827 r. prxez wojska rossyjskie zaprowadxonym by? rzad tymcxasowy na caff prowincyje. Z innych miast wymieniatny: Ardebyl, Maraga, Khoi i Urmia. Adersbaoh, wieá w Cxechach, u stóp gór Olbrzymich, niedaleko Landshut, slynna z malowniczych ekai piaskowcowych, ciagnacych sie. ai ku Glatzowi. Najgodniejsza uwagi z formacyi skal tutejszych jest tak zwana „gfowa cukru", urwisko 50 stóp wysokie, w ksxtaicie przewroconego ostrokregu. Skafy te w czasie wojny 30 letniéj, síuiyfy nieraz miesikai'icom okolicznym za schronienie. Ades. (ob. Hades). Adesi sfawny spiewak; poxostawaí naprzód w sluibie dworskiéj Stanisíawa Kostki,podskarbiego ziem pruskich; po którego smierci 1602 г., król Zygmunt III prxyjaí go do swej nadwornej kapeli, w której do r. 1620 xostawaf. AdesSeAczycy, Adetsenarn, heretycy, wierxacy w obecnosé Jexusa Chrystu sa w Sakramencie Ciaía i Krwi Panskiej cxyli Eucharystyi, ale odmiennym sposo— bem niieli katolicy. Dsielili sie. nawet pod tym wxgledem na cxtery sekty: jedni utrzymywali, ie cíalo Chrystusa xnajduje sie w chlebie; drudxy, ie kolo chleba; tried, ie pod chlebem; ostatni, ie na chlebie. Naxwisko ich pochodxi od sfowa laeinskiego adesse, adsum, „jestem obecny." Stanowia oni jedno z sekta Impanatorów (ob.). Ad generalla: (ob. Ad causam). Adhémar (Alfons Jóxef), matematyk franeuzki, BT. 1797 w Paryiu, gdzie nauki pobieraí i gdzie od lat dawnych trudni sie. prywatném nauexaniem matematyki. Wydaltraktaty elementarne, oglossone w r. 1834—35 w biblijotece popularnej; zbiór rozlicxnych pytan (1841), w którym po raz pierwszy spotykamy sie z mysla kolei 8»

122

Adhémar — Adlabena

¿elaznej, opasujacej Paryi, ¡ I. d. Najwazniejsze jego prace stanowia dziefawydane podogólnym tytufem: Cours de mathématiques àVusage de Vingenieur civil (1832— 1856, tomów 14),obejmujace szczegófowe traktaty: arytmetyki, algebry, geomeIryi, geometryi opisujacej, kamieniarstwa, cieniów, perspektywy ¡ t. d. Niektóre % nich opatrzone sa atlasami, a pomimo ceny wysokiej, kilkakrotnych doczekafysie irydai'i. Adberbal, starszy syn Micipsy króla Numidyjskiego, po smierci brata swego Hiempsala, zamordowanego przez Jugurtç, udaf sie do Kzymu, szukajac tam opieki. Przedajni Senatorowie, okupieni zfotem Jugurty, wydali niesprawiedliwy wyrok, na mocy którego dziedzictwo Adherbala rozdzielone byé miafo miçdzy nim a Jugurta. Adherbal powrócif do Afryki, ale Jugurta, którego zuchwalstwo iadnych nie znaïo granic, napadf na niego i wyzuf z posiadanego kraju. Adherbal zginaf mçczenska smiercia w 112 r. przed N. Chr. Adbezyja, nazywa sie przyleganie, bedace skutkiem przyciagania, które wywieraja na siebie dwa róinorodne ciafa, stykajace siç z soba w dostatecznej liez— bie punktów. To wzajemne przyciaganie sie ciaf daje sie widzieé na ciafach stalych, jezeli stykaja sie, z soba powierzchniami dokladnie wypolerowanemi i przystajacemi do siebie; lecz w wyíszym stopniu okazuje siç pomiedzy ciaíami slafemi i plynnemi, z powodu dokfadniejszego zetkniçcia, którego nastepstwem jest przy leganie pfynów do powierzchni ciaf stafycli; czego przykfady widzimy w pozostawaniu warstwy wody po wyjçciu jakowego ciafa w niej zanurzonego. Lecz nie wszystkie píyny okazuja przyciaganie z ciaíami stafemi, tak merkuryjusz, przylegajacy do oczyszczonycli metali, wcale nie przystaje do szkfa lab drzewa, woda nie przylega do tfuszczów. W zwiazku z przyleganiem sa zjawiska wfoskowato¿ci. Adhezyja w znaczeniu patologiczném nazywa siç mocniejsze lub sfabszt polaczenie z soba rozmaitych czesci ciafa, w gtanie normalnym odosobnionych. со jest zwykle nastçpstwem zapaleñ. Ad hOO, (po íacinie: na to), oznaeza wylaezne, umyslne przeznaezenie jakiej osoby lub rzeczy do jakiej czynnosci, np. urzednik ad hoc, majacy wyrtány zakres dziafania; machina ad hoc przyrzadzona, to jest majaca wyfaczny eel taki a taki. Ad homiüem, wyrazenie faciuskie, znaczy dosfownie do czlowielca, uzywa siç jedynie o dowodacli, czyli argumentach tak zwanych osobistych, to jest zwyciezko pokonywajacycli przeciwnika uzyciem wíasnej jego broni. Sfawnym jest ar gument ad neminem, uiyty przez Cycerona w obronie Ligaryjusza, oskaiionego przez Taberona, ¿e w Afryce walczyf przeciw Cezarowi : „Ale pytam siç," mówi Cycero, „któi to Ligaryjuszowi poczytuje za zbrodnie, ie byf w Afryce? Jest to czfowiek, któryby sam tam byd pragnaf i który na to jedynie siç uzala, \i mu Ligaryjusz w tern stanaf na przeszkodzie; czfowiek, który sam podnosif orçi przeciwko Cezarowi. Powiedz nam, Taberonie, cóieá ty z mieczem w rçku robif na polach farsabkich ? Czyja tam krew przelaó pragnafes, w czyjej piersi zatopió twoja wfôczniç? Na kogo wrzaf tam dzielny twój zapaf ? Jakiego wroga scigafy rçce twoje i oezy? Jakie byfy twe chçci? jakie iyezenia?" Plutarch wspomina, ¿e Cezar, przed którego sadem toczyfa siç sprawa, na takie sfowa Cycerona ze drzeniem upuscif wyrok skazujacy Ligaryjusza, który ju¿ trzymaf w rçku; taki tryjumf odniosfa wymowa, wsparta poteinym i szczçsliwym argumentem ad ho minem. F. H. L. Adiabena, bogata prowincyja Assyryi, na wschód rzeki Tygru, która pod koniec panowania Seleucydów stafa siç niepodlegfa i skfadafa oddzielne królestwo, ai do czasu podbicia jéj przez Rzymian pod Trajanem. Obecnie stanowi ona czçàé Kurdystanu.

Adafora — Adige

123

Adlafora, (z greckiego: adiaphoros), obojetny, w najobszerniejszém pojecit oznacza to wszystko, со samo w sobie na nie zgoía wpfywu wywrzec* nie mole, jak np. pisanie takiém, lob owakiém piórem, wysuniecie naprzód tej lab owej nogi i t. d. W samej rzeczy atoli, filozoCcznie biorac, nie nie masz obojetnego na swiecie, a niepodobieústwem jest naznaczyc granice, poza któreroi jakiebadz prxedmioty moga juz ñas i drngich wcale nie obchodzié, jakkol wiekby w praktyce oczywiscie wpfyw ich byl zupefnie niedostrzegalnym, a nawet n¡ edomys lnym .—W kosciele protestanckim Adiafora, sa to te rzeczy, których spefnienie przez koscióí nie jest ani nakazaném, ani wzbronioném; szczególnie zaá pierwsi reformatorowie, nazywali tak niektóre obrzadki koscioía katolickiego, które zdaniem ich ani posytecznemi, ani nagannemi nie sa, jak пр.: Wielkie oïtarze, swiece, obrazy, komie, siedm sakramentów, hymny facinskie, godzinki, nieszpory i t. d. Na czele tego stronnictwa, znanego pod imieniem Adiaforyetów, staf najwyrozamialszy i najíagodniejszy ze wszystkich reformatorów, Melanchton, a spory stad powstaíe s xagorzafemi nezniami Luira, w kilkonastoletniej zapalezywoáci doprowadsily nareszcie do lieznyeh rozdwojeú dogmatycznych. F. H. L. Adiaforysci, (ob. Adía/ora). Adl-Bnddha, (po sanskrycku pierwtzy Budda), nazwisko dawane przez sekte bnddystów Ais-Warika, istocie najwyiszej, pierwotnej, nazywajacej sie takze: Swayambu, czyli: Mniejqcy ват przez siç. Adi-Bnddha jest pierwiastkiem wszystkiego, со ñas otaeza i mieszka w Agnichla- Buhwana, czyli w streGe ognistej, najwyiszej ze wszystkich stref, zjakichswiat sie skíada. Od tego Adi-Bnddha pochodza : Wajroczana, Akerobia, Ralnatambhawa, Amüabha, i Amogha Siddha, a kaidy z nich wydaí z siebie boga drugorzçduego, noszacego nazwisko: Bodhitatwa. Od boga Amitabha buddysei wyprowadzaja Bodhisatwe padna panni, który daf poezatek trzem siíom przyrody: Brama, Wisznu i Sixoa. Adige, plemie zakubaúskie, znane pod nazwiskiem Czerkiesów, mieszka wzdíui nadbrzeznej Czarnomorskiej linii wojskowej, naprzeciw jej prawego skrzydia i w czesci srodka, w póín. zach. stronie Kaukazu. Adige uwaiaja siebie za pierwiastkowych mieszkaAców, i zapewne w starozytnosci jui znani bylt sasiadom, chociai pod róznemi przekreconemi nazwiskami. W skíad plemienia Adige wchodzi wiele gromad: Natchukoadcy (po obu stokach pasma górnego), Chaknss,Szapsugi, wieksi i mniejsi Abazechy i Karaczascy. Miedzy Czarnemi górami i ¿aba na ostatnich odnogach gór mieszkaja: Bzeduchy, Chaikuai, Temirgoi, Egierykoi, Machoszy, Bislincy i przesiedleni Kabardyncy; wfasciwi zas Kabardyúcy mieszkaja na przeciw srodka linii Czarnomorskiej. Oprócz gromady Chakusz, malo znanéj, wszystkie inne wyznaja wiare mahometañska, lubo nie sa w niej tak ngrantowane jak plemiona mieszkajace blizéj morza Kaspijskiego. Duchowieñstwo niegdyá nie miaío tu wladzy, obecnie zas wpfyw i skutkinauki Szerjatu (ob.) zrodziíy pomiedzy Czerkiesami wewnetrzne rozterki, które coraz bardziej osíabiaja Czerkiesów Zaknbaóskich. Jezyk Adige róini sie znpelnie od jezyka innych narodów kaukazkich i za wiera w sobie wiele glosek wargowych i gardiowych. Najlepszém narzeczem mówia Kabardyncy i Bislincy. Prawa oparte sa na dawnych zwyczajach i postanowieniachjuchwalonych wróinych czasachnazebraniach narodowych; tylko Kabarda ma stafy sad i uznanie prawidet Szerjatu. U Nathukoadców, Szapsugów i Abazechów rzad ludowy; w innych zas gromadach pozostaje w reku klassy wyiszéj. U trzech pierwszych nigdy ksiaiat nie bylo, i ludem samowíadnie rzfdziía szlachta. Ten porzadek rzeczy zmienii sie. odiad, jak Czerkiesy przyjeH prawidla Szerjatu, które zachwialy wladze wyiszéj klassy. Plemiç czerkieskie, skutkiem swego poloienia i nienawisci panujacej pomiçdzy klassa wyisza a ludem,

126

Adlerbet* — Adlersparre

ny tureckiej 1828 i bnf udzial w oblçzenin Braiiowa, w przejsciu armii prxei Dunaj, oblezeniu Szumli i wziçcin Warny. W 1833 mianovrany glówno zarzadiajacym wydzialem poczt wcesarstwie, nastçpnie ministren» dworn i dóbr cesarskich, oraz kanclerxem orderów. AilercreotZ (Karol Jan hrabia), general szwedzki, or. 1757 г., w 13 rokn ¿ycia jako kapral wstapil do pnlku dragonów finlandzkich, odznaczyl siç w wojnach z Rossyja (r. 1788 i 1808), a prçdko dosfuzywezy aie, stopnia generala brygady, po wzieciu w niewolç naczelnego wodza, gen. Lövenhjelma, earn objal glówne dowództwo i wsïawil siç kilkoma walnemi bitwami, pod Sikajoki, Rivolax, Lappo, Alavo i Knortane (w Finlandii). Odwrót armii szwedzkiej, pod jego kiernnkiem (we Wrzeániu 1808 г.), dopefniony zostal niemniej zaszczytnie. Powróciwsiy do Stockholmu, gdzie go z zapaiem przyjçto, Adlercreutz stanal na stronie przeciwników szalonej polityki króla Gustawa IV, (ob.), a gdy wszystkie usilowania zgodnego zalatwienia rzeczy spelzly na niczém, w imieniu narodn przyaresztowal króla d. 13 Marca 1809 r. W r. 1813, bçdac juz generalem dywfxyi, zostal naczelnikiem aztabu glównego armii szwedzkiej, wyslanej do Niemiec, a nastepnie do Norwegii. Urn. 1815 г.; na rok przed smiereia otrzymal godnosé hrabiowska. Adlerfeld (Gustaw), dziejopis wojeu i wypraw Karola XII, urodzil siç 1671 r. blisko Stockholmu; akoñczywszy uniwersytet upsalski,odbyl czteroletnia podrói do znaczniejszych miast Europy, w celu doskonalenia sie dalszego. Przez wpfywy ksiecia Holstein-Gottorp, Adlerfeld przyjety zostal na dwór Karola ХП króla ezwedzkiego, któremu towarzyszyl w wyprawie do Polski nieodstepnie, ai do nieezczeáliwej bitwy pod Póftawa. Ztad, jako naoczny swiadek wszystkich dzialaA wojska ezwedzkiego, objal wswojém dziele wiele ciekawych wiadomoáci i szczególów wiarogodnych, opartych na rapportacb, skladanych mu z polecenia Karola XII przez sztab jego i wszystkicli generalów. Dziennik ten wypraw i pochodów króla Karola, obejmujacy lat 9 od chwili wkroczenia do Danii, pisany w szwedzkim jezyku, doprowadzonym jest do wilii bitwy pod Póltawa, gdzie walczac Adlerfeld, przy noszach królewskich polegl od kuli dzialowej. Rossyjanie zabrali rekopism uczonego meza,wraz z wszystkiemi pociagarni Karola. Póíniej syn Adlerfelda odzyskal to dzielo i wydal je г. 1740 w Amsterdamie, w 4 tomach w jçzyku francuzkim; p. п.: Histoire militaire de Charlee XIT, Roi de Suéde, depuis Van 1700, jusqu'à la bataille de Poultawa en 1709 i t. d. TJómaczenie niemieckie z przypisami, wizernnkiem Karola XII i planami wszystkich bitew wainiejszyeh w Da nii, Po see i Rossyi, wyszïo w r. 1740-1742, p. п.: Leben Carl's des Zwölften i t. d. von Gustav Adlerfeld i t. d. Jest to wazny przewodnik, stylem prostym i obrazowym skreslony dla badacza wypraw ówczesnych Karola XII, áciále wiaiacy siç z dziejami polskiemi. Napoleon I, w czasie wyprawy rossyjskiej czesto czytywal to dzielo, majace taka stycznosé z jego dzialaniami. J. G. Adlersparre (Jerzy, hrabia), urodzil siç w Jamtlandji, prowincyi szwedzkiej, W r. 1776 Adlersparre wezedl do síuiby wojskowej i odbyl kampanija rossyjska, po ukoúczeniu której, król Gustaw III poslal go do Norwegii w 1791 roku, z tajném poleceniem podbudzania tej krainy do powstania. Po smierci Gustawa III, Adlersparre porzucil sluibe, wojskowa w stopniu rotmistrza i udal sie do dóbr swoich, gdzie z zapaiem oddaf щ naukora i czynnie zajmowal siç redakcyja dziennika: Liisning i blandede Amnen. Nowe wypadki polityczne powoialy wkrótce Adlersparre na scene dziejów. Otrzymawszy stopieñ majora i dowódz two nad armija zachodnia, Adlersparre nie malo sie przyczynil do upadku Gusta wa IV, za со wkrótce mianowany zostal radca stanu, pulkownikiem, narcszcie ge

Adersparre — Adminlstracjrja

137

neralem-adjutantem ; w 1811 r. otrzymal godnoíó brabiowska. UmarI1835r. Starssy syn jego, Karol August, znanym jest w Szwecyi ze swych poetycznych utworów. Ad libitum, po wlosku a piacere {wedlug upodobania), pisze sie, w dzielach muzyki nad czeiciami, które wymagaja lub dozwalaja wykonania nie wiazanego przepisami taktu albo tempa ; najpowszechniej zatém w solach, gdzie je zawieszenie glosa na kadencyje wywoíuje. Glosom towarzyszacym daje sie wówczas slowem : eolia parte do zrozumienia, aby sie do glosa glównego stosowaïy ; zgodne przeto zboczenia od scisloeci pomiaru taktowego, moze tylko nastfpié za wspólném porozumieniem sie, wykonawców, (ob. Tempo rubats). W partycyjach i na tytalach muzykalijów, slówko to, obok glosu lub narzedzia jakowego poloione, wskazuje, ie one niekoniecznie do wykonania dziela sa potrzebne. Admet, syn Feresa, króla Fere (Pherae) w Tessalii, uczestnik lowów na dzika kaledonskiego i wyprawy Argonautów do Kolchidy, zostawszy po ámierci ojea królem, staral siç о rekç Alcesty, córki Peliada. Ten mu ja przyrzekl, jesli lwa razem z dzikiem zaprzeze do wozu wjedna uprzaz; czego dokazal przy pomocy Apollina, który przez iyczliwoáé síuzyl u niego za pasterza. Przy godach weselnych zapomnial spefnié ofiarç na czesó Diany. Ta mszczac sie, nasíafa mnóstwo wezy do komnaty malieúskicj ; lecz i tu wsparl go Apollo, poáredniczac w przeblaganiu uraionej bogini. Apollo takie sklonil Parki (ob), do przedluienia nici jego iywota, lecz tylko w razie, gdyby inna z familii osoba dobrowolnie smieré za niego poniosla; czego dopelnila wierna mu malzonka. Tknieta takiém poáwieceniem Proserpina, sama ja do meta odeslala ; wedlug innych zas", Herkules moca, swego ramienia wydobyl ja z otchlani Hadesu i zwrócil meiowi (ob. Alcesta). Admlolstracyja (z laciiiskiego: administrare, zarzadzaé), znaczy zawiadywanie sprawami osoby prywatnej, lub cíala zbiorowego. W sciálejszém, a najpo wszechniej uiywaném znaczeniu, rozumiemy pod adminislracyja zarzad kraju, oraz zbiór wszystkich wladz do zarzadu tego wchodzacych. W takim razie druga polowa rzadu, obok administracyi, jest jego forma, natura czyli konstytucyja; tam zas", gdzie o tej ostatniej nie ma mowy, wladzom administracyjnym przeciwstawiamy zwykle wladze sadowe, których do administracyi día tego nie zaliezamy, ie regula ich postepowania jest niezmienna, zawislf jedynie od praw krajowych, bez wzgledu na skutki z zastosowania ich wyniknaé mogace; gdy tymczasem wladze administracyjne kieruja siç i zmieniaja wedlug kaidorazowego stanu polityki ogólnej, widoków glowy pañstwa i t. d., a wiec swobodniejsze día siebie miewaja pole dzialania. W administracyi odróiniamy przedewszystkiém zarzad ogólny kraju, obejmujacy organizacyje wladz centralnych i stanowiacy zasady sluiby publicznej, oraz pojedyñcze galezie administracyjne.—W króIestwiePolskiém naczelna wladza rzadowa jest Rada Administracyjna, pod prezydencyj§ Namiestnika Królestwa, zloiona ze zwierzchników wladz centralnych, czyli Generalnego Gubernatora Warszawskiego, ¡DyrektorówGlównych, (przed 1830 r. Ministrów) prezyduj?cych wKommissyjachKzadowychSpraw Wewnetrznychi Duchownych; Sprawiedliwosci; Przychodów i Skarbu; oraz zKontrolera Glównego wNajwyiszej Izbie Obrachunkowej: z prezesa Heroldyi i innych osób przez monarche inianowanych. W kaiilej Kommissyi, prezydowanej przez Dyrektora Glównego, saDyrektorowie wydzialów, zarzadzajacy w Kommisyi Spraw Wewnçtrznych i Duchownych: wydziaíem Admistracyjnjm,\Vyznan,Przemyslu i Kunsztów, oraz NaczelnikiemKontrolli; w Kom missyi Przychodów i Skarbu, wydzialami: Docliodów stalych, Dochodów niestalych, Dóbr i Lasów, oraz Górnictwa. Pod bezposredniém zwierzchnictwem tych wladz centralnych (wyjawszy Kommissyi Sprawiedliwosci, wzgledem organizacyi

128

Administrajja — Admlnletracyja dyjecesyi

której (ob. Sqdownictwo), stoi w kaidej gabernii Riad Gubernijalny (dawniej Kommissyja Wojewódzka), i Gobernatorem Cywilnym (dawniej Prezesem) na cíe le, podzielony na wydziafy: skarbowy, administracyjny, wyznan i oáwiecenia, oraz wojskowy. W kazdym powiecie (dawniej obwodiie), jest Naczelnik Powiatn (da wniej Kommiesarz Obwodowy), pod iwiericbnictwem klórego stoja Burmistne miast (wyjawszy Preiydentów miast gubernijalnych, zaleznych wprost od takichze rzadów) i Wójci gmin w obsxarach wiejikieb. Magietrat miasta Warszawy laleiy bezpoárednio od Kommissyj Rzadowycb. Obok powyzej wymienionych sa jesicie inne wfadze centralue, które, jakkolwiek w Ваше Administracyjnej nie reprelentowane, zaleza jeduak wprost od niej i od Namiestnika Królestwa ; takiemi sa: Okrag Naukowy Warsiawski, pod wiglçdem naukowym zostajacy pod wfadza Mi nistra Oáwiecenia Narodowego w cesarstwie; Zarzad ХШ Okrçgn Kommunikacyj Ladowych i Wodnych i Dyrekcyja Pocit w królestwie Polskiém. Pod nadzorem Kommissyi Przychodów i Skarbu, jakkolwiek pod oddzielnemi Prezesami zostajç: Bank Polski i Towarzystwo Kredytowe ; wiçcej jai od tej Kommissyi zalezne sa: Dyrekcyja Loteryi i Administracyja dochodów Tabacznycb, z których zyski wydzierzawiono przedsiebiorcom prywatnym. Celnictwo, pod sterem Zarzadu Celnego w cesarstwie, bezpoárednio zawiadywane jest prsez Namiestnika Królestwa, w kancellaryi ktÓrego Wice-dyrektor oddzielnym kieroje wydziafem tej sfuzby, od którego znowu zaleza naczelnicy okregów celnych i dyrektorowie pojedyúczych komór. Pod nadzorem Kommissyi Spraw Wewnçtrznych i Dachownych zostaja: Konsystorze wszystkich wyznaó, Akademija Duchowna Rzymsko-Katolicka; (со do wfadz dachownych w królestwie, (ob. Hierarchija i pojedyVicze Dyjecetyje), Instytut wychowania panien w Nowej Alexandryi (Puiawach, ob.), Dyrekcyja Ubezpieczeñ i Dyrekcyja Wyácigów Konnych. Marszaíkowie szlachty sa reprezentautami szlachty wfaitíwej gubernii. Minister Sekretarz Stana, arzçdujacy w Petersburgu, przedstawia Monarsze interesa królestwa Polskiego dotyczace, i wole Najwyisza kommunikaje Ministrowi Królestwa. Dyrektor kancellaryi Namiestnika królestwa, jest posrednikiem we wszystkich sprawach pnedíoionych decyzyi Namiestnika, a nie kwaltöknjacych siç do wniesienia na Radç Administracyjna; znosi siç oraz z dykasteryjami od tej rady niezawisfemi, jako to: ze wszystkiemi wladiami wojskowemi, z zarzadem Generalnego Gubernatora Warszawskiego, Komendanta miasta Warszawy i komendantów (da wniej Naczelników wojennych) w miastach gubernijalnych, z wydziafami po b. Kommissyi Wojny (zarzadem zaciagów wojskowych) i z iandarmeryja, o ile takowa posiada attrybucyje sluzby cywilnej. Pod wiedza Gabernatora Wojennego stoi zarzad Ober-policmajstra, czyli policyjny w Warszawie; na prowincyi policyja zaleiy od Kommissyi Spraw Wewnçtrznych i Rzadów Gubernijalnych. — (O szczególowej organizacyi powyiej wymienionych i innych wladz administracyjnych królestwa Polskiego, (ob. nazwy eamychte wladz). F. //. L. Administracyja dyjeoezyi, nastepuje, gdy stolica biskupia przez smierc*, przeniesienie lub rezygnacyjç biskupa, opróíniona zostaje. Natenczas sede vacante, jak siç wyraza prawo kanoniczne, zbiera siç kapitale kanoników katedralnego koscioía, której obowiazkiem jest prowadzió rzady opróznionej dyjecezyi, póki nowy biskup nie nastapi, i wybiera z poáród siebie tymczasowych zarzadców dy jecezyi, którzy, jako jej zastepcy, zowiç. sie wzglçduie do kapituly : vicarii capi tulares, wzglçdnie do dyjecezyi zas* : administralores. Jest ich zwykle dwóch, czasami trzech. Pierwszy i gíówny jest administrator spiritualium, to jest spraw duchownych, czyli tymczasowy naczelnik konsystorza; drudzy zas: jeden lob dwaj día kontroli sa administratorami temporalium, to jest dóbr i majatku stanowigce

Administracyja dyjooozyi — Adminlstraoyja wojskowa

129

go uposazenie biskupslwa. Administracyja dyjecezyi iadnych zmian zaprowadzaé nie mole i ogranicza sie, na te tylko eprawy, które dla nagïoici swojej zwloki niecierpia, a przeto przyszfego biskupa wyczekiwaé nie moga. Wszystkie inné, jak naprzykfad obsadzenie opróinionych kanonij katedralnych, lub probostw, których biskup jest kollatorem, odkïadaja sie, do przysziego biskupa. X. V. S. AdminlStraoyJa WOjskOWa. Wojsko przeznaczone do strategicznych i taktycznych celów, odpowiednia i sobie wîaàciwa ma organizacyjç i hierarchijç. Aie wojsko jest ¿ywém ciaîem, które utrzymywaném i we wszeikie potrzeby zaopatrywaném bye* must, bez ezego nie mogloby wojennego swego dopeíniaé zadania, potrzebuje wiec jeszcze, obok swojej czysto -wojskowej organizacyi i hierarchii, organizacyi i hierachii administracyjnej, tym róinytn potrzebom odpowiadajacej. Otói, ciioéé wszystkich tych urzadzen i srodków, które nie bezposrednio do taklycznej dziaíalnoáci wojska, ale do róznolitycli jego potrzeb siç odnosza, zowiemy Administracyja wojskowa. Trudni siç wiec ona opatrzeniem tych potrzeb i Iubo sama w taktycznych czynnosciach wojska udziafu nie bierze, najsciálej wszelako z caía jego organizacyja jest pofaczona, i stanowi niezbedny onegoi ¿ywioí skitdowy. Stworzona w wojsku i dla wojska, ulega tez prawom i rozporzadzeniom, które wojskiem rzadza. Administracyja wojskowa przy samém jai tworzeniu siíy zbrojnej, czynny bierze udziaf, sprawe, zaciagów urzadzajac, zaciagniçtego zas ¿oínierza ubiera, w broñ opatruje, opfaca, zywi, pielegnuje chorego, obmysla wymiar sprawiedliwoici i zaspokojenie potrzeb duchownych. Wojskowa Admini stracyja podzielié mozna na Administracyja naczelna, która zarzadem ugólnym i kontrola sie trudni, i na wykonawcza gaíai administracyi. Pierwsza bywa we wszystkich krajach europejskich powierzana osobnemu ministeryjum czyli Kommissyi Rzadowej wojny, na której czele stoi minister wojny. Drnga, to jest galai wykonawcza, sklada sie z róznych specyjalnych siuib administracyjnych, jak np. audytoryjatu, sfuiby zdrowia i t. d., z organizacyja wojska áciále polaczonych i z niém z miejsca na miejsce sie przenoszacych. Ministeryjum wojny zarzadza z ceutralnego swego stanowiska caía sprawa organizacyi siiy zbrojnej, spraw; zaciagów i awansów, rachunkowoácia w najrozciaglejszém jej znaczeniu, obmyálaniem i rozdziaíem potrzeb w naturze wojsku dostarezanyeh, jak zywnos'ci, furaiu, ubiorów, opalu i ¿wiatía, koszar lub kwater. Przy organizacyi wojska ma na wzglçdzie nie lylko róine zakíady wojskowe, jak szkofy i akademije, domy inwalidów, lazarety, arsenaíy, prochownie, ludwisarnie, zaklady artyleryczne i iniynierskie; zaklady remontowe, wiçzienia wojskowe, kompanije poprawczei t. p., ale zajmuje sie takie urzadzeniem, utrzymaniem i zwierzchnim nadzorem róinych specyjalnych síuib administracyi wojskowej, które do pojedyúczych korpusów, dywizyj lub puíków dodawane bywaja. Naleiy tu mianowicie: czçéd síuiby ad ministracyjnej za wojskiem idaca, wojskowo uorganizowana i wojskowej poddana komendzie, jak np. pociag taborów artyleryi, kompanije rzemieáinicze, w wielu krajach takie pociag iywnoáci, sludzy lazaretowi i t. d.; dalej síuiba zdrnwia, z lekarzy, chirurgów, felczerów zíoiona ; audytoryjat polowy ; síuiba duchowna z kapelanów zíoiona; pfatnicy; urzednicy kommissoryjatu ubiorezego, iywnoáci i furaiów, intendentury, administracyi lazaretowej, administracyi biurowej i t. d. Ka ¿da armija czynna, na osobnym teatrze wojny dziafajaca i osobnego majaca wodza, musi tei mied udzielnego naczelnika caíej swej administracyi. Taki naczelnik nos! nazwç intendenta generalnego i ma pod soba intendentów korpusowych, a podintendentów przy kaidej dywizyi, (ob. Ordonalor). Zadanie intendenta ge neralnego wielorako jest odmienne i duio trudniejsze od zadania naczelników ad ministracyi w czasie pokoju. Sama jui ¿ywnosc nie zawsze moie byé na prawiEXCTKLOPKOYJA TON I. 9

130

Administracyja wojskowa — Admirallcyja

diowej drodxe magazynów wojskowych i polowych piekarni dostarczona, i przj chodzi nieraz ¡ntendentowi uciekac" sie do twardego srodka rekwizycyi. — Za cza8ÓW Rzeczypospolitej Polskiej, obowiazki dzisiejszego ministra wojny sprawowal hetmán wielki, pisan zaá polny by! rodzajem intendenta i konlrolera generalnego wojsk rzeczypospolitej. W królestwie Polskiem, w latach 1815—1830, naczelna administracyja wojenna zawiadywala Kommissyja rzadowa wojny, pod przewodnictwem wíasnego ministra. Kommissyja ta, skíadaía sie z sekretaryjatu generalnego, do którego nalezaío archiwnm generalne i z trzech dyrekcyj. Dyrekcyjr materyjaïôw obejmowafa wydziaí artylleryi i inzynieryi, kommissoryjat ubiorczy í wydziaí zdrowia. Do skíadu dyrekcyi osób wchodzií wydziaí ruchu i biórem odmian i biórem zaciagu, i audytoryjat generalny. Dyrekcyja rachunkowosci obej mowaïa wydziaí funduszów с biórami : funduszów, ¿oídu, furazu i wynagrodzei'i; biórem rachunkowosci artylleryi i inzynieryi; biórami: rachunkowosci kommissoryjaIn, rachunkowosci síuiby zdrowia i wydziaí kontroli generalnej. Obok Kommissyi wojny istniaíy osobne síuiby administracyjne, juz to bezposrednio tej kommissyi podlegíe, jui to do dywizyi lub puíków przydzielone, a miaño wicie: kassa gene raba wojskowa, pod zarzadem píatnika generalnego; kommissoryjat ubiorczy, pod zarzadem dyrektura generalnego; síuzba magazynów; audytorowie: generalny, dywizyjni i puíkowi; kapelani puíkowi pod zwierzchnictwem starszego kapelana; lekarze dywizyjni, sztabs-lekarze i lekarze batalionowi, pod zwierzchnictwem naczelnego lekarza ; administracyja gfównego szpitala wraz z gíó wna apteka woj skowa; korpus pociagu, zupeínie wojskowo zorganizowany, i kompanije poprawcze. Wewnetrzna administracyja puíków zawiadywali puíkownicy, a kompanij kapitanowie. Wt. B. Admínistraoyjna Rada, (ob. Rada Adminittracyjna). Adminlstracyjny procès, (ob. Procès). Administratorowie krakowscy, byli to rzadzcy dóbr i wíasnoáci tego mia ste, i tak zwana stróiq (custodia piscium) z grona rajców wybierani. J. M. Administrowanie sakramantow, (ob. Sakramental Admiraoyja, podziw, podziwienie, z íacinskiego: admirari, podziwiac, wyraz w mowie naszej bezpotrzebnie czesto uiywany. Mówi sie. takie: admirowac, zamiast podziwiaö. Admiral (Henryk), urodzif sie w 1744 r. w Anzelot we Francyi. W nocy dnia 22 Maja 1794 г., Admiral postanowií zabic síynnego rewolucyjonistç Collotd'Herbois i w tym celu strzelaf do niego po dwakroé, ale chybií. W tejze somej chwili zaaresztowano w mieszkaniu Robespierre dwudziestoletnia dziewczyne, Cecylija Renauld, która twierdziía, iz po to tylko przyszia, aby zobaczyé jak tei wyglada tyran. Oskariono ja o wspólnictwo z Admiralem, równiei jak i 52 osób, miedzy któremi byli : Rohan, Montmorency, dwóch czy trzech pp. de Sombreuil, p. de Sartines i wielu innych znakomitych ludzi, i wszystkich tych nieszczesliwych skazano na smieré. Kiedy oskarzyciel publiczny Fouquier-Tinville czytai ich imiona, Admiral zawoïaï : „masz chyba djabía w ciele, kiedy oskariasz te osoby o wspólnictwo ze mna ! Ja je po raz pierwszy widze!" Zmuszony patrzec na s'mieró tylu niewinnych swych wspólników, Admiral poíoiyí odwaznie swa giowe pod gillotyne. Powiadaja, ze Admiral mial zamiar zabic samego Robespierre, ale przekonawszy siç, ¿e dostep do niego bardzo jest trudnym, rzucií sie. na Collotd'Herbois i przypïaciï to zyciem. Admirallcyja, w marynarkach róznych krajów róine miewa znaczenie. We Francyi admiralicyja (amirauté) nazywaí sie. sad, wymierzajacy sprawiedliwosé w imieniu admiraía, jako wodza naczelnego floty, wojska i policyi morskiej. Do

Admiralioyja — Admiral newski

131

lego sadu nalezaly wszystkie sprawy, éciagajace sie do rozmaitych przedmiotów ieglugi i marynarki kupieckiej ; a mianowicie o rozbiciu sie okretów, polowach, rozbojach morskich, zbiegostwie marynarzy i t. p. Podczas rewolucyi 1789 r. sad ten zostaf zniesionym. — W Anglii admiralicyja (admiralty) sklada si; z szeácia lub siedmiu czlonków, przez króla mianowanych, noszacych tytul lordów admiralicyi. Pierwszy lord admiralicyi jest zawsze czlonkíem gabinetu, czyli ministran. Wladza ta zarzadza wszystkiém, cokolwiek odnosi siç do wydziafu marynarki; wydaje rozkazy dowódzcom wypraw i stacyj morskich, a obok tego wykonywa jeszcze wszystkie czynnosci dawnej admiralicyi francuzkiej. — W Rossyi nazwisko admiralicyi oznacza ogó Г wszystkich wydziaíó w marynarki : Inspektorskiego, wykonawczego, gospodarczego i naukowego, oprócz wojennego; tak samo lei nazywaja sie w Rossyi zakfady na brzegach rzek, lub morzu, skladajace sie z róznych warsztatów do budowania, naprawy i opatrzenia statków, to со we Francyi nazywaja: Arsenal de marine. Admiral, (z arabskiego : emir, wódz), dowódzca sily zbrojnej na morzu, wyraz uzyty najprzód w XII stuleciu przez Genuenczyków i Sycylijczyków, jako tytul naczelnego wodza ich floty. Dzis godnosc ta istnieje we wszystkich krajach, wyjawszy w Turcyi, gdzie dowódzca floty nazywa sie Kapudan-pasza. Za czasów dawnej monarchii francuzkiej, godnosc Admiralska byfa jedna z najpierwszych w koronie, a przywileje jej byfy tak wielkie, ze ja Richelieu zniósí 1627 г.; przywrócií ja wprawdzie w 40 lat póíniej Ludwik XIV, ale tych samych со dawniej awobód jui do niej nie przywiazaf, chociaz i tak jeszcze sady Admiralicyi nie wydawaíy wyroków w iniieniu panujacego, lecz samego Admírala, chociai on mianowaí na wszystkie posady w marynarce, udzielaí dymissyje, paszporta i listy zelazne. Do niego tez nalezaía jedna dziesiata czesc wszystkich zdobyczy i okupów, oraz jedna trzecia przedmiotów po rozbitych okretach na brzegi wyrzuconych, lub ocalonych przez mieszkaúców nadbrzeiy. Rewolucyja 1789 roku, znowu zniosía ten. urzad, lecz przywrócif go Napoleon, w osobie szwagra swego Mú rala; podczas restauracyi, Admirafem by( ksiaie Angoulème, pod jego zas zwierzchnictwem dowodzili flotta wice i kontr-admirafowie. Ludwik Filip godnosé Admiraiów Francyi zrównat z dostojeóstwem marszafków. W Anglii ty tuf wielkiego Admírala : Lord high admiral, udzielany jest tylko ksiaietom krwi królewskiej; ostatnim byf król Wilhelm IV przed wstapieniem na tron, jako ksiaie Clarence (г. 1828). W zastepstwie wielkiego Admírala rzadzi Admiralicyja (ob), której czfonkowie nazywaja sie Lordami Admiralicyi. Oprócz tego odróinlajf jeszcze w Anglii Admirafów bandery biaiej i blekitnej, pod których rozkazami zostaja: wice-admiralowie i kontr-admiralowie, równi w stopniu generalom dywizyi i brygady. W r. 1816 byío admiratów w marynarce angielskiej 70, wice-admiraíów 75, a Rear-Admirals, admirafów tylnej strazy 80; wszakze ostatniemi czasy dla wzglçdôw oszczednoáci liczbe tç zuacznie zmniejszono. Tytul Admírala llotty (Admiral of the fleet) jest tylko honorowym, i równie jak tytuly wice i kontr-admiralów zjednoczonego królestwa, nadawany bywa zasluionym oficerom marynarki.—W Rossyi na czele marynarki stoi general-admiral, która to go dnosé piastnje obecnie W. K. Konstanty Mikolajewicz, brat panujacego monar chy. — U пае Kazimierz JagieUoáczyk miastu Gdanskowi nadal tytul Admírala polskie F. H. L. Admiral newski: tak nazywal siç za Piotra W. kommissarz, zawiadujacy Nexcskq flotq, która cesarz z wlasnej szkatuly zbudowal i rozdal statki mieszkañcom Petersburga rozmaitego stanu, aieby oswoié ich z morzem i ieglugf. W tym cela urzadzony byl warsztat okretowy naprzeciw letniego ogrodu, nazwany

132

Admiral newski — Adelphi

partykulamym. W niedziele i swieta wszyscy wíasciciele statków. na znak dan; priez wystrzal z dziafa, powinni byli zbieraé sie ¡ wypfywac na swych statkach día odbywania dwiczeñ, które koñczyli, gdy spuszczono bandere na statku komraissarza. Kto nie byl obecnym na ¿wiczeuiach, píacif kary pienieznej od 3 do 9 rubli. Pierwszym admirafem Newskim byl Potemkin. Admonicyja, wyraz faciñski, znaczy napomnienie, przestroge, daña przez zwierzchnika podwíadnemu, przez nauczyciela uczniowi. W sprawach koscie'nych Admonicya, udzielona moca wladzy biskupiej, poprzedza exkommunike. Admonicyja, w dawném prawie francuzkiém, oznacza napomnienie dañe w obecnosci trybunafu, te strony prezydujacego, obwinionemu o mniejsze wykrodenie, stojacemu przed kratka, z wezwaniem, aby na przyszíosc postepowaí ogledniej. Admonicyja nie pociagafa za soba niesfawy. Adolf Fryderyk, ksiaie Holstein Gottorp, król szwedzki, syn Chrislyjana Au gusta, biskupa Lubeki i Administrator kraju Holstein Gottorpskiego, ur. 1710 r. Po smierci Karola Fryderyka ksiecia Holstein-Gottorp, Adolf Fryderyk objal opieke nad maloletnim jego synem Piotrem, gdy zas ten ostatni, majac zapewniony flobie tron rossyjski, nie chciaf przyjac ofiarowanej mu korony szwedzkiej, Adolf Fryderyk wybranym zostal przez sejm na nastepce tronu szwedzkiego w dniu 3 Lipca 1743. Atoli tron nie przyniósl szczescia Adolfowi Fryderykowi; arystokracyja szwedzka pozbawila go wszelkiej wladzy i to tak dalece, iz nie mögt nawet bez jej pr zwolenia zebrac sejmu ogólnego paust vva. na obrone swych praw i przywilejów. Wtedy, za staraniem iony Adolfa Fryderyka, Ludwiki Ulryki, siostry Fryderyka II pruskiego, uknuto spisek przeciwko arystokracyi, która dowiedziawszy sie o zamiarach królewskich w r. 1765, skazaía na smieic stronników tronu. Adolf Fryderyk po dwa kroc usifowaf zgromadzié ogólny sejm paástwa, ale zawsze znajdowal w szlachcie silny i zaciety opór. Zagrozif wreszcie abdykacyja i wtedy dopiero dozwolono mu zwolaó stany szwedzkie. Stany przy wrócifу Adolfowi Fryderykowi nieslusznie wydarta mu przez szlachte wladze, ale niediugo z niej korzystal, umarl bowiem wkrótce potém, d. 12 Lnt. 1771 г., zostawiajac tron slynnemu w dziejach synowi swemu, Gustawowi III. Adolf Nasauski, mfodszy syn hr. Walrama de Nassau, urodzil sie miedzy 1250 i 1255 r. W dniu 10 Maja 1292 r. Adolf Nassau wybranym zostal jednomyslnie na króla Niemieckiego. Byfto dobry i waleczny monarcha, ale nie umial utrzymaé dla siebie korony. Adolf Nassau zawdzieczal swój wybór Albrechtowi austryjackiemu, tudziez elektorom: kolonskiemu i mogunckiemu, którym znaczne dobra przyobiecal. Tymczasem po wstapieniu na tron, zapomniat о swych obietnicach, i przez to utracil wszystkich stronników. Poiyczywszy od Edwarda I angielskiego 100,000 funt. szterl., Adolf Nassau obiecal mu pomagac w wojnie s Filipem Pieknym, królem francuzkim, ale papiez nie dozwolif mu tego uczynic*. Ta po wolnosc wzgledem wladzy papiezkiej, równiez jak i zbrojne zajecie Turyngii, kupionej niby przez Adolfa Nassau, tak dalece ohydzily go w oczach ksiaiat niemieckich, iz postanowili zíozyé go z tronu. W tym celu powolali Adolfa Nassau przed koilegijum elektorskie, a gdy tenie stawié sie nie chciaf, oglosili go za pozbawionego korony i wybrali na jego miejsce Albrechta austryjackiego, 23 Czerwca 1298. Wybuchia wojna domowa, a Adolf Nassau po walecznej obronie zginal ¿mierda bohateraka 2 Lipca 1298 r. Wspófczesny a nieprzyjazny Adolfowi Nassau, biskap Gerhard, nazwal go: Najwdeezniejszym mçiem Niemiéc. Adolphl (Henryk), zmaríy w г. 1686, jako superintendent i ober-pastor w M¡tawie, w Kurlandyi, wielce sie przysluiyl jezykowi lotewskiemu, pierwszy bo wiem granrmatyke tego jezyka napisal, która wydrukowano w Mitawie r. 1856

Adelpnl — Adonis

133

p. n. Enter Vernich einer kurz gtfattten Anleitung гиг Lettischen Sprache. W przedmowie pisie, ie jeden tylko Krzysztof Filrrecker ujmowaf sie przed nim jezykiem lotewskim, piszac o przypadkowaniu ¡ czasowaniu; niemniej ie uwaiano wówczas za rzecz szkodliwa uczyc fotewskie dzieci czytania i pisania. W roko takie 1685 w Mitawie wydal Kancyjonal. J .G. Adolphe d'or, nazwisko dawnej monety szwedzkiej, zlotej, której wartoáé wynosi okofo 21 zip. (rub. sr. 3 кор. 15 'Л). Adon (swiçty), biskup Vienne, urodzii sie w dyecezyi Sens, we Francyi, r. 800. Zasïynawszy nauka i poboznoscia, powofany byf na nauczyciela w opactwie Prom, w dyecezyi Trewirskiej. Ztad wyjechawszy do Rzymu r. 853, lat 5 tam przepedzif. Bçdac jui biskupem odbyl sobór w swoim kosciele metropolitalnym r. 870. Um. 16 Grudnia r. 875. Napisaf kronike powszechna od stworzenia swiata ai do swojej s'mierci; martyrologijnm; historyje meczenstwa i. Dezyderyjusza biskupa Vienne i iywot s. Teuderyjusza. AdOUai, wyraz, którego Zydzi uiywac zwykli na oznaczenie Boga; gdzie w Starym Testamencie wymieniony jest po nazwisku Jehowah, oni przez uszanowanie día tego swietego imienia, czytaja Adonai. Twierdza, ie raz tylko w roku wymawiai imie Jehowah, arcykapïan w Swietém Swietych, w dzien oczyszczenia, i ie prawdziwe brzmienie tego wyrazu zagin^lo. Filon Alexandryjski nazywa to imie niewypowiedzialném; a w przekïadzie Biblii przez Siedmiudziesiat, zawsze jest tíumaczone przez Kvyos ,,pan," со swiadczy, ie niewymawianie go przez Zydow jest bardzo staroiytném. Zastepujace je Adonai (po hebr. panowie), jest imieniem wíasném Boga, który sam siebie tak mianuje u Izajasza 8, 7, i u Hijoba, 28, 28. Adonibezech, król miasta Bezech, w ziemi Chananejskiej, о mil 17 na wschód Napluzy. Po s'mierci Jozuego, pokoleraa Judy i Symeona, wystapify przeciw Adonibezechowi, pobify go, a pojmawszy, obcieto mu koi'ice raк i nóg. Sam wtedy rzekï: Siedmdziesiçt królów i obcietemi koñcami rak i nóg zbierali pod stolem moim odrobiny pokarmów: jakom czynil tak mi Bóg oddal. ITmart w Jerusalem r. 1415 przed nar. Chr. (Sedz. 1, 1—8). AdODiOZny WierSZ, miara wiersza zlozona z daktylu i spondeju lub trocheju, (— • *» — —) np. rotkosz ТПЧ to niebie: uiywana zwykle na zakoñczenie zwrotek czterowierszowych, zwíaszcza wesoíych, do których lekkoácia swoja szczególnie sie nadaje. AdonijaSZ, syn Dawida i Haggithy, urodzony w Hebron. Po sin i erei Ammona i Absalona mniemal, ii ma niezaprzeczone prawo do tronu, i z tego powodu, w ostatnich latach zyeia ojea, utrzymywai dwór, i zamierzaf nawet posiasdí wíadze królewska; ale Natán prorok i Betsabea, odkryli i zniweczyli zamiary Adonijasza. Dawid kaxai ogfosié Salomona, królem Izraela. Ten zareczyí Adonijaszowi bezpieczenstwo, jeieli sie, zachowa spokojnie: lecz gdy prosi! о теке Abizai, wsbndzif tém podejrzenie Salomona, i z rozkazu jego zabity zostal przez Benaje. AdOOiram, (po hebr. pan najwyzszy, albo pan wysokoáci), przeloiony nad trzydziestu tysiacami robotników, których Salomon posylaf w góry Libanu na wyr^b drzewa do budowy áwialyni (III Król. 5, 14). Adonis, wedíug najbardziej npowszechnionego mytu byl synem assyryjskiego króla Tiasa i jego córki Mirry, która z poduszczenia Wenery wystepna przejefa sie ku ojeu miíoscia. W chwili, gdy ojeiee po odkryciu tego wystepku zamierzyí sie do zabicia uciekajacej, bogowie na jej proáby, by staía siç niewidzialna, zamienili ja w drzewo. Wkrótce drzewo to peklo, wydajac na áwiat Adonisa, eudnej pieknoáci mfodziana, w którym sie zaraz Wenus rozkochafa i w tajemnicy

134

Adonis — Adopcyja

powienyïa go Prozerpinie, która wszakie póíniej zwrócic" go Wenene nie chciafa. Ta skarge swoje, zaniosía do Jowisza, który spór ich w ten sposób roztrzygnaf, aby Adonis dwie tnecie roku, to jest 8 miesiecy, iyl priy Wenerze w áwiecic uadziemskim, pozostafa zas jedna trzecia czçsé, czyii 4 miesiace, w áwiecie podziemnym przy Prozerpinie. Adonis labil naraietnie íowy, со go o zgubç przyprawiio; шпаг! bowiem z rany zadanej mu przez dzika cliybionego na polowania. Biegnac na ratunek umierajacego, Wenus za poíno juz przybyfa, mimo, ie nóg nie ¿afowaía przy przedzieraniu siç przez cierniste krzaki roi biafych, które pod jej rozkrwawionemi stopami przemienify siç w czerwone. Ze go jai ocalié nie mogla, wiec krew tylko jego, na pamiatke swej boleáci, w anemone, przemienifa. Na czeáé Adonisa (w Alexandryi mianowicie), odprawiano coroczna uroczystoáé z dwócb czeáci zïoiona: jedna z nich smetna, áciagafa sie do odejscia Adonisa w kraje podziemne , draga weselsza, escita jego powrót na swiat. Ciekawe sa wyrabiane przy tej okolicznosci, tak zwane Ogrody adonisowe: w gliniane (niekiedy srebrne) naczynia, niby doniczki, zasiewano przed uroczystoácia ziarna pszenicy i inne, które mocném ciepíem rozgrzane, przed czasem lisó puszczaíy; krótka ich zielonosé zapewne zuikomosci rozkoszy ziemskicli byfa obrazem. Myty o Adonisie przybyfy ze Wschodu. Przebija w nich czesc natury w poïaczeniu z pewna wiara astronomiczn), i Adonisa moinaby poniekad bra¿ za boga roku sfonecznego. Podobieústwo nazwy jego z fenickiém afowem: «don, pan, bije ta w oczy; а miaño to síuiyfo tam i sloñcu, jakoby panu niebios. Adonis, roálina, do rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae Juss.) nalezaca, a w klassie wieloprecikowej i wielosíupkowej u Linneusza pomieszczona; ma kielich piçciolislny, regularny, koronç z pieciu lub wiecej píatków zíoiona, foremna; precików wiele, równie jak i síupków, które tworza podluzna gtówkq w árodku kaidego kwiatu. Wszystkie gatunki sa zielne; kwiaty stoja pojedyúczo, sa iófte i czerwone. De Candolle opisaf 11 gatunków w tym rodzaju, z tych Adonis jeiienny (A. autumnalis L.) uprawia siç w naszych ogrodach, ma kwiaty jasno-czerwone, i día tego starozytni poeci uwazali je jako krwia Adonisa pomazane. S. /'. Adopcyja, (Adoptio), przysposobienie, przyjecie za wlasne dztecko obrzadkiem prawnym dzieciçcia z innej rodziny. Adopcyja u Rzymian czynifa sie w obecnos'ci ludu. Jeieli iyí ojciec adoptowaó siç majacego, pytany byf urzedownie czyli pozwala na adopcyja swego syna, i przez to zrzeka sie wfadzy rodzicielskiej która ma nad nim? Gdy zezwolit nastepo^í akt sam. Waronki adopcyi byíy, aby adoptujacy dzieci nie miaí, i byf bez nadziei píodu. Cesarze rzymscy i niewiastom bezdzietnym pozwalali czynid adopcyja, czego dowody mamy w wyrokach cesarzów Dyoklecyjana i Maximijana. W Grecyi prawa Solotia w Atenach dozwalaíy adopcyi, z warunkami, ze adoptujacy przynajmniej czternastu laty starszym byc musial od adoptowanego, ten zaá, nie mógl miec* wiecej nad lat dwadzieácia. Adoptujacy, maliei'istwa wiçcej zawierac nie mógf. Niewiasty i niewolnicy, przywileju adoptowania pozbawieni. Prócz tego u Rzymian, robiíy zaszczyt prywatnym miasta niektóre, przyjmujacichsynôwzaswoich.We*rednichwiekach podobny zaszczyt spotka? Katarzyne, Cornaro, potém królowe, Cypru, która rzeczpospolita Wenecka za córke przybrafa. W Polsce znano adopcyje za Piastów, Mieczysfaw Stary obiecywat Helenie, ie Leszka Biafego bedzie adoptowaf. Adopcyja na drodze prawa publicznege, znaczyfa przyjçcie do wfasnego herbu: to sie nazywalo adoptio per arma, przyjmowanie do herbu. Rycerstwu litewskiemu r. 1413 przy pofaczeniu sie Litwy z korona, niektórzy Polacy dali swoje herby. Adopcyje herbowe trwaiy dosyó dfugo, i czasem je królowie polscy zatwierdzali. Czacki wyliczyf 56 familii

Adopcyja — Adoraoyja nieustajaca

135

koronnych, które przyjeíy tylei Litwinów do swego herbu, po wiekszej czesci w XVI wieku. W r. 1601 priez konstytucyjç zakaxano, i to pod utrata szlachectwa przyjmowaé do herbu nieszlaehtç, jednakie niektórzy poboini panowie i w XVIII wieku przyjmowali wychrztów, i nawet pozwolili nosié im swoje nazwiska. Korzystali z tego niektórzy Frankiici (ob. Frankiici). Teraz, w królestwie polskiém s; znane przysposobienia; takowe nadaja nazwisko przysposabiajacego i praw obrania po nim spadku. (Dzien. praw król. pois. torn. X, sir. 162). К. Wt. W. Adopoyja WOjenna. U staroiytnych Skandynawów istniaí zwyczaj, ií kiedy dwaj wojownicy íaczyli siç zwiazkiem przyjaíni i szacunku, wtedy, wykopywano w ziemi dóí, zelezcem ich wíócxni, i epuszczano kilka kropel ich krwi zmieszanej z swieia ziemia. Nastepnie, dwaj przyjaciele cafowali siç, a dóí zakrywano kamieniem na którym byíy wyryte ich imiona. Takie stovrarzyszenie siç krwi nazywafo sie adopcyja wojenna, która (aczyfa nietylko obudwóch wojowników, ale nawet rodziny ich i przyjaciof. Instytucyia ta, byía jedna z gíówniejszych przyczyn wojennej przewagi Skandynawów nad innemi ludami. Podobna adopcyje napotykamy w najdawniejszych czasach Grecyi i w wiekach árednich pod nazwa: broterstwa orçia. Adopoyjanie albo Adoptancl: tak sie nazywali heretycy, utrzymujacy, ze Chrystus, wedíug ludzkiej swej natury, jest tylko przybranym (wloptií us), synem Roga. Jai zbijajac Mad Nestoryjusza, Kosciól na soborze powszechnym w Efezie (r. 431), ogfosif wyrok ewój со do stosunku dwojakiej natury Jezusa Chrystusa, stanowiac, £e Chrystus laczy dwojaka nature w jednej osobie; tak wiec pod wigledem jednej osobistosci Chrystusa, przymioty boskie i Iudzkie sa'z soba zjednoczoue; pod wzglçdem zas natur, sa rozdzielone. Sobór Chalcedoúski (r. 451) jeszcze scislej okreslií dwojaka nature Chrystusa. Przy koucu VIII wieku Elipand, arcybiskup Toledo, które byfo naówczas w reku Maurów, zrozumiawszy niedokíadnie kilka objasniei'i Izydora z Sewilli i ustepów liturgii mozarabickiej, nie mógí rozwiazac pytania: „Czy Chrystus pod wzglçdem swej ludzkosci, jest prawdziwym, czy tez przybranym synem Boga?" Zapytany o to Felix, biskup Urgelu, w monarchii hiszpaúskiej, zostajacej pod panowaniem Karola W., odpowiedziaí: „íe Chrystus, wedfug swojej natury boskiej, jest prawdziwym Synem Boiym (proprius Dei Fdiu»), zas со do natury ludzkiej, jest tylko przybranym." Byí to zwrót do herezyi nestoryjaóskiej, со bardzo dobrze poja! Alkuin i wyíozyf w siedmiu ksiegach przeciw Felixowi, który znalazí byí niemaío zwolenników. Sobór w Ratyzbonie, zwoíany na zadauie Karola W., r. 793, potepií Adopcyjanizm; Felix odwoíaí swój bíad, со tei powtórzyí tegoi roku w Kzymie przed Adryjanem I papieíem. Lecz wróciwszy do dyecezyi, wznowií dawne zdania, które raz jeszcze sobór we Frankfurcic potepií (r. 794). Kiedy sobór w Rzymie, pod papieiem Leonem III, г. 799, potwierdzaf uchwaíy frankfurckiego, Felix, znajdowaí sie na soborze ukwizgraúskim, gdzie przekonany byí ostatecznie o swym bíedzie przez Alkuina, w kilkodniowych rozprawach, i wyrzekí siç go stanowczo; lecz ie mu niedowierzano, wzbroniono wracaé do Hiszpanii, i oddano pod dozór arcybiskupa Lyonu, gdzie urn. 816 г., w wierze Koscioia. Elipand zaá trwaí w herezyi ai do sinierci. Benedykt, opat w Aniane, Leidrad, arcybiskup lugdui'iski, Nefried, arcyb. narboneúski, pracowali nad wytepieniem rzeczonej herezyi posrod ludu, tak dalece, ie Adopcyjanizm nie przezyf Felixa. Kontrowersyja ta przyniosía le, korzysé Koscioíowi, ie teologowie hiszpaiiscy i francuzcy pilniej zglebiali íródía teologii dogmatyczncj w Ojcach Swiçtych, i ic zakonne iycie nabraío nowego hartu sród tych rozpraw. L. R. Adoraoyja niOOStaJ^oa Przenajswietszego Sakramentu. Pomiedzy zakon

136

Adoracrfa nleastajaoa — Adragant

nicami regufy i. Benedykla czyli Benedyktynkami, powstafa myel pobozna, nienstajacej czci Przenajáwietszego Sakramentu. Zakonnice, które Ц rayél przyjçly, w osobne kojarzyïy siç zgromadzenie Sakramentkami zwane. W ich koáciolach 0 kazdej godzinie, tak w diieó jak i w nocy, moina widzieé zakonnicç kleczaca 1 modlaca sie przed Przenajáwietszym Sakramentem. Co godzina nastepuje zmiana kleczacej osoby. Zamiarem ich jest ofiarna czynió pokute Zbawicielowi áwiata, za wszelkie krzywdy i zniewagi, które od niewiernych i grzeszników ponosi, a oraz facza pewne prosby. Naprzykíad, Sakramentki w Anglii prosza sród tej adoracyi o nawrócenie rodaków swych do katolickiego Koscioía. X. V.S. Przy kosciele PP. Sakramentek, wWarszawie, istnieje Arcybractwo Nieustajacej Adoracyi prze najáwietszego Sakramentu, jedyne w kraju Polskim, zaprowadzone na wstawienie sie Maryi Kazimiry, królowej polskiej, mafzonki króla Jana III, która wspomnieny koscióí zaloiyla, na pamiatke szczesliwego powrotu rycerstwa polskiego, po oswobodzeniu Wiednia i walném zwycieztwie nad Turkami. Klemens X papiei nadaï bullç wspomnionemu arcybractwu 13 Li pea 1672 г.; a Klemens XII papiez przyffczyl je do arcybractwa Adoracyi Przenajswietszego Sakramentu, bedacego w Rzymie, w kollegijacie N. Maryi Panny, zwanej Rotunda. Przefoiona PP. Sa kramentek Maryja Barbara Hausner wznowifa arcybractwo, w dawniejszych latach zaniedbane, i dnia 4 Czerwca 1843 roku, czlonkowie Archikonfraternü Literackiej, Niepokalanego Poczecia Maryi Panny, przy kosciele metropolitalnym warszawskim, przystapili do tego arcybractwa, íaeznie z wielu urzednikami i obywatelami. Ustawe odnowionego arcybractwa zatwierdzili: biskup suiïragan administrator archidyjecezyi warszawskiej Tomasz Climielewski 14 Listopada 1843, tudziez Kommissyja Rzadowa Spraw Wewnetrznych i Duchownych 27 Stycznia 1844 r. Oprócz spefniania uczynków railosiernych, opatrywania jafmuina ubogich, zwiaszcza wstydzacych sie zebraé; glównym obowiazkiem kaidego czíonka, plei obojga, jest uczeszczanie na naboieñstwa, klçczenie przed N. Sakramentem jednej godziny w roku przez siebie obranej, assystowanie ze áwiatfem na processyach w dni czwartkowe i inné swiçta Adoracyi. Czlonkowie wnosz§ jednorazowie na fundusz áwiatía zip. 5, tudziei oplacaja kazdorocznie po zip. 5. Oprócz czíonków arcykonfraternii literackiej, urzedników cywilnych i wojskowych, przyjmowani sa na czíonków arcybractwa: wlasciciele posiadlosci wiejskich i miejskich, kupcy, professorowie, nauczyciele, artysci i wlaáciciele zakfadów przemysíowych, wszyscy z zonami i córkami. Arcybractwo ma protektorów duchownych i áwieckich, protektorki, czíonków honorowych, kapelana, proboszcza, senijora, vice-senijora, konsylijarzy i konsylijarki, sekretarza, podskarbich, wizytatora i wizytatorki, oraz stosowna liczbe kantorów, serwitorów i serwitorek. Arcybractwo takie czuwa nad przygotowaniem dziatek do pierwszej Kommunii, która sie odbywa w drugi dziefi Zielonych Swiqtek, kaidego roku. L. R. Adorno (ob. Genua). AdOQT, rzeka we Francyi; wypíywa z gór Pirenejskich, w blizkosci Bagnières, tworzy wodospad na 100 stóp wysoki. Adour przechodzi przez depart, wyiszych i niiszych Pireneów i wpada do oceanu Atlantyckiego, pod Bajonna. Ad patrOS, po lacinie: do ojeów, w iartobliwej i potoeznej mowie, znaczy to samo, со: na tarnten áwiat; poszedf ad potree, czyli umarf. Ad pías Oaosas, do pobotnych celów, formula laciñska, uzywana przy zapisach na korzyáé klasztorów, koscioíów, oraz zakíadów dobroczynnych i naukowych. Adragant (tragant, gumma). Sok, który wydaja rozmaite krzewy, rosnace na wschodzie, naleiace do rudzaju Astragalus, krzepnac na powietrzu, daje delikatne

Adragant — Ad referendnm

137

nitki poplatane zsoba,.biate lub brunatnawe, bedace gumma tragantowa, która jest smaku siodkiego, nie rozpuszcza sie w alkoholu, w czesci rozpuszczalna w wodzie zimnej, a zupelnie we wrzacej. W wodzie powieksza swojç objetosé i tworzy masse lepka i gesta. W aptekarstwie i cukiernictwie uzywa sie do przyrzadzania róznych pastylek i cukierków. W przemysle uzywaaa bywa do nadawania poíysku (aprettowania) rozmaitym materyjom, tudziei wchodzi do skiadu tabliczek farb akwarellowych. Adrameleob (to jest, wielki król, albo król ognia), bozek Assyryjczyków. Wnoszac z tego, ze na jego czesé palono ludzi, moie bye porównanym do Molocha, i albo by! uwaiany za bozka síoñca, lub wyobrazaf inne ubóstwione cíalo niebieskie. Bóstwo to byfo gfówném u Sefarwaituw, osiedlonych w Samaryi, w miejsce Izraelitów wywiedzionych za rzeke Eufrat. Ksiegi IV Królewskie (17, 31) mówia: „A ci którzy byli z Sefarwaim palili syny swoje w ogniu Adramelechowi i Anamelecbowi (muí i krowa), bogom sefarwaickim; a przecie ehwalili Pana (Jehowe)." U ñas nazwisko tego boika, zastosowane do czarta, upowszechnifo sie w poezyi Adama Mickiewicza (Tukaj): „Dan w Erebie w szabas ra no,—wiasna reka podpisano: — niech tak bedzie Lucyferes;— a za zgodnosc Hadramelech." Adramelecb, eyn Sennacberyba, króla Assyryi, wraz z bratem swoim Sarasarem, zabili ojea w swiatyni boga jego Nesroch, w Niniwie, i uciekli do Armenii, a w jego miejsen krolowai Asarhaddon, syn jego. Adrast, syn Talausa i Lyzimachy, by( królem w Argos, zkad wygnany przez AmOjarausa iciekl do Sycyjona Polybusa, dziadka swego ze strony macierzystej, gdzie po smierci tegoi wstapif na tron i igrzyska Nemejskie (ob.) zaprowadzii. Pogodziwszy sie póíniej z Amfijarausem, wydaí za niego swa siostre Erifile i wrócií do Argos. Z zony Amfitei epfodzil synów Egijaleusa i Cyjanippusa, oraz corki: Argije, Deifyle i Egijaleç. Czyniac zadoáé sîowu wyroczni, która mu przepowiedziafa, ie dwie starsze córki poslubi Iwu i dzikowi, wydaí Argije za Polynika (ob.), Deifyle zas za Tydeusa (ob.), z których pierwszy obraz lwa, drugi dzika, nosiï na twarzy. Polynicesa wygnaf z Teb brat jego Eteokles, a Adrast, by wygnanego napowrót na tronie ojcowskim osadzic, przedsiewzial wyprawe znana pod nazwiskiem: Siedmia przeciw Tebom. Z tych siedmiu ocalai sam tylko Adrast, dzieki szybkosct swego konia Aryiona. W dziesieé lat póíniej powtórnie podeiagnal pod Teby z Epigonami (ob.), potomkami polegïych bohaterów i zdobyf miasto, lecz przy tém utracil syna Egijaleusa. Umarí ze zmartwienia po tej stracie w Megarze. Po smierci oddawano mu czesc bohaterska. Adrastea, (po grecku: niechybna, nie mogqca umknqc), jest przydomkiem Nemezy (ob.), nadanym jej zapewne od swiatyni, na jej czeáé przez króla Adra ste w büzkosci Teb zbudowanej. Wielu cliciaîo w tej nazwie widzieé oddzielna boginie, strzegacç wiecznej sprawiedliwosci i mscicielke wszelkich krzywd, przed która íaden z ámiertelnych nie ujdzie, które to przymioty przypisuja wlasnie i Nemezie.—Herder jej imieniem nazwa? czasopismo przez siebie redagowane. Adrastea, nimfa, córka Melisseusa króla Krety, która wspólnie ze swoja siostra Ida wychowywala Jowisza. Adrastea, miasto i kraina w Myzyi nad Granikiem, ze swiatyn¡§ i wyrocznia Apollina i Diany. Ad referendum, w jezyku prawnym znaczy : do zdanla sprawy. Skoro urxednikowi niíszemu podanie lub akta porueza sie ad referendum, wówczas do niego naleiy jedynie wyjasnienie stanu rzeczy i wyprowadzenie zeií stosownego wnio 9*

138

Ad referendum — Adrla

якп, zas" prxychylna lab odmówna decyxyja zawista od «wierxchnika lub wfadzy kollegijalnej. Ad rem (po íacinie: do гсвсгу), wyraienie prawie jednoznaczne z przymiotnikiem : stosowny, wíasciwy, пр.: odpowiedí ad rem.—W dyskussyi wyrazeniem tém przywolnje siç czestokroé do porzadku interlokutora, gdy tenie zaczyna mówié 0 rzeczy, do wíasciwego przedmiotn nie naleiacej. Adres, pierwotnie oznaczal pi'smo jakiejkolwiek korporacyi do wfadzy, wyrazajace uczucia wdziecznoáci i zadowolenia, niekiedy takze przeciwne, mieszczace oraz w sobie objasnienia, usprawiedliwienie i t. d., wssakie zawsze bei wyraznego wuiosku; tém bowiem Adres rózni sie od podania czyli petycyi (ob.). Zwyczaj wreczania adresów pochodzi z Anglii, gdzie parlement na тощ otwarcia izb, czyli tronowq (ob.). zwyki odpowiadaé raonarsze adresem dziekczynnym, albo takimze adresem wynagradzaé zasíugi krajowi przez znakoinitych ludzi wyswiadczane. Ztamtad zwyczaj ten przeniósl sie do Ameryki Póínocnej. a nastepnie do krajów konstytucyjnych na staiym ladzie europejskim. Prawo wotowania adresów na zgromadzeniach gminnych lub iudowych zaleiy od prawa zanoszenia publicznych zaialeñ, jakotéi giównie od prawa zgromadzeú publicznych. Adres do króla yr odpowiedzi na mowe tronowa w paústwach konstytucyjnych uchodzi zwykle za píerwszy kamieñ probierczy poíozenia i siíy stronnictw. — Adres w zyciu potoczném, oznacza dokladnie okreslone miejsce zamieszkania jakiejkolwiek osoby, a wiçc zwykle napisy na listach, w anonsach i t. d. F. 17. L. AdreSS-EaleudarZ, ksi;ika, poprzedzona kalendarzem zwyczajnym, obejmujaca w sobie spis urzedników jakiego paiistwa lub prowincyi, albo miasta, niekiedy tes kupców i fabrykantów, z oznaczeniem ich zamieszkania. Czesto przydawana bywa do tego wiadomosó genealogiczna o osobach panujacych spóíczeánie w rozmaitych krajach. W Rossyi Akademijanauk, w Petersburgs posiada wylaczny przywilejwydawania Adress-Kalendarza, obejmujacego wykaz imienny wszystkich urzçdników cywilnych, i glówniejszych wojskowych w caíém pañstwie. W tym celu wszystkie zarzady i wydziaíy síuzby obowiazane sa kaídego roku, przed dniem 1 Grudnia,przysy(a¿ do Ministeryjum Oswiecenia Publicznego spis wszystkich urzedów i osób podwfadnych, podfug ostatnich zmian uíozony. — Rocznik urzçdowy, obejmujacy spis naczelnych wíadz Csarstwa, coraz wszystkich wíadz i urzedników Królestwa Polskiego, wydawany w miejsce dawniejszych Kalendarzylóvo polityeznych pp. Netto i Fr. Radziszewskiego, nosi w jçzyku rossyjskim tytul „Ad ress-Kalendarza." Adrets (Franciszek de Beaumont baron des); — imiç tego okrutnego czlowieka do dzis dnia wielki ma rozglos pomiedzy wloscianstwem francuzkiém. Adrets nrodzii siç w 1513 г., wychowal sie we Wíoszech i w 19 roku iycia sfuzyf jui wojskowo pod Franciszkiem I, po smierci którego mianowany zostaf pulkownikiem. Obraiony przez D'ailly de Pecquigny, gubernatora Montferratu, protegowanego przez Gwizyjuszów Lotaryñskich, Adrets postanowil zemscié sie. Odtad, ¿ycie tego czlowieka przedstawia nieprzerwane pasmo zbrodni i okrutnych postepków, popelnianych bezkarnie, gdyz uiywanym by( przez dwór za narzedzie chytrej polityki Katarzyny de Mediéis. Po stracie dwóch synów, z których jeden zginaf przy obleieniu Roszelli, a drugi podczas nocy i. Bartfomieja, Adrets wydalií sie do swego zamku i tam zakoñczyl zbrodniczy ¿ywot 1586 r. Adlia (Hadria), miasto liczace 10,000 miaszkaúców,wkrólestwie LombardzkoWeneckiém, jeden z najstaroíytniejszych grodów Europy. Wedlug podania zafoiyli je Pelazgowie okoío r. 1376 przed Chrystusem. Cesara Hadryjan, którego rodzina pochodziía z tego miasta, wzial ztad swe nazwisko. Czy Adria nádala takze

Adrla — Adryjan

139

nazwe morxu Adryjatyckiemu, z pewnoácia niewiadomo. Zamiar papieia Klemense Vil!, zaloienia oddzielnego królestwa adryjatyckiego, ze stolica Adria, na koreyáé Ludwika Andegawenskiego, nie toital wykonanym. Obecuie miasto to zajmowaé tylko moie staroiytnoáciami swemi, z czasów etruskich i rzymskich. Adlittara (po wlosku : a drittura, wprost), wyraienie uiywane w sprawach wexlowych na oznaczenie, ie siç odebralo naleinosé od dluinika zamiejscowego, wystawiajac prosto na niego wexel. Wyraz ten uzywa sie równiei przy transportach towarowych, na oznaczenie wyslania towaru wprost i bezposrednio z jednego miejsca na drugie, tak ii w drodze nie wolno woinicy odstepowac go drugiemu, lecz owszem obowiazanym jest przewiesó go „na jednej osi" ai na miejsce wlaiciwego przeznaczenia. AdXOgatlO, jestto gatunek adopcyi, czyli przysposobienia, w starém prawie rzymskiém znany i do prawa rzymskiego sie odnoszacy. Adry, (z niem. Adir iyfa). ¿yly ciemniejsze lnb jasniejsze od tía kamienia, albo drzewa. Bywaja albo naturalne, albo sztucznie wprawiane. Adryjan (Publius Aelius Adrianus czyli Hadrianus), cesara rzymski, urodzil siç w Rzymie 76 r. z ojea Aeliusa Adryjana Afer, znanego jui za Trajana, i z matki, Domicyi Pauliny, rodem z Kadyxu. Cesara Trajan byl opiekunem Adryjana, który z takim zapaíem oddawal sie naukom, ie go przezwano Graeculusem t. j. malym Grekiem. Oddany w mlodym wiekn do wojska, Adryjan by! z poczatku trybnnem legii i umial sobie zaskarbió faski u Trajana, który mu dal wíasna siostraenice za ionç, a potem przysposobil go za syna i tronara prsekazaf. Adryjan byl gubernatorem Syryi w chwili, kiedy sie dowiedziaí o smierci swego dobrocsyncy; oglosiwszy sie przeto cesaraem w Antyjochii, pospieaiyl do Rzymu día objecia tronn. Zrozumiai on, ie nadeszla chwila najwiekszego rozwoju sil olbrzyma rzym skiego, ie mu tylko zbywa na jednosci i ie szczescie paástwa wymaga pokojn i zgody z sasiadami. Postanowii przeto odstapic pewnych zdobyczy, i w tym cela oznaczy? Enfrates jako granice cesarstwa, a nawet kazai zniszczyé wsptnMy most na Dunaju, wystawiony przez swego poprzednika, gdyi obawiaf siç, aby barbarzyilcy nie uiyli go na zgube Rzymu. Adryjan zmuszonym byl jednakie wojowaé z Alanami, Dakami i Sarmatami, napadajacymi na pañstwo rzymskie, równiei jak i z Zydami, ktorzy mszczac sie za wystawienie Jowiszowi swiatyni w Jerozolimie, powstali pod dowództwem niejakiego Barkokebasa. — Od roku 119 do 132, podróiowal wciai po swém ogromném pañstwie, pieszo, z odkryta glowa, zostawiajac wszedzie slady swej dobroci i pieczolowitosci. W 60 roku iycia Adryjan przybra! za syna Lucyjusza Verusa, ale gdy ten nmarf, miejsce jego zajai Antoniusz, z warunkiem przyjecia za syna Marka Aureliusza, którego ojcem byl Aelius Verus. Sam sas odsunal sie od rzadów i zamieszkal w Tibur, w wspanialym palacu, zbudowanym wedlug wlasnego planu. Cztery sa glówne cechy rzadów cesarza Adryjana: 1) odebral wfascicielom prawo iycia i smierci nad niewolnikami; 2) nie przesladowa! chrzeácijan; 3) wydal „edykt wiectysty," czyli kodeks praw, który mial moc obowiazujaca w calém pañstwie rzymskiém ai do czasów Justynijana; i 4) ozdobil pañstwo mnóstwem wspanialych budowli. Adryjan. Szesciu papieiów nosilo to imiç. Adryjan I, Rzymianin, wybrany r- 772, rzadzil Kosciolem lat 24, byl przyjacielem Karola W. Zagroiony poteinie i obleiony w Rzymie przez Dezyderyjusza, króla Longobardów, Adryjan prosit króla Franków Karola o pomoc. Ten r. 773 przyszedl z wojskiem, -obalil królestwo Longobardów, potwierdzil i powiekszyl nadania uczynione jui przez ojea jego Pepina Papieiowi, i byl tym sposobem zaloiycielem pañstwa Koscielnego (774 г.). We dwa lata póíniej Karol W. odwiedzil powtórnie Wlochy, broniac

140

Adryjan

Adryjana od nieprzyjaciói, ksiecia Benewentu, Leuna, arcybiskupa Rawenny i t. d. Na proáby Ireny, cesarzowej greckiéj, Adryjan wysiai legatów na 2gi sobór n¡cejski г. 787, przeciw obrazoborcom zwoiany ¡ postanowienia jego zatwierdzii. W tymze roku po raz czwarty odwicdzii go Karol W. Umari Adryjan r. 795. Naleiy do rzedu papiezów, którzy samobytnosc Hzyniu ¡ Mask wiadzy papiezkiej podniesli. Listy jego do Karola W. i inné znajduja sie w dzicle: Defensio eeptiamae Synodi responsio ad Baailivm acridenum. Oliarowaî Karolowi W. Kodex Dyonizyjusza Exiguus, którego tresc zebrana niewiasciwie nosi nazwisko Adryjana, takie pisai przeciw biedom Felixa, biskupa Urguel (ob. Adopcyjanie). Karol W. aloiyl día niego nagrobek wierszem, znajdujacy sie dotad wRzymie.—Adryjan П, Rzymianin, po dwukrotném nieprzyjeciu papiestwa, wybrany miniowoli r. 867, w 75 roku iycia. Zdjat klatwe rzucona przez jego poprzednika Mikoiaja I, na Lotaryjusza cesarza, za odprawe zony Tytbergi, a wziecie Waldrady, gdy ten przysiagf, acz faiszywie, ¿e ostatnia porzucií. Odbyi Adryjan sobór w Rzymie prze ciw Focyjuszowi, r. 868; wysyiai legatów na sobór powszechny w Konstantynopolu roku nastepnego, i uchwaiy jego potwierdzii. Miaf rozne spory z cesarzem greckim, z patryjarclia Ignacym, nastepca Focyjusza, wzgledem Bolgaryi z Karolem iysym. Umari r. 872, zostawii 37 iistów о sprawach koscielnych. — Adry jan III, Rzymianin, wybrany r. 884, po Marynie albo Marcinie II, panowai rok jeden i miesiecy 4. Opierai siç meínie Bazylemu Macedoi'iczykowi, cesarzowi wschodniemu, który nalegai o odwoianie wyroków wydanych przez papiezów, je go poprzedników, przeciw Focyjuszowi, patryjarsze carogrodzkiemu. — Adry jan rV| ubogi cliiopak z Anglii, síuzyi w klasztorze s. Rufa, blisko Awenijona, zosta? braciszkiem. poíniej opatem tegoz klasztoru. Rozgniewani jego surowoscia zakonnicy, oskarzyli go przed papiezem Eugenijuszem III, o rozne wystepki; lecz nie tylko sie usprawiedliwii, owszeni mianowany kardynaiem i legalem w Norwegii. W г. 1154 jednomyslnie wybrany papiezem. Wiódí spory z Fryderykiem Barbarossa, cesarzem. z Wilhelmem I, Czechem, królem Sycylii, która Adryjan uwazai za lennosc papieska. Gdy Arnold z Brescii wystapii w Rzymie przeciw wiadzy swieckiéj papiezów, Adryjan rzucii interdykt na miasto, i tém zmusii do wygn nia Amolda, który wpadí w rece Barbarossy. Adryjan przeniósi byi stolice papieska do Orvietto, a potém do Anagni, gdzie umari r. 1159. — Adryjan V, Genuei'iczyk, syn Teodozego Fiesco, krewny papieza Innocentego IV, który go mianowaí kaidynaiem, byi legatem w Anglii, cliory wybrany papieiem po Innocentym Y, r. 1276, umari we 38 dni. — Adryjan VI, Heilender, syn rzemieslnika w Utrechcie, professor uniwersytetu w Lowanijum, nauczyciel Karola V, póíniejszego cesarza, poseí do Hiszpanii. Po smierci jej króla Ferdynanda, zarzadzai nia spólnie z kardynaíem Ximenes. w imieniu Karola V, a w koi'icu sam jeden. Za staraniem tegoz cesarza wybrany papieiem r. 1522 po Leonie X, który go byi mianowaf kardynaíem, przed piçcia laty. Powsciagnieniem naduiyc i zbytków yf Kosciele, usiiowai zapobiedz szerzeniu sie reformacyi Lutra, ale niedosé energii w tém okazaf. Umari r. 1523, po póftoraroczném panowanin. Uczony, pobozny, cnotliwy, nie byi jednak lubiony od Rzymian. Zostawii kilka dziet teologicznych: Epistolae, Quaestiones quodlibeticae (Lovanijum 1515, Paryi 1516 i 1531); Ditputationss in libro* 4, Magütñ tententiarum. L. Ii. Adryjan, dziesiaty i ostatni patryjarcha rossyjski, ur. 1636, wyniesiony na te godnosc r. 1690, po smierci patryjarchy Joachime; piastowai ja pói jedenastaroku, umari r. 1700. Po jego smierci Piotr I, zjednoczywszy w osobie monarchy wiadze duchowna z cywilna, mianowal Stefana Jaworskiego, métropolite razaüskiego, ad

Adryjan — Adryjanopol

141

ministratorem, straznikiem, wikarym i exarcha patryjarszéj stolicy. W r. 1721 ustanowienie Synodn, poloiyío koniec i administracyi. Adryjan, Dominikan, spowiednik i Kaznodzieja Zygmunta I, króla Polskiego, su (Tragan poznañski i biskup enneiiski, zmarly r. 1539 síynaí z wymowy kaznodziejskiej. Adryjan, zakonu s. Franciszka, wydaí w Krakowie 1545 г.: Naéladowanie Chrystusa Pana, ksiqg czworo; wedíug przedmowy, poprawif tylko tfumaczenie jednego z braci zakonnych. Adryjan (Albín) Luzatczyk, síynaí w Krakowie okoío r. 1532, poezyje jego rozproszone sa w róznych dziefach wspófczesnych Polaków. Adryjan RomaOOS, matematyk, oddawaí sie szczególnie algebrze, która to папка rozwinçfa sie w Europie za jego czasów w drugiej poiowie XVI wieku. О nan.ce tej, Adryjan pisa! dziefo bawiac w Hollandyi, skad udal sie do Francyi na nauke do sfawnego Vieta materaatyka. W r. 1610 przybyf do Polski i nauczaf matematyki w akademii Zamojskiej, skad korrespondowaf naukowo z Broscyjuszem. Adryjan, (z francuzkiego : advienne) kaftanik kobiecy: moda francuzka z cza sów Stanisiawa Augusta. Adryjanloi, sekta pochodzaca od Symona czarnoksieznika, podfug Teodoreta. Zwolennicy Adryjana Hamstediusa, jednego z nowatorów XIV wieku, byli mianowani tem nazwiskiem. Przyjeli oni wszystkie Mçdy Anabaptystów i dopuszczali sie innycli jeszcze bluznierstw, twierdzac, ze Jezus Chrystus byi synem niewiasty tak jak kaidy czlowiek; ¿e byt zaiozycielem religii chrzescijai'iskiej w pewnych tylko warunkach i t. d. AdryjanOpol, (po turecku Edreneh), druga stolica paústwa ottomariskiego, w terazniejszej Rumelii, lafozony przez cesarza Adryjana nad rzeka Hebrus, obecnie Marica. Sultanowie panowali tu od 1366— 1453 roku, poczém stolicç swa przeniesli do Konstantynopola. W Hczbie 80,000 mieszkañców Adryjanopola, miesci sie 20,000 Greków, pod zwierzchnictwem religijném arcybiskupa. Miasto pe siada dwa palace, 40 meczetów, 24 szkóí wyzszych, wodociag ¡ liczne kapiele. W ogrodach nkolicznych kwitnie nieprzeliczone mnóstwo róz, a wyrabiany z nich olejek stanowi, obok opijum, najwainiejbzy artykuf tutejszego handlu. Po ukoñczeniu wojny rossyjsko-tureckiej, wybuchfej z poduszczenia Karola XII, zawarty zostaf w Adryjanopolu 13 Czerwca 1713 r. traktat, bedacy dopelnieniem zawartego dwoma laty wczesniej nad Prutem, którym oznaczono dokfadniej granice miedzy Rossyja i Turcyja. Nadto Rossyja zobowiazafa sie wyprowadzic wojska swoje z Polski, dozwolic królowi szwedzkiemu, znajdujacemu sie podówczas w Turcyi, swobodnego powrotu, chociazby przez kraje rossyjskie, tudziez nie zakfadac twierdz miedzy Azowem i Czerkaskiem. W wojnie z lat 1828—29, Adryjanopol, chociaz silnie obwarowany, zostaf 20 Sierpnia 1829 r. prawie bez oporu zajçty przez generala Dybicza, skutkiem czego 19 Wrzesnia t. r. stana-T pokój adryjanopoltki. Porcie powrócono Moídawije i Wofoszczyzne, tudzieí wszy stkie zdobycze w Bulgaryi i Rumelii; rzekç Prut, a dalej prawy brzeg Dunaju, ustanowiono granice od Rossyi europejskiej. Natomiast cafy brzeg morza Czarnego, od ujscia Kubanu az do portu s. Mi к oíaja, tudziez kraje kaukazkie, z wieksza czescia paszaliku Aliafcyk i miastem tegoz nazwiska, pozostafy w rekach Rossyjan, kiórym prócz tego zapewniono wolny handel w cafej Turcyi, oraz zegluge na Dunaju, na morzach Czarném i Sródziemném. Wszystkim mocarstworc zostajacym w pokoju z Porta, zawarowano wolny przepiyw przez Dardanelle; Serbija, Moídawija i Woíoszczyzna otrzymaíy byt wiecej samodzielny, a niezawiííoec polityczna Grecyi zostaía przez Porte uznana.

142

Adryjanopolekie traktaty — Adryobomijass

Adryjanopolskle traktaty, (ob. Adryjanopol). AdiyJanOWlO czyli AndriCjOWlO (Waleryjao X.), Dominiken w Stofpcach, na Litwie, mial Kazanie па pogrzebie Uadziboga Wtadytlawa Sluszki, katztclanica ¿mójdzkiego, i podwakroé wydaf. Rae je w 1630 г., w którym Wladysïaw królewicx obrany carem moskiewskim, Alezandrowi Sfuszce krewnemu zmarfego, przypisal z Warszawy; drugi raz, we Lwowie 1631 г., i to wydanie ze Stofpców ofiarowaf temni Síuszce i Zofii Konstancyi Zienowiczównie, kasztelance zmudzkiej. Czysta polszczyzna napisane to kazanie. Adryjatyoka Wyprawa 1806 i 1807 roka. Dowodzacy eskadrami na morzu Adryjatyckiém wice-admiraf Sieniawin, otrzymawszy rozkaz rozpoezeeia dziafau wojennych przeciw odstapionym Francuzom prowincyjom: weneckiej, dalmackiej i Bocca-di-Cattaro, majac lO okretów i 34 innych statków; przy pomocy nadbrzeinej ludnosci sfowiaúskiej, oraz mieszkaúców Serbii i Czarnogórza, opanowaí twierdze Castel-novo i Cattaro, usadowií sit, w Dalmacyi, zawíadnaf wyepamí Careólo i Lissa, i wysadziwszy swa piechote. na lad, zamierzyf wyprzeé wojska francuzkie pod gêneraient Lanríston z rzeczypospolitej raguzaiískiej. Korzyáci odniesione poprzednio nad Francuzami priez pofaezone sily rossyjskie i czarnogórskie, pod dowództwem metropolity Ñiegusza, zmusify ich do ustapienia ze Starej Ragazy. Sieniawin, dawszy pomoc Nieguszowi, atakowaf generala Lanríston, odparl go i oblegí miasto Nowa Raguzç; ale odebrawszy rozkaz z Petersburga oddaé okrag Cattaro Austryjakom, odstapil od oblezenia i powrócií do Ca stel-novo. Hieszkaócy tego miasta i jego okregu, nie chcac przejsé pod wfadze Austryjaków, oswiadczyli Sieniawinowi gotowoáé przyjecia poddaústwa rossyjskiego; Sieniawin poradzií aby wyslali deputacyje do Petersburga, i w oczekiwanin jej powrotn, osadzil zafoga Castel-novo, Cattaro, Risono. Korpus wojsk francuzkich pod dowództwem Marmont'a, dwa razy atakowaí Rossyjan pod Castelnovo; ale odparty musiaf zamknaé siç w Starej Raguzie, gdzie byí écisïe blokowany. Sieniawin znowu zajaf wyspy Curcolo, Lezzino i inne ; ale dowiedziawszy sie o niebezpieczenstwie zagraiajacém wyspie Korfu ze strony Alego-Paszy Janiny, poápieszy? jej na pomoc. Z powodu rozpoezetej wtedy wojny z Turkami , z wiçksza czeácia floty odpiynaf na Archipelag. Rossyjanie zajmowali jeszcze okrag Cattaro do konca Lipra. Nakoniec, twierdze okregu zostaíy oddaue Francuzom. Adryjatyokle morze, czyli zatoka wenecka, od miasta Adria, blisko ujácia rzeki Po; tak nazywamy czesé morza Sródziemnego, obiewajaca z jednej strony brzeg wschodnio poíudniowy Wfoch, z drugiej Illiryje, Dalmacyjç i Albanije. Ciagnie sie od przyladka Otranto na poíudniu zachodzie, ai do zatoki Tryjestu na póínocy, w dfugoáci okofo 130 mil geografieznych. Znaczniejszemi miastami brzegu wloskiego, poczynajac od pófnoey sa : Rimini, Pessaro, Sinigaglia, Ancona, Pes cara, Termoli, Vieste, Manfredonia, Molfetta, Polignano, Brindisi i Otranto. Na brzegu przeciwnym, skalistym i poszarpanym w liezne przylfdki i zatoki, wymieniamy: Finme, Bucean, Novi, Zare, Raguzç, Cattaro, Durazzo i Valonç. Z rzek wiekszych wpadaja do Adryjatyckiego morza tylko Adyga i Po ; z tego tez moie powodu wody jego nadzwyczaj sa alone. Przypfyw i odpíyw morza nie daje sie tu prawie spostrzegac. Zegluga w lecie bardzo przyjemna, lecz w zimie, z powo du panujacych wiatrów poíudniowo wscbodnich niebezpieczna. Pierwszém miastem handlowém Adryjatyku jest teraz Tryjest, lubo i Wenecyja, Ancona, Fiume i Sini gaglia wainemi pod tym wzgledem sa punktami. Adryjatyk. (ob. Adryjatyckie morze). АЛГУОЬОШЦШЖ (Krystyjan), urodzil siç w Delft, w Hollandyi 1533 г., wstapü tu do stanu zakonnego, lecz wojny domowe zmusify go do opuszczenia kraju.

Adrychouújues — Adule

143

W Antwerpii wydal zywot Jeznsa Chrystusa, wraz z ksiega о szczçsliwoàci zywota chrzescijaúskiego, 1578 r. Umarl w Kolonü 1585 r. Dopiero w 10 lat po smierci, wyszlo to jego dxielo : Theatrum Terrae Sanctae, z mappami, wielokrotnie przedrukowywane i tfómaczone na róine jezyki, oraz na poleki pod tytulem : „Jeruzalem, jakie byfo za czasów Chrystusa Pana, przedmiescia i przedniejsze miejsca opisane, przefozone przez jednego z duchownyck Jeruzalem nowego pod Czerskiem" (Andrzeja Jana Frankiewica), Warszawa 1671 i 1726. Do tego dofaczona jest : Historyja zywota Matki i Syna, Maryi i Jesusa, takie przez Adrychomijusza. AdSO albo AdSOD, opat klasztorn Montier-en-Der, od r. 960, jeden z celniejazych pisarzy X wieku, urodzony z rodziców zamoinych i szlachetnych w górach Jura, uczyí sie w síawnym klasztorze Luxenis, byl professorem w Toul. Towarzyszyí Ottonowi III w podróiy do Wíoch, gdzie zabral przyjain z uczonym Gerbertem, póíniejszym papiezem Sylwestrem II. Síynaí powaga obyczajów, nanka i wymowe kaznodziejska. Nawróciwszy Hilduina hrabiego Arcy w Szampanii, nakazal mu za pokute odbyc pielgrzymkç do Jeruzalem, i sam odpíynaí z nim 992 r. do Egipto, ale w pierwszych dniach zeglngi amarf. Oprócz hymnów i uíoienia wierszem 2-iej ksiegi Dyjalogów papieia s. Grzegorza, Adson napiial wiele ¿ywotów Swietych, miedzy innemi : s. Mansweta, Bazolusa, Flodoberta, Bercharyjusza i innych. Pisal takie list do królowej Herbergi o antychryscie. Adnery, nazwisko narodu osiadiego niegdys miedzy Ligiera i Saona, pierwszego z ludów gallijskich, który polaczyl sie z Rzymianami. Byli oni zamoini lecz zniewieicieli. Naczelnik pañstwa obierany przez kapfanów, rzadzil wspólnie z senatem. Gíówne ich miaste zwafo siç Bibrakte, teraíniejsze Autun. Adufe, instrument wydajacy gïos przez nderzenie, najbardziej uiywany w staroiytnosci. Hebrajrzykowie nazywaja go toph, Grecy tympanon, Arabowie du/t a Hiszpanie adufe. Jest to gatunek bebna albo kotía, na którego metalowem kole wisza brzakadía. Znajduja sie jeszcze teraz na wschodzie rozmaite gatonki tegoz ¡nstrumentu. P. P. Adngar-Dia eiyli Dia-Adngar, tak nazywaja siç o Kirgizów ezarownice (niekiedy czarownicy), które nrzekaja niewolników, tak, ze gdyby który z nich zamyslaí uciec, niezawodnie zbfaka sie i wpadnie znowu w rçce swojego pana. Czary te dokonywaja sie nastepnym sposobem: niewolnikowi ucinaja troche wío8Ów i stawia go s'ród szaíasu, w miejscu umiecioném i wysypaném sola i popiolem ; potém czarownica wymawia zaklçcia i jednoczeánie kaie niewolnikowi cofaé siç w tyí, plwaé na swoje slady, i za kaidym razem wyskakiwaé z szalasa; wreszcie sypie niewolnikowi na jezyk troche popioiu, na którym staí. Adular, mineral z grupy spatów polnych, przedstawiajacy podwójny krzemian glinki i potazu, którego wzór chemiczny jest : 3Si03, А1203 + Si03, KO. Znajdnje sie w krysztafach, w skafach ogniowego pochodzenia, gdzie zwykle narasta w wydrazeniach geodycznych, lub tworzy massy blaszkowe. Forma jego pierwotna slop rombowy, ukosny. Barwy zwykle biafej mlecznej. Twardosé znaczna, rysuje bowiem szkfo; c. g. 2,53. Wedfug Gustawa Rose ma zawieraé niekiedy pewna iloíé sody, zastepujacej odpowiednia ¡losé potaiu. Krysztafy formy pierwotnej sa bardzo rzadkie, trafiaja sie jednak na górze i. Gotharda i w Irlandyi, w grupach powstafych ze zroániecia kilko krysztaíów. Szlifowany uiywa sie. do pierácieni. K. J. Adule, niegdyá miasto w Etiopii, nad morzem Czerwoném, dzisiejsze Zulla, znane szczególniej ze znalezionego tu w pierwszych wiekach chrzescijanstwa napisu, zwanego Monumentum Adulitanum, który día geografii staroiytnej wiel

144

Adule — Advent

kiej jest wagi. Napis ten, ogloszony po raz pierwszy w „Topografii ehrzeácijanekiej," która Kosmas Indieoplestes skreáM w wieki VI za czasów cesaría Juetynijana, wyryty na kamieniu, obejmuje, oprócz genealogü Ptolemeusza Ewergeta, wyliczenie nazwiek ludów podbitych przez jakiegos nieznanego króla, i p¡eany jest, podfug zdania Salta, w jezyku axumskim, dyjalekcie etiopsklego. Adnllam albo Adollam, ftdttfaw. miaato w pokoleniu Jada. {Jot. 12, 15). Roboam odbudowaf je i obwarowal. (II, Paralip. 11, 8J. Adnmbrowaó, przydenlaé, cien nadawad albo nacieniac, slabo wyrazaé. Dawni polscy pisarze wyrazu tego uzywali; tak Skarga w ¿ywotach Swietych pi ase: „Co krassomówskie sfowa dyktuja, to tel malarskie pedzle, farbami adumbrnja." Advejtftm, sekta filozofów indyjskicli, zaprzeczajacych istnieniu swiata i majacych go za wybryk fantazyi, poniewai wedfug nich, oprócz Boga, nie prawdziwie istnieé uie moze. Inna sekta jej przeciwna, Dvejtam zwana, wierzy w oba istnienia: Boga i áwiata, ale jakoby zupelnie od siebie oddzielne; posredniczy zaá miçdzy temi dwiema szkoíami trzeeia, zwana: Adcejla-Wiszista-Uvejlam. Adversaria, ksiegi kupieckie, do których na predee i tymczasowo wpinja ßie wszystkie interesa; dzis takie ksiçgi zwykle nazywaja: Brulijonem, Prima Nota, Strazza i t. d. — Adversaria, nazywaíy sie równiez dziefa, w których autor sklada tylko przypadkowe i niepowiazane miçdzy soba uwagi krytyczne, grammatyezne, fílozoficzne, historyezne i t. d., póíniej jednakíe drukiem ogloszonè, jak np. znane Adversaria Bartha, Wopkensa, Portona i Dobree'go, odnoszace sie po wiekszej czesci do staroiytnych klassyków, a wydane dopiero po smierci ich autorów. Advooatl eooleslae albo Defensores, Aotores eooleslae, nazywaii sie od V wieku, obroñey sadowi spraw koscioíów, klasztorów, zarzadzajaey ich dobrami. Niekiedy przybierali ten tytui fundatorowie koácioíów, lub ich sukcessorowie; z tego powodu nawet kobiety nosiíy nazwe adoocatae albo adeocatissae. Gdy z czasem koscioly i klasztory potrzebowaly silnej materyjalnej obrony, brali ja na siebie, z zatwierdzenia cesarza, jako najwyzszego opickuna Koscioía, sasiedni rycerze i panowie, którzy póíniej stali sie niebczpiecznymi día samychze instytucyj duchownych. Karol Wielki nosií tytuí adwokata czyli obroñey s. Piotra; s. Edward, król angielski, opactwa Westminsteru i wszystkich koscioíów Anglii. Pod Henrykiem I, królem francuzkim, ksiaze Andegaweñski (Anjou), miaf w swojém wojsku choragiew s. Marcina, jako obronca, aJvoué opactwa Marmoutier. AdVOCatUS Del, tak sie nazywa w processie kanonizaeyi (ob.) tcolog, broniaey osobe przedstawion; do niej, przeciw zarzutom na jakie sili sie advoratus diaboli, kuszaey sie zwatlió dowody poáwiadczajace o jej swiatobliwoáci, cudach i zasfugach, które tém gruntowniej wykazane byc musza przez Adwokata Boiego. AdVOCatUS diaboll, tak sie nazywa w processie kanonizaeyi, wyznaczony teolog, który wszelkiemi sposobami stara siç zbijaó dowody przemawiajace za osoba do kanonizaeyi przedstawiona, aby tém mocniejsze nastapiío przekonanie o jej áwiatobliwosci i zasfugach. Adwent, z ïacinskiego Adventus, со oznaeza po polsku przyjscie. Jest to bowiem czas, w którym Koscióf przygotowuje lud wierny na przyjácie Zbawicicla. A mianowicie przysposabia na godne obchodzenie doroeznej pamiatki Narodzenia Paúskiego. Cztery niedziele przed Boiem Narodzeniem zowia sic adwentowe. W ornalach barwy pokutnej, to jest modrej, blekitnej, niebieskiej, popielatej lub fijoletowej , kapíani odprawiaja msze Swieta, w taki sam sposób, jak w niedziele

Adwent — Adwokat

145

wielkiego postu, to jest z wypuszczeniem tryjumfalnego hymnu : Gloria in excelsis Deo. A czas pomiçdzy temi czterema niedzielami zawaity, Adwentem zwany, nwaiany jest jako czas pokuty; przeto trzy dn¡ w tygodniu, to jest w srode, piatek i sobóte lud wicrny posci, a wszelkie wesela, bale i hnczne zabawy, tak jak w wielkim poscie,sa zabronione. WKosciele Polskim Adwent uswiecony jest oraz wfasciwém u nas nabozenstwem, Rorate (ob.) zwaném. Jest to msza przed áwitem spiewana na czesé Boga Rodzicy, od afowa Rotate poczynajaca sie; a ztad nazwa tego naboienslwa. Przy tej mszy siedm swiec na oftarza goreje, jak w starym zakonie przed przyjsciem Chrystusa, zanim zaswitaf dzieñ wieczny zbawienia; swiecznik siedmioramienny rozlewal swe swiatfo przed zasiona Najswietszego Przybytku w Jerozolimskim kosciele. Jak daleko siçgafy granice dawnej Rzeczypospolitej Polskiej, tak daleko odprawiaja sie dotad Roraty. W pófnocnych Wegrzech i na Spizu az po Koszyce, Roraty pozostaiy pomiiikiem panowania Polski. X. V. ¿S. — Wedle sladów dziejowych, naboiei'istwo Roratami zwane, znaném byïo w Polsce za Boleslnwa WttydLitoego, a nastepnie wznowione od trzemyslawa. Król, pierwszy przychodzi< do oltarza ze sVieca zapatona i tç na najwyiszym lichtarzu w srodku osadza?, mówiac: „Gotoicy jestemnaeqd Boty." Draga na poboczny üchtarz pierwszy biskup wstawiaf, trzecia senator, czwarta ziemianin, piata ze stanu rycerskiego, szósta mieszczanin, siódma chfopek, kazdy powyzsze wyraínie powtarzajac síowa króla. Adwent wstarozytnej Polsce byídíuiezym jak teraz; przed kaídém bowiem wielkiém iwiçtem, czterdziesci dniposzczoBo, i día tego adwent nazywaí sie czterdziestnicq. Na árody i piatki adwentowe przeniesiono post wigilijów áwiat skasowanych w roku 1775 przez breve papieia Pijusa VI. K. Wl. W. Adwersarz, przeciwnik, wyraz od czasów Marcina Bielskiego kronikarza, przez pisarzy polskich uiywany. Advokat, od wyrazu iaciñskiego аЛосагв, wezwaé; oznacza? radcç prawnego, Jurisconsultos, do sprawy lub jakiej czynnosci sa do wej przez strone wezwanego, aby w jej imieniu w sadzie atawaf, wnioski czynif, bronil i inne czynnosci sadowe za nia odbywal. Poczatek Juris albo Jure-consultów siega pierwszych wieków Rzymu. Powstali oni t patrycyjuszów, którym nadano jus patronatos, prawo ojcowskie nad plebejuszami, którzy codzienném opatrywaniem swych potrzeb zatrudnieni, nie mieli czasunabieraéznajomosciprzepisówprawa, ani spraw swoich pilnowa¿. Wybieraí sobie przeto plebejusz jakiego patrycyjusza,£eby ma rad prawnych adzielaf i czynnosci prawne za niego odbywaí; przezco patronus od pater, jakoby ojciec, nabiera!powagi,poszanowania, czesci ad plebejai/yewiem, od wyrazu colens, colere, czci¿, zwanego. Póíniej i kolonije rzyraskie i miastasprzymierzone, a nawet narody, obieraly sobie w Rzymie patronów z patrycyjuszów i z senatorów; wreszcie, kaídy niemal stan zatrudnienia czy to kupieckiego czy rzemieslniczego, cecb, zwykf byí przybierad sobie jaka rodzine, patrycyjuszowska za patrona, jako orçdownika swego. Z poczatku obowiazek patronów byt tylko zaszczytnym, póíniej i patronat w miejsce zaszczytu przynosil znakomUe korzysci pienieine: naduiycia w tej mierze ustawami ograniczane byó musiaíy; zwlaszcza gdy ju¿ nie owym klijentom pierwotnym, ale kazdemu kto tylko wezwal a sowicie zapfacil, a na wet obydwom w sprawie przeciwnikom rad udzielali. Zinienií sie wiçc zaszczytny ów kiedys patronat na platnego, honoraryjum bioracego, niby to pro honore wynagradzanego radcç prawnego, jureconsultus, który i rad prawnych ndzielal i sprawy prowadzii i w sadach za strone stawaf, podlug tego, jak byí wezwany, advocalus, od kíijenta. Ztad pozoitafa а nas ai dotad nazwa Adwohat, patron, klijent. Mecenas bowiem znaczyí opiekujacego siç biednemi klijentami.— BVCTKLUPEDTJA ТОН I. 10

146

Adwokat

W wiekach srednich, kiedy w Niemczech, pod wpfywem prawa rzymskiego i kanonicznego, zaprowadzono po wszyslkich prawie sadownictwach procedure na pismie, i kiedy na gejmie cesarstwa niemieckiego w roku 1495 zatwierdzona lostaia, tworzyfa sie rózuica miedzy Adwokatami wyiszych i niiszych sadownictw. Wiecej jeszcze rozmnozyfy sie róine Ad wokató w gatunki, z zaprowadzeniem w rozmaitych panstwach i ksiestwach niemieckich róinorodnych i oddzielnych sadownictw. We Francyi dziela sie na avoué, (ob), których obowiazki zblizaja sie wiecej do czynnosci prokuratora, z wolnoscia wszakie obrony sadowéj; tudziez na wfasciwych Adwokatów, avocat, czyii obroúców sadowych. Ci ostatni skíadaja osobna korporacyje, której prezydent, bâtonnier zwany, corocznie wybierany jest przez rade towarzystwa Adwokatów, conseil de discipline. Caí y slan Adwokatów we Francyi ma ogólna nazwe barreau, od kratek przed któremi zasiadaja w sadach. Dekret z dnia 22 Marca 1852 roku ostatecznie okreslif znaczenie i prawidla tego stanu. Chcacy byc Adwokatem, musi miec stopieá licencyjata pra wa, odbyc praktyke trzyletnia (stage) i bydí zapisanym na liste (sur le tableau), ukíadana przez rade nadzorcza. Przysiçgç wykonywa w sadzie apeliacyjnym. Wszystkie posady avoues i wieksza czes'c adwokackich sa sprzedawane. Adwokaci we Francyi staja w sadach z nakryta gíowa. W Angiii Adwokaci dziela sie na barristers (ob.) i attorneys (ob.). Pierwsi maja wyfaczne prawo obrony spraw przed sadami. Z ich grona wybierani sa najwyzsi urzednicy jako to Attorney ge neral, Solicitor general (procurator generality), Sergeants at low (prokuratorowie generalni) i sedziowie; sam nawet lord kanclerz niianowany byc powinien z pomiedzy barristerów. Aby otrzymac ten tylui, trzeba byc lat piec czlonkiem korporacyi Adwokatów, zwanej Jnns of court, a trzy lata, jezcli kandydat otrzymal stopieñ naokowy w uniwersytecie angielskim lub irlandzkim. Zwykle wymagaja aby kandydat cztery razy w ciagu terminu sadowego (¿erm¿)jadal obiad w sali stowarzyszenia; a ze trzeba przynajmniej dwanascie terminów (kaidy trwa blizko trzy tygodnie), zatém dopiero po 48 obiadach korporacyjnych, mole byó przyjçtym w poczet barristerów. Attorneyjest posrednikiem miedzy strona a barristerem, który jej broni na zasadzie instrukcyi napisanej przez pierwszego. Attorney musi poprzednio odbywac praktyke piecioletnia u adwokata tegoi tytufu. W r. 1836 nstanowiona zostaia kommissyja do sfuchania examinów kandydatów na stopieii Adwokata.—Wcafej Slowiaúszczyznie, wpierwszych wiekach, kaidemn wolno byJo osobiscie bronic w sadzie swej sprawy. Gdy z czasem sadownictwo staio sie zawiJém, weszío we zwyczaj, ie strony wybieraíy sobie obroñce, lub sad mu go wyznaczaf. U Wegrów wolno byfo oskarionemu stanac w sadzie przez zastepce; ale powód koniecznie musiaf stawié sie osobiscie. W sadach duchownych samych tylko krajowców do obron sadowych dopuszczano. Postanowiono, aieby wie cej nad czternas'cie spraw na raz jeden obroúca nie podejmowaf sie, i aieby gdy te odrob!, wtedy dopiero przyjmowal nowe sprawy. Czesi odrózniali plenipotenta, ogólnie do prowadzenia spraw ustanowionego, od Adwokata, rzecznika, czyli sadowego obroiicy, ustanowionego na raz jeden. Gardfem karano obudwóch jeieli sie zmówili na oszukanie strony, która im prowadzenie sprawy powierzyía. Wiecej nad taxe nie powinien byf brac Adwokat. Poiowe tego со mu sie. z prawa nalezaio od stron za trudy i prace, zwróció musiaf, jezeli przegral sprawe. W Czechach byf zwyczaj, ze kto nie liczyf w swym rodzie prawnika, upraszai sadu aby tego lub owego z sedziów (panów) wyznaczono mu na doradzce, jak ma bronic •wej sprawy. Uproszony o rade nie mógí zasiadac w komplecie, gdy tai sprawa przyszfa pod rozwage sadu. — W Polsce zwano Adwokatów pospolicie Patronami (tak ich nazywa i Ordynacyja Trybunaíu z r. 1726). Patronom, którzy wykonali

Adwokat

147

przysiegç w мdach najwyzszej instancyi, dodawano zwykle tytuf MecenatAw. Obroñców przy trybunale nazwano w r. 1764 Mecenasami. Patronów i wszystkich w ogólnosci adwokatów, z ich podwfadnymi, dependentami, aplikantami, kancellarzystami, nazywano Palestra (ob.) naksztaft francuzkiego barreau. Juz Statut Wislicki kaze 8tro nom miéc patronów. Za Jana Olbrachta, doktorowie prawa bywali patronami. W epoce Jagielloñskiej, przed trybunafem, sadami ziemskiemi i grodzkiemi stawajacy patron, muial bydz koniecznie szlachcicem. We wszyst kich innych sadach, nie wyfaczajac sejmowego, mogli wystçpowaé ludzie nieszlacheckiego stanu. Prawa litewskie wymagafy, aby patron byf koniecznie posessyjonat; prawa zas koronne zastrzegafy,aby niebyf zofnierz. Patron wykonywaf przysiege. W trybunale nie mogfo byé wiecej obroúców jak trzydzíestu, w assessoryi dwunastu, w referendaryi dwunastu, w kommissyi skarbowej pietnastu, w departamencie wojskowym szesnastu. Podfug ukazu z dnia 17 Wrzesnia 1811 r. kiedy jeszcze Statut Litewski miaf moc obowiazujaca w Litwie, Hcsba Adwokatów w tamecznych gubernijach oznaczona byla: przy sadach glównych drugim depar tamencie (dzis zamienionych w izby sadu cywilnego) po 12; przy sadach ziemskim i grodzkim kazdego powiatu (zamienionych na sady powiatowe), po 10; przy sa dach kousystorskich po 6; przy magistratach, stosownie do liczby mieszkaúców, od 10 (jak w WilttieJ do 5. Po zniesieniu statutu litewskiego w pomienionych prowiucyjach, ustafa korporacyja Adwokatów. Dawniej wedle konstytucyi 1725 roku, po zfozeniu patronizacyi i opuszczeniu palestry, nie wprzód, jak we dwa lata, wedle zas pózniejszej 1768 roku, w lat cztery dopiero, deputatem na trybunaf patron obranym byd mógí; nie majaс jednak zagrodzonéj sobie drogi urzedowania w Zierostwie lub Grodzie tarai po zaniechaniu swojego stanu. Warunek ten ichylifa konstytucyja 1775 r. i niezwíocznie po wyjsciu z palestry urzçdy publiczne sprawowaó dozwolifa. Zaden Adwokat, póki nim byf, nie mógf mied i peinic razem innego urzedu, jakoto : regenta, a tém bardziej sedziego, pod utrata i niewaznoscia nowego obowiazku, tudziei odsadzenia od patronizacyi. Adwokat przydany od sadu do obrony w sprawie ubogich, wdów lub sierot, obowiazany byt bezpfatnie jej podejmowaé siç; w razie ociagania sie i nieposluszeústwa, od pa tronizacyi odpadal. Osmielajacy siç mówié przeciw dekretowi sadu, w którym stawaí, karze szes'ciu uiedziel wiezy cywilnej ulegaf. Zadnych processów lub pretensyj i dóbr, pod rozprawa bedacych, wlewkami nabywac, chociazby pod cudzém imieniem, adwokat nie mógf, pod niewainoscia tychie, ukaraniem strony czyniacej cessyjç, czyli dajacej wlewek szescia niedziel wieiy i 2000 grzywien (ob.), tudziei oddaleniem od patronizacyi nabywajacego Adwokata. Dokumentów do sprawy sobie powierzonych, przed nakazana kommunikacyja, przeciwnej stronie, na szkode, swego pryncypafa, ani przez sie, ani przez inne osoby, nie wydawaé i nieinformowaé, pod kara 12 niedziel wiezy i atraía patronizacyi, byfo wzbronionéro : czego, gdyby który z Adwokatów dopuscif siç, stawaf sie winnym wystepku zmowy ze strona przeciwna (praevaricatio), odsadzenie od obowiazku i kary kryminalue za soba sciagajacego. Adwokat miaí prawo do sfusznej za swa prace nagrody (honorarium, ealarium), bez wzgledu na zfy lub dobry wypadek przyjçtej sprawy; nawet wtenczas gdy wyraínej o nia umowy nie byfo.—Wójta w miastach nazywano po facinie Advocatus.—W Ksiestwie Warszawskiém, wprowadzono cztery rodzaje obroñców sadowych jako to: ObroAca przy sadach pokoju, Hatron przy trybunafach, Adwokat przy sadzie ¿appellacyjpym, Mecenas przy najwyzszym sadzie, w którego miejsce wszedf ObroAca przy senacie. Ostatni we wszystkich sadach stawaó ma prawo, a nadto, obowiazany sporzadzaé obrony w sadzie appellacyjnym za obwinionemi w sprawach karnycb, osta 10«

148

Advokat — Aecyjasz

tecznie w sadzie appellacyjnym sadzonych. Adwokat staje tylko w sadzie ap pellacyjnym i w nizszych sadacli, a nadto wygolowuje obrony w sprawach karnych, w sadzie kryminalnym rozpoznawanych, a w sadzie appellacyjnym. w II instancyi rozsadzanych. Patron staje tylko w trybnnalach i w sadzie pokoju. Nakoniec, Obroiicaprzy sadacli pokoju tylko w tych sadacli, tudziez w trybunale handlowytn, przy którym sa takze ustanowieni Obroñcy hanrilowi. Lecz w tych ostatnich sadacli same strony bronic sie moga. W wyzszych, koniecznie wlasciwi obroñcy lui) strony, lecz zawsze w ich obecnosci obrony przedslawiaja. Fr. Mac'.—L. R. Adygft, (po niem. EUcli), u starozytnych Rzymian Athesis, rzeka we Wíoszech; wyplywa z Tyrolu i przebieglszy prowincyje Werony, Padwy i Rowigo, wpada kilka odnogami do morza adryjatyckiego. Za Rzymian kiemnek jej.biegu zmierzal wiecej ku pólnocy. Z powodu czestych wylewów, brzeg: jéj zostaly nbezpieczonu silnemi waíami. Adyge trzykrotnie przecliodzily wojska francuzkie: raz Bonaparte (ob. Arkole),—nastepnie г. 1800 Massena (ob. Caldiero), — po raz trzeci marszaiek Bruno (ob. Marengo). Adynamija, (a, przeczenic,,sila),jednoznaczne zAsthesia i Prostratio. Lekarze mianuja tym wyrazem stau chorobliwy organizmu, odznaczajacy sie upadkiem sit zywotnych rzeczywistym, niepozornym, który bedac wynikiem cierpienia jednego z wazniejszych organów, przez tamowanie czynnosci innych organów, naprowadza uczucie oslabienia pozorne, ztad tei pierwsza nazywaja asthesia abso luta, drupa relativa. Adyton, (po grec. Nieprzystçpne); tak zwano mala przestrzeii w samém wnetrzu swiatyn greckich, kaplanowi tylko dostepna, niejako Sanctissimum. Byïa to cela wprost wnijscia przy tylnym murze, mieszczaca w sobie wywyzszona na poslumcncie statue boika, któremu cala sViatynia byla poswiecona. Poniewaz w swiatyniach nie bylo okien i nie oswiecano ich sztuczném swiatfem (jak np. lampami i t. p.), wiec panowal tarn pól-cien, nadajacy miejscu powage i budzacy uczucia religijne. Adziamski czyli perski kobierzec, równiei juz munsztuk, siodía i strzemiona, uzywane byly w Polsce na poczatku XVIII wieku. Ad¿em, wyraz arabski, to samo со cudzoziemiec, barbarzyniec, którym Arabowie mianuja po szczególe Persów, ogólnie zas wszystkie narody prócz wíasnego, równie jak Grecy wszystkich Nie-Greków nazywali barbarzyi'icami, a Zydzi Nie— Zydów poganami. W poczatkach islamizmu zdobywcy Persyi jednç prowincyje tego kraju, dawniejsza Chaldejç, zamieszkala przez potomków koczujacych Arabów, nazwali Irak-Arabi; druga zas, staroiytna Medyje, Irak-Adzem. W urzedowym tylule sultanów iureckich po dzis dzieñ jeszcze figuruje jako godnosé: Sultan el-Arab u el-Adzem, t. j. pulk wiernych i niewiernych Janczarów, pobieranych po wiekszéj czesci z synów radíasów czyli chrzescijan, nazywano równiei Adiemi-oglan, czyli dzieémi cudzoziemców. — Adzem nazywano takze Persyje. Aecyjusz i Aecyjanle (*). Urodzony w Celesyryi, Aecyjusz byl naprzód kotlarzem lub zlotnikiem, póíniej lekarzem, wreszcie, pod aryjañskiemi mistrzami, poswiecil sic teologii, i odznaczyl siç w niej przebiegloscia sofistyczna. Aryjañeki patryjarcha Antyjochii Leoncyjusz, r. 350 mianowal go dyjakonem swego ko¿cióla; ale cesarz Konstancyjusz, chociaz sam aryjanin, wygnal go, jako obwinionego о ateizm. Odtad Aecyjusz mieszkal w Alexandryi i zostal naczelnikiem sekty C) Imiona wlasne ¡jreckie i rzymskie zaczynajijce siç od Ar, tu pominiçte, ob. w mwjsc»ch wlaéciwycb pod E.

Aecyjusz — Aegidius Romanas

149

scislych Aryjanów czyli Anotnejctykúto, tak nazwanych od gfównego ich dogma ta, ie syn jest nierótony ojea [anomojos). Zwano ich takie Eunomijanami, od Eunomijusza, który by! niejaki czas biskupem Cyzyku i uezniem Aecyjusza. Mianowali aie takie Heterouzyjanami, poniewai twierdzili, ie syn innej jest istoty od ojea; oraz Exoúkoncyjnnami, bo nauezali, ie syn stworzony zosta! z niezego. SoGzmata których uiywali Aecyjanie, dowodzac, ie syn jest mlodszym, a zatém niiszym od ojea; zarozumiaíostí, ií za poraoca dyjalektyki znaja tak dobrze Boga, jak czíowieka; falszywe mniemanie o Chrystusie, którego zniiali do rzedu stworzei'i, to wszyslko bardzo zla slawe zjednaío Aecyjanom, a ich zafoiycielowi przezwisko Ateusza. Powiadano, ie gardzac przykazaniami boskiemi i koscieluemi, utrzymywali nawet ie rozpusta jest pozwolona, jako naturalna potrzeba ciala. Surowe prawa Teodozyjusza W. i jego synów, poíoiyly koniec tej sekcie w paústwie rzymskiém. L. i¿. Aëdon, córka Pandareusa, byfa zona Zatusa, a matka Itylasa. Zazdroszczac Niübie (ob.) lieznego i zdrowego potomstwa, chciala zamordowac najstarszego jéj syna, lecz przez pomyïke zabila wlasnego. Na prosby swe przemieniona przez Jowisza w síowika (grec, aëdon), w bezustannycli skargach smierc syna opiewa. Hyt ten przeksztafcono póíniej w ten sposób: Aëdon chelpila sie z meiern swym Polytechnusem rzeíbiarzem, któremu w pracy pomagala, ie wwiekszej iyja malienskiej zgodzie, nii sam Jowisz z Junona. By ich ukarac, Juno wzbudzila miedzy niemi spór o lepsze w wykonaniu dziela sztuki, które wías'nie mieli pod гек§, i stana! zaklad, ie kto je pierwszy ukoñczy od drugiego,otrzyma niewolnika w darze. Aëdon wygraía uMad; Polytechnus wiec oda! sie do siostry jej Chaledonidy, i te pod pozorem, ze iona pragnie sie z nía widziec, uprowadzil z doma. W drodze ja zniesíawií, w szaty niewolnicze oblekí, i groíac smiercia, jeieli komnkolwiek powie o tém со zaszfo, przywiódf do siostry jako niewolnice. Pe niejakim czasie Aëdon, uslyszawszy skargi siostry (mniemajacej ie jest sama), dowiedziafa sie o niegodnym postepku meia, i by sie wraz z siostra nad nim pomscié, wiasnego mu syna Itysa zabitego pódala na pólmiskn za strawe. Poznawszy со zjad!, Polytechnus zacza! obie siostry scigac ai do domu ich ojea, dokad uciekly; tarn jednak schwytany, skrepowany i miodem wysmarowany, w tym stanie wystawiony by! na pastwe zywiolów. Ulitowawszy sie nad nim Aëdon, wyswobodzila go z wiezow, za со bylaby pädia pod razami brata, gdyby bogowie, ujmujac sie za nieszczesliwa rodzina, nie byli przemienili owego brata w dudka, Polytechnusa w pelikana, Pandareusa w orla morskiego, Chelidonide w jaskólke, a ja sama w síowika. Aegidius Romanos, by! uezniem s. Tomasza, pierwszy broni! swego nauczyciela. W mlodosci wstapi! do Augustyjanów Eremitów, a filozoGi i teologii uczy! sie od ss. Bonawentury i Tomasza. Nastepnie by! nauczycielem Filipa Pieknego króla francuzkiego. W r. 1296 zosta! arcybiskupem w Bourges, a umarl jako kardynal r. 1316. Pisa! wiele dzie! о teologii i filozofii, a miedzy innemi wy klad niektórych ksiag Arystotelesa, rozprawy metafizyczne, komentarze nad sentencyjami Lombarda. Tlomaczy! sie jasniej od innych, w tym przedmiocie piszacych, przez со charaktery filozofii scliolastycznej, wybitniejsze sa w jego pismach. Jan z Glogmoy, professor akademii krakowskiej, gorliwie zajmujacy siej scholastyczna filozofija, wydal dzielo pod tytulem: Excellentiasimi artium et sacrae théolo gie doctorie domini AOgidü Romani arcivpraesulie bitnricensis, ordmia eremttarum tancti Aitgustin<,in libros Ariatotelis interpretatio fidelitsima, anno Do mini 1501 cúrrente per M. Johannem Glogovienaem fidelistimt repetita, ad hntdem Dei omni doctrina omnia disciplini i t. d.

150

Aella Capitalina — А№оаупатПш

Aella Oapltollna nazwane zostafo miasto, wxniesione na gruzach zburzonej Jerozolimy, z rozkazu cesarza rzymskiego Aeliusza Hadryjana. Miasto rzeczone ibudowane, wedfug Dyjona Kassyjusza, okofo r. 133 po Chrystusie, zas wedfug kronikarza koácielnego Euzebijusza r. 136 po Chrystusie, zaludnione byfo kolonistami pochodzenia obcego, a Zydom pod zagrozeniem kary ámierci wzbroniono zblüaé siç do miejsc swiçtych. Co wiçcej, aby sfowa Chrystusa zupefnie siç spefnify, na miejscu gdzie byl koációf Jehowy, postawiono swiatynie Jowisza kapitolinskiego (Dio Cassius, LXIX, c. 12—14). Aellas Donatas, sfawny grammatyk, który iyf okofo 354 r. po nac. Chr. Byf nauczycielem s. Hieronima i napisaf grammatykç fach'iska w dwóch czçsciach: 1) Ars, tive editio prima de litteris syllabisque, pedibus et tonis. 2) Editio se cunda de octo partibus orationis. Z tej ksiazki oczono dzieci przez wszystkie wieki srednie. W Polsce wydrukowano ja po raz pierwszy w Krakowie 1509 r. z objasnieniem Jana z Gfogowy; a ostatni raz wyszfa w 1795 r. Z tych dzief Donata pierwsze nazywafo sie majus alphabetum albo Donatus major, a drugie octo partes orationis albo Donatus minor. Aelopantallon podobnie jak Melodikon (ob.), jest narzçdziem muzyczném klawiszowém, w którem powietrze z miechów nadymanych nogami grajacego zgeszczone i wepchniçte w traby róinej wielkosci, zmasza jezyczki metalowe do drgania i wydania tonu. Instrument ten wynaleziony i zastosowany do uzycia przez Brunnera i Hoffïnana w Warszawie okofo r. 1828 (Ob. Biblioteka Warszawska z r. 1847, torn II). Aeneas Jan, jeden z wspóftfumaczów i wykfadaczów sfawnej biblii braci czeskich, zwanej od miejsca wydania „Kralicka," 6 t. in 4, drukowanej w latach 1579—1593. (Ob. „Biblija"). Aeneas Sylvins (ob. Fijus //). AeplnUS (Franciszek Maryja Ulrich Teodor), sfawny fizyk, urodzif sie w Rostocku 1724 г., umarf w Dorpacie 1802 r. Aepinus zajmowaf siç gfównie elektrycznoscia i jemu to wíaáciwie przypisuja wynalezienie kondensatora elektrycznego i elektroforu. Powofany na czfonka akademii petersburgskiej w r. 1757, Aepinus, pefnif potem obowiazki professera fizyki i matematyki przy W. Ksieciu Pawle, synie cesarza Piotra III, nastçpnie zostaf generalnym iospektorem szkóf. Gfówne jego dziefo jest: Tentamen Theoriae Electricitatis et Aiagnetismi (Pe tersburg 1759). Aërodynamlka inaczej Pnenmatyka (äer powietrze, dinamis sifa). Jest czesé aeromechaniki, zastanawiajaca siç nad gazami, a szczególniej nad powietrzem atniosferyczném w ruchu bçdacém. Tutaj naleia prawa wypfywu powietrza z naczyñ, które, podobnie jak przy wodzie, odbywaé sie moie pod wpfywem ciénienia jednostajnego, albo zmniejszajacego sie, tudziez otworami w cietikiej scianie naczynia znajdujacemi sie, lub przez rurki w otwory wstawione. Zjawiska sciánienia w strumieniu wypfywajacym maja miejsce tutaj, podobnie jak przy wodzie. Tutaj uwaia siç takîe opór, jakiego powietrze doznaje, przepfywajac przez rury dfugie lub kanaly, pochodzacy od tarcia, które zaleiac od materyjafu z jakiego tei rury sa zrobione, jest proporcyjonalny dfugosci капали, kwadratowi s predkoáci poruszajacego siç powietrza, a odwrotnie proporcyjonalny srednicy kanafu. Do Aërodynamiki nalezy mierzenie predkosci poruszania sie powietrza, i opisanie i uiycie narzçdzi do tego celu sfuiacych, a nazywanych powszechnie anemometrami (ob.). Tutaj naleia prawa uderzania powietrza o powierzchnie ciaf, przyczém na szczególna uwagç zasfuguje dziafanie, wywierane uderzanicm nieograniczouego strumienia na powierzchnie ciaf (kofa wietrzne), które podobnie

IflrnijiiMli — ёйпШ

181

jak przy wodzie, jcst proporcyjonalne kwadratowi z prçdkoàci. Prawa poraszania sie. c¡a( stafych w powietrzn, takie do tej nauki naleia. Roch ciala wfasnym ciliarem spadajacego w powietran, ciagle zblüa sie. do racha jedoostajnie przyspieszonego tak, ie po upfywie pewnego ciasn, xa taki moie byé uwaiany, chociai scisle biorac, nigdy nim nie jest. A8r0graflja albo ASrolOgIJa, jest nauka o wíasnoáciach powietrza, jego skíadzie, ciezarze, ciçzkoàci gatunkowej, zdolnoáci faaiaaia áwiatfa, jego cieple gatnnkowém, rozszerzaltiosci, zdolnosci pochlaniania wilgoci i t. d. ASrollt (z greckiego aër powietrze i lithos kamien). Так nazywaja massy kamieniste, spadajace z atmosfery na ziemie, ¡ powstajace z pekniecia meteorów ognistych, inaczej bolidami zwanych. Meteory ogniste okazuja sie niespodzianie w atmosferze, w postaci kul sVietnych, poruszaja sie, w niej z nadzwyczajna. predkoscia, która niekiedy predkosci ziemi w jej biegu nie ustepuje, áwiatfo przes nie wydawane bywa widzialne przez czas jednej, lub dwóch minut, poczem gasna i na miejsce jasnosci daje sie widzieé mgla, do dymu podobna, która wkrótce znika zupefnie. W krótkira czasie po zgasnieciu daje siçj sfyszec* dwn lub trzykrotny huk, podobny do wystrzaíu z dziafa wiekszego kalibru, a nastepnie grzmot gfuchy. Te sa zjawiska towarzyszace peknieciu kuli, której czeáci w rozmaitych kierunkach rozrzucone, spadaja na ziemie ze áwistera, i tak wielka prçdkoscia, iz czestokroé na kilka stóp w ziemi sie zagfebiaja. Aërolity w chwili spadniecia na ziemie bywaja gorace, i wydaja zapach siarki spalonej lub prochu strzelniczego. Takie zjawiska dostrzegamy we wszystkich szerokosciach geograficznych. Wszystkie Aërolity sa do siebie podobne, przedstawiaja sie, w postaci kamieni nieforemnych , których powicrzchnia z wielu nierôwnosciami , pokryta jakby emalija czarna, na pól linii gruba, krawçdzie ich maja na sobie widoczne slady stopienia, w odfamie sa ziemiste, koloru szarego. Bywaja one jui twarde, jui kruche, ciçz. gat. 3,50. Spadanie Aërolitôw, a tém samém, wspominanego przez ataroiytnych pisarzy deszczu kamienistego, dopiero w nowszych czasach przez Chladni'ego zostafo stanowczo dowiedzionem. Ciafa, wchodzace do skiadu Aëro litôw, sa prawie zawsze jednakowe, a mianowicie: ielazo, krzemionka, nikiel, w mniejszej ilosci tlenki chromu i manganezu, siarka, wapno, magnezyja, glina, niekiedy takie soda, potai, woda, wegiel, kwas solny, miedí i супа. Zelaza i krzemionki nigdy w nich nie brakuje. Prócz Aërolitôw wíaáciwych, policzyé tutaj ualeiy spadajace na ziemie ielazo meteoryczne, które jest czystém ielazem, i napotyka sie niekiedy w bardzo znacznych massach. Dla wytfumaczenia pochodzenia Aërolitôw, podano dotad cztery teoryje giôwne. Naprzôd, niektôrzy fizycy, a mianowicie bracia Deluc utrzymywali, ie one sa cialami wyrzacaneml przez wulkany ziemskie, lecz mniemanie to utrzymaé sie nie moie, jui to z przyczyny, ie wyrzuty wulkaniczne sa rôinej od Aërolitôw natury, jui tei, ie wulkany ziemskie nie przedstawiaja dostatecznej sify rzutu, aby ich produkta mogfy sie wznosié do takiej wysokosci, z ktôrejby z dostrzegana predkoscia na ziemie, spadaly. W 1795 r. Olbers wynurzyf zdanie, ie Aërolity sa wyrzutami wulkanôw ksieiyca, a nawet na przypadek spoczynku ziemi i ksieiyca rachunkiem dowiôdf, ie ciafa wyrzucone na ksiçiycu, mogfyby spasó na ziemie; zdanie to w r. 1802 popar! Laplace, ktôry ntoiliwoàô tego zjawiska w zwykfym stanie ziemi i ksie iyca rachunkiem okazaf i dowiódf, ie dafo na ksieiycu rzucone ku ziemi z pred koscia 8,000 stóp na Sekunde, nie spadnie na ksieiyc, lecz skutkiem przyciagania ziemi po 60 do 70 godzinach z predkoéch) 1 '4 mili na Sekunde dojdzie do powierzchni ziemi. Opierajac sie. na tém Vauquelin, Prechtl, Fourcroy, Berzeliusz. przyznali Aërolitom pochodzenie ksiçzycowe, dowodzac, ie poniewai one

152

ABrom

■awieraja ielazo w (Unie metalicznym, nie moga wiec pochodzió z miejsc poeiadajaeych wode, której tien poiaczyiby siç z ielazem, lecz z ksieiyca na którym woda siq nie znajduje. Lecz i ta teoryja nie wytrzyma krytyki jai to día braku dostatecznych dowodów o istnieniu wulkanów na ksiçzycu, jui z powodu ogromnej sity rzutu, któraby im przypisad naleiaio. Wielu, a w nowszych czasach Egern, utrzymywai, ie Aërolity sa pochodzenia atmoaferycznego, to jest, ¿e tworza sie droga, nieznanych dziaiañ chemicznych, w granicach atmosfery ziemskiej z gazów wznoszacych sie z ziemi; przeciwko zdaniu temu walczy ogromna wysokosé, w jakiej kule ogniste widzied sie daja. Najpodobniejsze do prawdy, chociaz nie dajace rekojmi pewnosci pochodzenia Aërolitôw, jest przypuszczenio Chladni'ego (Chladpi) w r. 1819 ogíoszone, a obecnie z pomiedzy wielu, przez A. Humboldta popierane, ie Aërolity sa pochodzenia kosmicznego, to jest, ie massy bedace, albo odiamkami jakiego wiekszego data niebieskiego, albo tez sa me przez sie mafemi ciaiami planetarnemi, kraiac w przestrzeni, spadaja na ziemiç skoro w drodze swojej zbliia sie do niej doslatecznie. Poniewai i ta najprawdopodobniejsza hipoteza nie zadawalniajaca z wielu wzgledów sie wydaje, przelo na wyjasnieniu tém poprzestawac nie naleiy, lecz owszem pracowaó potrzeba nad jej atwierdzeniem lub obaleniem. Aërolity zwane sa inaczej bolidami, meteorolitami, certfunitami, kamieniami piorunowemi, kamieniami niebieskiemi, ksiezycowemi, kamieniami meteorycznemi, uranolitami i t. d. Chemik angielski Howard, nfozyf spis Aërolitôw od najdawniejszych czasów do 1818 г., Chladni doprowadzií go do 1824 r. Wymienimy niektóre znakomitsze Aërolity. W czasacli Anaxagorasa spadi kamieft czarniawy wielkosci wozu, nad rzeka Aegos-Potamos w Tracyi, który byl widzialny jeszcze w czasach cesaría Wespazyjana. Plinijusz widziaf kamienie spadajace w Gallii narboñskiej. D. 7 Listop. 1492 г., spadi kamieii pod Ensisheim, w Alzacyi, wazacy 260 funlów, duchowany dotad w bibliotece kolmarskiej, lecz zapewne oddzielono od niego czesé znaczna, gdyi obecnie waiy 150 funtów. Koku 1776 spadi deszcz kamienisty na Woiyniu, okoio Owrucza. Dnia 4 Stycz. 1796 r. spadly kamienie meteoryczne okofo Biaiej-Cerkwi, w gubernii kijowskiej. Dnia 26 Kwietnia 1803 г., deszcz kamienisty spadi wsród dnia na miasteczko l'Aigle w Normandyi, gdzie zwierzchnosé miejscowa sporzadzüa protokóf wypadkn, który niepodlega zadnej watpliwosci; zebrano ta m przeszlo 2,000 Aërolitôw na przestrzeni 2','j mil franc, po nad ktôra przeszedi meteor. Dnia 15 Lutego 1818 r. spadi kamien na Woiyniu koio Zaborz'ycy, rozbierany przez Laugier'a. Dnia lO Sierpnia 1818 roku, w gubernii smolei'iskiej, w Siobodce, spadi kamieú waiacy 7 funt., który sie zagiebii w ziemi na 15 cali, i miai powiericlinie brunatna, posiana ciemniejszemi plamami. D. 12 Lipca 1820 г., w Lixnie, w powiecie dynaburgskim ujrzano meteor ognisty, który rozpeki siç przy towarzyszeniu trzeclikrotnego hnku, tak mocnego, ze na 15 wiorst do koia byi siyszanym, z niego spadi kamien okoio 40 fun. wazacy na polach wsi fcazdanowa z taka gwaitownoscia, ze zagiçbii щ w ziemiç na 1 '/a stopy, lecz z tego kamienia zaledwie kilka kawaikôw zebrac sie udaio, gdyi zaraz po spadnieciu przez obecnych wieániaków zostaï pokruszony; drugi kamien wpadi w jezioro Koiupskie, w odlegiosci 4 wiorst; trzeci do rzeki Dubry о 3 wiorsty odlegiej; wieksza zas czesé kamieni z tego meteoru powstaiycli, spadia zapewne w poblizkiej puszczy, gdzie swist ztad pochodzacy byi siyszany, lecz kamienie nie zoslafy odszukane. Dnia 5 Czerwca 1821 w Privas spadf kamieú waiacy 92 kilogrammy, który sie zagieLif na kilka cali i obecnie jest zachowany w Muzeum historyi naturalnej w Paryiu. W wielu zbiorach znajdnje sie ¿elazo, podiug wszelkiego podobieústwa do prawdy, pochodzenia meteorycznego; do takich na

Aërolit — Aérostat

153

lezy: massa widziana priez Pallae'a, w Krasnojarslra w Syberyi; ufamek znajdujacy sie w cesarskim gabinecie w Wiedniu, pochodzacy zapewne z Norwegii; massa waiaca 4 funty, znajdujaca sie w Gota. W powiecie rzeczyckim na grunlach majatku Brahma, znaleziono 2 bryiy zelaza meteorycznego, których rozbiór cbemiczny ogîosii Jçdrzej Sniadecki, w Dzienniku wileñskim z г. 1822. Jedynym przypadkiem Aërolitôw skfadajacych siç z warstw równoodlegfych, w których ielazo znajduje sie w krysztafach romboedrycznych i oktaedrach, jest massa, która spadía w Agram 1751 r. Kilka innych mass podobnych znaleziono na prawym brzegu Senegalu; na przyladku Dobrej-Nadziei; w róinych miejscach Mexyku. W Brezylü, w prowincyi Bahia, znajduje sie massa na 7 stóp dfuga, 4 stóp szeroka i 2 stopy gruba, wazaca okoío 14,000 funtów. W okolicach Bit— burgu, niedaleko Trewiru, znaleziono masse, waiaca 3,300 funt. We wschodniej Azyi, niedaleko ujscia rzeki Zóftej, miaño znaleíé masse okoío 40 stóp wysoka, Mongofowie, którzy ja nazywaja Khadasut filao (skafa biegunowa), utrzymuja, ie spadía w skutek meteoru ognistego. Masse zawierajaca arszenik zamiast niklu, znaleziono vr Akwisgranie, inna na wzgórzu Brianza w medyjolaíiskiém i w GroshamsdorlT. Massa ostatnia, która wediug Klaproth'a zawieraía nieco oíowiu i raiedzi, zapewne zostaia przetopiona, a okazywane w Frejbergu i Dreznie kawaíki sa stala topiona, która na miejsce jej umieszczono. Najlepszém dzietem о Аёгоlitach jest dzieío Chladniego: Ueber Feuermeieore und d¡e mit denselben herab gefallenen Mateen, Wieden 1819. Jego wielki zbiór Aërolitôw znajduje sie, obecnie w Berlinie. J. И-г. AërolOgfJa (ob. Aërografija). Aëromanoyja (z greckiego aër powietrze, manteia odgadywanie), oznaczaia a starozytnych szlukç odgadywania przyszfosci ze zjawisk dostrzeganych w powietrzu. Aëromeohanlka, jest nukl zastanawiajaca sie nad powietrzem pod wzgledem skutków, jakie ono z przyczyny swojej ciezkosci i rozprçiliwosci wydaé jest zdolne, tudziez wyprowadza prawa dziafania powietrza tego rodzaju. Jakkolwiek w aeromechanice mówi sie o wszystkich ciafach lotnych (gazach), przeciez gfównie ma siç na celu powietrze, które z przyczyny waznosci praktycznej na szezególna uwage zasfuguje. Czesci aeromechaniki sa aerostatyka (ob.) i aerodynamika (ob). AërometT, (z greckiego âer powietrze, melron miara), iiarzedzie sfuzace do oznaezenia skfadu, gçstosci, ciezkosci gatunkowej powietrza i w ogólnos'ci jakiegokolwiek plynu sprezystego, czyli gazu. Hall nazwai tak narzçdzie swego wynalazkn, sfuzace do oznaezania poprawek, przy wynajdywaniu sredniej objetos ci gazów. Aërometryja, jest nauka majaca na celu poznanie i oznaezenie dziafania po wietrza pod wzgledem skutków meclianicznych, biorac przytém na szczególna uwagç jego gçstosé i rozszerzalnos¿. AërODanta, tém nazwiskiem oznaczaja zeglarza powietrznego. AërODailty&a, (z greckiego aër powietrze, nautike pfywanie). Jest sztuka wznoszenia sie. i zeglowania w powietrzu, za pomoca balonu (ob. Aerostat). Aerostat (Balón, z facióskiego aër powietrze, i stare slaÓ). Poniewai powie trze jest pfynem, którego czastki moga siç z najwiçksza iatwoscia poruszaé we wszystkich kierunkach , przeto wszelkie ciaio znajdujace siç w powietrza, podobnie jak zanurzone w wodzie, traci tyle swego ciezaru, ile waiy powietrze zajmujace przestrzeii ciaíem wypeíniona. Jeieli wiec cialo zanurzone w wodzie, wazace mniej jak woda jednakowej z nim objetosci, pfywa na jej powierzehni, przeto i ciaio znajdujace siç w powietrzu, którego ciçzar mniejszy jest od ciezaru takiej samej

154

ASrosUt

objçtosci powietrza, wznosié siç roas!, со z przyczyny zmniejszajacej siç ka górze gçstoici, а tém samém i cieikoáci powietrza, dziaé tie, bçdzie dopóty, dopóki nie dojdzie do warstw atmosfery, w których ciçiar ciafa wznoszacego sie, zrówna sie z ciliarem powietrza takiej samej objetoáci. Aerostat skfada sie z balonn, czyli powfoki kulistej, z materyi jedwabnej napojonej kaacznkiem, nieprzepuszczajacej gazów, która wypefnia siç wodorem. Balón pokryty jest siatka, przymocowana do kola drewnianego otaczajacego go, zwanego równikiem, do którego przywiazane sa liny nnoszace poniiej balonn znajdujacy siç kosz lab fôdkç, do której siada podróiny. W fódce znajdnje sie piasek, jako balast, kotwica, za pomoca której ieglarz wstrzymuje bieg, zbliiywszy sie, do ziemi. U wierzchofka balonn znajduje sie. klapa, która linka od niej ai do lódki siçgajaca moina otwieraé i tym sposobem gaz upnszczaé, chcac spuscié siç na ziemie. Napotykamy 4lady dowodzace, ie ludzie od najdawniejszych czasów marzyli o sposobach wznoszenia siç w pe— wietrze, i usifowali dopiaé tego cela za pomoca przyrzadu naáladujacego skrzydfo ptasie. Aala-Gelle mówiac o drewnianym goiçbiu Archytasa, powiada, ie on ntnymywaí siç srodkami równowagi i miaí sobie nadany poped do wznoszenia siç od powietrza, które wewnatrz zawieraí. Widoczny jest Mad w przypuszczeniu tataj gaza lekkiego, gdyi gaz niebyíby w stanie uniesé przyrzadu drewnianego. Roger Bakon powziaí takie mysl zbadowania machiny, za pomoca której moinaby siç wznosié i kierowaé w powietrza. fcukasi Piotrowski, szlachcic podlaski, pisan slawny grammatyki ladáakiej, autor wielu dyjalogów, któremi bawil Wíadysfawa IV, bedac w ákademii krakowskiej professerem, podczas przedstawienia wlasnego dyjaloga, tak sztucznie udawal genijusza, ii przez dach Nowodworekiej burty, z przedmieicia Rttoryka zwanego, na teatrnm przyleciaf i po odprawionej scenie, z teatro na swoje odleciaf miejsce. W roku 1670 Lana postanowií zbadowaé statek powietrzny, unoszony czterema kulami miedziannemi próinémi. Galien ogtosif 1756 r. w Avignon pismo pod tytufem : Sttuka ieglowania to powietrzu, w którém zaleca zbudowaé niezmierny balon, napefniony powietrzem. Nakoniec, po odkryciach Montgolfière, Anglicy usiíowali dowieáé, ie po odkryciu lekkoici wodoru przez Cavendisba, Black napefnial tym gazem pecherze, lecz one z powodn cieikoáci swojej wznosic sie nie mogfy, a sciany balonów papierowych nie byíy w stanie ntrzymaé gaza, który przez ich рогу przechodzif. Wreszcie przytaczaja, ie Cavallo napefnial wodorem pecherzyki mydlane, i ie te wznosily siç ai do snfitn pokoju, w którym dosmadczenia robiono. Pomimo tego pewném jest, ie wszystkie te doiwiadezenia nie wyszfy po za obreb laboratoryjow, w których byfy robione, i ie wynalazca balonów jest MontgolQer (Stefan), który palac stare szpargafy, dostrzegf, ie torebki papierowe, których brzegi byfy zapalone, wznosify siç w powietrze i to naprowadzifo go na odkrycie balonów. Inni ntrzymuja, ie Stefan MontgolQer przeczytawszy diiefa Priestleya o gestoáci ga zów, zostaf uderzony nagfa myála, ie zamknawszy gaz lekszy od powietrza w powfoce nieprzepuszczajacej go, moina wznosi¿ do góry rozmaite cieiary a nawet i ludzi. Józef dowiedziawszy sie o tém od brata swego Stefana, wykonaf szereg doáwiadczert w Awinionie 1782 г., a przekonawszy sie, ie wodor zbyt fatwo przez powfoki przechodzi, szukaf innego gaza, i znalazf go w dymie ze spalenia sfomy i wefny pochodzacym, z którym doáwiadczenie okofo Annonay powiodfo sie. Poniewai slany Vivarais byfy zgromadzone, przeto bracia Montgolfierowie zaprosili je na doswiadczenie, które wykonali z balonem 110 stóp obwodu majacym, zrobionym z pfótna pokrytego papierem, napefnionym gazem im wiadomym, a który dziesieciu ludzi zaledwie utrzymaé zdofafo. Balon wzniósf sie do wysokoáci tysiaca saini (toises), a nastepnie spadf powoli w winnicach sasiednich.

AërosUt

155

Skoro dowiedziano siç o tém doiSwiadczeniu, nczeni powtórayli je, lecz, ie gas ■nes Moutgolfierów uiyty byl im niewiadomy, przeto zaczçli niywad wodorn, który wtenczas byl znany pod nazwa powietrza palnego. Charles w miejsce pa piers umyslil uiyé tafty napojonej kauczukiem, i oglosil skíadke narodowa na wykonanie doswiadczenia, po zloieniu której, Charles przystapil do napelnienia gazem pierwszego balonn. Nie bez trudnoáci, uiywszy tysiac funtów ielaza i 498 funtów kwasu siarczannego, zdolano w ciagu czterech dni napelnié balón cztery metry írednicy majaey, azdolny unieác" zaledwie 18 funtów. 26 Sierp. 1783 r. ba lón byl skoñczonym, a dnia nastepnego o piatej po poíudniu zostal puszczonym z placa annowegt w obec licznie zgromadzonej publicznoáci. Wzniósl siç przy bicia z dzia? z taka szybkoácia, ¿e po dwóch minotach znikl w chmurze, a po trzech kwadransach spadl okofo Écouen. Wkrótce potém przybyl do Paryza Montgolfier, a na zaproszenie akademii, zbndowal balón na koszt tego cíala uczonego, który byl 70 stóp wysoki a miaf 40 stop w árednicy, napelniony zostal bardzo predko za pomoca mocnego ognia ze slomy i welny, lecz deszcz ulewny i wicher zniszczyly machine. Inne doáwiadczenie wykonano w siedm dni póíniej w Wersaln w obecnoáci króla z balonem, zbudowanym z pfótna, oklejonego kolorowym papierem i stosownie ozdobionym. Chociai balón n wierzcholka przez wiatr zostal nieco uszkodzony, wzniósl sie przeciez do wysokosci 240 sazni unoszac z soba klalkç z baranem, kogutem i kaczka; w tej wysokosci pozostal czas niejaki, a nastçpnie spadl w lasku Vaacresson. Te doswiadczenia natchnely ludzi myála wznoszenia siç balonami. Montgolfier zbudowal machine 70 stóp wysoka i 46 stóp ¿rednicy majaca, pod która zuajdowala siç galeryjka 24 stóp árednicy majaca. W jrodku byl otwór, pod którym na fancuchach zawieszono ielazny przyrzad do utrzymywania ognia ze slomy i welny. Pilatre de Rozier trzy razy wzniósl sie tym balonem, utrzymywanym linami. Nastepnie towarzyszy! mu Girond de Villette a póíniej margrabia d'Arlandes. W kilka miesiecy potém, damy nawet do najznakomitszych rodzin nalezace, sznkaly rozrywki w wznoszenia siç balonami. Lecz wszystko to bylo jeszcze igraszka, i dopiero 21 Listopada 1783 r. Pilatre de Rozier i d'Arlandes wznieíli siç balonem swobodnym, przyczém narazili siç na niebezpieczeóstwo skutkiem zapalenia siç balonn, ledwie gabkami zmoczonemi w wodzie zdolali szerzenie sie ognia powstrzymaé, i zdrowi spuácili siç na ziemie. Dragie wzniesienie odbylo siç 1 Grudnia 1783 r. balonem 20 stóp árednicy majacym, zrobionym z tafty napojonej kauczukiem i napelnionym wodorem, w którém przyjeli ndzial Charles i Robert. To wzniesienie siç sprawilo wielkie wraienie w Paryia; akademija sztuk udzielila tytuí czlonków nadliczbowych Montgolfler'owi, Charles'owi, Robertowi, Pilatre de Rozier'owi i d'Arlandes'owi, a prócz tego kaidy otrzyma! stosowne wynagrodzenie, a nawet ród Montgolfierów do godnosci szlacheckiej zostal wyniesiony. Trzeci raz wznieáli siç w Lyonie dnia 19 Stycznia 1784 г., Montgolfier starszy, Pilatre de Rozier, Fontaine, ksiaiç de Ligne i kilka innych znakomitych osób, balonem 126 stóp wysokim i 100 stóp srednicy majacym. Potém zaczçto wszçdzie nailadowaé smialych ieglarzy powietrznych; s pomiçdzy ciekawych tego rodzaju wypadków, wspomniemy o Blanchardzie, który razem z Dr. JeBeries przebyl przestrzen nad kanalem La Manche pomiçdzy Douvr'em a Calais, w dwóch i pól godzinach 7 Sty cznia 1785 r. Dnia 16 Czerwca tegoi rokn, Pilatre de Rozier razem ze swoim towarzyszem Romain'em, wzniósl sie balonem, skladajacym sie z jednej czeáci nrzadzonej sposobem Montgolfière i z drngiej nad tamta napelnionej wodorem, lecz jak latwo bylo przewidzieé, nastapila explozyja, skutkiem której obadwaj zeglarze ámieró ponieili. Ten wszakie wypadek nie zmniejszyl odwagi aeronan

156

Aërolit — Aërostatyka

tów, utworzono nawet korpus aerostierów (ob.) wojskowych i szkofe budowy aeró stato\v w Keudon. Blanchard dodaí do balonu spadochron, na którym spuszczal na ziemie zwierzeta, a panna Garnerin 1 Brumera г. VI sama tym sposobem wrócifa na ziemie. W roku 1788 gdy Blanchard puszczaf sie w Warszawie balonem z paiacu Mniszchowskiego, towarzyszy? mu znany w swiecie uczonym Jan Potocki wraz z ulubionym síuga turkiem, i wiernym biaíym pudlem. Balón spuseif sie w Woli. Stanisfaw August na pamiatkç tej pierwszej napowietrznej ieglugi, wybió kazal medal z popiersiem Piotra Blancharda, i stosownym napisem. Z pomiçdzy aeronautów póiniejszych, wspomniemy pania Blanchard, która 1819 r. zgineía w Paryzu skutkiem explozyi; hrabiego Zambeccari, który równieí zginçf; Arba na który odbyí podróz napowietrzna z Marsylii do Turynu po nad Alpami, a nastepnie zgina? ; Green'a, który odbyl podróz w 48 godzinach z Londynu do Nas sau; braci Godard i nakoniec Poitevin'a, który odbywaí podróze wznoszac sie w karecie zaprzezonej, na koniu i t. d. Lecz z pomicdzy wszystkich najwazniejsze jest wzniesienie sie w celu naukowym Gay-Lussac'a najprzód z Biot'em, które nastapiío 1804 г., a w krótee potém samego Gay-Lussac'a. Uczony ten wzniósl siç do wysokos'ci 7,000 metrów, której przedtém zaden czíowiek niedoscigi. Po nim przedsiebrali i inni fizycy podróze napowietrzne, lecz te zadnej nie przyniosfy día nauki korzysci. Lecz balony dopóty, dopóki nie beda mogfy byc kierowane, pozostana wiecej przedmiotem zabawy jak poiylku; niepodobna jednak watpic, aby kiedys usüowania pracujacych nad tym przedmiotem, nie zostaly uwieúczone powodzeniem; dotychczas przeeiez wszelkie w tej miente próby, pozostaíy bezskutecznemi. Oto sa ci, którzy dotad nad tém pracowali: Blanchard, Guyton de Morveau, Robert, Alban i Valiet, Testu-Brissy, Meunier, Lennot, Tran sen, Petin i Jullien. Franklin niegdys zapytany o znaezenie tego wynalazku, wyrzeki: dziecie sîç narodziío; lecz czas pokaze, czylim sie sprawiedliwie wyrazil o tém, со wieki nastepne moga udoskonalié i w uiycie wprowadzic. J. I'-z. Aërostatyka, (z greckiego aê'r powietrze, istemi stoje), jest czeáé aëromecbaniki, podajaca prawa rówuowagi powietrza i gazów w ogólnoáci. W tej wiec czesci mówi sie о rozprçzliwosci gazów, to jest о site z jaka gazy rozszerzaja siç, a tém samém cisna na otaczajace je przedmioty, tudziez o sposobach mierzenia te go cisnienia za pomoca barometru i manometru. Sposób mierzenia cisnienia powie trza atmosferycznego i gazów polega na tej zasadzie, ze dwa pïyny wtenczas sa z soba w równowadze, kiedy wysokoscl ich kolumn sa odwrotnie proporcyjonalne do ich gestosci; to jest jeieli jeden píyn jest dwa razy rzadszy od drugiego, natenczas kolumna pierwszego jest dwa razy wyzsza od kolumny drugiego. Z doswiadczeii barometryczuych (ob. barometr) znaleziono, ie cisnienie powietrza atmosfe rycznego (które stosownie do czasu i miejsca bywa rozmaite) w miejscu uiewiele wyzej nad pnziomem morza znajdujacém sie, i w stanie srednim atmosfery, równa Biq cisnieniu kolumny merkuryjuszu (rtçci) wysokiej na 76 centymetrów = 31,66 cala warszawskiego; cisnienie wiec powietrza atmosferycznego na 1 cal kwadratowy powierzchni, równa sie. cieiarowi 31,66 cala szes'ciennego merkuryjuszu, ie zas cal szescienny merkuryjuszu waiy 0,464 funta, przeto cisnienie atmosfery na powierzchniç 1 cala kwadratowego wynosi funtów 14,69, a na stope kwadratowa funtów 2115. To cisnienie powietrza atmosferycznego uzywa sie w mechanice jako jednosc do mierzenia rozpreiliwoáci gazów, która wyraia sîç liczba cisnieú atmosfery cznych, czyli jak sie zwykle mówi liczba atmosfer. W aerostatyce mówi sie, jeszcze o prawach, wedfug których gazy sciskac sie daja, to jest jaki zachodzi zwiazek pomiedzy objetoscia czyli gestoscia gazów i ich rozpreiliwoscia. Ten zwiazek wyraia prawo odkryte przez Marietta: objetosci jednej i tej saraej

ASrostatyka — Aeryjusi 1 Aeryjanie

157

iloáci gm, maja siç do siebie w stosunku odwrotnym cisnieú na nie wywieranych, skad wypada, ie gestoád jednej i tej samej iloáci gazu, jest odwrotnie proporcyjonalna objetosci, czyli proporcyjonalna cisnieniu, a nakoniec eila rozpreiliwosci jest odwrotnie proporcyjonalna objetoéci. Z prawa Mariotta oczewiácie wyplywa, ie gçstosé i rozprezliwosé powietrxa w róinych wysokoáciach atmosfery jest roxmaita, a mianowicie przy jednakowej temperaturze, jeieli wysokosci w których uwaiamy warstwy powietrza nad ziemia, stoja w postepie arytmetycznym, cisnienie powietrza na te warstwy zmniejsza siç w postepie geometrycznym, a to posfuiyio do mierzenia wysokosci za pomoca barómetro. Na gestosé i sife rozpreiliwoáci gazów wielki ma wplyw temperatura; z doswiadczeii GayLussaca przez wielo w nowszych czasach powtórzonych wypada, ie przy jedna kowej gestosci sita rozpreíliwosci, a przy jednakowej sile rozpreíliwosci, objçtosé gazów wzrasta proporcyjonalnie do temperatury. W ostatnich czasach aerostatyka nieklórzy nazywaja nauke o aërostatach czyli balouach. Aërostijerzy, nttaaowieni podczas pierwszej rewolucyi francuzkiej przez Konwencyje, na wniosek Guyton'a-Morveaa, który poradzi! Komitetowi Ocalenia Publicznego uzywac aerostatów w celach strategicznych. Rzad wykonanie tego projektu poleeü Coutelle'owi, zastrzegajac jednakie, iiby przy produkcyi gaza obywaí sie bez kwasn siarczanego, gdyi siarka jest potrzebna do fabrykacyi prochu. Po kilkomiesiecznej pracy Coutelle w samej rzeczy wystawif balón, na díugich sznurach wznoszacy sie do wysokosci 270 saini, z którego za pomoca perspektywy dokíadnie zbadywal ruchy i siíe nieprzyjacióf, swoim zas udzielaí sygnaíy spnszczanemi po tychie sznurach woreczkami piasku. Otrzymawszy stopieú kapitana kompanii aërostierôw, której uformowanie jemu poruczono, w r. 1794 przy obleieniu przez Austryjaków miasta Maubeuge, nastepnie zas Charleroi i w czasie bitwy pod Fleurus, oras przy obleieniu Moguncyi, czynnie do pomyslnego wypadku walki prsykfadal sie. W krótce potém uorganizowa! draga kompanije aërostierôw día armii nadreúskiej; trzecia, pod dowództwemConte'go, towarzyszyla Bonapartemu do Egiptu. Wszelako niedogodnosé, wynikajaca z ciagnienia balonu sznurami pod wiatr i trudnosc obserwacyi, z powodu eifgfego chwiania sie narzedzi, wreszcie dfugoié czasu potrzebnego na napeinienie aerostatów, spowodowaïy rycMe zaniechanie tego sposobu uiytkowania z nich, a tém samém kompanija aërostierôw zostafa rozwiazana. Próby w tej mierze robiono jeszcze przy pierwszej wyprawie do Algieru i podczas kampanii krymskiej, przy obleieniu Se wastopol, ale i tu skutek nie odpowiedziai oczekiwaniom. Aeryja, aura, wolae, áwíeie powietrae. Wyraz przez dawnych polskich uiywany pisarzy. Так Wacfaw Potocki, pisze: „Znby zatyl aeryi zdrowej, wybral siç na totcy." — W XVII i XVIII wieku, wyraz aura, w znaczeniu pogody, wszedl w powszednia mowe. Так wyrazano : „pogodna aura, mrozna lub wilgotna aura." AeryjUSZ i Aeryjanie. Aeryjusz iyl wtedy jeszcze gdy i. Epifanijusz pisat przeciw niemuwr. 376. Bedac zakonnikiem, prowadzií iywot ascetyczny, z przyjacielem swoim Eustacyjuszem: lecz gdy ten zostaf biskupem Sobaste wArmenü, Ae ryjusz pragnacy tej godnosci, powziai ku niemu zazdrosc i nienawisé, których przeíamaé nie mogjy iyczliwe wzgledy przyjaciela. Opuscif powierzony mu przez niego szpital «lyjecezalny, i wystapii jawnie przeciw zwierzcliniclwu biskupów nad kapfanami, twierdzac, ¿e sa równi miedzy soba. Potçpiai takie wszystkie obrzedy koscieliit-, obcliód swiat, a zw-faszcza Wielkanocy, która iiazywaí zydowskim zaboboneni. Szydzif z modlitw i dobrych uczynków za umartych, dowodzac, ie jezeli sa przydalne im na со, tedy nie masz polrzeby iyé swiatobliwie. Odrzucaf

188

Aeryjuss i Aeryjanie — Afeliam

takze stale posty. Wielka liczbç osób pïci obojga pociagnaf do swej sekty ; zgromadzali sie. w lasach, jaskiniacb, na otwartém polu. Poácili w niedzielç, a we erode, i piatek, nawet w wielkim tygodniu, jedli z miesem, pili, bawili sie. i najgrawaií sie. z katolików. Sekta Aeryjanów istaiala jeszcze za czasów s. Augastyna. AStlnS, lekarz grecki z Amidy, w Mezopotamii, nad Tygrem. Uczyl siç medycyny w Alexandryi i tamze sztnke swa z wielkiém powodzeniem wykonywaf. Zyl w polowie VI wiekn ery chrzescijanskiej. W dziele swojém Tetrabiblos na 16 ksiag podzieloném, nietylko zebraí wiadomoáci najwazniejsze z dziei wszystkich swoich sfawnych poprzedników, ale nadto dofaczyf do nich wfasne spostrzezenia, mianowicie nad chorobami oczu i ¿rodkami zewnetrznemi, których wielkim by{ lubownikiem, szczególniej tei zródelek. Chirurgiczne wiadomosci jego sa wyborne; anatomije zdaje sie. zupeínie zaniedbaí. Z dziei jego oám tylko ksiag wydrukowano w oryginale greckim r. 1534 w Wenecyi, pozostale zaá oám zachowano w biblijotece Wiedertskiej. Póíniej Jan Coronarias i Jan Montani wydali cafe dzíeío w przekíadxie faciáskim r. 1543 w Wenecyi i 1549 w Bazylei. Dzieïa jego wyszíy takie w Paryza 1567 r. in folio, pomiçdzy Médica» artis prin cipes. AëthlS, wódz rzymski, syn Scyty Gaadencjnsza, wychowany byí na dworze Alaryka, gdzie sie. wyuczyí sztuki wojennej barbarzyñców. W 424 rokn Aëtins przyprowadzU do Wíoch okoío 60,000 Hunnów na usíugi Placydyi matki i opieknnki Walentynijana III. Cesarzowa, poznawszy zdolnoáci míodego wodza, powierzyfa ma dowództwo nad Italija i Gallija. — Ze smiercia Bonifacego, rzadcy Afryki, Aëtius doszedí do najwiekszej potegi i znaczenia w zachodniém pañstwie rzymskiém. W tymie czasie, Atylla wódz Hunnów, biczem boiym zwany, wtargnaí do Wíoch i Gallii z niezliczonemi tfomami barbarzyñców, ale zrçczny i odwazny Aëtius, zabiegí mu droge pod Cbálons nad rzeka Mama, i przy pomocy Wissygotów, Franków i Burgundów, porazií na gíowe niezwycie.ionego dotad Atylle. — Bitwa pod Châlons uratowaía od zguby na czas niejakis pañstwo rzymskie: jednakie niewdzieczny Walentynijan III, obawiajac sie Aëtiusa, zamordowal go wíasna reka w 453 r. — Niektórzy historycy nazywaja Aëtiusa ostatnim Rzymianinem. Afityt (z greckiego aé'lot orzei), odmiana rudy ¿elaznej zwanej zelaziakiem brunatnym, zawierajaca wewnatrz jadro ruchóme. Staroiytni zwali to cíalo kamieniem orlim, w przekonaniu, ze pochodzi z gniazd orlich ; przypisywali mu tei wlasnosci cudowne: noszenie go przez kobiety cieiarne, miaío chrouié od poronieíi, ufatwiaé porody, a nadto miaí pomagac w odszukaniu zlodziei i t. d. Dose jest pospolity we Francyi pod Trévoux i w okolicach Alais. Afänez (Aphanèté). Minera? odnoszacy siç do arszenijanów miedzi i oznaezony wzorem chemieznym (AsOj, PhOJ 6 CuO + 3 Aq. (Damour). — Przedstawia on sie w blaszkach skosnych, w massach krystallicznych blaszkowych, z pofyskiem dosyé moenym. Phillips, który pierwszy wyróinií te odmiane arszenijanu miedzi, naznacza jéj za pierwotna krystalliczna forme siup rombowy ukosny. Barwy zielono-Mekitnawej bardzo ciemnej, w proszku bfekitno-zielonawej. Rysuje gips, a rysowany jest wapieniem; c. g. 4, 31. Ogrzewany w kolbie wydziela wode i czernieje, pod dmuchawka czernieje i topi sie. Na weglu topi sie (atwo z wydzieleniem рагу arszenikowej i pozostawia kulke kowalna miedzi, czerwona zewnatrz, a wewnatrz porowa. K. J. Afelijnm (Aphelium), (z greckiego apo daleko i helios sfoúce). Punkt drogi planety najbardziej oddalony od sfouca nazywa sie Afelium, punkt zas tejie drogi najbliiszy síoñca nazywa щ perihelium. Poniewaz planety odbywaja bieg po eli

Afeitan — Affekcyja

159

psacb, w których wspólném jedném ognisku znajdaje siç slonce, prieto Afeliom i perihelium sa koíicami osi wielkiej drogi planety, czyli ц absydami (ob.). W dawniejsiych gystematach asroonomii, gdy przypuszczano ¿e ziemiajest w árodku wszecháwiata i okolo niej wszystkie ciaía biegi swoje odbywaja, uiywano wyrazów apogeum i perigeum, któremi oznaczano punkta najdalszego i najblizszego znajdowania sie rozmaitych dal wzgledem ziemi. Jeszcze dzisiaj mówi; slonce jest w apogeum, zamiast sciále mówié ziemia jest w swojém Afelium. Poniewaz ksiçzyc obiega okolo ziemi po elipsie, w której jedném ognisku znajduje siç ziemia, przeto slusznie siç mówi, ie ksiçiyc znajduje siç w apogeum lub pe rigeum, kiedy on jest najdalej lub najbliiej wzgledem ziemi. Apsydy skutkiem wzajemnego przyciagania planet maja ruch nieustajacy od zachodu na wschód, oprócz planety Wenus, której ruch jest przeciwny. Predkosé tego ruchu día rozmaitych planet jest rozmaita. Afer Dionisios, wydal w Krakowie 1504 r. dzielo w przedmiocie geograOi starozytnej pod tytulem : De situ orbit, Cosmographia. Afer DomloyjnsZ, mówca rzymski, urodzil sie w Nimes na lat 15 przed Chrystusem. Pod cesarzem Tyberyjuszem byl pretorem, nastçpnie przez denuncyjacyje, usilowal dojáó do znaczenia i majatku. Jakoi udalo mu siç: odgadujac zamysl Tyberyjusza, pragnacego zguby Agrypiny, oskariyl Klaudyje Pulchrç, krewna Agrypiny, o niemoralne stosunki z niejakim Furnusem. Tyberyjusz poznal siq na tém i zrobil go sedzia. Pulchra na ámieré skazana zostala. Wkrótce potém Afer wystapil jako oskarzyciel syna tej sïawnej Rzymianki, Varusa Quintiiiusa, czlowieka bogatego i spokrewnionego z Cezarem. Afer predko tei zbieral pieniadze, lecz jeszcze predzej na rozpustç je trwonil. Pod Kaligula byl konsulem; umarl w póínym wieku w skutek przeladowania zoladka. O ile Afer zlym byl czlowiekiem, o tyle genijalnym mówca; swiadcza o tém Kwintyb'an, uczeú jego, i Tacyt, który .chociai nie moze mu darowaé jego delatorskiego charakteru, mieáci go jednak w rzedzie najpierwszych mówców. Na obrone Afra to mozna powiedzieé, ií jest on smutnym przykladem alternatywy, w jakiej siç znajdowali prawie wszyscy slawni mówcy pod tyranija cezarów, ¡¿ trzeba bylo samemu byé katem, aby nie zostaé ofiara. Zreszta Afer uiywal czesto swej wymowy na obronç oskaríonych. Afer Eonstantyn, medyk, rodem z Kartageny iyï w polowie XI wieku. Ksztatci! sie w síawnej naówczas arabskiej akademii w Bagdadzie i pisma Iekarskie arabów día szkoly salernitañskiej na jezyk lacinski przeloiyl. Z dziel tego lekarza, podobnie jak z wielu innych uczonych, porobil wyciggi Jan z Glogowy, które razem zebrane wyszly z druku w Krakowie 1518 r. w dziele p. t. Pfusionomia hiñe inde ex illxutribus tcriptoribus recollecta. Aferezys (z greckicgo: a/aireo, odcinam), oznacza uiywane niekiedy przez poetów skrócenie wyrazów przez ujecie im pierwszej syllaby albo gloskí, np. temnere, zamiast contemnere (gardzió), ostac zam. zostaé i t. d. Jezeli skrócenie to ma miejsce w srodku wyrazu, nazywa siç synkopq, jeieli przy koi'icu, apokopq. Aflbkoyja, przywiazanie, oznacza wzruszenie umyslu zaleine od ukochanego przedmiotu; praetiumaffectionii, jest to cena, jaka czestokroé nad istotna wartoáé do takiegoz przedmiotu zwykliámy przywiazywaé, jak np. wartoáé pamiatek po drogich nam zmarlych osobach i t. p. — Affekcyja (aQectio), oznacza takie stan ciaía jednoznaczny z choroba, której natury bliiej nie ozuaczamy; i tak mówi siç affekcyja, zamiast choroba piersiowa; radzono oznaczaé tym wyrazem tylko pojecia zbiorowe, rodzajowe, któreby zbliialy do siebie choroby i stany przeciwnaturalne ciala, jakby gatunki spokrewnione z soba ogólnemi cechami. Nowsza

Affokcyja — Affiiiacyja franenzka szkofa zamiaet affekcyi uzywa wyrazu greckiego pathia, wówiac np. gastropathia, со ouacia cboroby iofadka. Mbfct oznaeza kaide wirnsxenie umysfu i poibawienie go wfasciwej równowagi miedzy mysla a wolf. Powstaje on zwykle i wraien silnych i gwaftownych, zwfaszcza nieprzewidzianych, o ¡le takowe w skntkach swoicb nadwerçiaja i zmieniaja spokojnosc* muyala; dla lego tei affekt bywa tak rozmaity, a rodzaje jego tak iiezne, jak rozlicine sg sposoby wstrzasnienia wewnçtrxnej równowagi czfowieka. Affekt tém sie, róini od namiçtnosci, ie ta ostatnia jest raczej jedynie trwaia do niego dyspozycyja, raz na zawsze w daszy ludzkiej wkorzeniona, niby podstawa wulkaniczna, z której za najliejszém dotkniçciem wybuchaja pfomienie affektu w uczuciach i w ezynie. Dla tego tei namiçtnoàé bywa trwaia, affekt przemijajacym, choé za to wprawdzie tém silniej siym, jakoi w najwyiszym stopnin doznany, dziafa on czestokroé na chwilowa lub dfoisza otrate, przytomnosci, niekiedy nawet zabija. Alfekta dziela sie na pobvdzajace, jak np. gniew, zemsta, radoíé; i na przytfomiajace, jak: smutek, zwajpienie i t. d. Niektóre affekta objawiaja sie, w saméj jui powierzchownosci dotkniçtego niemi ciîowieka, np. affekt wftydliwoM i radoáci w rumieñea, przestrachn i gniewu w bladoíci; ваш smiech nawet i píacz sa jedynie naturalnemi ¿rodkami odwrócenia od organizmn fiiycznego szkodliwych skutków gwaïtownego affektn. I zwierzeta, równie jak ezlowiek alegaja affeklom; wszakie jeden tylko czlowiek zdolny jest pohamowaé je i dowolny nadad im kieranek.—W dawnej polszczyznie Affekt znaczyf to samo со milosé, przywiazanie. F. H. L. ÉlMítlfljIli przesada, przeciwna naturalnosci i szlachetnej prostocie, ndaje lalety, których nie ma i pragnie wzbndzié przekonanie o ich wrodzoném istnienia, w którym to cela najczçseiej stara sie nasladowaé cudze wzory. W artystach scenicznych affektacyja jest wada niezmiennie szkodliwa dla illuiyi prawdy, w jaka ñas widok przedstawienia wprawié zamierzyf; w iyciu potoczném najczeíciej wyradza sie w smiesznoác i liehe daje wyobraienie o umysfowych zasobach osoby affektujacéj.—W dawnym jezyku nrzedowym affektacyja znaczyfa to samo со íadanie, np. „Affektacyja i instrnkcyja sejmików na sejmie nie przyszly do skutku." {Vol. Leg. TO, 328). ' AKéttaOSO od affetto, affekt, znaczy w nrazyce wykonanie czuie, pieszczotliwe, teskne. Dziá wyraz ten malo uzywany. Affidavit, (z áredniowiecinego wyrazn laoiáekiego: affido, stwierdzam priysiega), w prawie angielskiém oznaeza skrypt, którego treáé jest sadownie zaprzysieiona, mianowicie las' sadowne zaprzysiçienie wíasciciela okretu, oprócz towarów w specyOkacyi urzçdowej zamieszczonych, iadnego innego íadunku na statka swoim nie ukrywa. Za kaídém w trakcie podróiy wyladowaniem lub dobieraniem nowych frachtów, affidavit powinien byé priez kapitana okretu odnawiany. AffiUJaoyJa, przysposobienie za syna (z laeinskiego ad i filius) (ob.), Adopcyja. W zakonach affilijacyja znaczy pntybranie za braci (lub siostry) takich osób, które dla szczególnych powodów nie moga otnymaó swiecenia; tak samo tez i cale zakony, zwíaszcza maloliczne, affilijuja sie nierai do drugicli, potezniejszych.—Wmassoneryi affilijacyja nazywasiçprzyjçcie do zwiaiku lói wolnomularskich innej loiy, poprzednio zkad inad ukonstjtuowanej, orai czasowe, lubu dfuzaze dopusicienie do loiy pojedynczych czfonków. przyjetych jui priedtém do innej, i nadal w niej pragnacych powstaé. Affinacy'l. Wyrai ten w najogólniejszém znacieniu oznaeza czynnosYmajaes na celu oczyszczenie jakicgokolwiek ciaia od domieszaú poboeznyeb.

Aflbiaoyja

161

Wyrszy affinacyja i raffinacyja, bywaja niekiedy uzywane bes roinicy día oinacie sia dzialañ lego rodzajn; pierwtzy jednak aionje sie, do tych przypadków, w których sachodzi zmiana we wlasnosciach i wartoici ciala oczyszczenia poddanego; drugie zas uzywa liç na oznaczenie oczyszczenia prostego bes smiany ci«ta terni dzialaniu podtegajacego. I tak mówi sie affiaacyja slots i irebra, eorowca, oíowiu srebro zawierajacego i t. d., tudziei raffinacyja eukru, saletry, antymonn. W affinacyi surowcu ma sie. na cela uwoliiienie czastkowe lab zapelae ielaza od czesci obcych, w nim znajdujacych lie, jak wegiel i krzemionka, i zamiane. go na zelazo, lab niekiedy na stal naturalna, со sie uskutecznia przez itlenienie (ob. anгоwiec, ielazo, stal). Affinacyja srebra dla oddzielania go od oíowiu uskutecznia sie sa pomoca kupellacyi (ob.). W kopalniach affinacyja slots uskotecznia aiej za pomoca amalgamacyi (ob.). Affinacyja zlota zmieszanego ze srebrem doKonywa sie sa pomoca likwacyi (przez topienie, gdys srebro jest topliwsse od slots), ku pellacyi, tudziei za pomoca kwasu saletrzanego i siarczanego. Oststni sposób polega na tej wlasnoici, ie srebro rozpuszczasie, a slotojest nierozpuszczalne wkwssie saletrzanym; w tym celu stop slots i srebra, w którym dla dokladnego dzialania na 1 czesé zlota powinno sie znajdowaé 2 czçsci srebra, jak najdrobniej poaiekanego, umieszczajaw retorcí e platynowej i nalewaja kwasem saletrzanym, gesiosci 1,32. Mieszanine ogrzewajadopóty, dopóki wywiazujasiedymyczerwone kwasu saletrowego, poczém plyn zlewaja, a na osad nalewaja kwasu saletrzanego bardziej stezonego, wrzacego, nakoniec plyn oddzielaja, a osad, który jest czystém slotem, przemywaja woda destyllowana. Po wyeusseniu osadu, topia go s dodatkiem borsksu i saletry, i wylewaja w formy. Rostwór saletrzany wras s woda s przemyeiarozcieñczaja woda destyllowana i wydzielaja z niego srebro, przez sa nárseme blassek miedzianych; w skutek czego powstanie saletrzan miedzi w rostworze, s srebro opada w stanie metalicznym w postaci proszku, który przemy waja woda wrsaca destyllowana, wyciskaja, susza, topia z dodatkiem nieco saletry i boraxu, i otrzymuja sztabki csystego srebra. Affinowane tym spoeobem sloto zawiera nieco srebra, a srebro satrzymuje przy sobie mala ¡losé slots. Za pomoca kwasu siarczanego moina od srebra oddzielid jednq tysiaczna czqié jego ciçzaru zlota. Stop najwlasciwszy do tego dzialania powinien sie skladac se zlota, srebra i miedzi w stosunkach liczb 200, 725 i 75; wieksza ilosd slots utradnialaby dzialanie kwasu siarczanego na srebro, a wieksza ¡losé miedzi tworzac siarczan mie dzi, nierozpuszczalny w kwasie siarczanym stezonym, oblekalaby powierzchniç stopu i nie dozwalalakwasowiaiarczanemu wywierad swojego dzialania. Ustawiwssy w piecach retorty platynowe zawierajace stop rozdrobniony, nalany podwójnym ciezarem kwasu sisrezanego stçzonego, pokrywa sie je czapkami etozkowatemi, opatrzonemi rurkami, prowadzacemi do rur olowianych sluiacych zamiast kondensatorów. Po ogrzaniu retort, kwas siarczany w czeáci Щ rosklada na кwas siarkowy, który sie ulatnia i tien, który laczy sie ze srebrem i miedzia, draga sas* czesc kwasu sisrezanego laczy sie s tlenkami srebra i miedzi, tworzac ich siarcza ny, które w czesci osiadaja w postaci krystalicsnej, w czeáci sai rozpussczaja siç w kwasie siarczanym. Czesc kwasu siarczanego ulatnm siç podezas gotowania razem z kwasem siarkowym i zbiera siç w odbieralniku, który utrzymywaé naleiy w nizkiej temperaturze. Kiedy cala ilosé srebra przeszla na siarczan, plyn se wszystkich retort zlewa siç do naczynia olowianego i rozeieneza woda, osad sai czystego zlota przemywa woda wrzaca, która po przemyciu doiaeza sie do tamtego roztworu, i z niego za pomoca blaszek miedzianych straca srebro metaliczne. Z tak otrzymaném srebrem w proszku, jako tez i osadem zlota czystego, postepuja w koncu podobnie jak poprzednio. Zloto czyste w chwili uwolnienil EKCïKI.OPtDïJA ТОН I. 11

162

Afflnacyja — Afganistan

go priez kwas siarczany, bedac w proszku bardzo delikalnym i posiadajac wysoka temperature, latwo przylega do dna retorty; oddzielaja je od niej dodajac nieco wody królewskiej rozcienczonej, która zíoto natychmiast rozpuszcza, nie wywierajac widocznego dziafania na platyne; czynnosé ta wymaga wielkiej bacznosci. Affínacyja miedzi polega na bardzo rozmaitych dziafaniach, którycli celem jest uwolnienie miedzi od ciat obcych, jak: siarka, zelazo i t. d. przez ich uttenienie. Zíoto i srebro uwalniaja z miedzi za pomoca Iikwacyi. W inném znaczeniu pod affinacyjq rozumie siç czynnosé, majaca na celu zrobienie jakiegos przedmiotu cieñszym, delikatniejszym. Так affínacyja lnu i konopi polega na przepuszczeniu ich przez szczotki zelazne, których kolce sa coraz delikatniejsze. J. f—t. Afflrmaoyja (i laciáskiego), potwierdzenie, przeciwna negacyi, czyli przeczeniu. Affirmative, oznacza potwierdzenie, np. kandydat do urzedu mial za soba tyle a tyle gfosow affirmative, to jest potwierdzajacycli, zgadzajacych sie, aby zostal urzçdnikiem. Na sejmach polskich, posfowie i deputowani giosowali przez af firmative lub negative, zatwierdzenie jakiego wniosku, lab tei odrzucenie go. ДОГб (Dyonizy Augast), arcybiskup paryzki, urodzii sie 1793 r. w Saint-Ro me de Tarne, we Francyi. Mai ten, znany z swych zatargów z dworem Ludwika Filipa, przechylil sie na strone rewolucyi w 1848 roku. Dnia 25 Czerwca tegoz roku, Affre dowiedziawszy sie o strasznym zamachu socyjalistów, natychmiast jako arcykapfan udai sie na plac boju. Na widok swiatobliwego starca, poprzedzonego przez dwóch wikaryjuszów i jednego mfodzieñca z gafazka oliwna w rçkn, ogieñ ustal na cafej linii barykad. Aflre przebyl pierwsza barykade, \vstapit na drug; i chcial wíasnie przemówié do ludu, kiedy nagle w szeregach gwardyi ruchomej powstalo jakies zamieszanie i wystrzafy, a nieszczesliwy kapfan padi, ugodzony kula w plecy. Powstaúcy otoczyli go, i zaniesli do pobliskiego probostwa, gdzie dwaj wikaryjusze zfozyli swiadectwo, ie to nie powstancy, ale wojsko zabiio biskupa. Nieszczesliwy Afire przeniesiony zostal do swego paiacu, gdzie nazajutrz oddaí ducha, powtarzajac stowa Ewangelii: „Dobry pastera umiera za swe owieczki!" Zafowany przez cafy naród, AflTre wspaniale pochowanym zostaf w koáciele archikatedralnym paryzkim, gdzie mu wystawiono pomnik kosztem skarbu. AftVy (Ludwik, Augustyn-Filip, hrabia d'), pierwszy landamman w Szwajcaryi, urodzii sie wFryburgu r. 1743, umar! w 1810 r. Wstapiwszy w mlodym wieku do wojska francuzkiego, zostaf wkrótce kapitanem gwardyi Szwajcarów; w r. 1784 byl juz generaíem brygady, ale w kilka lat potem wybucMa rewolucyja francuzka i AfTry zmuszonym byl uciec do Szwajcaryi. Po powrocie do ojczyzny, powolanym zostal na czfonka wielkiej rady, a w r. 1798, kiedy Francuzi wkroczyli do Szwajcaryi, powierzono mu naczelne dowództwo nad wojskiem zwiazkowém. Ze wszystkich Szwajcarów wyslanych do Paryia, w celu uloienia nowej konstytucyi, Affre zwrócif na siebie najwieksza uwage cesarza Napoleona I, który w r. 1803 mianowaf go pierwszym landammanem Szwajcaryi, która to godnosc piastowai az do smierci. Afganistan (znaczy kraj Afganów), zwany dawniej Drangiana, leiy miedzy 29—36° szer. póín. i 79—90" díug. wsch.; graniczy na póín. z chanatami Balk i Badakian, na wsch. z Peszawerem i Sindem, na poiud. z Beludiystanem, na zach. z Korassanem. Obejmuje 12,000 mil □ i liczy okoio 6,000,000 mieszkaúców. W stronie póín. wsch. czesc kraju, zwana Hindu-Ku, tworzy system fantastycznie rozrzuconych gór, których szczyty najwyzsze wiecznym pokryte sa sniegiem, utrudniajac kommunikacyje pomiedzy dolinami Indu i Oxu; w stronie wschodniej

Afganistan

163

fañcuch gór Solimana, stroma sciana skalista odgranicza go od Pendiabu i plaszczyzn dolnego Indu. Z pofoienia tego wypada, ie Afganistan jest wainym punktem pofaczenia miedzy wschodnia i zachodnia Azyja, a zarazem przedmurzem Indyj od napadów ze strony lachodniej. Klimat tego kraju jest bardzo niejednostajny. W oazach ntepi pofud.-zachod. i dalej, w zasfonietych do koía dolinach wschodnich napotyka sie cafe bogactwo przyrody indyjskiej; w górzystej za to stronie Kabulu i Gasnah zima bywa ostra. W ogólnosci jednak, temperatura letnia dozwala dojrzewac róínego gatunku zboiom, owocom i winu, w dolinach sai, tam iwiaszeza, gdzie nie zbywa na wodzie, rosna; bujnie nawet granaty i pomaraúcze. Odpowiednio do roslinnosci zmienia 6¡e i bogactwo królestwa zwierzçce— go: w okolicach górzystych przebywaja niediwiedzie, wilki i lisy, w dolinach Iwy, tygrysy, lamparty, szakale i hijeny; obfite pastwiska sprzyjaja hodowli bydfa, szczególniej owiec i koni. Cztery waíniejsze miasta Afganistanu: Kabul, Gasnah, Kandahar i Herat, zawdzieczaja pomyslnosé swojç ruchowi handlowemu pomiedzy Indyjami a srodkowa i zachodnia Azyja. Obecna stolica Kabul z Diellalabadem jest kluczem do Indyj od póínocy, Kandahar od poiudnia, kiedy znów Herat strzeze od zachodu granicy perskiej. Rozmaitosc natury odbija siç i w mieszkaúcach; z tém wszystkiém stanowia oni naród dosyc jednolity, spojony wspólnoscia interesu, prostota obyczajów, duchera wojowniczym i nieograniczona goscinnoscia. Afganin, lubo niepiekny, silny jest fizycznie, wstrzemiezliwy i weaoly; rysy jego wyraiaja otwartosé charakteru i rozwage; cení nad wszystko ho nor swego kraju i msci sie zapamietale krzywdy osobistej. Pod wzgledem religijnym, zachowuje gorliwie przepisy islamu, nienawidzac wszystkich innowierców. Jezyk Afganów, zwany przez nich ршгш, pokrewny jest perskicmu, lecz zawiera mnóstwo wyrazów pochodzenia hebrajskiego. Podobniez niektóre ich obyczaje, jak np. ie mfodsi bracia ienia sie z wdowami po starszych, zdaja sie, dowodzié, ií wyznawali kiedys wiare mojzeszowa, a nawet, z uwagi zwiaszcza na szczególne podobieñstwo rysów ich twarzy do iydów, niemal przekonywaja pochodzenie ich od tego ludu. Staíosé w przyjaíni, mitoáé rodzinna i szacunek día kobiet, korzys
164

Afganistan — Мм

rzeczy dowódzey angielscy, zamiast dzialaé energicznie, chwycili sie drogi гокоwaú. Z Akbarem zawarto uklad obowiazujacy Anglików do opróznienia Afgani stan^ lecz zapewniaj асу im wolne przejscie i dostawe iywnosci. Na tej zasadzie armia brytanska 6 Stycznia 1842 roku rozpoczela odwrót wawozcm Kejber ka Indyjom. Stratzliwy mróz i zamiecie sniegowe atnidnialy pochód; iywnosci nie dostarczano, a dzikie pokolenia krajowców, wbrew ukladowi, napadaly ustepujacych, mordujac wszystkich bez róinicy. Okolo 16,000 Anglików padío ofiara mrozn i rzezi Afganów; mala tylko liczba oficerów i kobiet zostala ocalona, poddawszy sie Akbarowi. Po otrzymaniu tej smutnej wiadomosci, nowy gubernator generalny, lord Ellenborough, postanowií pomscié sie kleski. General Nott runyl z Kandahars, który pozostal w reku Anglików, ku Gasnah, i zajal to miasto prawie bez oporu 6 Wrzesnia 1642. General Follock pociagnal na Kabul, gdzie zlaczyl siç z Nottem w polowie Wrzesnia. Hufce Akbara zostaly wszedzie rozproszone, uwolniono uwiezionych Anglików i w Paídzierniku l. r. szybki wykonano odwrót. Anglija umyslila lena zostawic zniszczony Afganistan wlasnema losowi i wypuscila nawet na wolnosé Dost-Mohammeda, w mniemaniu, ie dalsza przeciw nim walka stala sie niepodobna. Mimo to wszakze Dost-Mohammed, sprzymierzywszy eiç r. 1846 ze Sykami, sloczyl w Pendzabie kilka krwawych z Anglikami bitew. Po walnej rozprawie pod Gudszerat (21 Lut. 1849), Dost-Mohammed z resth) swego wojska uszedl za Indus. Od tej chwili gubernator generalny rozpoczal walke wytepienia przeciw pojedyíiczym pokoleniom, której rezultatem bylo zupelne uspokojenie kraju. W ostatniém powstaniu indyjskiém z r. 1857, Afganowie nietylko ie iadnego nie przyjeli udzialu, lecz nawet dostarczyli Anglikom kilku oddzialów nieregularnej jazdy, które w ciggu calej wojny razem z wojskami europejskiemi strzegly Pendzabu. L. J. AfiSZ, wyraz przyjety z francuzkiego. Oglaszanie codziennych widowisk wszelkiego rodzaju, czy to w teatrach, czy w innych miejscach, odbywa sie przez afisze zwykle rozlepiane po rogach ulic, lub roznoszone po domach i zakladach publicznych. Afisz zawiera w sobie wszelkie szczególy, miejsce, dzieú, rodzaj widowiska, osoby majace w niém udzial, cene miejsc, porzadek i poezatek przedstawienia. Teatra zagraniczne mieszcza nadto na aßszach nazwiska artystow chorych, bedacych na uflopie i zawiadomienie o widowiskack, jakie by¿ maja w kilku dniach nastepnych. Teatra warszawskie umieszczaja na afiszach tylko nazwiska chorych, aby usprawiedliwic przed publicznoscia niemoinosc dauia niektórych dziel lub zmiane widowisk, zapowiedzianych przez pisma publiczne. AGsze w in nych krajach, a szczególniej w Anglii, bywaja róinokolorowe, olbrzymiego rozmiaru i drukowane czeionkami stosownej wielkosci. U nas tylko niezwyczajne przedstawienia uiywaja tego sposobu. Teatra zachowuja zawsze jeden format przyjety, zmieniajac tylko druk czarny na czenvony przy widowiskach bezplatnych лт dnie galowe, i przy pierwszych przedstawieniach, lub wznowieniach dziel. ADsze teatrów prowincyjonalnych, tak za granica jak w kraju, dla zaciekawienia widzów napelnione bywaja czestokroé rozlicznemi podzialami dziela na tytuly, pochwalami onego i t. p., a jeieli jeszcze widowisko przeznaczone jest na dochód którego z artystów, wówczas odwolanie sie do lask i wzgledów publicznosci, staje sie nieodzowna potrzeba afiszu.—Oprócz teatraluych, nazywano afistami, takie obwieszczenia urzedowe, rozlepiane dawniej, a w niektórych miejscach dziá jeszcze, po rogach ulic (ob. Plakat), oraz ogloszeuia ksiegarskie o nowo wyszíych dzielach, wywieszane w wyslawach sklepowych i miejscach publicznych.—Petite» affiches, uazywaja sie we Francyi niektóre pisma peryjodyczne, sawierajace prawie wylgcznie ogloszenia handlowe i róinych osób prywalnych.

Afcoija — AfrtBliMS Lucius

165

Afénila (Aphonia), z greckiego: a hez, fon» gfo«). Так aszywa ale, anoiej lib bardziej znpefny brak gloso, cboeiaz zdourott urania aia jago istnieje; eo wíaísie Btanowi róxnioc poniedzy czfowiekiem pozbzwionym gloso, a niemym. Afonija jeet nastepstwem jakiegobadi obraienia przyrzadu gfosowego; niekiedy poohodzi ce stau« chorobliwego nitek aerwewych krtaniowych, albo nawet osrodków nerwowycb, wynikíych z apoplexyi, epilepayi, gwaftownych wstrzaiaitá moralnych i t. d. Leczenie tej choroby stosowad sie, wiaao do przyczyn, które ja sprowadzify. Najpowezechm'ej uzywanemi arodkami sa: pfukania fagodcace, kataplazmy rozmiçkczajace okofo tzyi, pijawki, bañki na szyi i катка, árodki odeiagajiee jak mtejscowe, tak i dalej uzywane, w razie zas" przejscia w atan chroniczny, nastapid winno leczenie stosowne do stanu ogóhiego organizmu i przyczyn, klare cierpienie miejscowe podtrzymuja. Aforyzm (z greckiego: aforitein, rozdzielid, okreslié), oznaoxa krótlde i zwiezfe zdanie, wyraiajace zwykle zasadç jakiej naoki. Wszystkie prawienanki maja swoje aforyzmata; najbardziej jednak znane s§: w prawie raymskiem (Digesta), w medycynie aforyzmy Hippokratesa, Celsyjusza i Boerhaara.—Stylem aforystycznym, nazywa sie przerywany i rzadko kiedy spójnikami lab zaimkami wzglednemi powiazany sposób pisania, który, w miar; uzyty, zwiçzïoscia swoj§ zdolny jest uczynié wysokie wrazenie retoryczne. Afra (swieta), byía jawnogrzesznica w mieácie Augusta, w drngiej prowincyi Recyi, zwanej Windelicyja, to jest w dzisiejszym Augsburga. Biskap Naroys, uciekajac od okrutnego przesladowania chrzescijan w Hiszpanii, za cesarzów Dyjoklecyjana i Maxymijana Herkula, znalazfszy przytafek u Afry, aawrocH ja, oraz jej matke Hilaryje, tudziei trzy jej rfniebnice, Dygne, Eunomije i Eutropije, któjre równiezgrzeszny ¿ywot wiodfy poprzednio. fidy przeáladowanie doszfo do Angaburga, Afra oskarzona it jest chrzescijanka, zywcem spalona zoatafa na wyspie na rzeco Lech, nie chcac wyrzec sie wiary. Matka i sfasebnice znalaziy ciafo jej cafe, a od ognia nieobrazone, i ze czcia je pogrzebaly. Sedzia Gajus dowiedziawszy sie. о tern, gdy odmówiíy czynió ofiar bafwanom, wyznajac lia. chrzeáoijankami, kazaf otoczyé síoma dorn Hilaryi, i ja wraz z trzema wspomnionemi siuzebnicami, spalií. Ciafo Afry od r. 1064 znajduje sie w koéciele na jej czedé zbadowanym w Augsburgu, gdzie jej pamiatka obchodzona jest 5 Sierpnia. Äfk*aates (swiety), Pers, pustelnik w Syryi, urodzif siç ze znakomitych, ale bafwochwalskich rodziców, w IV wieku. Przyjawszy wiare, chrzescijaúska, opuscií ojczyzne, udaí sie do Edessy, potem do Antyochii, gdzie godzif ówiczenia samotnego zycia z uczynkami mifosci bliíniego; nauczaf, upominaí i pokrzepial wiernych przeciw herezyi aryjaiiskiej, .której sprzyjal Walens cesan. UmarI przy koi'icn wieku IV, Bóg go aposaiy! darem czynienia cudów. Grecy obchodza jego pamiatke 29 Stycznia, tacinnicy 7 Kwietnia. Afrancesados vel Josefinos, tak nazywano tych HiszpanóW, którzy przysiegli bronic konstytucyi nadanej przez Józefa Bonapartego w 1808 roku. Po upadku króla Józefa, wielu z Afrancesadów sclironiío sie do Francyi, gdzie przez díugi czas pozostawac musieli, albowiem Ferdynand VIII skazaf ich na wygnanie i na pozbawienie urzedów, tytufów i majatków. Liczba tych wygnañców wynosiía do 16,000; miedzy niemi znajdowali siç najznakomitsi uczeni, urzednicy i oficerowie hiszpaúscy. Dopiero w 1620 г., w dniu 8 Marca, kiedy Ferdynand przyjal konstytucyja kortezów, dozwolono Afrancesadom wrócic do kraju i to z pozbawieniem urzedów i godnosci. AfraniaS Lacias, ¿yj?cy na lat 95 przed Chrystusem, jest uwaiany za twórce komedyi rzymskiej, tak zwauej Comedia totjata. Malujac ¿ycie i oby

166

Ataúd» Loólas — Afrodlte

еще Rzymian, zstepuje do najniiszych warstw spoieczenstwa, zkad zrodziía sie comedia tabernaria. Bndowy zewnetrznej w swych otworach poiyczaf Afranina od Greków, raianowicie od Menandra, lecz wkíadal w nia tresé brana z zyeia lu da rzymskiego. Niektórzy staroiytni estetycy zarzucaja ma gburowatosc, lecz przyznaja zarazem dowcip i nader oiywiona dykcyje. Byíto nader píodny poeta, z czterdziesta wszakze jego komedyi zaledwie fragmenta ñas doszíy; znaleié je moina w Bothego: Poetae tcenici Intini (Tom 5). ДМ (Mikolaj), biskap chefmiñski, zakonu by! kaznodziejskiego. Naprzód penitencyjarz Jana XXII papieia, wziaf w r. 1311 po Hermanie z Pryzny bisknpstwo i amar! na niém w г. 1325. Niewszyscy jednak historycy prusey o nim wiedza; nawet opuszczaja go w spisach biskupów cheíminskich. Miaf to by6 przeciei gorliwy pasterz, skoro odebraf od Krzyiaków dobra koscioía chefminskiego, które sobie przywïaszczyli. Pochowany u Dominikanów w Gdaiisku. Nagrobek jego w tymie kosciele pofoiony, wypisuja: Severinus лу iywocie s. Jacka i Ruszel vr dziele swojém: „Tryumf" i t. d. Rachuja Mikofaja tego do szlachty polakiej i do herbu Powaía. AfiiO&IlIlS, przydomek dwóch Scypionów (ob. Scypion). AftiOOflOS (Julius), síawn y mówca rzymski za czasów Nerona cesaría. АММШШ (Julius), rodem z Palestyny, dotkonalil sie w naukach w Alexandryi, wyséíany przez cesarza Alexandra na odbudowanie miasta Emmaus, które wziefo potem nazwisko Nikopolis. Napisaf w pieciu ksiegach kronike od stworzenia iwíata do trzeeiego roku panowania Heliogabala, która, chociai zaginefa, ale cala prawie wcielií do swojej liistoryi Euzebijusz. Wyjatki z niej zatniescit Skaliger w dwóch dzieíach. Africanus w liscie do Arystydesa, powtórzonym w wiekszej czesci przez Euzebijusza, godzi pozorna sprzecznosó genealogii Jezusa Chrystusa m edzy i. ¿ukaszem a s. Mateuszem. W drugim liscie do Orygenesa zbija autentyeznosé powiesci o Zuzannie, znajdujacej sie w ksiedze Danijela proroka. UmarI r. 232. Mylnie przypisywano mu dzieío Cette»: O roslinach, a zwfaszcza wzbudzajacych mifoáé, którego autorem jest Sextus Africanus, wíasciwie Africanus Cestus, rodem z Libii, zapewne poganin. Aírioanns (Leon Jan), mahometanin, rodem z Grenady, po wzieciu tego mia sta przez Hiszpanów r. 1492 udaf sie do Afryki, do której kilkakrotne odbywai podróie. Wziety w niewole przez korsarzy chrzescijaiiskicb, dostaí sie do Rzymu na dwór papieia Leona X, gdzie przyjawszy religije katolicka, dawne imie Al-Hassan zamienif na imie swego dobroczyi'icy Leona. Wyuczywszy sie gruntownie jezyków íacirtskiego i wfoskiego, rozpoezaf w Rzymie publiczny wykfad arabskiego, i w tymie jezyku wydaí sfawne swe dzieío: Opis Afryki, za które wspóíczeáni nadali mu przydomek: Africanus i które sam na wíoski jezyk prze(oiyí. Podobno po smierci papieia Leona powrócií do Tunis i napowrót przyjaí wiarç mahometañska. Oprócz wspomnionego wielkiego dzieía, dzis jeszcze jednego z najcelniejszych w tym przedmiocie, zostawií waina prace o síawnych uczonych arabskich, oraz kilka rozpraw treéci liistorycznej i grammatyeznej. Afrodisla, uroczystosé na czesc Wenery, obchodzoua w wielu miejscach Grecyi, szczególniej na wyspie Cyprze, gfówném sicdlisku bogini. W mieácie Pafos na tej wyspie miaía najdawniejsza swiatynie, zbudowana przez Kinyrasa, w któ rego tei rodzinie kapíañstwo jej byío dziedziczném. Z ta czeia f^czyíy sie mysteria; kto w nie zostaf wtajemniezony, skíadaf bogini monete, za со odbieraf phallus (ob.) i szczypte soli. AfrodltC, Afrogeneja (po grecku: z piany morskiej powstaía), jest greckiém mianem Wenery.

Afront — Afryka

167

Afront (x francnzkiego), zniewaga, obelga. Wyrxadtié komn «front, znaczy: zawstydzié, zniewaiyé kogo. Afryka, ogromny pófwysep pomiedzy Europa na pófnoc, Azyja na wschód, a Ameryka na zachód, pofaczony jest z Azyja przez miedzymorze Suez, a oblany od strony pólnocy morzem Sródziemném, od zachodn i poludnia Oceanem Atlantyckim, od wschodu raorzami Indyjskiém i Czerwoném. Powierzchnia tej czçàci áwiata wynosi okofo 600,000 mil □, z których 363,000 przypada na kraje powyiej równika, 171,000 ponizej, a reszta na wyspy, — rozciaga sie, zas od 19° dfngosci zachodniej do 49° dfngoaci wschodniej, a od 37° szerokoáci póínocnej do 34° szerokoáci pofudniowej. Ludnoác Afryki oceniaja od 100—105 roüijonów mieszkanców, chociaz wyznaé nalezy, ze zbyt maío pewnych jeszcze posiadamy dowodów, by nawet przez przyblizenie jakakolwiek prawdopodobna podad cyfre. Brzegi Afryki nie przedstawiaja prawie zadnych dogodnych przystani ani portów, których znaczniejsza iloáé niezawodnie przyczynifaby sie, do otwarcia wnetrza tej czesci swiata cywilizacyi i handlowi Enropy. Na pófnocy morze ziemne tworzy dwie odnogi: Kabes i Tunetaúska, przez staroiytnych Syrtami zwane ; na zachód Ocean Atlantycki rozlewa sie pomiedzy przyiadkami Palmowym i Lopez, gdzie przybiera nazwe odnogi Gwinejskiej, tworzacej znown z siebie odnogi Beniiiska i Biafra, miçdzy którémi wystaje przyladek Formoza. Na wschód morze Czerwone, %vlasciwie samo tylko jest jedna wielka odnoga, znana takze pod imieniem Arabskiej, której znown odnoga jest zatoka Snez. Wazua jest je szcze odnoga Aden, pomiedzy Arabija, Abissynija i kraina Somantów; w ogóle brak wiçkszych odnóg wynagradza sie w czçàci kilkoma doác obszernemi zatokami, z których najcelniejsza jest zatoka Saldanha; jeden z najpiekniejszych portów polndniowej Afryki. Z przyladków wymienimy tu : na póínocy przyladek Sparte!, naprzeciw Gibraltaru, przyladki Matifu i Bodiaroni w Algieryi, przyladek Biafy, najbardziej póínocny punkt Afryki w panstwie Tunetañskiém ; na zachód przy ladki Nun, Bogador, Biafy, Zielony, Czerwony, Tagrin, Werga, Mesurado, Palmowy, Formoza i Lopez w Gwinei ; Negro i Frio w Kongo ; przyladek Dobrej-Nadziei i Iglasty, najbardziej ze wszystkich na pofudnie wysoniety. Od strony Oceanu Indyjskiego sa przylçdki: Corrientes, Delgado, Orfui i Guardafui; od morza Czerwonego Halmes w Nubü. Ciesnin do Afryki nalezacych jest dwie : Gibraltarska, oddzielajaca A fryкe od Europy, i Bab-el-Mandeb, íaczaca odnoge Arabsk; z odnoga Aden. Так zwany kanaf Mozambicki wlaáciwie zwyczajna jest zatoka. W okofo brzegów Afryki wznosi sie nierównie mniejsza ilosé wysp, nii okofo innych czeáci swiata. Najglówniejsze z nich sa nastepujace: na morzu Sródzie mném, w odnodze Kabes, wyspa Gerbi, nalezaca do funis; Tabarka, obfita w korale, przez beja tunetanskiego odstapiona Francyi; na Oceanie Atlantyckim wyspy Madera i archipelag przyladka Zielonego, naleiace do Portugalii ; wyspy Kanaryjskie do Hiszpauii ; Gorea do Francyi; wyspy Bissagos, naprzeciwko ujácia rzeki Geba i Rio-Grande; Bulama i Cherbro, Annolon, ksiaieca, i. Tomasza i Fernando-Po; nastepnie, w wiekszej jui odlegfosci od brzegów Afryki wyspy Wniebowziecia i i. Heleny, bedace równie jak wyspa Tristan-d'Acunha w{asnoscia Anglii ; na morzu pofadniowém wyspy Kroza, ksiecia Edwarda, Buve, s. Pawfa, Amsterdamska i Kerguelen. Na Oceanie Indyjskim znajduje siç nader Heina grap pa wysp, znaua pod nazwa Archipelago Madagaskarskiego, do którego, oprócz Madagaskara, liczacego przeszfo 20,000 mil □ rozeiagtoáci, naleia jeszcze wyspy Komor i Majotta ; dalej wyspy Arydzkie, Maskareñskie, zloione z wysp i. Maurycego [Isle de France), s. Rodryga i innych ; wyspy Opatrznosci, Albabra, s. Wawrzyúca i Galego; wyspy Seszelle, skladajace s¡§ z Amirantów i Mahe, oraz grappa

168

Afryka

wjip tiedmin Braci epiaeych. Do legal archipelago zaliczyé jeszcze moist wyspy Qui loa, Monfia, Zanzibar i Pemba, wzdfuz brxegów Zangebaru; za¿ wprost przyladka Guardafai leiy wyspa Sokotora, a z pomiçdzy àoéé licznych wyiepek odnogi Arabskiej wymlenimy jednç tyiko wyape Dalak, niegdys bardzo kwitnaca. — Od trzech przeszfo wiekówEuropejczycy poznali i opisali brzegi Afryki, lecz zaledwie gdiie niegdzie tylko zdofali sie, dottad do wnetrza tej tajemniczej czesci swiata. Wieksza czçié niezmordowanych podróiników, którzy sie. smiele na wszyetko poéwiecili, pädia ofiara albo dzikosci hord barbarzyúskich, albo zabójczego kllmatn, tak ii poniekad wiadomosci nasze, dotyczace ¡stotnego jej stann, oparte sa gfownie na domyrfach. Powierzchnia pfaszczyzn górzyetych na wewnçtrznej Afryki granicach, wszedzie jednakowa przedstawia budowç; zstçpuje опа bowiem ku morzu w ogromnego ksztaftu tarasach, wazkie tyiko pomiçdzy soba a brzegami wód zostawujac w kofo pasy nadbrzeine. I tak np. poiudniowo-dolna czçàé górzyetych krain afrykanskich, skfada sie z trzech kondygnacyj, z których najwyisza tworzy doling rzeki Pomaranczowej, gdy tymczasem pas nadbrzeiny nie ma wiecej nad 5—7 mil szerokosci ; tak samo i czeéé wschodnia, w której, o ile wiadomo, t.j. w miare, rozciagfosci brxegów Natal (krainy Kafrów) i Sofali, kondygaacyi podobnych jest cztery. Cieid zachodnia znowu widocznie, przynajmniej po earn koniee Gwinei pofndniowej, okazuje trzy kondygnacyje, z których najwyisza jest pfaszczyzna Dembo ; poniiej Gwinei, ai do krainy Namakwów, znanym nam jest zaledwie tylko waziutki i nieprzystepny pas nadbrzeiny. Так samo i czesé pófnocna, jakkolwiek mato zbadana, zdaje sie stopniami od srodka znüaé ka mo na; górzyste ptaszczyzny Adamowy na wschód, spnszczaja sie w kiernnka przyltdka Guardafui, na pófnoe zapewne priez górzysty kraj Mandora, poniiej jeziora Czad, koNiiszema Sadanowi, a na zachód przez pasma Jakoba i Hausza ka dolinie rzeki Nigra. Takai sama formacyja wystepuje takie w górach Abissynii, o ile sie zdaje pofaczonych z pasmem Adamowy ; podobnie tei w Górnym Sudanie, gdzie nad nader niskim pasem nadbrzeinym wznosia sie pasma gór Kongo, wpoiród których bierze poczatek rzeka Niger, a które rozdrabniaja sie w rozlicznych kondygnacyjacb, od pófnocy w krainy Fulahów i Mandingów, przerzynane przez rzekç Gambia, dalej w kraje Sulimama, Timbu, Jallonkady, Tenda, Bambuk i t. d., od pofudnia zas w górzyste krainy Agnapim, Aszantów, Dahome i Jubo, po bokach których od przyladka Benina, czyli od wschoda ku zachodowi, wyskakuja nad brzeine kraje Benin, Niewolnicze, Zfote i Zebate ; zas od zachodu Sierra-Leone, na pófnoe której leiy Senegambija. Najwyisze znane nam wiersohofki Afryki, dochodzace wysokosci wiecznych sniegów, a zatém przynajmniej stóp 14,000, tnajduja sie. w pasmach Wyiszego Atlasu. — Pomiçdzy trzema ogromnemi massami grupp górzyetych : Abissyñskiemi, Kongo a Atlasem, rozeiaga sie niezmierna pfaszczyzna, której nieskoñezonosé, niemniej jak straszna nagosc prierais podróinika, ocean piasku ta i owdiie zbitego w sterezace, a niepíodne pagórki, za cafa wegetacyje przedstawiajacy jedynie karfowate krzewy albo krzaki. Jest to Postynia, Wielka Pustynia, która Arabowie nazywaja Sahara Belama, czyli Pustynia bezwodna, leiaca miçdzy 13° a 30'' szerokosci pofnocnej, majaca przeszfo 900 mil geograficznycb dfugosci, a przeszfo 50,000 mil □ powierzehni. Z jednej strony, о kilkanascie tylko mil do miasta Kairu, pustynia ta obdarzona jui gdzie niegdzie szczalkami wegetacyi i formacyja skalista, przybiera nazwe pustyni Libyjskiej, w której iwfasicia godném uwagi jest niezmierne mnóstwo skamienia-^ fosci drzewnych, poczawszy od najcieiiszej gafazki ai do najgrubsiycli pnióvv drzewa, со jej nadaje pozór wyschnietego dna morskicgo, pokrytego szczatkami rozbitych okretów. Wszakie i w samej Saharze na pofudnie Ferranu wznosza sie.

Afryfia

169

ta i owdiie wesofe оаау, prawdziwe wyspy zielonolci na tym oceanic rnchomych piasków, a pofaozoae pomiedzy soba paimem akalistém. Z nich najsnakomitsze sa: Ослу» witUÎa cxyli poludnwwa, po arabeka Wah-el-КвЫт, znana takie pod imieniem Tebafiskiej, zamieszkafa prxei Arabów zostajacych pod zwierzcbnictwem szejka; Mala Oozyt, w pobliiu jeziora Merye; Dar-Fur, âfozona z kilkn oaz, pod wfadza oddzielnego saltana; El-Ka»tar\ El-Hait; Takel; Sina, siavrna niegdys oasa Jowieza Hammonskiego, leiaca pod 29° 12' szerokosci pófnocnej a 44" 54' dfngosci wschodniej, z obwarowana na skale stolica Sina, otoczona pie— ein wioskami, zamieszkafemi prier bitnyoh Arabów; Fezzan, przes Herodota nazwany Wielkq Oatq brainy Gaiamantów, ze stolica Mnrzuk, wedfag Hornemanna postada ai alo wioeek ; Gadamet, na samém pofudniu gór Alian, w krainie daktyli, Bileduldzeryd, graniezy z górami Berberyi. Oprócz Sahary w Afryce, inné jeszcze istnieja pnstynie, i tak np. cafe nadbrzeia Ajana i Cymbebów, równie jak Karrnh w krainie Hottentotów, nie sa wfasciwie niezém inném, jak tylko ogromnemi, piaszczystemi pfaszczyznami. — Sama jui konformacyja powierzchni Afryki wskaznje, jakim zapewne jest mniej wiçcej systeroat wodny tej czeáci swiata. O górnym biegn rzek, jako tei o jeziorach ¡stniejacych zapewne w érodkowych jej krajach zbyt malo nam wiadomo ; wszakze nie liczac nawet tych nieznanych okolic, oraz bezwodnej Sahary, cafa Afryka stosunkowo zdaje sie. bardzo mafo obfitowaé w wodç. Na pofudnin rzeki, powstafe po wiçkszej czesci z sasiednich pfaszczyzn górzystych, bieg majf gwaftowny, ale królki ; przy ujsciach, przybierajacyeh po wiçkszej czeáci w Afryce ksztaft trójkata, czyli greckiej delty, fawy piaszczyste wsiakaja w siebie najwieksze massy wodne, jak to пр. dzieje sie z rzek; Pomaranczowa, jedna z najcelniejszych i pfynacych najbardzicj na pofodnie, miejscami nawet na 1800 stop szeroka, której ujscia nie masz prawie ani sladu. Giowniejsze rzeki Senegambii : Senegal, Gambia i Riogrande z mnóstwem wodospadów przereynaja gory, a potém zaledwie dojrzalne pfyna przez rôwninç nadbrzeina. Так samo i Niger w licznych spadkach pod Bamako z Wyzszego Sudana raaca aie, w równiny, potém zwraca lie, na póíuoc ko Timbuktu (dokad bieg jego jest nam znany), zkad ogromnym znown fokiern przez Diaury (odkad znamy go jui po samo ujscie) i Bausse, pod nazwiskiem Quorry, do której wpada doáé znaczna rzeka Czadda, pfyuie do nadbrzeia Beninu, gdzie przy samém ujicia tworzy kilkoramienne deity. Nil pod Hartum powstaje z dwóch rzek, Biaiego Nilu ( Bar-el-Abiad), pfynacego po ezesci z Kordofanu, i z Nilu Niebieskicgo (Bar-el-Azrak), przerzynajacego koñczyny gór Abissyiskich i Seiinaar. Nastepnie wpada jeszcze do niego Albora, poezém fakiem oblewa pófnocna Nubije, gdzie liczne tworzy katarakty, ai pod Syjena biegnie do Egiptu. Na wschodniej stronie Afryki przed niedawnym dopiero czasem odkryto inna wielka rzeke, Goczop, która po czesci jui nawet zbadano, i która ma bye spíawna daleko po za kraine Gaüasów. — Jezior Afryka ma niewiele; do nich zaliczymy tu jezioro Czad, w srodkowej Nigrycyi znane dopiero od 1824 г., pokryte rozlicznemi wyspami, na których mieszkaja dzicy Bidnmowie; jezioro Dibbi, które przerzyna Ni ger, na wschód Kongo; Zambre, na polodnio-wschód równika, podobno najwiçksze ze wszystkich jezior afrykaúskich ; Dembea w Abissynii, niedaleko íródef Niebieskicgo Kilu, i nakonieo jezioro Kerun w Egipcie.— Klimat Afryki w ogóle nie jest tak goracym, jakby podfug pofoienia podrównikowego tej czesci swiata przypuácié naleiafo. Stopniowe w kondygnacyjach wzniesienia pfaszczyzn gó rzystych, czestokroé sprowadzaja wietrzyki fagodniejsze, niekiedy nawet przejmujace i ostre, tak ii jedne chyba tylko brzegi wystawione sa na cafy ogieú zwrotnikowego sfoúca. Skutkiem ulewnych deszczów, peryjodycznie przez cafy

170

Afryka

ciag zimy padajacych, wzbieraja ogromne rzeki, których wylewy szeroko w okolice roznosza zbawienna zyznosc ; wszelako epoka bezposrednio nastepujaca po deszczach niebezpieczna jest z powodu epidemicznych zimnic, bçdacych skutkiem zbytniego goraca i wilgoci, ai nareszcie wiatry osusza niezdrowa atmosfere. Ze srodkowej Afryki przybywa ów wiatr groiny, pedzacy przed soba ognista, czestokroc smiertelna kurzawe, i día tego przez Arabów zwany trucizna {sitnuri), a który, znacznie juz wprawdzie osfabiony, zawiewa nawet do Europy, gdzie go w Hiszpanii nazywaja Solano, we Wfoszech Sirocco, a w Szwajcaryi Föhnem. Najwieksze upaíy panuja w Saharze, gdzie dochodza nieraz przeszlo 45" Réauraura; umiarkowanszy za to jest klimat w Berberyi, a najchiodniejszy w krajach poiudniowych. — Skutkiem takich róznic temperatury powstafa w Afryce wielka rozmaitosc w ogólnym stanie roslinnosci, a jakkolwiek ta czesé swiata nie tak jest obfita w plody wegetacyi, jak odpowiednie jej со do pofozenia geograficznego kraje Ameryki, przeciez i tam bogactwo zaprawde jest niepospolite. Wraz ze wzniesieniami górzystemi, natura podrównikowa przechodzi powoli w umiarkowana, której tez plody wszystkie tamze udaja sie. Nie masz tam wprawdzie tak ogromnych lasów jak w Ameryce, ale jednak skarby najrozmaitszych gatunkúw drzew sa nieprzebrane ; z nich wymieniamy tu jedynie baobab (Adansonia dígita— la), zadziwiajacy swoja kolossalnoscia, drzewa hebanowe, mahoniowe, szich (mailane) i inne, pomiedzy któremi jest do 30 rodzajów vr Europie nieznanych. Wszystkie gatunki palm, na ich czele daktyle; banany, pomarai'icze, ananasy, tamaryndy, figi rajskie i zwyczajne, bataty, trzcina cukrowa, maniok (z którego korzenia chlcb sie wyrabia) i drzewo manglowe czyli ryzowe, udaja sie tu najlepiej. Kawy poddostatkiem, a nawet dziko rosnaca bardzo cenna, równiez indygo i tytóií. Podzwrotnikowe pasy, szczególnie poludniowy, w najlepszym gatunku i w nieslychanej obfitosci wydaja wszystkie wprowadzone tu rosliny europejskie, mianowicie wino i owoce ; w wielu bardzo miejscach, a glównie w Egipcie, bawetna udaje sie wybornie. Królestwo zwierzat nie wydaje wprawdzie zbyt wielkiej rozmaitosci, ale za to okazy najpiçknicjsze i najsilniejsze; z dzikich przed innemi lwy, hyjeny, tygrysy, szakale, síonie, nosorozce, hippopotamy, maípy i antylopy; dalej ze swojskich gfównie wielbíady. Niektóre zwierzeta, jak np. zyralTa, zebra, kwagga i gnu, maja byé wíasciwe jednej tylko Afryce. Hodowla wielu zwierzat domowych, jakoto: koni, bawofów, woiów, osíów, owiec, kóz i t. d., udaje sie tu jak najwyborniej. Rozlicznych gatunków kur niezmierne mnóstwo; wielka takze obfitosé ptaków pieknemi piórami poroslych, jak np. strusiów i papug. Strasznemi sa krokodyle Ñilu i niebezpieczne weie gorqcych nadbrzeiy. Z kruszców najcelniejszym i dosy¿ nawet czestym jest zíoto, gdzie niegdzie równiez i srebro ; wyborna ruda zelazna znajduje sie w Sierra-Leone, w Senegalu, Timbuktu i w pasmach gór Kongo; miedzi poddostatkiem jest w Majomba, salmiaku w Dagromba; w wielu innych miejscach szmerglu, ammoniaku, saletry i t. d.— Ludnosó Afryki jest nader ciekawa día badacza ; po wiekszej czesci Afrykanie odznaczaja sie od innych mieszkañców ziemi, nietylko czarnym kolorem skóry i wlosem weínistym, ale takze wiasciwa im budowa czaszki, a nawet samych nerwów. Afryke zamieszkuja dwa pokolenia rodu ludzkiego: etyjopskie czyli murzyúskie, które od Dzoliby zajmuje cala przestrzen ai do punktu najbardziej poíudniowego, a do którego naleia równiei Hottentoci; oraz kaukazkie, do którego zaliczamy Berberyjczyków, dzisiejszych i staroiytnych Egipcyjan (Koptów), jako téi Maurów, Abissyñczyków, Nubijczyków i t. d. Arabów wpra wdzie uwazad nalezy jedynie za przybyszów, wszakie usadowili sie teraz w caíej prawie póínocnej i wschodniej czesci Afryki, tak iz sami siebie za zupefnych maja

Afryka — Afrykaáskl Kosolól

m

Autochtonów. Na wyspach i po nadbrzeiach mieszkaja Portugalczyey, Hiszpanie, Francuii, Hollendrzy, Anglicy i Zydzi.—Najcelniejszym jezykiem na caíej póínocy, ai do rzeki Dzoliby, przynajmniej miedzy narodami wyznajacemi wiare Mahometa, jest jezyk arabski ; w Berberyi i na Atlasie uiywane sa jezyki Berberów i Szellachów. Od rzeki Senegaludo Dzoliby najpospolitszym jest jezyk Mandyngów; na zachodnim brzegu zwyczajna zepsuta portugalszczyzna, w Abissynii jezyk Tigre i Ambara. Zpomiçdzy wszystkich 150jezyków afrykañskich (ob.), które istnieja wedíug Seetzena, a których dotad znanych jest okoío 70, odznacza sie swoja pieknoácia jezyk Fulaliów, którego w dyjalekcie Sula uiywaja równiei w Sierra Leone. Niemniej rozmaita jest takze w Afryce czeáé religijna: na ealej stronie póínocnej, ai w gíab tej czesci swiata, szeroko rozsiadí si§ islamizm, który w walce z ludami murzynskiemi postepuje coraz dalej,wzdíui caíej linii spadku górzystych píaszczyzn afrykañskich; chrzeácijanizm wyznaja mieszkañcy krainy Tigre, Amharowie, Koptowie, orar, przybysze europejscy, jakkolwiek bardzo róinych trzymaja siç obrzadków. U Muriynów, jako tez w szeroko rozgaíezionym narodzie Gallasów, panuje najobrzydliwszy fetyszyzm, który czçstokroc nawet zasadza sie na ofiarach ludzkich niesionych dziwacznym ich baíwanom. — Pod wzgledem podziaíu poli— tycznego, staly lad Afryki rozpada sie na pañstwa krajowców i na posiadíosci eoropejskie. Do pierwszych naleia: 1) Aszanti, 2) Barka, 3) Bornu, 4) Darfur, 5) Gwinea, 6) Abissynia, 7) Marokko, 8) Senegambia, 9) Sennaar, 10) Sudan z Sahara, 11) kraje Imama Maskatu i 12) Afryka wschodnia i srodkowa. Anglicy posiadaja w Afryce przyladek Dobrej-Nadziei, Gambije, Sierra-Leone, wyspy s. Maurycego, Cape-Coast, Fernando-Po, Acera, s. Heleny, Wniebowziecia i Seszelle; Francuzi kolonije posiadaja nad rzeka Senegal, Algieryje, oraz wyspy s. Ludwika i Coree, (Bourbon) Réunion i s. Maryi; Turcy: Egipt, Tunis i Trypolis; Dui'iczycy, Niderlandczycy i Amerykanie pófnocni kolonije i warownic w Gwinei; Portugalczycy wyspy Azorskie, Madere i Porto-Santo, Przyladka-Zielonego, s. Tomasza, Angole, Benguele, Mozambik i t. d.; Hiszpanie wyspy Kanaryjskie i Tanger i t. d. Wyspy Madagaskar i Komoryjskie zostaja pod zwierzchnictwem wíadców krajowców; wszakze w ostatnich czasach Francuzi zajeli niektóre drobniejsze, naleiace do tego Archipelagu wyspy, jak np. Majotte, przez со wywieraja znaczny wpfyw na caly ten obszar wysp afrykañskich. Posiadíosci europejskie w Afryce obejmuja mniej wiecej : angielskie 9,676 mil □ ; francuzkie 4,657 mil Q : hollenderskie 12 mil Q ; duúskie (zanim Danija posiadíosci swoje w Wyiszej Gwinei odstapiia Anglikom) 60 mil □ ; portugalskie 28,494 mil □ i hiszpanskie 1,761 mil *□ ; tureckie 16,000. F. H. L. AfrykaÚSki InstytUt, roku 1788 zaíoiony przez Banks'a w Londynie, w celu poparcia odkryc vr srodkowej Afryce, oraz cywilizacyi mieszkaúców i handlu. Instytut ten zaíoiyí kolonije w Sierra-Leone i wspieraf najznakomitszych podróinycli, jako to: Burkhardta, Hornemanna, Mungo Parka, Lainga i innych. Wypadki tych podróiy zíoione zostaly w dziele : Proceedings of the associations for promoving the discovery of Africa (Londyn 1790 roku). — Drugi AfrykäDSkl Iostytnt, istniejacy od 1807 roku, gíównie pracuje nad zniesieniem handlu niewolnikami, zatoiyl biblijoteke w Sierra-Leone, skad stara sie wpïynaé na cywilizacyje Afryki. Instytut ten corocznie drukuje obszerne i zajmujace sprawozdania, wszakze zbyt szczupiemi rozrzadza funduszami, by rezultat mógf by¿ nderzajacym. Na czele tego instytutu stoi prezes, wice-prezes i 36 dyrektorów. AfrykaÚSki EosoiÓl. Niektórzy z mieszkaúców Afryki przyjçli religije chrzescijañska, wkrótce po Wniebowstapieniu Chrystusa Pana; áwiety bowiem Lukasz w Dziejach Apostolskich (2, 9) wyraznie mówi, ie: pomiedzy IzraelitamI, со przy

173

Afrykftáekl КМеШ

byll do Jeruzalem na obchód pamiatki danta ¡m prawa na górze Synai, i z któryeh, swiety Piotr tysiace nawrócií i ochrzcií, byli takie Zydzi z Egipto i z Cyreny. Wspomina takie: (11, 20) ie pomiedzy chrzescijanami, со sie z okolicznosci prze¿iadowania swietego Szczepana udali do Fenicyi, Cypru i Antyjoehii, znajdowali sie i z Cyreny; (a w r. 13, 1) mówi, ie: Lucyjusz nauczyciel chrzelcijan Antyjochenskich, by! z Cyreny. Nie ma jednak pewnosci, który z apostolów lub ich uczniów opowiadnl naprzód ewangelije na brzegach Afryki. Niektórzy utrzymuja, ie áwiety Szymon apóstol; drudzy zas sqdza, ie w tej czesci swiata nstalil siç chrzeácijanizm dopiero okoío r. 150 ery clirzescijanskiej: wkrótce jednak ogromne postepy uczynil; bo, kiedy w r. 411 biskupi afrykaúscy zostali zawezwani do Kartaginy día zafatwienia sporu z Donatyslami, preybyío wtedy (podíug Au— bacha), donatystowskich 279 a katolickich 286, día wieku zas podeszfego i slabosci nie znajdowaíb sie katolickich 120, a 64 stolic byfo nieobsadzonycb. Wandalowie, wezwani przez hrabiego Bonifacego, wprowadzili do Koscioía afrykaúskiego aryjanizm, i dopiero po IOS latach panowania, w r. 533 zostali pokonani i wypedzeni przez Belizaryjusza. W r. 706 Mahometanie pod dowództwem Hozana zdobywszy Kartagine, która byla stolica królów Wandalów, zaszczepili w Afryce mahometanizm i wszedzie go w niej rozszerzyli. W dawnych czasach, Koscióf afrykañski dzielií sie na szesé prowiticyj: 1) Afrykeprokonsularna, z miastem stoíecznyni Kartagina, którego biskup miaf póíuiej pierwszei'istwo przed i anymi i byt prymasem, bo w poczatkach w Afryce, podíug Moroniego, pierwszeñstwo byío przywiazane nie do stolicy, ale do starszeústwa powolaniem bisknpa: lecz to nie— diugo uznano za niedogodne, 2) Byzacene, 3) Tripolis, 4) Numidyje, 5) Maurytanije Sityfii'iska i 6) Cezarejska. Podíug ojea Karola, Karmelity od s. Aloizego. w r. 1845 znajdowafo sie w Afryce dwadziescia dwa koscioíów katolickich, to jest:— 1) Apostolska pre/ektura u> Abissynii. áwiety Frumencyjusz w czwartym wieku zaprowadzif do tego kraju religijç clirzescijaúska. Koscióf Abissyúski by( wtedy córka Koscioía Egipskiego. Swiety Atanazy poswiecií bisknpa abissyúskiego i Abissynija byla katolicka ai do r. 612, w którym, podíug Baronijusza, przyjela bíedy Dyjoskora i odpadla od Koscioía rzymskiego. W szesnastym wie ku, za staraniem kapíanów TowarzystwaJezusowego, do 100,000 Abiseynczyków na lono Koscioía katolickiego weszlo; ale póíniej, zniweczyly sie piekne nadzieje Koscioía abissyi'iskiego : i dopiero w r. 1833, jeden z ksiaíat tego kraju, to jest: Itsa Tekla Gorgis, zaiada! od stolicy apostolskiej kaplana, któryby duchowieústwo abiseyi'iskie mógl do niej zbliiyd; Grzegorz wiec XVI wyslal zaraz Justyna de Jacobis, ze zgromadzenia Lazarystów. Pomiedzy 2,000,000 mieszkañców tego kraju, kaplani ze zgromadzenia swietego Wincentego ustaliwszy sie od lat 15, bardzo skutecznie pracuja. Francyja, día wsparcia prac tych kapíanów i día ich bezpieczeústwa, umiescila swego konsula w Massora.—2) ApoUoleki Wikaryjat Alexandryjski. Podíug Euzebijusza i innycli dawnych pisarzy, swiety Marek Ewangelista zaniósí swíp'Io wiary do Egiptu i zaíozyí Koscióf alexandryjski: miaí on takíe opowiadaé w okolicy Alexandryi, w Pentapolis, to jest: w pieciu miastach: Ptolemaidzie, Apolonii, Arsinoe, Berenice i Cyrenie, w pobliiu Alexandryi okolo r. 68 poniósf smierc meczeúska. Koscióf alexandryjski niedíugo tak sie wsfawil, ie de godnosci patryjarchatu zostal wyniesiony i po rzymskiej stolicy zajal drugie miejsce. W drugim jui wieku posiadal sïawna szkole, której pierwszym przeíoionym byl okolo r. 180, filozof Pantenus, a po nim nastapili Klemens ale xandryjski, Orygenes i inni slawni mezowie. Z lona alexandryjskiego Koáciola, okolo r. 320 wyszla herezyja aryjaúska, a w lat 130 zakradl sie tu Eutycliijanizm. W r. 640, gdy ten kraj zawojowali Mahometanie, z trudnos'cia tylko mogla sie

AfrykafeklKoácitt.

173

w nim atrzyraaé ehrzescijañska wiara. Alexandryja, która xa cxasów á. Atáñate lo licxyJa do 500,000 mieszkanców, t exagera staía aie prawie tylko wsia; leca dxiaiaj inovru liezy do 40,000 mieszkartców, a priesiío 4000 katolików. To byío powodem ie Grzegorz XVI wyznacxyl j§ na stolice biskopa, pod nazwa wikaryjueza apostolskiego i porucxyí jego pieczy wszystkich wíernych obriadku íacinakiego, znajdujacych siç w Egipcie i Arabü. W r. 1845 liczyf ich przeazfo 15,000 i postuge duchowna czyni im okoío 25 kaplanów zakonnyeh. Generalnym wikaryjaszera od r. 1839 jest Perpetuas Guaseo zzakonu í. Franciszka. Znacznie powieksza sie. tu takze liczba koptów Unitów, która w г. 1845 wynosiía do 15,000, biskup ich mieszka w Kairze i ma pod soba do 30 kaplanów.—3) Bi skupstwo Algierskie. Po podbiciu Algieru w r. 1830 przez Francyje, istniejaca tam apostolska prefektura w r. 1838 zostafa na biskupstwo wyniesiona. Pierwszym jej biskupem byl Adolf Dupuch. W r. 1843 podfug listu biskupa liexyfo sie tu 130,000 katolików, to jest: 50,000 cywilnych i 80,000 wojskowych, a podfug ionych doniesien : cywilnych osób 15,000 w Algierze, 9000 w Oranie, 4000 w Bonie i 1000 w Konstantynie, i 150 kosciolów wiekszych i mniejszych. Dziá ta liczba potroifa sie. Pomnazano takze licebe, religijnych zaktadów día przyápieszenia cywilizacyi. W Slauli niedaleko Algieru, Trapisci zaiozyli swój klasztor i ueza Arabów jakmajauprawiaéziemie i zasiugiwaónaniebo. Zakonnice i. Wincentego à Paulo poswiecaja sie tu chorym i wychowaniu ubogicli. — 4) Biskupstwo Ceuta. Niedaleko Gibraltaru, za Rzymian byía stolica czesci Maurytanii , dzisiejazego Marokko. Od Rzymian dostala sie w rece Gotów, a póíniej w rece Arabów, od których odebrali je w r. 1409 Portugalczycy, a od tych przeszfa w r. 1640 do Hiszpanów. Ceuta ma wpobliiu fanatycznych Maliometanów. Pomimo srogich napadów w latach 1697 i 1727 zachowala jednak w swych murach krzyi. Bi skupstwo Ceuta, z osadami hiszpaúskiemi na brzegach marokai'iskich, liezy do 14,000 katolików, sama stolica do 8000. — 5) Apostolska Prefektura Marokko. Obejmuje paústwo Fez i Marokko, dawna Maurytanijç, со kiedyá tak wiele etolic biskupich liczyla; dzis pomiedzy 8,000,000 mieszkanców liezy zaledwie 1000 katolików to jest: w Marokko 200, wTangierze 100, w Tetuanie 100, El Araisz, Magodorze i inne miasta po tylez maja. — 6) Apostolska Prefektura Tripolis. Tripolis, paiistwo korsarzy, liezace do milijona mieszkañców, jest takze okregiem apostolskiej prefektury. Reformad, od stu lat zajmuja sie, opowiadaniem i rozszerzeniem ewangelii w tym kraju, którego stolica byía kiedyá podobniez straszna dla poludniowej Europyjak Algier, tylko na mniejsza skale. Tutejsza apostolska prefektura w r. 1845 liczyia okofo 2000 katolików. — 7) Apostolska Prefektura Tunis. Tunis jest ojczyzna s. Cypryjana, ss. Perpetui i Felicyty. Tu leíala slawna Kartago; dzisiajTunisobejmuje do dwu milijonów ludnosci, a katoli ków do 7000, z których 6000 mieszka w stolicy. Apostoiami tego kraju sa Kapucyni; w stolicy zostal niedawno wybudowany piekny koscióf.—S) Apostolski Wikari/jat Gwinei, winien swój poezatek gorliwosci niektórych kaplanów amerykaíiskich. Obejmuje szczególniej osady Ameryki pófnocnej w Gwinei wyisiej. Stoieczne miasto Monrowia liezy do 3000 katolików, a w innych osadach w r. 1845 liczyio do 10,000. Od r. 1845 osiedli tam Maryse! (Czciciele osobliwsi aerea Maryi), i nawrócenia murzynów w Nigrycyi szybko postepuja. — 9) Apo stolska Prefektura te Madagaslarze. Gíówna stacyja missyi na tej wielkiej wyspie Oceanu Indyjskiego jest á. Maryja. Liczba katolików w r. 1845 wynosiía do 1000, a przelozonym missyi byl ksiadz Dalmond. — 10) Apostolski Wikaryjat wyspy i. Maurycego, rozeiaga sie ku wschodowl od wyspy Madagaskaru i w r. 1845 liczyí przeszío 90,000 katolików. Pod wzgledera kaplanów byí dotad bar

174

Afryk&áskl KMeM

dzo ubogi, bo ich nial zaledwie szesciu. W r. 1845 apostolskim wikaryjuszem byi Bernard ColHer z zakonu s. Benedykta, który pros ¡i o kapianów fraucazkich, trzy czwarte bowiem wiemych jest pochodzonia francazkiego. — 11) Apottolski Wtkaryjat Bourbon. Na Oceauie Indyjskim w sasiedztwie wyspy Madagaskar«, ko wschodowi lezy wyspa Réunion (Bourbon), okoío sto mil kwadratowych majaca, pod zwierzchnictwem Francyi i liczy do 90,000 katolików, którym duchowna po stage czyni 16 kapianów z seminaryjum paryzkiego i 30 zakonników.—12) Apostolska Pre/ektura to Senegambu. Nad brzegiem Atlantyckiego oceanu rozciaga sie wielki kraj Senegambija, obszernoscia swa przynajmniej trzy razy przewyzszajacy Francyje. Franсazi dla handln zajeli tu dwie wyspytojest: Sennegal przy ujsciu rieki Sennegal, i Coree. Obie licza do 20,000 mieszkañców, miedzy któremi 300 europejskiego pochodzenia. Wikaryjat ten w г. 1845 liczyi prieszio 10,000 katolików. №odzianie krajowi okazuja nawet skionnosc do stanu duchownego. Przed kilka laty trzech, po odbyciu nauk w Paryiu, wyswieceni na kapianów, powrócili do swej ojczyzny. — 13) Biskupstwo é. Tomasza. W roku 1496, Portugalczycy podczas podrózy do Indyi, odkryli te wyspe. Jest ona stolica biskupa; liczy do 20,000 mieszkañców, którzy sa wszyscy katolicy. Do tego wikaryjatu naleza jeszcze maie wysepki Fernando Po, Annobo i wyspa Ksiazeca; li cza do 5000 mieszkanców, i wszyscy sa katolicy. — 14) Biskupttwo ê. Jàkôba na wyspach Zielonego l'rzylqdka, na Oceanie Atlantyckim. Zaraz po ich odkrycin w r. 1496 na najwiekszej z nicli zaíozono stolice biskupia, która sie ai dotad utrzymaia. Liczyio w г. 1845 do 60,000 katolików, z których 30,000 na gíównej wyspie s. Jakóba. W roku wspomnionym, biskupem byl Hieronim da Barco, z zakonu i. Franciszka.— 15) Biskupstwo Funchal, obejmuje w zachodniej stronie naszego ladu niektóre wyspy na oceanie Atlantyckim, z których najwieksza Madera. Skoro w r. 1420 zostaía odkryta i w posiadíosc wzieta, zaraz zaiozono na niej biskupstwo Funchal. Liczy obecnie 40 parafii i 100,000 wiernych, których najwieksza czes'é inieszka na wyspie Madera: w stolicy biskupiej 20,000, a na wyspie Porto Santo do tego biskupstwa nalezacej zaledwie 1200.— 16) Biekupsíwo Kanaryjskie. Na zachodnim brzegu Afryki znajduje sie szereg wysp kanaryjskimi zwanych, bedacych pod zwierzchnictwem Hiszpanii. Podlug staroiytnych geografów Meli i Strabona, byiy dostatecznie znane Kartagiíiczykom i Rzymianoni. W czasie wedrówek ludów i wojen krzyzowych zapomniano o uich i dopiero na poczatku XIV wiekn znowu poczely byé nawiedzane. Biskupstwo kanaryjskie liczyío w r. 1845 do 40 parafij i 100,000 wiernych, 150 koscioiów i 400 kapianów. W roku wspomnionym byi biskupem Józef Ramo, urodzony w r. 1779. — 17) Prefeklura Angra. Wyspy zwane Azorskiemi, w r. 1432 odkryte, naleza do Hiszpanii; wkrótce po odkryciu otrzymaiy biskupa, którego sto lica jest w mies'cie Angra, na wyspie Terceira i dzisiaj stanowia jeden z najpierwszycli koscioiów Afryki. Biskupstwo lo liczy do 250,000 wiernych; z których stolica biskupia ma 15,000; przeszio parafii 100. W r. 1845 byi biskupem Szcze-. pan franciszkanin, urodzony w r. 1787. — 18) Biikupttwo i. Krzytztofa г La gung, obejmuje czesc wysp Kanaryjskich, stolica biskupia jest na wyspie Teneryfta. Liczy dzis 60 parafij i 140,000 wiernych, z którycli 9000 w stolicy biskupiej. Pod wzgledem ksiezy jest najlepiej opatrzone, bo ich ma do 500, koscioiów liczy 200. W r. 1845 byi biskupem Ludwik Fulgueras von Sion. — 19) Apoitolska l'refektura Kongo. Obszerne podboje Portugalczyków w XV i XVI wiekach w poiudniowej Afryce, byiy powodem ze kosciói w nizszej Gwinei w krótkim czasie niemafo wiernych poczai liczyé. W poiowie XVI wieku zaiozone zostaio biskupstwo Angola dla nizszej Gwinei, lecz odlegiosc tego kraju od punktu

Afrykaóski Ko*c№ - Áfrykaüslde Dilege l Podröte

175

powszechnej jednosci, zamieszania w Portugalü, które ai tarn dosiegíy, klimat Europejczykom nieprzyjazny, staiy sie, przyczyna, ii chrzes'cijañstwo nizszej Gwinei byfo prawie pozbawione pomocy europejskich kapíanów; zawsze jednak pisma wspominaja, ie tarn kapncyni z wielka pomyslnoscia pracuja. Liczba wiernych w r. 1845 dochodziía do 600,000. — 20) Apostoltki Wtkaryjat to Kapland, czyli na przyladku Dobrej Nadziei. Kapland jest to koniec poíudniowej Afryki, osada Anglików. Liczy ludnosci do 150,000, stolica zas 20,000: skíadajacej sie z Afrykanów i Europejczyków. Prawie kaidy naród miaí tam swych przedstawicieli; tylko Koscióí katolicki, który w ostatnich czasach liczyí wiernych do 10,000 byí zapomniany. Zmaríy papiez, GrzegorzXVIdlazapewnienia pomocy duchownej katolikom, wáród róinowierców, mahometanów i pogan zamieszkaíych, oraz día opowiadania ewangelii okolicznym dzikim ludom w r. 1837 ustanowif tam Wikaryjat Apostolski i mianowaí pierwszym przeloionym Rajmunda Grifflth, dominikana. — 21) Biskupslwo Malty, liczy sie, takze do koiciofów Afryki. Na tej wyspie jai s. Paweí apostof opowiadal ewangelije i dorn Publijusza byl pierwszym domem Boiym. W dziewiatym wieku podbili ja Arabowie; w dwunastym nalezaía do Sycylii; za Karola Y w wieku szesnastym byía siedziba zakonn rycerskiego s. Jana Jerozolimskiego, albo Kawalerów Maltaúskich, który broni? chrzescijanizm od jego wrogów. Malta z wysepkami Gozzo i Comino, liczy 110,000 wiernych; a Valetta stolica bisknpia do 40,000. X. P. Rzevo. Afrykaáskle DztéjO i PodrÓíe. Ogólne dzieje Afryki oczywiscie pokryte sa mgía jeszcze gestsza, nií jej geografija, bo jakkolwiek Egipt i brzegi mona Sródziemnego waine zajmuja miejsce w historyi powszechnej, przeciez ogromne kraje Afryki srodkowej w tej historyi nigdy zadnego udziaíu nie przyjely. .Nie tedy tu nie powicmy o przeróznych kolejach tej czesci swiata, o ile znana byía i jest staroíytnym i nam samym, nie o dawnej oswiacie egipskiej, która wyszía z Nubii a skoñczyfa siç na Ptolomeuszach,ani opaústwie Kartagiñskiém, które wydawszy wielkich ludzi i wielkie stworzy>vszy rzeczy, upadlo pod wspólzawodnictwem Rzymu, ani o wíadzy samych Rzymian, której slady na brzegach Afryki dzis je szcze zadziwiaja swym ogromem, a która obaliío wtargniecie Gotów i Wandalów, ani téi o islamizmie, który przez czas jakis w Afryce gíówna sobie obra? siedzibe, ani nakoniec w nowszych czasach o zdobyezach Turków i Europejczyków. Wszystkie te wypadki dziejowe opisane beda w miejscach kazdemu najwíasciwszych; tu zas pokrótce zajmiemy sie jedynie kolejnemi w Afryce podrózami i odkryeiami od najdawniejszych ai do ostatnich czasów. Oprócz jednej tylko dolinyNilu, która pod dzisiejsza nazwa zwano w najodleglejszej staroiytnosci, jako kolebke sztuki, nauki i handlu, reszta Afryki, nawet okolice najblizsze Nilu, w epoce najbardziej kwitnacego stanu Eg¡ptu,pograzona byía wzupeínejeiemnosci. Zdaje sie ie Libija nazywano wszystko, cokohviek nie naleiaío do Egipcyjan, a daleko póíniej dopiero Grecy i Rzymianie zbadali dokíadniej brzegi Morza Sródziemnego, i w gíab' kraju zapuscili sie cliyba po Niger (dzisiejsza Dzolibe), jakkolwiek i wówczas zapewne poznali ledwie granice Numidyi, zamieszkaíej, jak twierdzili, przez Getulów i Etyjopów. Pomimo tego jednak zdaje sie rzecza niewatpliwa, ie za czasów Faraona Necho, Fenicyjanie popíyneli na okoío Afryki, i ie Kartagmczykowie lepiej od ñas znali niektóre kraje sródkowe tej czeáci swiata. Waine w téj mierze poszukiwania zíoione sa w dziele JoachimaLelewela, p. t.: Вadunia starotytnoici we tczglçdzie geograjii (Wilno 1818); historyje zas podróiy afrykañskich ai do odkryc w naszych czasach skreslií Anglik Murray w swojém dziele „Historical accourt of discoveries and travels in Africa." (Wiadomosé history czna o odkryeiach i podróiacli w Afryce; 2 tomy; Edymburg, 1817). Z dawniejszych po

176

Afirykaftskie Dseje i Poflróie — AfrykaAskîe jçzyki

dróiy po Afryee wymieniamy ta nutepajaee najwainiejsze:—W XIV wieku wqdrówki Ibu-Batufy, Araba, po brzegaoh pófnocnych Afryki; w XV wieku odkrycia PortugalciykÓw (Hadem, Gap Blanco, Senegal, Gwinea, Benin, Przyladek Dobrej Nadziei), jakotei ibadanie brzegów wschodnich przez Portugalczyka Covilham, który pierwszy dotarf do Abissynii i osiadf w Gondarie. W XVI wieku podróie Leona Afrykana, po Berberyi i Sabarze ai do Abissynii, oraz Niemca Rauwolfa po pólnoonej Afryee; podrói Windham'a do Gwinei i Portugalczyków do Monomotapy. W XVII wieku wycieczka wysíanych przez towarzystwo handlowe Anglików Jobsona i Thompson» do Timbuktu, po których nastçpuje nieprzerwany jai szereg spekulacyi angielskich, skierowanych gfównie ku handlowi nie— wolnikami; kolonizacyja Francuzów nad rzeka Senegal i liecne ichodkryeia wgfçbi Afryki, a szczególnie Renonarda i jezuity Lobo, usifujacego mianowieie przedrzeé sie przez kraje árodkowe od równika do Abissynii; podróie Thevenota do Egipto; zajecie Capecoast przez Anglików; podróie Brue'a do Senegambii, a Lemaire'a Merolly i Logardière'a do brzegów zaehodnich. W XVIII wieku ogromna ¡losé uczonych podróiników zajmowafa eie zbadaniem nadbrzeiy, a po czçàci i wnetrza Afryki; najcelniejsi z nich byli: Loyer (Nadbrzeie Kongo i Zíote), Kol be (Hottentoci), Compagnon (Bambuk), Shaw (Berberyja), Marsh i Bouqnoi (Afryka wschodnia), Bruce (zródfa Nilu), Norria (Abomey) Gordon (rzeka Pomaranezowa), Matthew (Sierra Leone). W r. 1788 zaíoiono w Londynie Towarzystwo Afrykanskie, od którego wysfani Ledyard, Lucas i Houghton usilowali zbadaé bieg Nigru, inni zaá podróinicy wnçtrze Afryki, jak np. Browne kraine Sudan, Fayrar królestwo Dahome, Mungo Park i Hornemann Senegambije.Niemniej wainemi día naszych wiadomosci o nieznanej ziemi afrykaúskiej byíy takie liezne podróie w celu odszukania nieszczesliwegoLapeyrouse'a (ob.), a najwainiejsza pod koniec XVIII wieku wyprawa Francuzów do Egipto. W XIX wieku rozmaite okolicznosci aloiyiy sie na bliisie obeznanie Euгорy z Afryka, wiele bowiem pod tym wzglçdem zawdzieczamy kapitanom statków angielskich, krazacych pod brzegami Afryki w celu przeszkodzenia handlowi niewolnikami, oraz gubernatorom w Ca pecoast i innych osadach, wiele znowu listom prywatnym przebywajacych w tej czesci swiata kupców. Obok tego niemafo takie odwainych i chciwych wiedzy podróiników zapuszczafo sie ze wszech stron w srodkow^ Afryke; najznakomitsi z nich byli i sa : Lichtenstein, który zwiedzajac kraje powyiej Przyladka Dobrej Nadziei, najpierwszy obeznal ñas z Beczuanami; Mungo Park, który dotarl do Ni gru ai pod Busse; Hodgson i Thomassy, którzy zbadali Marokko. Bory de St. Vincent i Wagner Algieryje, Hockins Oazy pustyni Libijskiej, Caillaud, Minutoli i Ebrenberg Egipt i Nubije. Oprócz nich godni jeszcze wspomnienia: Prokesch von Osten, Riippel, Fitz-Clarence,Wilford, Burton, Rosellini, Champollion, Bahrdt, Livingstone i Anderson; z Polaków, po ksieciu Radziwille z przydomkiem Sierotka, X. Drohojewski, Sekowski, Wíadysíaw Wçiyk i Leon Cienkowski, któ rych dziela, o ile wainiejsze, wymienione beda po szezególe pod wíasciwemi ich iyciorysami. Co do Egiptu najwazniejszemi po dzis dzien dziefami sa: Description d« Г Egypte, wydane z polecenia Napoleona I, oraz liezne rozprawy Jomarda (ob.). Z innych ogólnych dzieí o Afryee najgodniejszemi uwagi sa: Badania geografiezne o krajach érodkowych Afryki póínocnej, przez Walckenaera; — Opis Afryki w geografii powszechnej porównawczej Karola Ritter i „Essai sur les Progrès de la Géographie de 1 Intérieur de l'Afrique," przez La Renaudière'a. Afrykañskle Jezykl, po wiekszej czesci dotad bardzo maío znane; podíug Seetzena jest ich 100 do 150. Oprócz jezyków europejskich, uiywanych w osa dach portugalskich, hiszpaúskich, holleoderskich, angielskich, francuzkich i dun

Âfrykafokle Jezyki — AfZeUjoe

irr

ekich, najbardziej roxpowsxechnionym jest arabski, many xwlasxcxa wyznawcom islanixmu; spowinowacone x nim sa jçzyki abissyúskie: etyjopiki i amharski. Zo peime odrebnym, ale maloxnanym jçxykiem jest egipskr, starozytuy ten jezyk, bedacy wylaczna wíasnoácia kaplanów, zaginal wax z npadkiem dynastyj krajowych, a w jego miejsce powstal nowy: koptyjski. Jçzyki nubijskié, wzbogacone licznemi wyrazami arabskiemi, odznaczajace siç nadzwyczajna miekkoácia, nie ma ja iadnych glosek dechowych, ani nosowych; do ich grona naleza narxecxa: Uausskic, Argvbifkie, SudnAskie, Agowskie, tiafaekie, Dongolêkiê i Barabryjskie, o których wsxelako bardzo maiо nam tylko wiadomo. Oprócx nich, na póínocy najwainiejszym jest jexyk berberyjski, xbadany w nowsxych cxasach prxex Anglika Hodgsona, z mnóstwem dyjaleklów, jak np. Kabylshm, Szyleskim i t. d. Z jezyków srodkowej Afryki wymienimy ta: Jolofftki, jçzyk Mandyngóa t ájjalektami Bambargjskim, Bambukskim i Sokko8k>m,fciyki Sufu,AweAski'\ Faute, w których imiona rxecxowne i prxymiotne nie odmieniaja siç, prxymiotnik bex wyjatku xawsxe stoi po rxeczowniku, siowo ma 4 czasy, tryb rozkazujacy i bezokoliczny, a przyiinki jako auffixa dodaja sie do rzeczownikow. Jçzyk Akryjski i gruppa jezyków Kongijskich, x narzeczami: Laongo, Kakongo, Kongo i An gola, których brzmienie jest nader miekkie i giçtkie, deklinacyja niedokiadna i z powodu róinorodnych przedimków bardzo trudna. Cxasowanie odbywa siç prxez praefixa (przyrostki na poczatka wyrazów). Jçzyki Astantf/jstí, Bornuski, Ajfadeiki, Darfunki i t. d. mafo sa znane; xa to Abbadie (ob.). w ostatnich cxasach zbadaf dokladniej mowç Gallasóio, o ile siç xdaje pokrewna x jçxykiem amharyjskim. Jçxyk Madehasi/jski w Madagaskarze, nie odmienia rzeczowników, które zawsze poprzedzaja zalexne od nich przymiotniki. Cxasowanie odbywa siç tylko przez zaimki i przyrostki. W pofudniowej Afryce sa jezyki Kaffryjtkie, prawie wyîacznie jedno lub dwuzgioskowe, z akcentem. na zgiosce przedostatniej, nie maja díwieków nosowych i bardzo malo gardfowych, lecz za to niektóre, día cudzoziemców prawie niepodobne do wymówieuia. Wymowa w ogóle jest peina, miekka i diwiçczna. Kaflfrowie odmiane imion i slów, oraz pochodzenie od wyra zów pierwotnych, oznaczaja oddzielnemi syllabami. Czasowanie odbywa siç przez dodanie zaimków. W jezyku Hottentottów nie masz ani tonów syczacych, ani tei liter I, f, u>, ale za to pewne inne díwieki chrapiace, im tylko wlasciwe. Odmiany wyrazów nie maja wcale, lecz natomiast ogromna liczbe przyrostków. F. H. L. AfrykaÚSkle tOWarzyStVO (Afrikanische HandehgjselUihaft), zaloione w r. 16S2 w Berlinie przez elektora brandeburgskiego, Fryderyke Wilhelm« Wielkiego, mialo ozywió handel pruski w Afryce, wybudowalo w Gwinei fortecç Gross-Friedrichsborg, wszelako w r. 1718 día nieodpowiednich korzysci zostalo rozwiazaném. Fortece odstapiono Hollandyi. — AfrykaÚSkle tOWarzystWO, (A/nkan company), zaloione r. 1750 aktem parlamentu w Londynie, na utrzymanie zalog i fortec na zachodnim brzegu Afryki, pobiera ze skarbu roczne subsydyjum 5 milijonów zip., prowadzi glównie, chociaz dosyó niedbale, handel xamienny x krajowcami. Afty, (ob. Hleiwawh). AÍZeliJns. Jestto nazwa rodziny sxwedxkiej, kjórej czlonkowie odznacxyli siç w naukach, i tak: Afzeliju» Ad im, (ur. 1792, zmarl 1837), jeden z ostatnich zwolenników systematu Linneusza, w roku 1777 byl docentem literatury wschodniej, a 1785 demon stratorem botaniki przy uniwersytecie npsalskim. W roku 1794 ndal siç w celu naukowym do Sierra-Leone, osady angielskiej w Afryce, lecz w czasie ñapadu Francnzów na te kolonijç utracil swoje zbiory. W r. 1795 KKCYKIAPUDTJA ТОЙ 1. 12

178

ИкеЩш — Agalmatolit

powróciwszy do ojczyzny, zostal professorem pray nniwersyteeie w Upsali, gdzie w 1812 r. wykladaf materyje medyczna. Jako autor znany jest z wielu dzief w naukach przyrodzonych, nadto wydai autobijografije Linneusza. Od jego imienia niektóre gatunki roslin, mchów i owadów otrzymafy nazwe. Pozostafe po nim zbiory roslin zakupil uniwersytet upsalski. — AfzeUjOS (Jan), brat poprzedzajacego (nr. 1753, um. 1837) professor chemii w Upsali. Wpfywem swoim chociaz ■ nie przez pisma, wiele sie przyczynif do rozwoju chemii w Szwecyi. — AfiSOliJnS (Piotr), brat poprzedzajacych (ur. r. 1760, urn. 1853), professor medyczny w Up sali, nastepnie lekarz króla szwedzkiego. Nalezaf do uczonych i wielce w swoim czasie wzietych lekarzy. — AfzeUjOS (Andrzej Eryk), brat stryjeczny poprze dzajacych (ur. r. 1779), wykïadaï od roku 1818 do 1821 prawo w Abo. — AfZeÜQS (Arvid-August) ur. 1785, pastor w Enkoeping, zjednaf sobie imie, tak przez oryginalne utwory poetyczne, jak przez prace okofo starozytnej literatury akandynawskiej. W miodosci swej juz zajmowaf sie gorliwie zebraniem dawnych piesni ludu szwedzkiego, a nawet w narzeczu popularném napisal kilka poezyi. Wspolnie z Geijerem wydai Svenska Folkoisar (piesni ludu szwedzkiego) do których opracowali melodyje Heflher w Upsali i Grönland w Kopenhadze. Dokonat wybornego przekíadu Saemundar Edda. Tragedyja jego Den tieta Folkungen pod wzgledem jedynie lirycznym na uwage zasfuguje. Wreszcie postanowif wydaó historyjç szwedzka, oparta na podaniach ludowych (Svenska Folkets saaohoefdar), lecz tej wyszío tylko (od roku 1839 do 1843) pieé zeszytów. Aga albo Agha, tytuí turecki, nadawany wyzszym dowódzcom wojskowym i dostojnikom seraju suftañskiego, a szczególniej rzezancom. Aga silihdar jest naczelnikiem piechoty, aga spahów naczelnikiem jazdy, aga-topidzi dowódzca artylleryi i t. d. Aga janczarów, dawniejszy dowódzca tego groznego día suítanów korpusu, równaí sie niemal w potedze wielkiemu wezyrowi. Agab, prorok, z czasu Apostoíów, jeden z 72 uczniów Jezusa Chrystusa, we dlug Ojców Koscioía Greckiego, umarí meczennikiem w Antyjochii. Przepowiedziaí wielki giód, który rzeczywiscie nastapif w czwartym roku panowania cesarza Klaudyjusza (Dz. Apost. 11, 28). W kilka lat póíniej, spotkawszy sie w Cezarei, z apostolem s. Pawíem, udajacym sie do Jeruzalem, przepowiedzia? mu, ze ¿ydzi wydadza go w rece pogan (Uz. Apoit. 21, 10), со sie tez zisciio. Grecy obchodza pamiatke Agaba 8 Marca, íacinnicy 9 Lutego. AgaOZ, albo mila turecka, których 20 V„ idzie na sredni stopieú poiudnika ziemskiego; a zatém Agacz równa sie prawie 5 wiorstom. Agady, gromada trzech wysp przy zachodnim krañcu Sycylii, z których najwieksza, Favignana, posiada dogodna przystañ i liczy okoio 4,000 mieszkañców. Druga z nich, Levanzo, jest górzysta i obfituje w zboie, wino i pfody poiudniowe. Trzecia, Maretimo, znana najbardziej z chowu pszczói i uprawy kaparów. Agag, król Amalecytów, pojmany przez Saula, który go zachowal przy ¿yciu, równiei jak trzody jego i wszystko со miaí najpiçkniejszego, wbrew луоН Pana Boga, rozkazujacego zabié Agaga, a wszystko co mial zniszczyc. (I Król. 15, 1). Тут postçpkiem Saula rozgniewany Bóg, postanowi? odjaé mu królestwo, o czém go zawiadomü Samuel prorok, wyrzucajac mu jego nieposíuszeústwo, a przywoiawszy Agaga, bardzo tíustego i drzacego, rozsiekaï go w sztuki w Galgala, r. 1074 przed era chrzescijanska. AgalmatOÜt, Obratkowiec, PagOdyt (Beudant), mineral ten przywozony bywa do Europy z Chin pod postacia maíych posaików, pagod i t. p., uiywanych na ozdoby kominków. Znaleziono równiei cafkowicie podobny do agalmatolitu chiáskiego kamieú i wNagyag wSiedmiogrodzie, oraz w íupku blyszczowym w Schwar

AgalmatoUt — Aga-Mohamed

179

zenberg w Saxonü. Jakkolwiek mineralogowie zrobili z tego minerafu osobny gatunek, przedetawia on jednak w skfadzie swoim chemicznym dosyc znaczne roznice. Barwa agalmatolitu gfownie jest biafa, zawsze prawie z lekkim odcieniem rózowym, szarym, zóítym, zielonym lub brunatnym. Przeáwieca mocno; odfam ma nierówny, muszlowy, bez blasku, z ziaruem bardzo drobném i zbitém. Jest iniekki, daje sie fatwo obrabiac nozem, c. g. 2,8, przy ogrzewaniu wydziela z sie bte wode, przez со staje sie twardszym i bfyszczacym, nie topi sie wcale. Rozbiory jego robili Vauquelin, John, Thomson, Kobell i Klaproth ; wzór jego je dnak chemiczny nie jest jeszcze naleiycie nstalony; najprawdopodobniejszym bye sie zdaje nastepujacy: 2 (2 А1203, 3 SiOj) + КО Si03 -j- 3aq. AgalmatoUt wiec jest podwojnym krzemianem glinki i potaiu. K. J. Agama, nazwisko rodzaju gadów, nalezacych do • rzedu jaszczurkowatych (sauria); Linneusz liczyf te zwierzeta do rodzaju jaszczurka (lacerta), nowsi badacze a mianowicieDaudin utworzyf nowy rodzaj, mieszczacy sie wrodzinie Iguanów (ob.) odznaczajacy sie brakiem zebów na podniebieniu, i ogonem pokrytym luskami dachówkowato ufoionemi, leez nie tworzacemi pierscieni. Naleiy tutaj kilka gatunków mieszkajacych w Azyi, Afryce i Nowej-Hollandyi; wszystkie sa zwinue podobnie jak jaszczurki; diugosc ich ciala rozmaita, lecz 18 cali nie przenosi; h'kliwe, maja kryjówki w norach lub miedzy kamieniami, iywia sie robactwem i owadami. Samice kiada wiele jaj kulistych, pokrytych biafa, twar'da lecz krucha skorupa, które zagrzebuja w piasku. Agamemnon, syn Atreusa, królaMyceny, brat Menelausa; zostaf wladca panstwa mycei'iskiego po smierci ojea i po wypedzeniu zen Tyestesa, czy tez w dziedzictwie po nim; z maízonki Klytemnestry miaí syna Orestesa i córki Ifigenije i Elektre. Po uprowadzeniu mafzonki brata jego Menelausa, Heleny, przez Parisa, syna Priama króla Troi, przebiegal z bratem cafa Grecyj§ wzdfuz i w szerz, by nakíonid wladców jej do wojny trojaiiskiej. Dopiawszy celu swych ¿yezeá, obrany zostaf w Argos wodzem zjednoczonych Greków. Wojsko sprzymierzone zgromadzifo sie do Aulis w Beocyi, skad dfugi czas wypf ynieciu flotty przeszkadzala Dyjana, dopóki jej Agamemnon nie przeblaga? pos'wieceniem iani na oliare (ob. lfigenia). Podczas dlugoletniego oblezenia Troi, Agamemnon ukazuje sie jednym z najdzielniejszych bohaterów i wíadea prawdziwie królewskim. Po wziçciu jej i po kilkokrotném zboczeniu jego nawy, día wiatrów przeciwnycb, powrócií do kraju z branka Kassandra, córka Priama. Zamordowany zostal przez Ëgistusa, któremu by f ione Klytemnestre i dzieci oddaf przy wyjeídzie w opieke, i to podczas uezty wraz z Kassandra (jak mówi Homer), czy tez w iazni (jak twierdza tragicy). Poczawszy od Tantala, protoplasty rodu, ai do Agamemnona i jego dzieci, fatum scigafo ten ród i wiodfo go du zguby (ob. Tantalus, Pelops, Atreus, Tyestes i Egistue). Smieré tragiczna Agamemnona byla osnowa niemaf ej liczby tragedyj starozytnych. Aga-Mohamod, szach Perski, zafozyciel dynastyi panujacej do dzis dnia w Persyi, urodzif sie w 1743 roku. Ojciec jego, wfadea kilku prowincyj, zabitym zostaf z rozkazu szacha Kerima, sam zas Aga-Hohamed zamieniony byf na eunucha, i to zdarzenie nadafo mu przydomek: Aga. Umiaf sobie zjednaó przychylnosc okrutnego Kerima, i po smierci tego ksiecia owfadnaf tron perski w ro ku 1779. Aga-Mohamed przebywaf zwykle w Teheranie, ktory odtad staf siç stolica paústwa. Waleczny i rozumny, zamordowany zostaf w wfasnym pafaca przez dwóch niewolników, których poprzednio па s mi erс skazaf ; 1797 г. po nim wstapif na tron siostrzeniec Agi-Mohameda, Baba-Chan, pod imieniem : FethAli- Szach. 12»

180

Aganippe — Agapit I

Aganippe, córka boika rzecznego Tekmessusa, pod Helikonem w Beocyi, byfa nimia íródfa Aganippe, które pijacego zeñ wode, napawaío wieszczém nalchnieniem (ob. Helikon). Agapant, Agapanthas, rodzaj utworzony przez L'Héritier z gatunku Crinum africanum, a przez R. Browna do rodziny Hemerocallideae wiaczony; ma guzik owocowy wolny, kielich do píatków korony podobny, przy podstawie rurkowaty, ma6wcieé nie równych, preciki sa odchylone. Jedyny gatunek Agapantus umbellatus jest piekna afrykai'iska roslina, odznacza sie kwiatami blekitnemi, ufoioncmi w baldach pojedyñczy, na wierzchoíku lodygi do trzech stóp wysokiej. Liscie przy nasadzie iodygi wyrastajace, sa podfuíne, gfadkie. Roslina ta fat wo sie rozmnozyé daje przez rozdzielanie starych íodyg; przez lato utrzymuje sie w ogrodach pod goJém aiebem, na zime naleiy ja przeniesé do oranzeryi. S.P. Agape (z greckiego ágape, rmloéé), tak pierwsi chrzescijanie nazywali wspólne biesiady, poprzedzajace kommunije swieta, w którycli, na znak miíosci braterskiej, udziaí brali ludzie wszystkich stanów. Swiety Pawel w liscie do Koryntów uiala sie, ie Agape nie nosza jui na sobie dawnej cechy jednosci, gdyz z powodu, ti kazdy potrawy swoje z soba przynosi, jedni odchodza syci, gdy tymczasem drudzy znosza meczarnie gíodu. Pózniej Agapy skalane zostafy niektóremi naduiyciami, wynikíemi gíównie z pocaíunku braterstwa, który, bez wzgledu na róinoáé pfci, dawali sobie wszyscy wspólbiesiadnicy, ai w koñcu sobór Kartageñski r. 397 zupeínie ich zabronif. — Za naszych czasów Bracia Morawscy odnowili zwyczaj podobnie wspólnych biesiad, na których, wsród modlitw i pieni poboznych, spoiywaja herbate i buíki. Agapety, panny, które w pierwszych wiekach Koscioía chrzescijanskiego, powodowane jedynie poboinoscia i miíoscia bliíniego, mieszkafy wspólnie z ksiçim¡, aby im niese* pomoc i usíuge. Kiedy póíniej swiatobliwy ten obyezaj wyradzal siç czçstokroé w nierzad, sobór Lateraneúskt za papieza Innocentego III roku 1139, jak najsurowiej utrzymywania Agapet przez ksiezy zabroni?. (Ob. тощ i. Jana Chryzostoma, przeíozona na jezyk polski w Przyjaciebi. Prawd;/ chrze¿cijañsbej, zeszyt 3-ci, Przemysl 1833). — Agapotaml nazywafa sie takze pewna sekta Gnostyków pod koniec IV wieku po Chr., klóra s. Hieronim opisuje jako zfozona z niewiast i míodych mezczyzn, a nauezajaca, ie día czystego snmienia nie masz nie nieczystego. Jedném z prawideí tycli Agapet bylo raezej przysiadz krzywo, niz wydaé tajemnice sekty. Agapit I (swiety), papiez, Rzymianin, wstapií na Iron po Janie II, roku 535. Wkrótce otrzymaí listy od Justynijana cesarza, obejmujace jego wyznanie wiary, wedíug zwyczaju katolickich monarchów Konstautynopola. Wíochy znajdowaíy siç podówczas jeszcze w rçku Ostrogotów; ale ich panowanie, od smierci Teodoryka Wielkiego tak sie chylilo ku upadkowi, ie Teodat ich król, skíonií Agapita do udania sie do Justynijana, aby wyjednaï u niego przedfuzenic pokoju miedzy cesarzem wschodnim a Gotami. Agapit w towarzystwie pieciu biskupów i licznego duchowieñstwa wyjechaí, zastawiwszy naczynia swiete koáciofa s. Piotra, na koszta podrózy. Przyjaí go najzaszczytniej Justynijan, ale na samym wstepie odmówii wejscia w zadne ukíady. Nalegaf przytém, aby papiez przypuscii do spolecznosci duchownej Antyma, z biskupa Trebizondy, wyniesionego na patryjarchç Carogrodu, przez wzgledy cesarzowej Teodory, ale zaraionego Medami Eutychesa, których gíosnym byi zwolennikiem. Zgadzaf sie Agapit pod warunkiem, ie siç on wyrzecze tych bíedów. Gdy zaá mu Justynijan grozil wygnaniem, papiez smiaío odpowiedziaf : „Mniemaiem, iem przybyí do chrzescijai'iskiego ce sarza; leez widze, ie znalazfem Dyjoklecyjana. Wiedz, ie sie nie lekara groíb

Agapit I — Agarfh

181

twoich." Antym teraz ustapié mnsiaf, a wybranego przez eobór patryjarcha Mennasa, poboznego opata, ваш Agapit poëwiçcif. Umarf Agapit w Konstantynopola 536 r. po jedenastu miesiacach panowania. Ciaio jego przeniesiono ztad do Rzymu na Watykan, 20 Wrzeánia i w tym dniu obchodzona jest jego pamiatka. Oprócz listo Agapita do Justynijana, mamy jeszcze dwa jego listy do Cezaryjusza, biskupa arelatenskiego, i dwa do Reparata, biskupa kartageñskiego. — Aga pit II, Rzymianin, wybrany papiezem 946 roku, po Marcinie II. Wezwal Ottona Wielkiego cesarza przeciw Berengaryjuezowi, który pragnaf korony wfoskiej. Zatwierdzii wyrok soboru w Ingelheim, na którym znajdowali sie. Otton Wielki i Ludwik król francuzki, przyznajacy arcytíiskupstwo Rheims Artoldowi, z rzuceniem klatwy na roszczacego don prawo Hugona, który piecioletniém bedac dzieckiem, z woli ojea swego Herberta, hrabiego Vermandois, r. 925 wyniesiony byl na rzeezone areybiskupstwo, i o posiadanie onego zaciçta prowadzif walke. Dwaj areybiskupi Lorch i Salzburga wiedli spór o prerogatywe inetropolii. Agapit przyznaf ja miastu Lorchowi, które byfo stolica metropolii jeszcze przed wkroczeniem Hunnów; tym sposobem do niej naleialy Pannonija wschodnia, z krajami Awarów, Morawian i Sfowian, zas" areybiskupstwo salzburgskie obejmowaio Pannonije zachodnia. Umart Agapit 956 r. AgaponoWSZOZyZDa, wies miedzy Witebskiem a Surazem, wspominana w wypadkach wojennych 1812 roku, a szczególniej z powodu dziafan armii wioskiej pod sprawa wice-króla Eugenijusza Beauharnais. Agar, Hagar, (po hebrajsku „pielgrzymka,"albo „ktory siç Içka"), Egipcyjanka rodem, sfuzebnica Sary zony Abrahame, miafa z nim syna Izmaela. Krnabrném zachowaniem sie wzgledem Sary, rozgniewawszy ja, zmuszona byfa uciekad na puszcze. {Gen., 16, 1, 21, 1). Filon mniema, le przyjefa byfa wiare Abrahame. Agardh (Karol Adolf) teolog, naturalista i poligraf szwedzki, urodzony w Ba stad w Skanii 1785 r. Ksztsícií sie. w uniwersytecie Lundzkim, gdzie z szczególném zamifowaniem oddawaf sie historyi naturalnej. W r. 1807 przeznaczony na professera matematyki, niezwfocznie opuscif swnja posade, aby sie w zupeinosci poswiecié badanin porostów i innych roslin morskich. W r. 1812 mianowany professorem botaniki i ekonomii praktycznej w uniwersytecie Lundzkim, odznaczyî siç gorliwoscia i wykfadem, na który spieszyfa cafa mlodziei uniwersytecka. Lecz nagle opanowafa go szezególua zarliwosé religijna, oddaf sie teologii i zoslaí pastorem 1816 roku. Ze wzgledu na talent jako professor, i stanowisko jako duchowny, byí wybierany na deputowanego swojej dyjecezyi w latach 1817, 1823 i 1834. W r. 1834 zostaí biskupem karlstadskim, która to godnosé dotad zachowuje, a od tego czasu jeszcze czynniejszy miaf udziaf w sprawach poblicznych. Wszakie istotne prawo do sfawy nadaja mu prace, w przedmiocie histo ryi naturalnej podjete. Opierajac siç na pracach poprzedników swoich Dykayn'a, Vaucher'a i Tnrner'a, obdarzyf nauke spostrzezeniami i pomysíami zupeínie nowemi. Jest on autorem dzief nastepujacych : Dispositio algarum S "»dinav¡ae, w którém korzysla? z dzieia Lamouroux; Spenes algarum (Lund, 1820—1828), nieskni'iczone; Icones algarum (Lund 1820—1823); wszystkie te prace maja za przedmiot porosty pófnocne, a ich tresó i dupelnienie podai w dziele: Systema algarum (Lund, 1824). Liczne podróíe po rozmaitych krajach Europy odbywane, nastrecz\ly mu sposobnosé do napisania: Icones algarum Europae (Lipsk, 1828—35), tudziez pare dzie? o fizyjolngii roálin i nakoniec traktat botaniki {Locrebok i Botanik, Malmöe 1830—31, 2 tomy), w których pod wysíowieniem iywem a na wet kwiecistem, napotjkaja sie pnjecia dowodzace, ie wiadomosci au tora po zagranice porostów niedaleko siegaja. Przysfuiyl sie literaturze szvvedzkiej

182

Agardh — Agassis

dzieïami o teologii, literaturze wschodniej, ekonomü, wychowaniu publiczném, matematyce i pochwalq Linneusza. Agardth jest czfonkiem akademii szwedzkiej i akademii naak w Sztokholmie. — Agardb (Jakób Jerzy), syn poprzedniego, da< eiejuipoznaé dwoma waznemi dzieïami: Sinopsis generis Lupini, Lund, 1S35; i Recensio specierum generis pteridis, Lund, 1839. Agarejozycy, AgarenOWie, pokolenie Arabów koczujacych na wschód Jordanu, których za czasów Saula wyrugowafo z ich posiadfosci pokolenie Ruben (I, Paralip. 5, 10—19, 21, 21), i przeniesli sie snadz" bardziej na poíudniowschód do Arabii pustej, ku ziemi Moabitów, których podfug Psalmu 82, 6, byli sprzymierzei'icami. „Agarii" u Strabona i Ptolemeusza, i „Argees" u Dyjonizyjusza Perygety, sa zapewne tym samym ludem. Imiç jego zachowaio sie w dzisiejszej prowincyi Hadiar, której stolica, El-Ahsa, lezy przy odnodze Perskiej. Gesenius mniema, ze Agarenowie sa toi samo со Gerrheenowie, lud handlowy, którego stolica byfa Gerrha. nad odnoga Perska, w tém samém miejscu, gdzie dzis lezy El-Ahsa. Gerrha miaía byó zbudowana przez zbiegów babiloñskich. Rabini uwazaja ich za potomków Agary, a póíniejsze thargumim za przodków narodu Wçgrôw (Hungari). Agaronijanle, chrzescijanie apostaci, tak nazwani, poniewaz przeszli na wiare Mahoraeta i Arabów, którzy pochodza od Izmaela, syna Agary. Wyrzekfszy siç Ewangelii, w poíowie VII wieku, przyjeli Koran: zaprzeczali Trójcy Przenajáwietszej i bluzniac dowodzili, ¿e Bóg nie miaí syna, poniewaz nie miaí iony. Agarloia (Lamarck). Jest to кoral kopalny znajdujacy sie gíównie w wapieniu koralowym, stanowiacym jedno z ogniw formacyi Jura. Najwazniejsze gatunki jego sa : Agaricia fellax, confusa i concinna. Agaryk. Pod tém nazwiskiem znana byla dawniej w medycynie hupka, siuzaca do tamowania krwi, píynacej z ran. Hupke te przygotowywano z miazszosci grzyba, nazwanego tak samo, rosnacego na debach, wierzbach, topolach, kasztanach, gruszkach, a najczesciej na bukacli. Ku temu celowi zdejmowano z grzyba skóre i czes'é jego dolna, ostra i twarda, a sama, miazszosé rudawego koloru i dosyé delikatna moczono w wodzie, póíniej ubijano drewnianemi tíuczkami na blaszki mniej wiecej cienkie. Po zasuszeniu, blaszki takie síuiyíy do tamowania krwi, choóby nawet gwaitownie píynacej. W poíowie zeszíego wieku Chirurg francuzki Brossard, pierwszy uiywaí tego srodka, ale okrywai go tajemnica. Lu dwik XV nabyí sekrel i rozpowszechnií hupke. Niekawcm jednak przekonano sie wszedzie, le hupka ta, bynajmniej nie posiada vvlasnosci sciagajacych i dziaía tylko mechanicznie, moie by¿ wiec zastapiona innemi árodkami, íatwiejszemi do nabycia, jak : szarpia, próchnem tub píótnem spaloném. Dia tego tez dzisiaj wyszía zupeínie z uíycia. Dr. К. К. Agassis (Ludwik), znakomity naturalista szwajcarski, urodzony 1807 roku w Orbe w kantonie Waadt, gdzie ojciec jego byi pastorem, rozpoczat nauki w Biel, udal sie 1822 r. do akademii w Lozannie, uczyl sie medycyny w Zurich, Heidelbergu i Monachium, gdzie zostai doktorem 1830; od miodosci poczuwajac skíonnosd do nauk przyrodzonych, szczególniej poswiecaí sie anatomii porównawczej w Heidelbergu i Monachium. W Monachium zabrai znajomosc z Martius'em i Spix'em. Po smierci Spix'a, Martius powierzyi Agassizowi opisanie 116 gatunków ryb zebranych w Brazylii, pomiedzy któremi wieksza czesc byía zupeínie niezuanych, a które wydaí pod tytuíem: Pisces i t. d. quos collegit et pingendos euravit Spix, descripsit Agassiz (Monachium 1829—31 z 92 tablicami), i w niém daf poznaé swoje myáli o klassyfikacyi ryb. Z powodu tej pracy Agassiz szcze gólniej zajaf sie ichtyologija, czego owocem byío dzieio : Histoire naturelle de»

Agassis — Agat

183

poiaaons d'eau douce de VEurope centrale, w 3 zeszytach, (Neufchâtel 1838—46), dwa ostatnie za wspófpracownictwem Vogla. Diiefo to lawiera w sobie mnóstwo wiadomos'ci nowych о obyczajach, sposobie rozmnazania sie. i anatomü ryb, zamieszkujacych jeziora alpejskie i rzeki Europy srodkowej. Chcac wypefnié próxnie, dajaca sie uczué w historyi naturalnej, Agassiz poswiecif sie nastepnie zbadaniu pozostaíoáci ryb kopalnych, ku czemu xaalazfszy obfite materyjaiy w zbiorach prywatnych i publicznych, a mianowicie w Paryzu, ogfosif Recherchée eur le» poissons fossiles, (Neufchàtell833—42).Badania pozostaíoáci ryb,doprowadzily Agassiza do zajecia sie skamieniaíosciami innych zwierzat, a najprzód szkarfapinow (echinodermata), о czém napisaî: Déscription des échinodermes fossiles de la Sume (Neufchâtel 1839—42), które to dzieío dopelniwszy badaniami nad zyjacemi szkarlnpinami, ogfosif : Monographie déchinodermes fossiles et vivants, 4 zeszyty, (Neufchâtel 1839—42), lecz dotad go jeszcze nieskoàczyï. Szybko ukazywaly sie prace Agassiza nad mieczakami: Etudes critiques sur let mollusques fossiles, (Neufchâtel 1840), i Mémoire sur les maules de mollusques vivants et fossiles, (Neufchâtel 1840). Lecz ze wszystkich pism jego, najwieksze wrazenie sprawifo dzieío o lodowcach (gleczerach) : Eludes sur les glaciers, (Neufchâtel 1840), które w czesci przynajmniej wpfynefo na zmiane pojeé w geologii. Przedmiotem tego pisma sa kamienie erratyczne (narzutowe), czyli massy ogromne ska! rozrzucone po wszystkich miejscach, ktorych skfad dowodzi, ie one pierwotnie nie nalezaiy do miejsc, na których obecnie sie znajduja. Juz przedtém utrzymywali niektórzy, ie kamienie erratyczne, znajdujace sie w doliuie Renu, zostaíy przeniesione tutaj ogromnemi massami Iodów ; Agassiz dopefnif i uogólnií ten sposób widzenia rzeczy. Wedlng niego, po peryjodzie ciepfym poprzedzajacym przyjscie na áwiat czfowieka, nastapil peryjód nagfego i wysokiego zimna, w którym znikfo iycie organiczne, a cala powierzchnia ziemi pokryfa siç lodamí ogromnej grubos'ci. Kiedy potém ciepfo wrócilo, stopnialy najprzód lody zalegajace doliny, pózniej topniafy lody okrywajace góry i ruszyíy z miejsc ewoich, unoszac na doliny massy kamieni, podobnie jak to sie dzisiaj dzieje z gleczerami, które usuwajac sie z gór, unosza z soba kamienie i skfadajg je u stóp kazdej gó ry w pófkolach. Gleczery po dzis dzieú okrywajace szczyty gór wysokich, wedíug Agassiza maja byé szczatkami owych Iodów, które cal; kule ziemska niegdyá okrywafy. Dalsze badania swoje nad gleczerami wyfoiyí Agassiz w dziele: Systeme glaciaire, ou recherches sur les glaciers par L. Agassiz, A. Guyot et E. Desor, (Paryi 1847 r). W roku 1846 ogtosil: Nomenclátor гоologicus w 10 zeszytach. W tymze roku udai sie do Ameryki póínocnej, gdzie przyjal professure w New-Cambridge pod Bostonem. Sfawa jego naukowa nie nie stracila na tém oddaleniu, jak tego dowodzi przyznanie mu wielkiej nagrody przez akademije paryzka i ofiarowanie mu katedry w fakultecie nauk przez mini stra oswiecenia. Ostatnie wielkie dziela Agassiza wydaja sie obecnie w Niemczech pod imionami pp. Agassiz, A. Gould i Max. Perty pod tytuiem: Allgemeine Zoologie, i Zarysy ogólne zoologii, obejtnuja'.e budowç, rozwijanie siç, klassyfikaryje wszystkich typóic zwierzat :yjqcych i taginionych (Grundzüge der Zo ologie, mit besonderer Rücksicht etc., Stuttgart 1854 i nast.). Agat, Achat, kamien stanowiaey w mineralogii podgatunek obszernego gatunku kwarcu, odznaczajacy sie stafa i wyraína postacia swoja naciekowa i zfoiony z warstw mineralnych barwy rozlicznej, zwykle iywej i ciekawie urozmaiconej. Agaty, jak to ostateeznie rozbiorami swemi Redenbacher slwierdzif, prócz nievvirlkich mechanicznych przymieszek, skfadaja siç wylaeznie z krzemionki. Wszelako krzemionka ta, jak Leydolt okazal, nie jest jednakowych wíasnoáci we

184

Agat — Agata

wezyslkich pasich, czyli warelwach, skïadajacych agat, jedne bowiem nagryzane bywaja przez kwas fluowodorowy efaby, drugie bez zmiauy pozostaja. Z lego wzgledu Leydolt otnymuje, ie krzemionka w Agatach znajduje sie w dwóch rozlicznych stanach: jako kwarc niezmienialny kwasem i jako chalcedon. Agaty w fonie xleni znajduja sie w Berkach albo kulach rozmaitej wielkosci, noszacych na sobie wszystkie ccchy póíniejszego utworzenia, w zawierajacych je skaïach. Materyja krzemionkowa, z której agaty powstaïy, widocznie óblala puste jamki poprzednio w skaïach istniejace, i na nich zakrzepïa. We srodku wielkich kul agatowych znajduja Щ zwykle krysztaly kwarcu szklistego, które powolnie z tejie eamej krzeraionki siç utworzyîy. To ich powstawanie tlumacza nam owe roinobarwne warstwy wspólsrodkowe, z jakich sie Agaty skiadaja. C. g. 2,65. Odian rauszlowy; pólprzezroczyste, lnb przynajmniej mocno przeéwiecajace, agaty sa zawsze obloczkowe; barw niezmiernie urozmaiconych, najczcsciej ule— zonych oddzielnie w postaci wsteg falowatych, со im nádalo nazwe Agalôw wstçgoteych. Jezeli pasy te sa szerokie, czarne tylko i biale, lub biaïo pasowe, wtedy agat taki zowie sie Onyxem. Z tych to onyxów robione byîy w starozytnosci wysoko cenione kamee, nrzedstawiajacc biale pïaskorzezby na tie citmnéin. Obecne kamee zwykle sa sztucznie robione. W tym celu biora chalcedon biaïy, zanurzajç go do pewnej wysokosci przez czas dany w oleju, który napaja chalcedon, a nastepnie gotuja go w kwasie siarczannym; kwas siarczanny zwegla olej którym nasiaknaï agat i tworzy warstwe ciemna., a czçsé niemoczona poprzednio w olejn, biaïa pozostaje. Sardonyxami zwano podobniez agaty, w których pïaskorzeiba biaïa odznaczaïa sie na tie czerwonem, lub miesnej barwy. Jezeli barwy w agacie pomieszane sa nieforemnie, wtedy zowie siç jaspisowym lub mchowym. Mecli ten zawarty w agacie, sa to zwykle tjlko iylki drzewiaste innych mineraïow, zjmkniçtych w jego massie, jakkolwiek bywaja przypadki, ie i prawdziwe roslinki trafiaja siç zamkniete w agatach. Blumenbach i Mac Culloch badali agaty, których massa calkowicie przepeínione byía konferwami (ob.). Agaty mchowe przez nieklórych mineralogów nazwane zostaiy agatamt dnetonemi, (dendrachatami), od greckiego wyrazu deiidron (drzewo). Día rozlicznej swej barwy, agaty rozmaitych odcieni otrzymaly rozmaite miaña. I tak gatunki períowej, popielatej, blekitnawej, w ogólnosci jasnej barwy, mocno przeswiecajace, nazwano Chilcedonami; czenvono-krwiste, jasno-czerwono-zóítawe, zowia Karniolami, cieinno-czerwone: KrwawnUami. Barwa ta pochodzi od domieszki tlenku zelaza, jak sie o tém Heintz przekonaf. Agat koloru blado-niebieskiego, mocno-przeáwiecajacy, zowia Sz-tfiryiiem. Szafiryn czesto znajduje sie w krysztaïach szesciennych. Wielu ztad mineralogów mniemalo dawniej, ¿e Agat krystallizuje, ale teraz przekonano siç, ¿e krysztaly te sa faïszywemi, powslaiemi tylko w skutek wlania siç Agatu w próznie pozostale po krysztaïach flusspatu. Agat jasny zielono-jabíkowej barwy, zowie siç Chrytopruzem; ciemno-zielony, malo przezroczysty, nakrapiany plamkami krwistemi, stanowi IIelwtioj>. Tu takie zaliczajq gatunek nazywany Koeiem okietn. Najpiekniejsze znajduja sie w Indyjach wschodnich, wielkiém ksiestwie badeíiskiém, Saxonii, Czechach, Wegrzech i Syberyi. Obrabiaja ja w oddzielnych szliGerniach , szczególniej w Oberstein (w Niemczech) i w Ekarynburgu (w Syberyi), na stoliki, misy, wazy, pieczalki, gíadiidfa i t. d. K. J. Agata (swieta), panna i meczenniczka. Wedíug aktów faciñskich u Boliandyslów, z któremi zgadzaja siç swiadectwa dawnycli martyrologijów i Ojców Koácioia, éwiela Agata rzudlviej poboznosci i pieknosci dziewica chrzescijaíiska, w Syryi, za czaso Decyjusza cesarza, wydana byia przez 30 dni, w Katanie,

Agata — Agathias

185

w Sycylii, nierzadnej niewiescie, która wszelkiemi sposobami staraía aie ja uwiesdí día rzadcy Kwincyjana, gwaltowna zapalonego ka niej namiçtnoicia. Zawiedziony w nadziejach rozpusty, skazal swiçtç dziewice na najokrutniejsze meki. Chlostano ja, pieczono jej boki blachami rotpalonemí, wreszcie azarpano kleszczami i obcinano piersi. Wtedy zawolala: „Okrutny i bezboiny! nie wstyd-ie tobie obcinaó takie piersi, jakies ssai u twojej matki?" Cudownie uleczona w wiezieniu, poddana byla nowym mekom; tarzana na szkle potluczoném i zarzacych sie weglach, amaría г. 251, dnia 5 Lutego, którego obchodzona jest jej pamiatka. Hymn papieia Damazego o jej meczeñstwie, w IV wieku uloiony, jeieli rzeczywiscie jest jego dziefem, byíby najdawniejszém swiadectwem o é. Agacie. Katana i Palermo przypisuja sobie, ¿e sa miejscem urodzenia swietej; jest ona patronka Katany i innych miast sycylijskich, które ma bromé od wybuchów Etny. Agata, zwana z ruska Agafla., (Agazija w kronikach naszych), ksieiniczka rnska, iona Honrada I, praojca ksiazat mazowieckich, chytra i okrutna. Córka byla tego ksiecia áwielosíawa, którego pojmaí w wyprawie na Rus Snliafaw, kasztelan sandomierski w r. 1206 i stracil z rozkazu Leszka Bialego. Kobieta wynioslego charakteru, nie dawala mezowi spokojnosci, ciagle go klócac z okolicznemi ksiazety. Nastawaía bardzo na niego, aby wojowal z Boleslawem Wstydliwym, naprzód o prawo opieki, a potem o panowanie w Krakowie, a kiedy Honrad rozbity byl pod Suchodoíem ( 1243), aby sie zemscil zniewagi. Jej tez glównie wdaniu sie do meia, przypisuja historycy sprowadzenie Krzyzaków do Polski, i pierwsza icli przyjmowafa na dworze w Plocku w nieobecnosci Honrada w r. 1225. Wtedy to Krzyiacy micli sposobnosé popisaé sie ze swojém meztwem. Byla wreszcie ksieina przyczyna zguby Czapli, kanclcrza, którego uienawidziía. Mscila sie. na nim jeszcze po ámierci, bo trupa z wozu pogrzebowego kazaía porwaé i powiesió w Plockn na przeciwko turna. Inne szczególy jej íycia sa niewiadome, ale i te wystarcza, ieby jej stanowisko w dziejach oceuic. Díugosz nazy-va ja: ¡dena furiae, peina zlosci. Jul. tí. Agata, córka Ziemowita III, ksiecia na calém Mazowszu i pierwszej jego iony Eufemü, córki Mikolaja ksiecia Opawskiego na Szlazku, byla, wedfug Hübnera, ¿una Wíadyelawa Opolskiego, namiestnika Polski za króla Ludwika. Inni nazywaja tç ksieine OfTka to jest Eufemija. Miala dwócli synów i córke za Alezandrem Wiguntem (nb). Dzieje wspominaja o niej dopiero po émierci meia. Król wojna znekal Wíadysíawa i odebral mu wszystkie ziemie polskie, oprócz jednego zaiuku Boleslawickiego, który sie trzymal na pograniczu Szlazka przez lat siedm, dopiero wtenczas, w r. 1402, ksieina Agata bedac niezalezna od woli meia, powrócila królowi ów zamek. Jul. В. AgataQgelOS, mnich grecki, przepowiadal (zapewne okoío r. 1275) upadek cesaratwa byzantyúskiego na rok 1453 (со sie tei i stalo), tudziei jego wskrzeszenie we 400 lat póíoiej. AgatangelOS (ob. Akacyjusz). AgataagOlDS a S. Teressa, Karmelita Bosy, rodem Polak, iyjacy w dragiej polowie XYU1 wieku, jest autorem dziel: 1) Med taitones de Beatísima vtrgtne et S. Joteplio. (Rozmyslania o Najswietszej Pannie i s. Józefie. 2) Respons o ad quemdam RuLyiosum ord'ivs ¿j. JPrancisci in suis eddts Contionùus contenu/ens Mónita Hpiritunlta S. Theresiae, non suis Carmtlitis, sed Reformatée S. Fruncisci fuisse tradita, czyli wyjasnienie dedykacyi p. u. „Napomnienia duchowne i. Tereesy." Agathlas Soholastlcas, uczony prawnik i historyk, rodem z Myriny w Etolii, iyf w polowie VI wieku po Nar. Chr., ksztaícil sie. w Alexandryi, okolo r. 554,

186

Agatblas — AgatologUa

odal sie, do Konstantynopola, gdzie zasfynaf jako dziejopisarz i poeta. Z poetycznych utworów jego doszfo nas tylko w Autologii greckiej okofo 100 epigrammatów; za to posiadamy w cafosci pieó ksiag jego history! panowania cesaría Justynijana, które uwazac moina za dalszy ciag Prokopijusza. Styl jego jest niepoprawny i grzeszy napuszonoscia; ostatnia edycyje jego dziela wydaf Niebuhr (w Bonn 1828 r). Agatodemon ob. Demon. Agatokles, jeden z najsmielszych awanturnikóvv starozytnosci, byf w mfodosci garncarzem, ale pieknoscia swoja zwrócif na siebie uwage pewnego bogatego Syrakuzanina, który go wziaf pod opieke. Agatokles, któremu wkrótce potém powierzono dowództwo nad armija wysfana przeciwko Agrygentowi, ozenif sie z wdowa swego dobroczyi'icy i staf sie przez to najbogatszym obywatelem Syrakuzy. Za rzadów Sozystrata, Agatokles zrnuszonym byf oddalié si§ z Sycylii i udaf sie do Tarentu, ale po smierci tegoz wrócif do Syrakozy i zawfadnaf tronem. Agatokles zawojowai cafa prawie Sycylije i przeprawit sie z wojskiem do Afryki, gdzie przez lat cztery walczyí z Kartagiñczykami z swietném powodzeniem. Powstanie w Sycylii zmusiio go do odwrotu; zostawiwszy przeto wojsko лу Afryce, udai siç do domu i usmierzyí zamieszki, ale musial zawrzeé pokój z Kartagiñczykami, którzy pobilt zostawione vr Afryce przez Agatoklesa wojsko, 306 r. przed Nar. Chr. Po zawarciu pokoju, Agatokles walczyf szczesliwie z Wfochami i zamierzaf zostawié tron najmfodszemu synowi swemu Agatoklesowi, aie wnuk jego Archagathes zbuntowat sie, zamordowaf nastepce tronu i otrul wfasnego dziadka. Agatokles panowaf przez lat 28. AgatolOgiJa, z greckiego: agatos dobry, i logeia nauka; a zatem nauka о dobru, wazna czçsc etyki i zarazem filozoñi praktycznej, majaca za przedmiot najwyisze dobro, wzgledem istoty którego od najdawniejszych czasów, pomimo wrodzonego wszystkim ludziom popedu do szczçscia, najrozmaitsze jednak scierafy siç zdania. Pierwszy ta waina kwestyje zajmowat sie Sokrates, który wprawdzie najwyzsze dobro upatrywaf w cnocie, lecz mniemaf je nierozfaczném od szczesliwosci doczesoej, jako koniecznego tejze cnoty nastepstwa. Antystenes, zalozyciel szkofy cyników, oswiadczyf siç za wyfaczném upatrywauiem go w cnocie; zas przeciwnie Arystyp, twórca szkofy Cyreiiskiej, oswiadczyf sie raczej za zewnetrzna szczesliwoscia. Miedzy dwoma terni wyobraieniami chwiali sie równiez najcelniejsi nastepcy Sokratesa: Plato i Arystoteles (ob.); jakoi nosabiafy je w swycli zasadach dwie waine szkofy: stoicka i epikurejska, z których pierwsza wystawia za cel cnote idealna, w surowosci swej moie nawet przesadzona; druga w pierwotnym zakresie szczesliwoád cielesna, dostapiona przez wykonywanie cnoty i zamifowanie we wszystkiém, со szlachetne i piekne. W Rzymie, pomimo zacnych usifowaú niektórych stoików, np. Seneki (ob.), pojecia najwyiszego dobra popadfy w wyuzdane zastosowanie zasad Epikurejczyków; zaledwie dopiero chrystyjanizm, w pojedyñczych wyznawcach, pojecia te na korzyáé czystej cnoty przeksztafcif. Z nowszych filozofów ojciec panteizmu, Spinoza, a za jego sladem ateísta Feurbach, najwyzszém dobrem i najcelniejszç zasada moralnosci ogfosili raiíosé siebie samego, wprawdzie w formie najczysciejszej i najszlachetniejszej, ale zawsze mifosó wfasna; WolfTza najwyisze dobro uwaia to, со wewnetrznie i zewnetrznie doskonali czfowieka, swiadomie dziafajacego; Kant, pozorna sprzecznosó najwyiszego dobra opartego na cnocie z wrodzonym czfowiekowi popedem do szczeáliwoáci doczesnej, godzi za pomoca idei Boga osobistego i duszy niesmiertelnej. Oczywiácie wszystkie podobne roztrzasania, dopefniane niezaleinie od wiary religijnej, do stanowczego wypadku doprowadzié

AgatologUa — Agde

187

nie moga: jakoí w najnowszej filozofîi waina ta kwestyja, jak tyle innych, w sposób zadowalajacy nie jest jeszcie rozwiazana. F. H. L. AgatOD, Atenczyk, wspólczesny Platona i Eurypidr ^ oraz ich przyjaciel, siawny ze swej pieknosci, bogactw, wykwintnych obyczajów i talentu poetyckiego. Pisa? tragedyje, które przemijajace miafy powodzenie, za które nawet uwieiiczony zostaf na igrzyskach olympijskich. Z tej okolicznosci swym przyjaciotom biesiade suta wyprawif, która posfuzyla Platonowi za osnowç do rozmowy jego p. t.: Symposion (uczta). Wieland, poeta niemiecki, uczynii Agatona bohaterem Glozoficznego romansu, znanego u nas w przekladzie pod tymze tytuiem. Agaton (áwiety), papiez, przezwany Cudotwórca, Thaumaturgus, wstapif na iron r. 679, po Domnusie. Na sobór powszechny, zwofany w Konstantynopolu przeciw Monotelitom, w skntku zadania cesarza Konstantyna Pogonata, wysíaí legatów swoich, i tu ogJoszono dogmat o dwojakiej naturze i dwojakiej woli w Jezusie Chrystusie, jednej boskiej , drugiej ludzkiej. Agaton wyjednaf u ce sarza uchylenie daniny 300 solidów, posyfanej do Konstantynopola po kazdym nowym wyborze papieia. Umarf roku 682, dnia 10 Stycznia, którego Koscióí swieci jego pamiatke. AgatyrSOWie, naród scytyjski, który podíug Herodota mieszkal w dzisiejszej ziemi siedmiogrodzkiej, nad rzeka Marasz, pedfug Plinijusza zas, jak swiadczy Naruszewicz, w krajach zadnieprskich. Miaí to byé lud dosyé uksztalcony, lagodny i szanujacy swiçtosé maízeiístwa; religija jego przedstawiafa slady buddyzmu (ob). Agawa. Agave. Nalezy do rodziny Ananasowych (Bromeliaceae) Juss. Szescioprecikowe , jednoslupkowe Linn. Kielich kolorowy, rurkowato - lejkowaty, o szesciu równych dzialkach przy nasadzie z guzikiem owocowym zrosfych; precików 6, na kielichu osadzonych i od niego diuzszych. Owoc jest torebka podíuzna, trójgraniasta, trzykomórkowa, zawierajacç mnóstwo nasion we dwa podíuzne rzedy ufozonych. Rodzaj ten zawiera 7 gatunków, w goracej Ameryce rosnacych. S§ to rosliny miesiste, liscie maja albo uíozone w rozete przy nasa dzie glabika, albo tez osadzone na gatunku trzunu lub pnia walcowatego i íuskam¡ okrytego. Z wlókien lisci tej rosliny, a szczególniej z gatunku A. americana, wyrabiaja powrozy i grübe pfótna, bardzo mocne. Gatunek powyzszy tak jest rozmnozony w poíudniowej Europie, szczególniej nad brzegami morza Sródziemnego i Adryjatyckiego, ze go moina uwaíaé jako tamtejszy. W Hiszpanii, a gíównie w Andaluzyi i w górach Sierra Morena, robia z tego gatunku iywe píoty, doskonale ochraniajace ogrody od zwierzat, z przyczyny tegich i kolczystych na wierzchoíku lisci. Roslina ta w czasie kwilnienia wypuszcza gíabik bardzo wysoki, a w czasie krótkim, bo w ciagu 8 dni, ów gíabik do 25 stop wysokoáci dochodzi. Zowia u nas Agawe niewíaáciwie Aloesem, bo ten jest zupeínie inna roslina, i mylnie utrzymuja, ze tylko w lat 100 kwitnie, a w czasie rozwijania siç kwiatu, wydaje huk do wystrzaíu z pistoletu podobny. Kwitnie tylko raz jeden. Agaiant, angazanty: mankietki díugie kobiece, z koronkami. Moda francuzka z koúca XVII wieku, trwajaca do czasów Stanislawa Augusta. Agdo, staroiyte miaslo w dep. Hérault we Francyi, o póí mili od morza sródziemnego, nad lewym brzegiem spíawnej rzeki Hérault, do której wpada tu wyprowadzony z Garonny kanaí poíudniowy czyli langwedocki. Miasto to, zaíoione niegdys przez Greków, liczy okoío 9,000 mieszk., za pomoca ieglugi nadbrzeinej, prowadzi ozywiony handel miedzy poiudniem a zachodem; do porta jego, utworzonego z ujácia rzeki, zawija corocznie przeszfo 400 okrçtôw. Godnym uwa

188

Agde — Agenor

gi jest starozytny koscióí s. Szczepana. W r. 506 po Chr. odbyf siç w Agde sobór, zwofany przez Alaryka, króla Gotów. Agdolf (Grzegórz), poseí Augusta III, króla polskiego we Florencyi. Korrespondencyja jego z sekretarzem stanu ksielwa toskaúskiego, w latach 1740— 1752, znajdowafa sic w rekopismie w bibliotece Medyceuszów we Florencyi. AgelaUS, eye Herkniesa i Omfalii, z roda, którego, wedle Apollodora, tnial pochodzié Krezus. AgelaUS, syn Eneusa i Altei, brat Meleagra, zginaí w walce miedzy Kaledoúczykami i Kuretami o gfowe i skóre dzika kaledoñskiego. — AgelaUS, syn Damastora, byí z liczby ubiegajacych sie o reke Penelopy (ob.), a tubo najmezniejszy z nich, zginaí jednak z rak Ulissesa. — Agolaos, síuga Prijamowy, który Parysa na góre Ide poniósí; zobaczywszy po dniacli pieciu, ze ssic wymie niedzwiedzicy, wziaí go do siebie na wychowanie. Agonía, wyborowy oddziaí wojska macedoi'iskiego, liczacy od 150 do 1,000 ludzi, po wiekszej czesci jeídców. AgOQ, niegdys stolica hrab. Agenois, teraz depart. Lot-et-Garonne we Francyi. na prawym brzegu Garonny, liczy okoio 16,000 mieszkaúców i jest siedliskiem biskupa, oraz wiadz departamentalnych. Agen jest miejscem urodzenia uczonego Sea ligera. Agenda jod íaciúskiego síowa agere, czynic), w dawnych czasacli zwana lakie tacrameiUarium, pastorale, liber offi iorwn, ordinanum, rituale, nazywa sie ksiega, w której wyisza wíadza Kosciofa zamieszcza formy obrzedów síuzby Boiej (ritus), ludziez czynnosci osób duchownych dopelni. nych z urzedn (agendorum), а miaño wicie przy udzielaniu Sakramentów: Chrztu, Bierzmowania, Mafzeñstwa, ostatniego Olejem S>vietym namaszczenia i t. d. Najdawniejsza w kraju naszym Agende wydaf Marcin, kanonik wilenski, w Gdai'isku, drukiem Konrada Baumgartliena r. 1499, pod tytufem: Agnnda five exeipiiale dvnorum satvramen'orum. W Krakowie u Jana Hullera, wyszía г. 1514 Agenda, wjezjkach íaciáskim, polskim i niemieckim; jest to jeden z najdawniejszych drukowany pomnik polskiej inowy. Wycliodzily takie Agendy dla rozmaitych dyjecezyj, jak np. gnieiniei'iskiej (Krakow 1503, 1549); píockiej (Kraków 1550, 1554), slaraniem biskupa Noskowskiego, a praca ksied/.a Wawrzynca Zembrzuckiego. Agen da dla wszyslkich Koécioíów polskich, г postanowienia synndu Piotrkowskiego wydana przez ksiedza Hieronima Powodowskiego (Kraków 1591, 1600). Agendt parva, w Wilnie 1616, obejmuje formularze na obrzadki Chrztu, Slubu i t. d., pe pobku, litewsku i nietniecku.— Z pomiedzy Agend wyznan ewangelickich, wymieniatny wydane w Gdai'isku 1637 г., w Lubarzu, nad Niemnem 1644; w Brzegu lnb w Olesnicy 1668. Agenda dla koscioíów ewangelickich w cesarstwie Rossyjskièm, Najwjiej zatwierdzona. znajduje sie w drugim Zbiorze wszyslkich praw Cesarstwa, torn VII, n. 5870. W Prusiech, г woli rzadu, wydana roku 1829 Agenda dla zjednoczonych wyznaú augsburgskiego i reformowanego czyli helweckiego. L. Ii. Ageaor, syn Neptuna i Libii, król Fenicyi i mai Telefasty, z klóra miaí dzieci: Kadmusa, Fenixa, Cilixa i Europe. Gdy ostatnia w postaci byka uprowadzii Jowisz, Agenor wszyslkich powysy Tai synów na jej odszukanie z zaslrzezeniem, by nie wracali, dopóki jej nie znajda. Poniewaz usilowaaia ich byíy próine, wiec wcale do domu nie wrócili, tylko w róznycli poosiedlali sie stronach.— Agenor, syn Antenora i Teany, byí jednym z najwaleczniejszych Trojan, klóry tagrzewany przez Apollina mierzyí siç nawet z Achillesen); blizkim wszakie bçdac upadku, uratowany zustaí przez Apollina przjjeciem na siebie jego postaci.—

Agenor— Agent

189

Agenor, syn Fegeusa, króla Psofidy w Arkadyi, brat Pronousa i Araynoi, iony Alkmeoaa, którego wspólnie z bratem za poduszczeniem ojea zabií, poniewai pomeil zone, (Arsinoë), by siç poíaczyc z Kallirhoa. On i brat tabid xnów zostali przez synów Kallirhoí. Agent, agent gleldy. Knpey uiywaja w tranzakeyjach posredników, odgrywajacych role posredniczaca miedzy kupujaeym a sprzedajacym, którzy starajç siç doprowadzió cene towaru do punktu srodkowego miçdzy tqdaniem a ofiarо ■ waniem, to jest: aby kupujacy jak najmniej zapfacif, a sprzedajacy jak najwiecej otrzymaf za swój tewar. Tacy poárednicy nazywaja siç agentami (a nas czçsto— kroé faktorami), a stosownie do towaru lub przedmiotu, którym sie trudnia, nosza. nazwy agentów: towarów, okretów, towarzystw assekuracyjnych i t. p., wreszcie i agentólo zamian. Ci ostatni nazywaja siç u nas agentami gieldy. Gíównyra obowiazkiem agenta giefdy jest: poáredniezenie w kupnie i sprzedaiy wexlów i ¡nnych papierów handlowych, oraz negocyjowanie papierów publicznych, a szczególniej akcyi stowarzyszei'i kupieckich czyli kompanii. W Anglii agenci bankowi dziela siç na 2 klassy: 1) Stock brockers, trudniacy siç wyfacznie papierami publicznemi, i 2) Bill brockers, zajmujacy siç wyfacznie akcyjami stowarzyszeñ ku pieckich. Professyja agenta wolna jest tylko w Ameryce, w innych zaá paftstwach istnieja pewne przepisy i ograniezenia, majace na celu bezpieczeñstwo osób, powierzajacych ageotom swa wíasnosé. W Anglii np. agenci skfadaja pewna kaucyje, niewielka wprawdzie, ale za to podlegaja surowym karom pienieinytn w razie dopuszczenia sie jakichkolwiek przekroczen, a szczególniej, jeieli pod pozorem zamiany papierów sprzyjaj; zakfadom i grze gieídowej, czyli aiijoterstwu. Agent któryby robií intéressa nie opierajace sie na rzeczywistej wartosci papierów, píaci za kazdym razem po 500 funtów szterlingów kary. Kaide niezapisanie tranzakeyi do dziennika czynnoáci poci;ga za soba karç 50 fun. szt. Podobne przepisy istnieja i we Francyi, ale gíówna róinica zachodzi w tém, èe professyja agenta jest tam monopolem. Mianowani przez rzad francuzki agenci sa urzednikami, których liczba ograniezona jest w Paryiu do 60. Kaucyja, którf kazdy agent zloiyé powinien, wynosi 125,000 franków; posada agenta we Francyi wymaga przeto znaeznego majatku, día tego tez zwykle kilka osób zbiera sie w jedno towarzystwo, czyli agenture, dzielac sie zyskiem. Ztad to pochodza owe wyraienia utarte jui miedzy publicmoácia francuzka: ¿wieré agenta, póf agenta i t. p. U nas, liczba agentów gieidy ograniezona jest do 12, z któ rych szesciu chrzescijau, a szesciu niechrzescijañskiego wyznania. Jak jedni, tak i dradzy, wybierani sa przez zgromadzenie kupieckie, skíadaja przysiege, a nadto po 300 rubli srebrem kaueyi. Kazdy agent posiada ksiegç czynnosci, w która zapisywaó powinien wszystkie intéressa, w których jest posrednikiem. Co sie zas 'У01! 8ГУ gieídowej czyli aiijoterstwa, to prawodawstwo nasze iadnych w tej mierze kar nie staaowi, a to z przyczyny, ií gry tej wcaie u nas nie ma, a la ten i przestepstwo tego rodzaju miejsca mieó nie moie. Dodamy tu jeszcze i to, iz tylko przysiegíych agentów pociagaé raoina do odpowiedzialnosci. Kupiec uiywajacy w tranzakeyjach bankowych jakichbadí innych posredników, czyli faktorów (którzy sie chetnie u nas tytuluja Agentami), sam sobie winç przypisaó po winien w razie poszkodowania w interessach. W Polsce, w sadach kanclerskich albo assesorskich, gdzie rozstrzygano sprawy miejskie w najwyiszej instaneyi, obroñey, po wiekszej czçjci nieszlachta, dzielili sie na patronów i agentóte. Agent by! to wíasciwie sekretarzem takiego patrona. Zwanoich takie torbiferami, it dokumenta i ksiegi prawne za swymi pryncypaíami, nosili na sady w torbach pfóciennych. Wychodzili oni na patronów. Za Augusta Ш, tacy agenci otrzymywali

190

Agent — Aggmas

od kroll patéala na sekretarxy Jego Królewskiej Hoieb i jai mleli tytoí generonu, lylko sxlachcie dawany. A. F. Agotoryjo, uroczyatosci greckie, na czeié Agetora czyü Hennesa, podfug niektórych: Jowisza lub Apollina. AgOOStyJa, wyraz greckiego pochodzenia, oznaczajacy albo wstrxymanie aie od pokarmów, albo tez stan chorobliwy czfowieka, objawiajacy si; zupeína ntra ta smaku. Alexander, гаежЫата, rodea i wyapy Roana, wraz i aynami swymi: Atenodorem i Polikratesem, byí antorem aíawnej gruppy Laokona (ob). AgOZandrOS (prowadzacy Indzi), przydomek Pintona. AgOSylMS, król spartaiiski, otrzymaf korone w skntek starañ i zabiegów Lizandra. Wezwany przez Joúczyków na pomoc przeciwko Artaxerxesowi, królowi perskiemu, Agezylaus odniósf áwietne zwycieztwo nad tym monarch; w Azyi i ufoiyi plan zniszczenia tego panstwa. Nowe wypadki powoíaíy go do Grecyi, gdzie Atenczycy wraz z mieszkaúcami Beocyi, Koryntu, Argosn i Eubei wystapili groínie przeciwko Sparcie. Agezylaus pobif nieprzyjacióí pod Koronea w 394 r. przed Nar. Chr., wojna jednakze zakoñczyía siç dopiero w 378 r. pokojem Antalcydasa, na korzystnych día Sparty warunkach. Nastçpnie, Age zylaus zwrócif swój zwyciezki orei przeciwko Epaminondasowi i Pelopidasowi, a chociaz nie mógl pokonaé tych dwóch nieámiertelnych meiów, udaío mu sie jednakie ochronié kraj swój od zagiady. Chcac zyskaó día Sparty sprzymierzenców i bogactwa, Agezylaus pomagat egipskiemu królowi Tachosowi w wojnie z Persami, lecz wkrótce wystapif przeciwko temuz Tachosowi, na obronç Nektaneba II, powstañca. Wracajac z Afryki jako zwyciezca, Agezylaus zginaí na raorzu wsród strasznej burzy w 84 roku iycia. Z czasów staroiytnych pozostaiy nam trzy bijograflje Agezylausa, napisane przez Xenofonta, Plutarcha i Neposa. Agezylaus panowaí od 399 do 360 r. przed Nar. Chr. AgOZjrpolis, syn Pauzanijasza, króla Sparty, panowaí od roku 394 przed Chr., wespóí z Agezylansem II; síawny zniszczeniem krainy Argiwów, zburzeniem Mantynei, wyprawa na Olint i zdobyciem Torony. Um. r. 380. AggerhOOS, powiat w dyjecezyi Christijaúskiej w Norwegii, z miastem, a do r. 1815, forteca tegoi nazwiska. AggeBSI (po hebrajsku: moje swieto, uroczysty, imieniny), jest dziesiatym z dwunastu proroków mniejszych, podlug kanonu Biblii, a pierwszym, który za powrotem z niewoli, wystypif miçdzy Izraelitami. Biblija nie podaje zadnego szczegóiu o jego iyciu, prócz daty czasu kiedy prorokowaí, która znajduje sie. takie w jego wiasnej mowie. Tradycyje Ojców Koscioía zaliczaja go do wygnaúców, którzy w pierwszym roku panowania Cyrusa, wrócili z Babilonu, wraz z Jozuem i Zorobabelem, со jest bardzo podobném do prawdy, gdyz przykfadai siç skutecznie, jako prorok, do prac tych wodzów ludu. Starodawni rabini wymieuiaja go obok Zacharyjasza i Malachijasza, jako czfonka wielkiej synagogi, której byt wszakze, w owej epoce, nie jest dostatecznie udowodniony. Co pozostafo z proroctw Aggeusza, to sie odnosi prawie wyiacznie do odbudowania swiatyni w Jeruzalem i nastepstw póíniejszych. Proroctwo jego skiada sie z czterech odrebnych czesci. Wpierwszej nagania niedbalstwo i opieszaíosc Zydów w odbudowaniu koscioía, gdy kazdy z nich myáli o przyozdobieniu domów swoich. Odbudowanie swiatyni zaczeío sie pod Cyrusem, byío przerwane pod jego nastepcami, za podnieta Samarytanów, ai do drugiego roku panowania Daryjusza Histaspa, w ciagu którego Aggeusz miaî rzeczona mowe, do ludu, nie bez skutku, jak sam siç wyraia. W drugiej czeáci powstaje przeciw gardzacym mafoscia

адошж — афт

191

i brakiem prsepycha nowej swiatyai, i pnepowiada, ie ом przewyiszy cbwaff i bJaskiem dawniejsza, proroknjac tém о prsyjsau Messyjasxa. Dalej rokuje Mogorfawieostwo Aa lodo, pe ukoúczeniu dzieia. Ostatnia ciçàé miesci proroctwo zastosowane do samego Zorobabela. Grecy obchodia paraiatkç Aggeusza 16 Grudnia, ¿arinnicy 4 Lipca. W przekíadzie CXI psalmu, podiug Wulgaty, umiessczone jest: „Alleluja nawrócenia Aggeusza i Zacharyjasza." L. R. AgglnetamentO, wyraz wfoski, uywaay w muzyce, znaczy to tamo со: do bladme, iciile. Agglomérat (Konglomerat). W mineralogii i geologii tak nazywaja siç mas sy utworzone w rozmaitych epokach, sUadajace siç z dal rozmaitycb, które przedtém istniafy oddzielnie. Aggraoyjowaé, udarowaé iyciem, faskç uczynié, przebaczyé wiaowajcy. Król mote aggracyjowaé na êmiéré skazanych. Ztfd prsywilej ten, prawo faeki, zwano prawem aggracyjowania, jus aggratiandi. Aggregacyja, tak nazywano nagromadzenie, a wlaáciwie sknpienie csastek tej samej Tub róinej natury w jednç calosé, powiazanych z soba sama tylko silf spójnosci. Chcac wyrazié rozmaite stopnie skupienia siç czastek w jedna massç, dodaje siç wyraz atan, raówimy zatem »tan slupiewa. Rozmaitosé stopni zwiazania siç czastek sprawia, ie mamy data w rozmaitym stanie sku pienia, glównie zas w trojakim: stafym (ssiadfym), pfynnym (ciekiym) i lot— nym (gazowym). Oprócz tych trzech wyraien, mamy jeszcze inne sfuiace do wyobraienia inuych sposobów spojenia siç czastek, mówimy bowiem, stan mazisty, sypki, stan mgly i t. p. Aggregat. W mineralogii i geologii tak sie nazywa zbiór ciaí kamiennycb, mniej lub wiçcej jednorodnych, wiçkszycb lub drobniejssych, zfaczonych z soba w epoce ich tworzenia sie, takim aggregatem jest granit. — Cbemicy oznaczaja tym wyrazem stan ciafa, w którym wszystkie jego ciesci sa z sob; ziaczone i tworza jednç masse.—W matematyce Aggregatem nazywa siç zbiór ilukolwiek i jakichkolwiek wyraien, z soba poiaczonych. AggregOWaé (z iacinskiego ayyrego, skupiam), to samo со przykomenderowaé, np. oficera do jakiegokolwiek pufku, dopóki w tym samym lub w innym stanowczy día niego nie okaze sie wakans. AgldOWle, takie Eurystenidami zwani, potomkowie Agist I, syna Eurysteusza (ob.) króla Sparty, jedna z dwóch gafçzi rodu, który Sparcie dostarczaí królów czyli archagetów ; draga gafft tegoz rodu skfadali : Proklidowie czyli Eurypontydowie. Wspólnym obu tych rodzin protoplast; byf Arystodem, jeden z wodzów wyprawy Heraklidów do Peloponezu. Z podziaíu, który po zwyciçztwie nastapii, Lakonija dostaía siç dwom jego synom: Eurystenesowi i Proklesowi, którzy obaj razem panowali, gdyi matka wyznaó nie chciala, który z tych bliiniat pierwszy na swiat przyszed?. Agier (Kilip Jan), prezydent sadu król. w Paryzu ur. 1748 r. um. 1823 r. Bçdac adwokatem w czasie wybuchu rewolucyi, czynny miaí udziaí w róinych jej przeobraieniach, badz jako deputowany, badí jako prezydujacy w róinych sadach i trybunafach. Przy sprawieBabeufa(n96r.)wbrewswéj woli nalezaído saduprzysiegíych, nie gfosowaf jednak wcale. W czasie konsulatu mianowano go sçdzia, a nastepnie wice-prezesem trybunafu appelacyjnego. Ludwik XVIII zatwierdztf go na téj posadzie. Agier, obdarzony wielkiemi zdolnoáciami umysfowemi, ogfosif kilka szacownych dziel w przedmiocie prawa cywilnego i politycznego, jako to: Le Jurisconsulte national, ou Principes sur les droits les plus importants ie la nation ^1789/ Vues sur la réformation des lois civiles (VJQSJ. Du

193

Agier — Agtmere

Mariage dorn ses rapports avec la réligion et avec les lois nouvelle» de France (1801 tom. 2). W pismach religijnej treici, Agier tak ¿arliwie bronil ewobód koácioía gallikauskiego, iz posadzano go o przesadzony jansenizm. Tiomacxyf ptalmy i wybornemi opatrxyl je kommentarzami. Uwagi nad Apokalipsq i brosznrka o powtórném prxyjéciu Chrgstusa kaza sie. domyálaé, ii niepospolity ten omysí popadí w Medy sekty millenerów, ntrzymujacych, ii po sadzie ostateeznym wybrani priez tysiac lat jeszcze utywaé bçda roskoszy na iemi. — Agier (Franciszek Maryja), gyn proknratora jeneralnego, a brat stryjeczny popriedzajacego, w dwudziestym drogim roku rozpoczaf zawód prawniczy, stajac w obroníe oskarzonych w sprawie Moreau (1804 г.). W pied lat póiniej stanowczo oswiadczyí siç na korzysc restauracyi ; w czasie stu dni nie chciaí podpisad aktu dodatkotcego. W r. 1815 na czele rojalistów poda! izbie reprezentantów petycyje drnkowana, domagajaca siç przywrócenia Barbonów. Pod restauracyja byf przywódca towarzystwa ultra-rojalistów, noszacych nazwe Francs régénérés, przez со sciagnaí na siebie niefaskç rzadu (1818 г.). Nalezaí nastepnie do redakcyi pisma: Le Conservateur, a gdy Villèle zostal ministrem, powrocif do urzedowania. W r. 1830 obrany deputowanym, przewainie wpíynaí na owoczesne wypadki, których rezultatem byío wezwanie na tron Ludwika Filipa. W r. 1842 mianowaí go rzad prezesem sado appellacyjnego. Um. w r. 1848. Aglla czyli Agil, król Wissygotów vr Hiszpanii, przez morderców Teudyskla r. 549 wyniesiony na tron, dorównaí poprzednikowi ewerau w okrucienstwach i w przeáladowanio chrzeácijan. Bunt podniesiony przeciw niemu przez Atanagilda w Kordnbie (r. 554), skutkiem przegranej walnej bitwy pod Sewilla, przyprawil go о ntratç korony i iycia, a zwyciezca zostaf jego nastçpca. Agiles (Rajmond), kanonik w Pay, bisknpowi swemu Adhemarowi towarzyszyf, w orazaku brabiego Tnluzy, na pierwszej wyprawie krzyiowej r. 1095 i wytworna iacina napisaf historyje. tej krucyjaty, w dziele p. t.: Raimundi de Agiles, canonici Podiensit, historia Francorum, qui ceperunt Hierusalem. . AgUolflOgi, dawna nazwa ksiazat bojoarskich czyli bawarskich. Zaíoiycielem téj dynaatyi mienia Agilolfe, wszakze dzieje Agilolfe do konca VI wieku, nosza na sobie ceche bajecznoáci. Do najznakomitszych wíadców w tej rodzinie, naleza: Garibald I, Tassilo I, Garibald II, Teodor I i II, Teodebert, Hugibert, Odilo i Tas silo II. Ten oatatni iwolnil sie na czas niejakiá z pod jarzma Fránków, ale nie mógí pokonaé Karola Wielkiego, który go pobií i na smierc skazaí. Karol zíagodzií potém iwój wyrok, odeafaf Tassilona wraz z rodzina do klasztorn na doiywotne wiezienie, Ba waryja zaá w prowincyje Frankonska zamieniona zostaia. Aglmere czyli Asme, wfatówie Adzaraida, lub tez Bajputana, kraina bindostaúska, nie bedaca jeszcze pod wtadza angielska. Graniczy na póínoc z prowincyjami Multanem i Delhi, na póínoc z Malwa i Gujra, na wschód z Delhi, na zachód z Sindem; leiy miedzy 25 a 30 stopniem szerokotó póinocnej i ma okolo 19,000 mil □ powierzchni. Kraj ten dzieli sie na: pai'istwo Odeypur, z miastem Chitore; paústwo Diudpur, z miastem Rhatore, i Jeuagur z miastem Ambeer. Miasto Azmer i 46 otaczajacych je wsi czyli pergunnów, naleza do Dowleta Row Sindia, ksiecia Marattów; okrag Tonk Rampura do rodziny Holkar; wschodnia czçsé srodkowéj krainy poddana jest radzy Jenagur; czesc poiudniowa radiom Koty, Bundu i innym drobniejszym. Cala ziemia podzielona jest na male okregi miejskie i wiejskie, bçdace jakoby feudalna w-fasnoscia rxadców, takorami zwanych; kaidy okrag, na rozkaz radzy, obowiazany jest dostawic do boju pewna i\oi6 jeídzców. Mieszkaúcy, znani pod ogólna nazwa Rajputów, sa waleczni i wierni; liczba ich wynosi do 5 miljonów. Kraj ten obGtuje w kopalnie ofowiu i miedzi,

193

Agtmere — Aglabioi

ont w jeziora atone, z których i wielka korzyscia sól wywarzaja. Cesarse Mogolscy w Delhi nigdy Agimern zupefnie podbié nie xdofali, a jakkolwiek od 1008 г. кraj tea wfadcom Delhi pewna pfaci! danine, zawsxe w bezposredniej od nich nie zostawaf zaleznosci. Radiowie Agimerscy czeste prowadzili wujny miedzy soba i z wielkiemi monarchami panstw sasiednich; Anglicy zas dotad otwarcie jeszcze przeciw niepodlegfosci ich nie wystepuja, jakkolwiek liczaych w tym kraju utrzymuja rezydentów, którzy zapewne zwolna przygotowuja wykonanie tajnych plañów zaborczych. ' F. H. L. AglncOUTt (Jan Ludwik), archeolog francuzki, ur. 1730 r. w Beauvais; zraza sfuiyf wojskowo, póíniej zas objawszy dzieriawe rzadowa, doszedi do znacznego majatkn, którego uzyf po wiekszej czesci na korzyáé sztuk pieknych. Zajmujac sie. z amatorstwa zbieraniem zabytków starozytnosci, gfównie sredntowiecsnych, zawiazat stosnnki z najxnakomitssymi uczonymi i wkrótce z zapaíem oddaí aie wyfacznemn etadyjowania sztnki. Zwiedzif Anglije, Belgije, Hollandyje i Niemcy, a w r. 1778 stale osiadf we Wfoszech, gdzie z caía usilnoscia pracowaf nad hiatoryja sztnki ¿redniowiecznej. Rewolucyja pochíoneía cafe jego mienie, día tego tei dopiero po jego smierci (um. 1814r.), zdofano ukonczyé wydanie, przepysznego szesciotomo wego dzieía, p. t.: Histoire
13

194

Agl&bioi — Angel

do Egipto, a paústwo jego przywíasxczyl sobie Abu-Mohammed-Obeid-Allah, prieiwany AI-Mehadi, zafozyciel dynastyi Fatimidow. Aglaja, jedna i trzech Gracyj (ob.), córka Jowisza ¡ Oceanidy Enrynome. Aglaja (Aglaja). Nazwe te nada! botanik Loureiro krzewowi rosnacemu w Kochinchinie, i ntrzymywanemu tamze w ogrodach kwiatowych día pieknosci i zapachn. Decandolle przyjawszy ten nowy rodzaj, umieácií go w rodzinie pomaranczowatych. Cechy tego rodzaju sa : kieb'ch 5 dzialkowy, precików 5 przy nasadzie w jedne wiazke zrosfych; blizna szeroka, bezszyjkowa, guzik jednokomórkowy; jagoda jednoziarnowa. Rodzaj ten zawiera tylko jeden gatunek. Aglaja, Swainson tém nazwiskiem oznaczyí nowy rodzaj ptaków i pomiescil w nim najwieksza czesc gatunków z rodzaju Tanagra. Aglor, (ob. Akwtleja). Agle, jedna z planet teleskopowycb. Agh)na w dawném województwie Inflanckiém, miasteczko z kosciolem murowanym ¡ klasztorem Dominikanów, — teraz w gnbernü Witebskiej, powiecie Dynaburskim, na prawym brzegu rzeki Dzwiny polozone, cztery mile na wschód Dynaburga. Agnen, szyk pochodów wojskowych u dawnych Rzymian, tak urzadzony, ¿e z niego z íatwoscia ¿ofnierze przechodzic mogli w szyk bojowy. Aijmen longum, nazywaí sie marsz w dfugich kolumnach, — pilatum, w scisnietycli szeregach,— a quadratum, w czworobokach, z bagaiami we srodku. Pózniej nazywano Aymen kaide wojsko bedace w pochodzie. Agnacl. Krewni, t.j. Indzie zfaezeni wspólném pochodzeniem od jednej osoby, albo sa Agitata mi, t. j. krewnemi mezkiemi, pochodzacemi w linii mezkiej od wspólnego protoplasty,—albo Kognatami, t.j. krewnemi íeúskiemi, pochodzacemi odeñ w linii ieúskiej. U nas pierwsi nazywaja sie potomkami i krewnemi po mieczy, drudzy po kadzieli. Prawo rzymskie, a za niém wszystkie prawie nowsze prawodawstwa, Agnatom znakomite nadaja pierwszeñstwo przed kognatami. Dzisiaj nazwa Agnatów atrzymafa sie juz tylko na oznaczenie w jakiejkolwiek dyna styi panojacej linij bocznych, zwfaszcza takich, które mog; byc w skutek wygaániecia linii gïôwnej powofane do zastçpstwa na tron. Bez zezwolenia Agnatów, stosownie do przepisów dynastyjnych czyli domowych, bedacych zabytkiem dawnego fendalizmn, iadne zmiany organiczne w ustawie krajn nie sa obowiazujace día czîonkôw rodziuy panujacej. Agnadel czyli Agnadello, miasteczko w ksiestwie Medyjolaúskiém, nad kanafem faczacym rzeki Adda i Surio, pamiçtne zwyciçztwem Lndwika XII w 1509 roku nad armija wenecka, skntkiem którego Wenecyja pozbawiona zostaia dotychczasowego wpíywu' na caíe Wlochy. — W 200 lat pózniej (1705 roku), w témze samém miejscu zaszla bitwa miedzy ksieciem Vendôme a ksieciem Eugenijnszem. Agnalie. (ob. Agonalie). Agnano, maie jezioro о mile na zachód od Neapolu, ntworzono przez krater dawnego wulkanu. W poblizu jego znajdoje sie tak zwana Psia grota, znana ze awych wyziewów mefitycznych, i wytrysknja gorace wody San-Gennaro, skuteczne przeciw cierpieniom syGlitycznym i podagrze. Agnel, od ofiarowania N. M. Panny, karmelita bosy, kaznodzieja ordynaryjny w koUegijacie Warszawskiej, jest antorem: 1) Kazañ o iyciu mifktiém i rozkutzném, mianych w piatki marcowe w koUegijacie Warszawskiej, Berdyczów 1785 roku. 2) Kazañ pottnych przeciwko Libertynom o religii Jezuta Chrytbua, Berdyczów 1780 roku. 3) Kazañ w dnt uroczyttoéci Panny Maryi

Angel — Agnetyski

195

4) Kaxañ рггу urocxystgm obchodtie zakoñezonego teieku I, xafundowania w Krakowie XX. Kapucynów, Kraków 1795. Agnelet czyli Argñel, dum moneta francoxka, po ru pierwsiy wybîjana za Ludwika VII xe zlota 24 karatowego, wagi 26 gro»y, tak nazwána od baranka (agnean) na prawej stronie, x napisem : Agnus Dei, qui tollte peccata mundi, miserere nobis; na odwrotnej stronie byl napis : Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat. Pieniadz ten, pospolicie swany barankiem zfotym z do li wein; (mouton à la grande laine/, bardzo by{ poszukiwany i dlatego, równie jak hollenderskie dukaty, nasladowany we wszystkich prawie mennicaeh eoropejskich. Wartoáé jego na nasza monetç wynosila okoío 13 zfp. Od czasów Karola VII zaniechano we Francyi bicia Agneletów. Agnell (Ludwik), Dominiken, wydal dzielo tyczace sie. teologiczoych kwestyj p. n. Theatrum mundi, she decisiones praecipuarum difficultatum in Thelogia (dissert./, Zamoscii 1619, in 4-to. ffllfffff czyli Adelajd&, wedlug domyalu Karamzina, córka W. Ks. Wszewoloda Jaroslawicza; po smierci pierwszego meia margrabiego Sztadenskiego, we— sxla w zwiazki maíieúskie z cesarzem Henrykiem IV, 1089 rokn. Henryk chcac doswiadcxyé jej wiernoáci, namówil jednego z baronów, ieby sie atara! pozyskaé jej milosc. Chcac sie, oswobodxié od natretnego wielbiciela, Agnesa naxnaczyla mu schadzke tajna. Zamiast harona, przyszedl w nocy, na nmówione miejsce sam Henryk, i byl niemiíosiernie zbity przez ludzi, przebranych w kobiece suknie, a nasadzonych przez Agnesç. Jednakze Henryk, majac zawsze w podejrzenin lone, zehtyl ja i porxucii, a barona smiercia nkara?. W trzy lata potém roastala sie. z nira i wstapiia do klasztorn, w którym amarla przelozona. AfMll (Maryja-Kajetana), chluba i zaszczyt plci swojej, byla córka don Pedra di Agnesi, pana na Monteveglio i professera matematyki w Bolonii. Urodzila sie, w Medyjolanie 1718 roku; majac lat osaa, tak wybornie znala lacinç, ii w tym jezykn odczytaia raowç (drukowana w Medyjolanie 1727 г.), w której dowiesé usilowaia, ie naaka klassycznych jezyków nie powinna byé obca kobietom. W jedenastym roku mówila po grecku, jak swym rodzinnym jçxykiem. Z równém zamilowaniem poáwieciia sie nauce jezyków wschodnich, oraz francuzkiego, hiszpañskiego i niemieckiego, a pózníej geometryi i filozofii spekulatywnéj. Do roxwiniecia tych niepospolitych zdolnosci przyczynial sie, earn jej ojciec, przyjmuj|c w swym doma Iiteratów i uczonych, w posród których córka jego, jaániejaca wdxiekami i talentem, rozwijala i broniia liczne swe pomysly filozoficzne, po wiekszej czeáci publikowane przez jej ojea w pismie Propositions philosophiae (Medyjolan 1734 г.). Doszedîszy dwudziestego roku, Maryja-Kajetana wylacznie xajela sie, matematyka: napisala niepospolita roxpravte o Sekcyjach konicmgci, która wszakie drukowana nie byla; póíniej wydala Instituxioni analitiche (2 tomy in 4-to Medyjolan 1748 roku). Dxieío to, tlómaczone na jçzyk francuzki przez Antelmy (Paryx 1775), a na angielski przez Colson a (Londyn 1801), tyle slawy sjednalo autorce, ii papiez Benedykt XIV nie waha! siç mianowaé jéj professorem matematyki przy uniwersytecie Bolonskim, w xastçpstwie chorego i w podeszlym jai wieku bedacego ojea. Agnesi míala wtedy lat 32; wrax ze studyjami matematyeznemi znikl wrodzony jéj humor wesoly. Wkrótce tei xerwawszy wszelkie stosunki ze áwiatem, wstapiia do ¿delego zakonu, poáwieciwsxy sie, wylacznie pielçgnowaniu chorych i biednych. limarla 1799 roku. — Agnen (Maryja Teresa), siostra jej, napisala kilka kautat i muxykç do trxech open Sofonitüe, Ciro in Armenia i Nitoari, które w swym czasie mialy powodxenie. AgnetysU, zakonnice S-tej Agnieszki, ufundowaae roku 1461 podlag reguly 13»

196

Agnetyskl — Agnieszka

i. AogDstyna, priez szlachcica Gerharde Hemsherke, w Dortrechcie, w Hollandyi, który oddal ira koscióf pod wezwaniem á. Agnieszki. Agnloyja, (z facinskiego aynitio, przyznanie), w prawie znaczy uznanie aotentycznosci dokumentów prywatnych (w dokumentach urzedowych toi samo nazywa sie rekoijnicyjq), lub lei toísamosci osób, rzeczywistosci dfugu i t. d.— Agnloyja w sztuce dramatycznej znaczy tyle, со odkrycie, jest to wiec scena, w któréj osobom dziafajacym wyjasniaja sie okolicznosci dotad dla nich nieznane, wiadome jednak jui oddawna dla widzów. Agnldagdy, przodkowie braminów, oczyszczeni przez ogieñ, lecz przezeó nie xniszczeni, do których naleia szczególnie Agniszwatty (ob.). AgDleSZka (swieta), panna i meczenniczka, niedlugo po chwalebnej swej smierci, tak powszechua zyskafa czesé w caíém chrzescijanstwie, ze wedfug á. Hierouima, jej pochwafy brzmiafy we wszystkich ustach, we wszystkich koscioíach i we wszystkich jezykach, o czém swiadcza takze ss. Ambrozy, Augustyn, Damazy papiez, Marcin Turonei'iski, Grzegorz Wielki, oraz Wenancyjusz Fortunatus. Ale braknie prawdziwych aktow jéj meczei'istwa, a historyja jej przypisywana i. Ambrozemu, nie jest dziefem tego Ojea Kosciol? chociai sie zgadza w ogólnosci z tém, со on mówi o Agnieszce, równie jak z tém со Prudencyjusz opiewa w swych hymnach. Agnieszka, córka znakomitego Rzymianina, piekna, wychowana w wierze chrzescijai'iskiej, w 13 roku zycia w;budzifa namietna mifosé w mlodziencu, aleja odrzucifa, poswie/wszy siq Chrystusowi. Zaprowadzonej do nierzadnego domu, daî opieke anió-f. Cudownie ocalona z ognia, scieta zostafa, nietracac ani na chwile odwagi, 304 roku. Koscióf swieci jéj pamialke 21 Stycznia. Antyfony ¡ wersety ua jéj uroczystosé w brewijarzu, wziçle sa z legendy przypisywanej s. Ambrozemu. Kosciól s. Agnieszki nalezy do rzedu najciekawszych zabylków starozylnosci w Rzymie. Tu corocznie poswiecane sa dwa baranki z których weíny wyrabiaja sie paflijusze (ob.) dla arcybiskupów. L. R. Agnieszka, zona WJadysfawa II, najstarszego z synów Bolesfawa Krzywonstego. Po klesce na Psiem polu pod Wrocfawiem, król Bolesfaw gndzií sie z cesarzem Henrykiem V w Bambergu, w roku 1110. Staneío tam podwójne maí¿ei'istwo, ojea i syna z ksieiniczkami niemieckiemi. Róíni kronikarze róine podaja imiona i nazwiska tych ksiezniczek, ale Naruszewicz rozumnie dowodzi, ¿e Wiadyslawowi w Bambergu obiecana byía Agnieszka, córka Leopolda margrabiego Austryi i Agnit szki siostry przyrodniej Honrada I cesarza. Krytyka Naruszewicza glównie wykazafa ród tej ksiezniczki. Wfadysfaw miaf wtedy lat szesé, Agnie szka zas dwa, trzy najwiçcej. Dla tego slub dobrze pózniej bo dopiero w r. 1121 nastapií. Zostawszy ksiezna krakowska, Agnieszka poduszczafa meza na braci królewiców. Dumna to byía pañi, niecierpiaía imienia, ani rodu polskiego, cliwaliía sie ciagle swojemi zwiazkami familijnemi w Niemczcc'i, i chciala byé królowa na cafej Polsce. Zycia jednakze nieprowadziía nieskazitelnego, pycha jej wieksza byía od moralnosci, kochala sie albowiem w ioínierzu jakims, niemcu Dobieszu, a kraj zdzieraía niezwykíemi daninami, chociai sie dobrze miaTa z nie go. Wíadysíaw szedT za natclinieniami ¿ony zawsze, na braci podniósf wojne, Piotrowi Duninowi, który go uprzedzif o niiwiernosci iony, kazaf urznac jezyk i wylupié oczy. Mfodzi królewice uciekli sie pod opieke pa|>ieza Engenijusza, który wyklaf Agnieszke jako gfówna sprawczynie wojny domowej w Pulsee. Po klesce poznanskiej, Wíadysíaw zbiegí do Czech, zoslawiwszy zone w zamku krakowskim. Królewice oblrgli Kraków i po kilkudniowem oblezeniu zamku dustali, wtedy Agnieszke z jej trzema sjnami maíoletniemi, odesfali do Niemiec do Króla Henrjka syna cesarskiego w r. 1148, lekali sie albowiem ¿eby Duninowi nieza

Agnieszka — Agnleszki Sorel

197

chcialo sie czasem, teraz poszukiwac na ksieinie swojej krzywdy. Agnieszka bawiac sie na dworze swojego bratanka króla Henryka, chciala sie najprzód uwolnic od klatwy i w tym celu wymogla poselstwo do Rzymu ze skargami na biskupów polskich, ze pomogli do wygnania Wíadysíawa, z prozba o zdjecie klatwy. Konrad cesara, ojciec Henryka, odjezdiajac na wojne swiçta do Azyi, równiez opieke nad Agnieszka zdal na Gwidona kanclerza raymskiego. Ale gdy papiei л* dopicra úTi¿ légala du "ulbki, t)iuv¿eiu »Viadysiaw z zona w Nietnczech przemieszkiwal. Niedoczekawszy sie tryumfalnego powrotu, do którego tak tesknifa, umarfa Agnieszka trzeciego roku wygnania swego; pochowana, jak pisze Bogufaf, wAldemborgu. Zostawiía trzech synów: Bolesíawa Wysokiego,Mieczysíawa i Konrada Laskonogiego. Smierc ta nastapila okoío r. 1153. Jul. В. Agnieszka, ksieiniczka szlazka, córka Henryka П na Wroclawiu panujacego, со polegl przeciw Tatarom pod Lignica w r. 1241. Byfa ksienia trzebnicka. Byfa i ciotka jej rodzona Agnieszka, córka Henryka Brodatego, a siostra Henry ka II mniszka, tylko niewiadomo gdzie z siostra swoja Zofija Jul. В. Agnieszka, córka Bolesíawa II ksiazecia Zembickiego czyli Munsterbergskiego. Wspomina o niej Dlugosz, Agnieszka, córka Bolesíawa II fcysego, ksiazecia Lignickiego, zwanego Rogatka, w 1278 roku zmarlego i Jadwigi hrabianki Anhaltyúskiej, poslubiona zostafa Uirykowi IV hrabiemn Wirtemberskiemu. Jul. В. Agnieszka, pierwsza towarzyszka swietej Knnegnndy, zgromadzenia panien w klasztorze Sandeckim, odznaczyla sie wielka swia tobliwoscia : po ámierci przy jej grobie pochowana. Agnieszka, hrabina Orlamiinde, o której jest podanie, ¿e podzisdzieii jeszcze pod postacia Bialej Damy (ob.) zwiastuje rodzinie panujacéj w Prusach waine wypadki, domu tego dotyczyé majace. Pochodzifa z ksiazecego rodu Meran, wygasíego r. 1248, i zaslubiona byía hrabiemu Ottonowi Orlamiinde, któremu powila dwoje dzieci. Gdy po ámierci jej meza, r. 1293, zapíoneía miíoscia día Alberta Pieknego, burgrabi Norymbergskiego, sadzac, ie tylko dzieci jej stoja na przeszkodzie upragnionemn mafieñstwu, sama je zamordowala; lecz opuszczona za taka zbrodnie praez Alberta, umarJa w wiezieniu w Hoff" w Bawaryi. Agnieszka Sorel, koclianka Karola VII króla Francyi; nrodzona 1409 roku w Fromenteau, w Turenii, síy nefa równie rozumem jak pieknoscia ; w roku 1434 w orszaku ksieznej d'Anjou, Izabelli Lotaryngskiej, po raz pierwszy ukazaía sie na dworze francuzkim i wnet ujefa sobie serce króla, który día zatrzymania jej przy sobie, mianowaí ja dama honorowa królowej. Milosny ich zwiazek przez dfagi czas pozostawaí w ukryciu, gdy jednak Karol, pod naciskiem wzrastajacej coraz potegi Anglików, posiadajacych jai podówczas pofowe Francyi, jakkolwiek s natury odwazny, ale niedosc. energiczny, popad! w najzupelniejsze odretwienie, Agnieszka Sorel przypominaía mu obowiazki królewskie i zmusila go do spreiyatszego dziaíania. Powodzenie, z jakiém król zerwaí sie podówczas do walki, wsparty zwlaszcza cudownym wpíywe.n Dziewicy Orleañskiej, podniosío jeszcze w jego oczach wartosc Agnieszki Sorel, która wszelako nie naduzywaía nigdy laski monarszej, owszem, rokn 1142 opusciía dwór i osunela sie do Loches, ciagle przeciez z królem utrzymojac stosunki przyjaíni. Karol VII darowaf jej hrabstwo Penthièvre i liczne zamki, miedzy innemi zamek Beauté, zkad nazwaía sie: dame de Beauté, pania pieknosci. W 1449 r. na wezwanie królowej powróciía do dworu, a wkrótce potém nagía jej smierc wywolafa podejrzenie, ze zostaía otruta, najprawdopodobniej praez Delfina, póíniejszego Ludwika XI. Agnieszka Sorel zostawiía królowi trzy córki, które przez niego przyznane, wyposazone zostaly kosztem korony.

198

Agnleeikl role — Agnat Del

ÊgilfilIM.I role, czyli role niewiniatek, prostodusznych, gftapintkieh, miodych dziewcxat, tak nazwane od Agniesiki, w komedyi Holièra'a: Vécole des femmes. Gfówna ceehç i silç komiczna tych ról stanowi naiwnosé, wprost przeciwna wetelkiej przesadzie. AgniSZWatty, w mytologii indyjskiej dzieci Maryczy (swiatia), przodkowie Dewów, a zatém i Braminów. AgBOOOi, to jest „nieiwiadomi." Так nazywano, priez szyderstwo. sektç, z pomiedzy monofizytów, która twierdziía, ie Jezus Chrystas о wieln rzeczach niewiedziai (aijnoein, niewiedzied, nieznac). Zaioiycielem tej sckty byi dyjakon monofizyta Temistyjasz, z Alexandryi, w pierwasej pofowie VI wieku. Gdyby Agaoed twierdzili, ze Chrystas, wediug swojej natury ludzkiej, niewiedziai o wielu rzeczach, przestaliby byé monofizytami, gdyi tent wiasnie uznawaliby dwie natury w Jezusie Chrystusie, i popieraliby zasady prawowiernych Ojcow Koácioía, to jest: ie Chrystas, wediug swojej natury ludzkiej, uwazanej pojedyúczo i odrebnie od boskiej natury, о wielu rzeczach niewiedziai. Agnoeci nie posuwali sie tak daleko; zostawali monofizytami, twierdzac, ie jedna jest tylko natura w Chrystusie, przez mieszanine natury boskiej z ludzka, i gíosili nieswiadomosé tej jedynej natury. Ale prawdziwi monoGzyci musieli oswiadczaé sie, przeciw Agnoetom, równie jak prawowierni, bo przewidywali, ie agnoetyzm logicznie prowadzi do rozróznienia dwojakiej w Chrystusie natury, gdyz nieswiadomosé przypisywana byd mogla tylko naturze ludzkiej. Ta sekta trwaia ai do VIII wieku. AgnOS Del, we mszy áwietej. Tkliwe przyrównanie Zbawcy swiata do baranka znajduje sie w prorokach, prxepowiadajacych jego smieré; i s. Jan Chrzciciel wskazujac Pana Jezusa Zydom rzekf: oto Baranek Boiy który gtadxi grzechy swiata. W lilurgijach greckich s. Jakóba i s. Jana Zfotoustego kapian nazywa Pana Jezusa tém imieniem, w chwili iamania s. Hostyi; dzis zas w Kosciele íaciñskim modlitwa Agnus Dei mówi sie pomiedzy Ojcze nasz i kommunij^. Niektórzy ulrzymuja ze Sergijusz papiei, przy koñcu XII wieku, día nasladowania liturgij wschodnich, wprowidiil te modlitwç do Rzymskiej; z przepisu jednak tego papieia tylko sam chór spiewai Aynus Dei w czasie iamania Hostyi. Kapfani poczeli ja odmawiaé dopiero w trzy wieki póíniéj, a dawny zwyczaj zachowywali tylko w wielka Sobóte i to tíomaczy día czego dzisiaj w tym dniu Agnus Dei nie mówi siç. Podíug kardynafa Bony, wspomniony papiei przepisal ieby Agnus Dei trzykrotnie powtarzano i kaida. inwokacyje konczono siowy miserere nobis, „Zmifuj sie nad nami." Okoio XI wieku trzecia inwokacyje zmieniono na: Dona nobis расem. „Udziel nam pokoju." Iunocenty III papiei wspomina ie to nastapilo z powodu zamieszek Koscióí trapiacych. Koscióí atoli s. Jana z Lateranu zachowai swój pierwolny zwyczaj i mówi wszystkie trzy razy Miserere nobis. Jan Dyjakon pisze, iz to uczynlf dla tego, ie rzeczony koscióí jest obrazem nieba, gdzie bez iadnéj przerwy pokój panuje. Podczas odmawiania tej modlitwy kapían trzykrotnie bije sie w piersi, na znak ialu za swoje grzechy. We mszach iaiobnych, wiecej jak od XII wieku, zwyczajem jest mówié zamiast Miserere nobis, dona eis requiem i za trzecia raza przydaje sie sempiternam, „udziel im pokoju wiekuistego;" ale we mszach iaiobnych nie bije siç w piersi jak zwykle, bo to apowodowaíy siowa Miserere nobis, które sie w nich nie mówia. X. P. Ri. Agnus Del, jestto kawaíek wosku rozmaitego ksztaítu, jak np. gwiazdy, kwadratu, owalu lub baranka, pomieszany z chryzmem i balsamem, na który m znajduje siç postac baranka z choragiewka lub s. Jana Chrzciciela z barankiem i choragiewka z krzyiem. Wedle Paskala, na poczatku ostatniego wieku, zaczeto na nim umieszczad takíe wyobraienie Najswiçtszej Panny, ¿wielych Apostoíów i tych àwiçtych,

Affina Del

199

ko któryra papiei ma szczególniejsza poboinosé, nadto: rok, imie papieia, i ffowa Ecce aynus Dei, qui tollit peccata munit: „0to baranek Boiy, który fia-* dzi grzecliy swiata." Baranek ten przedstawia Zbawiciela. Od wiela jai wieków obrzedu poswiecenia tego baranka dopelnia sam papiei, to jest: w tygodniu wielkanocnym we Srodç, Czwartek, Piatek lab Sobóte po swej konsekracyi, a póíniéj tylko со lat siedm ¡ w roku jubileuszowym. W Niedzielç zaé biaia czyli przewodnia, podczas uroczystej mszy, po odspiewaniu Aynus Dei, subdyjakon papieski wziawszy na tacy srebrnej pobenedykowane przez Ojea swietego baranki, spiewa kleczac przy drzwiach kaplicy: „Ojcze swiçty! oto nowe baranki, со ci zwiastowaly Alleluja; teraz przybyly do zródla i sa peine milosci, Alleluja." Pa ter tanctel isti sunt agni nooelli, qui annuntiaverunt nobis Alleluja. Modo venerunt ad fontes, repleti sunt caritate, Alleluja. Chór odpowiadajac spiewa: „Niech bçdzie biogosiawiony Bóg, Alleluja!" Poczém dyjakon powstawszy, wspomnione siowa powtarza, a przybliiywszy sie do Ojea swietego, po raz trzeci spie wa: Ojcze àwiçty! i t. d. Nareszcie, papiei rozdaje baranki pomiçdzy obeenych kardynaíów, biskupów i inné dostojne osoby, tak duchowne, jak i áwieckie.—Ur ban V razem z trzema barankami poafa! Janowi Paleologowi, cesarzowi wsebo— dniemn nastepne wiersze ukiadu Andrzeja Frari, wyraiajace ich skutki: „Baranek, którego ci posylam w darze, jest zrobiony z wosku pomieszanego z czystym piynem swietego Chryzma i balsamo. Jest jakby w íródle zrodzony i pobenedykowany przez tajemnieze modíy. Oddala on burze i zlych duchów;niewiasta ciçiarna doznaje jego zbawiennych skutków, rodzaca szczeáliwie zostaje rozwiazana; noszacych go z wiara zachowuje od wszelkiego niebezpieczeiistwa na wodzie. Niszczy grzech i zabija go, jakby krew Jezusa Chrystusa. Godni przezeñ otrzymuja rozmaite laski i moc ognia wstrzymuje." Kardynai zas Szczepan Borgia mistyezne jego znaezenie tak tíumaczy : „Wosk czysty, z którego siç urabia, jest symbolem ciaia Pana Jeznsa, które przyjaf z iywota Niepokalanej Panny. Postaé ofiarowanego barauka, przedstawia odkupienie rodzaju ludzkiego; zanurza siç go w wodzie swieconej, bo woda jest iywiofem, którego Bóg tak w starym jak i w nowym Teetamencie uiyf do zdziafania wielu cudów. Przymieszany do wosku balsam znaczy przyjemny zapach Jezusa Chrystusa; a chryzma, to jest: pomieszanie oliwy z balsamem, jest godiem miiosci." Urzadzenie baranków dawniej naleiaio do pralata zakrystyjana, lecz pózniej Klemens VIII powierzyi to Cystersom kongregacyi fulienskiej, bedacej przy kosciele s'wietej Pudencyjanny. Pawel II bulla Immoderata, dnia 21 Marca 1470 r. pod cieikiemi karami zakazal prywatnego robienia baranków z woskn benedykowanego i onych sprzedawania. Grzegorz XIII pod kara klatwy zakazal w r. 1572, bulla poczynajaca sie od slowa „Omni," baranki te pokrywaé zlotem, malowaé i sprzedawaé. Poczatek tego obrzedu niektórzy litar— gisci odnosza do piatego wieku, a ceremonije jego przypisuja áwietemn Grzegorzowi Wielkiemu. W pierwszych czasach cbrzescijaAstwa, w koáciolach Rzyma byl zwyczaj w wielka Sobóte, áwiece zwana paschaiem, która jest symbolem zmartwychwstafego Odknpiciela, baranka Boiego, w roku upíynionym pobenedykowana, lamaé i pomiçdzy wiernych rozdawaé, día okadzenia swych domów i pól. Syrmodus i Baronijusz sa tego zdania, ie w Rzymie posw¡ecan¡e/íí/nuj Dei odbywalo sie w Sobóte, wielka, a rozdawanie w Niedziele przewodnia, ai do wieku IX; póíniej obrzed ten zmienii síej w dzisiejszy: Moroni tak go opisuje: „Grze gorz XVI, w dniu przeznaczonym, udaí sie do swej rezydencyi watykanskiej, do sali klementynskiej, gdzie nan zebrany konsystorz oczekiwal i wziawszy na siebie sutane, rokiete, stale, i mucet, odmówil modlitwe przed oltarzem tam wzniesionym; potém po sdjecia stuly, obmyl rçce i wzial aa siebie humeral, albç, pasek, atulç

300

Agnus Dei — Agonales

biaff i mitrç i wstapiwszy na tron, otoczony kardynafami Sivarola i Simonetem, odmówii modlitwç Pater Omnipotent, pobenedykowaf wodç i wla? w nia troche, balsamu i chryzma w ksztaície krzyia, potém zstapiwszy z tronu, lyika srebrna wlal pobenedykowanej wody w cztery naczynia, día czterech kardynaíów, majacych dopeínié podobnego obrzedu w tym eamym czasie. Powrócil znowu na tron i obróciwszy siç do Agnus Dei, odmówii: Dominus Vobiscum, modlitwe: Deus omnium, Domine Jesu Сftriste, О aime Spiritus, i okadzií; poczém szambelani przyniesli baranki przed papieia, które przy pomocy kardynaíów dyjakouów powpuszczaf do wody pobenedykowanej i zaraz iyika srebrna wydobyte, ezambelani poodnosili na stofy przygotowane i ponakrywane biafemi obrusami, dla obtarcia ich. W tym samym czasie czterech kardynaíów swoje Agnus Dei zanurzyli w czterech naczyniach. Papiei, po skonczeniu obrzedu i po udzieleniu Mogoslawieôstwa, zdjaf z siebie ubiory koácielne i po krótkiej modlitwie udaí а'щ do swego mieszkania. W Sobóte, przed Niedziela przewodnia, podczas mszy uroczystej celebrowanej przez kardynafa Patrycego, kardynali przywdziali na siebie ubio ry wíaáciwe swej godnosci, koloru biafego ; arcybiskupi, biskupi, opaci i penitencyjaryjusze watykaúscy; potém audytor roty przybrany w tunicelle, jako subdyjakon papiezki, poprzedzany papiezkim krzyzem, przybyl do kaplicy Paulina i wziawszy pobenedykowane, baranki udal sie do kaplicy syxtyuskiej, gdzie po trzy razy zaspiewal: Pater
Agonales — Agoub

201

(agere) do oítarza; nie zas, jak twierdza niektórzy, od greckiego wyraiu agon, czyli walka. AgOnaroha etjH Agonoteta, (z greckiego agon walka i archein rzadzió, lub titemi slanowié), urzadzajacy walke, lab igrzyska, zarazem sedzia przyznajacy zwyciçzcy uagrode; naturalnym bowiem sedzia igrzysk bywaí wfasciwy ucztodawca, pan domu, jak np. Achilles przy ¡grzyskach na pogrzeble Patrokluse. W ¡grzyskach olimpijskich agonarchami byli Elejczykowie, w pytyjskich Amflktyjoñi, w nemejskich Koryntczycy wespóí z Argiwami i Kleonejczykami, w istmijskich sami Koryntczykowie. U Rzymian agonarcha «ral sie: mадiiter certaminis. AgOlUJa (z greckiego agon, walka), konanie. Так nazywa sie. stan czlowieka, w którym smieré walczy z zyciem i nakoniec je pokonywa. Zjawiska towarzyszace konaniu sa rozmaite, siosownie do przyczyn, które ámieré sprowadzaja. Niekiedy konajacy jest zupefnie bezwíadny, niekiedy toczy sie w nim okropna walka pomiedzy wszystkiemi pierwiastkami zycia; czesto na dfugo przed skonem umierajacy traci wszelka przytomnosé, nie rzadko zas zachowuje ja do samego koíica. Czíowiek konajacy jest jai na póí uraarfy; twarz wybladfa, ¿óítawa, oczy mdfawe, nieruchome, skora pomarszczona, nos bialy, wyciçgniety i zimny, rece i nogi zimne, bezwíadne; pot zimny wystepuje na czoío i czíonki; oddech coraz ciçiszy, w koúcu zupefnie ustaje, i to jest chwila skonu. Taki stan trwa niekiedy kilka minut zaledwie, niekiedy díuiej; bywaja nawet przypadki ze sie. dni kilka przeciaga. W tym stanie, dopóki chory mote polykaé, dawaé naleiy wina lub innego napoju wzraacniajacego; lekarstwa día niego sa nieznosne i zastapic je naleiy modlitwa i niesieniempociechy przezosoby otaczajace. W niektórych okolicach panuje barbarzyniki zwyczaj wyjmowania poduszek z pod gíowy konajacego, lub jeszcze gorszy przykrywania go. Skoro lekarz przekona sie., íe pomoc jego nieuiyteczna, powinien ustapié miejsca duchownemu, którego obowiazkiem niesó pocieche. religijna. Koscióí katolicki udziela umierajacym ostatni sakrament, to jest ostatnie olejem swietym namaszczenie i przy íoiu jego odmawia stosowne modlitwy, które sie nazywaja modlitwami za fconajqcyck. AgOnikllol, sekta fanatyków w poczatkachjVIII wieku, którzy nie chcieli aby modlono sie kleczac, a sami modlili sie tanczac. AgOIÜStycy, (z wyrazu greckiego agon, walka). To nazwisko dawaf Donat (ob.) swojej sekcie, badí ie wysyíaí jej czlonków na opowiadanie swoich zasad, jako wojowników na zdobycze i zwycieztwa; badz ie oni walczyli przeciw broniacym swojej wlasnosci od ich gwaítów. Agonoteta, (ob. Agonarcha). Agosta (Augusta), warowne miasto na wschodnim brzegu Sycylii, z dogodnym i bezpiecznym portem. Liczy 12,000 mieszkañców, którzy trudni§ siç przyrzadzaniem soli morskiej na wywóz, oraz uprawa wina, Inn i oliwy. R. 1676 poíaczona flota hiszpaósko-hollenderska, pod ksieciem Montesarchio i admiraíem Ruyter, zostaía tu pobita przez admiraba francuzkiego Duquesne, przyczém sam Ruyter polegï. R. 1693 Agosta zostaía zniszczon§ przez trzesienie ziemi. AgOStbli (Mikoíaj), poeta wenecki XVI wieku, znany z miernego dokoñczenia sfawnego poematu Bojarda, p. t.: Roland zakochany. — AgoStin! (Leonard) rodem z Sienny, w XVII wieku wydal wielce szacowny zbíór pod tytuiem: Gem me anticke figúrate. Agonb (Józef), znakomity orientalista, urodzif sie. w Kairze 1795 г., uczyf siç w Marsylii, w r. 1820 byi professorem jezyka arabskiego w kollegtjum Louis le Grand. Um. w Marsylii 1832 r. Prace swoje zamieszczai w licznych przegladach

202

Agonb — Agraobanskl praylaéok

i ianych czasopiemach francuzkich; nidto wydaf mnóstwo poematów, powiesci, i roxpraw o Waehodsie, tíómacxonych i nasladowanych i arabskiego. Agonit (Wilhelm d'), silachcie i trabador prowensalski, którego potomkowie niejednokrotnie wsíawili sie w dziejach francuzkich. Pies'ni Agoulta wynosza gíównie pieknosé wíasnej jego mafzonki, Jousserandy de Lunel, a dedykowane sa Ddefonso'wi, królowi Arragonii. Um. r. 1181. — AgOOlt (Karol Konstanty d'), or. r. 1747, wstapiwszy do atann duchownego, w 40 roku ¿ycia sostal biskupem w Panelera, wiecej jednak cenif zajçcia administracyjno-polityczne nii kapfañskie, i pozyskawszy sobie zaufanie króla, bezwatpienia byíby doszedf do najwyiszych taszczytów, gdyby rewolacyja nie przecieía jego karyjery. Wespóí s Ludwikiem XVI uloiyí plan nieszczes'liwej ucieczki, sam téx wkrótce potém zmuszony byf ujsó do Anglii, zkad w r. 1801 pozwolono mn wrócié do kraju, pod warunkiem, ¿e sie zrzeknie godnosci bisknpiej. Um. r. 1824. Z dzieí jego, wymieniemy tn kilka najcelniejszych w zawodzie publicystyki : Principe* et réflexions avec E. Burke, sur l'intérêt des puissances de VEurope (Paryz 1814); — Projet d'une banque nationale (Paryz 1815 г.); — Lettres à un Jacobin, ou réfle xions politiques, sur la constitution d'Angleterre (ISIS);—Des impots indi rects (1817); — Essai sur la législation de la presse (1817). — AgOOlt (Antoni Jan d'), brat poprzedzajacego, par Francyi, nr. wGrenobli г. 1750, w 1791 r. udaf sie do armii ksiazat francuzkich. Przei caiy ciag cesarstwa towarzyszyf Lndwikowi XVIII do Niemiec, Ross yi i Anglii i z nim tylko cheiaï wracac do Fran cyi. Król po powrocie mianowat go gnbernatorem zamku Saint-Clond. Um. rokn 1828 jako ostatni w prostej linii potomek swego rodn. — Agonit (Hektor Filip d'), daleki krewny poprzedzajacego, nr. 1782 r. w Grenobli, objaf po nim godnosó paro wska, byl do 1814 r. sekretarzem ambassady w Hiszpanii, potém peinomoenym ministrem przy dworach: hannowerskim, szwedzkim i niderlandxkim ; od r. 1830 opuscif siuibe publiczna i osiadí w swoich dobrach. — AgOOlt (Maryja de Flavlgny, hrabina d ), znana jest zaszczytnie w áwiecie literackim pod pseudonymem: Daniel Stern (ob.). Agra, prowincyja w prezydencyi Kalkntty w Indyjach angielskich, miedzy 25 i 28" szer. ph., graniczqea z prowincyjami Allahabad, Aude, Delhi, Malwa i Adzmir. Zdaje sie ie Agra byía kiedys gíówném ogniskiem religil brahmauskiej; dotychczas bowlem obfitnje w miejsca swiete, do których licznl pielgrzymuja patnicy. — Gíówne jej miasto Agra, uchodzi za miejsce wcielenia Wisznu czyli Ramy, którego czyny opiewa Ramadzana, pierwsza epopeja indyjska. Za czasovr wielkiego mogofa Akbara (1556—1605) byía stolica jego paiistwa, a w poblizn jej znajduje sie wspanialy jego grobowiec. Po upadku panstwa Mongoíów dosta
AgraohaneW praylaiek — Agraryjne prawa

203

ladka a ladem; jest mlalka i wystawiona na wiatry pófnocne. Ta, w r. 1722 w obecnosxi Piotra I, wyladowafy wojska rossyjskie. Agrafa, narzedxie chirurgiczne stalowe, do cçgôw podobne; przedlém uiywaBO do przytrzymywania brzegów w operacyjach rozszczepienia wargi górnej. — W architekturze oznaczaja nazwiskiem Agraffy wszelka ozdobç, кtora zdaje sie. sluzyé do pofaczenia rozmaitycb czesci raiedzy soba. — Agraflami nazywaja takle maie haczyki metallowe, siuzace do zapinania pfaszczy, sukni i odziezy wszelkiego rodzajo. Agraffy ostatniego rodzaju bywaja takze wyrabiane przez jubilerów z mniej lub wiecej kosztownemi ozdobami. Agram (po kroacku Zayreb), stolica Kroacyi, a obecnie królestwa Kroacyi i Slawonii, zostajacego pod panowaniem austryjackiém, naczelne miasto komitatu tegoi nazwiska, rezydencyja baña czyli namiestnika królestwa, i arcybiskupa katolickiego archidyjecezyi agramskiej; leiy nad rzeka Medres'ak niedaleko Sawy, n podnóia lesistej góry Szelma о mil 36 od Wiednia, 25 od Tryjestu. Bela IV król wçgierski, podniósí je r. 1266 do stopnia królewskiego wolnego miaste, za pomoc dana ma przeciw Talarom. Miasto dzieli sie na trzy czesci, kaida z oddzielném sadownictwem : gród wlasciwy, miasto biskupie i miasto kapitulne. Liczylo w r. 1857 ludnosci 14,900, domów 1320. Znajduja sie tu sad najwyzszy banatn, sad apellacyjny obojga prowincyj, glówna kwatera dowódzcy kroacko-slawonskiego pogranicza wojskowego, gimnazyjum wyzsze, szkoia prawa, muzenm narodowe, towarzystwo historyczne pofudniowo-sfowiaiískie, nazwane Matica illirska, towarzystwa rolnicze i lesnicze, stary kos'cióí katedralny zafozony przez i. Wíadysíawa i piçkny paíac arcybiskupi, dwa seminaryja, klasztor franciszkanów, braci mifosierdzia, fabryki porcelany i wyrobów jedwabnych, takze prowadzi znaczny handel zboiem, tytuniem, potazem ■ drzewem. — Agramskl komitat zajmuje pofudniowo-zachodnia czesc Kroacyi, na lewym brzegu rzeki Sawy. Ma przestrzeni 90 mil □; ludnosci 273,390, w najwiekszej czesci katolickiej. Skfadaja go powiaty (bezirke): Agram, Bosiljevo, Dugoselo, Jaska (niegdys zwany Podgorica), Gortca welika, Karlsladt czyli Karlorac gornij, Modruspotok, Moslavina, Pisarovina, Samobor, Sissek albo Stary Sisak, St. Yvan, Stubica albo Stubicza, Verbovec. L. R. Agramant, jeden z bajecznych wodzów saraceúskicb, którzy w Ariosta Orlandzie tzalomjm oblegaja Paryz. Archanioi Micha? na rozkaz Boga Ojea, by ocalié chrzescijañstwo, sprowadza niezgode do armii oblegajacych; ztad stare przysíowie francuzkie: La discorde etl au camp d''Aaramont. Agranie, Agriante, Agríenle, (ob. Agryjoniè). Agraryjczyoy, Hczne i poterne stronnietwo w Stanach Zjednoczonych Ameryki Póínocnej, które zada ziiiesienia przedazy gruutów publicznych, ustanowionej niegdys día umorzenia dfugu zaciagnietego na prowadzenie wojny, a natomiast domaga sie, podziafu tych gruntów na czastki po 160 akrów, które ma byó wolno kaidemu braé w wieczysta dzierzawe, z zostawieniem jednak paústwu pra wa wíasnosci. Nikt nie ma bye posiadaczem wiekszej ilosci gruntn nad lakie 160 akrów. Systemat ten, bedacy oczywiscie nasladowaniem praw agraryjnych a da wnych Rzymian, jui día samej swojej przesady urzeczywistnic sie nieda. Agraryjoe prawa. Wediug praw istniejacych w Starozytnym Rzymie, rzad rzeczypospolitej obowiazanym byí rozdzielaé pomiedzy obywateli zdobyte na nieprzyjacielu ziemie, bez róinicy stanu. Gdy jednakze patrycyjusze, to jest magnaci, przywfa^zczyli sobie ten przywilej i sami tylko z niego korzystaé chcieli, pie— bejusze wyst|pili groinie przeciw temu gwaftowi za pomoca ewych trybunów. — Dwaj bracia Kajus i Tyberyjusz Gracchowie (ob.), postanowiwszy ukrócic nie

204

Agraryjne prawa — Agreda

sprawiedliwosd i luchwalstwo patrycyjuszów, zaczeli domagaé sie od senata uchwalenia róznych reform i praw korzystnych día plebejuszów, szczególniej sfusznego i równego podziafu grnntów skarbowych. Postanowienie to, majace na cela zrównanie patrycyjuszów z plebejuszami со do praw gruntowych, nazywafo sie lex aijraria. Jakkolwiek Gracchowie smiercia przypfacili swe szlachetne usifowania, nie odstraszylo to jednakze wielu innych trybunów, i ci domagali sie wciaz praw agraryjnych dla Iudu. Prawa te tak wielkie miafy znaczenie w oczach lado rzymskiego, ii za kaidém wystapieniem plebejuszów w tej drailiwej kwestyi, rzeczpospolita dzielifa sie na dwa nieprzyjazne stronnictwa, gotowe przelaé krew bratnia przez npór i wzajemna nienawisé. Agranla, córka Cekropsa i Agrauli czyli Agraury, córki Akty (bb. Aynmlie). Agranite, uroczystosci atei'iskie na czesé Ninerwy i Agrauli czyli Agraury, córki Cekropsa, który zginaf poáwiecajac sie dla swego kraju. Agraula miafa w Atenach swiatynie, w której dwudziestoletni mfodzieñcy przysiegali poswiecaé sie dla ojczyzny. — Na wyspie Cyprze równiez obchodzono Agraulie, na których zabijano w ofierze ludzi; barbarzynski ten zwyczaj zachowaf siç az do czasów Dyjomedesa. Agraviados, wyraz hiszpañski, znaczy: przeiladowani , malkontenci ; tak nazywafa sie niegdys w Hiszpanii pewna klassa magnatów, którym Bourboni nie chcieli przyznac godnosci grandów (ob.), poniewai mieli ich za stronników partyi austryjackiej. W Katalonii po dzis dziei't jeszcze znajduja sie rodziny izlachcckie, które pod tym wzgledem wiernie przechowafy tradycyje swoich przodków i przez innych grandów traktowane sa zawsze na stopie równosci. Agreda (Maryja), urodzona roku 1602 w miescie Agreda, w Starej Kastylü, z poboznej rodziny, która nosiía nazwisko Coronel, gdyjej rodzice zaíoiyli we wfasnym domu roku 1619 klasztor Niepokalanego Poczecia, míodziuchna Maryja wstapifa do niego wraz z matka i sluby wykonafa roku 1620. W roku 1627 zostafa przefozona klasztoru. Odiad, w ciagu lat dziesieciu, miewaía objawienia i pokilkakroé Pan Bóg i Matka Boska ponawiali rozkaz, aby pisaía zywot Bogarodzicy. Po dlugim oporze, lekajac sie w tém podstepów zfego ducha, ze strony którego czçstych doswiadczafa napasci, wreszcie wykonafa dany rozkaz. Lecz gdy ukoñczyla zywot Matki Boskiej, spalifa go wraz z innemi pismami, za rada spowiednika, który zastepowaf podówczas nieobecnego zwyczajnego jej ojea duchownego. Przefozeni i dawniejszy spowiednik surowo ja o to strofowali, i kazali po drugi raz pisaé zywot Bogarodzicy, która jej takze ponowifa ten rozkaz. Maryja przeto wziefa sie do dziefa, i ukoñczyla je w ciagu lat pieciu. roku 1660. Umarfa roku 1665. Ten ¿ywot po hiszpañsku pod tytufem: Mística ciudad de Dios, wielokrotnie byf drukowany; przefoiyf je X. Croset na jezyk francuzki i wydaf w Marsylii roku 1696. Ogromne te ksiegi wytfómaczyf na jozyk polski X. Stefan Staniewski, pijar, rektor kollegijurn krakowskiego, rodem z Torunia i ogfosif drukiem w Krakowie u Cezarego 1730, in folio str. 1200 we dwie kolumny, pod napisem: „Mislycme miusto Boskie, cud Jego wszeclimocnosci i przepasó íaski." Jezuita Piotr Kwiatkowski, wydaf drugi przekfad tegoz dziefa, pod tytufem: Miasto *wi(te. Wymieniaja dwie jego edycyje, jedne wKaliszu 1731, druga w Lublinie 1732 r. Niektórzy przypisywali to dziefo, przynajinniej w czeáci, spowiednikowi Maryi Agreda. Ale Benedykt XIV kazawszy zfoiyó sobie jej autograf, tudziez inne pisma watpliwe, wyznaczyf kongregacyje nadzwyczajna kardynafów, którzy po dojrzafem roztrzasnieniu, oswiadczyli dnia 7 Maja 1757 г., ¿e sa to wfasne dziefa Maryi Agreda, i wtedy za dozwolenieui rzeczoneço papieia wydrukowane zostafy w Rzymie. W roku 1696 Sorbonna potepifa byfa kil

Agreda — Agronomía

305

kanascie propozycyj zawartych w „Mistycznem miescie.'- Niektórzy teologowie, a szczególniej Amort, w dziele de Reoelationibus (1744) uwazaja wiele objawieú Maryi Agreda za watpliwe i sa zdania, ¿e nie wszystkim, bez róinicy, czytaéby je nalezafo. L. R. Agrell (Jan), kompozytor szwedzki, urodzony 1701 roku w Löth, w OstgothIand. W roku 1723 powofany na dyrektora muzyki do Kassel, ztamtad do Norymbergi, jako jeden z najulubieiiszych pianistów swego czasu, zwiedzil prawie cafa Europe. Zostawií mnóstwo symfonij i koncertów na fortepian i na skrzypce, z których wszakíe nie wszystkie zdaja sie byé drukowane. Agren (Sven), professor akademii wojskowej w Karlbergu pod Stockholmern, jest autorem nowej metody uczenia geograHi, konstrukcyjna zwanej, ufatwiajacej nczniowi rysowanie z pamieci mapp geograficznych. Dziefo jego, zalecajace sie w wysokim stopniu praktycznoscia, wyszfo równiei w jezyku niemieckim, p. t.: Allgemeines' Lehrbuch der Erdbeschreibung; mit 2 Hemisphärkarten und Cunstructio)istafeln, (Berlin, 1832). Agrest (Ribes grossularia), jest krzewem nalezacym do rodziny porzeaiowatych (Ribesineae J.); piçcioprecikowa, rzed jednosfupkowy u Linneusza; Krzewina nie wysoka, gaiezie na dól spuszczone; liscie trzydzielne, naobwodzie karbowano-zabkowane; kwialy czerwonawo-biafe, ukazuja sie w Maju, juz pojedyiiczo, jui po dwa razem. Jagody agrestu dojrzewaja w Lipcu, sa podfuino-okragíe, biafe, drobnemi wfoskami okryte. Inna odmiana majaca jagody zófte i wíoskami nieokryte, jest bardzo do pierwszego gatunku podobna. Rozmnaza siç albo z nasienia albo przez rozdzielanie korzeni; jako krzew jest dobry na szpalery, a nawel na zywe pfoty. Z jagód niedojrzaíych robia cukiernicy i kucharze konfitury; sok zas z dojrzaiych wycisniety, za dodaniem cukru i drozdzy, daje dobre wino podobne nieco w smaku do szampanskiego. 5. P. AgrestDlk (Grossular). Jedna z odmian granatu, stanowiaca granat wapienny, czyli podwójny krzemian glinki i wapna, majacy wzór chemiczny: Alj03 SiOa-|CaO SiOa. Bardzo rzadko jest bezbai wny i przezroczysty, jak np. grossular z Teilemarken w Norwegii; zwykle przedstawia odcieñ jasno-zielonawy. Czesto agreslnik miéwa kolor czerwono-pomaraiiczowy, jak np. grossulary z Ala w Piemoncie, sfynne swietnoscia swego blasku i piçknoscia form krystalicznych. Grossular topi sie na szkïo tub emalije zielonawa, sproszkowany rozpuszcza sie w kwasie solnym stezonym. C. g = 3,5 do 3,7. Krystalizuje w dwunastoscian rombowy. Przepyszne grossulary zielone znajduja sie nad brzegami rzeki Wiluju, wpadajacej do Bajkafu i od miejscowosci zwane Wiluitami. K. J. Agrícola, (ob. Agrykoln). AgrimODti (Marek), ajent toskaiiski w Polsce, w drugiej pofowie XVI wieku, zostawiT rekopism we wfoskim jezyku, mieszczacy rozmaite wiadomosci о Polsce. Rekopism ten znajdowaf siç w archiwum Medyceuszów we Florencyi. Agrippa, (ob. Agrypa). Agrippina, (ob. Agnjpina). Agron, syn Eumelusa, wnuk Meropsa, z siostrami swemi, Byssa i Meropida, iyi samotnie na wyspie Kos. gardzac wszystkiemi bogami, za со Merkury, Dyjana i Minerwa mszczac sie, przemienili ich w ptaków. Agron, ksiaie illyryjski, umarf 232 z radosci po zwycieztwie odniesionéra nad Etolczykami; mafzonka jego Teuta, byfa sfynna i straszna nawet Rzymianom roz boj nica morska, i podczas maíoletnosci syna swego Pinnesa rzadziía króIcstwem. Agronomija, (z greckiego agros rola, pole i nomos prawo), znaczy teoryjç

Agronomija uprawy roli, chociai niekiedy pod agronomija rozumieja caîosé gospodarstwa wiejskiego. Przyjmujac agronomijç w scislém znaczeniu jako nauke o roli i jej uprawie, uwaiaé jf naleiy xa zbiór praw wziçtych z historyi natoralnej, fizyki, meteorologii, mechaniki i chemii, zastosowauych do uprawy grnnlo. Agronomija w ewej calosci rozdziela siç na 4 czeáci : a) anatomija i fizyjologija roslin; b) nauka o silach natury, które swój wptyw na wzrost roslin wywieraja; с) chemiczna i mechaniczna uprawa gruta, i d) karczowanie albo kradowanie tegoi. A najprzód со do 1-go, to jest: anatomii i fizyjologii roilin, te o tyle one tu naleza, o ile zostaja w zwiazku z gospodarstwem wiejskiéra, to jest o ile ulatwiaja zrozumienie róinych operacyj, majacych na celu ulatwienie wzrostu i rozwijania siç roslin. Ograniczaja sie wiçc na wykazaniu budowy czçsci organicznych i nieorganicznycb, wchodzacych do sktadu roslin, zwiazków jakie one tworz§ w roslinach, a gíównie o icli ¿ywieniu siç. Wykazuja one, jakim sposobem czeáci rozsiane w wodzie, powietrzu i ziemi, tacza siç z soba chemicznie, wchodza wewnatrz roálin, które je przyswajajac, wzrastaja i rozwijaja siç. 2-е Mówiac o siíach natury, wywierajacych wpíyw na roáliny, na pierwszym wzgledzie mieé naleiy ciepío czyli klimat. fcalwo pojaé, M od klimatu caikowicie zaleiy postçpowanie okofo roli, które musi by¿ róine pod róinemi stopniami szerokoáci geograficznej, jaK iu»u.u przy rózném wzniesieniu gruntu nad poziom morza. Po cieple idzie zaraz swiatío, które takie wielki wpiyw na roáliny wywiera, jednak o wpíywie tych dwóch sit na ros'ücnoié moina zastanawiaé sie w nauce, o poíoieniu danego do uprawy gruntu; przyczém gíównie zwrócié naleiy uwagç na to, czy grunt jest równy lub pochyly, otwarty lub zacieniony, pod jakim katem padaja naó promienie sloneczne, jakie sa jego granice i t. p. Przy znajomoáci i korzystaniu z dwóch sil wymienionych, potrzebna jest nauka o gruncie (glebie). W gruncie albowiem kielkuje i wzrasta roálina, on jéj sluiy za podstawe, z niego czerpie ona najwiçkszi} ciçàé poiywienia potrzebnego do stopniowego rozwijania siç; na grunt wiçc rolnik szczególniejsza bacznosé i troskliwoáé zwróció powinien. 3-е Uprawa gruntu jest albo mechaniczna czyli fizyczna, albo chemiczna. Do pierwszego ro dreja naleiy wszelkie dzialanie, majace na celu jedynie mechaniczna przemiane gruntu. Tu przedewszystkiém zaleiy osuszenie gruntu, który przez zbytek wilgoci ataje sie albo zupelnie jalowym albo bardzo malo rodzajnym, takiemi zaá sa: bagna, trzçsawiska, sapy, chrapy, przepadziste pola, laki torfowe, ziemia tlusta, bagnista i t. d. Lecz z drugiej strony, brak wilgoci moze uczynié grunt nieplodnym; wtedy nawodnianie jest skuteczna pomoca. Z temi dwiema nader waínemi operacyjami, czesto íaczy sie trzecia, mianowicie miçszanie ziemi. Niekaidy grunt sawiera w skladzie swoim w sobie gatunki ziemi, jakich wymaga cel wyrozumowanego gospodarstwa. Rzecza wiçc jest agrónoma przez stósowna mieszanine róinych gatunków ziemi, warstwie rodzajnej taki sklad udzielió, jakiego zamierzona przezeñ kultura wymaga. Grant wszakie zostalby do wydawauia poiytecznych roslin niezdolnym, gdyby go mechaniczna uprawa za pomoca wlasciwych narzçdzi rolniczych do tego nieprzysposobila. Zasób danej roli w czçici poiywne día roslin, nie jest niewyczerpany, lecz owszem grunt stalby siç wkrótce nieplodnym, gdyby mu ubytku tych czçsci uprawa roslin spowodowanego niezwracano, hodowanie albowiem roilin wtedy tylko ataje siç moiliwe, kiedy one w ziemi znajduja te czeéci skladowe, które s| potrzebne do ich wegetacyi. Wprawdzie dokonaö tego moie w gruncie wptyw atmosfery, lecz na to dlugiego czasn potrzeba; rzecza wiçc jest rolnika w inném iródle szukaé pomocy, a mianowicie w nawozach. Nawoienie lub mierzwienie roli stanowi chemiczna jej nprawç, gdyi ta drog) zmienia siç sklad chemiczny gruta i >rprowadzaja sie do niego nowe

Agronomy* — Agrikola

207

pierwiastki, odpowiednie laroierxonema w uprawie roslin celowi. 4-e Ostatnia czçàé agronomii zawiera naukç о krodowaniu (karczowaniu) roli. Krndowanie oznacza przygotowanie do nprawy danego gruntu, przez mechaniczne usuniçcie przeszkód naturalnych jakiemi sa rosliny, kamienie i t. p. (Ob. Gospodarstwo •wiejskie i rolnictwo). Z diiet (ego przedmiota dotyczacych wymienimy : Thaer: Grundsätze der rationellen Landwirthschaft, 4 tomy, Berlin, 1809 — 1810 Schwerte: Anleitung zum practitchen Ackerbau, 3 tomy, Sztntgard i Tübinga, 1836 — 1837. Hamm: Katechismus der Ackerbauchemie, Bodenkunde und Düngerlehre, Lipsk, 1850. de Gasparin: Cours d'Agriculture. W Iiteгаtone rolniczej krajowej miedzy innemi odznaczyli siç: Dezydery Chiapowski, Michaï Oczapowski, J. N. Knrowski i inni. J. K. G. Agronomlozny Instytat, Sikota, Towarzystwo, (ob. imtytut, Szkoia, Towarzystwo). Agiotera, przyjaciólka mysliwstwa, przydomek Artemizyi, która míala swiatyniç w Agrze, nad rzeka Ilyssem, a druga w Megarze. Agrygent, obecnie Girgenti, miasto na pofudniowym brzegu Sycylii, naleiaio w staroiytnosci do najznakomitszych grodów tej wyspy i liczyío podobno 800,000 mieszkaiców. Zboraone roku 405 przed narodzeniem Chrystusa przez Kartaginczyków, szybko siç znów díwigneío. W czasie wojen punickich podbili je Rzymianie. Od 825—1086 po narodzeniu Chrystusa zostawafo w rçku Saracenów, na których zdobyí je hr. Roger. Agrygent liczy teraz okoío 15,000 mieszkañców i posiada wspaniaíe zwaliska, które w przepyszném oswietleniu nieba poíudniowego sa nieprzebranym día malarzów skarbem. Najlepiej zachowana jest áwiatynia Konkordii, najokazalsza áwiatynia Jowisza, majaca 340 stóp dfugosci, 60 szerokosci i 120 wysokoáci. Agryjonijo, Agrijanlje, Agranite, aroczystosci íwieeoae corocznie w Orchomenie na czesé jednej córek Praetusa. Kobiety uwieúczone bluszczem, nocna po ra sznkaly Bachusa Agrtonos (t. j. dzikiego); nie znalaziszy go, woíafy, ie poszedl do Muz. Potém wspólnie wieczerzajac, zadawafy sobie zagadki, lecz po dobno takie licznych siç dopnszczaíy excesów. Plutarch wspomina o córkach Minyasa, które w napadzie szafu rozsiekafy Hippaza, syna Leuzyppa, za со póíniej niewiastom z ich rodziny, pod kara s'mierci, niewolno bylo przystapié do obchodu Agrijonii. Agrykola (Knejus Julijusz), znakomily mai stanu i wojownik, urodzil siç 40 roku po narodzeniu Chrystusa. Zostawszy za panowania Wespazyjana konsulem i rzadca Brytanii, (w 77 roku), wzmocnií tam i rozszerzyí panowanie rzymskie ai do granic górnej Kaledonji (Szkocyi), która podbié zamierzaf. Podejrzliwy Domicyjan, nastepca Wespazyjana, odwoíaí Agrykole do Rzymu, gdzie umarí wkrótce po powrocie w 93 roku. Zycie jego opisaf Tacyt. Agrykola (Rudolf), a wfasciwie Rudolf Huysmann, od swojej ojczyzny zwany takie Frisino, albo Rudolf Grôtmingen, urodzil sie w Baño pod Grönningen 1443 roku, a umarí 1485 roku. Poczatkowo uczyí siç w kraju; byl uczniem Tomasza à Kempis, nastepnie udaf sie do Paryia, a ztad do Wfoch, gdzie pod najznakomitszemi ksztaícií siç mistrzami. Z uczaccgo siç, wkrótce zostal uczacym i pierwszym byí z Niemców, którzy w publicznych mowach i odczytach nietylko wielka nauka, lecz doborem wysfowienia i czystoscia wymowy, powszechny podziw wzbudzili miçdzy Wíochami. Agrykola zasfynaf takie jako niepospolitych zdolnosci muzyk ; piesni jego chçtnie sfuchano i po caíych Wfoszech ápiewano. Wróciwszy do kraju, staraf sie przy pomocy uczonych swych przyjació?, a dawnych kolegów, mianowicie Rudolfo Lange i Alexandra Hegiusa, o podnie

208

АДОМ

sienie nank í wymowy w Niemcxeeb. W r. 1483 nlegajac proábom Dalbergs, niegdyí swego kolegi, a naówezas kanclerza dektora palatyna i bisknpa Wormskiego, przeniósf sie, do palatynaln, gdzie nsprzemisn w Heidelbergs i w Worms si do smierci prsebywaf, poswiecajac siç nankom i odcxytom psblicznym, a nswet malarstwu. Wielka i wielostronna swa slaws, wiaies Agrykols raczej swym osobistym prxymiolom ¡ wpíywowi, jaki ns otaczajacych wywieraf, niicli wydanym dziefom, które asi tak Heme, sai tsk waine nie byly jak innych ocionych jema wspöfczesnych. Wsiystkie dsiefa Agrykoli wydane w 2 tomaeh 1539 r. w Kolonii. Tresling w Grönningen w 1830 roks napisai: Vita et mérita Rudolphi Agricolae. Agrykola (Martín), jeden s pierwszych, со wprowsdxfl] do mnzyki nóty fati oiywane, urodxony w Soras I486, zmarly 1556, byl po reformacyi pierwszym kantorem i dyrektorem mnzyki koácielnej. Agrykola nietylko mnzyczne posiadaf wiadomoáci, leez znaf takie stsroiytse jesyki, ezego dowodem dziefo jego pod tytufem : Música instrumentant (Wirtemberg, 1529, droga edycyja 1545 г.), w którém jest wybornie skresiona bistoryja narzedzi mnzycznych, z rysnnkami daleko dokfadniejszemi, niz w podobném dziele Praetorinsa. Agrykola X ВЫеЬбП, many takie pod nazwa Jana Eisleben i magistra Islebijusza, urodzif siç w Eisleben w dzisiejszych Prnssach, w prowincyi Saskiej 1492 roku. Naaki pobieral w Wirtemberdze i nalezaf do stofowników Lntra. Czynny ten reformater albowiem, aby nie tracié zadnej chwili, podezas obiads rozprawiaf z goiémi swemi o przedmiotach teologicznych, i goáci tych, których pokrzepiaí nietylko pokarmem cielesnym ale i duchowym, nazywaf stoiownikami swemi. Powolany w 1525 roka do Eisleben na nanczyciela przy zafozonej tamie sskole, Agrykola zostaf zarazem z woli zafoiyciela pomienionej szkofy, hrabiego Albrechta Mansfeld, kaznodzieja koácioía s. Híkofaja i odzztaezyl sie swietna wymowa. Jsko teolog, zasfuguje Agrykola na wspomnienie ze wzgleda na spór jaki wszezaf z Melanchtonem, twierdzac, ze ten ostatni w dziefkn swém: Articuli de quibus egerunt per vis!tatores in regione Saxaniae (Wirtemberg, 1527), pokute zamiast z Ewangelij zZakonu wyprowadza, a rozwijajae dalej to swoje twierdzenie, poezaf nauezaé, ie w Nowym Testamencie nie moie byé mowy o zakonie. Przeciw nauce tej wystapif Lnter i Agrykola po kilkn dysputach twierdzenia swe odwolal. Spór ten, nazwano sporem antinomistycznym czyli przeciw-zakonowym. Powoíany do Berlina przez kurfirszta Brandenbnrgskiego Joachime II, zostaf kaznodziej; dworn a nastepnie generalnym superíntendentem. Agrykola poíoiyí wielkie zaslugi w literaturze niemieckiej, zebraniem przysfowiów narodowych, które wydai pod tytufem: Gemeine teudtsche Sprüchwfirter (M. J. Agrikolas aus Eisleben Schriften möglichst vollständig verzeichnet, Altona 1817, von B. Kordes). Umarí w Berlinie d. 22 Wrzesnia 1566 г., majac lat 75. X. L. O. Agrykola (Jerzy), wíaíciwie Bauer. Najdawniejszy z pisarzy metalturgii i za ojea tej naaki w Niemczech uwaiany. Urodzif sie, 1494 roku w Glauchau w górach kruszcowych Misnii, niedaleko Zwikau, umari w Chemnitz 1555 roku. Pierwotnie poáwiecaí sie zawodowi nauczycielskiemu, nastepnie medycynie, a osiadíszy w Chemnitz, zarzueif szlukç lt-karska i oddaf sie mineralogii i hutnietwu. Od miejsca pobytn swego pisywai sie na dziefach swych: Kempnicensis medicas et philosophas. Najmakomitsze dziefo jego nosi nadpis: De re metallica libri XII, w Bazylei 1556 roku in folio, z bardzo lieznemi drzeworytami, przedstawiajacemi roboty w kopalniach i hatach ; jest ono niezmiernie ciekawe i waine, jsko rzeteluy obraz stanu przemysfu i szluki górniezej w XVI wieku w Europie. Miaio wiec wielki rozgfos; nasz Zygmnnt August kazaf je sekretarzowi swemu Dccyju

Agrykola - Agryppa

300

szowi zakupié dla wfasnego ksiegoxbioru, i jest slad w rachunkach tegoi Justa Lndwika Dejca csyli Decjusza, ie xa egzemplarz dla króla nabyty, zapfacif owczesnych si. 2 gr. 21 (wartoáci dsisiejszych 26 zfotych). Pisa( tei Agrykola: De menturit et ponderibut Romanorum atque Graecorum, w Basylei 1550, folio. Idac sa popedem wiekn, zajmowaf sie. wynalesieniem kamienia filozoficznego; ta praca alchemiesna ma napis: De lapide philosophico, Kolonija 1535 roku; a ie pod kaidym wzglçdem naleiaï do swego wiekn, a satem nie byl wolny od zabobonów i zostawit dowód tego w pismie : De animantibtu tubterraneit, rarem wydanem s dsiefem jego górnicso-hutnicsem De re metalliea. Cafy wiek XVI nie wydal mu rówoego ani lepssego pisarsa vr prsedmiotach sstuki górnicsej, dla tego uwaiaé go moina sa autora íródíowego. Wzmiankuje on w swém gfówném dsiele o robotach górnicsych i wytapianiu ofowiu w Polsce, i dobrze opisaf jak one wykonywano pod Olkussem. Drxeworyty odnoszace si; do opisn tego, przedstawiaja górników polskich w krajowych strojaeh tego wieku. Ku koAcowi iycia prsessedf na fono katoiickiego Koscioïa, со sprowadsifo na niego takie przeiiadowanie, ie po imierci odmówiono mu miejsca na wiecsny spocsynek, i cíalo jego dla pochowania musiano do Zeits praewieié. H. I. Agrykola (Rudolphus junior, mfodszy). Urodzii siç w Wasserburgu nad пе ка Inn, w powiecie Bogenhausen, i dla tego naxywat siç Hydroburyiut Baetut. Okoio 1500 roku prsyby' do sfawnej na on esas akademii krakowskiej. Pod Pawfem Krosnianinem uczyi siç wymowy i poezyi, a pod Michafem Wrocfawcxykiem síuchaf filozofii i matematyki. Wydoskonalony w wielu umiejetnosciach, osdobiony wieúcem doktorskim, w akademii wiedenskiej ucxyï wymowy. W cza•ie sfawnego xjaxdu monarchów w Wiedniu 1515 roku, gdy wrax s królem Zygmuntem I prsybyl Piotr Tomicki biskup Przemyski i podkanclerxy koronny witaf go powaina mowa Agrykola w imienia akademii. Niedfugo poriucif Wieden, wróei! do Polski i zajaí si; wyksitalceniem naukowém synowców Konarskiego biskupa krakowskiego. Akademija krakowska ofiarowafa mu katedre, wymowy i filozofii moralnej. Síynaí s talentu do wiersxy taciáskich, i wiele ich ogíosif drukiem. — Wspóíczesni chwala go, tak s mifego obejscia, saenyeh prxymiotów, wielkiej pracy, jak i se zdolnoáci nauezania mfodxieiy. DÍugi sxereg pism jego, wyliczyli szczegóíowo Janocki i Jusxytiski w Dykcyjonarsu poetów polskich. Agrykola (Jan Fryderyk), xnakomity organista i najsdoluiejssy musyk XYHI wieku, urodzií siç w Dobiczynie w Altemburgu 1720 roku, uczeszczaf w Lipsku na prawo, póíniej pod síavrnym Sebastyjanem Bachem uesyf sie muzyki. Napisaniem intermesza p. t.: il Filosofo convinto, zjednaf sobie (1750) miejsce pray teatrze potsdamskim; po smierci Grau na (1759 r.) mianowany zostaí dyrektorem kapeli Pryderyka II . Zasscsytne to, chociai uciaiiiwe miejsce zatrxymaf ai do ámierci, (1774 roku). Agrykola napisal kilka oper, jako to: Achille* w Scyrot, IJiijenin to Taurydiie i t. d. Jego prxekfad Wstepv do nauki ipiewu Tosi'ego (Berlin 1757), sbogaecny licxnemi uwagami, naleiy do dziel gruntownyeh, i za lees siç jasnym wykfadem staroiytnej solmizacyi. Agrypnlja (s grecka: a bes, ipnos sen). Bexsennoié, zjawisko chorobliwe mianowicie cierpien, oddzialywajacych na mózg i wprowadiajacych go w stan ciaglego zadrainienia. Agryppa (Wenenius Lauatus), patrycyjuss rxymski, który 503 r. prsed Chrystusem, bedac konsulem razem s Publiusxem Postumiuszem, pokonaí Sabinów i sa to xaszczycony byf w Rzymie tryjumfem. Kiedy w 494 roku plebejusse, uciánieci priez wienyeieli patrycyjussów, podnieili bunt i pod przywództwem Sycynijusza opuscili Rz) ni, udajac sie na góre swieta, okolo 3,000 kroków od miasta, r.KCYKLOPKDWl TUM I.

14

210

Agryppa — Agryppa Nettesheim

Meneniusz Agryppa wyslany do nich od senatu, nakíonií ich znana bajka o zoiadku, przeciw któremu zbuntowaíy siç jakoby inné czíonki, do zaniechania zamiaru zaíoienia oddzielnej osady, bez patrycyjuszów. Pomimo wysokiej czci, jakiej powszcchnie uiywaí, umarí w takiém ubóstwie, ze go kosztem publicznym musiano pochowaé. Agryppa (Marcus Vipsanius), urodzif sie w 63 r. umarl w 12 r. przed Chrystusem; plebejusz z rodu, doszedíszy do najwyzszych godnoáci w panstwie rzymfkiém, oienil siq najprzód z Marcella siostrzenica Oktawijana Augusta, a potém z Julja, córka tegoz monarcliy. Agryppa by! dowódzca floty w bitwie pod Actium i nie malo sie, przyczynii do ustalenia potegi Oktawijana, który w nim znalazl przyjaciela, wodza i doradcç. Rzym zawdziecza mu zbudowanie panteonu i wodociagów. Agryppa I Herod, wnuk Heroda Wielkiego, syn Arystobula, spedzil raíodoáó swoja w Rzymie, a byla to mlodosc burzliwa. Wychowywany wraz z póíniejszym cesarzem rzymskim Klaudyjuszem, oddawszy sie. rozpuscie, gdy zmarnotrawif dostatki które posiadaí, naciskany od wierzycieli uciekí do Idumei. Tuíajac siç po róinych krajach, za staraniem iony iwej Kypros, wrócií do Rzymu, a zyskawszy wzglçdy cesarza Tyberyjusza, nial sobie powierzony nadzór nad jego eynowcem Kaligula, który jak tylko costal wíadca paústwa rzymskiego, obdarzyi Agryppç: Betanea, Trachonitis, Auranitis i Tetrarcliija Lizynijasza, z tytuiera królewskim. Herod przybyt do posiadfosci swoieh r. 790 od za?. Rz. i umiaï dziaïaé tak zrecznie, iz zagarnai Tetrarchijç Antyppy, to jest Galilee i Peree. Cesara Klaudyjusz przychylny takze Agryppie, obdarzyí go Samaryja i Judea. Chciwy wzglçdôw ludu zydowskiego, rozkazal r. 44 po Chr., sciaé apostóla Jakóba, brata Jana, i uwiezié Piotra. Wedle Dziejów apostolskich i Starozytnosci Józefa, podczas igrzysk wyprawianych na czesé imperatora rzymskiego, w chwili, gdy lud oddawaf mu czesé boska, dotkniety nagle clioroba robaków, w kilka dni umarl. (Dzieje Apostolikie, 12 rozdz.j. — Agryppa II Herod, syn Agryppy I, nie odziedziczy? po ojcu paAstwa, które zamienione zostafo w prowincyjç rzymska; lecz otrzymaf od cesarza Klaudyjusza mafe ksiestwo Chalcys, wraz z nadzorem nad swiatynia jerozolimska i prawem wybierania kaplanów najwyzszych. Póíniej obdarzony zostal Tetrarchija Filippa i Lizynijasza, oraz tytufem króle wskim. Widzac wzburzenie, jakie wywoíaly w ludzie zydowskim uciski wielkorzadzców rzymskich, starai siç uspokoié umysíy izraelitów; lecz gdy nie móg< tego dopiaé, a powstanie ogólne wybuchío, polaczyf sie z Rzymianami, i zapomniawszy o przeszíosci swych pradziadów, walczyí pod orfami Tytusa, zdobywcy Jerozolimy. Ostatni potomek domu Herodowego, umart majac lat 70, trzeciego roku panowania Trajana. X. L. O. Agryppa Nettesheim (Henryk, Komelijusz), bíedny rycerz, teolog, doktór i magik, nalezy do owych dziwnych osobistosci, które rucliliwoscia charakteru, zdolnosciami i niezwykíym pogladetn na swiat, odznaczaja siç dobitnie od ogólu, a mimo to jednak nosza na sobie wyraíne slady uíomnosci i Uedów epoki, w której iyli. Urodzony w Kolonii r. 1487, uczyí siç najprzód tamie, *a nastepnie w Paryiu, medycyny i prawa. Roku 1507 wrócií do rodzinnego miasta swego; niediugo zas potém wszedl w sfuzbe króla francuzkiego, a porzuciwszy takowa, udaf sie na dwór,Maígorzaty, regentki Niderlandów. Oskaríony przed nia jako kabalista i magik, uciekf do Anglii. R. 1512 pasowany na rycerza, walczyí przeciw Wenecyi pod choragwia cesarska, a nastçpnie powoíany na czíonka synodu pizanskiego, zjednaí sobie wzglçdy stolicy apostolskiej. Przebiegíszy Lombardyjç i Szwajcaryjf r. 1515, wystfpií w Pawii jako nauczyciel teologii i magii, a r.

Agryppa Nettesheim — Agryppina

211

1518 widzimy go syndykiem w Mete. Do r. 1521 oddany rozpamiçtywaniom, dotkniçty boleánie smiercia swej iony, przemieszkiwaf w Kolonii. Roku 1524 wnedi ibów w sïuzbç francuzka, jako lekarz nadworny królowej matki. Popadfezy w nieiaskç, przesladowany, nie upadf jednak na dachu, owszem, гики 1526 napisal: De incertitudine, et vanitate scientiarum. Wdziele tém zawarl Agryppa krytyke, epoki w której áyí, a gfówna mysl wypowiada w pytaniu: со moie czfowieka uszczeáliwic? Rozwijajac te mysl powiada: ie uszczçsliwié moie jedynie religija, ale nie religija oparta na obrzadkach tylko, nie pedanteryjna nauka, ale i y we, bezposrednie poznanie Boga. Przejçty ta mysla, gorzko krytykuje hierarchijç, i wzywa, aby síоwo Pisma nznaó jako powage uajwyzsza w sprawach religii. Zostawszy r. 1530 cesarskim historyjografem w Niderlandach, wydrukowaf tamze dziefo swe: De occulta philosophia. Zwolennik teozofii platoñskiej, uczy, ie swiat jest trojaki: ziemski, niebieski i ¡ntellektualny. Cztery elementa naturalne: ogieñ, woda, ziemia i powietrze, z ktorych tie, ziemski swiat skfada, znajduja sie i w áwiecie niebieskim, jako siíy niebieskie; w swiecie intellektualnym, jako potegi intellektualne; w Bogu zas jako ¡deje. Swiat, powiada Agryppa, ma dusze, która jest íródíem iyeia. Posrednikiem dziafaú duszy na ciato, jednej istoty na druga, jest tak гч/ът quinta essentia, duch áwiata. Wkaidej istocie tego swiata, oprócz sil materyjalnych, sa jeszcze inné, pochodzace z ducha swiata, vires oceultae; kto siíy te umie badaé, ten obznajmia sie' z magija naturalna. Magia coeleslis, wyzsza od poprzedniej, zasadza siç na poznaniu znaezenia liezb i wpíywu gwiazd. Najwyiszym stopuiem magii jest magija reügijna, która prowadzac czíowieka do poznania Boga i wspólnosci z nim, czyni go panem wszystkich rzeczy. Diiefo to potepili teologowie koloñscy; takiz sam wyrok wydaí fakultet w Löwen, o dziele Agryppy: De vanitate scientiarum. Wprawdzie od skutków wyroku teologów ochroniony zostaí Agryppa wpfywami kardynafa Campegiusa i kurOrszta koloñskiego Hermanna, który mu nawet daí priytulek и siebie; leez nie mogac diugo pozostaé na miejscu, przytém, znekany smiercia drugiej iony swojej, udaí siç do miasta Bonn. Podczas podrózy przedsiçwzietej z tego miasta do Lyjonu, wziçty do niewoli przez Francuzów, wypuszczony na wolnosd, umarí w Grenobli r. 1535. X. L. O. Agryppa, dorn staroszlachecki w Litwie. Agryppa (Wacíaw), jest autorem mowy pogrzebowej, o zyciu i smierci JanaRadziwiiía, ksiecia na Olyce i Nieswiezu; oraz opowiadania: O tiranaсh woloskich, na wiarogodnych ¿ródiacli oparte, р. п.: Oratio funeùris de Ill.Principis Joannis Radxiviii Olicae etNesvisii dueis vita et morte scripta. Addita est narratio scripta a fide digno de Valachorum Tyrannis 1553 r. 8. (Janociana t. 3). Agryppa (Wacíaw), kasztelan smoleiiski, w r. 1590 przez sejm do lustraeyi dóbr królewskich w Inflantach komissarzem delegowany, poprzednio marszaikowal izbie poselskiej na sejmie koronacyjnym w Krakowie przy wstapieniu na tron Henryka Walezyjusza 1574 r. Tenie sam, czy inny Wacíaw Jedrzej, byi poslem na sejmie 1613 r. z województwa wileñskiego, i deputatem na trybunat skarbowy. Xiesiecki pisze, ie jeden z tej rodziny, za czasów Zygmunta Augu sta, pisa! przeciwko Lippomanowi, i wiele ksiag do druku podai. Agryppina, córkaM. Vipsaniusza Agryppy i julii, byia zona cezara Germanika, któremu towarzyszyia we wszystkich wyprawach wojennych. Po smierci Ger manika, zamordowanego zrozkazu Tyberyjusza, Agryppina smiaio wystapifa prze ciwko temu tyranowi. Tyberyjusz skazai ja na wieczne wygnanie na wyspç Pandataria, obok Neapolu, gdzie Agryppina zamorzyfa sie gíodem w 33 r. po Nar. Chr. — Agryppiaa, córka poprzedzajacej, ualezy do najohydniejszych kobiet, 14»

312

Agrypplna — Aguessean

0 Jakich dzieje wspominaja. Bedac wdowa po rax dragi, watapífa w zwiazki malxeñskie i wfasnym stryjem, cesarxem Klaudyjuszem, którego córke. wydafa za eyna swego Nerona. Chcac tema ostatniemu zapewnié tron rzymski, oddaliía wielu znakomilych obywateli, a na ich czele Brytannika, syna Klaudyjusza i Mesealiny; e-trata nawet wis s negó meia. Pomimo tych wszystkich przysfug, jakie Agryppina wyswiadczyía Neronowi, ten ostatni rabié ja rozkazal w 69 roku po Nar. Chr. Agryppiny poród (partus Agrippinus). Так nazywaja poród, w którym dziecie nogami na swiat przychodzt. Porody tego rodzaju za nieszczesliwe u staroiytnych byíy uwazane; mniemano bowiem, ¿e dzieci takim sposobem urodzonych, same tylko przeciwnosci na áwiecie czekaja. Agtelek, wies w Wçgrzech, w komitacie komornskim, nieopodal drogi wiodacej z Budy do Koszyc. Przy niej znajduje sie sfynna grota, zfozona z mnóstwa krzyzujacych sie korytarzy i jaskiñ, zawierajaca najdziwaczniejsze formacye stalaktytowe. Agnado (Alexander Maria, margrabia de Las Marismas del Guadalquivir), jeden z najbogatszych bankierów nowszych czasów. Ur. 1784 r. w Sewilli, z rodziny pochodzacej od zydów portugalskich, w míodosci swojej sfnijf w wojskach hiszpanskiémi francuzkiém i byl adjutantem marszalka Soalta. Uwolniony w 1815 r. w stopniu puíkowoika, osiadf w Paryiu i doáé dtugo zajmowaí sie kommissyjonerstwem win hiszpaiískich i cygar hawañskicli; doszedíszy jai do pewnego majatku i zaíoiywszy dorn bankierski, negocyjowal kiika pozyczek hiszpañskich, w których, jak wieáé niesie, ukrytym jego wspólnikiem byí sam Ferdynand VII, 1 które wypuszczone zwyklc po stopie 60 za sto, przyczyniíy sie wprawdzie do rychíego bankructwa Hiszpanii; lecz Aguadowi za to posíuzyfy do zebrania kolossalnej fortnny. Zreczny i umiejacy korzystaé ze wszystkiego, nawet z groíb Anglii i Francyi, której to np. ostatniej pretensyje do Hiszpanii wynosily przeszío 92 milijonów franków, szybko jedne po dru gich prowadziï operacyje fínansowe, ai gdy rewolucyja 1830 roku prterwafa wypîatç procentów, a tém samém zniszczyía zupefnie kredyt Hiszpanii, wycofnaf sie z interesów publicznych i odtad zasíynaíjuz tylko, jako protektor nauk i sztuk pieknych. Majatek jego oceniano podówczas na 50 milionów franków; Ferdynand Vil na tych samych spekulacyjach zarobic mial do 80 milijonów. W zimie 1841 roku Aguado adaf siç do Asturyi, día uporzadkowania nabytych tamie przez niego rozleglych kopalni wegla; w drod/.e z Otiedo do Gijon, zaskoezony snieina zamiecia i zmuszony kilka godzin odbywac podrói piechota, zmeczony, xziebniety, umarf w nçdznejtaoberiy, i nowy tym wypadkiem daf przykíad znikomoáci szezeácia tego swiase. Cíalo jego odwieziono do Francyi i pogrzebano na cmentarzu Père la Chaiy. Aguado zostnwif trzech synów, z których najstarszy sluzyl w dyplomac i francuzkiej. AgQCSSean (Henryk Franciszek d"), síawny prawnik i kanclerz Francyi; ur. w Limoges r. 1663, z poczgtku, pod wplywem zaiylosci z Rasynem i Boalem, oddawal sic poezyi, pózniej poswiçcit siç prawu, roku 1690 zostaí adwokatem i wkrótce potém prokuratorem generalnym parlamentu. D'Aguesseau z wielka gorliwoscia zajmowaí sie wynalezicniem s'rodków na odwrócenie groznego juz wówczas pauperyzmu, szczególnie gdy w zimie 1709 r. kraj nawiedzony zostaf kleska gíodu; wiclkie tei ulepszenia zaprowadzil w administracyi szpitali. Jako nieugiety obroñea praw ludu i kosciofa gallikañskiego, odrzucií postanowienia Ludwika XIV i kanclerza Voisia'a, na korzysc bullí papiezkíej нт'цепИи*. R. 1717, za regeneyi ksiçcia orleañskiego, mianowany kanclerzem; w nastepnym roku, za opúr stawiony

Agoesseau — Agyleu?

313

projektom finansowym Law'a (ob.), popad! w nieiaskç, póíniej jednak, po apadkn Law's, przywróconym zostat na dawna godnosd. Wszakze i jego usiiowania nie zdofafy polepszyé rozpaczliwego poioienia; acz mimochçtnie, zezwolif na nowe niedorzeczne plany, jak np.na wygnanie parlamenta do Pontoiee; gdy jednak oparl sie coraz dziwaczniejszym projektom kardynafa Dubois, powtórnie zfozony zostal z urzedu. Wprawdzie w r. 1727 kardynaf Fleary pozwolif ma powróció do stolicy, wszetako kanclerstwo oddano mu dopiero w 10 lat pózniej. Umarî г. 1751. Dziefa jego, zfozone z mów parlamcntarnych, obron sadowych, wyroków i opinij prawnych, wyszíy w 13 tomach p. t.: Oeuvres, de Mr. le chancelier d'Aguesseau (Paryz 1759—1790), i odznaczaja sie równie gruntowna nauka, jak stylem pieknyin, moie niekiedy zbyt kwiecistym. AgOffi, bozek kafmucki, którego wyobrazaja w postaci ludzkiej, siedzacego na Ironie, z ksiaika w rçku. AgOlla, miasto i rzeka w prowincyi Habat, w króiestwie Fezu; prowadzi znaczny handcl bydfem, woskiein i miodem. — Agaila {villa Gultierei de l'J, mia sto mexykanskie, niegdyá bardzo zainozne, dzis podupadio. A gal Гао ПвИГ, formula odiiosiu do uroczystosci uoworoczuej u dawnych Galló w, kiedy z poczatkiem roku najstarszy druida (kapfan), na czele innych i In du szedf do lasu i zíotym sierpem sciiiaf zoíedzie z debów, które nastepnie poswiecone rozdawano miedzy pospólstwo.—W Bretanii i w Pikardyi ubodzy do niedawnego jeszcze czasu chodzili w wilije nowego roku po domach zamozniejszych mieszkaftców, zbierajac dary przy okrzyku: à yui Van neuf1. Agairre (Józcf Saenz d'), kardynaf, urodzony w Logroño, w Hiszpanii, roku 1630; wstapit do zakonu benedyktynów, otrzymawszy stopieñ doktora teologii w Salamance, r. 1668, byf tamíe znakomitym professorem, pózniej opatem s. Wincentego i sekretarzem inkwizycyi, w koñcu kardynaïem. Z pomiedzy licznych jego dziel teologicznych i filozoficznych, celniejsze sa: Collectio maxima Conciliorum omnium Hispaniae et Novi orbis, tomów 6. Theologia S. Anselmi, tomów 3. Pisa! takie przeciw czterem propozycyjom Kosciola gallikanskiego r. 1683; niektórzy wszakze przypisuja to dzieío ks. Charlas, z dyjecezyi Pamiers. Um. w Rzymie 1699 roku. Agar, staroiytny mçdrzec Izraela, który w Przypowiesciach Salomona, wskazany jest jako autor ich rozdziafu XXX. Wielu kommentatorów, równie jak i. Hieronim, rozumieja pod tém imieniem samegoz Salomona. Ale sfusznie zarzucano, te Agur wymieniony jcst tu jako syn Jachego, gdy Salomon zawezc , nawet w Piesni nad Piesniami, mianuje siç synem Dawida, a forma i niektóre wyraienia Przypowiesci nie zdaja sie byd pisane zwykfym stylem Salomona. Przeto Agur jest moie nieznanym medrCem Izraela, którego przypowiesci zaiaczono do zbioru Salomonowych. AgOTOZynskie Wyspy, leia na poJudn.-wsch. stronie morza Kaspijskiego; rozciagaja sie na 35 wiorst wzdfut i 12 wiorst wszerz; mieszkaja na nich Truchmeúcy; naleia do Rossyi od r. 1743. AgOtl, rodzaj ssacych, (Dasyprocta Iiiig.), z rzçdu szczurowatych (yliresJ, zïozony z kilkunastu gatunków amerykaúskich, nieprzechodzacych wielkoscia zajaca; majacych nogi kopytkowate, tylne dwa razy dfuzsse od przednich, zamiast ogona seczek krótki, nagi; pyszczek ostry; uszy krótkie, jajowate. Ciaío pokryte szerscia twarda, na tyle díuisza. Zwierzatka ksztaftne, nocne, roálinozerne, podobne z obyczajów i smaku miesa do zajçcy. Agyleos (Henryk), urodzony w Bois-le-Duc, pochodzenia wloskiego, wydal r. 1561 przekiad z greckiego na jçzyk (aciúski Nomokanonu Focyjusza, wyiszy

214

Agyleus — Ablas

nid tlumaczenie Gencyjana Herveta. Krzysztof Justel zafaczyf pnekfad Agyleusa do oryginaiu Nomokanonu, wraz z kommentarzem Teodora Balzamona, wydanego w Paryiu 1615. Agyleus przeioiyl takie Novelle i edykta Justynijana; ludziei konstytucyje cesarzów Justyna, Tyberyjnsza, Leona i Zenona. Jego opis wjazdu Filipa II, króla liiszpaiiskiego, do Brabancyi, wyszedf w Utrechcie 1620. Agyoijanle, (z greckiego a bez, i yyne kobieta); tak nazywano heretyków, okoío г. 664, którzy nie ienili sie, twierdzac, ze Bóg nie ustanowif mafiei'istwa. Agyrta, w greckiém: wagus, wíóczega, szarlatan, szalbierz, со fudzi latwowiernych okazafoscia mniemanych sekretów, skutecznych lekarstw. AhaSWeniS albo AsSWerOS, jest to, podíug nowo odkrytych napisów éwiekopismem i hieroglifami, toi samo imie со w staro-perskim jezyku Ksz-icersie, a w greckim Xerxes. Lecz nie oznacza tego mianowicie króla, którego Grecy Xerxesem nazywali; jest raczej tytuíem królów perskich, podobnie jak Farao egipskicli, jak Abgar armei'iskich. Znaczy zapewne Ico-rex lew-król, i w Starym Testamencie dawane jest kilku monarchom. 1) Aliaswerus, Asswerus, u Daniela (9, 1), jest ojcem Daryjusza Meda, zapewne ten sam, którego Grecy zwykle nazywaja Astyjagesem, i opisuja jako króla gwaitownego i okrutnego. 2) W ksiçgach Ezdraszowych (4, 6) nastepca Cyrusa nazywa sie Ahaswerns: jest to, bezwatpienia, Kambizes, który panowal lat 7 i miesiecy 5, i przedstawiany jest jako pan okrutny, lekkomyslny i prawie szalony. Do niego, po smierci Cyrusa, Samarytanie zanosili skarge na Zydów, podajac w podejrzenie odbudowywanie swiatyni, aby przeszkodzié dalszym robotom. Ezdrasz nie mówi, jaki byt skutek tej skargi. 3) Co sie tycze Ahaswerusa, który podïug Biblii, panowal od Indyj ai do Etyopii, nad stem dwiemadziesty i siedmia krain, a o którym pisza ksiegi Esther, exegeci wykiadaja go przez wszystkie imiona królów medanskich i perskich, zaczawszy od Aslyjagesa do ArtaxerxesaDJugorekiego. Wiçksza czesc nowozytnych, od Skaligera i Justa, npatrnja w tym Ahaswerusie Xerxesa, któremu wizerunek skreslony w ksiegach Ester bardzo przypada, bo w istocie Xerxes byl okrutnym, samowolnym, kaprysnym królem: chociaz, z drugiej strony, niektóre okolicznosci wskazywaé zdaja sie, ie wypadek opisywany w ksiegach Ester zdarzyf sie podczas niewoli Izraelitów.—Imiç Ahaswerus miaï nosié ¿yd wieczny tufacz (ob.).— Pod tytuíem Ahasoerus wydaí Edgar Quinet (r. 1833), osobliwszego rodzaju dzieio, które, jak sam wyraia sie, jest „historyja swiata, Boga w swiecie, tudziei powatpiewania о swiecie." L. R. Ahawa, rzeka w Assyryi, nad która Ezdrasz zgromadzii Izraelitów wracajacych z nim z wygnania, zatrzymaf sie tu czas niejaki, wzywajac ztad reszte spóíziomków, aby szli z nim do Judei, nakazal tei post dla uproszenia szczçâliwej drogi, wydaí kilka postanowieñ o kapfanach i naczyniach swiçtych. Jest to zapewne assyryjska rzeka Diawa albo Adiawa. Ze zas wszystko со Ezdrasz opowiada, dziaio siç nad rzeka, w bliskosci miasta tegoi nazwiska, przeto mosiafo nazywaé sie Ahawa miasto, niedaleko tej rzeki, gdzie sie, zgromadzali Izraelici w powrocie z wygnania do ojczyzny. (I Ezdr. 8, 15. 17, 21 —31). Ahialon, z pokolenia Zabulón, byi sedzia Izraela, w ciagu lat dziesieciu, po Abetanie Bellejemczyku, który miaí 30 synów i 30 córek, i rzadzií Izraelem lat 7, do r. od stw. sw. 2830. Ablas, prorok Pañski, mieszkajacy w Silo, byl jednym z piszacych historyje albo dziennik spraw Salomona (II Paralip. 9, 29). On lakie przepowiedziaf Jeroboamowi, ie Pan uczyni go królem dziesieciu pokolen Izraela, które odbierze synowi Salomona. Przy koúcu panowania Jeroboama, gdy rozniemógl sie syn jego Abia, matka jego odmieniwszy szaty udaía щ po radç do Auiasa,

АЫм — Актам

215

jui oeîemniafego ze staroíci. Poznaf ja wszakie prorok i powiedziaf, aby oznajmifa meiowi, ie Pan zniszczy i wytraci jego dom ai do szczetu za karç bafwochwalstwa; i ie przy samém wejsciu jej do miasla z powrotem, nmrze dzieciç: со aie téii stalo. (III Król., 11, 29; 14, 1). AblefOld (Karolina), ur. 1781 r. w Stedten pod Weimarern, córka pufkownika bannowerskiego Seebacha, w 10 jui rokn iycia próbami poetycznemi zwróciía na siebie uwagç Goethego. Zaálubiona wr. 1798 Janowi Ahlefeld, magnatewi holsztyñskiemu, po krótkiém z nim poiyciu maiieñskiém powrócifa do Weimarn i od iad pod pseudonymami Elizy Selbig i Natalii wydafa okolo 40 wiçkszycb i mniejszych powiesci, z których jako najcelniejsze wymieniamy : Maria Müller (1814), Felicitas (1825), Heimig, Königin von Polen (1831) i Der Stab der Pflicht (1832). Um. r. 1847 w Cieplicach. Ablfeld (Jan Fryderyk), teolog i kaznodzieja protestancki, ur. 1810 r. w Meh ringen Aschersleben, w ksiestwie Anhalt-Dessau. Po ukonczeniu nauk teologicznych w uniwersytecie hallskim, peinif w róinych miejscach obowiazki, jui duchowne, jui nauczycielskie; od r. 1851 byf pastorem w Lipsku. Wydaf niemafo dziei duchownych, z których celniejsze sa kazania: Predigten über die evangelischen Perikopen, Halla, 1848; 4-te wydanie 1855; — Sonntagsgnade und Sonn tagssünde, tamie 1850; 3-eie wydanie 1853;— Predigten an Sonn-und Fest tagen, oder Bausteine zum Aufbau der Gemeinde, Lipsk 1852 — 1855, to mó w 6, trzy wydania; — Katechisums-Predigten, Halla 1852; — Der christ liche Hausstand, tamie 1851. Pisa? takie powiesci moraine; a od r. 1847 wydawa< dziennik Missionsfreund. Ahmed&bad, miasto w Indyjach angielskich, w prezydencyi Bombay, nad sptawna rzeka Salermatty, liczy 100,000 mieszkaíiców; w XV wieku sfynefo z przepychu pafaców, meczeíów i ulic, od koi'ica XVI wieku jednak zaczelo chylió sie. do upadku. Okrag, którego miasto to jest stolica, odznacza sie niezmierna iyznoscia. AhOIH (Andrzej), jezuita, znakomity malarz alfresków, którymi ozdobii koecióí jezuicki w Piotrkowie. Ukoñczyl je w r. 1741. Ahr, rzeka, (ob. Aar). Ahrens (Henryk), professor, filozofii prawa i umiejetnoáci politycznych uniwereytetu w Gracu, urodzif siç r. 1808 w król. hanowerskiém, ksztaícií siç w Wol fenbüttel i w Gettyiidze, gdzie byí zwolennikiem filozoficznej szkofy Krausego. W г. 1830 zyskaf rozgios przez rozprawç: De confoederatione germanica, w której zalecal utworzenie przy zwiazku niemieckim parlamentu ze stanów. Naraziwszy sie przez to rzadowi, zrauszony by! w r. 1831 przyíaczyó sie do agitacyi getyngskiej, skulkiem czego schronii siç najprzód do Belgii, potém do Paryza. Tu wstrzymywaf siç od polityki, i w г. 1836 rozpoczaf publiczne odczyty o filozofii niemieckiej, poczawszy od czasów Kanta. W r. 1839, gdy ofiarowano mu posad? professera filozofii w uniwersytecie bruzelskim, wydaf swoje odczyty paryzkie p. t.: Cours de Psychologie, a nastepnie: Cours de droit naturel, który do roku 1848 ai trzech doczekaf siç edycyj, i tfomaczony zostaf na wszystkie obce jezyki, a nawet po akademijach prawa w Brezylii, Chili i Peru przyjçty w programatach jako zasadniczy. W r. 1848 Abrens z rodzinnego swego miejsca obrany zostaf deputowanym do zgromadzenia narodowego w Frankfurcie, gdzie z poczaïku skfaniaf siç na strone przewagi Pruss, lecz po wyjsciu programatu Gagerna naleiaf do zaciçtych przeciwników wykluczenia Austryi. Wystçpiwszy ze zgro madzenia wraz z innymi posfami hannowerskimi, nie wrócif jui do Bruxelli, gdzie jego posada ciagle byfa niezajela, lecz r. 1850 przyjaf wezwanie na pro

216 fessora prawa w Gracu. Tegoz roka wydai: Organische Staatslehre auf philo sophisch-anthropologischer Grundlage (torn 1, Wieden 1850 г.). АЬгЬшШ, w starozytnej religii Parsów, nazwa llego pierwiastku na swiecie, naczelnik zlych duchów i ojciec wszystkiej ciemnosci. Myt o Ahrimaoie siega poczatku swiata i potopo; kiedy bowiem przeciwny jema, Oraozd, pierwiastek wszystkiego dobrego i ¿wiatla, nie byl stworzonym przez nikogo, bo istnial w wiecznoéci, Ahriman splodzony zostal przez czas bez granic (Zerwane Akerene) i día tego, choé mial poczatek, konca jai mieé nie bçdzie. Zaraz po jego narodzeniu, mietekaniem jego byla odwieczna ciemnoáé, wola jego wszechstala, dach jego nie miaf iadnego poezucia dobra, ktôre calkiem byío jema nieznaném. Poznavrszy sie, nastepnie z Ormuzdem i z panstwem swiatlosci, dopiero pozyekaí s'wiadomosé wlaenej istoty i w nieublaganej z tamtemi stanat sprzecznoáci; olbrzymiém wysileniem atworzyl najprzód ale duchy, Dewsów i Dañidióte, gdy atoli odrzucií pokój ofiarowany mu przez Ormuzda, potega samoistnego i áwietego slowa: Hönower, гоwniez stworzonego przez Zerwane Akerene, stracony zostal w przepascie, w ktorych lal 3000 spedzil jakby w letargu. Tymczasem Ormuzd (ob.) z Amtxaspandami (ob.), czyli dobremi duchami, dokonal wielkiego dziela stworzenia, i tak powstaly niebo i gwiazdy, woda, ziemia, drzewa i roáliny, zwierzçta, a nakoniec i czlowiek. Wszystkie te stworzenia z poezatku bylj dobre i czyste, ai do piero, gdy po upfywie trzydziestowiekowego wygnania, Ahriman ze swemi duchami powstal znowu z przepasci, przez nastepne 3,000 lat wszelkiemi silami staral sie, dzielo Ormuzda zepsué i zanieczyscié. Pomimo oporu dobrych duchów, atara nta Ahrimana dotaríy swego celu, a niezliczona moc llego, tak pod wzglçdem moralnym, jak fizycznym, rozsiadla sie na swiecie, tak ii przez dalsze 3000 lat zlo nawet góre, otrzyraalo nad dobrém. Wszelako z Zoroastrem (ob.) rozpoczyna sie. takiz sam okres trzeci i ostatni: w którym pañstwo Ahrimana ma bye" pokonaném, a Ormuzda powoli znowu przywróconém; pod koniec zas tego okresu stworzenie oczyszczone jui bedzie ze wszelkiego kalu i pierwiastków szkodliwych, a przeznaezenie obeenego swiala zostanie spefnioném. Póiuiej wszystko bedzie inné i lepsze: umarli zmartwychwstana. z grobów, ziemia spfonie skutkiem zetkniçcia sie, z kometa, ale z tego pozaru, niby fenix z popiolu, wyjdzie znowu piekna i mloda, arcywzór wiekuistej, Ormuzdowej doskonaïosci. F. H. L. Ahumada (don Pedro Giron, margrabia de las Amarillas, keifte d'), potomek staroiytnej rodziny Girouów, w 18 roku zycia zostal oficerem gwardyi królewskiej, w wojnie o niepodlegtosé Hiszpanii by! naczelnikiem sztabu ksiçcia Wellingtona, zas po powrocie Ferdynanda YII wyobrazeniami konstytucyjnemi áciagnal na siebie nielaske króla. Po rewolucyi 1820 r. zostal, choé nie na dlugo, ministrem wojny. Testamentem Ferdynanda wyznaczony na czlonka rady regencyjnej pod maloletnoàé królowej Izabelli, zaprotestowal przeciw gwaltownym árodkom uíytym przez ministra Martínez de la Rosa na usmierzenie zbuntowanych prowincyj ; pózniej gwaftown§ buta arystokratyczn| narazil sobie prawie wszystkie klasay narodu. W 1835 r. za prezesostwa Torrenna w gabinecie, objal na nowo m¡nisteryjum wojny; wszakie projektowane przezeú reformy w wojskn i usüowania do zawarcia zgody z Baskami pozostaly bez skutku, nawet zarzut nepotyzmu, który mu powszechnie czyniono, do reszty zrobil go niepopularnym. Jeszcze przed wystapieniem Junt przeciwko Torrennowi poda! sie do dymissyi, i w izbie procerów stanaí na czele oppozycyi przeciw Hendizabalowi (1836 г.). Za ministerstwa Isturiza i po jego upadku nie mieszal sie wcale do spraw publicznych, a w roka 1837 przeniósl sie do Bordeaux, gdzie odtad, adata oé zaj«¿ polUycznych, spokojnie zamieszkuje.

Aays-ha — Algues

217

iSJfl fu. okrxyk, którym sie, zacheca charta do scigania sa zwierzem. Al, (ob. Leniwiec). Al czyli Ay, miasteciko w departamencie Marny, Hczy do 4000 mieszkaiíców, sfynne winem musujacém, które od niego ma swoje nazwiako (ob. Siampanskie wino). Aide toi et le olel faldera, towanystwo prawaego opon, safatone w гака 1824 przez doktrynerów i redaktorów gaiety Globe: Rémusata, Guissarda i Du bois, w cela zneutralizowania srodków gwaftownych, których apodziewano siç wówczas po Bourbonach. Postawa tego towarzystwa ciagle spokojna, dopiero niebezpieczniejsze dla rzadu nabrafa pozory, gdy w 1827 r. prezydencyjç jego objal Odilon Barrot i do skíadu jego weszli owoczeáni naczelnicy oppozycyi: Thiers i Mignet. Oni to gfómie przygotowywali opiiiijç pobliczna na koniecznosc wygnania starszej linii Bourbonów i Ludwikowi Filipowi zjednywali stronników. Púíoiej, kiedy zostali ministrami, towarzystwo wiele z wpfywu swojego stracifo, ai nakoniec w r. 1834 caikiem sie rozwiazalo. AldOS albo AstOS, miasto w Rumelii, w Turcyi europejskiej, u stokn poïudniowego Bafktnow, liczace okoio 6000 mieszkaúców. W poblizu jego znajduja sie. zrodfa mineralne eiarczane, przy których suflati Selim II, wybudowal wspaniaíe fazienki. R. 1829, po przejsciu Bafkanow przez wojska rossyjskie, Aidos zostafo zdobyte szturmem przez generala Riidigera. Algnan (Stefan), akademik francuzki, nr. 1773, nm. 1824, przefoiyí wierszem Ilijadç i Odyssejç Hornera, ta ostatnia wszakie nie byïa drukowana; z angielskiego tíómaczyí rozprawe Popego o krytyce, i Wikaryjusza Wakfeldzkiego; prócz tego napisal tragedyje: Brunehaut, Arthur de Bretagne i Polyxene, oraz operç: Nephtali, z muzyka Blangini'ego, lecz wszystkie te utwory zaledwie kilka miaiy przedstawieñ. Z pism politycznych Aignana wymieniamy: De Vétat des prote stant* en France depuis le 15-wie s iècle, jusqu'à nosjours i Des coups à"état. Aignan byl wspóípracownikiem pisma: Minerve française, po przerwaniu którego wydawal: Bibliothèque nationale, waina jako zbior licznych niedrnkowanych, a obchodzacych historyje francuzka dokumentów. W r. 1815, po ámierci Bernar dina de Saint-Pierre, przyjçto go do akademii, gdzie wedfug przyjçtego zwyczaju odczytai pochwalna bijografije swego poprzednika. Aignan odznaczyf sie odwaga cywilna, gdyi w r. 1793, w pare, tygodni po ácieciu króla, napisaí tragedyje p. t.: La mort de Louis XVI, nadto niejednokrotnie opierat siç owoczesnym naduiyciom. Za Napfcleona I byl urzednikiem dworskim. Aigner (Piotr), znakomity budowniczy, który wsfawil imie swoje wzniesionemi gmachami w róznych stronach Polski, które poswiadczaja, tak znajomoáé, jak i smak jego na doskonalych wzorach uksztalcony. Oglosif drukiem: 1) Cegielnia nowa, wynalazku wïasuego. towicz 1788 r. z (¡gurami. 2) Budownictwo wiejskie z cegïy glinosuszonej. Warszawa 1791. 3) Rozprawa o guscie w ogólnoáci, a w szczególnoáci w architektorze. Warszawa 1812. Jako czfonek Towarzystwa przyjaciól nauk w Warszawie, w Rocznikach tegoi towarzystwa w tomie 7, drukowaî: 4) Rozprawç o sViatyniach u staroiytnych i o slowiaiiskich.—Algner (Karol), brat Piotra, ur. 1786, wysfany kosztera Stanisfawa Augusta do Rzymu, celem doskonalenia sie, w malarstwie, po trzykroó nagrodami akademii kapitoliúskiej uwieúczony. Umarí w míodym wieku. Algnes Mortes, staroiytne miasto w francuzkim departamencie Gard, liczace przesxfo 3000 mieszkaúców i pofaczone z morzem Sródziemném kanaíem Graudu-Roi. Prowadzi handel szczególniej rybami i sola z przyleglej kopalni Peccais.

218

Algues Hortes — Affly

s. Ludwik wypïynaf ztad dwukrotnie (1248 i 1270 г.) na wyprawe krzyzowa do Palestyny, со dowodzi ie morze od tego czasu znacznie sie, cofnelo. Aiguillon, tytul ksiaiecy, pochodzacy od zamku i miasta tegoi nazwiska w departamencie Lot-et-Garonne. Wr. 1638, kardynal de Richelieu kupil te posiadíosé día swej siostrzenicy, Maryi Magdaleny de Yignerod, która przekazala ja testa menten! siostrze swej Teressie. Po niej Aiguillon dostalo sie synowi jej ArnaudVignerod Duplessis Richelieu.— Syn tego ostatniego, ksiaie. Aiguillon, by! deputowanym od szlachty francuzkiej na sejmie 1789, na któryra oáwiadczyí sie, stanowczo za mieszczañstwem i zrzek? sie, wszelkich przywilejów. W г. 1792 Ai guillon zmuszonym byl wydalió siç z Francyi i umarf na wygnaniu w 1800 roku w Hamburgu. AlЫп (Jan), literal angielski (ur. 1747, um. 1822), byl poczatkowo lekarzem w Yarmouth, lecz gdy dla liberalnego sposobu myslenia (sprzyjal bowiem zasadom rewolucyi francuzkiej) wielu narobií sobie nieprzyjacióí, w r. 1792 przeniosl sie do Londynu i calkowicie od dal sie pismiennictwu. Znakomitsze jego dziela sa: Unioertal Biography (10 tomów 1799—1815), History of the reign of Geor ge III, i mnóslwo innych prac literackich, ktore po kilkakrotnie wydawano i na obce jçzyki tlómaczono. — Córka jego Alkln (Lucy), która wydala bardzo ciekawe pamiçtniki dworu królowej Elzbiety, napisala bijografije, swego ojea. Allant (Ailantus). Rodzaj roslin utworzony przez Desfontaina, nalezy do rodziny Sumakowalych (Terebinthaceae). Cechy jego sa : kwiaty rozdzielnopíciowe, kielich piçciozebny; korona pieciopíatkowa; prçcikow 10; guzikáw owocowych dwa do pieciu, z wewnelrznego ich boku wyrasta tylez szyjek na wierzcholku wydçtych. Owoce sa 2 lub 5 skrzydlaki nieotwierajace sie, podlugowate, ostro-koñczyste z dwóch stron, jednokomórkowe i jednoziarnowe. W ogrodach utrzymuje siç Ailantus glandulosa (Desf), drzewo piekne, wyniosle, ma liscie pierzaste i kwiaty w piçkne wiechy uíozone. Ä. P. Allband (Jan), urodzony 1674, umarf 1756 roku, síynny szarlatan wieku zeszíego. Dorobil siç znakomitego majatku sprzedaza leku na wszystkie choroby, znanego pod nazwiskiem proszku Ailhaud'a. W roku 1738 wydaí dzielo pod tyluíem: Traité de l'origine des maladies et des effets de la poudre purga tive, ktore przeloiono na jçzyk polski pod napisem: Medicina universalis, to jest lekarstwo powszechne na wszelkie choroby, czyli traktacik o íródle chorób, a uiywaniu proszku scierajacego, w Warszawie, u Grulla 1778 roku.— Syn jego Ailband (Jan Kasper), wydaí o wynalazku ojea swego dzielo w gieciu tomach, pod tytulem: Médecine universelle. Carpentras, 1760—64. Ailly (Piotr &'), czyli Petrus ab Alliaco, urodzony 1350 roku w Compiègne sur l'Oise, z ubogich rodziców. Uczac sie, zmuszony byi, dla wyiywienia sie, posfugiwaé odíwiernemu. Otrzymal stopieá doktora w Sorbonnie 1380 г., w cztery lata pózniej byl professorem i przeíozonym kollegijum Nawarry w Paryiu, gdzie Gerson i Mikoiaj de Clemaogis znajdowali siç w liezbie jego uczniów. W r. 1389 zostai kanclerzem uniwersytetu paryzkiego; spowiednikiem i jaímuinikiem króla Karola VI. Podczas schizmy zachodniej wzial strone Piotra de Lune (Benedykta XIII) i wyjednal uznanie go papiezem we Francyi. W r. 1395 otrzymal biskupstwo Puy; a w nastepnym biskupstwo Cambrai, dokad sie udal przekazawszy urzad kanclerza Gersonowi. Nalegaf na zwolanie soboru powszechnego, celem poloienia koi'ica oplakanemu rozdwojeniu Kosciofa; byl glównym promotorem, oraz najczynniejszym czlonkiem soboru w Pizie 1409 roku. We dwa lala póíniej Jan XXII dal mu kapelusz kardynaiski i mianowal legatem swoim w Niemczech (1413 roku). Ailly znajdowal siç na soborze Konstancyjenskim, gdzie wyslepo

Affly — Alnsworth

219

wat jako zawziçty przeciwnik Hussa i obroñca zasady o wyiszosci soboro powszechnego nad papiezem. W ogólnosci, pod wzgledem dogmatów nalezaî do scisle prawowiernych ; zas со do organizacyi i karnosci kos'cielnej, nakiauiaï siç ku reforroie. Pod pierwszym wzgledem zwano go „niezmordowanym míotem na heretyków." Z Konstancyi udaf sie jako legat Marcina V do Awenijonu i ta umarí 1419, a wedfug innych 1429 r. Znakomite miejsce zajmuje miedzy filozofami, oraz teologami i kanonistami Wieków Srednich. Znaczna liczba jego dzieí ogfoszona jest drukiem, miedzy innemi traktat o Sferxe, w Paryzu 1494 roku; 0 Meteorach Arystotelesa, w Strasburg!! 1504 roku. Almoin, (urodzony 950, umarí 1008 г.), kronikarz francuzki, autor dzieía: Histoire de* Français, w pieciu ksiçgach, z których trzy tylko, obejmujace przecigg czasu do 16 roku panowania Klodoweusza, niezaprzeczenie sa jego pió— ra; dwie pozostaíe zapewne juz kto inny napisaí. Alo, rzeka wpadajaca do Rodanu we Francyi, wypïywa z departamentu Jura 1 wpada do Rodanu pod Antron.—Ain, wschodni département francuzki, graniczacy na póínoc z departamentami Jura i Saône—et-Loire, na wschód oddzielony Rodanem od Szwajcaryi i Sabaudyi, na poiudnie tai rzeka od departamentu Izery, na zachód Saona od departamentów Saône-et-Loire i Rodanu. Wschodnia czeáé je go jest górzysta, poíudniowa asi pokryta niezliczonemi bagnami, z których epidemiczne wywiazuja sie febry. Najlepsze grunta znajduja sie w stronie póínocnej i te, chociaí stanowia zaledwo trzecia czeád powierzchni cafego departamentu, wystarczaja swa produkcyja na jego potrzeby. Artykuíami wywozowemi sa : konie, bydio, owoc, nierogacizna i ptastwo. Z mineraíów napotykaja siç: ielazo, miedí, galman, drzewo bitumiczne, gips i rozne gatunki glinki garncarskiej. Przemysí w ogólnoáci malo jest rozwiniety. Departement ten liczy okoío 350,000 mieszkañców ; stolica jego jest miasto Rourg. Ain-DIadhy, miasto pustyni algierskiej, na poiudnie Maskary, zbudowane na skale w posród piasczystej równiny, otoczone pysznenfi ogrodamr, liczy okoío 2,000 mieszkañców, zostaje pod wíadza marokaiiskiej rodziny Tedzinych, posiadajacej sfawç wielkiej áwiatobliwosci. Miasto to, jedna z rzadkich oaz w tej stro nie, jest miejsce m wypoczynku día liczuych karawan; mieszkañcy jego iyja tylko haudlem i przemysfu nie znaja zadnego. Abd-el-Kader, po zawarciu pokoju w Tafnie, wypowiedziaí wojne Tediiniema i w Czerwcu 1838 roku oblegí Ain-Madhy, ale bezskutecznie; gdy go bowiem po roku nie zdoiaí zdobyd, zmuszony byí porznció swój zamiar, día zwrócenia sie przeciwko Francuzom. Alnos, nazwa pierwotnych mieizkaúców wyspy Jesso, wypartych ztamtad przez Japonczyków. Krusenstern i Langsdorf opisuja ich, jako ludzi iagodnego charakteru, drobnego wzroslu i ciemnej skóry. Ainsworth (Robert), urodzony 1660, zmaríy 1743 roku, grammatyk angielski, odznaczyí siç jako wyborny nauczyciel w szkoíach londynskich, oraz jako autor slownika iaciíisko-angielskiego, który kilka miaí edycyj. — Ryl jesccze inny AlnsweTtb, uczony teolog angielski, jeden z przywódców sekty Brownistów czyli niexaleinych, który wydaliwszy sie z ojczyzny, osiadí w Amsterdamie i tamie zaíoiyi gmine. Umarí 1629 roku, zostawiwszy wielce interesujace komentarze do starego Testamentu. AinSWOrtb (William Harrison), jeden z najznakomitszych i najpíodniejszych tegoczesnych powieácio-pisarzy angielskich, urodzii siç 1805 r. w miescie Man chester, gdzie ojciec jego byí bardzo wziçtym adwokatem, czyli sollicytorem. Wychowai siç na wsi pod Manchestrem; gdzie udzielaf mu poczatkowych nauk wuj jego, ksiadz Harrison. Ainsworth idac za wol§ ojea, poswiecîé sie miai pra

220

Ainsworth

wnictwu, i w tym cela, obyczajem angielskim, oddany zostai na naukç do pewnego znakomilego adwokata, lecz belletryslyka brala gôrç nad kodexami. Pom¡mo to, po smierci ojea, dziewietnastoletni Ainsworth z moeném postanowieniem dalszego ksztafcenia sie w zawodzie prawnym, udal sie do Londynu, lecz i tu ulegl wrodzonemu powolaniu, którego nie tamujac jui wiecej, cafkiera sie oddal teatrowi i literaturze pieknej. Pierwszém jego peíném roíglosa dsiefem byía powiesé pod tytulem: Sir John Chiverton (Londyn 1825 г.); nastepnie, poslubiwszy córke jednego z najznakomitszych ksiegarzy Iondyúskich, Ebersa, cajmowaf sie wydawnictwem ksiazek i energicznie wziaf sie do pracy, lecz w póítora roku. zawiedziony w swych oczekiwaniach, rzucii wszyslko i udaí sie do Wfoch i Szwajcaryi. Powróciwszy do ojczyzny, zwiedzif romantyczne Chesterfield, które natchnefo go mysla napisania powiesci: Rookuood (Londyn 1834 г.). Dzieío to powszecline zyskaio poehwaly, gfówna zas síawe zyskafa mu wydana w 3 lata póíniej powiesé pod tytulem: CrichUm, za klórej ваш szkic zaplacií mu nakíadca 350 funtów szterlingów. Z kolei wydal mnóstwo powiesci, w których dowiódf nietylko powiesciarskiego talentu, lecz razem glebokich studyjów nad angielskiemi obyezajami i pomnikami staroiyfnosci. Utwory Ainswortha najprzód zamieszezane byíy zwykle po peryjodycznych pisinacli wíasnych lub obeych (byí bowiem wiascicielem Ainsworth't maf/azine i Nete monthly magazine), a naste pnie drukowane oddzielnie. Wymieniamy z niel» wazniejsze: Jack Sheppard (3 tomy, Londyn 1S39), ogromne miaí powodzenie, na rozne jezyki zostal przeloíony, i día trzecli Iondyúskich teatrów na dramat przerobiony, pomimo íywej opozycyi purytanów i moralistów; Guy Fawhes (3 tomy, Londyn 1840), powieáé ta przyniosía aulorowi 1,500 funtów szterlingów czystego dochodu; To rcer (Londyn 1840); Old Saint-РаиГ* (3 tomy, Londyn 1841); The miser's daughter (3 tomy, Londyn 1843); Windsor Castle (3 tomy, Londyn 1843); Saint-James orthe court of queen Anne (3 tomy, Londyn 1844); The lancashire witches (3 tomy, Londyn 1848), i mnóstwo innych pomniejszych utworów. Od roku 1848 zajeto sie wydawaniem kompletném dzieí Ainswortha. Jest to silnej budowy czlowiek, nader uprzejmego obejscia, pracuje wiele i szybko, tak iz dose czasu zostaje mu na poiycie z przyjacioimi. Utwory jego sa czestokroé na efekt obliczoiie, peino bowiem w nich kontrastów i wyskoków fantazyi; styl wielce ozywiony i bogaty, w kresleniu miejscowosci, osób, sytuacyj i obyezajów mistrzowski. AinSWOrth (William Franciszek), lekarz angielski, niemniej gfos'ny podróznik i geolog, urodzif sie w Exeter 1807 roku. Otrzyma\vszy dyplom doktorski, roku 1827 udaf sie do Francyi, gdzie Auvergne i Pireneje zbadai pod wzgledem geologicznym. Wróciwszy do Edymburga roku 1828, wydawai dziennik pod tytu lem: Journal of natural and geographical science, oraz publiczne miewaï odczyty o geologii. W latach 1832 i 1833, gdy cholera trapiía Anglije i Irlandyje, Ainsvorth jako lekarz przy tamecznych szpitalach, z naraieniem wiasnego iycia, poswiecal sie niesieniu pomocy i zbadaniu tej choroby, o której godrí; uwagi napisaï rozprawç. W czasie pobytu w Irlandyi rózne czynií geognostyczne wycieczki po kraju, a przytem wykíadaf geologije w Dublinie i Limerick. W r. 1835, jako lekarz i geolog naleiai do wyprawy, majacej na celu zbadanie przez Eufrat blizszej drogi do Indyj, a przedsiewzietej pod przewodnictwem puikownika Cheeney, i przez dwa lata zwiedzif Kurdystan, Taurus i Azyje Mniejsza. W nastepnym roku Towarzystwo geografiezne i Towarzystwo rozszerzania nauki chrzescijaiiskiej, wyprawify go z dwoma towarzyszarai znów do Azyi Mniejszej, celem rozpoznania rzeki Halys, oraz odwiedzenia chrzeácijan w Kurdystanie. Na wiosnç

Alnsworth — Alssa

221

r. 1840, po wielu trodach udalo siç Ainswortbowi, x Mossul dostaé sie, do chrzescijan nestoryjañskich. W roku 1841 wróciwszy do kraju, zfoiyf owoc iwycb . podróiy w dzielach: Researches in Assyria i Travels and researches in Asia minor, Chaldea and Armenia (2 tomy, Londyn 1842). Oprócz wielu rozproszonych arfykuiów Ainswortha, napisal jeszcze : The claims of the christian aborigines in the East, i Travels in the trace of the 10,000 Greeks (2 tomy, Londyn 1844). Ainsworlh zyje niedaleko Londynu w domowém zaciszu. Airy (Jerry Biddell), astronom angielski urodzony we wsi Alenwick w Northumberlandzie 1801 roku. Po ukonczeniu nauk w kollegijum w Colchester wszedf, 1819 roku do uniwersytetu w Cambridge, w którym w r. 1827 zostaf wybrany do zajçcia katedry, uswietnionej wykfadami niegdys* Barrow'a i Newton'a. Poczalkowe prace jego byfy zamieszczane w Transactions towarzystwa filozoficznego w Cambridge, którego czlonkiem zostaf jui w roku 1823. W tym takie czasie, zaczaf mied udziaf w pracach dawnego biura dlugosci w Londynie. Jui roku 1828 Airy takiej uzywaî wziçtosci w swiecie uczonym, ze rada uniwersyte tu w Cambridge powierzyla mu katedrç astronomii i zarzad nowo wzniesionego obserwatoryjum. Spostrzeienia swoje porzadnie prowadzone zebrai i offoaif pod tytulem: Astronomical observations, Cambridge 9 tomów 1829—38 roku; one posfuzyfy za wzór dla prac tego rodzaju we wszystkich obserwatoryjach angielskich. W r. 1835 na zawakowane po Janie Pond miejsce astronome królewskiego przy obserwatoryjum w Greenwich, powofany zostaf Airy przez ówczesnego prezesa rady admiralicyi lorda Auckland'a. Jakkolwiek Airy nie odznaczyi sie iadném wazniejszém odkryciem ani przedsiçwzieciem, jak Herschell lub Hind, przeciez poíoiyí znakomite zasfugi pracami swemi poíytecznemi i zajmujacemi, jak wprowadzenie w uiycie narzedzi nowych lub udoskonalonych, uproszczenie me ted obliczania, badania nad magnetyzmem, meteorología, fotograñja i t.p. W ro ku 1854 poda! sposób oznaczania zboczen Igfy magnesowej w budynkach zelaznych, ludziei w kopalniach Hartonskich wykonal szereg bardzo zajmujacych doswiadczeñ z wahadfem dla dokíadnego oznaczenia cieiaru ziemi, a nastepnie wzglednych mass síoi'ica i giówniejszych ciaí niebieskich systematu sfonecznego. Prócz tego Airy przysJuzyl sie jeszcze pismami, majacemi na celu upowszechnienie nauk, jak dziefa: o Ciqíeniu (1837) dla Penny Cyclopaedia, o Astrono mii (1853), o Tryyonometryi (1855). Aisne, rzeka hoídownicza Oisy, bierze poczatek w departamencie francuzkim Meuse i wpada powyzej Compiègne do Oisy, przebiegfszy okofo 35 mil geograDcznych. — Departement tegoi nazwiska, z miastem stofeczném Laon, graniczy na pólnoc z departamentem du Nord, na pófnocowschód z Belgija, na wschód z departamenlami Ardennes i Marne, na poludnie z departamentem Seine-et-Marne, na zachód z departamenlami Oise i Somme. Klimat jego jest umiarkowany i zdrowy, ziemia w ogólnosci ¿yzna. Liczba mieszkañców wynosi okofo 550,000. Przemysí zwrócony jest gíównie na fabrykacyja tkanin baweínianych i cukru. W St. Gobin istnieje slawna odlewalnia zwierciadef. t AltM, wsfawiona piekuoácia i przygodami Czerkieska, urodzona 1705 roku, w 4 roku zycia sprzedana zostaía hrabiemu Ferriol, ambasadorowi francuzkiemu w Konstantynopolu, który ja na wychowanie zawiózl do Francyi i powierzyí siostrze swojej, pañi de Tencin. Powziawszy gfçboka milosc dla Henryka d'Aydíe, kawalera zakonu Maltañskiego, a nie chcac go jednak oderwaé od rozpoczçtej karyjery, z ialu i tesknoty urnaría w Anglii 1733 roku. Listy jej, peine wdzieku i uczucia, síuiyd zarazem moga za ciekawy materyjal do historyi ówczesnej; pierwsza edycyjç Wolter zbogacif swemi przypisami.

222

Als-Varika — Alz en Provence

AlS-Varika, sekta baddystów, wierzaca w Islote najwyzsza (It-Vara), stworzyciela nieba i lierai, wreci przeciwna sekcie Soab-Havikanów, którzy poczatek swiata wyprowadzajf z koniecznych praw natury (Soab-llnoa). Ais-Yarika znowu dzieli sie na dwie sekty podrzedne, z których jedna uznaje wiecznego i niesmiertelnego Bega, jako jedyna przyczyne i pierwiastek wszystkiego со istnieje, — draga zas utrzymuje, ie ten Bóg pofaczony jest sain przez sie z pierwiastkiem materyi, choé zarówno odwiecznym. Так samo jak inni buddyáci, wierza oni w dwa swiaty: ezynu i spoczynku; wszakie ci z nich, día których Bóstwo ogofocone jest z materyi, nie przypuszczaja jego ani opatrznosci ani wíadzy. Modla sie. wprawdzie do niego, jako do dawcy dóbr na tym swiecie czynu; ale cnotç i szczçscie uwaiaja jako od niego niezalezne, bo cnotliwy wedfug nich dojsé moie do szczesliwosci abstrakcyja duchowa i zaparciem sie, wszyslkich potrzeb zewnetrznych. Kto tak postepuje, ten w nieskonczonosé podniesé moze swoje zalety i jui tu na ziemi staje siq godnym nwielbienia równego jak ваш Budda, po émierci zaá wstapienia do niebios, gdzie przyjmie udziaf w potedze i szczesriu najwyiszcgo ze wszystkich Adi-Buddy. Aisze, (ob. Ayena). Aititlki, naród, mieszkajacy лг róinych miejscach gubernii Astrachanskiej. Aitón (Wilhelm), urodzií sie w Hamilton w Szkocyi 1731 r. Umarf 1793 r. Botanik angielski, przez lat 30 byl dyrektorem ogrodu botanicznego w Kew i wydaí opisanie roálin tegoi ogrodn pod tytufem: IIortut Kewensis, w 3 tomach, (Londyn 1789), w którém pomiesciï szeáé tysiecy gatunków roálin. Od jego imienia nazwano rodzaj roslin z pnyladka Dobrej-Nadziei Aitonia. Altonija (Aitonia), Linneusz Syn atworzyl ten rodzaj na pamiatke botanika angielskiego Altona, dyrektora siawnego ogrodu botanicznego w Kew; rodzaj ten naleiy do rodziny Meliaceae, acecby jego sa: kielich jednolistny, o czterech gfe,bokich wcieciach; korona cztero pfatkowa, precikow osm; nitki ich zrastaja siç u dofn w rurkç pod gnzikiem osadzona ; szyjka nitkowata, na nicj znamie tepe. Znamy tylko jeden gatunek Aitonia capensis, który jest krzewem z przyladka Dobrej-Nadziei. Ä. P. Aitzema (Lieuvre van), urodzony 1600 w Dokkum, imarly 1669 roku w Hadze, odznaczyf sie zrazu jako lacinski poeta ; nastepnie bedac kilkakrotnie ambassadorem hollenderskim i agentem hanzeatyckich miast w Londynie, Kopenhadze i t. d., opfsal szczegôfowo najwainiejszc wapôlcxesne sobie wypadki od roku 1621— 1668, to jest od czasu zawieszenia broni do Akwisgrañskiego pokoju. W dziele tém nader wazném dla historycznych badaczów, noszacém tytui: „Saken van staat en oorlogh, in ende omirent de vereenigde Nederlanden" (14 tomów Haga 1657—71), mieáci siç wiele ciekawycli wiadomosci o Polsce, mianowicie о stosunkach jej z Hollandyja. Kaida ambasada hollenderska w Polsce, kazdy jéj traktat ze Szwecyja i propozycyje przymierza Hoilandyi z Polska, sa tam opisane sumiennie i dokíadnie. Opierajac siç na listach i doniesieniach ambasadorów hollenderskich i brandeburgskich, Aitzema podaje nawet ciekawe szczegófy do wojny Polski ze' Szwecyja r. 1655 i 1656. J. G. AlZ la Chapelle, (ob. АШгдгап). Alz en Provence, cieplice prowanckie, día tego tak nazwane, ieby je odróinié od zdrojowiska sabaudzkiego, noszacego toi samo nazwisko. Aix jest miasto etaroiytne, zafoione od prokonsula rzymskiego Cn. Sextiusa z powodu cieplic tam znalezionych, które nazwano aquae Sextiae. Miasto Aix, majace 24,000 Iudnoáci, leiy w piçknej i iyznej dolinie, na drodze z Awinjonu do Marsylii, pod niebem bardzo lagodném. Pesiada ono dwa íródfa, jedno noszace imi§ Sextiusa

Alx en Provence — Abc

223

a drugie Barreta. Píenme dostarczajace wody ciepíej (+27 do -{-29° Réaum.) znajduje sie, w miescie; drngie daje wode, tylko letnia (+16 do + 17° Reaum.) a wytryskuje za miastem. Woda z obudwu zdrojów nie tylko le te same posiada pierwiastki, ale i nie ledwie w tej eamej ilosci. Ze wzgledu na bardzo mala iloáé czesci stafycb, jakie te cieplice w sobie zawieraja (zdrój Sextiusowy w litrze 0,225 gramma, a íródío Barretowe w tejie eamej ilosci 0,517 gramma), a pomiçdzy któremi jeszcze stosunkowo najwiecej znajduje sie, wçglanu wapna i magnezyi, wody te licza do obojçtnych , a lekarze niemieccy upatraja w nich najwiçksze podobieñstwo do cieplic Schlangenbadzkich. Jedna i draga woda jest nadzwyczaj miekka. We Francyi uchodzi za pewny srodek wygiadzenia szorstkiej, chropawej skóry, czyli za piçkszydio (kosmetyk) w sciálejszera znaczenin wyrazu, día lego szczególniej do tych cieplic uczçszczaja zamoine kobiety. Le karze zatecaja chorym nie tylko kapanie siej w tych wodach ale i picie ich. Kapiele z nich przyrzadzane (w wannach marmurowych) spçdzaja przeciagfe osutki, pomagaja na dne (artrytyzm) i goáciec (reumatyzm), osobliwie zas naróine choroby macicy. U pijacych je osobliwie po kilkanascie kubków, wywofajl poty, a nawet maja przeczyszczad. Dr. F. Sk. All en Savoie, cieplice sabaudzkie, nazywaja sie, takze Aix let bains. Mitsteczko, liczace raaío со wieeej nad 2,000 ludnosci, leiace w slicznej dolinie, w poblizkoáci jeziora Bourgetskiego, o trzy mile od Chambéry, przy glównym goáciiku, ïaczacym z soba Erancyje, Wfochy i Szwajcaryja. Cieplice te znane fcyly takie Rzymianom, którzy je przezwali: Aquae Allobroyutn, albo Aquae Gratianae, albo Aquae Domitianae. Woda lekarska tryska to z dwóch íródef. Jedno zowie siej íródíem siarczanem, a dragie íródíem afunowém albo íródíem Pawlowém, albo wreszcie íródíem Bertholetowém. Atoli, pierwsze z przytoczonych tu nazwisk, jest wcale niestósowném, poniewai woda zeñ pochodzaca, nie zawiera w sobie aui odrobiny afunu. W obudwóch wodach znajduje sie, nieco zelaza, jednak w ogólnoáci nie wiele one posiadaja czçsci stafych (2 i 3 grammy w litrze wody). Pomiedzy niémi jeszcze chemicy najwiçcej wykazali weglanu wapna, siarczanu sody, wapna i magnezyi. Ciepío íródfa siarczanego dochodzi do + 35° Réaumura; temperatura zas zdroju Bertholletowego, oznaczaja pomie.dzy + 33 a 37° Réaumura. Woda z obu íródef jest przezroczysta, obiedwie maja smak i wofl zgnifych jej ; wszakze jedno i drugie mocniejsze w wodzie ze zdroju siarczanego, aniieli Bertholletowego; gdy zaá wystygna, wledy smak tamtej bywa sfodkawy, drugiej cierpkawy. Okwitosó íródef, osobliwie siarcza nego jest nadzwyczaj wielkf. W cieplicach sabaudzkich, ц dwie faille dosk'onale urzadzone. Wód tamecznych aiywaj) tak rozmaicie, ie tu moinaby twierdzié, ii skulki zbawienne wód lekarskich nie tyle zaleia od ich skfadu chemicznego, ile od ich zastósowania. Osobliwie uderza tu rozmaity sposób uiywania kapieli parowyeh i natrysków. Gfównie staraja siej tu lekarze o silne pobudzenie skóry. Jak wszystkich dzielnych cieplic siarczanych, tak tei i sabaudzkich, aiywaj| przeciwko gosécowi (reumatyzmowi) i poraieniu ztad wynikfemn, takie ku zgfadzeniu zadawnionych osutek (wysypek), ku zagojeniu ran i wrzodów uporczywych. W nowych czasach zalecano je tei z dobrym skutkiem w chorobach maci cy, osobliwie w przewlekfém zapaleniu tejie. Dr. F. Sk. Alx, wysepka na Oceanie Allantyckim, niedaleko ujicia rzeki Charente, ma ■ilne fortyfikacyje i tym sposobem broni przystçpu do portu Rochefort. W roku 1757 Anglicy zdobyli te, wyspe, i fortyGkacyje zniszczyli; w roku 1806 w przy■tani jej odbyia sie krwawa bitwa miedzy francuzkg fregata Mioerwa, a angielska Pallas.

334

Aj-AJax

А], пека w gaberaii Orenbankiej, wyplywa s wawoza góry Kafgana, gaiexi pasma Uralskiego i wpada do neki Jörn. Ma dfagosci okoio 270 wiorst. Ta пе ка î pnylokiem jej Satka, spfawiaja na wiosne. wyroby aakfadów gómiciych: ZJalonstowskiego, Kusinskiego i Satkinskiego; ale spíaw po rieee Aj, s powodu bystroáci jej. jest dosé niebexpiecxny. AJaoolO, stolica wyspy i departamento Korsyki, zaloiona obok dawnego Adjacium, jest siedziba biskupa, posiada akademijç i kollegijnm bandlowe i liczy do 10,000 mieszkaAców, xajetych w wiekszej czçsci poíowera sardell i korali, оrax uprawa wim i oliwy. Port miasta, broniony silna cytadella, jest obszerny i wуgoday, zbyt mafo jeduak nbezpiecza przeciw wiatrom zachodnim. Ajaccio jest miejseem nrodzenia Napoleona I. AJagOSa, rzeka w stepie Kirgizkim, wypfywa z gór Tarbogatajskich i wpada do jeziora Bafchasz. Kiernnek jej biegu z pófnoco-wschodn kn pofndniowi. — AJagUkl ШЛГЖЩй (PrykaxJ; jest to írodkowy punkt na drodze kanwanowej pomiedxy SemipofatyAskiem, a Cxagnczakiem, miasteas pograniczném chiAskiém, od Omska 966, od SemipofatyAska 276 '/a wiorst odlegfy, i tylei prawie od Cxuguczaka, leiy pod 48° szer. póln. i 98 díug. wick. Ajaguzki sa nad jest stolica okrçgu, roxciagajacego sie od Irtysza do neki Lepsy i od gór KarakaliAskich do zaehodniej granicy paAstwa chiAskiego. Na tej pnestneni koczaje okoio 60 tysiecy Kirgixów z roda Najmana i Kireja, protoplastów kirgizkich plemion sredniej hordy. Obecnie okrag ten zawiera 15 wJoáci, dxielacych sie na 150 ailów, z 14 tysiacami jurt. Osada ta powstala okoio r. 1830 nad brzegami neki Ajagnzy; ale día dogodnoáci drogi karawanowej w r. 1842 pneniesiona seatala o 45 wiorst poniiej tej neki. Oprócz rxadowych zabndowa'A, przeznaczonych día xalogi wojskowej i adminislracyi, licxy kilkadxiesiat chafap s drzewa topolowego, jako jedynego materyjafu bndowlanego, rosnacego obficie w tej okolicy (ob. Ak-molly). G. Z. AJalOD, miasto w pokoleniu Dan, niedaleko Bethsames, wyznaczone przez Jozuego (XIX, 42) Lewitom. To miasto, oraz dolina na której sie, znajdowaio, byío bez watpienia miejscem, gdzie Joxoe (X, 2) w bitwie przeciw pieciu królom Chananejskim, blisko Gabaon, kazaf zatrxymaó siç sfoAeu. Roboam obwarowaf je póíniej; lecx pod Achazem zdobyte pnez Filistynów (II Paralip. 11, 10; 28, 18). Ajan, pobneie wschodniej Afryki, nieorodxajne, piasxcxyste i niemal pnste, rozciaga sie. od Zangnebarn ai do prxyladka Gnardafui. Roxlegfa te. prxestrxeA zamieszkuja pokolenia niepodlegfych Negrów, wysnania mahometaAskiego. Ber bers, Zeila i Harrur sa tnema gfównemi punktami tamtejszego handlu, gdzie cndxoxiemcy zaopatruja sie w koáó sloniowa i piasek xfoty, sprowadxane xapewne i wuetrxa Afryki. AJataJa, piaty x siedmiu fiAskich Hyjxów, cxyli bogów zfych, w sfuxbie Kalewy olbrxyma bedacych, wywodxi bogów i ludzi w bagna, lab bezdroxa, walcxy z Lnminkajnenem, íamie mu wiosfa i prxewraca íódí niebieska. AJax, wódx grecki, syn Oilensa, króla Lokrów, mniejsxym xwany, pociagnai w 40 iagli lokryjskich pod Troje, gdzie w sxybkosci dxialaA sam go tylko Achil les prxewyiszaf. Kassandre., która sie po xburxeniu Troji do swiatyni Pallady echronifa, gwaltem ztamtad wywlókl i xwiazana uprowadzií. Zagniewana bogini pograiyfa go'za to w falach morskicli.—AJax, syn Telamona, króla Salaminy, wielkim xwany, po kadzieli wnuk Eaka. W 12 iagli podpfynal pod Troje, a Homer wyatawia nam go najdzielniejszyni po Achilleaie; damny i mafomówny, dziafa wiele. Uniesiony gniewem i wsciekfo: ¡a, ie xbroja Achillesa, do której jako bohaler i krewny najbliisze roscii sobie prawo, dostala siç po imierci tegoi Ulissesowi,

Ajâx — àitr

295

przebija sie. wlasnym miecsem. Ttkim go nam maluje Sofokles w tragedyi: Ajax sialony. Aj&Xtyje, nroczystosci ni cieáé Ajaxa, syna Telamona, po Achilleaie najwaleczniejszego s wodsów greckieh pod Troja, którego etataa w Salaminie w iwiftyni byfa cafa z hebanu. W Ajaxtyje obnoezono na ozdobném fóiku postad bohatera w kosxtownej zbroi. Ajb&SSeWO, horodyezcze; leiy w gnbernii orenbnnkiej, о 15 wiorst od mia•ta Birska, na spadzistym bnegu (okofo 50 sai.) rzeki Biafej, zkad dobywa Щ gips w dobrym gatanka fgypsum striatum). AJoUer (Stanislaw), wlaiciwie po polskn xwaf sie. tolqdek. zwano go s iacinskiego Glandinus. Zrodxony w Krakowie, poexatkowe nanki odebral pod sfawnemi mistrzami Piotrem Warsxawcxykiera i Stanisfawem s Ptfcsowa. Z Janea, synexn Seweryna Bonara kasztelana bieckiego, zwiedzif obce kraje; w Pryborgn poznal sie. s Braunem Roterdamcxykiem, owem dwiatfem Enropy, i iyt x aim w prxyjaíni. Wawrxyniee Campeyi kardynaf, byi jego dobrodxiejem. Otrzymawszy w Bononii stopien obojga praw doktora, wrodf do Krakows; sekretarzem miasta mianowany, a nastçpnie adwokatem najwyiszego sadu magdeburskiego w tern mieácie. Doznawaf wzglçdôw jako mai ucxony od Piotra Kmity wojewody krakowskiego i pod jego orçdownictwem wydaí x wfasnemi prxypisami. Pomponii Laeti: de Romanorum magistratibus, tacerdotiit, jurisperitis et Legibus, Krakow 1544, w 4. Wydaf takie Epithalamium na xaJlamay królewnej Ixabelli córki Zygmnnta I 1539: po róínych wspófcxesnych dxiefacn, sa rozrzncone jego wiersze lacinskim. Czacki nazywa go Dqbkiem, i twierdxi, ie pisaf. wiersz polski (Janociana, Bentkowski, Joszyúski). AjOZnWak, han mniejszej hordy Kirgizów, syn Abnl-baira hana, nastapif na hanstwo po braeie swoim Nnrsii hanie. W r. 1805 d. 15 Paidziernika, uwolniony zostaf od tej godnosci i pensyjç otnymai. Miejsce jego zastapif starssy syn jego Diantnrjo, tegoi samegoi roka. Ajdabal, jezioro w póin.-zach. czçscï stepn Kirgis-Kajsackiego, zostajfcego pod wfadxa sybirskiego sanada. Leiy о 55 w. na pofudnie od prykaxu Kokcxetonskiego. Dïugosé jego wynosi 5 wiorst, sserokodd 4 wiorsty. Brzegi pokryte s§ obszernemi fakami; jezioro to ko wschodowi rosciaga sie. na daleka prxestrsea, prxyjmnjsc w siebie rzecxkç Tycxkaafy; obfltuje w rybe. AJdar, rzeka, poczyna sie) w gnbernii woroneiskiej, przepfywa mimo Starobielska, w gnbernii charkowskiej, i wpada do pofnocnego DoAca. Nad Jej brze giera, oprócx Starobielska, lei) miasteczka: Nowy i Stary Ajdar. AJer, tatarak, tatarskie ziele, albo Aalmus (Acorns Calamus). Rodzaj roilin bedgcy typem roafej rodziny tatarakowych, mieszczacej Щ miçdxy jedno-liscieniowemi. Kwiaty sa na kolbie walcowatej osadzone. Jest to ziele wssystkim dobrze inajóme i wszedzie rosnie na miejscach woda zalanyeh. Kenan roxenodzi siç dlugo w ziemi bfotnej, jest nieco pfaski, tu i owdzie kolankowaty: zewnatn ióítawo-cierwony, wewnatn bîaïy, pulchny, fatwo sie famiacy i wydajacy za— pach mocny i przyjemny. Korzen ten ma smak rozpalajacy i gorxki; uiywa sie. ezesto jako lekarstwo iofadkowe, albo w proszka, albo Jak odwar; snany jest takie w cukrae smaiony i w tymie samym cela niywany. W Zielone Swiatki lad, szczególniej po wsiach, wysypuje lidcmi tatarakowemi domy swoje wewnatn i se wn)In i ubiera niemi okna; w Boxe Ciato lei Meie uiywane sa do wysypywania drogi w czasie procès syi z pnyczyny mifego zapachn i piçknej ick sielonosci; s powodn przyjemnej woni, korzenie aiywaj; sie, w destyttaeyi wódki, któn

396

Ajer — Ajtwaros

ztad kalmusówkq, albo ajerówkq sie, narywa. Korzeaie ajero osmaione w «ukrze przechowywane bywafy w aptecxkach polskich, domowych, na przekaski po wódce. Ajerówka (ob. Ajer). AJgomanoyJa, z greckiego: aix коса, ¡ manteia, wróiba, sztuka wróienia przyszfoici i ruchów albo beku koiy. AJgon, miasto w Dauryi, miejsee pobytu rzadcy kraju, rozciagajacego »iç wzdfuz Amara i jego przytoków. Ajgun Ieiaí pierwej na pófnocnym brzega rzeki Amar; ale w 1685 r. Chinczycy przeniesli go ua brzeg pofudniowy. AjgUSt. Latopisiec nowogrodzki wspomina go, jako mianowanego w r. 1270 ksiçciem nad Pskowem, w miejsee Dowmanta, priez wielkiego ksiecia Jarosfawa Jaroefawicza. AJmak. Так nazywa sie a Mongofów pokolenie, rzadzone priez jednego z potomków Czyngis-hana; ajmaki a nick zamykaja w lobie od 2,000 do 100,000 familij. U Kafmyków ajmak jest czescia afosa (obozowiska), zostajaca pod zarzadem Zajsanga, czyli posiadaeza dziedzicznego. U Kafmyków mdwofgskieh ajmaki sa bardzo szczupfe; sUadaja sie z 10—12 familij, rzadko zas z 150—200. AJmakuryJe, oroczys(oá¿ w Peloponezie, podezas której dzieci na grobie Pelopsa biczowano do krwi. Powód tej barbarzyáskiej czci Pelopsa jest niewiadomy. Л jour, aior, oprawa drogich kamieni, opasujaea je tylko w okofo, bez okryeia czçsci spodniej, со przyczynia sie do podniesienia ich pieknosci. AJran, napój chfodzacy o Tatarów: mleko kwasue na póf z woda, albo te¿ zwyczajna maálanka. AJrer (Jakób), ob. Ayrer. AJrer (Jerzy, Henryk), professor prawa przy oniwersytecie w Getyndze, nastçpnie tajny radea sprawiedliwoáci i prezydent instytuta historycznego, arodzif sie r. 1702 w Meiningen, umarf 1774. Pisma jego.- Animadversiones ad his~ ioriam litchi, zamieszczone sa w trzeciej czesci dziefa Józefa Alexandra ksiecia Jabfonowskiego, wojewody nowogrodzkiego, wydanego w Lipsku 1771 r. pod n. Lechi et Czechi adoersus scriptor recentissimum Vindiciae. Ajrer jest takie aotorem dziefa: Opuscula varii aryumenti. Getynga, 2 t. 1746—1747; wyjaánif rozprawe Blackwela: de pracstantia clasticorum auctorum, Lipsk 1735 г.; oraz wydaf na nowo dziefa Schultinga: Juritprudentia oetiu unlejustinianea, w Lipsku 1737 r. AJ-Todor, przyladek na pofudniowym brzegu pófwyspu taoryckiego w Rossyi. Skfada sie z trzech niewielkich przyladków: Liman-Barón, Aj-Todor-Burun i Dakaknali, czyli Monastyr-Burun. Na wszystkich trzech znajduja sie rozwaliny dawnych badowli. Na przyladka Aj-Todor jest morska latarnia z ciagle palacym sie ogniem. Ajtwaros, w mitologii litewskiej, podfog tasickiego, doch za pfotem siedzacy, taplociec, o którym, jako o posfogaczu wiernyin czfowieka, liczne sa powiesci ludo i przysfowia. Podfog Narbota, Diieje ttaroiytne narodu litewskiego, (Wilno 1835, torn I), jest-to bozek rozposty mezkiej czyli przyfoznik, incubus, który zwykle m'ewiasty spiace napastoje. Ukaznje sie, niekiedy w postaci latawca czyli meteoro ognistego latajacego. Ks. Syrwid w sfowniku polsko-faciñskolitewskim, tfomaczy wyraz Ajtwaros przez latawiec. Wkrada sie do spichrzów, wynosi nabiaf, miçsiwa i inné przysmaki od starych gospodyii i czçstoje opodobane sobie kobiety lob dziewezçta; nawet pieniadze im daje. Niewiasta, zwiedziona pokusa tego dacha, nie moie sie, odjaé mifosci ko nierau. Podfog innych, Aj

Ajtwarw — Akaka

237

Iwaros jest królem Kaaków, albo litewskich karíów, loslaje w sfuibie zfego Tyknisa. Ha skrzydfa i jawi siç jako czarny lalawiec ctyli «шок. AJW&SOWSkl (Gabryel), uczony Ormianin, urodzony w Teodozyi (w Krymie), r. 1812, potomek dawaego roda AJwai, albo Hajwaz, osiadfego od dwóch wieków w Galicyi. Wstapiwszy w 14 roku iycia do klasztoru mechitarystów i. fcazarza, pod Wenecya, mial nauczycielem sfawnego historyka i teóloga A■ekera, wydawce kroniki Euzebijosza, w jezyku ormianskim. Ajwazowski wyswiçcony na kapiaña, pefail kolejno w rzeczonym klasztorze obowiazki profesión jezyków europejskich i wschodnich, filozofii i teologü, magisfra professów i generalnego sekretarza zakonu. W r. 1848 mianowany prefektem studyjów w kollegijnm ormiaúskiém Samuela Moorat, w Paryiu. Z powodu nieporozumieú w zgromadieniu mechitarystów, opuscif je Ajwazowski, i zostaf jafmuinikiem i nauczycielem domowym o Artin-beja, byfego ministra Mehemeta-Ali, bawiacego podówczas w Paryiu (r. 1854). Wkrótce jego nastçpca i sam dyrektor kollegijnm Moorata odfaczyli sie, od zgromadzenia mechitarystów, i oddali sie pod zwierzchnictwo nie unickiego ormianskiego katolikosa w Eezmiadzinie i patryarchy konstantynopolskiego. Wtedy Ajwazowski, z dwoma wyíej wzmiankowanemi byfymi towarzyszami, zafoiyf nowe kollegijum ormiaúskie w Grenelle, pod Paryiem. Cafonek towarzystwa azyjatyckiego, instytata historycznego w Paryiu, oraz instytutu Jçzykôw, wschodnich w Moskwie. Ajwazowski jest autorem, w jezyku ormian skim, królkiej historyi rossyjskiej (Wenecyja 1836) i historyi panstwa ottomaúskiego (tamie, tomów 2). Zafoiyf i wydawaf przez lat 6 Pazmaveh, czyli polyhistora, pracglad literacki i naukowy ormianski, który dotad wychodzi w kla sztorze ormiansko-katolickim weneckim. By( jednym z giównych wspófpracowników dawnego swego nauczyciela Auchera, w wydanym przezen wielkim alowniku jçzyka ormianskiego (tomów 2); opatrzyl przypisami i objasnieniami dwa pierwsze tomy we wfoskim jçzyku, dziefa: Callana deyli Storici arment, obejmujacego dziejopisów Mojiesza Cliorenskiego i Agatangelosa. Wypracowaf takie Atlas Armenii, na dziesiçciu kartach, rytowany w Paryiu nakfadem Ohannesa Dadiana. Wydawaf pneglad ormiai'isko-francuzki la Colombe du Matth, w Pa ryiu, 1855. — AJwazOWSki (Jan) , malarz rossyjski , brat poprzedzajacego, professor cesarskiej akademii sztuk pieknych w Petersburgs ur. 1816 r. w Teodozyi (Kaffie), w Krymie, ksztafcif sie kosstem rzadu w akademii petersbnrgskiej i w mfodym jui wieku zasfynai jako najcelniejszy w Rossyi malarz morskicli obrazów. Mnóstwo dzief jego znajduje sie. po wszystkich galeryjach cesarstwa: sa to po wiçkszej cieici obrazy bitew marynarki rossyjskiej, lub tei widoki mona, chociai na wystawach paryzkich zaszczytne priyjecie, nawet medale, otrzymaly takie inné jego utwory, jak пр.: Zima wielkorossyjska, Stepy, Burza u podnóia góry Atos, Zachód sfoéca, Kawiarnie tureckie na wyspie Rodas. Акаdemija sztuk pieknych w Amsterdamie roku 1848 óbrala Ajwazowskiego swoim czfonkiem. Akaba (po arabsku: pi(ta), naswisko odnogi morza Czerwonego, w kierunku pófnocno-wschodnim, zachodzacej o jakie 20 mil geogr. w gfab Arabii, szerokiej na mniej wiçcej 3 mile, poiaczonej z niorzem Czerwoném bardzo wazkiemi ciesninami, a raczej kanafami po obu bokach wyspy Tiran. Kiedaleko od tej odnogi, której brzegi ciagna siej spadzisto, wzniesione niekiedy do 2,000 stóp, poáród gór pófnocnej Arabii, wznosza sie, dwa kolossy: Sinai i Horeb. — Akaba, forteczka na wschodnim brzegu odnogi, odnowiona przez Mehemeda AU, wicekróla Egiptu, której zafoga ma obowiazek udzíelac opieki podróinym, szczególnie karawanom idacym do Mekki i Kedyny. 15»

228

Äkaba Débat — Akacyjasz

Akaba Débat, síawny wijwói przy dziesiçtej katarakcie Nilu, w Nabii. Abacyja, (Acacia). Nalezy do rodziny ttrqczkowych (leyuminosae) Jim. Kwiaty mieszanoplciowe; kielicli 2, 4 lub б zabkowy; korona jednoplatkowa о 5, a rzadko о 4 dzialkach równych, preciki w liczbie nieoznaczonej, nitki wolne lub przy nasadzie zrosle; guzik owocowy wolny, szyjka jcdna. О woe lupina bezstawowa, otwierajaca sie dwiema klapkami i «riele nasion zawierajaca. Akacyje 89 drzewa lub krzewy, czesto kolcami opatrzone; kwiaty zebrane w kupki, rzadko zas sa katowate; liscie naprzemianlegle, najezesciej podwójno-pierzaste; w niektórych gatunkarh ogonek lisciowy znacznie sie. rozszerza, i tworzy prawie Usé pojedyi'iczy; te wíasnosé maja glównie gatunki nowoliollandskie. Akacyi jest wiele gatunków, wszyslkie prawie rosna miedzy zwrotnikami. Drzewa te odznaczaja sie. piekna postacia, listkami nadzwyczaj drobnemi i milym zapacliem kwiatów. Niektóre gatunki w Afryce i na wschodzie rosnace, jako lo: Acacia vera, Acacia arabica wydaja z pni i galezi w obíitosci gumс arabskq, bedaca wainym przedmioteni handlu i uiywana w medycynie. Z gatunku akacyi (Acacia catechu) otrzymuje sie pierwiastek ekstraktowy, zwany Catechu lub Саком, równiez w medycynie uiywany. Znaczna liczba gatunków akacyi, hoduje sie, w ogrodach jako krzewy ozdobne; u ñas jednak tylko w cieplarniacli sie. utrzymuja; te zas drzewa, które zwykle akaeyjami zowiemy, licza sie. do rodziny Ro binia (ob.), równiez do rodziny straczkowi/ch nalezacego. S. P. AkacyJaulO, stronnicy Akacyjusza, biskupa cezarejskiego, istnieli w IV wieku, i stanowiac gaíaf boezna Aryjanów, glównie wystepowali na synodach seleucyjßkim (r. 359) i konstanlynopolilanskim (r. 360), (ob. Akacyjtui). AkaoyjlISZ albo AobacyjOSZ (swiety), przezwany Afjatham/elos (dobry aniol), biskup antyjocheñski, dal owczarni swojej przyklad wiernosci i wytrwaloáci, podezas przesladowania Decyjusza. Stawiony przed konsulem Marcyjanem, wykazal mu, z równa madroscia jak odwaga, niedorzeeznosó balwochwalstwa i jego bóslw nieczystych, swietosó religii Chrystusa, tudziei prawdziwa nature posluszeústwa winnego monarsze. Rozgniewany konsul wtracil Akacyjusza do wiezienia; ale Decyjusz, przeczytawszy sian sprawy, kazal go uwolnié. Wyznanie jego mialo miejsce dnia 29 marca 250 lub 251 roku. Grecy obchodza jego pamialke 31 marca. Akacyjusz zaliezony jest do czternastu Auxylijatorów (ob.), miedzy którymi znajduja sie: ii. Bfaiej, Jerzy, Erazm, Krzysztof, Wit, Pantale on i t. d., oraz áwie.te: Katarzyna, Mafgorzata, Barbara. AkaoyJOSZ. Pomiçdzy wielu biskupami, którzy w pierwszych wiekach clirze¿cijanstwa nosili to imie, slawniejsi byli: AttaoyjOSZ Jednooki, arcybiskup Cezarei, w Palestynie, od r. 340, uczeií i nastçpca historyka Euzebijusza. Scisly aryjanin i naczelnik zgromadzenia aryjañskiego, które przybralo jego nazwisko (ob. Akacyjanie), naleial on wraz z Waleusem, Ursacyjuszem i t. d. do stronnictwa, któremu cesarz Konstancyjusz przewodniczyl na synodacli w Seleucyi i Rimini r. 359, i byl na pierwszym z nich glównym sprawca odrzucenia Skladu wiary nicejskiego. Ale na tyatie soborze w Seleucyi, aloiyl nowy sklad wiary obejmujacy zasady jego stronnictwa, trzymajac sie. wyraieú ogólnych i niejasnych o równosci Boga Ojea i Syna. Ustnie zaé dodawa?, ie tylko pod wzglçdem woli, nie zas" pod wzgledem natury Syn równy jest Ojcu. Ta formula Aka cyjusz odstrychal sie od stronnictwa Anomejanów, którego dotad sie trzymaí. Wreszcie, za cesarza Jowijana r. 363, przystapil do skladu wiary nicejskiego, dodajac wyklad dwnznaczny. Umarl tegoi roku. Z lieznyeh jego pism, miçdzy któremi znajdowal sie. ¿ywot Euzebijusza, pozostal tylko fragment przeciw Marcelemu z Ancyry. — AkaoyjOSZ , biskup Amidy, w Mezopotamii, wsíawií

Akacyjnsi — Âk&denùja

229

sie. dobroczynnoscia i mifosierdziem. W roku 422 wykupif ze skarbn ewego koáciofa siedm tysiecy oiewolników pogan, opatrzyf ich na drogç i odprawil do ich ojczyzny. — AkaoyjOSZ, bisknp Beroe w Syryi, ¿miertelny wróg i. Ja na Zíotoustego, wiele sie przyczyni( do zfoienia z godnoáci tego áwietego biskupa. Poswiadczaja, ie póíniej mocno tego ialowaí. Umarf r. 432, íat ato dziesied przeiywszy. Na rok przed ámiercia znajdowal sie. na soborze powszechnym w Efezie, odrzucil fafszywe zaeady Nestoryjusza, obwitiiajac wszakie z drugiej strony Cyryla o zbytnia 4ywosó. — Ak&oyJUSZ, patryarcha konstantynopolitanski, od r. 471, prawie wyrównaf rozgfosem poprzedzajacemu. On doradzil cesarzowi Zenonowi Henotikon (ob.), r. 482. Z tego powodu wszedí w zatargi z Rzymem, a wyklçty przez papieia Felixa III, umarl r. 489. Âk&demija, plac przestronny nieopodal od Aten, przy drodzedoTeji, taknazwany od Akademusa (ob.), wedfug niektórych: Kadmusa; zwykíe miejsce przechadzki i ¿wiczeú gimnastyeznych mfodxieiy atenskiej. Zaíoiycielem tego placu, czyli parko, byl Cytnon, który wodociagami osuszywszy grunta bagniste i niezdrowe, przyozdobif je alejami z platanów i pieknemi klombami. Platon, który w sasiedztwie miaf swoja willç, writ z uczniami codziennie przychodzif do akademii i wykfadaf tu swoja filozofijq, zkad iikofa platonska nosi miaño ukaderniczncj. Wszakie ta nazwa niezawsze oznaeza ten sam kierunek filozoficzny: i tak wiec Cycero odróznia dwie akademije, star; i nowa, z których pierwsza byfa dogmatyczna, zafoiona przez samego Platona, do której nalezeli Speuzyppus, Xenokrates, Polemon, Krates, Krautor i inni; draga sceptyczna, zafoíona przez Arcesytaasa (ob.) i nastepców jego Lacydesa, Ewandra i Karneadesa. Poniewai zai ten sam Karneades (ob.) po czesci znowu sceptycyzm zastapif probabilizmem, przeto czestokroó miamija go zafoiycielcm trzeciej szkoly akademicznej, których tym sposobem licza ai trzy: stara, árednia i nowa. Niektórzy przypuszczaj; nawet pieó akademii, naczelnikiem czwartej, po Karneadesie, uwaiajac Filona, którego system, nie tak stanowczo dogmatyczny, usifowaí przywrócié dawna szkofç, piatej zas* Antyjocha, który platonizm pofaczyó clicial ze stoicyzmem. Akademije w nowszych czasach dwojakie maja znaczenie: sa to albo wgin» zaklady, albo tei lowarzyslwa naukowe. W pierwszym razie akademija to samo znaczy со uniwersytet, jak np. u ñas dawniej akademije: Krakowska, Zamojska, Lwowska (ob.); czestokroó zas roznmiemy pod nia taki zaklad, w ktÓrym nie wykíadaja sie. jak w uniwersytecie, wszystkie naaki, lecz tylko jedna lub wiecej ich gafezi, jak np. n nas akademije: Duchowna Rzymsko-Katolicka i Medyko-Chirurgiczna (ob.). Podobne akademije maja zreszta wszytkie prerogatywy uniwersyteckie, bo w zakresie wykfadanych u siebie nauk adzielaja wszystkie najwyisse stopnie naukowe. Do nich naleia: Akademije duchovone riymtko-katolickie w Münster (w Westfalii), w Lyonie, Dijon, Grenobli, Aix, Montpellier, Poitiers, Rennes, Caën, Nan cy i Bordeaux (we Francyi); w Pressbnrgu, Agramie i Raab (w monarchii austryjackiej); w Lausanne (w Szwajcaryi) i mnóstwo innych w Anglii, Wfoszecb, Hiszpanii i Portugalii. Akademije wojtkowe w St. Petersburgs Wiedniu, Berli■ie, Dreznie, Stockholmie, Medyjolanie i t. d. Akademije gómicze w Freibergu, (w Saxonii) i w Chemnicy (w Wçgrsech). Akademije leinicie w Freiburgu, Tharand, AschalTenbnrgu, Giessen. Akademije rolniexe w M.ögliaie, Eldenie, Jenie. Akademija handlowa w Hamburgu. Akademije txtuk pieknych plaslyctnych w Petersburgs w Wiedniu, Monachijum, Berlinie, Kassel, Slultgardzie, Düsseldorfie, Kopenhadze, Grenadzie, Sewilli, Rsymie, Florencyi, Medyjolanie, Wenecyi, Perugii, FiladelOi i t. d. Akademije malartüoa i rytunku w Rsymie, Wiedniu, Berlinie, Diisseldorie, Monachijum, Florencyi, Paryiu, Dreznie, Norym

330

Akademija

berdxe, Stuttgardzie, Niemet i t. d. Akaiemije budownieUea w Berliaie, Dretaie. Akademija épiemm w Berlinie i t. d. Wszystkie te zaklady zwiedzane sa priez nczniów mniej wiçcej dorosfych. Przejscie i gimnazyjów do akademii tworza tak xwane Gimnazgja i Licea alcadcmiczne, jak np. w Odessie i w Hamborgu, w których niektóre kursa wykfadaja aie na sposób uniwersytecki. Alcademije rycertkie w Lignicy i w Brandenburgu jedna tylko nazwa róinia síej od zwyklych gimnazyjów. W staroiytnosci porównaéby moina te zaklady z wyiszemi szkolami Ptolomeuszów i z chrzeácijaúska szkoïa Katechetów (ob.) w Alexandryi, oraz z iydowskiemi szkofami w Tyberijadzie, Pnmbedieie, Babilonie, Lyddzie i t. d. i z arabskiemi wKalle, Bagdadzie, Firnzabadzie, Kairze, Bocharze i Kordubie, кto re poniekad poslaiyly za wzory uniwersytetom w Salernie, Bononii i Paryia.— Zafoiona przez Karola Wielkiego, na wniosek Alkaina, Szkoïa dworska (Schola Palatina), glównie míala na cela obeznanie rodziny i dworo Karola z poezatkami wladomosci naukowych, día narodu potrzebnych, wankte i grono uczonych mlstrzów tych ttkofy, jak пр.: Egilbert, Alkuin, Eginhard, Adelard, Teodolf i cam Karol Wielki, poniekad porównaném by¿ moie z wyszczególnionemi poniiej akademijami, przeznaczonemi na wzór Alexandryjskiego Muzeom (ob.) do ulatwienia meiom nanki wymiany wlasnych pojeé i badán. Ojczyzna takich akademij sa Wlochy; z nich trzy najdawniejsze powstaly we Florencyi, Neapolu i Bzymie. Gdy wraz z wskrzeszeniem nank na zachodzie, po zdobycin Bizancyjam przez Torków, uczeni coraz bardziej zaczeji zbliiaó aie do giebie, a szczególnie na dworze wielkiego Kosma Medycensza we Florencyi utworzylo si; powaine kofo wielbicieli Platona; powatala ta okofo r. 1457 Akademija platoñska, na czele której, obok Kosma, jasnial zasfuzony wskrzesiciel platonizmn, Manilio Ficini, obok nie go zaá Krysztof Londini, Naldo Naldi, Leo Battista Alberti, Donato Neri Accijavalo, Jan Cavalcanti, a póíniej takte Jan Pico de Mirándola. Instytut ten trwal jesxcze po smierci Kosma pod Wawrzyncem Medyceuszem, wszakie rozwiazal sie, po smierci Ficiniego, okolo r. 1,500 (ob. Sieeeking, Geschichte der Aka demie zu Florenz; Geltynga, 1812). Jednoczesnie, moie nawet nieco wezesniej, lebrato sie w Neapolu, na dworse Alfons» V, liczne grono najcelniejszych uczo nych wloskich, których Antonio Beccadelli Panormita poïaczyf w jednç akademije, odbywajaca schadzki swoje w tak zwanym portyku. I tu nie brakfo takle sfawnych imion, z których zwlaszcza znakomitsze sa: Wawrzyniec Valla, Bartíomiej Fazio i Jan Pontano. Akademija ta przybierala jai czlonków honorowych, oraz zagranicznych, czyli tak zwanych korrespondentów i silnie przyloiyla sie. do rozwiniecia dobrego smaku klassycznego. Póz'niej nieco (r. 1408), Julijusx Pomponijusx Laetns, slawny astrolog, zaloiyl akademijç w Bzymie, glównie w cela zbierania i badania staroiytnosci wloskich; wszakie czlonkowie jej, przez papieza Pawla II posadzeni o kacerstwo, dlogi czas pozostawali w ukryciu, i tworzyli poniekad towarzystwo naukowe tajne, ai nareszcie r. 1742 pod Benedyktem XIV akademija pierwotne odzyskala prawn. Za jej wzorem w ostatniém stuleciu powstaly towarzystwa uczone we wszystkich prawie krajach cywilizowanej ziem!, jui to akademijami zwane (zwlaszcza takie, które zostaja pod szczególna opieka pai'istwa i których czlonkowie pobieraja place, rzadowa), jui tei wprost towarzystwami; wszystkie jednak majace cel wspólny, bo wyiszy rozwój nauki albo sztuki. Statuta akademii we wszystkich prawie krajach mniej wiecej sa do sicbie podobne: kaidy czfonek obieranym bywa do jakiej szczególowej galezi nauk, кtora zajmuje sie albo wylacznie, albo glównie. W oznaczonych terminach czlonkowie zbieraja sie na posiedzenia, na których wedlug zalecenia lub wlasnej woli, pojedynczy udiielaja zgromadzeniu wypadki swoich badaii. Podo-

931 bne odczyty i roxprawy ulegajf dyskussyi i niekiedy bywajf mdwiwiM w rocznikaeh, aktach lob archiwach akademii. Opróei tego do towanystwa naleiy jeizcxe wyznaczanie i przyznawanie nagród konkureowych, wyayfanie czfonków, lob idolnycb i utalentowanych mfodzienców w podróie naakowe albo Htyztyczne, nakoniec wybieranie czfonków korreipondeolów, w celo atrzymywania atosonków nankowych z prowincyja i za granica.. Wymienimy tu najcelniejsze akademije, najprzód ogólne, t. j. takie, których prace odnosza sie, do kilku razem gafçzi nauki albo sztuki; póíniej szczegófowe, daiace wyfacznie do uprawy jednego tylko przedmioto; nie wymienimy zas* wszystkich na teraz istniejacych, raí día tego, ie dokfadne wyliczenie przeszfo 350 akademii praekroczyfoby zakres, jaki w naszej Encyklopedyi naleiy siç podobnemu artyknfowi; powtóre, ie przy opisach pojedynczych miejscowosci, w których istniej« akademije, w kaidym ra zie oddzielne o nich czynid bçdziemy wzmianki. — AtadOffllJe OgÓlDK A) W Cetarttwie Rossyjskiém: Akademija cesarska nauk tv Petersburgu zaloiona r. 1724, za ponda. Lejbnitza, z celem wyrazonym w Ustawie erekcyjnej trojakim: przyczyniania aie do postçpu i wzrosta паак, tlómaezenia dzlel poiytecznyeh na jezyk rossyjeki i wykíadania priez kaidego z akademików lekcyi publicznych wfarfciwego przedmiotu. Na utrzymanie akademii przeznaczono dochody celne i inné z miast Narwy, Dorpatu, Parnawy i Arensbnrga, w iloáei 25,000 rnbli; dzielifa sie, na trzy wydziafy, na wztir fakultetów nniwersyteckich, prócz teologicznego. Na pierwszych czlonków wezwano mie,dzy innemi Mike— laja i Daniela Bernonilly'ch, Hermana i afawnego Entera. Cesarzowa Elibieta przywilejem z r. 1747 przeszfo w dwójnasób pomnoiyfa fondutze akademii, która licznemi wyprawami naukowemi w najodleglejsze etrony cesarstwa, do Kamczatki, Astrachanu, Orenburga i t. d., waine krajowi ewemu zaczçfa oddawaé usfugi. Pamietniki akademii wychodzié zaczefy od r. 1727, po facinie, pod rytufem: Commentarii Academiae Imperiali* Scientiarum Petropolitanae (tomów 14); od roku 1747 p. t.: Not>i Commentarii (tomów 12); od r. 1776 p. t.: Acta (tomów 12); od r. 1783, t. j. od wejtScia ksieznej Dazzkow na urzad prezydenta akfdemü, p. t.: Noca Ada (tomów 15). W roku 1803 ceearz Alexander I nadaf akadamii now; ustawe, dotychczas w zasadach swych trwajaca, i odtad wychodzié zaczefy w jezyku francuzkim: Mémoires de ГAcadémie Impériale des Sciences, oraz Bulletin des sciences, w których jednak zamieszczaja вЦ takie rozprawy w jezykach fachîskim, rossyjskim i niemieckim. W historyi nauk waine miejsce zajmuje ta akademija dziefami Eulera: o rachunkn róiniczkowym, trygonometryjç analityczna, rachunkiem przemiennoáci, podróiami Wiszniewskiego i innych, pracami Schuberta w Astrooomii, Pallasa w naukach przyrodzonych, Wolfa w anatomii i fizyjologii porównawczej, Klaprotha w jezykach wschodnich, Fröhna w numizmatyce, Storcha w statystyce. Obecnie akademija skfada sie. z trzech klass: fizyczno-matematycznej, nauk przyrodzonych i filologicznc—historyczno-politycznej. Liczba akademików okreslona jest do 21, którzy maja 10 adjunktów; prezydent mianowany jest przez Menarche, sekretarz doiywotni przez wybór cslonków. Posiedzenia odbywaja sie. со tydzieó. Do przywilejów aka demii naleiy sfuzace im wyfaczne prawo wydawania Kalendarza (Adreskalendarz): oraz dwóch Gazet: jednej rossyjskiej, St. Petersburgskie Wiadomoici, i jednej niemieckiej, St. Petersburgische Zeitung. Wfasnosé akademii stanowi bogata biblijoteka, obserwatoryja: aslronomiczne i magnetyczne, gabinety fizyczny, chemiczny (wraz z laboratoryjum), botaniczny, zoologiczny, anatomiczny i numizmatyczny; raazenm azyjatyckie, egipskie i etnograficzne. — B) We Francgi:

232

Acftdaaija

Akademija eesarska nauk, l'Institut, (Académie Impériale des Sciences), w Paryiu, najsfawniejsze a mole i najwainiejsze ze wszystkich towarxystw nankowyeh, zaiozone r. 1,666 priez ministra Colberta, w trxy lata póíniej zatwierdzone i bogato uposaione w fundusze przez Ludwika XIV. Czíonkowie jej z poczatku dzielili sie, na cztery klassy: honorowych, rzeczywistych (piatnych od ria da), towarzyszów i wychowañców. Póíniej zniesiono klassç wychowaúców i zaatapiono ja piecioma innemi; tak, ii w roku 17S5 akademija liczyía oím byío klass instytu tu. • Rewolucyja akademijç, podówczas królewska, rozwiazaía, albo raczej przemieniía w Instytut narodowy; Ludwik XVIII jednak, ze zmiana tylko nstawy, przywrocil dawna jej godnosd. Obecnie akademija ta skfada siç z czterech sekcyj gíównych, z których kaida poniekad uwaiana byé moie za towarzystwo odrebne. Czfonkom w razie wakansu síuiy prawo wyboru; kaidy zwyczajny czíonek pobiera 1.500 franków pensyi. Sekcyje zbieraja siç oddzielnie, i schodza sie tylko raz w kwartaí na posiedzeniach ogóinych, na które czíonkowie obowiazani sa wystapié w kostjumach urzedowych. Posiedzenia wszystkie odbywa akademija w wíasnym gmachu (palais des Beaux-Arts) w Paryiu, gdzie mieszcza sie, równiei zbiory naukowe i artystyczne, oraí biblioteka instytutu. Pierwsza sekcyja, Akademija nauk scisíych (Académie des sciences), zajmujaca sie. historyja naturalna, Ozyka, chemija i matematyka, skfada siç z 65 czíonków zwyczajnych i 100 czíonków korrespondentów. Posiedzenia odbywaja aie, со poniedziafek od 3—5, publiczne zas* w Styczniu i w Marcu. Akademija ta corocznie wyznacza nagrode, 3,000 franków za najpoiyteczniejsze odkrycie. Uruga sekcyja nazywa siç Akademija francuzka (Académie française), a zajmuje siç wyfacznie jczykiem i literatura francuzka; gfówném jej dziefem jtfst wielki dykcyjonarz akademii. Czíonków ma 40; posiedzenia odbywa we czwartki; nagrody rocznej za najlepsza pracç wyznacza 1,500 franków. Sekcyja trzecia, Akademija napisów i nauk wyswolonych Académie des inscriptions et belles lettres), trudni siç historyja, archeologija i literatura klassyczna. Ma 40 czíon ków zwyczajnych, 8 nadzwyczajnych, 60 czíonków korrespondentów i zgromadza siç со piatek. Posiedzenie publiczne odbywa sie w d. 1 Lipca; na niém ndzielona zostaje nagroda konkursowa 1,500 franków. Ostatnia i czwartq se kcyje stanowi Akademija sztnk pieknych (Académie des beaux arts), zfozona i 4l czíonków zwyczajnych, 8 nadzwyczajnych i 36 czíonków korrespondentów, zbiera sie со sobota od 3—5, a w d. 1 Paídziernika odbywa posiedzenie publicz ne. Kto najlepszy wyda utwór rzeíby, malarstwa, architektury lub muzyki, otrzymuje 1,500 franków nagrody; oprócz tego wolno mu kosztem rzadowym przebyé kilka lat w Rzymie. W swiecie uczonym zaszczyt zasiadania w akademii paryzkiej wielce jest cenionym; potrafiia bowiem zgromadzic* w swém fonie nietylko najcelniejsze gíowy Francyi, lecz wszystkich prawie koryfenszów uauki i sstuki za granica. Ludwik Filip, na wniosek ministra Guizota, przywrócií do Instytutu dawn) klassç nauk moralnych i politycznych (Académie des sciences morales et politiques), do której powoíano 10 czíonków instytutu i dwóch korrespon dentów, z obowiazkiem przybrania wfasnym wyborem potrzebnej jeszcze liczby, do uzupeínienia przepisanych na te. sekcyjç trzydziestu. Pamiçtniki Akademii od r. 1669 do 1793 tworza 139 tomów; od przywrócenia jej za czasów restauracyi do dnia dzisiejszego Hczba ta wzrosía ai do 174 tomów. Oprócz wielkiej aka demii paryzkiej istnieja lab istniaíy we Francyi nastepujace jeszcze akademije: w Amiens (Académie des sciences, belles lettres et arts), zaioiona w 1702 г., teraz zapewne jai nieczynaa; w Aix (Académie des sciences), zaioiona 1663 гц

w Besançon (Académie des sciences et bellet lettres)', w Bordeaux (Académie des sciences et arts), zafoiona 1712 г., wydawafa dawniej swoje Pamiçtniki; w Bourg (Académie des sciences); w Caen (Académie des sciences et arts), zafoiona r. 1705; od r. 1754 wydawafa Pamietniki; w Clermont (Académie des sciences); wLyonie (Académie des sciences), zafoiona 1720 г., wydawafa swoje Pamietniki; w Marsylii (Athénée des sciences et arts), safoione jako akademija 1726 г.; w Montpellier, zaloiona 1706 r. od 1726, wydaje Pamiçtniki; w Montea ban, zaloiona r. 1744; w Arzières (Académie des sciences), zaloiona 1723 г., wydawafa Pamiçtniki od r. 1736, dzis jui nieezynna; w Rouen (Académie), za loiona 1736; w Tonlonse (Académie), zaloiona r. 1730, od r. 1782 wydawafa: Histoire et Mémoires; w Dijon, zafoiona 1740 г., przez dfugi czas niezmiernie czynna. 0) W Niemczech: Akademija królewska nank i sztuk w Berlinie (Kö nigliche Akademie der Wissenschaften und Künste zu Berlin), zafoiona w 1,700 r. przez Fryderyka I podfug wielkiego planu Leibnitza, lecz otwarta dopiero w r. 1711. Pierwszym je] prezesem byf Leibnitz. Pod Fryderykiem W., gdy prezesem jej byf Maupertuis, doszfa do naj wiekszego znaczenia. Kilkakrotnie przetwarzana, otrzymafa ostatecznie w d. 24 Stycznia 1812 r. dzisiejsza swojç ustawe i postad. Dzieli sie na cztery sekcyje: fizyczna, matematyczna, filozoßczna i hisloryczna, s których kaida zostaje pod przewodnictwem pfatnego od rzadu sekretarza doiywotniego. Sekretarze doiywotni sekcyjni, kolejno takie przez kwartaf jeden prezyduja w ogólnych zebraniach. Czfonkowie sa albo zwyczajni (pfatni), albo bonorowi i korrespondenci, albo nakoniec zagraniczni; liczba tych ostatnich nie moie jednak byd wieksza nad 24, gdy tymczasem liczba innych czfonków nie jest ograniczon* i zawisfa jedynie od potrzeb wewnçtrznych. Aka demija corocznie, zwfaszeza od 1811 r. bez przerwy wydaje wybór swoich rozpraw w jecyku francuzkim, p. t. Mémoires de l'Académie royale des sciences et belles lettres à Berlin; drukuje równiei uwienczone przez siebie prace konknrsowe. Prsyznanie nagród miewa miejsce w dniu urodzin jej zafoiyciela, Lei bnitza; w dniu zafoienia zas. 24 Stycznia i w rocznice urodzin króla panujacego, odbywaja sie posiedzenia publiczne.—Najwajiniejsza po niej akademija. niemiecka jest Akademija nauk w Monacliijum, zafoiona r. 1759; pierwiastkowo przeznaczona wyfacznie do prac w dziedzinie historyi Bawaryi, póiniej jednakie rozszerzyfa zakres swoich dziafan. Rozprawy jej wydane zostafy p. t.: Abhan dlungen der baierschen Akademie.—Akademija królewska nauk w Geltyndze (Königliche Akademie der Wissenschaften in Göttingen), zafoiona 1752 г., zrekonstytuowana r. 1770, skfada sie, s trzech klass: matematycznej, Gzycznej i kistorycznej i ras w miesiac odbywa swoje posiedzenia; wyznacza 50 dnkatów za najlepsze rozwiazanie zadanej kwestyi i wielkie zwfaszeza pofoiyfa zasfagi w nankach przyrodzonych. D) W Szwecyi i Norweyii: Królewska akademija nauk w Stockholmie, z poczalku byfa stowarzyszeniem prywatném kilku uezonych, do których naleiaf takie Linneusz. W r. 1741, otraymawszy zatwierdzenie królewskie, zaezefa wydawad swoje rozprawy; od r. 1799 dzieli sie, na 7 sekeyj i liczy do 90 czfonków. Dochody jej, jai to z darowizn, zapisów, budieta skarbowego i monopolu kalendarzy sa bardzo znaczne; corocznie rozdaje nagrody i otrzymujc professera fizyki doáwiadczalnej i dwóch sekretauy. Prace tej akademii niesfychanie sa waine día rozwoja nauk przyrodzonych.—Królewska aka demija nauk wyzwolonych i szluk piçknych, równiei w Stockholmie, zafoiona r. 1753, zreorganizowana r. 1786, od r. 1755 bes przerwy wydaje swoje Pamiç tniki.—Królewska akademija w Upsali, zafoiona r. 1740, od samego poczalku wy daje: Acta académica.—Akademiczne towarzystwo nauk i sztuk pieknych w Go

334 tenburgn, zafoiona r. 1773.—Królewska norwegska Akademija nank i sxtuk w Drontheimie, zafoiona r. 1760 prxex bisknpa Gomera, if r. 1767 podniesiona do godnoici instytucyi królewskiej. E) W Damit: Akademija nauk w Kopenkadxe, pocxatek swój xawdxiçcxa azesciu ncxonym, którym Krystyjan YI rokn 1742 porucxyl uporzadkowanie swego gabinetu nomixmatyexnego. Na prorfbç hrabiego Holstein, jednego x owyeh sxeicio czfonków, król w roku nastçpnym nada! tema groan godnofó akademü królewskiej i wyxnacxyl día niej regalante docbody. Prace jej glównie poswiçeone byly matematyce, fixyee i hietoryi naturalnej: od aamego poczatku wydawane byíy w jezyku dunskim (18 tomów), a po cxeáci takle w laciúskim. F) W Wielkiej Brgtanii i Irlandyi: Anglicy w ogóle malo maja akademij ustanowionych w celach ogólnego jroxkrxewienía lab wxrosta naaki; xa to xas tém wiecej atowarxysxeñ (Societies), uprawiajacych szezegófowe gafexie wiedxy lodxkiej. Nawet trxy wielkie i rfawae ¡nstytocyje: Towarxystwa królewskie w Londynie, Edymburga i Dablinie, prawie wyfacxnie oddane sa naakom prxyrodxonym i scisfym, a wiçe w inném miejsca sxexególowiej xostan; wymienione: jedno tylko Towarxystwo dubliñskie najwiecej jesxcxe w ogólnym dxiafa kierukn. Towarxystwo to xaloioném lostato r. 1782, jednoczy w sobie najxnakomitsxycb professorów nniwersytetn, i posiedxenia swoje odЬулга tygodniowo; od rokn 1788 wydaje bex prxerwy swoje: Transactions. 0) W Hiszpanii: kilka jest akademij ; najpierwsxa x nick Akademija nank w Madrycie, xaloiona rokn 1779 na wxór paryxkiej, wydaia kOkanaïeie tomów Pamietników, stosunkowo jednak, x wyjatkiem sekcyi jeayka hisxpaáskiego, niewiele xdxialafa día nankl. — W Sewilli akademija wydaje swoje Pamietniki od r. 1780. H) IV Portugal!!: Akademija królewska nank w Lixbonie, dzieb' siç na trxy klassy: nank prxyrodxonych, matematyki i literatnry narodowej, ma 24 cxfonków xwycxajnych i 36 nadxwycxajnych; od r. 1797 wydaje Iicxne roxprawy, jako tei: Memorias de letteratura portuguexa; Memorias económicas i Colleçao de livros inéditos de historia portugneza (0 innych akademijach w Hisxpanii i Portagaiii ob. poniiej). I) W Niderlandach: Akademija (Towarxystwo) hollenderska nank w Harlem, laioiona r. 1752, nader gorliwa, prace swoje wydaje p. t.: Verhaendelingen, uitgegewen door de Hollaendische Maatschappy der Weetenschappen to Harlem — Akademija królewska nauk w Leydzie, najdawniejsza ze wszystkich bollenderskich.—Akademija królewska nauk w Amsterda ms, wydaje swoje Pamietniki, równie jak towarzystwa nankowe: w Mastriebt, Utrecht i Vlieseingen. J) W Belgii: Akademija nank i literatnry w Bruxelli, zafozona 1773 г., zniesiona podezas rewolucyi, lecz przywrócona przez Napoleona I r. 1808. Po restauracyi przeniesiono ja do Lonrain. E) We Wlosxech: ojczyznie nowszych akademij, wkrótce po ukazaniu siç trzech powyiej wymienionych, powatafa ich liezba niezmiernie wielka (wedfug niektórych do 550), które zwykle przybieraly nazwy dowodzace ich gorliwosci i zapaln dla nauki, jak np. Academia dei Accesi, Sitienti, Ardenti, Infimati, Gelati i t. d. Celem ich byfo po wiekszej czesci ksztalcenie mowy ojczystej, jakoi dla tego podpadaja raczej rubryce akademij szczególnych, o których poniiej; ogólny ltd kierunek miaïy glównie: Akademija we Florencyi, dxU jesxcze uzywajaca znakomitej powagi, w r. 1783 zjednocxyfa w sobie kilka innych akademij florenckich, jako to: del Cimento, di Botánica i t. d. Pomiedxy czfonkami florenckiej akademü znajduja siç najpierwsi uexeni wfosey: Paolo di Bnono, Borelli, Vivanti, Redi, üagalotti i inni.—Akademija w Medyjolanie (Instituto Begio-Imperiale del Regno Lombardo- Véneto), w r. 1820 prxeniesiona do tego miasta x Bolonii, gdzie od roku 1731 wydawafa swoje Commentatorti.—Akademija nauk (delle.

AkUemUa

936

Scieme) w Genni, wydaje Pamietaiki.—Akademija nank wTurynie, zaloiona roku 1757 priez osoby prywatne, w roku 1783 podniesiona do godnoici akademii królewskiej, bardzo gorliwa w krzewieniu nank matematycznych i fizyeznyeh. Akademija ta wydawaia z poczalku: Miscellanea, póíniej w jezyku francazkim: Mélanges de philosophie, od r. 1820 zas* ogfasza swoje Memorie po wïosku.— Akademija nank w Rzymie, wydaje swoje rozprawy; Akademija królewska nank «r Neapolu, zaioiona 1780, od r. 1788 wydaje bez przerwy Pamietniki; Króle weka akademija nank w Palermo, istaieje od r. 1750; Akademije w Calanea, Piitoja, Siena, najbardziej nprawiaja archeologijç, QlozoBje, i nanki przyrodzone. L) W Stanach Zjednocxonych Ameryki pólnocnej mnóstwo jest podobnyeh zakfadów i corocznie jeszcze nowe pojawiaja sie,. Najsfawniejsza i najdawniejsza z nich jest: Akademija sstuk i nank (Academy of arts and sciences) w Bostonie, zaloiona r. 1780, ma na cela krzewienie kaidej sztnki i nanki, mogaeej pomnoiyó poiylek, ciesé, godnoáé i dobry byt niepodlegfego narodu; rozprawy awoje od poczalku wydaje bez przerwy.— Akademija sztuk i nank w Newhawen (w stanie Connecticut), zaloiona 1799 г.; Akademija nauk w Filadelfii, istnieje od roku 1818. Wszyslkie te akademije rozpisuja nagrody konknrsowe. Akade mija sstuk, czyli Lyceum w Albany, wydaje swoje Transactions, bardzo waine dla geologii Ameryki pólnocnej; Towarzystwo literackie (Literary Society) w Nowym Yorku, roku 1815 zaloione przez Formeya, со dwa lata wydaje jeden torn swoich Transactions, a posiedzenia odbywa ras na miesiac. Columbian In stitute w Wasbingtonie, sgromadza siç со miesiac pod przewodnictwem prezydenta Stanów Zjednoczonych. Obecnie prawie wszystkie wiçksze miasta w Sta nach Zjednoczonycb maja swoje akademije i towarzystwa naukowe. И) W /яnych krajach Ameryki godne wspomnienia sa: Akademija sztuk i nauk w Mexyku, zaloiona roku 1824, wydaje swoje Pamietniki; Akademija nauk i sztuk pieknych w Limie; Towarzystwo nauk w Rio Janeiro. N) Azyi: najcelniejsze akademije lub towarzystwa akademickie sa: Towarzystwo azyjatyckie w Kalkucie, zafozone roku 1784, ogfasza slawne Asiatic researcher, Towarzystwo nauk i sztuk w Balawii, istnieje od roku 1778, pamietniki swoje oglasza od poczalku ; Akademija nauk i sztuk pieknych w Smyrnie, zafoiona 1826 roku ; Akademija w Bombay, i w kilku innych miejscach. — Akademije SSOSOgÓiOWe. A) Akademije filologiczne. Ñajdawniejsza z nich otworzyl w Wenecyi Aldus Pius Manui, który naradzal sie wraz z innymi uczonymi nad klassykami przeznaczonymi do druku, oraz nad poprawa textu w ich dziefach. Podobnyz eel mialy takie: Academia perneta, zaloiona r. 1593 i Towarzystwo popierajaee druk dobrych ksiazek, zaloione w Wenecyi roku 1696, przez Albrizzi'ego. Najwainiejsza wszakie ze wszystkich dla filologii wloskiej jest: Aca demia delta crusca czyli Academia fnrfitratorum, istniejaca od r. 1582 we Florencyi. Gfówna jej zasfuge stanowi powtarzane od czasu do czasu wydawanie najlepszego slownika wloskiego i poprawnych edycyj dawnych klassyków wloakich.—Dla jezyka francuzkiego akademija francuzka, (ob. Akademije ogólne).— W Madrycie ksiaiç d Escalona 1714 roku zaloiyf akademije dla jezyka hiszpanskiego, która wkrótce otrzymafa przywileje i tytul królewskiej. Wszystkie prace tej sekcyi akademii królewskiej, mianowicie zas" glówne jej dzielo, Hïelki slowmik hisipanski, zasfuionej uzywaja wziçtosci i powagi. — W Petersburgu Cesarska Akademija Rossyjska, zafoiona przez Cesarzowe Katarzyne 1783 roku, zreorganizowang zostala 1818 roku przez Cesaría Alexandra I. Podfug ustawy akademija obowiazana jest wydawad kaifiki ku rozszerzeniu znajomosci jezyka rossyjskiego, szczególnych tlowaików wyrazów technicznych, wyrazów dawnych,

236

Akademija

badaA elymologicznych, zbioru dyjalektów sïowijanskieh i t. d. Czïonkôw czynnych raoie byé 60, honorowych 30. Jezeli który z czïonkôw, lab tei z obcych osób, odznacza sie w badaniach nad jezykiem rossyjskim, akademija nagradza go zïotym medalem, który to zaszczyt spotkaï miedty innemi naszego ziomka J.B. Rakowieckiego za dzieio: Praioda Ruska. Posiedzenie pnbliczne odbywa sic corocznie dnia 21 Paidzieraika, jako w rocrnice otwarcia akademii. Prezydenta mianuje Cesarz. Akademija ta zasïuiyïa sie wydaniem dwóch szesciotomowych (in 4-to) síowników rossyjskich, porzadkiem etymologiczoym i alfabclycznym, oraz grammatyka i painietnikami, wydanemi pod tyluïem: izwictlija. Obecnie wcielona zostaïa do ogólnej Akademii Nauk, której stanowi sekcyjç draga. В) Akademije archeoloyiczne. Akademija etruska, zaïoiona 1727 roku w Cartana we Wloszech, w cela zbadania starozytnosei elruskich; Akademije dla staroiytnosci pôïnocnych w Kopenhadze (w Danii) i w Upsali (ir Szwecyi), ciagle pracuja z wielki} korzyscia dla nauki; Akademija napisów (Académie des in scriptions), (ob. Akademije nauk to ParyiuJ; Akademija herkulanska w Neapolu, zaïoiona 1755 roku przez ministra Tanacci, w celu zbadania wykopalisk w Herculanutn i Pompeji, od 1775 r. wydaje swoje rozprawy pod tytuïem: Antickità di Ercolano: Akademija Neapolitanska dziejów i starozytnosei, zaïoiona 1807 reku przez Jozefa Bonapartego; zaïoione prawie jednoczesnie we Florencyi: Akademija starozytnosei toskañskich i Akademija Celtycka,—ta ostatnia odr. 1814 nazwç swoja zmieniïa na: Société des antiquaires de France; wydaja bez przcrwy Pamietniki. G) Akademije historyesne : Portugalska w Lizbonie, zaïoiona 1720 roku przez króla Jana Y, ma 56 csfoaków; Hiszpañska w Madrycie, zaïoiona 1738 roku przez Filipa Y; Akademija badaezy dziejów szwabskich w Tübingen, zaïoiona w celu wydawania najlepszych pism historycznych, oraz iyciorysów najcelniejszych historyków. D) Akademije yeoyraficxne: Aka demija Argnnautów, zaïoiona z poezatkiem XVIII wieku przey Wincentego Coronelli w Wenecyi, gïôwnie zajmowaïa siç wydawaniem dobrych mapp geograGcznych. Б) Akademije nauk przyrodzonych, na czele których stoi Towarzystwo królewskie (Royal Society/ w Loudynie. Towarzystwo to z poezatku byïo tylko zgromadzeniem prywatném; Karol II 1663 roku nadaï mu przywileje aka demii królewskiej. Dzisiejszej sïawy swojej dostapiïo dopiero od czasów wielkiego Ncwtona ; obecnie jednttczy ono w sobie wszystkich celniejszych uczonych caïego patistwa brytyjskiego. Dzisiejszym prezydentem jest Dawid Gilbert, przed ■im byï sir Humphry Davy, sïawny wynalazca lampy bczpieczeiistwa. Posiedzenia odbywaja sie со Czwartek przez póírocze zimowe, na klóre wolno czïonkom wprowadzaö takze codzoziemców. Podobne towarzystwa (ob. Akademije oyölne) w Edymburgu i Dublinie, równiez najwiçcej zajmuja sie naukami przyrodzonemi. Oprócz tego za gïéwny maja przediniot nauki przyrodzone i matematyczne, nastepujace akademije i towarzystwa uezone z ustawa akademicka: Towarzystwo badaezy przyrody i (izyków w Zurich; Towarzystwo fizycine i historyi naturalnej w Genewie; Akademija nauk w Preszburgu; Academia operosorum w Lajbach, zaïo iona 1693 roku; Academia Romano-Sociaca w Tryjescie, istnieje od 1803 г.; Akademija nauk w Padwie, zaïoiona 1520 roku, póíniej upadïa i znowu przywrócona 1770 roku; Akademija botaniczna w Cortona; Academia Giovanica w Catana; cesarskie Towarzystwa gengrallczne i mineralogiczne w Petersburgu; Towarzystwo badaezów historyi naturalnej wMoskwie; Academia secretorum naturae (lajemnic przyrody) w Neapolu, zaïoiona 1560 roku, aie wnet zniesiona przez Stolicç Apostolska; Academia def Lyncei w Reyraie, której czïonkiem byï Galillei; Societa columbaria we Floreiicji; Inttitutum scientiarum et ar

AkademJja

237

Hum ve Bononü i wiele innych. 1^ Akademije lelcartkie: Akademija Leopoldynska badaczy przyrody w Wiedniu, zaloiona 1652 roku pod nazwa : Academia naturae curiotorum, póíniej na czesé Leopolde I przybrala miaño: CaesoreoLeopoidina naturae curiotorum Academia. iSiedlisko tej akademü zaleiy od miejsca pobytu kaidorazowego prezesa. Pamietniki swoje akademija ta wydnwala podróinemi napisami: Miscellanea, Ephemerides, Acta, Nova Acta i t. d.— Akademije lekarskie istnieja jeszcze: w Palermo (1645 г.), w Wenecyi (1701 г.), w Genewie (1715 г.), w Paryiu (1820 г.); oprócz tego mnóstwo towarzystw le— karskich w róinych krajach, o których ob. w miejscu wlasciwém. G) Akademi ja chiruryiczna w Paryiu, zaloiona 1731 roku, udzielala corocznie nagrode konkursowa w summie 500 franków. W 1820 roku polaczyla sie z akademija lekarska tamie. H) Akademija teolotjiczna, istnieje od 1637 roku w Bolonii. J) Akademije sztuk pieknych, tak nazywaja siç zaklady, majace na celu nauke i wydoskonalenie sztuk pieknych, naleiace tedy czescia do rodzaju akademij wlaéeiwych, czescia zas slanowiace instytuty naukowe. Towarzystwa w takini celu zawiazywaly sie jui w bardzo dawnych czasach; pierwsze w Wenecyi (1345 г.), drugie we Florencyi (1350 г.). W roku 1391 malarze paryzcy, idac za przykfadem wToskich, polaczyli sie w towarzyslwo pod imieniem Akademü é. Lukasza, której królowie Karol VII (1430 r.) i Henryk III (1584 r.) obszerne nadali przywileje. W roku 1613 przyïaczyfo siç do akademü s.iukasza Towariystwo rzeibiarslwa, i razem z nia trwalo do rewolucyi francuzkiej. W roku 1671 minister Colbert zaloiyl Akademijg architektury; wszystkie te instytuta, rozwiazane podczas rewolucyi, póíniej wskrzeszone, weszly w sklad Instytutu Narodowego i stanowia, czwarta jego klasse pod nazwiskiem: Akademü cesarskiej sztuk pie knych. W Rzymie znajduje sie wydzial tej akademü; oprócz tego akademije sztuk pieknych znajduja siç jeszcze w wielu miastach Franc) i. Pomiedzy takiemii xakladami we Wíoszech pierwsze miejsce trzyma Akademija i. Lukasza w Rzy mie, zaloiona 1593 roku przez znakomitego malarza Zuccara; inne tego rodzaju akademije znajduja sie w Medyjolanie, Bononü, Parmie i t. d. Najdawniejsza akademija sztuk pieknych w Niemczech, zaloiona 1662 r. przez Joachiraa Sandrarta w Norymberdze ; roku 1694 zaloiona zostala Drezdenska, polaczona 1764 roku z Lipska i Misnijska, a w tyinie skladzie trwa dotad. Akademije sztuk pie knych znajduja sie równiei w Wiedniu, Berlinie, Monachijum i w wielu innych miastach niemieckicli : dalej w Madrycie (1753 г.); w Amsterdamie, Bruxelli i Antwerpii; w Stockholmie; Akademija w Hopenhadze zaloiona 1738 г., której nczniem byí síawny Thorwaldsen.— W Anglii pierwsza akademija malarstwa zawiazala siç 1712 г., lecz wkrótce upadla: teraíniejsza Królewska Akademija Londyiiska zaloiona 1768 г., sklada siç z40 artystów akademików, z 18 czíonków przybranych houorowych, 6 sztycharzy i 3 lub 4 czlonków honorowych, wybieranych ze znakomitosci w innych galeziach nauk lub umiejetnoáci. Z grona akademików mianowani sa professorowie malarstwa, rzeíbiarstwa, architektury, perspektywy i anatomii; fundusz na utrzymanie akademü uzbieranym zostal jedynie z oplat od publicznosci za ogladanie wystawy, odbywajacej siç corocznie na wiosnç; Królewska Akademija Edymburyska zaloiona 1754 r. i Królewska Akademija Hibernijska, zaloiona w 1831 r. w Dublin ie.—W Petersburgu Ce sarska Akademija Sztuk Pieknych, zawiazana 1758 r. przez generala Szuwalowa, z poczatku oprócz sztuk pieknych trudnüa sie takíe nauczaniem kunsztów, jako to: zegarmistrzostwa, tokarstwa, slusarstwa i t. d. Nowa organizacyja z ro ku 1830, ustanawia sklad akademü z prezydenta, wice-prezydenta, trzech rektorów : malarstwa, rzeíbiarstwa i architektury, sekretarza konfercncyi, inspektora,

238

Akademija — Akademija Lwowska

trzech professorów I klassy, trzech II, i piçcin III ; dalej z csfonków ezynnych, i akademików, 12 honorowych mifosników sztuk piçknych, 12 czfonków honorowych, nakoniec z czfonków przybranych honorowych, których liczba, równie jak csfonków czynnych, nie jest ograniczona. Na koszcie ekarbowym utrzymywanych jest przy tej akademii 60 uczniów, na wfasnym koszcie wolno sie ksztafcié 100 uczniom. Kurs nauk trwa lat 6. Obecnie godnosé prezydenta akademii sztuk pieknych piastujc Wielka Ksieina Maryja Mikoíajewna. J) Akademije muiyczne, z których najcelniejsza jest Akademija królewska muzyki w Londynie; na jej czele stai niegdys sfawny Händel.—WParyzu wielka Opera nosi nazwisko: Aca démie impériale de musique. — W Niemczech w wielu miastach, oraz w Strasburgu we Francyi, znajduja sie akademije ¿piewu czyli muzyki wokalnej. K) Aka demije Wojskoœe, z których najcelniejsza w Petersburgs zafozona 1830 roku, przy gfównym sztabie cesarskim, ma na cela ksztafcid od 40—50 oBcerów día sfuzby sztabu geiieraliiego, oraz pewnej liczbie oficerow nkM artylleryjskiej i inzenierskiej wykladac* knra wyzszej taktyki i strategiki. Do tej akademii przypuszczeni sa oficerowie, maj асу niemniej jak 1S lat wieku, tak z gwardyi jak z pufkó w linijowych.—We Francyi nazywa sie takie Akademija zwierzchnosc edukacyjna, majaca w pewnym obrçbie gfówny zarzad nad zakfadami naukowemi: niektóre z nich sa zarazem szkofami wyiszemi. Ogóíem jest ich 25, z których kazda ma rektora, dwóch inspektorów, sekretarza i professorów. Rektor zalezy jedynie od ministra wychowauia publicznego. F. H. L. Akademija Krakowska, (ob. Jayielloñski unitoersytet). Akademija Lwowska, wprowadzeni do Lwowa Jezuici w r. 1590, otworzyli szkofy w 1606 r. Po wojnacli Szwedzkich, wyrobili sobie przywilej u Jana Kazimierza dnia 21 Stycznia 1661 r. na otworzenie kursów akademickich w swojem kollegijum, i ten wniesli na sejin warssawekl tegoi roku, día zyskania potwierdzenia: powtórzyli prosbç swoje w nastepnym roku, lecz sejm, uwzgledniajac protestacyje Akademii krakowskiej i przywilej Jagielloíiski, stanowczo zatwierdzenia odmówií. Daremne byly i póiniejsze slarania Jezuitów o wyniesienie kolle gijum lwowskiego do zaszczytu akademii. W czasie wkroczenia do Polski Karola XII, postanowili wprowadzié wydziaí lekarski: lecz czujna Akademija kra kowska, wymogla u króla Augusta II reskrypt, pod dniem 31 Naja 1706 г., mo ca którego zabroniono Jezuitom, nie tylko'otwieraé wydziaíu lekarskiego, ale placów i domów zakupywaó, celem powickszenia gmachów kollegijum we Lwowie. Za wpíywem malzonki króla Augusta III, wyjednali dopiero sobie przywilej na zafozenie akademii we Lwowie. Wyslapili natyclimiast professorowie Akade mii krakowskiej, i roztrzasajac przywileje swego instytutu w róznych pismach dowodzili, ze w korouie niemoze byé zadna akademija, któraby od krakowskiej nie zaleiaía. Jezuici odpowiadali pismiennie, zbijajac ich zarzuty, a cichaczem pracowali pomiçdzy panami. Wytoczony im z tego powodu procès przez akade mije, krakowska: apefsnaf, bo król i kanclerz za wpíywem Jezuitów, sprawe te z umysíu zwfóczyli, nareszcie August III wyjechaí do Saxonii i umarf. Так wiec Akademija lwowska weszfa niejako w przedawnienie i utrzymala siç. Co do gíównej swej istoty, urzadzona byía jak kazde kollegijum jezuickie, z dodaniem wy dziaíó w teologii, niozoGi, prawa i medycyny. — Odiad Jezuici uczniów swoich doktoryzowali na doktorów filozofii i obojga prawa, i robili swielej teologii bakalarzami. Byíy to dnie uroczystosci wielkiej w Akademii lwowskiej. Rektor i pro fessorowie doktorowie prawa, GlozoGi, i swiçtej teologii wystepowali w pasowych aksamitnych pfaszczach, ze zfotymi frandzlami. Uczen, zaszczycony dostojnoscia doktora, przybranym byl w piaszczyk czarny po pas, z biçkitna grodyturowa pod

Akademija Lwowska — Akademija Zamojska

239

szewka, z obszewka na okolo takiejze barwy, z petlicami irebrnemi na przodzie. Na glowie mial biret, w reku ulósf berfo wyzlacane. Taki strój opisuje nasz poeta Fr. Karpinski ; w nim postçpowal w uroczystej processyi po kosciele, gdy go w tej akademü Jezoici zrobili uauk wyzwolonych i DloioQi doktorem, a àwiçlej teologii bakalarzem. — Po upadku zakonu Jezuitów i zaborze czeici Rzeczypospolitej wraz ze Lwowem, rzad austryjacki, zalozyl szkolç tu glówna, nazwana od imienia panujacego: Universita* Josephina; uroczyste jej otwarcie odbylo ifa dnia 16 Listopada 1782 г., (ob. Uniwersytet lwowiki). К. Wl. W. Akademija Wilenska, (ob. ivueñski uniwersytet). Akademija Zamojska. Zaloiyl ja w r. 1593 Jan Zamojski hetmán wielki koronny, mai równie nauka, jak przewainemi zaslugami dla kraju znamienity, je den z najwiekszych wodzów swego czasu. Na proábe jego, papiei Klemens VII, potwierdzi? tç szkolç, porównywujac ja z innemi akademijami, tak krajowemi jak i zagranicznemi, dozwalajac w niej tirorsyd doktorów filozoíii, obojga prawa i medycyny, tudziei notaryjuszów, slaiiowiac kazdoczesnego biskupa chefmskiego, w którego dyjecezyi Zamosé leiy, kanclerzem akademii. Otworzona zostafa rokn 1595, ale akt fundacyi wydaí Jan Zamojski dopiero 1601 r. Król Zygmunt III nielubiac go, odmówil potwierdzenia swego. Podfng tej fundacyi, ustanowionych byio dziesiçciu professorów: 1) prawa cywilnego, 2) prawa polskiego, 3) filozofii inoralnej, 4) fizyki, 5) logiki i metafizyki, 6) matematyki, 7} wymowy, 8) retoryki i dyjalektyki, 9) poezyi i syntaxu, 10) analogii i ortograRi. Dla pierwszych siedmiu professorów przeznaczy! rocznej pensyi dla kaidego po zip. 230, dla trzech ostatnich po 150. Na opfaty te odda? Zamojski akademii na wieczne czasy wies* Bukowina, w ziemi przemyskiej, tysiac zfotych owoczesnych dochodu przynoszaca. Ze zas* tak szczupfy fundusz niemóg? wystarczyé ua wszystkie wydatki, kazai zaloiyciel ze skarbu swego dopíacaé czeeé brakujaca, dopókiby dodaniem drugiej wsi akademii nie wzbogaciï. To bylo pierwszém jej uposaieniem. W r. 1600 zafoiyi Zamojski kollegijate w Zamosciu, przeznaczajac w niej dziekanija, scholasteryja, kustodyja i cztery kanonije wraz z wszystkiemi dochodami dla uctonych i dobrych meióto z poáród professorów akademii. To bylo drugiem a znaczniejszem uposaieniem. Nastçpcy jego zapisami jak i prywatni, takowe zwiekszali: w roku 1661, wynosifo zfp. 197,000. Dochód zas caíej akademii w rokn 16S3 wynosi? zfp. 8,000, nigdy zas nieprzechodzií 13,000 zip., nielicz)c w to beneficyjów i funduszów przeznaczonycli dla wysluzonych professorów itanu duchownego i swieckiego. Do podnoszenia dochodów i wyplacania pensyj wybierano kioestora г wyzszych professorów na rok jeden, który, równie jak wszyscy urzednicy akademii, obowiazywaí sie do wiary i uczciwosci. Na trzy dni przed wyborem nowego rektora, skladal racliunki. Wszystko to, со zebrano z zapisów w album, z kar pieniçznych i innycli przypadkowych dochodów, rozdzielano w równych czesciach miedzy professorów, rektora i kwestora. — Majalkiem calym akademii zawiadowal scholastyk koilegijaty zamojskiej wraz z rektorem. Kleski krajowe, po czasach Jana Kazimierza, narazily wszystkie fundusze na wielkie straty. Domy akademii, z których dochód míala, dla morowego powietrza i najazdów, staly pustkami: opuszczone, szly w ruine, ; kapitaliki na domach mieszczan zamojskich lokowane, poprzepadaly w wiçkszej czesci: ogrody ogolocone z drzew, i zabrane na fortyükacyje.— Akademija Zamojska, míala czlery glówne wydzialy: I) teoloyiczny z pieria katedrauii: teologii moralnej, teologii dogmatycznej, teologii polemiczuej, teologii kazuiátycznej i historyi koscielnej; II) praкпу. mial piçcitf professorów, dwóch do prawa cywilnego, dwóch do prawa ka-nonicznego, i jednego do prawa narodów; III) filotoficxny, liczyl lakie piçcia

240

AkademUa Zamojska

professorów: matematyki, logiki i metafizyki, praktycznej Blozofit, retoryki i poexyi, w ostatku grammatyki ; IV) lekarski, ten byl tylko w planie ale nie w rxeczywistoáci. Zalozyciel akademii miaí nadar uslanowié i ten fakultet; w tym cela wyslal Jana Ursyna do Padwy, aby siç w sztuce lekarskiej udoskonalil. Jednakie dopiero po smierci Zamojskiego, Solski professor, dal fundusz na jednego professera. W ciagu dwóch wieków, dwa razy katedra ta byla obsadzona; gdy zas* jeden professor niemógl calej medycyny wykïadaé, fakultetu medycznego za istniejacy liczyé nie moina. — W poczatku wszystkie wydzialy mialy jednego dziekana; w XVIII wieku kaidy mial swego, wyjawszy lekarskiego. Dziekan w wydziale prawnym zwany byl praeset, w filozoficznym senior; urzad jego byJ госту. Do obowiazków dziekana nalezalo examinowaó uczniów przyslanych od rektora i zapisanych juz w album ; przeznaczaé im oddziaíy, by¿ obecnym na examinach w klassach niiszych, pilnowaó aby professorowie sumiennie odbywali lekcyje; kierowaé uroczystosciami akademickiemi, opugnowaé w dysputach. Dziekana nie peíniacego iwyeh obowiazków, miaí rektor prawo skaraé pienieína kara, lub tei zfozyé z urzedu, a innego w jego miejsce naznaczyé. — Wszyscy professorowie mieszkali w gmachu akademickim, i mieli stóf wspólny. Ucz^cy we wfasciwej akademii nazywali eie publicznemi professorami, uczacy w nizszej szkole prywatnemi; tymi byli: professor retoryki, poezyi i analogii. Brani byli z Akademii Krakowskiej, i día tego Akademija Zamojska nazywala siç córka, filia, krakowskiej. — Rzad akademii zostawal w rçku scholastyka kollegijaty zamojskiej i rektora akademii. — Scholaslyk, obowiazanym byl wszystko со sie dobra akademii tyczylo, wspólnie z rektorem dzialaé, nad zakladem czuwa¿, akademików do scisíego i gorliwego wypefnienia obowiazków zacliecac, niedbalych karció, powolywaé zdatnych na wakujace posady, oddalaé od katedr prawa akademii przestepujacych. Byl on wlaáciwie glowa szkoly, która biskup chelmiúski, jako kanclerz, przynajmniej со trzy lata mial wizytowad. — Rektor, wybieranym byl z grona professorów wyiszych, kazdego roku dnia 10 Maja zrana, na publicznycli zgromadzeniach glosami wszystkich uczacych i pieciu uczniów. Do tego glosowania mial prawo kaidy senator rzeczypospolitej, jeíeli byl obecnym w Zamosciu. Urzad rektora byl roczny, mógl bye* wszelako na drugi rok potwierdzanym; po wykonaniu przysiçgi obieral czterech radzców z professorów a jednego z uczniów; z tymi w rzeczach mniejszej wagi wspólnie o wszystkim stanowü: prezydowal w wszelkich czynnoáciach i uroczystosciach akademii, czuwal nad powszechném dobrem szkoly, utrzymywa! album akademii i akta posiedzen; kierowal rozkladem nauk na godziny, bywal obeenym na examinach, miewal do uczniów mowy i t. p. — Pierwszym rektorem tej akademii w r. 1595 byl Melchior Stephanides: najwiecej uczniów zapisalo sie w 1608 w liczbie 118; w r. 1616 bylo uczniów tylko 36. — Zaloiyciel Jan Zamojski, chodzac za mlodu naAkademije Padewska, podzielü na wzór jej uczniów swej szkoly na pieó narodów, to jest: polski, litewski, ruski, prusko-inflancki i cudzoziemski. Z kazdego z tych narodów jeden uczeii wybrany losem, nalezal do wyboru rektora. Póíniej ten podzial ustal. Uczniowie dzielili sie jeszcze na uczniów wlasciwej akademii, i uczniów szkól niiszych, ktöre ich do niej usposabialy. Wchodzacy do akademii, musieli sie, zapisywaó w jej album, bogatsi ptacili za wpis dziesiec groszy ówczesnych, uboisi szesó groszy, a najuboisi oplacali sie modfami, za pomyslnosó szko ly. Wszyscy wpisani do album, musieli mied nauczycieli prywatnych, którzy czuwali nad ich postepowaniem i powtarzali z niemi lekcyje. Co sobota powtarzali z calego tygodnia, w czwarta sobóte z calego miesiaca, a w szesó miesiecy z calego pólroeza. Wszystkie swieta, tudzieí czas popoludniowy wigilii swiat, byîj

Akademija Zamojska

241

wolne od nauk. — Co rok, dnia 2 Czerwca, obchodzili oczniowie z professorami rocznicç zgouu zafozyciela akademii, solenném nabozeóstwem i movrami. Szkoiy ■Une zamykano od 27 Lipca do swiçtego Wawrzyáca; akademijç dnia 20 Lipca na trzy tygodnie, a prócz tego byiy feryje kilkodniowe na Boze narodzenie i Wielka-noc. W dniu odnowienia nauk, wszyscy uczniowie obowiazani byli znajdowac" siç na urociystem nabozeñstwie w kaplicy s. Jana Kantego. — Za niedopeinianie obowiazków, nieposiuszeiístwo wiadzy rektora, za ¿ycie tie i nierzadne, nchybienie prawora akademii, naznaczane byiy kary pieniezne, wiçzienie, exkluzyja i kary cielesne; wszystko atoli za zdaniem radicó w i wyrokiem rektora. Uczniom nie wolno bylo nosió szabel, chodzié do ezynkowni, grywaé w karty lab w kosci. Wszyscy i wszçdzie byli obowiazani mówió pomiçdzy soba po lacinie lub grecku.— Jak w Akademii Krakowskiej tak i w Zamojskiej byiy dwie Burty dla ubogiej miodziezy. Pierwsza zwana bursa indigentium stall przy murach akademii ; spaliwszy sie dnia 6 Czerwca 1627 nie byla wiecej odnawiana; drug; uposazyi Wawrzyniec Staringel doktór filozofii, dziekan kollegijaty zamojskiej w roku 1677 i ztad zwana bursa Staringeliana. — Fundusze na wsparcie ubo giej miodziezy byiy bardzo szczupie. W r. 1746 wynosily 1600 zip. od których píacono 128 zip. procentu. — Zadnych zbiorów naukowych, prócz kilku instrumentów matematycznych, nie bylo ; biblijoteka uboga, zasilana prywatnemi zapieami, drukarnia zasobniejsza. Kierujacy nia zwali siç typotjrafami akademii. Bedele jej, uiywani do posiug przy uroczystosciach i utrzymywania porzadku w gmachacli, w poczatkach oplacani byli z dochodu taryowego, od produktów przywoionych na targi do Zamoscia: póíniej, gdy to miasto upadlo, z wlasnych funduszów akademija utrzymywad ich musíala. — Miaia ona podobnie jak krakowska swoje kolonije, to jest szkoiy, do których nauczycieli posyiala. Jedna z tak ich kolonij byia Oiycka — Po pierwszym podziale Polski, gdy Zamoéó dostal sie pod panowanie austryjackie, Akademija Zamojska zwinieta zostala, przetrwawszy lat 190. — Na lat kilka przed jej zamknieciem (1781—84), K. Koímian opisuje áwietne jeszcze w salach akademickich uroczystosci, obioru rekto ra, dysput i examinów uczniów. Rektor wchodzil ubrany w ponsow; aksamitna, z szerokiemi zlotemi galonami oblamowaua togç, w ziotym laúcuchu, czyli distinctorium kanonicznem i w mucecie fijoletowym z gronostajami, w birecie na giowie. Poprzedzali go wyzsi nauczyciele i kanonicy w togach czarnych kamlotowych, z karmazynowemi z kitajki wylogami, w mucetach wediug godnosci ponsowych z galonami, lub fijoletowych aksamitnych z gronostajami; tych poprze dzali professorowie nizsi w podobnych togach, a professorowie grammatyki i infimy klerycy, w pól togach bez wyiogów, z spuszczonemi od lokciów rekawami; ten caiy szereg poprzedzalo dwóch bedelów w niebieskich sukiennych togach, trzymajac w rekacli dwa beria srebrne z koronami u wierzchu, zapewne jeszcze przez Jana Zamojskiego sprawione. Gdy wszyscy zasiedli swoje miejsca, zaczçly sie oracyje w jezyku laciñskim. Rektor skiadal na stole pieczeó akademicka, in signia, rozbieral siç z togi, skladano ja na taborecie, i po mowach pochwalnych i dziekczynnycli, przystepowano do wyboru nowego rektora, przez wota sekretne, w wielka urne marmurowa rzucane. Po przeliczeniu wotów przez najstarszych professorów i kanoników, ogiaszano nowego rektora, ten natychmiast ubieral sie w togç aksamitna i odbierai insignia. Znowu nastawaly mowy i powinszowania, jui i szkoiy wystepowaly z oracyjami, za со pare dni rekracyi otrzymywaly. Nowy rektor zwykle dawal uczte dla czlonków akademii, i reprezentanI6w szkói, wybranych pomiçdzy studentami, po jednym z kaidego oddziaiu. — Nigdy ona, od poczatków swoich wzniesó siç i rozwinaé niemogia, a to z powoENCVKt.OPEDÏJA ТОН I. 16

242

Akademija Zamojska — Akademija Duchowna

dów zïego poiozenia jeograQcuego : otaczaly jui wtenczas Zamosc szkofy jezuickie w Lublinic, Lwowie i innych grodach, do których wiecej garnefa sie mïodziez. Sam Zamojski jui stracif wplyw przewazny w narodzie, jaki miai za Stefana Batorego; niecierpiany od Zygmunta III, w starosci zapomuiany. Przewaga Jezuitów zbyt byla silna, pozbawili oni z uczniów bogatszych rodzin Aka demije Krakowska, przeszkadzali i Zamojskiej w rozwoju: do czego dodac potrzeba liehe uposazenie i brak w poczatkach professorów z gfoánem imieniem. — W r. 1746 Wojciech Laskaris, biskup zenopolitaiiski, infufat oiycki. zreformowaf Akademije Zamojska; zaprowadzif w niej {ad nowy, ale díwignac z upadku, i postawic na wíaáciwym stopniu niepotrafif, przy funduszu rocznym zip. 7,277 dochodu. Odnowiono burse Starinyela na 12 ubogich uczniów. Zastaf 12 pro fessorów, lecz tylko szesc lekcyj dawanych. Chcac zapobiedz odbieganiu katedr, postanowií aby po szesciu dopiero latach pracy gorliwej i wytrwafej na czfonków kollegijaty, po 12 do kanonii chefminskiej, a po 18 do prelatnr i probostw podawano. Rzad akademii dekretem reformy, do zachowania tych przepisów zobowiazaf, podzielif akademije na cztery wydziaíy: mimo to, katedra medycyny byfa tylko tytularna. — Akademija la za wojen szwedzkich upadla, pozbawiona dawnych funduszów, nowemi nie zasilona; gnieciona przewaga, i gfosna pogarda okrywana przez poteznych Jezuitów, niemogia miec zadnego znaczenia. Imie jej tylko z zapomnienia dobywaf, Stanisfaw z hazów Duñczewski, wielce wzietemi na swe czasy kalendarzami. — Jezyków hebrajskiego i greckiego, wyiszej matematyki, history ¡ powszeclinej, prawa rzymskiego i innych waznych przedmiotów nie wykfadano wcale: te zas których uezono, uezono niedbale, przez professorów zadnego znaczenia niemajaeych w swiecie naukowym. — ffr. 16S8 Matczyñskí wojewoda i general ziem ruskich, zafozyf kollegijum pijarskie w Wargzu. Zaledwie Pijarzy zaczeH tu szkofy swoje otwierac, Akademija Zamojska, na moey swego przywileju, ii nie wolno nikomu w odlegfosci dwunastu mil od Zamoscia szkoi zakf adac, zaniosfa solenna protestacyjç na sejmik befzki, przeciw otwarciu szkóí w War(iu. Ale szlachta województwa befzkiego, oceniajac lepiej, i maíy jej uiytek, i wielkie korzysci nowego zakfadu, nietylko tej protestaeyi nie przyjela, ale przeciwnie, uchwalifa podziekowanie Matczyóskiemu za gorliwosó jego prawdziwie obywatelska, o dobro narodu w rozkrzewianiu nauk, i polecifa posfom swoim na sejm, aby zatwierdzenie tycli szkóf wyjednali.— (Obszerny opis tej akademii w dziefach: Józef ¿ukaszewicz, Historyja Stkól, 1851 г. torn 1, 2 i 3. — Soítykowicz, O staute akademii krakoicskiej. (1810 г.). — Staszic. — F. Bentkowski. — M. Wiszniewski — W. A. Maciejowski: Piimiennietteo. Koímian Kajetan: Pamiftniki). — O funduszach tej akademii powiemy przy szkole Szczebrzeszyíiskiej. K. Wl. W. Akademija Duchcwna Rzymsko-Katolioka w Wilnie, (ob. Akademija Duchowna Riymsko-Katolicka w Petersburg). Akademija Duchowna Rzymsko-Katolioka w Petersburgu, w swoich zasadach, prawach i cafej organizaeyi, jest dalszém tylko istnieniem takiejze Aka demii Wilei'iskiej, do stolicy Cesarstwa w roku 1842 przeniesionej. Wilenska zas DuchownaRzymsko-Katolicka Akademija, ulegajaca w kolei czasów kilku istotnym zmianom i urzadzeniom nowym, siega poczatkiem swoim roku 1578, w którym biskup wileiiski Waleryjan Szuszkowski Protasewicz (1556— 1579), zaioiywszy wprzód г. 1570 tak zwane Gimnatyjum, i oddawszy je sprowadzonym przez siebie na ten eel Jezuitom, wegielny kamiei'i Akademii w Wilnie pofozyf. Król Ste fan Batory przywilejem (z dnia 1 Kwietnia 1579 r.) nadal jej prawa, jakie miafy podówczas inne uniwersytety i akademije Europy, z wyjatkiem uezenia medycy

Akademija Daobowna Rzymsko-Katolloka w Petersburga

243

ny i prawa; porównaf we wszystkiém z Akademija Krakowska, wkiadajac rzad akademü gfównie na rektora, a w rzeczach wiekszej wagi na jej kanclerza, którym chcial mieé biskupa wileñskiego ¡ jego nastepców, a takie na opiekuna, którym by! biskup zmudzki i jego nastepcy. Grzegorz XIII papiez, bulla z dnia 3 Listopada tegoz 1579 roku, (poczynajaca siç od síów: „Dum attenta considerationit iiidaginej." Akademije Wileñska z temiz przywilejami kanonicznie zatwierdzif, z obowiazkiem uczenia w niej teologü i przygotowawczych do tej nauki umiejelnosci, jako to: sztuk wyzwolonych i filozofii: a takie zachowania zwyczajów ¡ ustaw síuiacych wszystkim natenczas katolickim uniwersytetom. W ten sposób zafoiona Akademija Wilei'iska, stafa sie w Litwie, jak wKoronie Krakowska, matka sakóf wszystkich i ogniskiem oswiaty. Zatwierdzif ja potém jeszcze król Stefan, na sejmie warszawskim (dnia 13 Lutegor. 1585). Pierwszym rektorem jej by? ksiaie kaznodziejów polskich Piotr Skarga (od 1580—1584 roku). Profes sorat skíadali najznakomitsi mezowie z rodaków lub sprowadzeni z Wioch, Hiszpanii ¡ Francyi, jak XX. Jakób Wujek, sfawny tíómacz Biblii polskiej, autor dwóch Postylli i wielu ksiag innych, Stanislaw Grodzicki, zwany apostoiem Litwy, z nauki gfosny w Europie, Marcin Laterna, Justus Rabus, Marcin Smiglecki, Symon Gas, Jerzy Tyszkiewicz, Kasper Sawicki, Hieronim Stefanowski i wieln innych. Gdy wr. 1582 kardynaf Jerzy RadziwiH, biskup wileiiski (1580—1592), zatozyï osobne seminaryjum día ksieiy dyjecezyi wileñskiej, caíy kierunek tej nowej szkofy oddaf XX. Jezuitom przy Akademü Wileñskiej, w której tez mfodziei seminaryjska odtad sie gfównie ksztaícifa. Z katalogów jezuickich prowincyi litewskiej widzimy, ¿e akademije ciagle skíadaíy trzy wydziafy: teologii, prawa kanonicznego i filozofii; w których uczono: teologii scholastycznej i kontrowersyjnej ; teologii moralnej i rozwiazania przypadków sumienia ; prawa kano nicznego, logiki, metafizyki, etyki, retoryki, fizyki, maternât y ki i jezyków biblijnycb. Kaidy wydziaf miat swego dziekana i poddziekana, a kurs teologii byl czteroletnim. Тут sposobem Akademija Wileñska, wyksztafcajac míode pokolenia litewskie, kierowafa lub bczposrednio wpfywaía na uksztaícenie przyszlych w kraju kapfanów, ai do skasowania zakonu Jezuitów, przez Breve Klemen se XIV w 1773; roku a nawet i dalej, bo ai do roku 1803, z pewném jednak w niektórych wzgledaclt ograniczeniem : gdyi seminaryjum dyjecezalne, jeszcze przed zniesieniem zakonu oddane byío zgromadzeniu XX. áwietego Wincentego à Paulo. W tym zas 1803 roku, skutkiem Шаги Cesarza Alexandra I (z dnia 18 Lipca tegoi 1803 r.) powstaje w nowym kszlaície, w rodzaju wydziaíu teologicznego przy cesarsko-wileñskim uniwersytecie, takzwane: Glúwne Seminary jum día ktieiy nymsko-katolickiego wyznania, mohilewskiej, wileñskiej, luckiej, imudzkiej, kamieniecko-podotskiej i miñtkiej dyjecezyj; takie día ktieiy rzymtko-unickiego wyznania: polockiej, brzesko-litewtkiej i luckiej dyjecezyj. Na utrzymanie gfównego seminaryjum tymze Ukazern przeznaczono rocznie po 15,000 rs. z kapitalów i nieruchomych funduszów klasztornych, z wyjatkiem funduszów XX. Jezuitów, Pijarów, Missyjonarzy s. Wincentego, Braci Mifosierdzia i. Jana, jako tei PP. Wizytek, Siostr Miíosierdzia i tych klasztorów mezkicb, którym sie powierzafo utrzymanie gimnazyjów lub szkóí powiatowycli, (Ukazu § 2). W moc tej monarszej woli, pod prezydencyjç rektora uniwersytctu, którym byl wówczas X. Hieronim Strojnowski , nominat biskup lucki (zmaríy 1815 roku), zfozony komitet z trzech professorów wydziaíu teologicznego, z dwóch czíonków katedralnej kapituiy wileñskiej i jednego prafata unickiego, napisaf día seminaryjum Uttawy, które w r. 1806 dnia 6 Paídzlernika Cesarz Alexander I zatwierdzif. Wszystkie seminaryja katolickie w cesarstwie 16»

244

Akademija Dachowna Rzymsko-KatoHcka w Petersburg!!

urzadzone bye miafy na vrzór lego gfównego, którego uczniom, liezac od roku 1813, sfniyf przywilej na wszystkie wyzsze w hierarchii duchowieñstwa, rzymekn-katolickie posady, od kaznodziejów przy katedrach i przy koáciofach miastowycli, ai do biskupiej (¡í 9). Serainaryjum gfówne zostawafo pod rzadera udzielnej rady, która pod prezydencyja rektora uniwersytetu wileiískiego, míala szesciu czfonków: trzech professorów nauk teologicznycli w uniwersytecie, dwóch czionków katedralnej kapitufy, i jednego pralata unickiego. Zarzad zas wewnçtrzny gfównego seminaryjum powierzony byl regensowi, wybieralnemu na kaide trzy lata, majacemu do pomocy kapelana, z obowiazkiem przewodniczenia mfodziezy w éwiczeniach religijnych i ascetycznych, a razem uczeuia obrzedów i ceremonij koácielnych; nakonicc dwóch prcfektów, obowiazanych czuwaé nad postepowaniem kleryków. KoIIegijum duchownemu rzymsko-katolickiemu w Petersburgs nadana byía wíadza coroeznego zwiedzania tej gfównej szkofy kapfaúskiej, priez jednego z swych czfonków, i scisfego wgladania w kierunek moralny i naukowy, by wen nie wkradJy sie jakie naduzycia przeciwko wierze i powofaniu kapfai'iskiego slanu. Liczba mfodzieiy duchownej utrzymywanej koszlem seminaryjuni, nie miafa by¿ nizsza od pieódziesieciu. Kurs nauk byí czteroletni. Uczono zas gfównie : Pisma àwiçtego, teologii dogmatycznej i moralnej, historyi i prawa koácielnego, Iitcratury faciñskiej i polskiej, historyi naturalnej, botaniki, lizyki, rolnictwa, hygijeny, logiki i jezyka greckiego. Nauka zas prawa przyrodzoncgo i prawa narodów, ekonomii politycznej, Jezyka hebrajskiego, mechaniki, cliemii, wyiszej matematyki, architektury, rysunków i t. p., oraz jezyków: rossyjskiego, francuzkiego i niemieckiego, zalezaf y i od ochoty samych uezaeych siç, i od szczególnych rozporzadzeñ rady seminaryjskiej (ustawy r. 111). Po zniesieniu Uniwersytetu Wilenskiego (ob.) w 1832 г., CesarzMikofaj I, Vkaxem z d. 1 Lipca 1833 г., z istniejaeego dotad Seminaryjum gíównego, utworzyf osóbna w ШЛnie wyiszq rzymsko-katolickq szkolç teologii, pod nazioaniem: Rzymsko-Katolickiej Duchownej Akademii, wcielajac do niej oddzielnie istniejqce wileñskie dyjecezafne seminaryjum, i nowo-zakfadajacy aie, wówczas oddziaf przeznaezony do ksztalcenia kleryków wyznanta ormiaiisko-katolickiego, {Ша ги § 1, 2, 3). Na utrzymanie akademii i zfaczonego z nia seminaryjum dyjecezyi wileñskiej, przeznaezono slafy dochód roczny (25,558 ';■> rub. sr.). Szkola ta gíównie miafa na celu ksztafcié kapfanów, usposobionych do zajmowania wyiszyclt obowiazków hierarebii rzymsko-katolickiej w Rossyi (Ustawy § 1). Kosztem swoim ntrzymywafa akademija 40 kleryków (§ 4); liczba ta jednak nie ograniezafa rzadu akademickiego w przyjmowaniu kleryków, utrzymujacycli sie wíasnym kosztem ($ 5). Rzad akademii skfadali: rektor wybieralny z posród sufraganów albo prafatów wysoka nauka zalecanych ($ 1), inspektor i ekonom duchowni, i dwaj ze swieckich professorów akademii ; miafa takze wfasna pieczeé i kancellaryje; kazdej Soboty odbywala swe posiedzenia i rozwiazywafa ukfady i intéressa wiçkszoscia gfosów. Kursa nauk akademii trwafy trzy lata, a w oddziale ormiansko-katolickim lat trzy albo cztery. Wszystkie nauki wykfadane byfy w jçzykach: faciúskim albo rossyjskim, nauka zas opowiadania sfowa Boiego w polskim (día Ormian do nauk obrzedów i kaznodziejstwa, miaf by¿ osobny nauczyciel duchowny tegoz obrzadku). Katedry byfy w akademii: Pisma àwiçtego, arclieologii biblijnej i hermeneutyki, teologii dogmatycznej, praktycznej i pasterskiej, logiki i (ilozofíi moralnej, historyi koscielnej i prawa kanonieznego; homiletyki teoretycznej i praktycznej, literatury facióskiej, greckiej i rossyjskiej, historyi powszechnej, a osobliwie rossyjskiej; jçzykôw: hebrajskiego, francuzkie go i niemieckiego; a takie professor homiletyki wykfada! kurs wyiszej literatury

Abadernóla Dnobowna Rzymsko-Katolicka w Warszawie

246

polskiej ¡ jej historyje, ogólna zas" teoryje literatury, professor rossyjskiej literatnry (8 40). Uczono tei obrzedów, ceremonij i koscielnego spiewu. W ostatnim zas roku kursu naukowego, wykfadano gfówne zasady hygijeny. Staiych professorów akademii byio siedmiu; oraz czterech adjunktów i trzecli lektorów (nauczycieli) jezyków obcych ; prócz tych jeszcze, kapelan i razem spowiednik, sekretarz swiecki z dwóma pomocnikami, biblijotekarz duchowny, swiecki pomocnik ekonoma i lekarz, dopefniali skladu akademii. Akademija miafa prawo udzielania stopni uczonych: studenta, kandydata, magistra i doktora teologii; a jej wychowaúcy posiadali przywilej otrzymywania wyiszycli posad w hierarcliii kos'cielnej : od assesorów konsystorza i kaznodziejów katedralnych, ai do prafatów i biskupów (8 83). Zwierzchnictwo bezposrednie nad akademija miafo Kollegijum duchowne rzymsko-katolickie. Rzadzacy dyjecezyja wileiiska, w charakterze opiekuna i miejscowego praw koscielnych stróia, prezydowat na examinach i nadzwyczajnych konferencyjach akademickich (8 95). Akademija Duchowna w Wilnie, otwarta zostafa uroczyscie dnia 11 Lutego 1834 г., chociaz lekcyje zaczefy sie w niej pierwszych dnt Pazdziernika 1833 roku. Pierwszym jej rektorem by! X. Aloizy Osiñski, infufat kollegijaty ofyckiej, mai w iiteraturze zasfuiony. W cafym skladzie i organizacyi, wyjawszy oddziaf ormiañsko-katolicki, który nie istnieje, i seminaryjum dyjecezalne, które zostafo na miejscu; Akademija Wi lenska przeniesiona do Petersburgs, dotad tam istnieje, posiadajac te same prawa i przywileje, które Cesarz Mikofaj I Ukazem % dnia 24 Pazdziernika 1844 r. dalej rozciagnaf, i nanowo potwierdzii; a przez konkordat ze Stolica Apostolska w ro ku 1847 dnia 22 Lipca (3 Sierpnia) za warty, by t akademii w Stolicy panstwa i jej Charakter pierwotny zapewnif i zabezpieczyf. A. A. L-cki, Akademija Duohowna Rzymsko-Katolicka w Warszawle. Najwyiszém postanowieniem Cesarza i króla Mikofaja I, zd. 16 Pazdziernika r. 1836, wmiejsce Seminaryjum gíównego w Warszawie, (po zamknicciu wydziafu teologicznego przy b. Uniwersytecie Alexandrowskim) ustanowiona zostafa w Warszawie Akademija Duchowna Rzymsko-Katolicka. Na jej utrzymanie, wyznaczony oprócz fundusza artykufem 25 postano wienia z dnia 1 Listopada 1824 r. Cesarza Alexandra I, na utrzymanie seminaryjum gíównego w Warszawie w summie zf. pol. 103,800 wyznaczonego, dodatek z funduszów suppressyjnych w iloáci zf. pol. 62,800. Podfug zatwierdzonej przez N. Pana Ustawy, w Akademii Duchownej utrzymuje sie na koszcie rzadowym uczniów 40. Przyjmuja sie do niej klerycy celujacy we wzglçdzie moralnym i naukowym, którzy w seminaryjach dyjecezalnych do sïuchania nauk w akademii duchownej nalezyte usposobienie otrzyinali Oprócz ucz niów funduszowych, wolno na przedstawienie biskupów przyjmowaé do akademii kleryków na koszt prywatny, nie innych jednak, jak usposobionych w seminary jach dyjecezalnych i nieinaczej, jak z pomieszczeniem ich w zakfadzie i zobowiazaniem poddauia sie wszystkim tegoi zakfadu urzadzeniom. Bez obowiazku mieszkania w zakfadzie, moga uczeszczac na nauki do akademii tylko klerycy zgromadzeú zakonnych; lecz i ci, nim pozwolenie do uczçszczania otrzymaja, i w poczet uczniów zapisani zoslana, winni sa poprzednio udowodnió potrzebne do sfuchania kursów kwalifikacyje, zfoiyó zareczenie od jednego z przefoionych klaszlorów, wktórych maja mieszkanie, ii zawsze pod przyzwoitym dozorem zostawaé i scisle stosowaó sie do urzadzen akademii beda. Do skfadu akademii naleia: rektor, wice-rektor czyli inspektor, siedmiu professorów do nauk teologicznych, pieciu do nauk pomocniczych, dwóch lektorów i prowizor. Ma takie akademija wpomoc wice-rektorowi ojea duchownego czyli spowiednika, którego zwierzchnosc akademii mianuje. Stér akademii, pod nadzorem Dyrektora Gíównego prezy-

i

246

AkademiJa'Duchowna Rzymsko-Katolloka w Warszawie

dujacego w Komissyi Rzadowej Spraw Wewnetrznych i Duchownych, porucza sie Zwierzchnosci akademickiej, zostajacej pod przewodnictwem arcybiskupa. Zwierzchnosc akademii skfada sie z arcybiskupa warszawskiego, jako prezesa lub w czasie osierocenia stolicy arcybiskupiej z adminislratora arcbidyecezyi, z dwocli czfonków duchownych z kapitufy metropolitalnej warszawskiej, przez arcybiskupa wybranych, z assessorów ducliownych przy Komissyi Rzadowej Spraw Wewne trznych i Duchownych. Nadto zasiada w zwierzchnosci akademickiej czfonek éwiccki z ramienia rzadu. Do wewnetrznego kierunku, tak naukowego i obyczajowego, jako i gospodarczego w akademii, tudziez utrzymyvvania jej stosunków z zwierzehnoscia akademii, a przez nia z biskupami dyjecezalnemi i wfadzami krajowenii, ustanowiona jest Rada wewnetrziia akademii, która skfadaja: rektor w niej prezydujacy, wice-rektor i trzech wybranych professorów nauk teologicznych zwanych professorami radnymi, za со sa osobno pfatni. Na urzad rektora wybiera siç kapfan posiadajaey stopieñ naukowy w teologii, a przynajmniej gruntowna wiadomosé nauk teologicznych, nalezycie udowodniona; nadewszystko zas pelen ducha poboznosci i gorliwosci w pefnieniu swych obowiazków, slowem mai, którego umysl i Charakter duszy pofaeza w sobie, ile mozna, moraine i naukowe przymioty temu trudnemu powolaniu odpowiadajace. W razie zawakowania posady rektora, zwierzchnosc akademii wzywa wszystkich biskupów dyjecezalnych, aieby kaidy z swej strony poda! jednego kandydata z kapfanów swcj dyjecezyi, z zaíaczeniem niewatpliwych dowodów jego kwalifikacyi. Zwierzchnosó akademii z calkowitej liczby proponowanych sobie kapfanów z dyjecezyj, jako tei z grona duchownych professorów nauk teologicznych w akademii warszaw skiej, wybiera dwóch kandydatów, których celujacemi nad innych kwalifikacyja osadzifa, i przez Dyrektora gfównego,prezydujacego w Komissyi Rzadowej Spraw Wewnetrznych i Duchownych, do wyboru i Najwyiszego zatwierdzeuia przedstawia. Na wice-rektora, wybiera zwierzchnosc akademii kapfana, posiadajacego w stopniu znamienilym przymioty, kierunkowi obyczajowemu duchownej mfodziezy odpowiadajace, a Dyrektor gfówny prezydujacy wKomissyi Rzadowej Spraw We wnetrznych i Duchownych potwierdza. W czasie chwilowej nieobecnosci rektora zastepuje go wice-rektor, na czas dfuzszy zwierzchnosé akademii wybiera zastepcç i przedstawiaDyrektorowi gfównemu prezydujacemu w Komissyi Rzadowej Spraw Wewnetrznych ¡Duchownych. Trzech innych czfonków rady wybiera zwierzchnosc akademii, a dyrektor gfówny zatwierdza. Prowizora mianuje rada z osób ducho wnych lub cywilnych, a potwierdza zwierzchnosé akademii. Nalezy on do obrad rady tylko w przedmiotacli tyczacych sie zarzadu gospodarczego, i to z gfosem doradczym. Akademija ma wfasna pieczed i kancellaryje do prowadzenia swoich czynnosci, zfoiona z sekrctarza i potrzebnej liczby kancelistów. Wszystkie czynnosci rady akademii odbywaj? siç w jezyku polskim; same tylko dyplomata na stopnie uezone pisane sa w jezyku faciáskim. Rada miewa zwyczajne posiedzeiiia raz w tydzieíi; stosownie do polrzeby, rektor moze zwofywaé posiedzenia nadzwyczajne. Professorowie literatury faciúskiej i greckiej, literatury rossyjskiej i lektorowie jçzykôw francuzkicgo i niemieckiego wybranymi byé moga z osób swieckich. Professorowie zas innych przedmiotów wybieraja siç z duchownych. Alumni opuszczajacy instylut z wfasnej woli, obowiazani sa zwrócic koszta na ich utrzymanie wyfoione. Po ukonczeniu przepisanego kursu лу akademii alumni, powracaja do tychze dyjecezyj, z których przybyli i pefnia obowiazki, jakie im stosownie do przepisów istniejacych, wfadze dyjecezalne wskaza, jeieli día nadzwyczajnej jakiej potrzeby, zwierzchnosé akademii, za porozumieniem sie z biskupem dyjecezalnym, nie wskaze ira innego przeznaezenia. Alumn, po ukoúczeniu kursu nauk

Akademija Dnohowna — Akadenüja Medyozna

247

i dostapieniu stopnia studenta, stosownie do zadania biskupa wíaáciwej dyjeceiyi moi» pozoátac w akademii na koszcie rzadowym, przez rok piaty, día uzupeinienia wiadomosci w szczególnym jakowym oddziale naukowym. Wszystkie nauki teologiczne, prócz teologii pastoralnej i homiletyki, oraz historyi powszechnej i nauk przyrodzonych, wykiadaja sie w jezyku lacinskim. W akademii znajduja. sie nastepujace katedry: 1. Rermeneutyki, archeologii biblijnej, introdnkcyi do ksiag starego teslamentu i jezyka hebrajskiego. 2. Hermeneutyki, introdukcyi do ksiag slarego testamenta i jezyka greckiego. 3. Wykfadu Pisma swiçtego czyli exegetyki. 4. Teologii dogmatycznej. 5. Teologii moralnej i pastoralnej. 6. Prawa koscielnego. 7. Historyi starego i nowego testamenta, facznie z rysem histo ryi powszechnej i historyi koscielnej. 8. Patrologii, tudziez teoretycznej i praktycznej homiletyki, której professor daje razem kurs wyzszej literatary polskiej i jej historyje, о ile siç to stosuje do wymowy kaznodziejskiej. 9. Filozofii i jej histo ryi. 10. Literatury íaciñskiej i greckiej. 11. Jezyka i literatary rossyjskiej. 12. Nauk przyrodzonych i astronomii popularnej. 13. Medycyny popularnej. Nadto, dawane sa lekcyje jezyków francuzkiego i niemieckiego. Zwierzchnosé akademii czuwa, azeby uczniowie w nauce kantu i obrzadkach koscielnych byli ciagle éwiczeni. Co miesiac odbywaja sie cwiczenia ustne i na pismie; examina zas sa szczegóíowe póíroczne, ogólne roczne i caïo-kursowe. Czas od 15 Lipca do 15 Wrzesnia naznacza sie na zwyczajue wakacyje. Pod glównym nadzorem rektora zostaje biblijoteka; zarzadza nia biblijotekarz, którego rada akademii wybiera z osób do akademii naleiacycli, a zwierzchnosé potwierdza. Warszawska Akademija Duchowna ma prawo nadawac stopnie nankowe: studenta, kandydata, magistra i doktora teologii i prawa koácielnego. O stopieú doktora nie wolno predzej starad siç jak we dwa lata po otrzymaniu stopnia magistra. Día sfuchania scisíych examinów i roztrzasania rozpraw, ustanawia sie w akademii konferencyja ze wszystkich professorów zloíona, pod prezydencyja arcybiskupa lub delegowanej przezeñ osoby. W examinie osób duchownych nienaleiçcych do akademii, wiekiem i zasfugami powaznych, poprzestawaé moína na przedmiotach gíównych nauk teologicznych i prawa kanonicznego. Wychodzacy z akademii ze stopniami naukowemi, majf pierwszeústwo w konkurencyi do wyzszych obowiazków, i godnosci duchownych, oraz beneficyjów, przed tymi którzy w akademii nie byli, ani równych stopni naukowych dostapili. W roku 1858 bylo w Akademii Duchownej alumnów 39, zakonników 18.—Podíug etatu rektor akademii pobiera píacy zt. pol. 8000; wicerektor 4000; professorowie nauk teologicznych i filozofiii po 6000; professorowie literatury íaciñskiej i rossyjskiej po 3000; lektorowie jçzykow francuzkiego i nie mieckiego po 1200 i t. d. Pierwszym rektorem byí X. Wiktor Ossoliñski; po jego smierci X. Bonawentura Butkiewicz. Rektor akademii jest czlonkiem honorowym Rady Wychowania Publicznego. L. R. Akademija Cesarska Éedyczno-Chlrnrglczna Wilenska. z wydziatu. lekarskiego UniwersytetuWilei'iskiegozamknietego,(ob.) wd. 1 Maja 1832 r. otworzona zostala akademija medyczno-cliirurgiczna, na mocy ukazu cesarza Mikofaja I, w d. 31 Sierpnia 1832; zalezaía ona od ministeryjum spraw wewnetrznych i przeznaczeniem jej bylo ksztafcié mïodziei w sztuce lekarskiej wíasciwej, farmacyi i weterynaryi. Akademija w ogólném stopniowaniu wfadz, liczyía siç na równi z uniwersytetami rossyjskiemi; miala prawo udzielaé stopnie naukowe : doktora medycyny i chirurgii, doktora medycyny, medyko-chirurga, lekarza, inspektora lekarskiego, akuszera, starszego weterynarza, weterynarza míodszego, pomocnika weterynaryi, aptekarza, prowizora, pomocnika aptekarskiego, okulisty, dentysty i akuszerki. Akademija miata prawo przybieraé crlonków honorowych

248

Akademija Oesarska ffledyozno-ohirurgioma WUeáska

í korrespondentów, tudziez prawo sadu nad wszystkiemi podwfadnemi jej osobami ; sprawy prawne pomiedzy jej czfonkami i osobami podwiadnemi, a innemi osobami toczyfy sie w konferencyi akademii, a apellacyja od wyroków szfa do Senatu Rzadzacego. W sprawach kryminalnych pierwiastkowe, sledztwo prowadzone byfo w akademii, a nastepnie z opinija odstepowane wtasciwemu sadowi. Akademija miafa wfasna cenzure dia pism przez eafonków wydawanych, tudziez rozpraw na stopnie naukowe; przyczém trzymaé sie byfa winna ogólnych przepi6ÓW eenzuralnych. Akademija równie jak jej rzeczywisci czfonkowie mieli prawo sprowadzania wszelkich pomocy naukowych, dzieí i pism bez upowflznienia cenzury i opíaty da. Korrespondencyje akademii i jej przesyfki nie przenoszace 40 funtów wagi, wolne byfy od opíaty pocztowej, jej domy i zabudowania od kwaternnków i opfat miejskich. W sprawach swoicli akademija wolna byfa od uzycia papieru stemplowego i opfat skarbowych. Majatek po czfonku akademii zmarfym bez testamentu, przechodzil na wfasnosó akademii, jezeli po upfywie roku i szeéciu miesiecy, od daty ogfoszenia wgazetach o otwartym spadku,nikt sie nie zgíoаИ, do niego prawo majacy. Akademija skíadaía sie z: 1) prezydenta, 2) uczacych: akademików, professorów zwyczajnycli i nadzwyczajnych i adjunktów; 3) z inspektora studentów i czterech jego pomocników; 4) z radcy zarzadu, sekretarzy i urzedników, pefniacych rózne przy akademii obowiazki; 5) z uczacych sie rozmaitych czeáci nauk lekarskich. Konferencyja, bedaca wfadza wyisza akademii, skíadaía siç: z prezydenta, akademików i professorów zwyczajnych; professorowie nadzwyczajni i Adjunkci mieli do niej wstep jako zastepcy czíonków zwyczajnycli, lab wezwani w razie potrzeby. Kancellaryja konferencyi kierowaí sekretarz naukowy, wybierany z liczby professorów zwyczajnych. Zarzad akademii, do którego naleiafo czuwanie nad porzadkiem i sprawami gospodarczemi, skíadali: prezydent, trzech czíonków, t. j.: inspektor, radca zarzadu, jeden z professorów i se kretarz. Prezydenta na przedstawienie ministra spraw wewnetrznych zatwierdzal Monarcha, professorów wybieraía konferencyja a zatwierdzaí minister. Professor zwyczajny po wysíuieniu lat 10, miaí prawo zostaé akademikiem, na który to stopien byí zatwierdzanym przez Cesaría. Kurs nauk dia uczacych sie medycyny trwal lat 5, weterynaryi klassy pierwszej 4, klassy drugiej 3, farmaceutyki i pofoiniclwa 3. Kurs nauk zaczynaí sie 1 Wrzeánia a koficzyí 1 Lipca nastepnego roku. Na studentów medycyny i weterynaryi klassy pierwszej przyjmowana byfa mfodziez po ukoi'iczeniu kursu nauk gimnazyjalnego, przychodzacy z prywatnej edukacyi podlegali examinowi; na studentów farmacyi przed innemi mieli pierwszeñstwo ci, którzy odbyli praktykç trzechletnia w aptekac'i, ukoúczyli szkofe powiatowa i posiadali znajomoác jezyka rossyjskiego i faciñskiego; od uczniów weterynaryi klassy drugiej wymagany byf dowód, ze umieja dobrze czytad i pisad po rossyjsku i cztery dziafania arytmetyki. Uczacy sie w akademii dzielili siç na: studentów medycyny, studentów farmacyi i uczniów weterynaryi, wszyscy mieli jednakowa odziez. Prócz tego uczacy sie dzielili sie na: skarbowych studentów medycyny (których byfo 200) i uczniów weterynaryi (których byfo 30J; ci mieli wszystkie potrzeby kosztem skarbu zaspokojone, a po ukoiiczeniu kursu nauk winni byli odsfugiwaé rzadowilatszesd, naco skfadali przy wejsciu doakademii przysiegç i zobowiazanie piámienne; stypendystów, którzy otrzymywali z decyzyi konferencyi wsparcie, nie przenoszace pofowy summ y przeznaczonej na utrzymanie ucznia ekarbowego, które to wsparcie udzielafo sie z oszczednosci pozostafych od summ przeznaczonycli na studentów skarbowych ; ci po ukoiíczeniu kursu nauk wzglednie na czas przez który pobierali stypendyja, obowiazani byli odsfuiyé rzadowi lat dwa lub trzy ; pensyjonarzy, którzy ¿adnego na przyszfosc wzgledem rzadii

Akademija Oesarska Medyorao-Ghlrnrgtozna Wllenska

249

nie zasiegali zobowiazania, lecz za opiata przez zarzad akademii oznaczona, a wnoszona z góry w ratach pófrocznych, mieli wszelkie potrzeby przy akademii zaspokajane. Oprócz studentów i uczniów byli jeszcze wolni sfuchacze, którzy korzystali z kursów i wszelkich pomocy naukowych, za со wnosili opiate, po 25 rubli assyg. (10 rs.) rocznie, otrzymywali od akademii áwiadectwa na mieszkanie w mieácie, lecz zostawali pod wfadza policyi miejskiej. Wszystkie nauki w aka demii wykfadane byfy w jezyku rossyjskim lob laciáekim, w nauczaniu sztnki pofoiniczej, farmacyi i weterynaryi rzedu drugiego, mógl by¿ uzywany jezyk polski, za zdaniem konferencyi i zezwoleniem ministra spraw wewnetrznych. Na utrzymanie akademii wilenskiej,przeznaczone byfo rocznie rsr. 101,542. Pomoce naukowe w akademii wileiiskiej byfy nastçpujace : Biblijoteka, utworzona z czesci ksiaiek pozostafych po byfym uniwersytecie, skfadafa sie z 16,000 tomów. Ga binet mineralogiczny, skfadajacy sie z oddziafu geognostycznego, zawierajacego minerafy i skafy zebrane w zachodnich gubernijach cesarstwa, liczacego 1,283 przedmiotów, i oryktognostycznego, liczacego 16,541 sztuk minerafów, pomiedzy któremi wiele pieknych i rzadkich okazów; gabinetowi temu za podsta we posiuzyf zbiór professera Symonowicza. Gabinet anatomii ludzkiej, podzielony na zbiór anatomiczno-fizyjologiczny i anatomiczno-patologiczny, w roku 1822 obejmowai 682 przedmiotów; w roku zas 1833 liczyí 2170 wybornie wykonanych prépara teur; wzrost swój winien ten gabinet niezmordowanej pracy i poswiçcenia professora Bielkiewicza. Gabinet zoologiczny, poczatkowo zafoiony przez Forstera, utrzymywany póíniej przez Giliberta i Szpitznagla, znakomity wzrost swój winien darom hr. Walickiego i staraniom X. S. B. Jundziífa. Okoio r. 1822 odnowiony, nporzadkowany i powiekszony zostaí zbiorem ptaków przez professors Bojanusa i prosektora Laupmanna, ostatecznie ufoiony i odnowiony przez konserwatora Brunnera i weterynarza Szusterusa liczyí okoio 20,000 przedmiotów. Gabinet zootomiczny, czyli anatomii porównawczej zafoiony r. 1806 przez Bojannsa przy pomocy Laupmanna, zawieraf wiele ciekawych i dokfadnie wykonanych preparatów, pomiedzy któremi na szczególna uwage zasíuguja: rozbiory zófwia pospolitego, wykonane przez Bojanusa, autora znakomitego dziefa: Anatomía Tettudinis europaeae{WAno 1819—22), które dotad síuiy za wzór día prac tego rodzaju. Zbiór ten znaeznie pomnoíony zostal staranieni professora Eichwalda. Gabinet weterynaryi zafoiony zrazu razem z zootomieznym przez Bojanusa i Laup manna, nastçpnie odfaezony, skfadaf sie z okofo 1100 preparatów, znaeznie po wiekszony zostaí przez professora Adamowicza zbiorem szczek z zebami zwierzat domowych, sfuiacych do obznajomienia sie z poznawaniem ich wieku, a liczac do niego zbiór podków, sfuiacych do kucia koni wedfug rozmaitych metod w róinych przypadkach chorobliwych, i t. d. liczyf okofo 1600 przedmiotów. Gabinet fizyczny skfadaf sie z 416 uarzedzi i machin; zafoiony zostaf przez X. Józefa Mickiewicza, professora w szkole gfównej litewskiej, który kosztem funduszu edukacyjnego sprowadzif z Londynu narzedzi sztuk 83. Od r. 1806 do 1814 zostawaf pod zarzadem professora Stefanana Stubielewicza, który go znaeznie pomnoiyf, lecz najwiekszy wzrost swój winien gabinet fizyczny professorowi Feliksowi Drzewiúskiemu. Gabinet opatrzony byf biblijoteka przechowywana w szaiie machoniowej, bogato bronzem zdobnej, która przedtém naleiafa do króla Stanisfawa Au gusta i która ofiarowaf uniwersytetowi hr. Walicki. Gabinet i laboratoryjum chemiezne winny swój poezatek i wzrost Jedrzejowi Sniadeckiemu, a nastepnie pro fessorowi Fonbergowi; przy tym zakfadzie znajdowafa sie wygodna sala na wykfad chemii, urzadzona wedfug planu Sniadeckiego przez budowniezego Szulca, na miejscu dawnego zboru ewangelicko-reformowanego, zburzonego za króla Wfady

250

Abad. 0. И. Ch. w Wllnle—Akad. 0. К. H. Oh. w Warsiawie

slawa IV. Ogród botaniciny caloiony prier X. Stanislawa Jundzilla, wysluionego professera uniwersyteta wileñskiego, w okolicy miasta zwanej Sorokiszki nad Wilenka, w r. 1824 obejmowal przeszlo 7000 gatunków rosïin; w r. 1831 przez zajecie na twierdze czesci gruntów ogród Metal oszczaplony. Ostatecznie dyrekcyja ogrodo nalezafa do lekarza Górskiego, który zajeciem gruntu pod góra ogród rozszerzyl; obecnie strati! on swoje przeznsczenie i nalezy do general-gubernatorów. Akademija wileñska d. 30 Grudnia 1841 r. zostala zamknieta, a wszystkie jej zbiory przeszly na wlasnosé cesarskiego uniwersytetu s. Wlodzimierza w Kijowie. Jedynym prezydentem Akademü byl doktor Tomasz Kuczkowski rzeczywisty radca stanu, b. jeneral sztabs-doktor wojsk cesarsko-rossyjskich w Królestwie Polskiém. Akademija Oesarsko-Królewska Medyko-chirargiczna w WarszaWie. W skutku ukazu Najjasniejszego Pana z d. 4 Czerwca 1857, otwarta w d. 1 Paidziernika t. r. pod kierunkiem komitetu ciasowowo zarzadzajacego, któremu przewodniczyl inspektor glówny sluzby zdrowia, rzeczywisty radca stanu Kochaiiski, z d.zas llStycznia 1858r. przeszfa pod staiy kierunek prezydenta, radcy stanu Cycuryi
Akademija 0. К. medyko-ohirorgiczna w Warszawle

251

naukowego, przedstawianie do godnosci akademików, przyjmowanie chcacych pobieraé nauki i rozpoznawanie swiadectw szkolnych przez nicti skiadanych , odbywanie examinów i przyznawanie przejsc z jednego kursu na drugi, odbywanie examinów na stopnie naukowe, roztrzasanie sprawozdañ i mów, roztrzasanie dziel i rozpraw, ukíadanie ¡nstrukcyj día wszystkich czesci zarzadu akademii; ona podaje srodki udoskonalenia sposobu nauczania w akademii, i czyni wnioski 0 wszystkich projektacli pod wzgledem urzadzenia, tudziez zmian w ustawie 1 etacie, które doswiadczenie okaie potrzebnemi; do konferencyi nalezy glówny zarzad gabinetami i innemi zakfadami akademii, rozpoznawanie przedstawieñ zarzadu i sprawozdañ rachunków z koñcem kazdego roku; wydawanie rozporzadzeñ со do uzycia funduszu pomocniczego akademii na polrzeby nadetatowe, jako to: biblijoteke, gabinety i inne wydatki; do niej wreszcie nalezy przedsta wianie do uwolnienia od obowiazku osób nauczajacych w akademii. Zarzad akade mii skfadaja: prezydent, jako przewodniczacy, jeden z professorów zwyczajnych i inspektor akademii, przy zarzadzie jest sekretarz. Do zarzadu nalezy: utrzymanie w porzadku zabudowañ akademii i przedsiebranie potrzebnych reparacyj, nadzór Bad caloscia gabinetów, wydatkowanie summ i prowadzenie rachunków, zwierzchni nadzór nad postepowaniem studentów, korrespondencyje z wladzami i osobami w interesach akademii. Prezydenta akademii mianuje Jego Cesarska Mose na przedstawienie Ministra oáwiecenia, po zniesieniu sie z Namiestnikiem Królestwa; sekretarza naukowego wybiera kouferencyja z liczby akademików lub professo rów zwyczajnych, a zatwierdza Kurator Okregu Naukowego Warszawskiego. Do zajçcia katedr ustanowionych jest 12 professorów zwyczajnych i 9 adjunktów. Professorem ani adjunktem nauk lekarskich nikt byé nie moie, kto nie posiada stopnia doktora medycyny i chirurgii lub medycyny; do zajçcia katedry farmaeyi, niezbedny jest stopieñ magistra farmaeyi; do katedr nauk przyrodzonych, stopieá doktora tych nauk lub magistra farmacyi. Professorowie zwyczajni po wysluieniu lat dziesieciu, odznaczywszy sie zasfugami szczególnemi, zauznaniem akademii, mo ga byé przedstawiani do godnosci akademików, na klóra to godnosé pod zatwierdzenie Najwyisze przedstawia Minister oswiecenia po zniesieniu sie z Namiestnikiem. Professorów i adjunktów wybiera konferencyja, wybór uczyniony przed stawia kurator na zatwierdzenie ministra. Adjunkci odznaczajacy sie szczególnemi zdolnosciami i biegloscia w wykladzie, moga byé za uznaniem konferencyi zaszczycani godnoscia professorów nadzwyczajnych, w której na przedstawienie kuratora zatwierdza minister oswiecenia. Konferencyja akademii inoze pozwolié posiadajacemu stopieñ doktora, wykfadaé jakibadí przedmiot szczegóíowy z nadaniem tytuíu docenta; ubiegajacy siç o ten tytuí winien prócz rozprawy na stopieñ, zloíyé inna (pro venia legendi) i publicznie ja bronié. Do zajecia .posady prosektora potrzebny jest stopieñ doktora medycyny i chirurgii, lub przynajmniej medycyny. Na prosektorów wybiera konferencyja, a zatwierdza minister oáwiecenia po znie sieniu siç z Namiestnikiem. Preparatorów przedstawia konferencyja na wniosek wlasciwegoprofessora,mianuje kurator okregu naukowego warszawskiego. Inspektora z wyboru prezydenta, na przedstawienie kuratora, mianuje minister oswiecenia po zniesieniu sie z Namiestnikiem; podinspektorów zas mianuje kurator takie z wyboru prezydenta. Do obowiazków inspektora naleiy czuwanie nad moralnoácia studen tów, rozpoznawanie prosb i dowodów skíadanych przez wchodzacych do akade mii, nadzór nad caioácia i bezpieczeñstwem zabudowañ akademii. Studenci aka demii dziela siç na studentów nauk lekarskich i studentów nauk farmaceutycznych. Na studentów nauk lekarskich przyjmowani sa majacy 17 lat wieku, którzy ukonczyli caíkowity kurs nauk w instytucie szlacheckim, gimnazyjach i szkolach wyz

252

Akademija G. К. Bled. Ghir. w Warszawle—Akademiba

szyeh realnych, todziei kars pierwszy klassy siódmej gimnazyjum realnego, jako lei ci, którzy zloia od zwierzchnosci szkolnej swiadectwo, ie na examinie okazali usposobienia dostateczne w zakresie kursu gimnazyjalnego. Na studentów farmaceutycznycli przyjmuja sie tylko tacy, którzy maja stopieñ pomocnika farmaceutycznego, i w tym stopniu przez rok pracowali w aptece. Za pobieranie uaak lekarskich studenci wnosza opiate roczna rsr. 25, za pobieranie zas nauk farmaceutycznych rsr. 15, w ratach pólrocznych; z czego tworzy sie fundasz pomocniczy akademii. Studenci nauk lekarskich, nie mogacy, lub nie iyczacy sobie wnosi¿ takiej oplaty, sa od niej uwalniani, lecz w takim razie skladaja zobowiazanie odslugiwad, wedlug uznania Koinmissyi Rzadowej Spraw Wewnetrznych i Duchownych, w miare czasu przez który byli od oplaty uwolnieni, od roku jednego do dwóch lat. Uwolnieni od oplat a opuszczajacy akademije, przed ukonczeniem kursu nauk, obowiazani sa zwracaé opiate. Do akademii maja wstep tylko obywatele Królestwa Polskiego, inni nie inaczej jak za decyzyja Namiestnika Królestwa mo ga byd do niej przyjeci. Wszyscy studenci nosza odziei przepisanej formy; w obrebie akademii podlegaja wylacznie jej nadzorowi, po za obrebem zas akademii nie tylko wladzy inspektora i podinspektorów, lecz podobnie jak wszyscy mieszkaficy wladzy policyjnej. Wyklad nauk lekarskich jest piecioletni, z podzialem na dwa kursa: kurs przygotowawczy trwajacy lat dwa i kurs wlasciwy nauk lekar skich trwajacy lat trzy. Kurs nauk farmaceutycznych jest dwuletni. Ñauki wykladane sa w jezyku polskim; niektóre wszakie przedmioty, wedlug uznania konferencyi, moga byó wykladane w jezyku laciñskim lub rossyjskùn. Ogólna summa etatem oznaczona, na place osób do skladu akademii nalezacych i inne potrzeby, wynosi rsr. 35,250. Akademija umieszczona zostala w gmachu ostatecznie zajmowanym przez urzad loteryi, a przez niegdy X. Stanislawa Staszyca, darowanym b. WarszawskiemuTowarzystwuPrzyjaciólNauk. Przebudowanie gmachu stosownie do nowego przeznaczenia wyczerpalo summç wynoszaca przeszlo 30,000 rsr. Prócz tego przy szpitalu Dzieciatka Jezus urz§dzono szkole adatomii. Jako zawiazek przyszlych jej pomocy naukowych, akademii oddanf zostala biblijoteka i gabinety, nalezace niegdys do wydzialu Iekarskiego b. uniwersytetu alexandrowskiego, a które nastepnie stanowily wlasnosó okregu naukowego warszawskiego lub bylej szkoly farmaceutycznej. Obecnie w akademii wykladaja: professor nadzwyczajny doktor Teofil Wislocki, patologije ogólna i anatomije patologiczna; tudziez czasowo powolani г innych wladz: doktor Ludwik Neugebauer aiiatomie, z pomoca prosektora doktora Michala Pileckiego, doktor Antoni Kryszka, fizyjologije, magistrowie farmacyi: Ferdynand Werner farmacyje, Teofil Lesiiiski chemije, Sta nislaw Przyslaóski fizyke i Jerzy Alexandrowicz anatomije porównawcza, zoologije, bolanike i minçralogije. J. P—z. Akademioy, w historyi filozofii tak sie nazywaja filozofowie, naleiacy do aka demii (ob.) platonskiej. — Akademikami nazywaja siç równiei professorowie i uczniowie uniwersyteccy, oraz czlonkowie akademii nauk, lub sztuk pieknych. Akademije, nazywaja siç takie rysunki uczniów w szkolach lub akademijach sztuk pieknych, oraz figury lub czesci ciala, jak np. glowa, reka i t. p., uzywane za wzory dla uczacych siç; ztad tez fiyurq akademicznq malarze nazywaja konlur postaci ludzkiej, wyrysowany podlug natury. (ob. Akt). — Akademijami zowia takie koncerta, lub inne publiczne posiedzenia artystyczne, jak np. deklamatorów lub improwizatorów. Akademika (Académica), tytal jednej z rozpraw Glozoficznych Cycerona, w której wyklada nauke Platona o pewnosci. Pod tymie tytulem istnieje takie traktat s. Augustyna.

Aladearas — Akalefy

253

AkademnS, Ateiiczyk, ojczyiaie swojej, niszczonej przezKastora i Polluxa(ob.) wielka przex to wyrzadzií przysfuge, ¿e naprowadrif ¡ch na álad przechowywanej przez Tezeusza Heleny, ich siostry, za со Grecy posiadfosé jego, akademijç, czcilí jako miejsce poswiecone. Akadyja (ob. Nowa Sikocyja). Akaflst, z greckiego, znaczy „niesiedzacy:" tak siç nazywa w Kosciele greckim naboienstwo na czesé Bogarodzicy, odbywane dawniej w nocy, stojac, a ustanowione na pamiatke trzykrotnego oswobodzenia Carogrodu od nieprzyjacióf. Sa takie Akafisty ulozone na czesé imienia Jezus. Sliczne i rzewne te ¿piewy brzmia?y po koscioiach grecko-unickich, zwfaszcza XX. Bazylijanów, w kraju naszym. Ksiaiki w których te piesni znajduja sie, zwane sa Akafitlnikami. Akalr albo BenatñaSZ, czyli v, gwiazda trzeciej wielkoáci, naleiaca do wielkiej niedíwiedzicy. Âkakla, nazwa rodziny francuzkiej, z której wielu wyszlo znakomitych lekarzy: Akakia (Marcin) zmarly 1581, byl professorem medycyny w uniwersytecie paryzkim i przybocznyra lekarzem Franciszka I. Tíómaczyí: Ars medica, i De nalione curandi, Gallena. — Akakia (Marcin), syn poprzedzajacego, um. 1588 roku, byí professorem cbirurgii. Napisal rozprawç: Consilia medica (159S г. in folio), oraz dziefo o Chorobach kobiecych. Innych lekarzy z tej rodziny pomijamy; musíalo ich byé wielu, kiedy Wolter uiyí imienia Akakia jako pospolitego, w satyryczno-krytyczném swém pisemku: Diatribe du docteur Akakia, mé decin du pape. Akakia (Roger). Pod tym pseudonimem znany jest slawny mówca francuzki Fléchier, który przetTómaczyl na jezyk francuzki dxJefo Ant. M. Gracyjana, po iacinie napisane pod tytuíem: О iget* Jana Franciszka Commendonieyo kardynnla, Paryz 1689 roku. W dziele tém miesci sie wiele ciekawych szczegóiów o Polsce. Akalefy (Acalephae, Zegawnice). Gromada zwierzat bardzo obfita w rodzaje i gatunki, a jeszcze oblitsza w indywidua, naleiaca w nkfadzie Cuvier'a do ostatniego dziafu zwierzat niekregowych, promieniaków. Sa to zwierzeta wyiacznie ïamieszkujace oceany i znaczniejsze morza, we wszystkich szerokosciach geograficznych poioione. Ksztaft ich najrozmaitszy, elipsoidalny, czaszkowaty ai do takiego, który siç jedném slowem nieda oznaczy¿, symetryczny i zupefnie symetryi pozbawiony. Ciato maja galaretowate, którego barwa jest jednostajna lub rozmaita; jedne z nich sa prawie bez koloru. tak ie w wodzie morskiej wydaja siç jak obiociki, inne przedstawiaja wielka rozmaitosc nawet iywoáé kolorów. Ciato ich tak jest delikatném i tak cznfém na wplyw powietrza, ie wyjete z wody natychmiast traci postac swoja i rozklada siç. Ztad to pochodzi niedokladna dotad znajomosó budowy wewnetrznej ich ciala, które w ogólnosci przedstawia jeden otwór prowadzacy do iofadka, bezposrednio rozdzielajacego siç na naczynia roznoszace poiywienie do wszystkicli czçàci ciala. Jako zwierzçta w zupefném znaczeniu musza odbywaé funkcyje zwierzçtom wlasciwe, i do tego mieé odpowiednie narzedzia, przeciei trudno jest diisiaj wyrzec gdzie i u których znajduja siç ku temu o>!powiednie przyrzady. W gabinetach okazów, Akalef nie napotykamy día tej pr/yczyny, ii zachowanie po za ich iywioîem jest prawie uiepodobném. Wszelkit srodki zapobiegajace zniszczeniu obumarlych cial zwierzecych, okazuja siç tutaj zanadto gwaltowne; gdyi do niepoznania zmieniaja kszlaft i nature ich ciala. W dotknieciu wiele rodzajów Akalef sprawia uczucie w cíele ludzkiém, podobne do skutków z dotkniecia pokrzywy, dla tego w niektórych jezykach na

254

Akaleiy — Akatalepsyja

zywaja je morskiemi pokrzywami, a nawet polska nazwç od tej wlasnoáci Akalefom nadano. Wiele takle zwierzat tej klassy wydaje podczas nocy swiatlo fosforyczne, со sprawia przyjcmny widok na morzu. Akamas czyli Atbamas, syn Tezeusza i Fedry, jeden z wodzów greckich, przy obleieniu Troji, wyslany wraz z Dyjomedem po Helene, rozkochal siç w Laodycei, córce Pryjama, ¡ z nia mial syna Nanita, wychowanego przez jego babke Etre. Kiedy naslçpnie wraz z innemi wyszedlszy z konia drewnlanego, miaf udziaf w rzezi Trojaúczyków, poznal Etrç i swego syna Munita, których ocalil od émierc¡. Póíniej wróciwszy do Aten, dal poczatek Akamantydom, jednemu z dziesieciu pokolen tego miasta. — Akamas, syn Amanara, waleczny Trojañczyk, polegl przeszyty strzala Greka Meriona. Akan-Bnrlak, rzeka w stepie Kirgiz-kajsackim, bierze poczatek o 95 wiorst na poíudnio-zachód od Kokczetowskiego prykazu, z jeziora Jachszy-Jangiz-tau, przepíywa na zacliód okoío 18 mil kretym biegiein i wpada do rzeki Iszym, z prawej strony. Dolina Akan-Burluku jest dosé obszerna, obfituje w dobre pastwiska i dostarcza día bydla koczujacych Kirgizów dostatecznej ilosci trawy. Akar, silna fortcca turecka i sandiak w Kurdyslanie, ma 1,200 domóvv, zbudowana jest w ksztalcie pieciokata i leiy na poíudnio-zachód góry Akora, o dwie doby od ruin Niniwy. Akara, (ob. Aknr). Akarnanlja, prowincyja staroiytnej Grecyi, oddzielona na póínoc od Epini zatoka Ambracyjska, na wschód od Etolii rzeka Achelous (dzis Aspropotamos), na zachód zas i poiudnie oblana morzem Joiískiém. Kraj ten otrzymaí swe nazwisko od Akarnana, syna Alkmeona z Argos, który za czasów wojny trojañskiej sprowadzií tu nowych osiedleñców z Argos. Akarnañczycy, w poíaczeniu z in nemi plemionami greckiemi, toczyli czeste walki z sasiedniemi Etolami, a nawet z samemi Rzymianami. Obecnie jest jedna z czterech eparchij etolskich w królestwie nowo-greckiém. Kraj lesny i górzysty, malo zamieszkany i nprawny. Gfówniejsze miasta sa: stolica Amfilochikon czyli Agros, port Wonica, Lutraki i Trigardon przy ujíciu rzeki Aspropotamos. AkastaS, syn Pelijasza i Anaxibii, jeden z Argonautów i nczestnik lowów kaledoi'iskich. Kiedy po wyprawie Argonautów (ob.) córki Pelijasza, zabily ojea przez zdrade Medei (ob.), Akastus wypedzif ja i Jazona z Jolkos, ogíosif sie tam£e królem, i na czesé ojea ustanowií szeroko wsíawione igrzyska pogrzebowe. Akasz, w niozoni indyjskiej jeden z pieciu pierwiastków rzeczy (mniej wieccj lo samo, со eter u Greków), który, zapeíniajac przestrzeñ, za pomoca coraz wiçkszego zgeszczenia przecliodzi w inne iywioíy, powietrze, ogieñ, wode i ziemie, i zarazem jest gíównym posrednikiem glosa. Akatalektyozny (z greckiego), dokladny, zupelny, jak np. wiersz akatalektyctny, to jest taki, w którym w zupclnosci mieszcza siç wszyttkie miary czyli stopy, z których powinien bye zloiony ; w razie przeciwnym wiersz zowie si; katalektycznym. Akatalepsyja (z greckiego), niepojetosé, niedoscigalnoíó, tak platoóski filozof Arcezylaus, nazwal niemoznosc przedstawiania pojeó przedmiotowoc, zyli bezwzglednie prawdziwych о rzeezach przedstawionych, zaprzeczajac tém samém, wbrew twierdzeniu stoików, wielkim cechom róznicowym miedzy pojçciami subjektywnie, a objektywnie (wzglednie, warunkowo a bezwzglçdnie) prawdziwemi. w Psychologii Akatalepsyja znaczy niemoinosé pojmowania, anormalny stan mózgu i wladz umyslowych. — W medycynie przez analogijç nazwano stan choro

Akatalepsyja — Akcent

255

bliwy mózgu, przy którym czïowiek jest pozbawiony zdolnoáci pojmowania jakiej rzeczy, poicigania ciagu rozumowania i zachowania porzadku w myálach swoich. AkatOlik, (z greckiego: a nie i katolik}, to jest nie-katolik, nienalezacy do Kosciola katolickiego. W krajach katolickich tak nazywaja protestantów. AkatOpOSlS, oznacza stan chorobliwy, w którym czïowiek niezdolnym jest poíykac" pokarmów i napojów. Akbaba, grobowiec tureckiego swietego tegoz nazwiska, w poblizu Konstantynopola, nad Bosforem, ulubione miejsce przecliadzki mieszkañców stolicy, czarujace niezrównanym krajobrazem. — Akbaba nazywa siç takie n Turków bajeczny ptak, cos naksztalt sçpa, który ma iyé lat 1,000, a który n Arabów nazywa siç Abulonni, \l Persów Kerkes, Akbar, (po indyjska: bardto xoielki), wïasciwie Dielal-eddin-Mohamed, cesarz mongolski w Indostanie, czyli wielki Mogol, najznakomitszy z nowszych monarchów azyjatyckich, potomek Timara, urodzony 1542 roku w Amarkacie, w 14 roku iycia roku 1556, po smierci ojea swego, Homajuna, wstapil na tron, pod opieka wezyra Bejrama. Znakomite jego talenta rozwineiy sie wpredee. Jakkolwiek bezuslanne niespokojnosci, a najprzód szeroko rozgafçziony spisek, do którego wmiçszany byl sam Bejram, prawie ciagle zmuszaly go do przebywania na czele wojska, jednak najbaczniejsza nwagç zwracaf na wewnetrzny zarzad swego kraju. Mifoánik nauk, mianowicie historyi, nakazaï poszukiwania nad ludnoscia, oraz pfodami natury i przemysïu cesarstwa, a jego wezyr, Abul-Fasel, (ob.) zé brai w dziele pod tytuîem: Akbar-Nameb. dzieje jego panowania, jako tei wypadki wszystkich z rozkazu jego podjçtych badaú statystycznych i innycb. Akbar po 49-letniém panowaniu, roku 1605, urnari w Agra, gdzie mu syn i iiastepca je go, Selim, z przydomkiem Dzehangir, wzniósl wspaniaïy grobowiec. Akbarabad, dzisiejeze Agra, (ob.). Akbek (Ben Hadiadi), namiestnik arabski w Hiszpanü za panowania kalify Hachema okolo 735 roku, odznaczyl sie madrenii urzadzeniami wewnçtrznemi, oraz zwyciçzkiém przejsciem na czele wojsk arabskich przez Pireneje i zdobyciem Awinionu, Prowancyi i Langwedocyi, ai dopóki Karol Martel (ob.) roku 738 nie zmusil go do odwrotu. Opuszczony przez swoich, zginaf w rozpaczliwej walce ze scigajacemi go Frankami. — Akbek (Ben-Nafy), namiestnik kalifów Mowajaha i Jeryda, smiafy zdobywca póínocnej Afryki i Hiszpanü. Na ruinach starozytnej Cyreny zbudowai miasto Kairwan, zdobyl Sus i Tanger i pobií Berberów greckich, którzy jednak nastepnie, pod dzielnym wodzem Kussyla i królowa Dánica pobili na gíowe Akbeka, nawet po odebraniu Kartaginy (Tunetu), jego samego zabrali w niewole. Czas ámierci jego niepewny. Akoent (po facinie accentut, przyspiew), oznaeza wzniesienie lub zniienie gíosu, którego díugosé lub krótkoáó wyraza miara (ob. Prowdgja). We wszy stkich jçzykach starozytnych i w wielu nowoiytnych, akcent niezaleinym jest od miary, czyli inaezej mówiac, gïos moie byé wzniesionym, chociai syllaba na której to wzniesienie spoczywa, jest krótka — albo zniionym, jakkolwiek syllaba bedzie dfuga. W naszym jezyku akcent prawie zawsze jednoznaczny jest z mia ra, со nadaje poezyi pewien pozór jednostajnoiici, zwfaszcza iz we wszystkich czysto polskich, niezfoionych wyrazach, akcent z koniecznosci spoczywa na gfosce przedostatniej ; ztad tei poszfo, ie wiersze wyfacznie miarowe, nierymowe, czyli tak zwane biale, w poezyi naszej nie bardzo siç przyjçfy. Akcent wznoszacy i ndobitniajacy zgioske, ami siç u Rzymian ottrym (a. actdus), — przeciwnie znizajacy ja: cieikim (a. gravis). Miçdzy tern idwoma by! nieznany nam w praktyce akcent zagiety (circumflex**), który oznacza!, ie glos jednoezeánie

256

Akoent — Akoept&cyja vexlowa

podnosi sie, i zniia, jak np. màlits, jabfon, którego lo wyrazu w wymawianiu niepodobna nam dzü jai odróznic od malus, rfy. — Opróci grammatycznego, do którego i ñas mylnie takie zaliczaja niektore zmiekczenia i ¿ciéánienia gloiek (ob. Znamiona pitarskie), oraz akcentu miarowego czyli rytmicznego, jest jeBzcze Akcent, bçdacy podniesieniem jai nie zgfoski gfównej w wyrazie, lecz wyraiu glównego w okresie, a którego umiejçtne zastosowanie naleiy do oddsielnej sztuki deklamacyi (ob.). F. H. L. Akoent muzyczny; prawo wedle którego naleiy podnosié i zniiaö gíos, czyli ton. Zródfo jego leiy we wspólném mowie i mnzyce oczuciu rzadzacém obiema. Gdy rnchy nczucia tego spowodowane biegiem krwi sa raz predsze, to znowu wolniejsze, ztad tei jedne tony w wymiarze takta lab wiersza sa krótsze, inne dfuisze. Z szeregu wiec tonów powstafy peryjod, czyli okres muzyczny, stanowiacy pewna caíoáé, skfada sie z czastek rozmaitej wartosci, z których jedne wainiejsza, inne podriedna graja role. Dwydataid wiec panujace w takim okresie uczucie, nie przepominajac i o szczegóíach, tak w zwiazku miedzy soba pozostajacych, jak i od gfównego zaleinych, zowie sie tonowaniem, przyciskiem, akcentem. Akcent taki stawia górujace aczucie na pierwszym planie, odnoszac do niego wszelkie czastki w rozmaitych do siebie stosunkach i stopniowaniach bedace; przez odróinianie g?ówniejszycb od podrzçdnych, za pomoca, cieniowania, a przez wyróinianie podobne tonów wedle stopnia ich wainoici zyskaje wraienie, które mial osiagnaé. Czeáci taktu, na które ma w scislejszém znaczenia padaé akcent, zowia siç mocne; inne wiec sa tlabemi. Haiden takt zawiera czesci mocne i slabe. W taktach z dwóch czesci zloíonych, jeáli pierwsza, jako rozpoczynajaca, jest mocna, druga bçdzie sïaba. W taktach trzyczçsciowych, dwie pierwsze (a gíównie pierwsza) sa mocne, trzecia sfaba; lecz moie byé i odwrotnie, to jest, ie pierwsza jest sfaba, dwie drugie mocne, jak to nieraz w mazurach naszych widzieé sie daje. W taktach czteroczesciowych (np. 4 rozwiazanych) pierwsza i trzecia sa mocne, inne dwie síabe; lecz bywa i odwrotnie, jak to widzimy w krakowiaku. O. K. Akoentuaoyja, oznacza sposób nadawania brzmieniu mowy ladzkiej rozma itych modulacyi, znanych pod imieniem akcentów. Akoeptaoyja. Wyraz z jçzyka faciñskiego wziçty, znaczy w sprawie: 1) przyjecie daru, zezwolenie na wziecie rzeczy, przedtém do ñas nienaleiacej; obrzadek do wainosci donacyi konieczny. 2) Przestanie na czém, nieodwolywanie sie. przeciw wyrokowi. Przyjecie takowego. — W jezyku naszym dotad wyraz ten ma ss.il— korakie znaczenie, i w powszechnym byl uiyciu w przeszfém stólecin. Oznacza! bowiem: 1) Wzietosé, szacunek, powaianie, np. ten a ten pisarz byï u wszystkich w wielkiej akceptacyi. 2) Zdanie, mniemanie, opinije, пр.: „Boyactwa ro ll sq prawdiiioe, od akceplacyi ludikiej шгасннкк nie biorqc." — „Prxyjncielowi ticemu diifkowal, leci jeyo rady nie akceptowal." — „Trzeba poprzestac iych talotów, bo ñas tu nie bardzo akceptajq." Ztad wyraz akceptowany, przyjety, пр.: Konkurent jui zostaf akceptowany. Akoeptaoyja WezlOWa, jest to zapewnione pismem zgodzenie sie osoby, na która wexel wydany zostaï, na opfacenie waluty, czyli summy wexlem objetej. Uskutecznia sie przez napisanie na wexlu wyrazu akcepUijt, oraz podpisania imienia i nazwiska trassanla (ob. wexel). Osoba chociai niehandlujaca, a tém samém nieulegajaca osobistemu aresztowi, jeieli u nas wyrok Trybunafu handlowego zaakcepluje, lub lei zaakcepluje wexel trassowany z innego miasta, w ta kim razie osobiscie staje sie odpowiedzialna i ulega wiezieniu za wexlowe dfugi.

AkoepUnt — Akoessortam

257

Akoeptant, przyjmujacy wypfatç wexlu, wydanego na jego imie, to jest ten, kto akcepluje wexel. Akoes, (c lacinskiego accederé, przystçpowaé), przystapienie do czego, op. do konfederacyi, do aktn jakiego, np: Akces кrola Stanisfawa Augusta do konfederacyi Targowickiej. Przystepowanie takie do zwiazków czy to zbawiennycb, cay zgubnych día kraju, czeste znajdujemy w naszej historyi. Akceta tego rodzaju nietylko byíy osobiste, ale xbiorowe ziem, powiatów i województw w dawnej Polsce. Znaczyf nadto wyraz ten, przystçp, wziçcie do kogo, lub do czego, пр.: „Л/а wielki akcet do dworu." — Âk06S. Przystçp, napad. Так nazywa sie. wszelkie zamieszanie w funkcyjach iywotnych organizmu, mniej lub bardziej gwaftowue, dfuiej lub krócej trwajace, które powraca w dfuzszych lub krótazych przedziafach czasu. Rozmaite clioroby, Jak róine rodzaje neurozy, epilepsyja, histeryja i t. p. objawiaja siç. akcessami, czyli napadami, lub przystepami. W wsciekUinie, szalenstwie, sa takie akcessa. Toi samo w astmie, pedogrze. Paroxyzmy febry, czyli zimnicy prxepuszczajacej, nazywajç takie akcessami, w którycli daja sie dostrzedx trzy peryjody: ziebienia, czyli dreszczow, goraczki i potów; one by waja równe lub nierówne, niekiedy jednego lub dwóch nie dostaje, i w takim razie akces nazywa sie. niezupefnym. Przedziaf czasu poraiedzy jednym a drugim akcesem nazywa sie apyrexijq czyli pneptuiczeniem, które bywa dfuisze lub krótsze, stosownie do powrotów akcesów. Akcessorlnin. Nazywafa siç w dawném prawie polskiém, wszelka wstepna formalnosé w processie. Jeieli sprawa byia zapisana nie do wfasciwego regeslru, jeieli pefnomocnictwo processowe bylo niedostateczne, jeieli nie sostaf doreczony pozew; wszystko to nazywafo sie, uchybieniem, przeciw akcessorium. Gdy pisarz zaciagaf na sesyi komparycyja, sedziowie uwaiali, czyli akcessoria byïy dopefnione. Akcessoria byíy bardzo liczne: aksztalcîfy sie one przez wiele wieków, od powstania sejmów; czçsto przeciw nim wofano, ii sie, staja powodem przewfoki i matactw; z tém wszystkiém niepodobna ich bylo uniknaé, jest jui na tura prawa, ie sie bez formalnosci obejáé nie moie, i bez nich prawem byé przestaje. J. Moraczewski pisze, ii w XVIII wieku, liczne akcessoria dzielono na piçé klas», i wylicza je szczególowo. (Staroiytnosci polskie, Poznan, t. 1, 1842). 1) Accetturíu expriment!, nazywanu je lakie experiantur: do tej klassy liczono excepcyja pozwanego, ie sprawa zapisana, nie we wíaáciwym regestrze, czyli accessoria regestri. W takim razie sad stanowii przez sentencyja: Cau sam non subesse reyestro praesenti déclarât, sed eandem ad regestrum compelens remiltit, i za marnowanie sadowi czasu, skaxywaf powoda na zapfacenie 14 grzywien. Jeieli sie zdarzyfo w trybunale, ie pozwany nie zrobif excepcyi regestru i zapad! wyrok, a po wyroku pozwany laaióaf zaialenie i dowiódf, ie z regestru niewlaiciwego sadzono, natenczas powód za skompromitowanie sada pfacif 500 grzywien kary. Poniewai zaá w trybunafach dwojaki byl podzial regestrów, to jest, ie wpisywano sprawy podfug ich natury, np. do jednych o zabójstwo, do drugich o zastawy, do trzecich o sukcessyjç i t. d., albo tei, ie wpi sywano wszelkie sprawy bez róinicy, aby tylko z jednego i tego samego województwa, w jeden regestr wojewódzki, przeto skariacy, bojac sie, kary piçciuset grzywien, woleli zapisywaó swoje sprawy do regestrów wojewódskich, w których pobffdzid nie mogli. Z tego wynikaia ta korzyáé, ie spraworn przez swój przedmiot najwainiejszym, nie odbierafy czasu sprawy drobiazgowe. Do pierwszej klassy naleiafo takie accessoria inscriptionis (wpisu). Byí np. w trybunale re gestr apelacyi, a w tyin regestrze trzy wpisy apelacyi od sadów: 1) Ziemskich, 2) Podkomorskich, 3) Grodzkicli; jeieli kto zapisal do naleiytego regestru, ale KNCVKLOPKDVJA TOS I. 17

358

Akcessorinm

nie pod wfasciwym weisem, np. apelacyje od sadu grodzkiego jako od sadu ziemskiego, natenczas wypadaf przeciw niemu wyrok: Causam non subeste in scription! praesenti déclarât, et ad propriam inscriptionem remiltit, ponie wai uchybienie prxeclW accessorium inscriptions byfo czçsciej uczynione przez pomyfkç, anizeli z umysfu dla przyspieszenia sprawy, prieto nie karano powoda. Jexeli siç miafo zdarzyé, aby za przywofaniem jakich stron, inné uiyfy fortelu, etanefy przed sadem, rozprawiafy siç i wyrok zyskafy, natenczas wygrywajacy eprawe, byf zagrozony 500 grzywnami i niewainoácia wyroku. Co do accessorium plenipolentiae (pefnomocnictwa) czasem sad wyrokowaf: Tener i partem pro dúcete plenipotentiam; gdy stawajacy byl meiern pozwanej albo bratem, a jego stawienie siç tylko na korzyáé siostry wypaáé mogfo, natenczas sad wyro kowaf: Super non producente plenipotentiam permittilur condcmnatio. Wsprawach uczynkowych byfo accessorium delatoris,lo'¡eíl,ie na zadanie oskarionego sad obowiazany byf wyrokowaé, aby oskaiiyciel stanaf osobiscie: Teneri adesse delatorem. Do sprawy wchodzif czasem trzeci, jako wspófinteressant, kurator, albo mafzonek, natenczas pozwanemu sfuiyfo prawo uczynienia wniosku, aby zostat przypozwany, i to nazywafo sie accessoria ad citationis. Jezeli sad nie widziaf potrzeby przypozwania, wtedy wyrokowaf: Sufficienti comparitione, partibus experiri mandat. Czçsto tez stawaf trzeci i sam zadaf przypozwania, zdarzafo siç to najczesciej w sprawach granicznych; stanowifo zas prawo wyrainie, ze jeieli podczas sgdu zjazdowego, stanie sasiad na swoim kopcn i doniesie sadowi, ie iada, aby jako trzeci byf przypozwany, a póíniej wystapi ze swojemi dokumentami; w takim razie Sfd zjazdowy, nietylko na jego zgfoszenie uwaiaé obowiazany, ale nawet i termin rozgraniczenia odroczyé winien. 2) Do drugiej klassy akcessoryjów, które siç nazywafo accessorium prosecutionis albo proscquanlur, naleiafy wszelkie formalnosci przepisane dla pozwów пр. niewfasciwa redakcyja, pofozenie takie przez woinego, ze nikt pozwu nie widziaf, nie uczynienie relacyi o pozwie albo do akt niewfasciwych, lub nie przez przysiegfego woznego i t. p. W tej klassie sad wyrokowaf wstepnie: Citatus liber a termino; albo tez: Termino ad invento prosecutionem injunxit (w terminíe przypadfym kaie sie rozprawié). 3) W trzeciej klassie miesci sie ac cessorium fori, które obejmuje rozprawe w pytaniu, czyli rzecz do tego, lub tei do innego sadu naleiy. Formufy wyrokowania byfy: Foro ad invento procederé. (rozprawiaó sie w obecnym sadzie), albo w razie przeciwnyin: Non subesse fo ro (nie ualeiy do obecnego sadu). Sfusznie uwaia Ostrowski, ie to accessor ium, powinno byfo stanowié pierwsza klasse, a nie trzecia, aby sie strony nie sprzeczafy darmo przed eadem, który ich rozsadzaé nie moie. 4) Czwarta klasse stanowi accessorium respondendi. W tej, roztrzyga siç watpliwoáé, czyli pozwany jest obowiazany odpowiadaé powodowi. Jeieli powód skariy пр. o naleiytosc po swoim dziadzie, a nie ma rodowodu. Pozwany utrzymuje wtedy, ie mu nie jest obowiazany odpowiadaé. Podobniei kiedy nie szlachcic, zarzuca drugiemu nieszlacliectwo, ten drugi nie obowiazany odpowiadaé. W tej klassie sad wyro kowaf wstepnie przez formufç: Incompetenti actore ad invento, I iberam par tem a causa et impetitione ejus déclarât (poniewai obecny powód niewfasciwy, przeto druga atroné, uwalnia siç od sprawy i wszelkiego poszukiwania), albo gdy pozwany ma odpowiadaé, sad stanowi przez formule.: Compétenti actore adinvento, judicium responderé jubet (poniewai powód wfasciwy, przeto sad opowiadaé nakazuje). 5) Piata klassa obejinowafa, accessorium directae responsionis. W tém akcessoriuin, czasem powód oáwiadczaf, ie mu siç nalezy to lub owo od pozwanego, ale na to nie roa dostatecznyck dowodów, iada ittém, aby

Akcessoritm — Akoyja

359

poiwany udowodnif, ie nie ma nie winien. Sad naturalnie, nie wchodzif w talc Mahe iadanie i wyrokowaf wstçpnie: Negotium pro acquietato et vexatorio declaraba* (sprawa uznana xa ufatwiona i pieniactwo). Czasem pozwany wno8i?, ie nie ma wprawdzie kwitn, ale wié o tém kwicie; gdzieindziej jest jego Цdaniem, aby nie byl kondemnowany, ale ieby przesfuchano ¿wiadków, ie jego kwit znajduje sie gdzieindziej, i aby zawyrokowano, ie sie, nie potrzebuje bronió О wypiatç. Tu sad wyrokowaf wstepnie: Judicium producendam quietationem mandat (sad nakazuje z(oiyékwit), albo tel: Competenti actione adinventa, ju dicium partibus directe responderé mandat (znalazfszy skargç uzasadniona, nakazaje sad wprost odpowiadaé). Póíniej wprowadzono w postçpowanie, ie strony zaprzysiçgafy znoszenie sie wzglçdem dokumentów, i tych, ie kommunikacyje, wzajemna, a zatém to akcessorium klassy piatej wysxlo z uiywania. W ogóle wszystkie akcessoryja, czyli zadania wyroku przez pozwanego wzglçdem niedochowania formalnosci prawnych przez powoda, niezmiernie zatrzymywaty bieg sprawiedliwosci. Z tej przyczyny postanowiono r. 1557, aby kosztów wyroku akcessoryjnego nie pfacif powód, choéby sprawe przegraf, ale zawsze pozwany, który akcessorium wtoczyf. Poniewai zdarzalo siç czçsto, ie pozwany bronií sie przez akcessorium , apelowaf o nie, a potem mekf siç apelacyi, przez eo mógt bardzo wiele czasu zyskaé; przeto w roku powyiej wymienionym, uchwalono takie, aby od wyroków akcessoryjnych, tyczacych lie, formalnoáci pozwu lub terminu, iaden sedzia niedopuszczaf apelacyi. Bylo takie zasada, ii skoro akcessorium przez apelacyje weszfo do trybunafu, aatenczas rozstrzygano w nim i gfówna sprawe, a to z tej przyczyny, ie trybunat uwaiano za wladzç przeznaczona do niweczenia wszelkich zatargów. Akoessyja, droit d'accession. Wfasnoác rzeczy badí ruchomej, badí nieruchomej, daje prawo do wszelkich z niej przychodów, i do wszystkiego со siç z nia laczy, badí naturalnie, badí sztucznie. Takie prawo, nazywa siç podtug prawa rzymskiego i kodexu Napoleona (art. 546) prawem przybycia (ob. prtybycie). AkœSSyt (ob. Accessit). AkoydeOB, znaczy przypadkowy, nie zas* konieczny przymiot jakowegos przedmiotu. Akcydensami zowia u nas dochody parafialne uiestafe, jak np. opfaty od chrzcin, álubów, pogrzebów, i t. d. Niekiedy uiywaja wyrazu tego w znaczeniu ujemném, oznaczajac zyski nieprawe, pobierane od osób w sfuibie publicznej lob prywatnej zostajacych, za spefnienie czynnoici z obowiazku wynikajacej, a jednak przez interessante osobno oplacanej. AkoytleilS leáay. Udziaf w dochodach leinych przez wiasciciela lasu sfuibie leánej przyznawany, w dodatku do statej pfacy czyli uposaienia, w celu poffczenia interesu sfuiby z korzyscia wiasciciela. Dochód zaj jakiby mogfa mieé sluiba lesna z dobrowolnych ofiar od kupujacych drzewo, lub uiytkujacych z lasu pod jakiémkolwiekbadí nazwaniem, jako to: kolendy, tantyemy, kopowego, pniowego, honoraryjum i t. p. jest nieprawy i w zarzadzie lasów rzadowych zakaiany. Akoyja, oznacza prawidfowe podfug zasad sztuki rozwiniçcie przedmietu, stanowiacego tresé utworu poetycznego. Akcyja ta we wszystkich podobnych utworach, nietylko, jak mylnie niektórzy mniemaja, w poezyi dramatycznej, skfada siç z trzcch czesci: 1) ezpozycyi, czyli wstçpu, 2) wçzfa i 3) rozwifsania, czyli katastrofy; powinna zai byó jednolita, w sobie skoúczona i prawdopodobn§. Akcyja niemniej znajdowad siç moie, a po czçsci nawet i musi, w plodach sztu ki plastycznej; gtównie potrzeba jej w obrazacb historycznych, w gruppach rzei 17«

260

Akcyja

biarskich, pfaskorzeíbach i t. d., chociai rówuiez pojedyncze nawet postacie, portrety ¡ posagi, o tyle tylko wywoíaé zdofaja zamierzone wraienie, o ile nie beda pozbawionemi akcyi, t. j. о ile wyraiona w nich jest iywotna mys'l osoby przedstawionej. W krasomóstwie, w sztuce scenicznej i deklamatorskiej , akcyja oznacza poparcie sfowa odpowiednia postawa, giestem, oraz ruchem ciafa i twarzy, czyli mimika. Akcyja ta oczywiscie, stosownie do miejsca, gdzie ma byé uzyla, inna jest día mówcy, inna día aktora; do teatralnej zas naleza: akcyja pantomimiczna i akcyja dramatyczna wfasciwa, lim sie miedzy soba róiniace, ie ostatnia faczy przedstawienie mysli widzialne z ustném wypowiedzeniem jej, zkad powstaja znowu odrebne poddziafy akcyi czysto dramatycznej i akcyi artysty opery, na która konieczny wplyw wywiera ju¿ sama natura muzyki. Akcyja obejmuje cafa postawç cíala, o ile priez nia wyrazié mozna jaki stan wewnelrzny przedstawionego charakteru, czyli gestykulacyje w obszerniejszém znaczeniu lego wyrazu; w szczególe zas ruchy gfowy, raк i nóg, a jeszcze bardziej stanowczo ruchy najwyrazistszych czionków w rzeczonych czesciach cíala, a zatém oczów, muszkufów twarzy i paleów. F. H. L. Akoyja, Actio (z facíúskiego ацеге), oznacza dziafanie prawne, lab zadanie do sadu wnoszone. Wyraz akcyja ma dwa znaezenia: mieà akcyja przecitoko коти i wnieir akcyjn przecitoko komu. W pierwszym znaczeniu, jest to prawo, które mamy zadania w sadzie tego со nam sie naleiy, Iub со do ñas naleíy: jus persequendi in judicio quod tibi dehetur (Instit. de act.); w drugiém, jest to wykonanie powyiszego prawn, czyli jest to akcyja sadowa: remedium leijitititum persequendi in judicio jura quae tum in re, turn ad rem, cuique compelunt (Hejneccius, Element, jur. secund. ordin. instit. $ 1,126). Akcyja wiec w wiasciwcm tego wyrazu znaczeniu, jest prawem, istniejacém przed wyniesieniem ¿adania. Akcyje u Rzymian odznaczane byly nazwiskami szczególnemi, a branemi albo od nazwiska kontraktu, albo od prawa, albo od pretora, który je tworzyi, albo zreszta od szczególnego czynu. I tak np. od mandata, pochodzifa akcyja mandati; od spóíki, akcyja pro socio; od prawa aquilia zwanego, akcyja akioi/ia/iska; od edyktu pretora Publiciusza, akcyja publiciaiiska; od kradzieiy, akcyja furti i t. d. Jeieli powód nie miSgl xnalesc akcyi odznaczonej wfasciwém nazwiskiem, uciekaf sie wtedy do akcyi praescriptis verbis, tak zwanej ztad, ie odpowiednio do zasad umowy wynoszona byía. Gfównie zas dzieMy sie akcyje u Rzymian, na cywilne i preloriañskie, to jest na te, która w prawie i na te, która w edyktach pretora, znajdowafy swe íródío. Prawo u ñas obowiazujace odbieglo od tych i innycli podiiafów akcyi u Rzymian znanych, i przyswoiío sobie tylko podziaf akcyi: na rzeczowe, osobiste i mieszane, sa tylko jedna z kategory, akcyi osobistych, i día tego uczeni prawnicy, zowiaje: personales in rem scriptae, osobiste, przywiazane do rzeczy. Akcyja rzeczowa opiera sie zawsze i wyplywa z prawa, jakie mamy na rzeczy i w rzeczy, niezawisle od umo wy lub obowiazków osoby, która ta rzecza wíada. Prawo stwarzajace te akcyje, nie jest samém prawem do rzeczy (jus ad rem), jak to ma miejsce przy akcyjach osobistych, ale jest prawem na samej rzeczy (jus in re). Pnez akcyje rze czowa u Rzymian vindicatio zwana, zadamy samej rzeczy, przeciwko kaidemu jej posiadaczowi, bez róinicy; on bowiem osobiscie do niczego nie jest obowiazanym. Przeciwnie zas akcyjami osobistemi sa te, które biora swój poczatek albo w umowie (wyraínej lub domyslnej), albo w czynie pozwanego, z którego wypíywa obowiaxek. Akcyja osobista u Rzymian condictio zwana, ma na celu zmuszenie pozwanego, do speínienia obowiazku: jus ad rem obtinendam, przywiazana jest do jego osoby (ad personam), i od tej osoby odfaczyé siç nie daje:

Âkcyja — Akcyjuss

261

ejus ostibiu haeret ut lepra cuti (Loiteau, du Déguerpissement, ks. II, rot. 1, n. 3 i nast.). Akcyja rzeczowa, jest albo petytoryjna, albo possessoryjna, podfug lego, czy prawo wlasnosei, czy tylko prawo poeiadania rzeczy ma na cela. Akcyja nazywano dawniej w jezyku wojskowym utarczke, potyczkç, w ogóle rozprawq z nieprzyjacielem, która nie nosifa cechy batalü czyli walnej bitwy. Dzis wyraz ten, podobnie jak znaczna czesé technicznych wyrazów wojskowych z francuzkiego lub niemieckiego przejçtych, wyszedf caíkiem z niycia. Akcyjaokle Igrzyska na czeád Apollina, odprawiane со 3 lata w Actium, gdzie statua kolosalna tego bozka byia zarazem Iatarnia morska, zkad tei zwano go: Actiacus, Actios lub Acteus. August po klesce Antoniuszowej zaprowadzil igrzyska te w Rzymie, gdzie sie со lat 5 odprawiafy. Akoyjakatnra, oznacza w grze fortepianowej najkrotszy forszlag, mogacy siç wykonaé na instrumencie. Rodzaj ten gry nie posiada jeszcze znaku powszechnie przyjetego; niektórzy kompozytorowie pisza go jako rzeczywisty krótki forszlag, przekreálajac go tylko u góry lub przez srodek; inni przekreslaja tylko systemat linijowy w lé m miejscu, gdzie w innym razie stalaby nóta sciagnaé sie majaca. Akoyje w jçzyku handlowym, dokumenta poswiadczajace, albo osobie, na której imie wprost sa wystawione, albo najczesciej okazicielowi, ¿e wniósl pewna eumme, w pewne przedsiebierstwo, a tém samém uzyskaf w niém w takimie stosunku prawo wíasnosci i udziaf w korzysciach i stratacli. Poniewai przedsiebierstwo przez zebranie tylko calego kapitafu jest moiebném, wydanie akcyi poprzedza podpisywanie na takowe, czyli zobowiazanie wielu, ie nagromadza w pewnych ratach wszystkie czesci kapitafu. Wíasciciel takiego dokumentu nazywa sie akcyjonaryjuszem. Kupno i sprzedai tych dokumentów stanowi handel akcyi. Zyski wypfywajace z podobnych przedsiebierstw rozdzielaja sie zwykle miedzy akcyjonaryjuszami, po potraceniu kosztów i pewnej skladki na fundusz rezerwowy lub amorlyzacyjny, со zaleíy od bliiszego urzadzenia przedsiebierstwa. Taki dochód nazywa sie dywidenda, wyplacalna rocznie lub pólrocznie akcyjonaryjuszom, za drukowanemi kwitami, inaczej kuponami. Przedsiebierstwa na akcyje ostatnio rozkrzewify siç niezmiernie w caïej zachodniej Europie i w Stanach Zjednoczonych pófnocnej Ameryki. W r. 1857 zakíadanie banków i fabryk na akcyjach weszlo w tryb spekulacyi giefdowej i pociagneío za soba pamietne przesilenie Gnansowe, którego nastepstwa jeszcze dzisiaj acañó sie, daja. U ñas podobne przedsiebierstwa щ jeszcze w kolebce i jeieli sie dotychczas nie udawafy, to z przyczyny braku odpowiednich kierowników pod wzgledem finansowym i technicznym. Zaszczytny wyjatek stanowi przedsiebierslwo ieglugi parowej Andrzeja hr. Zamojskiego, które p^mimo tylu trudów i ofiar, tak blogi wpíyw na rozwiniecie bogactwa krajowego wywiera. AkoyJUHl (ob. Actium). AkoyjOSZ albo AttldS (Lucius), jeden z najdawniejszych autorów tragieznych rzymskich, byl syuem wyzwoleñca. Urodzil siç okolo 160 r. przed Nar. Chryst., a umarí w bardzo póínym wieku, gdyi Cycero, który bardzo czesto go wspomina, zdaje siç tnal go osobiscie, a Cycero urodzil sie w roku 106 przed Nar. Chryst. Z jednego ustepu Brutusa Cyceronowego (roz. 64) okazuje siç, ie Akcyjusz miaí 30 lat wtedy, gdy Pakuwiusz mial 80. Jesli many wierzyd Waleryjuszowi Maxymowi (III, 7, 11), Akcyjusz zna( nawet Juliusza Cezara. Z tra gedyj Akcyjusza pozostafy nam tylko fragmenta; tytaíy ich sa: Potomkowie Agamemnona, Argonauci, Armorum judicium (Sad w sporze miedzy Ajaxem i Ulyssesem o zbroje Achillesa), Airea, Eurysaces, Mirmidonowie, Filoklet na wyspie Lemnos, Prometeusz, Trackinianki. Z tych dwóch ostatnich zachowal

262

Akoyjusz — Akenside

nam Cycero dwa piekne i díugie uíamki. Jak widzimy wszystkie te przedmioty traktowali jui tragiey greccy, lecz miedzy tragedyjami Akcyjusza wymieniaja tak le Brututa: trescia jest tu wypedzenie królów z Rzymu. Zatracenie tego utwore tém jest dotkliwsze, iz w dramatach rzymskich bardzo rzadko spotkac* sie przychodzi z trescia narodowa. Neukirch (De fabula to;;ata Romanorum) przypuszcza, ii Akcyjusz napisai te sztuke za porada Décima Bruta, z którym zyl w przyjaini. Akcyjusz pisa! takze Roczniki (Annales) wierszem, które cytuja: Festus, Nonius Macrobius i Priscianus. Przypisuja wreszcie Akcyjuszowi trzy dziefa pisane proza, p. t.: Didascalica Parerya, traktujace o historyi literatury, a mianowicic dramatycznej. Fragmenta pozostafe po Akcyjuszu po kilka razy wydawano; najnowsza edycyja jest Eggera p. t.: Laiini sermonis octiutioris reli quiae selectae (Paryi 1843 г.). Akoype, wyraz uiywany w sposobie iartobliwym, oznaczajacy, wziatek nieprawy, obrywke, chapke np. Komistarz lub ekonom chciwy на akcyp(. Akoyza. Rodzaj cía, opíacany nie od towarów wchodowych, ani wychodowych, ale od rzeczy na wsi zakupywanycli, a w miescie spoiywanych, jak od bydfa na rzeí i l.p. Cía.te pobiera'y miasta pruskie, zniesiono je konstytucyjf sejmowa w r. 1641. Podatek ten istniejacy w Krakowie i Lwowie, zniesiony w roku 1848, na nowo zaprowadzonym zostaf. AkcznryilO, wies na lewym brzegu rzeki Oki, 12 wiorst ponizej miasta Kalugi. Godna uwagi z powodu kopalni wegla kamienncgo. Akefali (a bez kephale gfowa). Potwory bez gíów (ob.)- akefaliczne ksiegi nazywaja sie dxiefa, których poczatek zaginaf, jak to ma miejsce z historyja ■ rzymska Ammiana Marcellina. Akefalloi, to jest bezgfowcy, nie majacy gfowy, naczelnika. Так sie, nazywali: 1) Ci, którzy na soborze Efezkim nie chcieli trzymaé sie, ani i. Cyrylla, ani Jana Antyjocheíiskicgo. 2) Kiedy w roku 482 cesarz wschodni Zenon wydaí sfawny Henotikon (ob.), aby pogodzic Monofizytów (ob.), z prawowiernymi, naczelnicy pierwszych, jak Mongus, patryj archa alexandryjski, byli skíonni do przyjecia tej formy zjednoczenia; ale surowi monofiiyci odrzucali podobna dwuznacznoáó, odstrychneli siç od swych zwierzchników, którzy przyjeji Henotikon, i día tego przez szyderstwo byli nazwani Akefalitami. 3) Nazywano tak jeszcze ksieiy, którzy nie zyli pod karnoscig duchowna biskupa. Sobór konstantynopolitaúski r. 536 potepií Akefalilów. A KempiS (ob. Tomatz a Kcmpit). Akenlum (orzeszek), Richard oznaczyl tém nazwiskiem wszelki owoc suchy, jednoziarnowy, nieotwierajacy sie, w którym wíasciwe pokrycie nasienne od scian wewnetrznych nasiennika jest odznaczone. Owoc ten gfównie wlasciwym jest w roslinach Zroslopylnikoicych (Synanthereae), jakiemi sa: oset, sionecznik, aster i t, d. Ksztaft i wielkosd akeniów jest bardzo róina; a wierzchofek ich albo sie koúczy puchem, albo jest nagi, lub Monkowatym brsezkiem zakonczony. Akenslde (Marek), Iekarz i poeta angielski, by! synem rxeznika, urodzif siç 1721 r. w Newcastle nad Tyne. W osmnastym roku zycia posfany do Edynbnrga día ksztafcenia sie w teologii, idac za popedem skíonnoáci, oddaí sie medydycynt'e i otrzymal w Lejdsie r. 1744 stopien doktora, poczém wróctf do Anglií i trudnil siç praktyka lekarskf w Northampton, Hamstead i Londynie. Po wieln przeciwnosciach, doznanych z powowodu dumy, draíliwoici charaktera i pedanteryi, w ostatniém miejscu dopiero doznaf powodzenia; za wstawieniem siç albowiem przyjaciela ewego Jertmijasza Dysona, zostaf lekarxem królowej. Zostawil kilka

AKenside — Akiba

363

rozpraw cenionych przez lekarzy, a miedzy innemi: о naczyniach timfatycznyeh (1757 r.) ¡ o dyssenteryi (1764 г.); umar? 1770 r. Obok zajeé powofania trudni? siç poezyja; najpierwszym i najznakomitszym utworem jego I); The pleasures of imagination, które zjednafy mu pochwafy Pope'go, ustaliJy reputacyjç jako poety ¡ doczekaíy siç t?umaczenia na jezyk francuzki. Wszystkie jego prace poetyczne wyda? Dyson 1772 r. (nowe wydanie wysz?o 1807 г.). Akerblad (Jan Dawid), filolog i archeolog szwedzki, od míodoáci poàwiçcif sie, jçzykom wschodnim, skutkiem czego r. 1749 otrzyma? posadç sekretarza przy ambasadzie szwedzkiej w Konstanlynopolu, gdzie przebywa? do r. 1797. Potém czas jakis miçszka? w Gettyndze i w r. 1802 otrzyma? znów miejsce sekretarza legacyi w Hadze i w Paryiu, wszakze i to miejsce w 1804 r. porzueil. Zniechçcony ówczesnemi wypadkami w ojczyznie, ostatecznie opusci? sfuibe szwedzka i przeniós? siç do Rzyma, gdzie wsparty opieka ksieznej Devonshire, napisal kilka dzie? wainych dla paleografii i epigrafiki, mianowicie: Inscritione greca sopra una laména di piombo,irot>ata in un sepolcro nelle vicinanze d'Atene (Rzym 1813 г.). Pod koniec iycia peint? u przybywajacych do Rzymu cudzoziemców sfuibe cicerona. Pisma jego swiadcza o gfebokiej znajomos'ci jezyków wscbodnich i záchodnich. Akerman, (ob.) Biulogród). Akiba, Rabbi, przefoiony szkó? zydowskich w Lydda, Jabne i Bene-Berak, w pófnocnej Palestynie, iyf przy koñcu pierwszego i w poczatkach drugiego wieku po nar. Chr. Naleiy on do rzedu rabinów zwanych Mçdrcami. Poganin rodem, nawrócony na judaizm, past trzody bogatego mieszkañca Jeruzalem, nazwiskiem Kalba Szabna, i w czterdziestym roku iycia zaslubif jego côrkç. Wtedy dopiero wziaf sie do nauk i zyskaf sfawne ¡míe w umiejçtnosci rabinicznej. Nadewszystko by? najwiçkszym znawca, w swoim czasie, Halacha to jest prawa Mojzeszowego nie pisanego; a zarazem postada? mnóstwo starozjtnych kommentarzy (Hagada), tak dalece, ie mówiono o nim : „Co nie byfo objawioném Mojzeszowi, to objawioném zostafo Akibie." Sfucliano jego zdania w sporacli wynikajacych со do zastosowania zakonu. Rabbi Tarfon, jego nastçpca na przefoieñstwie szkofy w Lydda, miaf zwyczaj mawiaé: „Kto siç odfacza od Akiby, ten jakby siç rozfaesal z iyciem." Taki mislrz mied musía! licznych uczniów ze wszystkich krajów, chociaibysmy nie przyznawali twierdzenia Talmudu, podfng którego Akiba mial 12,000 par uczniów, to jest 24,000. Podfug àwiçtego Ireneusza by? on nauczycielem Aquila, prozelity iydowskiego, tlómacza na jezyk grecki Starego Testamentu, który to przekfad odznacza sie scisfa dokfadnoácia, wypracowany día przyjscia w pomoс Zydom hellenistom. Akiba przyczyni? siç skutecznie do ugruntowania i zachowania nowego judaizmu, opartego na Talmudzie; on bowiem piervrszy ufoiyf i spoif w jednç cafosé róine czçsci zakonu tradycyjnego, które dotad byfy przekazywane i pielçgnowane tylko ustnie. Dopiero podfug jego nauk i wykíadu zredagowali inne czeáci jego uczniowie, a wkrótce potém zebra? je, uszykowaf, porównaf, uprosci? Rabbi Juda Hakadosz, z czego powoli utworzyfa siç Misma, a pod pewnym wzglçdem earn Talmud. Te prace Akiby tém wiecej szacowali Zydzi, áe jak swiadczy Talmud, wszyscy jego uczniowie poumierali z epidemiii, jednego roku, w przeciagu czasu od Wielkanocy do Zielonych éwiatek, za karç ii siç liyli nawzajem. Zachowanie przeto zakonu tradycyjnego byfo naraioném na wielkie niebezpieczenstwo, gdyby Akiba nie ndaf sie do Palestyny pófnocnej, gdzie znalaz? kilku nowych uczniów, którym adzielil swojej naukí, i przez nich odiad zakon by? przechowywany i rozkrzewiany. Na pamiatkç onego smutnego wypadku, równie jak samej smierci Akiby, Talmud nakaza? póíniej ¡i

264

Akiba - Akiwl

píe,ódziesiatdniowy prxeeifg czasu (od Wielkanocy do Zielonych áwiatek) ma byé día eafego Iiraela cxasem zafoby, priez który Zydzi nie powinni golió brody, strzydz wfosów, nosié nowych sukni, ani tez zawieraé mafienstw. Przypisuj; Akibie ksiegi kabalistyczne Jezirah (o madrosci ¡ imieniu Boga), o których jest wzmianka w Talmudzie; Olhiut (o znaczeniu mistyczném gfosek hebrajskich) i Mechilla. O ile dziafalnoáé Akiby, wielkiej byía wagi día jego narodu w ogólnoáci, o tyle wplyw jego polityezny alai sie szkodliwym día spófziomków. W rzeczy samej, osobisty jego zapa! i mylne obrachowanie czasu przyjscia Messyjasza, wciagneíy go do stronnictwa Bar-Kochba (syn gwiazdy), przezwanego póíniej Bar-Chosba (syn kfamstwa), demagoga zydowskiego, który udawal sie za Mes syjasza, i podbarzyl Zydów, za Adryjana cesarza, do zrzucenia jarzma Bzymian. Akiba towarzyszyí nawet w czasie wojny Bar-Kochebowi i znaezeniem osobistém powiekszyí zaálepienie Zydów. Z poezatku Bar-Kochba dziafaf nader pomyslnie przeciw oreiowi rzymskiema; opanowai nie tylko Jeruzalem, ale viele innych miast warownych w Palestynie,tak, it Adryjan wysíaé musiaí przeciw niemo Jnlijusza Sewera, jednego z wodzów swoich, znajdujacych siç w Brytanii. Ten odzyskiwal miasta i warownie jedne po drug¡ch;nakoniec, po strasznej rzezi, zdobyl twierdze Betkar, gdzie sie schronili Bar-Kochba i Akiba. Pierwszy z nich zgina{ podezas sztormu, Akiba wziety w niewole i wtracony do wiezienia. Tu odrobine wody, która mu dawano do picia, uiywaí na ablucyje, aby nie uchybié przepisom zakonu. Okropne go czekafy meki: ¿ywemu skóre zdzierano zelaznemi szezotkami. Wytrzymal te katusze cierpliwie, a gdy podezas nich nadeszfa godzina modlitwy Schema, „Siuchaj Izraelu, Pan Bóg nasz, Pan jeden jest," (Deuter., 6, 4), odmówil ja; gdy wyrzekí sïowo „jeden," skonaí(okoío г. 135 po N. С). L. R. AkielewIOZ, kanonik kijowski, proboszcz lixnieñski zyjacy na poezatku XIX wieku, wydaí w Wilnie Grammatyke lotewtiq. AklJuTglJa, nauka operacyj chirurgicznycli, albo chirurgija operacyjna; jest to nauka o wykonywaniu operacyj, tak krwawych jak i nie krwawych, za pomoca narzedzi chirurgieznyeh, i o stosowném uiyciu tych ostatnieb. Wielka rozlegfosé, jakiej Akijurgija od koiica zeszíego stulecia nabyía, usprawiedliwia jej oddzielne traktowanie w pismacli i ustnych wyUadach z katedry. Historyja Akijargii naleiy dohistoryichirurgii.którejonanajznakomitsza czesóstanowi. Z bogatej literatury tej nauki wymieniamy: Blasius, Handbuch der Akiiirijie, 3 tomy, Halla 1839—42; tegoi: Akittrgische Abbildungen, Berlin 1841 ; Diefenbach, Die operative Chirunjie, 2 tomy, Lipsk 1844—48; Malgaigne, Manuel de Médecine opéra toire, Paris 1849 г. AkimOW, znakomity malarz rossyjski, ksztaicif sie w Niemczech, Francyi i Wíoszech, gdzie, zwíaszcza w Rzymie, Florencyi i Bononii, díugi czas przebywaf. Kilka najpiekniejszych jego obrazów znajduja sie w nowej cerkwi s. Aleksandra Newskiego; urn. 1815 r. w Petersburgu. AkiSSar, sandzak turecki w Wyiszej Albanii, kraj górzysty, lecz dosyé ¿yzny ¡ zaludniony po wiekszej czesci katolikami albanskiemi. Stolica sandiaku tegoi nazwiska leiy na pagórku, liczy 6000 mieszkanców; pamietna jest jako miejsce nrodzenia Skanderbega. — AkiSSar, staroiytne Tyatira, miasto tureckie w Anatolii (Azyi mniejszej), ma 10,000 mieszkaíiców; w pobliiy siawne sa ruiny Tyatiry, które Elliot ezczególowo opisal w tomie drugim swoich: Travels. Aklwi czyli Aklbl, w geografii Ptolemeusza jedno z plemion zamieszkujacych europejska Sarmacyje, wedle domysíu badaezów rossyjskich, zapewne w okolicy zwanego pierwotnie Okowskiego, dzis Woikowskiego czyli Woíkoñskiego lasu, z którego rzeki Dniepr i Díwina wypïywaja. Dr. С.

Akka — Akklimatyzacyja

265

Akka, (ob. Acre Saint Jean d'). Akk¶oyja, cxyli lichwa iboiowa, lub innych towarów, zasadza sie. gfównie na wykupywaniu w daném miejscu i czasie, jak najwiekszej iloéci jakiegobadí towant, powszechnie ¿adanego przez konsumentów, a to w zamiarze: uwolnienia sie. od wszelkiego wspólzawodnictwa na larga, etanowienia dowolnych cen na Io wary i zapewnienia sobie monopolowego zysku. Ze podobne postepowanie jest niecném i sikodliwém día konsumentów i producentów, zadnemu nie ulega watpieniu, szczególniej jeieli przedmiotem wykupionym jest np. zboie, produkt wszystkim niezbçdnie potrzebny. Ale obawa lichwy zbozowej, oddziafywajacej na kraj cafy, jest malo uzasadniona, zwfaszezagdy zwrócimy uwagç na ogromne kapitaíy jakichby wymagaío nabycie niezmiernej ilosci zboía, wybudowanie magazynów po róinych punktach kraju, utrzymywanie, dostawianie i odstawianie produktów i t. p. jedynie w celu, aby staó sie panem targu i naznaczaé dowolne ceny. Zre si ta, wolna konkurencyja i doskonalace sie wciaz srodki kommunikacyjne, czyli dowozu towarów, same przez sie osíabiaja dziá szkodliwy wpfyw akkaparacyi. Дк-kont, miaste pograniczne cliiiiskie, na wschodnim stoku gór Aftyn-meil poíozone, pomiçdzy jeziorami Balchasz od pófnocy i Issyl-Kul od poíudnia, pod 44° szer. póln. i 91" díug. wschod. Od Ak-kentu rozchodza sie drogi karawanowe, jedna na pófnoc przez forteczke Kopalska, Ajaguzç do Semipoíatyi'iska, druga na zachód do Turkestanu. G. Z. Akklamaoyja (okrzyk przyzwalajacy), nazywa sie zatwierdzenie okrzykiem potakujacym jakiegos wniosku, lub wyboru osoby na urzad, przedstawionego zebranemu tlnmowi lub zgromadzeniu; a to tak jednomyslnie, ií nie ma potrzeby zbierania gfosów za i przeciw. W zgromadzeniach prawodawczych, w izbach sejmowych, na posiedzeniach towarzystw prawem uznanych, lubo zatwierdzenie projektów lub wniosków nastapilo przez akklamacyje, jednakie kaidemu czíonkowi wolno jest zaiadaé pojedynczego gfosowania. Akklbnatyzaoyja. Rosmaite zwierzeta i rosliny powstaTy,utrzymuja sie i rozwijaja w okolicznosciach najbardziej sprzyjajacych ich organizacyi. Okolicznosci, które zachownja, zmieniaja, lub niszcza zdrowie i iycie istot organicznych, sa dzialaczami Czycznemi i chemicznemi, znanemi powszechnie pod nazwami swiatfa, i ciemnoáci, temperatury, czyli eiepfa i zimna, suchosci i wilgoci, wyziewów rozmaitych miejscowych, tudziei gruntu nagiego, lub pokrytego warstwa zawierajaca czastki organiczne. Zbiór tych wszystkich okolicznosci stanowi klimat danego miejeca, a kaide miejscena ziemi ma klimat sobie wlasciwy; jednak naturalisa odrózniaja trzy gfówne jegogatunki: yorпсу, umiarkotoany i timny. Przeniesienie zwierzecia lub rosliny z klimatu mu wlasciwego do innego, i usposobienie go nie tylko do ¿ycia w nim,lecz i dalszego w przyszfosci rozwijania sie, stanowi przedmiot akklimatacyi czyli akklimatyzacyi. Zwierzç lub roslina przeniesiona nagle z jednego klimatu do drugiego widocznie cierpi, niedoleinieje i umiera; lecz przenoszac toz samo zwierzç lub rosline stopniowo, w okolicznoáci coraz wiecej róíniace sie od najbardziej jej przyjaznych, przy zachowaniu praw, jakie sztuka wychowu i pielegnowania istot organicznych podaje, istota ta doswiadcza tylko zmian pewnych w swojej organizacyi, lecz przyzwyczaja siç do narzuconych jej warunków bytu, w nicli sie. nlrzymuje i staje siç akklimatyzowana, czyli przyswojona nowemu klimatowi. Ro sliny pielegnowane w cieplarniach a zwierzeta w menaieryjach, podfng tego nie moga siç nazwaé akklimatjzowanemi, gdyiakklimatyzacyjapolega na przyzwyczajeniu zwierzecia do gruntu i klimatu róinego od wlasciwego jemu, tutaj zas grunt i klimat jest sztucznie nasladowany, i w nina zwierzeta i rosliny ulrzymuja sie podobnie jak we wíasnej ojczyznie. Zdolnoád akklimatyzowania siç ludzie, zwierzeta,

266

Afchllmatytaoyja

i rosliny, w niejeduakowym posiadaja stopniu. Z pomiedzy ludzi odznacza siç ta zdoluoácia szczep anglo-germañski, którego przedstawicieli we wszystkich klimatach napotykamy,najmniejsza mieszkañcy gfçbokiej pófnoey, a mianowicie Laponczycy, którzy nigdlie, z tçsknoty za krajem, utrzymai sie nie moga. Sztuka i przemysf, które daja moinosc czfowiekowi uniknaé szkodliwych wpfywów ob cego ma klimatu sprawiaja, ie czfowiek wszedzie osiedlic siç moie, nie doznajac nawet zmian w organizacyi swojej; wszakie nie jest wolny od pewnych cierpien, tak mieszkaniec pófnoey w krajach zwrotnikowych doznaje cierpien walroby, przeciwnie zas, mieszkañcy pofudnia na pófnoey fatwo alegaja cierpieniom pfucnym, które czestokroé smieré sprowadzaja. Dla zabezpieczenia siç od tych skutków, Europejczyk w krajach równikowych unikac* powinien napojów alko'iolicznych, zbytku w pokarmach miesnych, Motnistych nizkich miejscowosci i powietrza noenego; Negr zas na pófnoey nosié powinien na ciele wefniana n^r.iei, unikaé ostrych wiatrów pófnocnych i wschodnich, zaziebienia nóg i t. J. Z pomiedzy zwierzat najíatwiej akklimatyzuja sie konie, bydfo, psy, koly, szczury i t. d. pomiedzy roslin: zboia, kartofle a nawet niektóre cliwasty, prawie na cafej powierzchni ziemi znajdujace sie. Akklimatyzacyja zwierzat i roslin jest dwojaka: nataralna i sztuczna; pierwsza jezeli nasiona roslin, przeniesione przez wiatry lab innym sposobem w obee im okolice, w nich sie przyjmuja i wydaja doskonafe rosliny, lub zwierzeta przeszedfszy granice natura im zakreslone, w nowych miejscowosciach znajduja miejsce pobytu dla siebie i swoich nastepeów; sztnczna jest wtenczas, kiedy siedzieje zwoli czfowieka. Akklimatyzowanie zwierzat siega najodleglejszej starozytnosci; rzccza albowiem jest dowiedziona, ie wszystkie zwie rzeta doinowe, zamieszkujace obecnie cafa Europe, pierwotnie na pofudniu tylko siç znajdowafy. Akklimatyzowaniu sie zwierzat najwiecej pomaga pielçgnowanie i staranie czfowieka, bez którego niezupefnie jeszeze przyswojone pewnemu klimatowi zwierzeta, zawsze okazuja skfonnosé powróció do pierwotngo stanu swojego. Zwierzeta przeniesione do obcego im klimatu alegaja podobnym jak i czfowiek cierpieniom, a niektóre jak renifer nigdzie utrzymaé siç nie moga. Nowy klimat sprowadzajac zawsze wiçksze lub mniejsze zraiany w zwierzeciu, dwojakie na przeniesienic zwierzecia wywiera dziafanie, a mianowicie w fagodniejszym one uszlachetniaja sie, w bardziej surowym karfowacieja, chociai z drugiej strony w wiclu razacli warunki klimatyczne odmiennie dziafaja. Так np. w Angin, której klimat zupefnie jest róiny od klimatu ojczyzny najszlachetniejszych koni Wschodu, wycliów koni jakkolwiek sztaczny, stoi przeciei nie па niiszym stopniu jak w Arabii i Persyi. Owce syryjskie czyli maurytañskie w Hiszpanii, która bardziej ku pófnoey jest pofozona, nabrafy wefny nadzwyczajnej cicnkosci. Klimat Hiszpanii daleko jest cieplejszy nii srodkowej Europy, jednakze owce liiszpanskie tutaj wprowadzone, wkrótce sie przyzwyczaify do zimniejszego klimatu i o wiele w doproci przewyiszyfy swoich rodziców. Toi samo ma miejsce zjedwabnikami. Przeniesione najprzód z Chin do Wfoch, ztamtad do Francyi pofudniowej a ztad nawet nad brzegi morza pófnocnego, nie nie stracify z zalet swoich przy umiejçtném z nimi obehodzeniu sie; w naszym кraja akklimatyzacyja jedwabników takáe pomyslnie postepuje. Widzimy takie ciagle bydfo i konie przenoszone z jednego kraju do drugiego, zachowujace swoje przymioty; Zebu z Indyj wschodnich przeniesiony do Wirtembergu nie stracit swoich wfasnosci. W ostatnich czasach we Francyi starano siç wprowadzié z Nowego swiata, Lamç, Wigonijç i Alpakç, próby przeciei z dwóma pierwszemi gatunkami zupefnie siç nie powiodfy, z ostatnim zdaje siç bçd§ szczçâliwsze i jai w Pirenejach ma siç znajdowac stado tych zwierzat. Rosliny stosunkowo fatwiej

Akkiimatyzaoyja — Akkord

•

267

od zwierzat sie akklimatyzuja, przeciez i tutaj znajduja sie, granice, po za klóremi wszelkic Dsilowania nie daja owocu; granice te wiecej zaleia od natezenia eiepfa sionecznego jak od sredniej tempcratury roku. Obecnie w wielu krajach pracuja nad akklimatyzacyia zwierzat i roslin obcych, a z jakiegobadi wzglçdu poîytecznyck; w Paryzu zawiazalo sie. Cesarskie Towarzystwo Akklimatyzacyi, podobnie Towarzystwo Akklimatyzacyi roslin znajduje sie, wRossyi, którego komitet odbywa posiedzenia w Moskwie. J,—Pz. Ak-kQjnuli (Akcze), dynastyja ksiaiat w Malianie, wypedzona przez Mongolóvf, okofo polowy YIII wiekn, podzielila sie z Seldiukarai reszta kalifatu (ob. Achlat). Ak-kolada (uscisnienie), tak zwafa sie niegdyá ceremonija w zakonach rycerskich, uiywana w czasie przyjmowania nowych czfonków. VVielki mistrz obejmowal nowicyjusza, kfadac mu rece na szyi (ad Collum). — Akkol&d¡| zowie sie w muzyce klamra iaczaca rygi nót, jak np. w nótach fortepijanowych rygi klucza wiolinowego i basu. Akkomod&oyja, stosowanie oka do odlegfosci przedmiotu widzianego. Stosowanie to tak jest w oka polrzebném, jak np. zsuwanie lub rozsuwanie lunety w miare, tego, jak przedmiot, w który sie wgladamy, jest mniej lub wiçcej od ñas oddalony. Jak w narzedziach optycznyth, tak tei i w oku promienie swiatia tworza dokiadny, acz wielce pcmniejszony obraz przedmiotu, od którego tamie rzucone zostaíy. ¿eby jednak ten obraz uczynif wraienie, nastçpnie ieby by( dokíadnie poczutym, padad musi na siatkówke (ob. Retina), inaczej bowiem widzenie nie byfoby wyraínem. ¿e zas przy rózném oddaleniu przedmiolów zmieniaé sie. musi odlegíosó obrazu, a mimo to równie dobrze widzieé moiemy tenze earn przedmiot, az po pewne granice, bliiej lub dalej od oka trzymany, ztad sie wiec pokazuje, ie musi zachodzié w oku jakas zmiana, moca której odlegïosé tworzacego sie. w niém obrazu tak sie umiarkowuje, ii tenie wfasnie pada na siatkówke. Te to zdolnosé nazywamy akkomodacyja. Na czém polega nadmieniona zmiana ï Na pytanie to dfugî czas nie zgadzafy sie odpowiedzi badaczów. Dzis powszechnie wywodzi sie to ze zdolnosci, moca której zmieniaé sie moie w oku wypuklosé soczewki (ob.). Dr. J. M, AkkomodOWaé, przypodobywaé sie, komu, przymilaé, dogadzaé, nadskakiwaé, staraé sie. o wzglçdy i íaske czyja. Wyraz w dawnej polszczyínie w wielkiém uzyciu bedacy. Marcin Bielski pisze: „Byl to czlotciek dobry, umial tie akkomodowaó kaidemu." — Skarga, w iuném znaczeniu go uiywa, np. mówiac o poboinej niewiescie, pisze: „Mutiala sie itoieckim obyczqjovi akkomodo waó," to jest: ze stosowafa sie. do zwyczajów swiatowych. — Ztad poszed? wy raz akkomudacyja, przymiot zrecznego przypodobania siç innym, i uzyskania ich wzgledów. Akkord, w muzyce (z wfoskiego accordare, zgadzad siç, a to znowu z facinskiego, chorda, strona). Przez pofaczenie dwóch lub kilku gfosów w szeregi idace obok siebie, roztacza sie harmonija w czasie i wedle zasad jakie nauka wskazuje (ob. Harmonija). Haida w szeregach takich pochwycona chwila, mieszczaca zbiór tonów rówuoczesnie brzmiacych, daje nam akkord. W miare, wiçc, jak stosunek tonów do siebie z kaidym ich ruchem sie. zmienia, akkord coraz to inn; przybiera postad. Pojçcie ogólne akkordu nie okreála liczby wspóíbrzmiennych tonów; moie ich byd dwa, trzy, cztery i wiçcej, wedle czego powstaje nazwa akkordu dwu-trzy-ezterogfosowego ; trzy atoli zfaczone tony daj; dopiero ak kord w scisfém tego wyrazu znaczeniu. W dteuylotie stanowid zwykfe akkord pofaczenie toniki (pierwszego tonu) z tercyja (triecim tonem w górej; zmienia

268

Акког*

j;c poloienie tych dwóch tonów do siebie, czyli przenoszac tonike w oktar/e wyisza, otrzymamy ten sam akkord przez przewrócenie, czyli przex polaczenie tercyi z oktawa ; oktawa ta bedzie wówczas wzgledem tercyi sexta. Widzimy zatém, ie dwuglos dwie nam tylko da¿ mole odmiany akkordu. ¿e akkorda najczesciej przez xjednoexenie tercyj sie tworza, przeto biorac tonike, np. ton e za podstawe (najniiszy), otrzymamy przez polaczenie z nim tonów wyiszych e i у, czyli dwóch w góre idacych tercyj, a wiec wzglednie do toniki : tercyi i kwinty, akkord zwany irójylotem ylównym czyli dotkonalym. Akkord ten bywa wielkim (major), Inb malym (minor), inaczej twardym (dur), lab miekkim (moll); wedle tercyi wielkiej (e) lab malej (et) jaka mu damy. Przenoszac w lakim akkordzie ton с w oktawc wyisza, otrzymamy akkord e (lub et), у, r. zwany texloirym, bo tutaj с jest sexta wzgledem podstawy e (lub et): stanowi on pierwsze priewrócenie trójglosu. Drugie przewrckenie trójgfosu stanowic bedzie akkord kwart-tcxtowy if, с, e lub et, utworzony przez przeniesienie w górna oktawe dwóch tonów с i e (lob et), a wziçcie tonu y za podstawe. Trójgfos zatem z natury rzeczy daje nam trzy odmiany akkerdu. Jesli od wspomnionego wyiej trójgfosa gíównego, dndamy jeszcze w górze tercyje. (mala lob wielka), powstanie czworoglos zfoiony z podstawy tercyi, (mafej lab wielkiej), kwinty (mafej lub wielkiej) i septymy (malej lub wielkiej), czyli z tonów с, e (lab et), y (lub yet), i b lub h. Czworoglos taki zowie sie akkordem teplymmoym, który wedle wiel kiej lub malej lercyi, kwinty i septymy, bywa septymowym z trójglosem twar dym (c, e, y, b), z trójglosem miekkim (c, et, y, b), xe zmniejszonym trójglo sem (с, et, yet, b), wreszcie z trójglosem twardym i wielka septyma (c, e, y, h). Kaidy z tych czterech tonów moze znów sluiy¿ za podstawe do akkordu, gdy bedzie najniíszym i przez cztery przewrócenia tonów w oktawe wyisza, da nam akkord septymowy w czterech jego odmianach. I tak gdy na dole jest с, otrzymujemy akkord teplymowy ylóieny (с, e, y, b); gdy na dole e, akkord kwinttextowy (e, y, b, c)', gdy na dole y, akkord terc-kwartowy (y, b, c, e); gdy na dole b, akkord tekitndowy. Wedlug tego przegladu mamy zatém dtiewief akkordów pierwotnych czyli zasadnicxych, to jest: dwa dwuglosy, trzy trójglosy i cztery septymowe akkorda (gfówne i podrzedne przez zmnirjsione tercyje, kwinty i seplymy), do którychby najbardziej nawet skomplikowana harmonije odniesc moina. Nieklórzy przyjmuja i piecioylot, powstaly ze zbudowania po nad septyma jeszcze malej lub wielkiej tercyi, z czego tworzy siç akkord nonowy: c, e, g, b, det lub c, e, y, h, d; ie jednak z powodu przykrego zetkniecia sie sekund, w przewróceniu wypuscid naleiy tonike (przynajmniej w scislej harmonii), ztad tez z owego piecioglosu otrzymamy napowrót czworoglos w szezególnych modyfikacyjach, np. e, y, b, d; — f, at, cet, etet. Tony akkord skíadajace moga brzmieé albo jednoezesnie, со stanowi akkord wlaiciuyy, lub tes pojcdyúczo jeden po drugim, со sie zowie akkordem lamanym (arpeyyio); dalej, moga w obrebie jednej lub kilku oktaw sie rozkladaé, zkad powstaje scieánione lub rozszerzone ich poîoienie. Sposób ich uiyeia zaleiy takie od ilosci glosów, na jakie kompozytor pisze, to jest: czy na dwa, czy na kilka, lub kilkanascie. W pierwszym razie wypaszczaó nieraz musi tony do akkordu wcb jJzace, w dru gim podwajac* i potrajaé je. Przedtém dzielono akkorda na kontonunte (dobrze brzmiace), któremi byl trójglos doskonaly z dwiema swemi odiiiiana^?, ! dyttonante (¿le brzmiace), do których liezono wszelkie septymowe akkordr, z powodu, ie same przez sie ostad sie niemogíy, lecz musialy sie. rozwia ad, -zyli splynaé w akkord doskonaly li>L> jego przewrócmie. Dzis nie uznaj... juí lego podzialu; sam bowiem wyraz: akkord, oznaeza zgodnosé, wiec toi zgodncrri, czjli dobrze

Akkord — Akfcamnlacyja

269

brzmiaeemi beda wszystkie wyiej wymienione eeptymowe i nonowe akkorda, a dyssonansami zostana chyba zlepki byle jakich tonów po za obrebem nauki. — Rameau ulworzyf jeden z pierwszych systemat akkordów; który wyjas'nili póíniej d Alembert i Türk ; inné systemata postawil Tartini (patrz Dykcyjonarz muzyczny J. J. Rousseau). Pierwszy wyprowadza akkorda s tonów zasadniczych bassu, drugi z melodyi, za którym poszedl i Marx. Inny (zblizony do Rameau) stawia Kirnberger (Kunst des reinen Satze*), a popiera takowy Godfryd Weber. Patrz równiez Sikorskiego: „Dorçcznik muzyczny" str. 136.— Akkord w malarstwie, znaczy zgodny stosunek kolorów do siebie, na przeciwieiïstwo razacego, jaskrawego lub krxyczacego, czemu siç zapobiega przez uiycie kolorów mieszanych, czyli posrednich. O. K. AkkOrdyjOD, instrument muzyczny, zwany powszechnie harmonika, powstal ze znanych harmonik, dzis juz tylko uzywanych za zabawkç dziecinna, skladajacych sie z pewnej liczby cieniulkich jçzyczkôw stalowych, których mechanika tak jest urzadzona, ze przy wciaganiu oddechu wydaja jeden akkord, przy wydychaniu drugi. Akkordy te sa wzglçdem siebie w stosunku toniki i dominanty (ob.). Takim samym zupelnie instrumenten! jest akkordyjon, tylko w tak juz powiekszonych rozmiarach,; ze oddech ludzki nie wystarczyíby na wydobycie zeú dzwieku, i día tego zbudowany jest w ksztalcie skrzynki czworokatnej, której sciany boczne sa ze skóry i dadia sie, wyciagnaé i skurczyc*, przez со wprowadza sie, w ruch umieszczony wewnatrz narzedzia mieszek. Na wierzchniej przykrywie sa klawisze do zagrania melodyi, u spodu zas jedna lub dwie klapy, przeznaczone do wydobycia harmonii. Akkordyjony sa podwójne i pojedyncze; podwójne majq dwa szeregi klawisxów, pojedyncze tylko jeden. Z licznych dzie?, poswieconych nauce grania na akkordyjonie. wspomnimy tu jedynie, wyszíe w jçzyku niemieckim: Accordion, Unterricht dasselbe spielen ги lernen (Lipsk, 1834) i Zim mermanna: Tabelle für Accordion mit 58 Tönen. AkkredytOWaÓ, uwierzytelnié kogos u osoby trzeciej i brad na siebie odpowiedzialnos'ci za jego czynnoáci, w zakresie przez pelnomocnictwo oznaczonym. I tak np. rzad akkrediftuje czyli uwierzytelnia swego posfa lub agenta, za pomoca akkredytywu, — kupiec swego kommissyjonera, — bankier, zwykle na pewnç oznaczona summe, wyjezdzajacego w inne strony podróinika. Лк-Kul, jezioro w stepach kirgizkich mniejszej hordy, leiace w poludniowowscliodniej jego czesci, pod 49° szerokosci pófnocnej i 82° díugosci wschodniej, ikfada sie z czterech jezior, które wiosna zlewaja sie w jedno, ogromne, zowiace sie Baz-Aigar; drugie jeziora nosza nazwania : Basentejn, Turn-Ajrys i Aume-Kul. Pierwsze trzy jeziora w jbwodzie maja okolo 36 wiorst. Ak-Kul zasluguje na uwagç z powodu obfítego pofowu ryb (karasiów i linów), który sie. odbywa przez Kirgizów. Do tego jeziora wpada rzeka Ulk-Díelannik, przeplywajaca piasczysta pustynie Ak-Kum, a wyplywajaca z gór Ulu-tan, stanowiacych odnoge pasma Ildygijskiego. Äkkumnlaoyja, jest to nagromadzenie czyli zaoszczedzenie przedmtotów posiadajacych uíytecznosé, a zatém i wartosé spóleczna. Za pomocg takiego nagromadzenia tworza sie kapitaly. Pospolicie sadrá, ze kapital jest to akkumalacyja ilota i srebra, ale ekonomija polityczna dawno juz wykazala bíednosé tego twierdzenia. Zloto i srebro nie stanowia wylacznie bogactwa kraju, sa one tylko ma la jego czastka, nie moga zatém stanowié wylacznie kapitalów. Ziemia, budynki, kanaly, drogi, plody rolne, wyroby fabryczne i t. p. przedmioty, posiadajace uiytecznosc, maja zarazem i wartoáó, a tém samém jui moga, siç sta¿ przex akkumu

370

Akkmmüaoyja — âkoemeol

laejji kapitalami, które ш% niczém inném: jak nagromadzeniem uiytecznyeh przedmiotow. (Ob. Kapital). Ak-lan (Biafe góry), wsród stepów kirgizkich, slanowia pofudniowa odnoge gór Ildygijskleb, które prawdopodobnie naleza do systematu górnego altajskiego. Kierunek tych gór jest od wschodo-pófnocy, na zachodo-pofudnie, pomiçdzy 47° a 49° szerokoáci pólnocnej i 89° a 92° díugosci wschodaiej. Rzeki wypfywajaee z tych gór od strony pofudniowej, wszystkie wpadaja do wielkiego jeziora Bafchasz; zai rzeki wypfywajaee od strony pófnocnej, faeza sie. w jednç wiçksza rzeke, Sary-su, píynaca na pofudnie i wpadajac§ do jeziora Mele-kul-lata, blizkiego najwiekszej rzeki kirgizkiej Sir-Darii. — Tegoi nazwiska со góry, jest forteczka rossyjska, na pófnocnym stoku gór Akfañskich, pofozona nad rzeczka Manaka, wpadajaca do rzeki Sary-su, odlegfa od Omska 1,175 wiorst, od Akmofíy 325 wiorst. G. Z. Aklan, rzeka przepfywajaca okolo 250 wiorst, w pófnocno-wschodniej czes'ci zarzadu nadbrzeznego ochockiego, i wpadajaca w odnoge Peniyiíska. ДкШв, oznaeza w medycynie najwyzszy stopien stauu goraczkowego, tudziez najwyiszy stopieñ ¿ywotnosci, to jest wiek mfodzienczy. Дк'ШоЦу czyli zarzad Akmoliñski. Jest to nazwisko jednego i siedmio okrçgôw, na które obecnie podzielony zostaf step, s'redniej hordy Kirgizów. Na zwiska tych okregów nastçpujace: 1) Aman-Karagajski, 2) Kokczetawski. 3) Akmoliñski, 4) Bajan-Aulski, 5) Karkaralinski, 6) Koakbektyiiski, 7) Ajagazki. Ak-moffy, osada mieszczaca obecnie wfadze wojskowe i administracyjne rossyjskie, oraz nieco handlowej ludnosci, pofozeniem swojém w árodku stepów kirgizkich i na przecieciu dróg karawanowych, pomiçdzy Syberyja i pañstwami Тогkestaíiskiemi, jest watnym día handlu rossyjskiego punktem, i ma podobienstwo zostania w niedalekiej przyszfosci, gfównem miejscem zarzadu i stolica caîej Kirgizyi. Pofozenie geograficzne Ak-Moffy, jest pod 51° szerokoáci pófnocnej i 89° dfugoáci wschodniej. Na prawym brzegu rzeki Iszyma, w odlegfosci 850 wiorst od Omska, a 574 wiorst od fortecy Petro-Pawfowskiej, pogranicznego punktu Syberyi. Lezy na glównej i najwainiejszej drodze karawanowej, pomiçdzy Petro-Pawfowskiem a Turkestanem, Taszkenlem i Bokhara, faczy sie, takie oddzielnemi drogami z Omskiem, z Karkarafy i fortem Dzargain-Agacz. G. Z. Akmon (znaczy dosfownie po grecku „kowadfo)" ojcieeUran; osaznaczenie tej zagadki tfómaczy myt wedycki i jçzyk sanskrycki, w którym : asman znaczy zarówno kowadfo i niebo; to drugie znaezenie wyrazu zatracifo sie, u Greków, a „ko wadio" byfo jai ojeem Uranosa (Roth-Akmon der Vater der Uranos in der Zeitschrift fa 'l. Sprachkunde). A. N. AkOO wfaáciwie АкШб (z greckiego ahme, kwitnienie), powstalo w skutek bïçdu popefnionego przy przepisyweniu Aëtiusa i weszto w uzycie niewfasciwie ; oznaeza gatonek liszaju. AkO, gromada Czeczeúskich plemion, mieszka na pó?nocnym stokn gór kaukazkich, naprzeciw lewego skrzydfa (linii czarnomorskiej), miedzy gromadami: Kistyny, Gafgaj i Pszechoj. Jest ona malo znana i zawsze zostawafa w wiekszej lab mniejszej zaleznoíci od silnych swoich sasiadów Kabardyñców albo Kumyków. AkOOfflOOi albo АОбШвгЛ, to jest : „nie épiacy," (z greckiego a bez, koimen spaö). Так nazywano w Kosciele Wschodnim mnichów, którzy odprawiali naboieustwo nieprzerwanie we dnie i w nocy, dzielac sie, na trzy Inb wiçcej chórów, które kolejno sie, zmienialy. Alexander, opat klasztoru nad Eufratem, wprowadzil ten poboiny zwyczaj w poczatkach V wiekn ; zkgd siç rozszerzyf daleko, tak ii w samym Konstantynopolu bylo kilka klasztorów Akoemecitóvr. Najsfawniejszy

Akoemecl — Akonltyna

371

z nich nazywal sie. Studium, od ¡mienia Stodiusa, Riymianina, który go nposaiyf 463 roku. W pierwszej poíowie YI wiekn Akoemeci wpadli w Mody Nestoryjueza со do natary Chrystosa, i nlegli klatwie Jana II papieia, na ¿adame cesaría lostynijana. — Byly takie iakonnice podobnej regufy, które miafy klasztor w Konstantynopolu, podczas zdobycia go przez Turków. AkolloI, (z greckiego akolutheo, towarzysze), jest to jeden ze czterech stopnl mniejszych w duchowienstwie. Ich obowiazkiem jest zapalanie áwiec na oftarau i noszenie ich przy celebrze uroczystej, podawanie wina i wody do O?tarza, towarzyszenie dyjakonowi i sub-dyjakonowi przy mszy i t. d. ^wiecfc ich biskup, wylicza te im powinnosci, i na znak daje swiece, z lichtarzem i ampuïke. Dawniej Akolici wszedzie towarzyszyli biskupom w koáciele i w podróiach, roznosili ich lUty, tudziei Eulogija (ob.) czyli chleb Uogosfawiony, który oni sobie wzajemnie na znak jedoosci posyfali. Przez nich takie posyfano Eucharystyje, nieobecnym. Poczatek Akolitów siega III wieku. Prey zuboieniu koácioín, ich obowiazki czçsto zastçpuja laicy. AkolOgiJa (z greckiego: akot, lekarstwo, logot, mowa), nauka o lekach czyli materyja lekarska (materia medica). Reit uiywaí tego wyrazu w znaczeniu bardziej ograniczoném, na oznaczenie srodków w chirurgii uiywanych, jako dzialaczy czysto mechanicznych ; póíniejsi jednak pisarze nie trzymali sie, tak áciesnionego znaczenia. AkolntOS, dowódzca straiy przybocznej i niewolników palacowych na dworze Cesarzy bizantynskich. Urzad ten, zwiaszcza w czasie zamieszek wewnetrznych, wielkiego doslapii znaczenia. AkolntOS, ÁoolnthOS (Jan), kaznodzieja w Wrocfawiu, iyï od 1628 do 1689 roku. Wyda{ polski Kancyjonal, w Brzegu 1673 r. Akomat, (ob. Achmet-Giedik). AkOffipaniJanODt w mnzyce, przygrywanie, wtórowanie, towarzyszenie jednego Inb wielu narzedzi muzycznych lab gíosów do pewnej melodyi, przewaine w kompozycyi znaczenie majacej,, lub spiewu gfównego (solowego). W miare, jak jest stosownym i oglednym lub nim nie jest, akompanijament podoiesö lab zniszczyó moze wraienie takiej melodyi. Praktyka uczy, ie Wfosi najeftektowniejsze dotad do swych melodyj, z wielkiej liczby nót tíozone dorabiali akompauijamenta; prawda, ze nieraz stawaíy sie. one zbyt ubogie, zdradzajac lekcewaienie lab nieudolnosé swych twórców. Za to Niemcy, a bardziej jeszcze Francuzi, preefadowywali nierzadko te, czeáé kompozycyi, biorac (ci ostatni, a z niemi Spontini i Verdi) za jedno masse, tonów z ich wraieniem i znpominajac, ¿e miasto panowac nad melodyja, lub со gorsza gnebid ja, naleiy owszem síuiyé jej, wspierajac i podnoszac wíasciwa a skromna przygrywke. Aby dobry napisaé akompanjament, potrzeba obok wnikniecia w ducha gíównej melodyi, mieó wyksztaícenie artystyczne wszechstronne, smak wytworny i dokfadna znajomoic natury towareyszacych nanedzi muzycznych. O. K. Akonltyna CjoHnNOn, odkryta przez Hesse yo w lisciach Tojadu mordotcnika (Aconitum napelliis), nastepnie znaleziona w innych ozesciach tej roáliny, tudziei i w innych gatunkach tej rodziny. Z tych materyjafów otrzymana sposobem podobnym jak inne alkaloidy, (ob.) przedstawia massç biaia, ziarnista, przeíwiecajaca. W wodzie zimnej malo sie rozpuszcza, látiro zas w alkoholn i elerze, topi siç w + 80°, w wyiszej zaá temperaturze brunatnieje i rozkfada sie. Smak ma ostry i gorzki, dziaía bardzo trujaco i rozszerza írenice.. Oddziafywa mocno alkalicznie, i wydaje sole trudno krystalizujace, latwo rozpuszczalne

272

Akonityna — Akroletna

w wodzie i alkohola. W tej samej roslinie, jatt rows!:4 w osiróice (Delphinium consolida) i wielo innych znajduje siç Jeteas, zwany akonite vt-.t. T. C. Akontyzm czyli AkOntysyS, ¿wiczenie gimnaetyczne u starozytnych Greków, przy którém z wolnej reki, bez rzemienia, fuku i t. d. rzncali pociskami do cela, gíównie jeszcze па to zwracajac uwagç, ieby noga nie ruszyd siç z zajetego stanowiska. ДкГ (acre) miara angielska kwadratowa do mierzenia powierzehni; zawiera wsobie 4 roods a 160 roda, równa siç 40,4671 ara, 1 desiatyna równa siç 2,7 akra, a 1 morg polski 1.38 akra. Czyli 1 akr. = 0,37 desiatyny a 0,722 roorga. Akra, (ob. Acre).— Akra, mafy kraik murzyñski na wybrzeiu Zfotém w Gwinei, z rzadem republikanskim. Waine tu sa kopalnie soli; Anglicy i Hollendny nad brzegami posiadaja maíe warownie. Akrabataña, obwód w Idomei, zapewne tak nazwany od sasiedniej góry Akrabbim; Judasz Machabeusz uderzyí na jego mieszkaúców i wielka klçskç im zadal (I Machab., 5, 3). — Так siç nazywaï tez obwód w Palestynie srodkowej, mianowany przez Józefa ¿ydowina toparchija. Akrabbini, góra Skorpijonów czyli Niedíwiadków, na pofudniowej granicy Palestyny (IV Mojí., 34, 4; Jozue, 14, 3; Sgdziów, 1, 36). Dzis jeszcze w tych stronach znajduje sie mnóstwo niedíwiadków wielkoáci nadzwyczajnej, klórych podrózni a zwfaszcza Beduini arabsey, z trzodami swemi, bardzo siç wystrzegaja. AkroamatyOZIiy (z greckiego: akroastai, sfuchaé), to со mole byé sfyszaném; ztad wykfad akroamatyczny jest taki, przy którym uczacy ciagle mówi, a uczei'i tylko síucha, jak to zwykle ma miejsce w nniwersytetach i innych wyzezych zakladach naukowych. Akrobata (z greckiego : akros, szczyt i batein, chodzi¿, chodzié na palcach), skoczek na linie, popisujaey sie za pieniadze i zwykle oprócz tej sztuki gfównéj pokazujacy jeszcze róine inne iamane, tak zwane gitnnastyezne i ekwilibrystyczne. Akr006arannlskÍ6 góry, bardzo dfugie pasmo gór, rozeiagajace sie wzdfuz Epiru i Chaonii ai do krainy Molossów. Strabon, Pomponijnsz Mela i Pauzanijasz zowia je górami Ccrauniskiemi. Wedíug tego ostatniego, Lokryjczycy, po rozproszeniu flotty greckiej z pod Troi przybywszy nad rzekç Boagrios, zaíozyli tarn te miasto Thronium, a Abantowie z Eubei kraine caía nazwali Abantyda; sama zas nazwa tego pasma gór wskazuje, ze wierzclioíki jego ulegafy czestokroé uderzeniotn piorunów (po grecku: akros, wierzchoíek, keraunos, piorun). Akrokorynt, (ob. Korynt). Akroleina i kwas akrylowy, prawie wszystkie tiuszcze w temperaturze 300 ' przccliodzacej, okazuja zjawiska silnego wrzenia, t. j. kfebia sie i przewracaja niekiedy tak gwaftownie, ¿e Jatwo wykipieé moga. To jednak zjawisko wrze nia nie jest jakby sie zdawafo, prosta zamiana tfuszczu na pare; leez pocliodzi z poczatku od wywiazywania siç рагу wodnej; a pózniej gdy temperatura po odejáciu wody wyzej siç podnosi, od produktów lotnych powstajacych z rozkfadajacego sie tfuszczu jak np. kwasu wçglowogo, rozmaitych gazów palnych, zamienionych w pare kwasów tfuszczowych i t. p. a miçdzy innemi i akrolcing; której para ma zapach nadzwyczaj nieprzyjemny, i bardzo silnie gryzaco dziafa na oczy i Mony szluzowe nosa. Przy rozkíadzie tiuszczów akroleina tworzy sie z gliceryny, dla tego tJustos'ci, nie zawierajace tej oslalniej, tak przykrego zapacliu nie wywiazuja. Przykry zapach powslajacy przy gaszeniu swiecy iojowej pochodzi od akroleiny; gdy tymczasem dobre swiece stearynowe, wyrobione z czystego kwasu stearowego, nie zawierajac gliceryny, zapacliu takiego nie wydaja. Najiatwiej otrzymac" akroleine przez destyllacyja gliceryny (ob.) z bezwodnym kwasem

АкгоШп* — Akrottychon

273

fosfornym. Jestto ciecz besbarwna palacego smakn, а рагу jej liliie pobadxaja oczy do lex ; wrze w + 52"C, pali aie jasnym pfomieniem. W powietrzu pocManiajac tien przechodzi w kwas akrylowy, który jest ciecza przyjemnie kw'aána, tapad» ocet przypominajacego. To zachowanie sie. todziei przemfana akroltiny nawet w naczyniach zamknietych, w pewien rodzaj iywicy, czyoi j§ podobna do aldehydów, (ob.), i día tego tei niektórzy chemicy uwazaja ja jako aldehyd akrylowy (aid. ken akrylowego C0 H4 04). Empiryczny sklad akroleiny jest C0H4 02, odpowiada zatém aldehydom; racyjonalna zas* jej formóle, róinie podaja stosownie do tego, czy przyjmoja wodnik lleno nie zawierajacy: akryl, lub tei tlenowy: akroictyl. т. C. Akrollt (z greckiego: akron, koniéc i litt, kamieá), tak nazywano rodzaj atatny drewnianych lob bronzowych, których tylko nogi i rece byly z kamienia. Najslawniejszym w staroiytnosci akrolitem byf pns^g postawiony przez króla üanzola na szczycie swiatyni Marsa w Halikan.asie. AkromonOgranimatyosiiy poemat, w k'orym kaidy wiersz zaczyna sie. od litery konczacej wiersz poprzedni. AkronlOXne albo Aohronlosno paneta, nazywaja sie, w astronomU punkta przestrzeni ¿wiata przeciwstojace jakiei gwMÍdiie, a wfarfciwie cToncu. Akronyktyoxáy albo ЛоЬгОПук'.уог.ау, nazywa sie псЪби gwiazdy przypadajaey w chwili zachodu sfoáca. AkropoUs (z greckiego alero*, wv^oki i polit, arias'а), a z-aém miasto na górze, zamek, warownia, cytadellr. W Grecyi staroiytnej i w A-yi mniejszej prawie wszystkie znaczniejsze miasta Jitevnfy swoje Akropolije, prrajace nad cata, okolicf i maiej wiçcej silnie olwo-owane, które w czasach wjjeaiych sfuiyfy za punkt obrony, a razem za m e see sebronienia d!a starców, niewiast i dzieci. Najsfawniejsze z nich byly: Akropolis w Argos, znana pod imieniera Laryssy, wMesaenie Itonee, w Tebach Kid mea, w Koryade Akro-Korynt i w Atenach, ze wszystkich najcelniejsza i nañvii.ksza, znana wrrost tylko pod imieniern Akropolis. Akropelita (Jerzy), wielki logoteta, czyli pierwssy minister cesarza byzantyúskiego, nr. 1220 r. w Konstantynopolu, w mfodym jeszcze wieko dostaf sie, na dwór cesarza Teodora Laskarysa, który stolice swoja przeniósl byl do NiceL Nastepca Teodora, Jan Dykas, wyniórf go na godnoic* wielkiego logoteta ; zarasem powierzyt wychowanie swego syna Teodora, za panowaoia którego wziçty w niewolç przez Hiehafa Aniofa, ksieciu Lrcyssy, (1255) odzyskaf wolnoió dopiero pod Michafea Paleologiem. Ten osfotni r. 12tí0 poroesyf mn poselstwo do Konstantyna, ksiecia bofgarskiego, póíniej, po odebranio fcacinnikom Konstantynopola, mianowaf go retorem kosciofa i r. 1274 wysfaf go na sobór Logdonski, gdzie Akropolita w imienin swego monarchy przystapil nroczysta przysiçga do nnii s koáciolem rzymskim. Um. 1282 rokn ; zostawif trzy dziefa historyezne, z których najwainiejsze obejmuje dzieje paústwa wschodniego, od zdobyeia Byaancyjom przez ¿acinników, ai do odzyskania tej stolicy (1204—1261).—ЛкгОpolitá (Konitaaty), syn poprzedzajacego i nastepca jego w nrzedzie Iogotety, popad{ w niefaske n cesarza Paleologa z pjwoju oporu, jaki stawiai pofaczeniu koácioía greckiego z rzymskim; za cesarza Aadronika jednak przywrócony zoätal do dawnych godnoáci. Jest aotorem opisów iyeia âwiçtych, które zamieszezono w zbiorze Bollandystów. AkrOStyobOD (z greckiego: akron szczyt, brzeg i stichos, porzadek, wiersz); jest to poemacik, którego pojedyneze wiersze zaezynaja siç od liter skladaiacych zwykle imie wíasne, niekiedy nawet cafe rdanie. Oto przykíad: EKCVHiniPLDYJl TOM I. 18

274

Akrostychon — âkMj

N-iebo dalo ci pieknosé i cnote w ndxiale, I- nad wsxystkie rówieáne postawiío ciebie! N-iechie aie twoja pieknosé nie starzeje wcale, A- cnota twa niech bfyszczy, jak gwiazda na niebie! Akrostychony w dawnej literaturxe polskiej czesto napotykamy. Pojawiaja siç one wrac z najpierwszymi drukami polskiemi, od roku 1532. Pierwsi pisarze nasi w ojczystym jçzyku, x imion i nazwisk wlasnych ukfadaU akrostychony. Так Mikoïaj Rej w poboinej pies'ni p. n. Hejnal: kaida strofe zaczynai od litery ewego imienia i nazwiska; tak przyjaciel jego Andrzej Trzycieski, który nadto, na pamiatkç ciezkiej swej choroby, i w dowód wdziecznosci za dozór w niej î opiekç poboinej i zacnej niewiasty, zfoiyl piesii naboina, w której pierwsze litery i wyrazy strof cxterowiersxowych daja te sïowa: Reynie Buiefiskiej po~ mnoi Boie, podskarbinej Ziemtkiej, W pieknej poboznej piesni z r. 1556 tym sposobem zachowane mamy ¡mié jej autorki Zofii z Pietkowej skaly. Za Zygpunta III zyjacy Jan Zabcxyc, poemat obszerniejszych roxmiarów, na czesé Dymitra сага, mafzonka Maryny Mnisxchownej poswiecony, ujai w form; akroatychonu, albowiem pierwsze litery wierszy, stanowia jego imie i wsxystkie monarsze tytuly. Jan Kochanowski, czujacy prawdziwe znaczenie poezyi, nie pisal akrostychonów; w wiekach nastepnych sladów ich nie masz, ai sie pojawiíy lubo rzadziej z koñcem XVIII i na pocxatku obecnego stulecia. K. Wl. W. Akrotlon inacxej Aufsatz, oxdoba architektonicxna, umieszczana na wierzcha gzymsów, zwykle nad oknami, drzwiami, tub framugami. Uiywa sie, najwiçcej w stylu renaissence szkofy francuzkiej i nowej niemieckiej. Bywa rozraaitej wielkosci, poczavfszy od grupp z Agar ludzkich xfozonych i stawiauych na attykacb, ai do najdrobniejsxych ozdób, uiywanych we wspomuiony sposób. Akrydofagl (x greckiego; akryt, sxaraúcza i fagein, jesö), nazwa kilku narodów w srodkowej Afryce, o których starozytni Strabon i Dyjodor opowiadaja, • ie sie ¿ywili szaraficzami. Akrydofagija, jest choroba zwyczajna w Etyjopii, skutkiem której z wrzodó w zaskórnych wyíaza skrzydlate owady, podobne do szaranczy. Akrylowy kwas (ob. АкгоШпа). Abryzyjasz, król Argos, syn Abasa, mai Eurydyki, która mu powifa córke, Danaë. Dowiedziawszy sie od wyroczni delGckiej, ie córka jego powije syna, z którego reki on sam polegnie, Akryzyjusz kazaf zamknaé Danaë w podziemnym gmachu, ale brat jego Prütos, wedfug innych sam Jowisz, dostal sie tarn dachem i Danaë wydala na swiat Perseusza. W kilka lat potéin, Akryzyjusz uslyezaf gíos dzieciecia, wyprowadzií prieto córke swa z wiezienia i dopytywat si;, kto jest ojcem jej syna. Gdy mu oznajmifa, ie tym ojcem jest sam Jowisz, Akrysyjusz kazaf ja zamknaé wraz z synem w wielkf skrzynie i wrzucic do morza. Skrzynia przypiynçia do wyspy Seriphus, spostrzegí ja Diktys, wydobyï z wody i wychowaf u siebie Perseusza. W kilkanascie lat potém wyprawiano igrzyska w Tessalii, día nczcxenia pogrxebu króla Larissy. Miçdzy walczaca míodzieia znajdowaf sie i Perseusx, który tak nieostroinie rzucit oszczepem, ii zranil w nogq i o emieré przyprawif wfasnego dziadka Akryzyjusza, którego nawet nie znaí. Так wiec speíniía siç owa przepowiednia. AksaJ, rzeka, bierze poczatek w Wiçkszej Czeczni, w gromadzie Jezkery; píynie mimo Herzel-aufa, Tais-Kiczu, ïaczy siç w ziemi Kumyków, z rzeka Ja man-Sa, a mostu Mahometowego przerzyna droge, idaca z Kizlaru do gubernü Derbenckiej, i nastepnie, rozdzieliwsxy siç na kilka odnóg w kierunku ujsé Tereku, finie w piaskach. Miçdxy ta rxeka, Terekiem i morxem Kaspijskiém xnajdo

AksaJ — âkMurit

275

wafa щ gamodxielna obscena posiadfo¿¿ Aksajewska, nsiedlona lern pries Kumyków, podlegfych Rossyi. Posiadfoáé ta liczyfa w sobie do 10,000 familij i diieliía sie na trsy okregi: Aksaj, Endery i Kosteki. AkeaJ, odnoga rzeki Don, oddziela sie. od niego pod Starym Czerkaskiem, i potém faczy sie. i nim znowu pod Nowoczerkaskiem. Dfigotfd Aksaja wyaosi 80 wioret; na wiosne. ieglowny jest na calej swej rozciagíoéci, latem sai, s trudnoicia tylko na 27 wioret od miasta Nowoczerkaaka do ujácia. Ak-Säkai-b&rby^ zbiór wiela jezíor w stepach mniejszej hordy Kirgizów, które w zeszîym jeszcze wieku atanowié miafy jeden wielki wodozbiór, w obwodsie okofo wiorst 200 majacy. W poczatkn bieiacego stólecia, iniynierowie roasyjacy, przekonawszy sie. о istnieîu tych jezior, znalezli ostrowy czyli przedziafy pomiedzy niemi zarosle nieprzebytym lasem trzein, które niekiedy sfuza Kirgigizom za dogodne koezowiska. Pofosenie tych jezior geograficzne jeat pod 48° •ser. póín. a 81° dfugosci weehodniej, znajome tém jeszcze, te pochlaniaja jedne. ze znaczniejszych rzek kirgizkich Targaj, przyjmujacf w eiebie rzeke, UJuIrgiz i wiele pomniejszych rzek i strumieni, z gór Mugodzarskich (odnoga Urala) wypiywajacych. Aksakal leiy na pófnoco-wschód od Aralskiego jeziora I oddzielone jest od legos, a mianowicie jego pólnoenej zatoki zwanej Sari-diaganal, piasczyeta pustynia Kara-kum zwana, której rozlegíosé w tém miejscu okofo 100 wiorst wynosi. Okolice tych jezior sarcpfe sa trzein;, na przestrzeui kilkaset wiorst kwadratowych wynoazacej. Humboldt uwaia, ie w tej streBe drobnych jezior, pofaczonych z soba naksztaft róiañca, w której spotykamy Ubagan-Dengii, gruppe. jezior Sary-kupa, Aksakafbarby i wiele pomniejszych, objawia sie. ciagle fenomen atopniowego wód wysychania, tak jak to jai na jeziorze Aralskiém sauwaiano. Prsyjmujac wiec opinije. Genu, przypnszcza, ie jezioro Aralskie w odlegfej ataroiytnosct, s jeziorem Aksakal i innemi, mogfo atanowio* jeden wielki wodozbiór, laczacy siç z oceanem Pólnocnym: albowiem posawajac sie. od jeziora Aralskiego , w kiernnkn pólnocno-wschodnim, znajdujemy jakby nieprzerwany, pomiedzy wschodniemi stokarai gór Uralskich, a zachodniemi gór Kirgizkiego stepu sredniej hordy, ifób okolo pie.ciu stopni geogralicznych szerokoáci majacy, który posuwajac aie dalej po za Omsk pomiedzy Irtysz i Ob przes step Barabinski, gdzie znów jeziora sa nader liezne, dotyka bagnisk Basiugaáakich i Jugai'iskich i na póínoc po za Surgnl, a na wschód miasteczka Berezowa przez ziemie Berezowskich Ostiaków, faczy siç s bagnistemi brzegami océano Lodowatego. Stare wfaisde tradycyje przechowywane u Chinczyków, rnówif o wielkiém jeziorze gorskiém, które siç miaio niegdys snajdowac w árodku Syberyi. G. Z. JkksakOW. Dom szlachecki Aksakowów w Rossyi, pochodzi od Szymona Afrykanowicsa, przezwanego po chrzcie s. Symonem, który przybyí do Rossyi 1027 r. s trzema tysiacami podwladnych mu s sierai Waragskiej, sa panowania w. ks. Jaro¿laura Wíodximierzowicza. Tego Symona byli prawnucy: Teodor Wa•ilewicz Worozoee i Jerzy Wasilewics Hrunka, oatatniego wnuk, Weljamin Andrsejewiez. Od Teodora Woroúca poasli Woroácowie, a od Weljamina, Weljaminowie. Wnuk zas Weljamina Andrsejewicsa, Jan Teodorowicz Aksak, byf pro toplast) szlachty Aksakowów. AkMfflit, tkanina jedwabna, bawelniana, welniana, a niekiedy bawelniana s domiessaniem lnu, swykle s jednej, a niekiedy s obu atron kosmata. Aksamity snane sa w Europie od czasów, w których Rzymianie podbili czeíé Azyi i stamtfd, a mianowicie s ladjj sprowadsili je, lees aie oni przynieili sstake wyrabiaaia. 18»

276

Aksamit — Aksamita piecsary

Przez kilka wieków handel dostarczal Europie aksamitów ze wsclioda i zdaje siç, ie dopiero wtenczas poznano sztuke tkania aksamita, kiedy Wenecyjanie i Genuenczycy wyfacznie prowadzili handel ze wschodem. Zdaje sie, ie pierwsze fabryki aksamitu powstafy we Wfoszech, pomiedzy któremi odznaczafy sie genuenekie, i te dotad zachowuja atroja sfawe. Wkrótce potém inne к raje, a mianowicie Hollandyja, Niemcy, a nadewszystko Francyja przyswoify sobie tç fabrykacyjç i znakotnicie ja udoskonaliJy. W tych кraj ach oprócz aksamitów gfadkich, które wyfacznie we Wfoszech byíy wyrabiane, wprowadzono fabrykacyje aksa mitów zdobnych rozmaitego rodzaju. Wyrobem aksamitów zdobnych przed wszyslkiemi innemi odznacza sie miasto Lyon, które je w wielkiej ilosci od dawnych czasów produkuje. Fabrykacyja aksamitów jest bardzo zíozona; zwiedzenie tylko rçkodzielni tego rodzaju moie da6 o niej dostateczne wyobraíenie. Osnowa jest lutaj pojedyñcza, lecz watek podwójny, którego jedna nitki wchodzi do skfadu tkaniny bçdacej podstawa, draga zas skladajaca siç z 2, 3 Inb 4 wJókien Mwijajac siç na druty, daje wfoaisloié. Jeíeli wfókna na drucie, stanowiace oczka, beda przeciete, aksamit nazywa siç strzyionym, w przeciwnym razie niestrzyíonym. Felpa czyli plasz tém sie tylko róini od aksamita, ie wíosy sa dfuiaze i día tego przygfadzone, a przy wyrobie, zamiast drntów, aiywajf cienkich deseczek. Manszester (ob.) z pozoru podobnym jest do aksamitu, lecz róini sie od niego sposobem fabrykacyi i bywa wyrabiany z bawefny. Aksamity indyjskie byfy tkane z czystego jedwabiu, w Europie od 1740 r. zaczçto wyrabiaó je z bawefny, i z bawefny ze lnem miçszanej. W Utrechcie zaezeto wyrabiaó tkaniny ze Inn lab konopi, wloaistoié zaá nadawaó wefna; taki gatnnek aksamftu nazywa sie utrechtikim i uiywa siç na obicia mebli. Wyrób dywanów strzyionych uskutecznia siç podobnie jak aksamitów. Uiywany w Polsce jai za czasów Reja i ostatnich Jagiclloñczyków, do przyborów koácielnych, w zamkach panów i zamoinej szlachty, do stroju píci obojej: rycerstwo pokrywafo nim delje swoje futrzane. W jaanych barwach a!oiy{ do ubrania uroczystego, czarny w czasie iafoby. S. P. Aksamita pieczary. Wfadysíaw Warneñczyk powofany na królestwo wçgierskie, z swietnym pocztem szlacbty zjechai do Keszmarku, gdzie krótko zabawiwszy ciagnal pod Bude. Tymczasem Elibieta wdowa po królu wçgierskim, odstçpujac od ukfadów, nowonarodzonego syna swego tadysíawa, królem wç gierskim ogíosiía, ukoronowafa i wraz z korona Wçgier, w obec stanowych pa nów przebiegle wykradziona, ojechaîa do Preszburga, . rozpoczynajac kroki wojenne. Najzacietszych niegdys ojea swego wrogów, taborytów czeskich, przywolala na pomoc. Niebawem lebral straszny Iskra z Brandysa tfumy Czechów, Morawców, Slazaków i Rakuszan, idobyl Kremnice, Koszyce, Bardyow, i mimo swyciçztwa Polakow pod Batía, zajaf póínocne Wegry, w Kremnicy bif czenvone zfote i wielkie spustoszenia czynif na Spiiu polskim, gdzie w koiicu i Kesz marku zdrada dostal. Niezliczone tinny Czechów przybywafy i osiadafy miaste podczas, kiedy Elibieta widzac rzeczy stracone, z Wfadysfawem w ukfady wchodzila. Ze zaá Czechowie w wojenno-religijne braetwa nstrojeni, jui od dawna, bo od Knrybuta czasów z Polakami zbratani, a braetwa czetkie w Polsce wielu zwolenników liczyiy; nieobeszlo siç wiçc i teraz bez Polaków, którzy pod pozorem religijnego wapófndziafu, na (up i zdobyez spieszyli. Najcelniejszym z posród nich byf: Aksamit, dowódca czeskich braci na poladniowej stronie wfaáciwych Karpat, od Pienin do Krepaku. Osiadfszy pograniezne skafy, góry i wioski wzdíui starego gosciñea (starа с(шатка) uciskal lud okoliczny, wybierajac iywnoác, od podróínych okup, a dziaíajac przeciwko królowi Wfadysfawowi, nieoszczçdzaf bynajmniej Podgórza polskiego, ani spiskiej siemi. Królowa Elibieta

277 amarla, Wfadysfaw padf pod Warna; a Aksamit i lupiezne jego bractwo niepoprzestali napadów. Syn Elzbiety, 6w dzieckiem koronowany, fcadysfaw Pogrobowiec, objaf rzady panstwa. Sfawny Jan Hunijad pomácií na Turkach klçski waroeñskiej, w cafych Wçgrzech nie byío stronnictwa niezgody, a mimo lo Iskra Brandys i Aksamit niepoprzestali fupiestw. Iskra nie chciaf ustapió wielkorzadxtwa, a bracia czescy i morawscy, wychodzili na zdobycz jak dawniej. Aksamit osobliwie, z twf bracia czeska pustoszyl Spiz i ornai nie sprowadzii wojny miçdzy Polska a Wçgrami. fcadysfaw Pogrobowiec chcac tema koniec pofozyé, wysfaf przeciwko niemu Wfadysfawa Hunijada z wojskiem, lecz Aksamit oparfszy sie, o góry pobif je. Tfamy hussytów, którym król sfuzbe, wypowiedziaf, zbiegafy aiç do niego, a Hunijad chociai zmocniony, nie ámiaf zaczepié 13,000 braci cíeski ch pod dowództwem Aksamita. W Honniganc (Hunnen-ijau, t. j. Hunnowsiofo), dzia* Haligowcach (od Szczawnicy ku pofudniowi) nad starym gosciúcem widaé nagie skafy, z otworami do jaskiá wewnetrznych. Przed jedna z nich sterczy seiana samorodna, a w niej otwór sklepisty samorodny, zupefnie na sposób bramy zajezdnej, ku goscincowi obróconej. Za ta seiana jest malenki dziedziúczyk, ntworzony z ogromnej skafy, w prostokatném zagieciu wznoszacej si;. Przystep od wschodu dosé przykry, od zachodu i pofndnia bardzo trudny i prawie niepodobny, bo tarn potok i jar straszny usypisty, a tu sroma spadzistoáé Karpat. W samym prawie kacie zetkniecia sie, dwóch ¿cian skaiistych, jest niski, piramidalny wcli ód do jaskini, który prawie na kleczkach przebywaé trzeba. Tamtedy wchodzi sie, najprzód do samorodnej pieczary: kilka sazni szerokiej i dfugiej, dosé socliej i wietrznej, а со najciekawsza, widocznej: bo eamorodne okienko w górze wpuszcza íwiatfo dzienne, a niekiedy nawet promieñ sfoneczny, chociai na chwilke tylko. Wtedy to przeálicznie odbijaja owe, niby bochny chleba u sklepienia, jeden wedle drugiego, gdyby ludzka reka día ozdoby utkwione. Niegdyá wapienne sople dfugie (stalaktyty), poodtracafy trzesienia ziemi i zgruchotaíy je, a ziemne mleko, jak górale zwa przeciekajacy roztwór wapienny, zaokragtifo a wiekami ich pozostafe pnie: ii wygladaja, jak olbrzymie brodawki na sklepieniu. Cafa pieczara gdyby wnatrze koációfa. Z lyla mafy otwór, niby sionka i komórka za nia, i znów sionka i komóreczka, i z boku komórka, to znów niby fraaanga i szezelina jakby naumyslnie na schówek utworzona; a wszedzie suche, zdrowe i swieie powietrze. — Так wyglada Aksamita pieczara, gdzie on wedle po dan ludu, podezaa tej walki z Hunijadem gfówny swój majdan miewaf. I nie w áwiecie sposobniejszego na gfówna кwatery wodza górskiego na pofndniowej stronie Karpat! Owa brama, przecudny i daleki widok na cafa dol¡ne, i droge,; dziedziñczyk bezpieczny i zaciszny od sfoty: bo skafy u epoda, moze czeska dio— nia wykote, tworza przydaszek día kilkunastu ludzi; jaskinia zaá sama czysta, wi den i niedymna, bo samorodne kominki i okno, tworzac góra wolny przewiew, czyszczac powietrze; do lego owe komórki, framugi na iywnoáé, napoje i inne zaaoby, a wszystko nawet od bomb bezpieczne. — Ze dwa tysiace kroków na sa cked lezy druga jaskinia. Usypista áciezka, po stromern rumowisku sciany, wiedzie do niej, a trzeba sobie czasami rekami pomagaé, aby siç nie zsunaé w przepaíé; wraz z usypujacém siç z pod nóg waziutkim pyrciem, t. j. chodnikiem. Wschód do tej jaskini okragfosklepisty, ponury, bo ciemny coraz weiszy i w dóf pochyfy. Wchodzi siç do ogromniejszego, nizeli siç z poezatku zdaje, przedsionka, usfanego ogromnemi bryfami i fomami odpadfemi od sklepienia przy trze¡sieniach ziemi, w prawo i w lewo pieczary. W lewo t. j. na zachód piçtrxa siç fomy i gfazy coraz wyiej, tworzac podfoge, sklepu ogromnego, który siç potém na ras spuszcza w ciemny gfab. Zaras na wstçpie do tej straaznej i üzfkiej *pte

278

Aksamita pleoiary — Ak-sa

czary, widaé igrasike, przyrody: samorodne aklepieuie pieciary, obniione z boka i aparte na wolno stojacém dosé cienkim slapka. Po utworzeniu pieczar, kiedj s poduiesionej t skalistej powierzchni zíemi, goracem roztworzone wapno gest; law; szczelinami spfywalo, musiafo tarn byó takich sfnpów mnóstwo; leca trzçsienia ziemi sgraekotaly je i oderwafy salaiste bryly kamienia na nich spoczywajacego. Do pieczar od wschodu wiedzie wazki, dfugi korytarz w jedném miej8cu tak obnizony, ie sie. czofgad trzeba. Ale za lo przebywszy, coz za ogrom pieczar! cói za dzikosé aroeza! te fomy skaf, te niedojrzane sklepienia, te nieprzejrzane pieczary, te ganki, sionki uboezne z frodefkami i wilgoci; cieknaca! Pieczara za pieczar;, a jedna ogromniejsza od drugiej, a w konco zniiaj; sie coraz gfebiej, a tam w dole: woda czysta z iródel tryskajacych! i znów pieczary bez konca. Lad miejscovry prawi, ie sie. ciagna na pól mili, a zwykle zwiedza sie. na jakie tysiac kroków. Tam mogli bracia czescy bezpiecznie przesiadywaé, bo miejsca jest po temo, na tysiace lodo, a przystçpu, lada kilku paehofkow obronié zdoia. Так wygladaj; Aksamita pieczary. Lud górski polski opowiada o wojвкп, со sie, tam zawarïo z jakims* Aksamitem, a to wojako, to byli Hustmoie, • drugie wojsko dobywafo ich i nie mogïo dobyö. Haligowczanie i sasiedaich wiosek mieszkañce zw; te jaskinie: Dziurami i opowiadaj; o zbójcacli, którzy •ie, tam chowali. — Aksamita pochodzenie i dalsze losy niewiadome, to tylko pewna, ie ai po ámierci tadysíawa pogrobowca, król Matyasz Korwin, Iskrç Brandysa zagodzif, a górskie íotroslwo czeskie przez wodza swego Emeryka Zapolskiego poskromil. Sz. M. Aksamitek {Tagetes patula), jest roálina do zroslopylnifców (synanthereae) do oddzialu promienistych (radiatae) nalei;ca,pochodzi z Ameryki; a nas w ogrodach kwiatowych, szczególniej wiejskich, zasiewa sif. Jest to roslina rocana, todyga na lokiec* wyrasta, liécie pierzaste, z;bkowane; kwiaty irodkowe вщ rarkowate, cxesto jednak zmieniaj; sie, w promieniste czyli púírurkowe, a wtencsas caïy kwiat zowie sie pefnym; kolor kwiatów jest branatny lab iólty, zapach sfaby, ale nieprzyjemny. Hoduje sie, jeszcze w ogrodach inny wiçkszy gatunek, z kwiatami ióftemi (Tagetes erecta), podobnie jak poprzedzajacy wydaje nieprzy jemny zapach, nawet ból glowy sprawia. 8. P. Aksamltka, rodzaj czapeczek dziecinnych z aksamitu oznaczafa tei opaske na szyje, z tej materyi, któr; panie polskie zdobiiy w brylanty; z wez(a zas spadal zwykle krzyiyk zloty, w drogie kamienie oprawny. Akselbanty. Plecione sznarki welniane, jedwabne, srebrne lab zfote, stuiace sa odznakç lub przynaleinoáé mondara wojskowego niektórych stopni, broni lab pnfków. Sznarki te bywaj; przytwierdzone jednym koncem na ramienia, dragi caá koniec metalowemi grubemi iglicami zwykle opatrzoay, prceci;ga siç sa guziki mandara па piersiach. Wyraz pochodzi z niemieckiego: Achtelband, rzecz las' sam; wywodza niektórzy od ssnarków, które eiajáé francazkiej jazdy XVI wieku, podobnie jak nasza dawniej pancerna, swykta byía nosié przytwierdzone n ramienia, día krçpowania niemi jeúców. W wojska polskiém po r. 1815 nosili akselbanty, adjutanci, kwatermistrzostwo i iandarmeryja. Zandarmeryja francuzka, rossyjska i aastryjacka uiywa po dzü dzieú tej oznaki. W Rossyi oiywaj; jej takie adjutanci, oficerowie sztaba jeneralnego i feldjegrzy. W Prasiech generafowie nie maj; wcale szlif przy wielkim mondäne, ale tylko zfote akselbanty. Ak-SH, miaste chiáskie, w mafej Bacharyi, uad rzeczk; tego nazwiska, <;czac; sie. z wieksz; rzek; Tarim-gol, która wpada do jeziora Lob. Podíug dzieía chmskiego Siu-kiang-onai-fan-ki-lio, to jest krótkich notât historycznych o barbarzyúcach zewnetrzayck przy nowych graaicack (podlug tiomacxenia SU

Ak-si — Akt

279

nisfawa Julien) : Aken leiy na pofudnie Sioue-szan (gór okrytych iniegiem), ma 20,000 rodxin. Kraj ten pofoiony na wielkiej drodze kupców, liczniejszych nii ryby i gwiazdy, wydaje granaty, baweíne, która podobna do chmur zóftych, okrywa pola" (baweína iófta, gottypium religiosumj. Wedfug relacyj podróiników Bncharskich i Taszkenlu, na których podstawie Grimm swój Atlas ufoiyl (Atlas de Ritter et Oetzel), Aksu jest wielkiém miaatem, poloioném nad rxeka Yan-goa, posiadajacém 1,000 domów i 60,000 mieszkanców. Zas* wedfug kart y cesaría Khian-loung, rzeka Aksu tworiy si; priez pofacienie Kukasso i Temarussu i nalezy do systematn hydraulicznego jeiiora Lob. Szerokoié geograficina miasta wediug obserwacyi OO. Jezuitów (astronomów Pekinu) wynosi 41°9>. Aksu, wrai s innemi miastami mafej Bacharyi, prxesxfo sto (at tema, de stafo s¡; powtórnie pod panowanie chinskie. Naieiafo poprsednio do hana Kasigaru Aj-Kodia, którego potomek Diangir-Kodia, zbuntowaf sie w 1826 r. prseciwko Cbiuciykom; Iect pobity od tyebie w Maren 1827 г., jako jenieo iapro wadiony zostaf do Pekinu (gdiie jako buntownika, xapewae pokrajano w kawafki). G. Z. Ak-sn, rxeka w stepach Kirgiikicb, wypfywajaca i gór Tarbogatajskieh, wpada do jeiiora Bafchasx. Ak-SB (Ach-Sn), rxeka w gubernii SxemacbiAskiej; wypfywa x pofudniowego stoku kankaxkiego pasma, prxebiega powiat Ssyrwaaski i ginie w bfotach i solnych jexiorach, ciagnacych siç ai do rseki Kur. AklKâk (Kara albo ObronaJ, kerb polski. W poln cxerwonym serce lndxkie nawylot strzafa priei erodek prxessyte i na bok x nia obrócone, tak rozdarte, ie si; ledwie obie czeáci trzymaja. Nad hefmem i korona tray pióra strusie. — Heraldycy pocsatek tego herbu x Litwy wywodza. AkSSlk (Jan), sedsia aiemski kijowski, mai gfosnego imienia xa Zygmunta HI, tak x xaslug rycerskieh jako i sprawiedliwoáci w sadach. Stany rseciypospolitej r. 1608, 1611, 1613 pomiqdzy wainymi xleeenlami, wyxnacxyfy go, aby apatnyl miejsca odpowiedne, do wystawienia na Ukrainie .twierdx dla obrony granie. Na czele choragwi wfasnym kosxtem wystawionej, odznaczaf si; w wyprawach do Inflant i Moskwy. Zaden wyrok, jaki wydaf, nigdy nie byl uchylonym w iadnym wyissym sadsie. Akszemseddyn, sfawny ssejk, prawnik i lekan turecki , urodzony 1389 r. w Damassku, poáwi;cif si; sluibie Hadii-Bejrama, wielkiego sxejka i iwi;tego, i xostaf professorem w Osmsndiiki. W cxasie obleienia Konstantynopola towanysxyl Mohammedowi II; grób jego po dxid dsieá pokazuja w wiosce Goinik pod Starabufem. Miaf szesciu synów, wszyscy naleia do rs;du najsfawniejssych ucionych osmañskich. Akuer (biafe miasto), stolica sandiaka tegoi nazwiska w Turcyi Azyjatyckiej, ma 10,000 mieszkaüeów, leiy nad pofudniowym brzegiem wielkiego jeziora, n stóp grxbietu gór tauryckich w okolicy iyinej i obficie nawodnionej. Ta amar! 1402 r. Bajazet, wi;iiony prier Tamerlana. ' Akszynska twierdza, leiy w gubernii Irkuckiej, okrçgu Nerczyñsktm, о 1,050 wiorst na pofudnio-wschód od Irkucka, naprzeciw njscia rxeki Jakssy do rxeki Ononu, niedaleko granicy Daurskiej; 362 wiorst od Nercxyáaka; 7,001 wiorst od Petersburga. Zafoiona w 1755 r. Akt, ta cx;¿é dramata, która koñcxy sie na spasxcxenia zasfony. Jeieli dramat obraca si; w tak ciasnych granicaeh, ie wras ie spusicteniem kartyny konczy ai; eafa sxtuka, wóweias naiywamy ja jednoaktowa ; jeieli Muí to spusseienie powtana si; kilka razy, wówcsas kaidoraxowa prxerwa esyli antrabt, ma gló

280

Akt — Akt nrocsysty

wnie na celo, üb; widxowie w czasie jej trwania, doUadniej rozwaiyli doinane wraienia, a przygotowali siç na to со nastapi :—wsxakie, w wiekszych zwfaszcza dramatach, przerwy te щ równiei potrzebne na imiany dekoracyj, nbiorów i t. d. Podfug zasad dramaturgii, koniec aktn nie powinien byd nigdy przypadkowym, lecz zawsze wynikiem wewnçtrxnej koniecznoáci; kaidy akt przez sie. stanowid powinien caíoád, natnralnie taka tylko cafoid jak cztonek, których dopiero zbiór skfada siç znown na jednolity organizm. Poniewai akcyja dramata dzieli siç па trzy glówne cxçéd: wstçp ezyli expozycyjç,—wezel— i katastrofç, czyli rozwiazanie, przeto na pozór podzial dramata na trzy akta mógfby sie, wydaé najwfaíciwszym; podxiaf ten jednak w wiçkszych dramatach, mianowicie w tragedyi, gdzie akcyja nie da siç áciesniéd w zbyt ezcmpfych granicach, utrzymaé siç nie mógf, jakoz np. tragedyje greckie prawie wszystkie widzimy piçcioaktowe. Wiçksxa jai iloáó aktów nad piçd nie bywa w niyciu ; jezeli w nich poeta przedmiota swojego nie moie pomieácid, dodaje xwykle prolog albo epilog (ob.) lab téi pojedyncze akty dzieli na obrem. Niemniej niewlaiciwemi wydaja siç takie aztaki dwa-lab cztero-aktowe, jakkolwiek sxcxçsliwie nierai udawafy siç; — prxeciwnie komedyje jednoaktowe naleza do najwdxiçczniejszych gatunków dramata. Dame dramaty polskie dzielono nie na akta, ale na sprawy (ob.). — Akt w terminologii malarskiej i rzeibiarskiej, jest to pozycyja czyli poza, nadawana zyjacema modelowi albo manekinowi, zkad tei rysunki z takich modeli uskuteczniane, naF. H. L. Akt| w prawie francazkiém хпасху pismo stwierdxajace xasxfa jakowa cxynnoád; instrumentant, znaczy takie sama czynnosd bez'pisma, jak np. wykonywad akta, czyny dziedzica faire acte d'héritier, l'acte conservatoire. W. D. Akt dodatkOWy, tak nazywafo siç prawo z dnia 22 Kwietnia 1815 г., które Napoleon I nadaí po powrocie z Elby, w formie dodatka do konstytacyi cesarstwa, które xaá wfaiciwie obejmowaïo zapefne przejfcie do systematu paástwa konstytacyjnego, w znacxenia karty Ludwika XVIII. Akt ten dzielií wfadze prawodawcxa miçdxy cesarza i dwie izby, z których izba parów miafa byd dziedziczna, a izba deputowanych wybieralna na lat piçd. Akt näWlgäOyjDy, tak siç nazywa rozporzadzenie Oliwiera Cromwella, protektora Anglii, wydaue w 1651 r. w cela doprowadzenia marynarki angielskiej do najwiekszej potçgi w áwiecie. Cromwell postanowil zniszczyd handel morski Hollendrów, a doprowadxid do kwitnacego stanu handel angielski, za pomoca nastepujacych ¿cieánieñ i ograniexen: 1) handel nadbrxeiny (cabotage) w Anglii dozwala siç wyfacznie Anglikom; 2) plody rybolóstwa xagranicxnego dopuszcxone sa do portów angielskich, tylko pod warunkiem opfacenia podwújneijo cla; 3) handel metropolji (Anglii) z kolonijami i odwrotnie, odbywad siç moie tylko za pomoca okrçtôw angielskich ; 4) handel z Azyja, Afryka i Ameryka, po~ zostawiony takie wyfçcznie okrçtom angielskim; 5) handel z patistwami europejskiemi odbywad siç powinien, albo na okrçtach angielskich, albo tei i na zagranicznych, jeieli udowodaia, ie naleia do tego samego kraju со i towar. (Byf to cios wymierzony przeciw marynarce hollenderskiej, posrednicxacej wówczas we wszystkich zamianach miçdzynarodowych). Takie sa glówne sasady owego slynnego akta nawigacyjnego Cromwella, oddxiafywajacego na handel Anglików przez lat 200 prawie, a który to akt zniesionym zostaí za ministerstwa Robert« Peela (w 1844—7 г.), jako niezgodny z systematem wolnego handln, przyjçtym za tego ministra przez Wielka Brytanijç. Akt OrOOZysty, tak w exkoíach królestwa nazywa siç пгосхузЫс zakoriczaJaca rok szkolny, na której celojaeym bywaja nagrody i pochwa

Akt vocxysty — Akt» talnriaycyi

281

fy, oraz patenta opuszezajacym gimnaiyjum. Na akcíe uroczystym w Warszawie, prezyduje zwykle Kurator Okrçgu Naukowego Warszawskiego, niekiedy nawet ■am Namiestnik Królestwa ; na prowineyi najwyiszy urzçdnik miejscowy. Urocsystoáé po solenném nabozeustwie xagaja zwierzchnik zakfadu, po ezém wybrani nczniowie deklamuja w róinych jezykach poezyje i czytaja wfasue rozprawy; na prowineyi czyta takie zwykle rozprawç jeden z nauczycieli. Akt uroczysty odbywa sie zawsze przy koúca Czerwca; za dawnej organizacyi szkóf, kiedy ток szkolny upfywaf z koácem Lipca, obehód ten nazywano: popitem pu bitomym. Akta, wyraz oznaczajacy w ogóle zéezyty pism urzçdowych, dotyczacych pewnego przedmiolu. Ztad akta s; we wszystkich wfadzach urzçdowych, które skfadaja archiwa wfaáciwe. — Obroúcy sadowi, adwokaci, mecenasi, utriymuja akta, dotyczaee spraw im powierzanych. W dawnej Poisce takich akt prawie nie znano; byfy tylko ksiçgi jai oprawne moeno, i do nich, wpieywano со wskazywafa potrzeba. Jeden urzçdnik szedf porzadkiem dziennym i wszystko wciagaf do jednej ksiçgi, drugi imwi gwoje obowiazki rozkfadaf na wydziafy, i dla kazdego wydziafu miaf ksiçgç oddzielna. Sçd kaidy miaf trzy ksiegi: regestr spraw, sentencyjonarz, to jeet protokóf sessyi, i dekretarz, to jest; oryginafy wyroków. — Akta, ksiegi sadowe, w które sie zapisuja czynnoáci dobrej woli. Czynnoáé taka w dawném prawie poiskiém nazywafa siç zapisem, (со tu nie znaczy legatu), inskrypcyjq. Zeznawana w tfdxie osobiácie: persona liter veniens recognovit, nazywala sie, rekognicyjq: napisana w domu prywatnie, a osobiácie w sadzie przyznana roboracyjq: przeniesiona z aktów niewfaáciwych do aktów wfasciwych, nazywala siç oblatq, od wyrazu offerre obtulit ad acticandum. Przedstawienie do wyciagnienia, to wciagnienie gotowego aktu, nazywalo sie aktykacyjq, acticatio, ingrossatio. Akta podfug róinicy sadów вц rozmaite : akta ziems/cie, sadu zieraskiego : grodxkie, sadu grodzkiego : trybunulskie, kanclerskie czyli metryki, koronua i litewska: magdeburskie czyli radiieckie, to jest miejskie. Akta wieczyste wfaáciwie sa te, które wíasnosé nieruchomosci lub praw na rzeczy przynosza, czyli nadaja jus perpetuum, wfasnosé zwana wiecznoácia, ztad acta perpetuitatis. Takiemi byfy poczatkowie akta ziemskie, póíniej i grody zyskafy vim perpetuitatis. Akta ziemskie nie zawsze byfy otwarte, tylko w kadencyjach: otwarcie aktów nazywano leieniem ksiag, positio actorum: nastepowafo to nieco przed rozpoczçciem sadów, i przeciagaío siç dni kilka po skonezeniu kadeneyi. W. D. i К. Wl. IP. Akta ApOfttOióW, (ob. Apostolskie dzieje). Akta inkwlzyoyl, kalknlaoyl I Weryflkaoyl. W processie litewskim, gdy jeszcze Statut litewski byf prawem obowiazujacém, zgromadzenie dowodów i obron, uznpefniajacych wywód sprawy toczacej siç przed sedera, nazywafo siç Aktami, wedfug tego jak pociagafo wysfuchanie áwiadków (inkwizycyja), obliczenie stron (kalkulacyja), tudziez sprawdzenie spornyeh przedstawieá (weryfikacyja), tytuf Aktów inkwizycyi, kalkulacyi i weryGkacyi noszacemi. Sad albo sam je wyprowadzaf ; albo zatwierdzaf wybranych priez strony; lub wreszeie sam wyznaczaf do tego urzçdnikôw delegowanych, którzy skfadali mu sprawç i powierzonych sobie czynnoáci, sfuzaca za podstawç do dalszego wyroku. Urzçdnik, któryby wydawszy obwieszczenie (innotescencyja) itronom o aktach, na termin nie zjechaf, wyjawszy przypadek choroby lub dobrowolng na odroczenie ugodç stron, siedzeniem szeáciu niedziel wieiy cywilaej i zwrotem koutów stronie zawiedzionej byf karany priez S§d Gfówny, póíniejszf Izbç S§di

282

Akt* Inkwlxycyl — AkU stan cywilnego

Cywilnego. Po uskateeznieniu aktów, strony wynosiiy po sobie pozwy; ж u przypadnieniem aktoratu powodowego, nastçpowafa oczéwista rozprawa. uta Staon oywiloegO. Najobfitsze íródfa nabywania praw eywiinych w кra ja, wypfywajç ae stano cywilnego mieszkanców krajowyeh. Stan ten bowiem jeit glówna podstawa wszelkieh stosunków i zobowiazan prawem urzadzonych, па której opien sie caly ogól praw. i obowiazków dîugiego szeregu pokolen. Jai z chwila narodzenia wchodzi cxïowiek w stosunki z rodzicami, farailija i ataje sie. ciïonkiem spofecinego data, Z mafieastwa odradzajacego spoiecznos'é, wypadkami smierci dotykana, wynikajf rozlegle i waine skutki cywilne. Sama wreazcie ámierd czlowieka otwiera día zyjacych obowifzki i prawa. Narodzenie wiec, malienstwo j zejscie ze iwiata : te trzy najwainiejsze chwile w àyein ludzkiém, te trzy wypadki najbardziej awydatniaj|ce stan cywilny osób, odznaczajacém wyraiaja siç piçtnem na tie stosunk ów familijuego zwiazkui tém samémsilnie obchodza cafe spoleczeústwo. Wainém jest przeto día ogófu grantowne pozyskaé zapewnienie, tak pod wzglçdem bytnosei, jako tei i daty tych wszystkich wypadków i czynów, które znamionuja stan cywilny osób; i wíasnie to zapewnienie, ta prawna gwarancyja przywiazana do aktów, przepisami prawa scisle uregulowanych, daje aktom narodzenia, maíieñstwa i zejácia, iipefnf autentycznosé i przymioty urzedowych aktów stanu cywilnego. Wainoáé i znaczenie tych aktów, dopiero w nowszém prawodawstwie uznane i ocenione zostaly. Dzieje staroiytnoici przedstawiaja nam a dawnych ludów same tylko obchody urodzin, malzeustw i zejsé w licznych religijnych obrzadkach. W historyi luda hebrajskiego znajdujemy próci lego álady prowadxonej genealogii rodzin, strzegacych oddzielnosci swych poko len. Prawo rzymskie, pod którego powaga posiadanie stana bylo glówna zasada w rozstrzygania sporów, со do prawnoáci malienstw i со do porzadku familijnego, wymagalo nawet w niektórych okolicznoáciach wyraíniejszego dowodu na wykazanie pelnoletnoáci i obyivatelstwa. (Cod. Juttin. leg. 9 et. 14 de probationibut). Lecz nigdzie w ogóle nie daje sie spostrzegaó ustanowienie aktów urzçdowych, któreby uwieczniaty pamiçé stanu osób i razem usuwaly wszelkie kweetyje, jakieby w tym przedmiocie nastrçczyé sie, mogly. W pierwszych jui wiekach ery chrzeácijanskiej spisywano ochrzczonych i zmarlych. Sposobiacy siç do chrztu, czyli katechumeni, przed przyjçciem sakramentu przychodzili do biskupa, zwykle w czwarta Niedziele, posta, i podawali mu swoje imiona día zapisania ich do ksiçgi, zwanej liber viiae lub catechumenorum. Podstawa zaprowadzenia ksiag umarlych byíy dawne diptycha mortuorum, czyli katalogi, w które zapisywano imiona zesiíych ze swiata fundatorów i dobrodziejów, których dusze w czasie naboieñstwa polecano modlom wiernych. Co siç tycze maíieñstwa, jui w II wieku byl zwyczaj, ie majacy sie, zaálubié stawali wprzód przed biskupem i objawiali mu iwój zamiar, jak o tém áwiadczy i. Ignacy, biskup antyjocheñski (Epist. ad Policarp. cap Ь) i Tertulijau (de pudicitia, cap. i). Oswiadczenia takowe nazywano : matrimonium profitiert in Eccletia. Bylto rodzaj publicznego potwierdzenia maíieñstwa czyli uroczyste zareczyny. Zapowiedzi poprzedzajace mafieiftwo, jui w IX wieku znane byíy we Francyi. Innocenty III na eoborze IV lateraneúskim r. 1215, uczynilje prawem powszechném i postanowif, aby trzy razy byíy oglaszane. Nastepnie zas sobor trydencki, ponowil ustawe soboru Iateraneiiskiego i rozkazal, aby ogloszenia takowe mi aï y miejsce w trzech niedzietach, lub swietach po sobie nastepujacych (sett. XXIV de refor.matr). Tenie sobor trydencki nakazal, aby utrzymywano przy kosciolach ksiegi zwane pospolicie metrykami, i wpisywano w nie imiona ochrzczonych, jakotei malionków i s'wiadków, oraz dzieci i miejsce zawartego maíieñstwa, poprzedzonego

Akta stann cywilnego

383

Irzema zapowiedziami (tarnte). Wprawdzie ustawy rzeexonego soboru nie wfoiyly na proboszczów obowiazku ntrzymywania ksiag podobnych, do zapisywania zmarfych; odwieezny wszakie zwyczaj wielu kosciofów spisywania sepultar, od коиса mianowicie XVI wieku, sta( sie. jai powszechnym. Wyciagi z powyiszyeh metryk nietylko w potocznych iycia przygodach, lecz takie przed Iadiad duchownemi i iwieckiemi mialy powage. i skatek dzisiejszych aktów stanu eywillego. Szczególniej lei w dawnej Polsce sady duchowne, do których, jak wyraia sie, sta tut Zygmunta I, roku 1543 (Vol. leg. I, fol. 578), nalezalo rozstrzyganie sporów o prawnoíé urodzenia, o wainoáó mafieústw, a nawet po czçsci o testamenta, niejednokrotníe na takich metrykach opieraly swe wyroki. Día zabezpieczenia dowodów lego rodzaju od zatraty, uchwala konfederacyi generalnej koronnej r. 1764 (Vol. leg. VII, fol. 68), ze wzgledu mianowicie na interés szlachectwa, postanowila : aby proboszczowie corocznie, zaraz po Nowym Roku, oblatowali metryki koscielne w aktach wfasciwego Grodu, i aby kancelaryje grodzkie przyjmowafy je do oblaty bez vrynagrodzenia. Byfy takie znane i sekretne metryki, pod nadzorem i pieczçcia samego biskupa zoslajace, do których na mocy bullí powszechnej Benedykta XIV z dnia 27 Listopada 1741 г., zapisywano maiieiistwa tajemne czyli sumienne (matrimonia contcientiae), tak zwane od sekretu, jaki starano sie lachowaó przy odbywaniu obrzedu élubnego, z powodu raiacej nierównoáci stanu jednego z spólmaiionków. Do ksiag takich wpisywano równiei i metryki chrztu zrodzonych dzieci z malienstw tego rodzaju. Wszystkie w ogóle te regestra, czyli metryki koscielne, zostawafy pod strata duchowienstwa. Biskupi i ich delegaci, w czasie generalnych wizyt, a dziekani podczas corocznie odbywanych dekanalnych wizyt zajmowali sie pomiçdzy innemi czynnoáciami , przegladem metryk koicielnych ; w dowód zas" dopelnionej rewizyi, podpisy wali siç na ksiçgach metrycznych i podpis swój pieczçcia stwierdzali.—Zgromadzenie Narodowe francuzkie, odmiennym postepujac torem od dawniejszych urzadzeii z lat 1539, 1667 i 1736, rozwijajacych instytucyje, stanu cywilnego, która wyíacznie w reku duchowieñstwa zostawaia, prawem z dnia 20 Wrzesnia 1792 roku ustanowilo oddzielne urzçdowanie stanu cywilnego, wykonywane naprzód przez obieranych na ten orzad cztonków, a nastepnie póíniejszém prawem do urzçdu merów przywia,zane. Ta zmiana spowodowala odlaczenie metryk koácielnych od aktów cywilnych. Duchowni katoliccy we Prancyi sporzadzali metryki chrztu, sepultury i akta mafienstwa, uwaianego jako sakrament; a urzçdnicy stanu cywilnego, akta uro dzenia, tejida i mafieóstwa, uwaianego jako kontrakt cywilny, bez róinicy wyznaú. Ta zasada przeszfa nastçpnie do Kodexu Cywilnego Napoleona, który na mocy dekretu króla Saskiego, ksiçcia Warszawskiego, z dnia 27 Stycznia 1808 г., zaczaï obowiazywaé w dawném ksiçstwie Warszawskiém od dnia 1 Maja 1808 г., ze zmiana wszakie dziesiçeiu artykulów, odnoszacych sie do aktów stanu cywil nego, dopeinion; w prawie z dnia 18 Marca 1809 г., stosownie do ówczasowej organizacyi kraju. Dekret króla Saskiego z dnia 23 Lutego 1809 poruczyí orzad stanu cywilnego duchownym, obowiazki parafijalne peíniacym, z zastrzeieniem, aby duchowni naprzód akt cywilny, a potém obrzadek religijny do tego aktu przywiazany, odbywali. Celem zaá usuniecia sprzecznoáci, jakieby pomiçdzy obowiazkiem sumienia a powinnoscia urzçdnika napotykaé mogli, umocowani zostali tymie dekretem prezydenci i burmistrze do ogfaszania cywilnych rozwodów i zapowiedzi rozwiedzionych cywilnie, oraz do udzielania cywilnych álubów. Taki stan rzeczy trwaf nieprzerwanie do roku 1825. Ogloszone wtedy i Najwyiej usankcyjonowa ne pod dniem 13 Czerwca prawo sejmowe, nadajace Królestwu Polskiemu pierwsza ksiege. Kodexu Cywilnego, nowy w tej mierze zaprowadzilo porzadek. Akta

284

Akta stanu cywiloego — Akteon

etanu cywilnego zjednoczyfy siç odtad zmetrykami koácielnemi, i pofacsyly wjeden akt, ustawomKoscioia i wymaganiom prawa cywilnego zarówno odpowiadajacy. Utrzymywanie zas tych metryk, zespolonych z aktarai stanu cywilnego, wyfacznie jui pozostafo przy duchownych, pefniaeych obowiazki parafijalne, którym polecono, aby pierwej obrzed religijny, a potém akt do obrzedu przywiazany dopeiniali. Postanowione jednoczesnie w powyiszéro prawie przcpisy o mafienslwie, które urzadzaíy zawarcie tego zwiazku wedfug praw koscielnych, a stanowienie 0 rozwiazaniu onegoi przy wfadzy cywilnej zoslawify, sa obeenie zastapione Prawem o ma-Tzeiistwie,dnia ■721 Czerwca 1S36 r. ogloszoném, wedlag którego sa me tylko cywilne skutki mafieastwa poruezono rozpoznaniu sadów cywilnycli, a wszystkie inne kwestyje zwiazku tego dotyczace, sadom duebowaym oddano. Do spisywania aktów slanu cywilnego día wyznan niechrzeseijanskich, postanowieniem ksiecia Namiestnika królewakiego z dnia 3 Listopada 1825 r. wyznaczeni zostali burniistrze; w miejscach zas, gdzie dla wickszej liczby osób niechrze seijanskich, lub dla innych staíycli przeszköd, burniistrze obowiazku tego pelniö nie moga, oddzielne osoby na urzedników stanu cywilnego sa mianowane, i zaró wno día burmislrzów, jak i dla tych urzedników, wyznaczono stosowne okregi, w którycli wszyscy utrzymujacy ksiçgi, same tylko akta stanu cywilnego, bez metryk spisywaé sa obowiazani. Wedfug postanowieuia Rady Administracyjnej z dnia 7 Wrzesnia 1830 г., iistanowieni w kazdym okregu Dozorów bozniczych rabini, lub zastepey, obowiazani zostali do odbywania wfasciwycli wyznaniu starozakonnemu obrzadków religijnych, jakotez do utrzymywania ksiegi, przez urzednika stanu cywilnego lub wíasciwego burmistrza zaparafowanej czyli zaznaczonej, pod zagrozeniem osobistej odpoíviedzialnosci, i pod rygorem kar pieniç¿nych zíotych pol. 200, 400, 600, lub w razie ubóstwa pod kara aresztu, liezac po tt. pol. 5 za kazdy dzieú aresztu, i usunieciem od obowiazków rabina, wpisywaó powinni w polskim jezyku, imionn i nazwiska nowonarodzonych, zmaríych 1 wcliodzacycli w zwiazki malzenskie. Urzednik Stanu Cywilnego nie ma ¿adnej juryzdykcyi: niejesl on sedzia, leczprostym wykonawca woli prawa, nie mozcwiec wehodzió w rozpoznawanie rzetelnosci tego со strona oswiadeza; nie moíe oswiadczeniom jej zaprzeczad, ani je osíabiaé; nie moie ¿adac dowodów na prawosc rodu, lub prawosé maíieftstwa ; nie moie wreszcie przydawac* swych spostrzezen i uwag do oáwiadczenia stawajacycli.—Kaidy wypis z akt stanu cywilne go sporzadzonym byé powinien na papierze stemplowym ceny gr. 15.—Wszelkie spory wzgledem aktów stanu cywilnego, naleza w pierwszej instaneyi do Trybunaíu Cywilnego ; od wyroku zas Trybunaíu wolno jest stronom interessowanym odwolaé sie do apellacyi. — Kaidy akt stauu cywilnego pisanym byc powinien w dwóch ksiegacli, to jest w ksiedze, która ma zostawaé na miejscu i w ksiçdze, która corocznie sUadana byé winna do archiwum hipotecznego wfasciwego Sadu Pokoju.—Wszelkie dotyczace niniejszego przedmiotu postanowienia i przepisy zebrane sa w dziele: „O Aklach slanu cywilnego, pismo dla uiytku osób utrzymujacych akta stanu cywilnego uioione. Warszawa 1858" w 8-ce, str. XV, 138 i II. Ztad wyczerpnçlismy szczegófy powyiej zamieszczone. L. R. Ak-taghj jest to fancach gór najdalej posnnietych ku zachodowi, a naleiacych do wielkiego górnego eystematu Thian-szan (gór niebieskich, montes coelestes) érodkowej Azyi. fcancuch ten, majacy jeszcze drugie nazwisko Asferach, uwaiaé naleiy za przedfuzenie spadku gór Thian-szan ku zachodowi. Poioienie tego ïafteucha jest miedzy rzekami Jaxartem czyli Sir-Darija i Kohik czyli Serefszan, która minawszy miasta Samarkand^ i Bokharç, ginie w jeziorze Kara-Kul. AktOOD, po grecku Aktajon, syn Aristáusa i Autonoi, córki Kadmusa. Przez

Akteon — Aktynije

285

Cbïrona wyuczony w mysliwstwie. — Razo pewnego naszedí Diane kapiaca siç w krynicy s orszakiei», za со rozgniewana bogini przemienifa go w jelenia, którego wfasne psy, nie poznawsiy pana, rozdaríy. Wedle Euripidesa, uczynifa to z zazdrosci by go nkaraó, za wynoszenie sie nad nia gam; w sztuee polowania. AktOT (ob. Artysla dramatyczny). Aktorat, wnoszenie aktu czyli sprawy przed sady. W procedure litewskiej, po wydanym pozwie, ostatecznym warunkiem potrzebnym do uformowania i poparcia sprawy, jest nmieszczenie w przyzwoitym regestrze uktoratu, to jest inatancyi, powództwa, wpisu : w nim wyraia kaida ze stron wedle swego pozwn, imie, nazwisko i urzad powoda i pozwanego, przeciw któremu sie wpisnje, oras petyta zgodnie со do sfowa z pozwem, za którym wpis uczyniony, dodajac date, podania i zeznanie tegoi. AktnaryJUSZ, po francuzku Greffier, po angielsku Clerk, jest to, szczególnie w Austryi, urzednik, na którym cieiy odpowiedzialnosé za zgodnosé kopii jakich aktów i chowanie onych w caíosci i porzadku, równiei za nalezyte utrzymywanie ksiag, protokólów i regestrów. Urzednik ten w niektórych krajach nosi imiç sekretarza, protonotaryjusza, pisarza, regestratora i t. d. W Rossyi aktuaryjusz znajduje sia tylko w ministeryjum spraw zagranicznych. Aktykowaé. Po zawarcin dwustronnej umowy, jeieli jeden z wchodzacych do niej, cheial ja miec urzedowniejsza, udawaf sie do kancellaryi grodzkiej lab ziemskiej, zîozyï pismo oryginalne, i kazaï je do ksiag zapisac. Poniewai przy wpisywania do ksiegi, uiywano formuiy protoknlowej „ad aeticandum et inferrendum libris obtulit," przeto z laciúskiego zwafo sie to aktykowaé. Aktykacyja róznila siç tém od roboracyi, ie przy pierwszej cale pismo kopijowano do akt, a przy drugiej na poíozoném pismie poáwiadczono, ¿e byío w kancellaryi prezentowane, i о prezentacyi uczyniono w ksiçdze wzmianke. Aktynije (Actinia, z greckiego Aktin promieA). Naleia do gromady pob'pów, zowia je niekiedy anemonami morskiemi, z powodu podobieñstwa, jakie z kwiatem tych roSlin przedstawiaja. Cialo maja miesiste walcowate lab postad ostrokregu scietcgo majace, mogace znacznie siç sknrczaé. Górna czçàé ciafa opatrzona dfugiemi czesciami walcowatemi (czafkami), rozchodzacemi sie od jednego punktu w postaci promieni, które w czasie podrainienia sciagniete natychmiast znikaja; sa to narzedzia dotykania, chwytania poiywienia a nawet i rucho. Miejsce od którego narzedzia te siç rozchodza, jest wskazówka otwora pokarmowego i odchodowego zarazem, prowadzacego do przestrzeni bedacej toíadkiem, która ma postad worka o jednym otworze. Rozmnaiaja sie nie za pomoca wyrostków (oczek), jak to najczesciej w tej gromadzie zwierzat sie dzieje, lecz z jaj, które powstaj; miedzy powierzchnia ciafa i ^cianami ioladka, wpadaja do ostatniego i z niego bywaja wyrzucane skutkiem jego sciagania sie. Maja jeszcze zdolnoáé odradzania sie z czçsci do wysokiego stopnia posunieta; wszystkie albowiem czçsci, na którebysmy podzielili ciafo lego zwierzalka, wyksztafcaja siç po upiywie pewnego czasu do stanu zupeínego. Zyja na dnie mórz, przymocowoja siç do piasku lab kamieni dno stanowiacych podstaw? swoja z taka sila, ie z trudnoácia moina je odenvac. W lecie w wielkiej massie mieszkaja przy brzegach mórz, gdzie woda jest pfytka, a poniewai sa bardzo rozmaitych kolorow: ióftego, biaiego, czerwonego, bfçkitnego, fijeletowego, zielonego, przeto morze przedstawia widok faki pokrylej najróinorodniejszym kwieciem; na zimç oddalaja siç od brzegów, szukajçc dna gfçbszego, gdzie zabezpieczenie od zimna i wiatrów znajduja. Zmiane miejsca dokonywaja odrywajac siç od kamieni lab piasku, i paszczajac aie na los fal, lub pomagajac sobie czuikami w przenoszeniu siç z jednego miej

286

Âktynie — Aknponktnra

sea na ingle. Día mieszkañców nadbrzeioych daja one nieomylny srodek przepowiadania pogody ; im bowiem doskonalej czalki swoje rezwijaja, tém piekniejszego czasu apodziewaé sie naleiy. Jeden galunek Aktynija jadalna (Actinia etculentà) bywa utywany na pokarm w Prowaпсуi i Nizzy. AktyHOmetr (» greekiego aktin promieó, metron miara). Narzedzie wynalesione przez Pouillet'a, sluiace do oznaczenia promieniowania ciepla z zicmi ku przestrzeni, po zagranicami jej atmosfery bedacej, a ztad do oznaczenia temperatury przestrzjni, w której ziemia swój bieg roczny odbywa. Pierwszy Fourier rachnnkiem »-znaczyl te. temperature na—50" do—60", która zdaje sie. byé za wysoka, gdyz kapitan Bac w forde Reliance w Ameryce pófnocnej, obserwowal termometr pokazujacy — 56", 7, a Gmelin w Syberyi przeszlo — 60"; poszukiwania Pouillet'a wykazuja ja na 145°. Aktynometr jest termometrem, umicszczonym poziomo w walcu metalowym; zapomoca zlych przewodnikow ciepía a mianowicie puchu labedziego, termometr od spodu i z boków jest slarannie zabezpieczony od dzialania promieni ciepía, oddzielajacych sie z ziemi ku przestrzeni niebios. Narze dzie to wyi iwia sie, w noc pogodna na odkrytém miejscu, i obserwujac rózniee, temperaturv aktynometra, z temperatura, wskazana przez zwyczajny, obok umieszczony termometi, która podlug Pouillet'a wynosi okofo 7,"1, podlug Wells'a i Daniela od 7 to S", a podlug Wilsou'a pra wie 9", czyli ze zniienia temperatury aktynometru icen a sie temperatura zenilarna, która wídocuie musí byé bardzo nizka, skoro tak znaezna zachodzi róinica pomiedzy temperatura powietrza i temperatura wskazana aktynometrem. DosViadczenia z tém narzedziem daly Pouillet'owi dwie cyfry gïûwne to jest — 115 i — 175" na temperature zenitarna, z których érednia wynosi — 145°. К. Kr. Aktynot (Strahlstein, Promieniec). Mineral ten jest odmiana amGbolu, stanowiaca mineral posredni pomiedzy tremolitem czyli amfibolem voapienuym, a hornblende czyli amfibolem ielaiittym. Jest on koloru jasno-zielonego, odrózniony od innycli gatunków amlibolu i nazwany przez Wernera. Znajduje sie. w krysztalach pretowych dlugich, bez zadnego zakoAczenia, przezroczyslych, latwo bardzo lupliwych. C. g. = 3,0; topi sie na szklo nieco zabarwione na zielono. Jest podwójnym krzemianem wapna i magnezyi, w którym pewna ¡losé tej ostatniej zaslfpiona bywa tleukiem zelaza. Wzór jego : ЗСаО SiOj -|- 2Si03 (HgO, Feo). Znajduje sie w lupku talkowym, elilorytowym; najpiekniejszy w Zillerthal w Tyrolu. ' J. K. Aktywa, tak zowie sie, wszelkiego rodzaju wlasnosé, bad¿ pojedyúczej osoby, badí towarzystwa. Wlasnosé te, skladaé mog| grunta, gotówka, towary, ruchomosci, a «rfównic tez nalezytosci od osób drugich przypadajace. Porównanie aktywów z passywamii (ob.), stanowi bilans (ob.). — Aktywft, w prawie dawném polskiéra znaczyly wierzytelnosci, pastiva dlugi: ztad massa czynna, Massa bieruz. Activa teslamenli factio, moinosé rozrzadzauia przez testament; passiv» '.estamenli factio, moinosé nabyeia z testamenta. ALukryptOfon, narzedzie muzyczne, wynalezione w 1822 roku przez Aaglika Wheatstona, które, nakrecone jak zegarek, kilka melodyj gra bardzo pelnym tö nern. Wewnçtrzne urzadzenie tego instrumenta nie jest jeszcze wiadome. АкПО, jedna z wysp Aleuckich (z gromady Lisich); na pólnocno-zachodnim jej brzegu znajduje siç czynny wulkan i wiele gorfeych ¿ródel. Plodza aie, tu szare Hey i cielçta morskie. AkupnnktBni (od wyrazu lacinskiego acus igla, punetura uklucie), oznacza postepowanie lekarskie, w którém przez uklucie, czyli wepchniecie igly metalowej w miekkie cze,áci dala, próbowano leczyé choroby reumatyezne, kurczowe i ga

Âknpanktara — Âkostyka

287

tunki sparaliiowania. Dobne wykonana operacyja nie sprawia krwotoköw ani nabrzmialoáci, a w reku rozsadnego lekarza jest ¿rodkiem, sprowadzajacym wielkie, czçstokrod nawet zadziwiajace skntki. Uiywaja sîç do tego cela igly ielazne, srebrne lab zlote, i zdaje sie, ie gatunek metalo z którego igla zrobiona, nie jest bez wpfywa. Wynalezienie akupunktory przypisuja Chinczykom i Japoúczykom, u których lekarze i dzisiaj wykonywaj; ja z zadziwiajacg zrecxnoácia, do czego przynczaja sie na modelach z drzewa lub teklury papierowej zrobionych, zwanych Tsoe-Bozi. U pierwszych uiycie akupunktory siçga bardzo dawnych czasów; jai w IV wieko po Nar. Chr. bylo im znane, o czém podaje wiadomorfc* Julien z dzieïa Kon-kiu-i- Tong, со znaczy zbiornik medycyny i chirurgii. W Europie poznano ten sposób leczenia w XVII wieku, który nastçpnie zupeïnie zostal zapomniany: w ostatnich czasach niektórzy lekarze francuzcy znowu go w uiycie wprowadzili, zachwalili i znaleili naáladowców. Obecnie zwrócono sie, do ocenienia tego ¿rodka umiarkowanszego i sluszniejszego a podniesiono jego skutecznoáé przez polaczenie z elektrycznojcia i galwanizem (akupunktura elektryczna i galwaniczna). Dotychczas jednak nie znamy sprawiedliwego i zadawalniajacego objainienia akupunktury. Akorat, AkuratniO (z laeUaUego accurate), znaczy jetóle, dokladnie, zu peïnie tak samo. AknstyOSIiy, tak oznaczaja rozmaite narzedzia, sloiace do przesylania gloso, lob uïatwienia w przyjmowanin wrazen glosowych przez osoby, majace slueh przytçpiony, jak: trabki, roiki aknstyczne i t. p. Sklepieniami akustycznemi nazywaja sklepienia w ten sposób zbudowane, ie glos wydany w jednym punkcle przestrzeni niemi objetej, slyszany jest w drugim z táka moca, jak gdyby z tego ostatniego pochodzif ; za przyklad takich sklepien moga posluiyc* sklepienia eliptyczne. Tetnicami (arteryjami), iylami (wenami) i nerwami akustycznemi, czyll sluchowemi, sa te, które naleia do organu sluchu ; nakoniec srodki, sfuiace do le czenia tego organu, nazywaja niekiedy akustycznemi. AkDStyka (z greckiego akuo sfysze), jest czçsé fizyki, objasniajgea prawa powstawania i rozchodzenia siç díwieków i gloso. Brzmienie, gfoa, diwiçk, hak, szmer, jedném slowem kaide wraienie, które zmysl sluchu odbiera, sprawia pe— wien rodzaj ruchu, zwany drganiem. Przez jakiekolwiek srodki wraienie do nas dochodzi: przez ciala stale plynne lub gazy, przyczyna jego jest zawsze tai sama, drganie srodków gfoa przenoszaeych. Drganie owaiaé naleiy za ruch miedzy czastkami ciala. Ciala sprçiyste w jedném miejscu oderzone, potarte, nie poroszaja siç cale, leez tylko czastki bezposrednio w roch wprawione, które go odzielaja czastkom nastçpnym , a te dalszym go przesylaja. Roch zatem czastek biegnie w ciele, jak fala na wodzie za rzuceniem kamienia. Im cialo jest sprçiystsze, a raezej im czastki ciala poruszone z wíasciwego im poloienia, predzej i gwaltowniej do niego wracaja, tém bieg owej fali czastek w ruchu bedacych bedzie szybszy. Od tej predkoéci zaleiy predkoáé z jaka glos w clalach przebiega. Jakoi z doswiadczen czynionych nad spreiystoácia cial, niemajacych napozór iadnego zwiazku z rozchodzeniem siç glosu, potrafila matematyka oznaczyé prçdkoié jego w róinych cialach, i wartoáci tak znalezione sa zupeïnie zgodne z temi, jakie bezpoírednie doáwiadczenie pokaznje. Ctqéé ta fizyki byla i jest przedmiotem badán matematyków najznakomitszych zdolnosci. Laplace, genialny autor mechaniki niebieskiej, nad ta czescia pracujac, wykryl wíasnoáci cial, waina rolç w innych czesciach fizyki grajace. Ma jego iadanie i pod jego kierunkiem, bióro dlogoáci (bureau des longitudes), zajeïo siç szeregiem écisíych doáwiadczeñ nad prçdkos'cia, z jaka biegnie glos wpowietrzo. Doáwiadczenia wykonane w 1821 r.

288

AtmstytA

w okolicach Paryia, na równinie miedxy Villejaif • Jariiri okaxaly, ie glos prxebiega przestrzeú 341 metrów w jednej sekundxie. Dodwiadczenia te wykonywano ■a pomoca. wyatnalów armataich w dokladnie oznaczonej odleglos'ci, a dlngoié czasu pomiedzy chwilf Myska a chwila, w której glos dochodxil, doprowadxila do powyisxego wypadko. Teoryja веху, ie ton jaki wydaje pissczalka organowa pewnej dlugosci, zaleiy od predkosci z jakf glos porasxa sie, w powietrxo. Z wiadomej zatém dlugosci piszczalki, moina równiei oznacxyé te, pre,dkoád, która zgadza sie. z powyiéj oznaczoaf xapeínie inna droga. Predlíos^ przebiegn gloso w roxmaitych gazach, xalely od ick gestosci i spreiystosci kaidemu wfaiciwej. Od tej znown predkosci zaleiy ton piszczalki organowej danej dlugoici, nadymanej nie powietrzem lecz gazem. Día oznaezenia prxex doíwiadczenie predkorfei, doáé jest uiywaé jednej i tej samej piszczalki nadymanej rozmaitemi gaxami. Porównanie tonów tak otrzymanych, da predkoic* szakana. Тут sposobem potraBono oxnacxyó predkodci nastQpujaee: w kwasorodzie (tlenie) 317 metrów na 1 sekuadç ; wodorodxie (wodorxe) 1269; w kwasie wçglanym 261; w tlenko wçgla 337; w tlenko azotn 262 i t. d. Nietylko gazy ale i eiafa píynne i stale sa zdolne do przeprowadzania gloso. Jak w gazach tak i w cialach cieklych istnieje tai sama xaleinoéé pomiedzy prçdkoscla glosa a tonem wydawanym pries piszcxalke, organowa, xatopiona w wodzie, w która zamiast wdymania powietrxa wtlacsa вЦ stramieú wody. Doáwiadczenia tak roblone daly na predkosé glosa w wodzie 1437 me trów па 1 sekandç, wartoéd zapelnie zgodn; s Ц jak; daly doiwiadczenia roblo ne na wielkich przestrzeniach na jeslorze genewsklem. Ciala stale stawiaja ro chowi wieksxy opór i prçdxej do równowagi prxychodxg. W nich led fale glosowe porusxaja. sie, nierównie prçdxej jak w áeczacb, a tém bardxiej w gaxach. Prçdkoàé glosa, w metalach mniej spreiyslych jak супа, jest siedm raxy wiçksxa od predkoM glosa w powietrzu: w srebrze 9 raxy; w mosiadxu 10%; w miedsi 12; w drxewie grasskowém, jesionie, klonie 12—13; w wiersbie i drzewie sosnowem 16; w sxkle 16y3 ; w zelazle i stali 16% ; w drzewie jodlowdm 16% do 18 razy. Fala drgajacych czastek ciala, cxyli fala glosowa, spotykajac przesxkodq, odbija sie, w ezerfei lub lei calkowicie. Prawo, podlag którego nastepaje odbicie, jest toi samo со i día cial spreiystych, odbijajacych sie. o przesskody, a mianowicie ie : kat wpadania równy jest katowi odbicia. Odbicie glosa tworzy wiele ciekawych zjawisk. Pod najprostsia postacia objawia sie, w echa xwyciajném, powtarzajacém aie, po pewnym prseciaga exasa, po glosie wydanym. Jeieli xnajdaje sie, wiele prxesxkód poloionych w nierównych odleglosciach od miejsca, zkad glos wychodxi, natenexas odbity powracac* bedzie od kaidej prxesxkody w exasie, który jest potrzebny na dojscie i wrócenie od kaidej z tych prxesxkód. Ctworxy sie, w takira razie echo wielokrotne, powtarxaja.ee kilka lab kilkanaácie razy glos wydany. Glos od jakowej przeszkody odbity, napotkawszy w powrocie swoim inn; prxesikode, moie odbió sie, od niej i ntworxyd echo wielokrotne. Так miçdxy dwiema ácianami równoleglemi tworxyd sie bedzie echo wielokrotne, które glos dopóty powtarza, dopóki przex ciagle odbicia nie osïabnie tak dalece, ie go efyszeé nie moina. W budowlach prxexnacxonych np. na sale koncertowe, teatra, na obrady publiczne, bacxyé naleiy aby echa atworzone nie mieszaly si; zapóino z glosem z nst mówcy lub aktora wychodxacym; owsxem naleiy umiejetnie z praw jakie nam akustyka podaje korxystac, día wzmoenienia glosa i acxynienia go wyraíniejszym. Sklepienia wklçsle, glos wychodxacy z jednego punklu odbijaja i gromadza do punktu innego. Sale ze sklepieniami eliptyeznemi xgromadzaja glos, wychodxacy z jednego ogniska elipsy w drugiém. Wtakiej sali osoba dosé cicho mówiaca w jedném x ognisk, moie byé slysxan; w drugiém, kiedy

Akietyka — Лкшжа

289

w posrodku jej nie nie slychad. W naszym krajo podobne wlasnoici aknsryczne miedzy innemi posiada zakrystyja w koiciele katedralnym w Lablinie. Fale gïoaowe nietylko alegaja odbicin od przeszkód, które napotykaja, ale w praejécit pnex árodki róinej gçstoàci zalamuja sie,. Cxynione doîwiadczenia x soczewkami xrobionemi x cieniutkiej powtoki z collodium, napelnionemi kwasem wçglanym, prxekonaly o wspomnioném zalamywaniu siç fal glosowych. Drgania szybko a nie regalarme po sobie nastçpnjace, wydawad moga hak lab ахает, gdy né паstepuja po sobie w pewnych rownych przedziafach czaau wydadza ton. Aby drga nia ton wydaly, masía sie, zlewaé z soba a pojedynczo niepowinny byd slyszane, potrzeba wiec aby nastepowaly po sobie w bardzo krótkich przedziafach czasa. Samt który wielkie w akuetyce poloiyl zaslugi, okazal, ie w pewnych warunkach ota drgan na Sekunde, jal w ton ciagfy sie, zlewa, lecz jest jeszcze huk raczej nîi ton; gdyi najniiszy ton w mazyce niywany pochodzi z 32 drgan w jednej sekandzie. W miare wzrastajacej liczby drgan w sekandzie, ton staje sie corax wyiszyra. Dwa tony, x których w jednym liczba drgan jest dwa razy wieksza nii w drngim, stanowia oktawe. Stosanek liczby drgan dwóch tonów stanowiacych oktawe,, jest zatém jak 1:2. Inne tony niywane w muzyce a stanowiace gamç, ff со liczby drgaú, z której powstajf, w stosunkach bardzo prostych, dajacyeh siç wystawid przez ufamki nastçpujace : ? «/* з/

v

V

»/

£

»*

na~

przyMad: jeieli liczba drgan tonu wynosi 128, liczba ich w tonie a 144, w A 160, w с 171, w d 192, w e 213, w f 240, w g 256. Ocho ludzkie w stosownych okolicznosciach potrali rozróinid tony, powstajace, poczawszy od najniiszego, x 8 drgañ w jednej sekandzie, ai do tonu bardzo wysokiego x 48000 drgan w tym samym czasie, t| to granice alacho ludzkiego. Glos ludzki zawarty jest równiei w pewnych granicach. Najniiszy ton basistów pochodzi x 160 drgan, ton najwyiszy sopranów z 2048 drgañ w jednej sekandzie. Glos jednej osoby rzadko dochodzi rozeiagloácia swoja trzech oktaw, zwykle zai wynosi dwie oktawy. — Znajomosd praw aknstyki wielkiej jest wagi, nie tylko w mazyce, lecz w budownictwie, medycynie i t. d. Ztad tei staroiytni jui usilowali podnies*d ja do rzçdu nank. Pitagoras i Arystotelcs wiedzieli jui, jakim sposobem glos roschodzi siq w powietrzu, a pierwszy odkryl nawet stosunek zachodzacy pomiedzy dlugoiciami stran i glosem przez nie wydawanym; pomimo to jednak, akustyka jest aaakg nowszych czasów. Bakon i Gallileusz poloiyli jej zasady, a Newton rachunkiem okazal zaleinosé rozchodzenia sie glosu od spreiystoéei powietrza, lub innego ciala, bedacego jego przewodnikiem. Póíniej najznakomitsi matematycy, jak: La grange, Euler, Poisson i Laplace pracowali nad roiwiaieciem tej nauki, lecz do— piero Chladni zrobil z niej systematyczna nauke. W ostatnich czasach akustyka nczynila w porównaniu z innemi naukami niewielkie poslçpy. Jednakie i w tym czasie Savart dokladaie oznaczyl liczbe drgan, potrzebna, aby ton byl wyrainie alyszany i robil spostrzeienia nad drganiem skór napietych. Cagnard de Latour wynalazl tak zwana Syren; (ob.) i bliiej zbadal warunki, przy których ciala ciekfe i stale moga díwiek wydawad. Przyczynili sie takie do postçpow akustyki: Trerelyan, Leslie, Faraday, Marx, Wheatstone, Willis. Teoryjç glosa rozwinçli dokladniej : W. Weber, Pellisof, Ampère i Strehlke. Л. Pr. AktlSZa, odnoga rzeki Kur, oddzielajaca sie. od niej pod miasteczkiem Saljan, przcpfywa 17 wiorst i wpada do zatoki Kyzylagaczskiéj. Ujscie Akuszy rozdziela sic na mnósttvo mafych odnóg i zasluguje na uwage s powodu obfitosci ryb; dostarcza pofowe docliodu z ryboiówslwa Saljañskiego. AkDSZa, niewielka, lecz silna gtnina czerkieska ; znajduje sie w okrçgu DorKMCTKI.OPWI'JA TOM I. 19

290

Akusza — Akmwjja

ginskim, wchodzacym w skfad gubernü Derbendzkiej. Leiy na wschód od Kazykumykskiej kojsu. Akuszyúska gmina, jak wnosza, skfada plemiç osohne, z pochodzenia i jçzyka odróiniajace siç od plemion Lezginskich, któremi jest otoczone. AkUSZeryJa,czyliPolOÍnlotwa, jest to nauka o stanie Gzyjologicznym i patologicznym ciaiy, porodu i pofogu, oraz umiejçtnoié leczenia takowego tak w drodze dyjetetycznej, jako i terapeutycznej, z ciagfym wzglçdem na malkç i na pfód, w pofaczeniu z podaaiem sposobów wykonauia wskazanych w kaidym pojedynczym przypadku pomocy operacyjnych. Przedmiotem zas pofoinictwa jest kobieta wraz z jej pfodem, od chwili zapfodnienia ai do zniknienia bezposrednich nastepstw porodu o tyle, o ile stan fizyologiczny lub patologiczny odnosi tiq do ciaiy, do porodu lab do pologa. Jako osobna nauka, rozkfada siç pofoinictwo na dwie czçsci, to jest: na umiejetnoié poloiniczq (scientia obttetricia, tocognosia), i na sztuke poloiniczq (art obstetricia, tocoboaediaj. Pierwsza obejmuje fizyjologijç, patologijç ogólna i szczegófowa, i ogólna terapijç ciazy, porodu i pofogu, druga sai dyjetetykç, caía naukç o pomocach pofoiniczych, (a zatéra nietylko o srodkach dynamicznych ale i o srodkach mechanicznych), i szczegófowa, terapijç rzeczonych stanów. Obie czçsci w pofaczeniu, stanowia dopiero zupefna cafosé: pofoinictwo (tocología). Kazdy lekarz, majacy mieé znaczenie lekarza gruntownie wyksztafconego, powinien byé cafkowicie obeznanym z umiejetnoscia pofoinicza. Jeieli zaá ma byé w moinosci sam poprowadzié poród, nie wystarcza mu na to sama umiejelnoáó, lecz musi byé doskonale obeznanym z sztukq poloiniczq, i byé bieglym w wykonywaniu wszelkiego rodzaju pomocy pofoiniczych mechanicznych. Posiadajac takowe zdolnoíci jest on lekarzem poloiniczym czyli akuszerem (medicus obstetricius s. obstetricans), i jako takowy, ma on zadanie ocalié, o ile sie to da, zycie i zdrowie, nietylko cieiarnej, rodzacej lub znajdujacej siç w stanie pofogowym kobiety, ale i jej pfodu, badi to przez zapobieienie mogacemu im grozié niebezpieczeústwu, badí tez tylko przez zmniejszenie takowego, w takich razach, w których takowe w zupefnosci ntanfé siç nie da. Poloinictwo w podanej tu obszernosci jest przywilejem samych tylko lekarzy pofoiniczych, nie zas niewiast pofoinictwem siç trudniacych, czyli tak zwanych akuszerek, których pole dziafania jest bardziej ograniczone. Akuszerka (obstetrix) bowiem ma sobie powierzone tylko tak zwane niisze pofoinictwo, które obejmuje dyjetetyczne prowadzenie ciaiy, poro du i pofogu przy prawidfowym, a pod pewnemi tylko okolicznosciami i w pewnym tylko obrebie takie i przy niepra widfowym przebiegu takowych. Jest ona albowiem obowiazana nietylko staraé síq czynnie jako i w drodze doradzania 0 utrzymanie, ile siç to da, zdrowia kobietom ciezarnym, rodzacym, pofoinicom 1 nDworodkom, znajdujacym siç w stanie prawidfowym, aie powinna byc zdolna poznaé kaidego czasu stany przypadfosci ciaiy, porodu i pofogu, aby umoiebnié przez to wczesne zawezwanie lekarza, chirurga lub lekarza pofoiniczego; a w ra zach w których potrzebna poraoc terapeutyczna, chirurgiczna lub pofoiuiczo-lekarska, nie moie nastapié dosyé szybko, udzielié rade potrzebna do usuniecia wiekszego niebezpieczei'istwa, lub zapobieienia innym niepomyslnym przypadfoáciom. W pierwotnych czasach ludzkosci, kiedy przy iyciu prostém, zdrowie i sify utrzymywafy sie. w stanie normalnym, pomoc naturze okazywafa siç po trzebna, tylko w przypadkach zfego uksztaftowania matki lub pfodu, lecz z postepera cywilizacyi, która odbiegajac od celu swojego, wprowadzifa zbytki do iycia, a z nimi sfabosé organizmu, rozwijajaca siç od samego urodzenia, a niekiedy i przedtém, a razem z nia wszelkiego rodzaju zboczenia w budowie organi zmu i przekroczenia przepisów higijenicznych, którym cafy rodzaj ludzki podlega,

Atosseryja

291

pomoe pofoinicza okazala aie. potrzebua. Moina wiçc powiedzieé, ie akuszeryja postepowafa w pane z cywilizacyja. W wiekach dziecinstwa rodzaju naszego sadzono, ie w przypadkach tego rodzaju kobiety aame wyslarczyó moga, i w rzeczy samej zdaje siç, ie dopiero w czwartym wieko przed Chrystusem, a Greków pomocy meiczyzn przy porodach uiywaé zaczeto. Hipokrates zostawii wiele pizza о porodzie i pomocach. Z pomiedzy póíniejszych lekarzy, którzy zostawili wiadoraoác о Stute akuszeryi, wspomnimy Celsa, Galena î Mossiona z wieku trzeciego, dalej Aetiusa z szóstego, i Pawfa z Eginy z líódmego wieku naszej ery. Lekarze arabscy rozwijali tylko Mçdne mniemania Greków, niebaczac na to, со w oich dobrego sie, zawierafo; na zachodzie zai zztnka pofoinicza pozostawafa w reku mnichów i kobiet; w г. 1513 dopiero okazafo siç pierwsze dïielo drukowane w tym przedmiocie Rösslina, po którém nastapify Jakóba Raeff a (w Züri chu 1533) i Waltere Hermana Rei(Га albo Ryffa (w Strasburgu 1561), który mia< pierwszy wynalesé kleszcze do wydobywania pfodu, lecz uieiywego; dopiero w 1723 r. Palfyn chirurg i professor anatomii w Gandawie, kleszcze udoskonaloue w uiycie wprowadzif. Praktycznie pracowali nad tym przedmiotem nastepnie Vesalius, Falopia i ¡nal, lecz niewielkie ztad odnoszono korzyáci, gdyi do pomocy meiczyzn odwolywano sie tylko w przypadkach nadzwyczajnych. Akuszeryja w tych czasach uwaiana byía jako cieié chirurgii, postçp wiec jej od postepa ostatniej zaleiaf. Nakoniec uprzedzenia przeciwko akuszeryi ustapiíy, kiedy w r. 1663 Ludwik XIV wezwal znakomitego chirurga Clément'a z Arles do pañi de La Vallière, a nastepnie go pierwszym akuszerem dworu mianowaf. Ta nagroda zachçciia lekarzy francuzkich do zwrócenia »\q ku akuszeryi, w której miedzy innemi odznaczyli siç Mauriceau, Portât, Peu, Dionis i Lamothe. W Anglii o kilka lat wczesniej (1651 r.) William Harvey ogíosií swoje dziefo: Exercitationet de generatione animalium. Daleko niiej stafa akuszeryja w Niemczech, gdzie ona pozostawafa jeszcze w reku kobiet, o których uksztafcenie tak malo siç troszczono, ie np. przyznanie zdolnosci na posady akuszerak miejskich w Lipsku zaleialo od ion burmistrzów. W kraju tym pierwszy popçd do postçpu akuszeryi dal Henryk Deventer dzieíem swojém: Bat neue Hebammenlicht (1701). Od tych czasów akuszeryja zaczçïa robié znakomite postçpy. Levret, Puzos, Astruc, Solayrés de Renhac i Baudelouque we Francyi; Röderer i Stein w Niemczech, pracami swemi wielkie rzncili iwiatlo na ten przedmiot, a utrwalilo skutek nailowai tych mçiow zafoienie instytutów poloiniczych, przy których urzadzono szkoly día akuszerów i akuszerek. Gdy tylko w Paryiu jedna szkofa tego rodzaju istnia(a w r. 1728, otworzono podobna w Strassburgu, która pod Friedem w pofowie oámnastego wieku wezystkim innym przodkowata. W Niemczech pierwsza szkoiç pofointctwa zaloiyf Fryderyk Wielki 1751 r. w Berlinie, a w tymie roku powsta{a druga w Getyndze, w Anglii zas pierwszy instytut tego rodzaju otworzono 1765 r. Póíniej w Niemczech pofoiyli znakomite zaslugi Osiander i Boer, tudziei A. C. Siebold, Weidmann, Wenzel i Wigand, we Francyi Lachapelle, a w Aaglii Denman. W oslatnich czasach, z pomiedzy wielu, nastepujacy pracami swemi zjednali sobie miejsce w historyi nauki: Naegele, Jöry, d Outrepont, Ritgen, Kilian, C. K. J. Siebold, Kiwisch von Rotterau. Dzieto о historyi akuszeryi: С. K. J. Sie bold: Versuch einer Geschichte der Geburlshülfe, Berlin 1839 r. Akuszeryja w Polsce jui w poczatku piçtnastego wieku stafa siç przedmiotem nauki, chociai godnéra jest uwagi, ie na Mugo przedtém, bo w г. 1220. zafoiony zostal w Krakowie Szpital á. Ducha, przez Iwona Odrowaia, biskupa krakowskiego, dla ciçiarnych i innych chorych. W r. 1423 przez nieznajomego autora byfo napisane dzielo, o którém wiadomoáé podaje Rychter (Geschichte der Medicin in Russ in

292

Akusxeryja

land), a które w r. 1588 przefoiono na jçzyk rossyjski; napotykamy tataj rozdziaf, p. t. Nauka o rodzeniu sie czfowieka, gdzie jest opisanc, jakim sposobem pfód z zywota matki na swiat przychodzi. Poczém jest nauka, jak dzieci trzeba mied na bacznosci, jak je karmid i o sposobie leczenia ich chorób, a nawet i o lekarstwacli, jakie dzieciom po urodzeniu sie dawad naleiy; inny rozdziaf tegoi dzieía mówi o lekarstwach skutecznych uiywanych przez lekarzy i aknszerki. Podobnie jak w obcych krajach , tak tez i a nas akuszeryja byfa razem z chirorgija traktowana, dopiero w szesnastym wieku zrobiono z niej oddzielna па пке, i w tym czasie Stefan Falimierz w zielniku swoim, wydanym 1534 roku w Krakowic, zamiescif rozdzia? p. п.: Traktat о rodzeniu czlowieczém, jaleo a któremi obyezajami plód z íywota matki swojej wychodzi na iwiat. Piotr z Kobylina wydaf: Nauka ratonan ¡a poloinic, 1541 r. wKrakowie. Napotykamy takze wiadomosci poíoinicze w zielniku Hieronima Spiczynskiego, r. 1556 w Krakowie drukowanym, tudziei w zielniku Marcina Siennika w Krakowie r. 1568 drukowanym znajduje sie rozdzial o rodzeniu czlowieczém. Na poezatku siedmnastego wieku Piotr Cziachowski (Ciachovius), w Lublinie zamieszkafy, wydaf dziefo: O przypadkach bialychylów brzemiennych poltzczyzna, wKrakowie zapewne 1624 г., które zasfuguje na uwage, jako zawierajace w sobie wiele dobrych i zdrowycli przepisów, wybornym jezykiem opisanych. Doróla Sybilla ksiezna na Lignicy i Brzegu, z'domu margrabianka Zgorzelicka, wspólnie z Mafgorzata Fuss, akuszerka nadworna, wydafa w Brzegu, w jezyku polskim i niemieckim dziefko: Prosta rada día niewiatt cieiarnyck i rodzqcych, takte i w innych slaboiciach, szczególniej na wsi, do uiytku. Nastepnie sztuka pofoinieza, zdaje sie w Polsce poszfa w zaniedbanic ai do pólowy wieku osmnastego, z tego albowiem czasu jedno tylko dotad znane jest dzielo, przez polaka napisane, w klórém znajduja sie wiadomosci do akuszeryi naleiace, a mianowicie: Com pendium medicum acutum, t. j. Krótkie zebranie i opisanie chorób, ichróinoici, przyczyn, znaków, sposobów leczenia i t. d., Jasna Góra Czestochowska, 1719r. Zaniedbanie akuszeryi trwafo ai do r.1779, w którym Kommissyja edukaeyjna powofafa na professera w uniwersytecie Jagiellonskim doktora Rafafa Czerwiakowskiego, który zajaf nowo utworzona katedre, akuszeryi z klinika przy szpitalu s. ¿azarza i szkofa akuszerek. W uniwersytecie wilenskim pierwszy M¡kofaj Régnier г. 178 'Л wykladaî akuszeryjç. Za panowania StanUfawa Augu sta, nastçpujacy lekarze pismami swemi najwiecej przyfoiyli siç, do udoskonalenia i npowszechuienia akuszeryi: Jakób Kostrzewski, który napisaf: Sztuke babienia día akuszerek we Lwowie 1774, z rozkazu cesarzowej Maryi Teressy, tudziei z niemieckiego przefoiyf: Rafala Jana Steidela, ksigga o tztuce babienia, we Lwowie 1777; Roiancki: Sztuka babienia, dzielo bardzo potrzebne ni'etylko odbierajqeym po tctiach dzieci przy poloiju, lecz tez i wszyslkim i t. d. w Warszawie 1786, dzielo ze wszech miar godne pochwafy, tudziei O starannoici kolo kobiet od czasu roztoiqzania onych ai do konca pologu, w War szawie 1792; Jerzy Chrystyjan Arnold wydaf dwie rozprawy akuszeryi dotyezace; Boyer Józef de Lonchamp, który przez czas krótki po Janie Czepii'iskim hauezaf anatomii w Wilnie, wytíómaczyf z francnzkiego: Augier'a du Fot i Saucerotte'a Nauke poloiniczq przez pytania i odpowiedzi, Wilno 1789. Rafaf Czerwiakowski, wyzej wspomniaay, napisaf: Nauke poloyowania dla niewiast, 1780: Prawidla poloinicttoa dla cerulików, 1781 г.; O poloinictwie to powszechnoici 1784 г.; Ludwik Perzyna zakonnik braci milosierdzia wydaf: Nauka polaina krôtko zebrana i t. d., Kalisz 1790. Po podziale Polski w Krakowie

Âkaszeryja

293

■csyl dalej akuszeryi Czerwiakowski, od r. 1800 zastepowaf go Sebastyjan Girtler, a w r. I8OV3 objat katedrç prof. Fryderyk Kolland, któremu klinika кгаkowska wiele ma do zawdzieczenia, lecz do wykfadu día aknszerek i chirargów, nieznajac jçzyka polekiego, uzywaf na tfómaczy uczniów raedycyny. W r. 1805 powofany zostaf Rudolf Dofasiúski, który akuszeryje po polsku wykfadaf. Rzad pruski zafozyf w Warszawie 1801 r. szkofe día akuszerek, w której uczyli: Dr. Czekierski i Brandt, a w Poznanin 1800 г., gdzie nauczycielami byli Dr. Liecau i Kopinus, lecz wykfadali w jezyku niemieckim. W Warszawie r. 1809 zafoiono wydziaf akademicki lekarski, w którym uczono akuszeryi i klinikç poloinicza urzadzono. Po przyfaczeniu Krakowa do ksiestwa warszawskiego 1806 r. Kollanl opuscif Kraków i miejsce jego zajaf Dolasiúski со do teoryi, а со do praktyki Mikofaj Corde. W r. 1810 po pierwszym wszedl Dr. Józef Jaworski, a po nim 1811 r. dr. Wozniakowski, który po odejsciu Cordego praktyki nanczaf. Za czasów wolnego miasta, katedre aknszeryi teoretycznej i praktycznej objaf Dr. Józef Kwasniewski, który do dni naszych pefni te obowiazki. W r. 1811 zafoiona zostafa szkofa aknszerek w Biafymstoku, której pierwszym nanczycielem byf doktór Michelis. W uniwersytecie lwowskim, na nowo otworzonym 1817 r. aku szeryje. dla akuszerek i chirurgów wykfadano po polsku, dla innych po niemiecku. W zaioionym 1817 r. przez cesarza Alexandra I, uniwersytecie warszawskim, wykladali naukç pofoinicza kolejno: Czekierski, Wahlbnrg, a w koncu Ignacy Fijatkowski, klinika zas pofoznicza byfa wspólna dla uczuiów medycyny i akusze rek. Instytut pofoiniczy wraz ze szkofa akuszerek nie przestaf istnieé i po zwiniçciu nniwersytetu, a w r. 1840 na nowo zostal zreorganizowany. Obecnie w tym instytucie nauczaja Dr. Frej dyrektor i Dr. Darewski-Weryha jego pomocnik. Po zreorganizowanin uniwersytetu wilenskiego 1803 г., osobna katedra akuszeryi zostafa zaprowadzona, która zajaf Andrzej Matuszewicz, a po nim Mi koiaj Mianowski. W otworzonej 1832 r. akademii wileúskiej katedrç akuszeryi zajmowaf tenze Mikofaj Mianowski. W roku 1849 w Wilnie doktór Julijan Al bin Moszyñski, zostawszy naczelnym lekarzem szpitala s. Jakóba, pragnac zaradzie* bardzo uczuwajacemu siç brakowi praktycznie uksztafconych akuszerek, za zezwoleniem Wfadz rzadowych otworzyf przy tymie szpitalu publiczna szkofç akuszeryi, w której bezpfatnie ksztafcify siç niezamoine kobiety, pragnace poíwiecié sie tej sztuce. Szkofa ta istniafa do chwili s'mierci Moszynskiego, to jest do roku 1857, i wydafa wiele akuszerek, zawdziçczajacych uzdolnienie swoje szlachetnej bezinteresownoáci Moszyi'iskiego , który abyjeszcze wîçksza w tej mierze wyáwiadczyé przysfuge, wydaf jezykiem popularnym, dostepnie ï jasno wyfoione: Pierwsze zaiady poloinictwa, które do potrzeb poczqtkujqcych to tej umiejetnoici kobiet zattotowal, a dla iatwiejtzej nanti priez pylania i odpowiedzi uloiyl, Wilno 1855 roku. Znakomitsze dziefa 0 akuszeryi w bieiacym stuleciu po polsku wydane, sa nastçpujace: Mikofaja Mianowskiego, Nauka tztuki poloinicxej dla niewiatt, Wilno 1818 roku. Jakóba Felixa Michelisa: Nauka poloinicza, Wilno 1819. Lewestamma Jerzego: Przepity dyetetyczne dla brzemiennych, rodzqcych i poloinic, Warszawa 1833 roku. Felixa Pfau: Zatady tztuki poloiniczej, Lwów 1838. Remak Robert, przefozyf z niemieckiego, dziefo Józefa Hermana Schmidt, p. t.: Nauka poloinicza dla niewiatt w królettwie prutkiém, Berlin 1841 roku. Ignacego Fijafkowskiego: Zbiór wtzelkich wiadomoici potrzebnych dla akutzera, Warszawa 1842. J. K. Pietrzykowskiego: Poloinictwo domowe, Warszawa 1847. Jakóba Michafa Freja: Zatady poloinictwa, Warszawa 1851. W tymie czasie ogfosili wiele rozpraw i spostrzeiefi: Leopold Lafontaine, Franciszek Brandt, Wincenty

294

Akusxeryja — Akwarella

Wojmewtez, Józef Baczynski, Mikofaj Mianowski, Jan Andrzej Lobenwein, Józef TeoDl Kwaániewski. Wilhelm Wahlbarg, Jan Mile, Jan Karol Weiss, Andrzej Janikowski, Lncyjan Walicki, J. Felix Trojanski, Hip. Zyg. Terlecki, Ignacy Lebel, Ludwik Siewruk, Jan Aloizy Wieherkiewicz, Jnlijan Cheïmicki, Ignacy Fijatkowski, Kosciakiewicz, Ludwik Grabowski, Adam Bog. Heibich, Jnlijan Moszynski, Franciszek Orfowski, Lud.vik Darewski-Weryha, Jan Hinkiewicz, Jakób Frej, Könitz, Karpowicz, Ludwik Neugebauer, Lud. Natanson, Walenty Olbratowicz, Leon Chodakowski. Nakoniec przepisy wydane priez Rade Lekarska Królestwa Polskiego dopefniiy wszystkiego, со posfuíyc mote do pofoienia tamy naduzyciom w praktyce akuszeryi, przepisy te obejmuja : Intlrukcyje dla akutxerek praktyhtjqcyck i Inttrukcyjg dla ahuiera miejtkiego, wydane 1838 г., tudziei Przepisy dla lekarzy i alauieróm 1839 г. AkUt&n, jedna z wysp Aleutskich (z gromady Lisich), zasluguje na uwagç z powodu wulkanu, niekiedy wypuszczajaeego dym, oraz dla gorçcych íródeí. Z krateru wulkanu Alenci dobywaja niemafo siarki. Na Akutanie pfodza sie. szare Usy i inné wspólne wyspom Aleutskim zwierzeta, oprócz bobrów. Akutne (ostre) choroby (z íaciíiskiego acuttu, ostry), sa to choroby goraczkowe prçdko przebiegajace, to jest najpózniej w dniach 40 konczace siç, po sa ten dzieú zaá przeciagajace, nazywaja sie, chroniczne. Nazwa szkolna nie majaca znaczenia istotnego w praktyce, bo np. aimnica, jako choroba ostra i po 40 dniach nie przestaje bye* takaz, gdy cierpienie gruilicowe pfuc (suchotne), lubo chroniczne, przed 40 dniami moie siç ukoñczyé. ■ Xow. R. Akwamaryn. Odmiana szmaragdu, koloru niebieskawo-zielonego, podobnego do wody morskiej, skad nazwa mineraïu tego pochodzi. Krystalizuje w slup szeáciokatny prosty; Jupie sie. fatwo równolegle do osi gfownej. Rzadko ma krysztafy pojedyncze, zwykle przedstawia podluine zrosniecie wielu krysztaJów z soba. Twardoáé = 7, 5 do 8. Rysuje kwarc. C. g. = 2,678. Nie topi sie. nawet w bardzo wysokiej temperaturze, pod dmuchawka bieleje. Jest to podwójny krzemian glinki i glucyny. Wzoru: A1203 Si03 + GI2Oä Si03. Znajduje sie prawie wszçdzie w pokiadach granitowych i wapieniach zbitych, w Limoges, w Saltzburgu, w Irlandyi, Stanach Zjednoczonych, w Finbo w Szwecyi. Najpiekniejsze ni Akwamaryny znajduja sie w Brezylii, Syberyi i Indyjach Wschodnich. W Syberyi znajduje siç w wielu miejscowosciach : w okolicach wsi Muriinskiej i Szajtanki, niedaleko Jekaterynburga, w Miasku na Uralu, w Aftaju, a najwiecej w górze Adun-Czylon i dolinie Urufunga w okregu Nerciyáakim, zkad przepyszne kryBstaly rossyjskich akwamarynów pochodza. Przezroczysty szlifuje siç i uiywa jako kamieñ drogi. K. J. Akwarella (z wioskiego: acquerello), znaczy obraz malowany farbami wodnemi, który najprzód albo rysuje siç sepija, tuszem i t. d., a potém pokrywa przezroczystemi farbami, jak to siç dzieje najczçsciej przy portretach, albo tez deshi je siç bez owego podtuszowania íamanemi farbami na transparencie. Do akwarelli uiywa sie zwykle farb roslinnych, chociaz pozytecznemi sa równiei, bo wiçcej pokrywajacerní, niektóre farby mineralne, takie zwfaszcza, które tarciem i szlamowaniem zbliiyd mozna do zalet farb roslinnych. Zwykfym ich facznikiem bywa gumma arabska. Jezeli obrazy wykonywaja siç w bardzo mafych rozmiarach, na pargaminie, papierze klejonym lub kosci sioniowej, wówczas nazywaja sie miniaturami (ob.). Ten ostatni rodzaj malarstwa znanyjest jui od bardzo dawna, akwarelle xas* wfasciwe siegaja dopiero poczatków XIX wieku, gdzie pierwsze artystyczne z niemi próby odby>va¿ zaczeto w Anglii. Wziçfy one zapewne swój poczatek w staranniejszém ¡Ilumino waniu rycin; pierwsxy Turner nadaf im swobodniejsze

Akwarella — Akwilas

295

ruchy i eflekt, szczegolnie przyrzadzeniem trwalszej biafej farby, której doroiçszanie uczynifo inne mniej przezroczystemi i lepiej uwydatniafo dotykalnosc pierwszych piano w. Bonington i Hording pierwsi w rozleglejszy sposób zastosowali do nowego rodzaja malarstwa najswieisze zdobycze chemii, powoli sai przystapiono do wykonywania akwarellowych obrazów w wiekszych rozmiarach, со na turalise, X powodu fie zrozumianej gorliwosci i checi wyrównania obrazom olejnym, nieraz tei eprowadzafo na bezdroia. W Londynie istnieja dwa wspóízawodnicz?ce pomiedzy soba towarzystwa malarzy akwarellowych, które liczne urzadzaja wystawy swych utworów; najznakomitszymi w tym rodzaja artystami s§: Caltermoll, Constable, Lee, Pront, Stonfield, Landseer, Calco» i inni.—We Francyi akwarelle przybraly nieco inny Charakter; szfo tu bowiem bardziej o drobne szkice, w którychby mysi pobiezna wyrazona byía silnie i zrecznie. Mistrze tacy, jak : Delaroche, Gudin, Johannot i t. p. zajmowali sie nieraz malarstwem akwarellowém, zeby dogodzié panujacej przez pewien czas modzie albumów. Z pomiedzy wyfacznych akwarellistów francuzkich, najcelniejsi sa w krajobrazach : Isabey ojciec, Hubert, Gué, Fort, Ouorié ; w portretach : Olivier Grand i inni ; w kwiatach: Redouté i panie Desportes i Martin-Bouchère.—Niemcy nigdy do akwarellów szczególnego nie okazywali zamitowania.—U nas na czele malarzy akwarellowych atoja : Kossak, wyborny zwtaszcza jako malarz koni, i Bakalowicz, jako portrecista. F. H. L. Akwaryjanie, Aquarii, Enkratyci, Hydroparattaci: tak nazywano zwolenników sekty Gnoslyków, zafoionej w poiowie drugiego wieku przez Tacyjana, poniewaz tak daleko posuwali surowosc со do wstrzemiezliwosci od wina, ¿e go nawet nie uzywali we mszy s'wietéj, trzymajac sie wyíacznie wody. Akwatynta, rytownictwo na miedzi na sposób tuszu, nasladujace siczególnie rysunki tuszowe, bistrowe i sepijowe (ob. Rytownictwo). Akwawita (z faciüskiego: aqua vita, dosíownie woda zycia), wódka przepedzona, korzenna gorzaíka. Wyraz powszechny w dawnej polszczyznie na oznaczenie tego rodzaju trunku. — Так Daniel Bratkowski w swoich fraszkach pisze, о przyjmowaniu we dworze szlacheckim. „Jak goscia przywita, Zaraz na stole piwo, akwawita." AkwilaS. Nowy Testament wymienia pokilkakroc Akwila i ¿one jego Pryske czyli Pryscylle. Wyswiadczali oni poslugi apostoiowi Pawfowi i priykfadali sie do rozkrze wienia wiary chrzescijaúskiej. PodIug Dziejów Apostolskich (18, 2—28), Akwila 2yd, rodem z Pontu, osiadf w Rzymie i zajmowaí sie robóla namiotów. Gdy cesarz Klaudyjusz, w r. 52 po nar. Chr., przykazaf wszystkim 2ydom precz ustapié z Rzymu ; Akwilas wraz z ion; uda( sie do Koryntu, gdzie s. Paweï przybywszy w nastepnym roku, znalazf u niego mieszkanie i robote, gdyi by( takie rzemiosfa namiotniczego. Potém dwaj mafzonkowie towarzyszyli s. Pawîowi z Koryntu do Efezu, gdzie zatrzymali sie i przyjeli do siebie Apollona, Zyda z Alezandryi, który mówi< o Jezusie, ale wiedziaf tylko o chrzcie s. Jana. Akwila z ion; objasnili mu dokfadniej nauke Chrystusa i „pilniej wyíoiyli droge Paíiska." W roku 58 znajdowali sie w Rzymie, o czém swiadczy lidt i. Pawfa do Rzymian (16, 3—5), wktórym tak siç wyraia: „Pozdrówcie Pryske, i Akwile, pomocniki moje w Chrystusie Jezusie, którzy za dusze moje szyi swojej nastawili; którym nie ja sam dziekuje, ale i wszystkie kosciofy pogaúskie," (to jest, zaíoione posród pogan). Niewiadomy jest czas ani rodzaj smierci obojga malionków. Powiesci o ich meczeñstwie w Hiszpanii, sa, podiug Bollandystów, zmy

296

Akwllas — Akwisgran

Лове. Martyrologij um rzymskie kfadzie ich zgon na dzieú S Lipea, nie mówiac nie wiçcej. L. R. Âkwlleja czyli Aglär, za czasów rzymskich handlowe miasto nad Adryjatykiem, w dzisiejszej Illiryi, obwarowane roku 163 po narodzeniu Chr. przez cesa ría Marka Aureiiusza. Byïo ono przedpiersiem Rzymu przeciwko napadom barbarzyñców i z powodu bogaetwa swego nosifo nazwç: Roma secunda. Póíniej Akwiieja zoslafa siedliskiem patryjarchy, którego dyjecezyje podzielono r. 1750 na areybiskupstwa Udiay i Goricy. Roku 452 Attyla zdobyl i zburzyf to miasto, a mieszkai'icy schronili sie na wyspy, gdzie nastepnie zbudowano Wenecyja. W latach 3S1, 55S, 698 i 1184 odbywano tu sobory. Obecoie Akwiieja jest malém miasteezkietn, liezacém okolo 1,500 mieszkanców i bogatém w staroiytnoáci rzymskie, które licznych sprowadzaja tarn podróiników. AkWflODj minister Boreasza, króla wiatrów i Orycyi w Tracyi ; oálepil Fineasa, syna Agenora, króla Penicyi, za to, ie lease wyfupH oczy wfasnym swym synom, Plexippowi i Pandionowi. AkwlQ (ob. Tomasz i Aktohut, áwiety). Akwizgrao (po francuzku Aix-la-Chapelle, po niemiecku Aachen), stolica okrçgu tegoi nazwiska w pruskiej prowincyi nadreiiskiej, nad rzeczka Wurm;, lieij okolo 50,000 mieszkanców, pomiedzy któremi 2,000 protestantów i 300 iydów. Miasto posiada mnóstwo kosciofów, gimnazyjum, szkofy rekodzief, handln i budowniclwa, tudziez ozdobny bardzo teatr. Przedmiotem przemysiu mieszkaáców tego miasta jest szczególniej fabrykacyja igief i szpilek, chustek i kortów, dorówny wajacych w dobroci angielskim. Jako gfówna stacyja belgijsko-reñskiej drog¡ íelaznej, Akwizgran waíném jest ogniskiem handlu pruskiego. — Ze starozytnym tym grodem faezy sie «riele bardzo wspomnien historyezuych. Przytaczany jai za Pepina, zawdzieczaT on dawn; sw| áwietnosé Karolowi W. którego grób w nim sie. znajduje. Karol przebudowaf tu pafac i kaplice, w której Pepin jai r. 765 obchodzif swieta Boiego narodzenia. Zwaliska pafacu posfuíyfy póíniej do budowy ratusza, kaplica zaá stala sie podstawa dzis jeszcze ¡stniejacej staroiytnej katedry, majacej wewnatrz ksztaít oámioboku, w którego árodku kamien z napisem : „Carolo 3Iagno" pokrywa grób Karola Wielkiego. Gdy roku 1000 cesarz Otto III grobowiec ten otworzyf, znalazf zwfoki Karola doskonale jeszcze zachowane, usadowione w krzesle marmurowém, w ornacie z berfera w reku, i ewangelija na kolanach i zawieszona kofo bioder torba pielgrzymska. Fryde ryk II г. 1215 kazaï zwfoki te pomiesció w kosztownej skrzyni, w której ai do tad sie, przecliowuja. Wzmiankowane krzesfo marmurowe, wyfoione póíniej zfotemi pfytami, rfuiyfo ai do r. 155S za siedzenie nowo-koronowanym cesarzom; însygnia paAstwa г. 1795 przeniesiono do Wiednia. W ratuszu stojacym na rynku miesci siç olbrzymia sala koronacyjna, w której 37 cesarzy niemieckich i 11 cesarzowych zostafo ukoronowanych. Sciany jej pokrywaja freski, przedstawiajace sceny z iycia Karola Wielkiego. Przed ratuszem stoi wodotrysk, s bronzowym poaagiem tego wfadzcy. W koáciele Franciszkanów znajduje aie,: przepyszne zdjecie s krzyia Zbawiciela (Rubensa); w kosciele i. Michafa: zloienie do grobu Zbawiciela (Honthorsta). O wiorste od Akwizgranu pofoiony jest zamek Frankenbarg, alubione i obGte w podania miejsce pobytu Karola Wielkiego. Samo jai nazwisko Akwizgran, wskazuje pochodzenie jego rzymskie; francuzkie miano Aix-la-Cha pelle pochodzi zapewne od kaplicy cesarskiego pafacu. Karol Wielki nada' tema miastu znakomite przywileje, a w Wiekach Srednich liczyfo ono przeszfo 100,000 mieszkaáców. W murach jego odbyto 17 walnych cborów Rzeszy i 11 soborów prowincyjonalnych. Przeniesienie w r. 1531 mîejsca koronacyi cesarzów do

Âkwlsgran — Akwlagraftskie cieplice

397

Frankfurtu, niesnaski religijne XVI i XVII stule ci a i wielki poiar z roku 1656 spowodowafy stopniowy upadek Akwizgrann. Roku 1794 obsadiili go Franco», i pokojem Lonewilskim (1801 r.) wcielony zostaí do Francyi, jako stolica departamentu Roery ; traktaty nakoniec r. 1815 pflddaíy go ostatecznie berlo pruskiemu. Akwkgran síynie takie s wód mineralnyck. Akwlsgraúskte traktaty i Akwizgrañski kongres. Piemizg trakut akwizgrañski ukonczyf wojne dewolucyjna, która Lodwik XIV w r. 1667 prowadril i Hiszpanija, powoíujac sie na istniejace w Niderlandach prawo prywatne dewolucyi (ob.), moca którego po smierci swego tes'cia, Filipa IV, chciai sobie prxywíaszczyé znaczna czeáó Niderlandów hiszpañskich. Zwyciçzki pochód Lndwika wstnymanym zostaí potrójném przymierzem Anglü, Hollandyi i Szwecyi, nakazujacém Hiszpanii pod zagrozeniem wojny, odstapienia Francuzom albo FrancheComté, albo zdobytej jai przez nich czçsci Flandryi, miañowide Charleroi, Ondenaerde, Ath, Donai, Tonrnay i Lille. Po przyjeeiu warunków przez Lndwika w St. Germain-en-Laye, i po odstapienia przez Hiszpanije iadanej czesci Flandryi, potrójne przymierze dnia 2 Maja 1668 r. w Awizgranie ostateczny utrwalilo pokój, do ntrzymania którego w rokn nastçpnym oddzielnym jeszcze zobowiazaío sie. traktatem. — Drugi traktat akwizgrañski zakoúczy? wojne o sukcessyjç austryjacka, spowodowana pretensyjami elektora bawarskiego, Karola Alberta, na tron aostryjacki zajety r. 1740 przez Maryje Teresse, i w której, podczas oámioletniego jej trwania, ze strony Bawaryi wzieíy ndziaf Francyja, Hiszpanija, Mo dela i Genna, — ze strony Anstryi : Sardynija, Wielka Brytanija, Saxonija i Hollandyja. Powodzenie Anstryi i jej sprzymierzonych, skíoniio mocarstwa nadmorskie do przywofania w pomoc korpusu rossyjskiego, pod ksieciem Repninem, którego przybycie nad Ren przyápieszyfo traktat preíiminaryjny w Akwizgranie, dnia 30 Kwietnia 1744 rokn, pomiçdzy Francyja i dwoma panstwami morskiemi. Traktat ten w r. 1748 (18 Paidziernika), zamieniony zostal na pokój zapeíny, do którego przystapiíy równiez Hiszpanija, Anstryja, Genna i Sardynija, — Bawaryja bowiem i Saxonija poprzednio jai ustapify z placa boja. Pokojem tym zatwierdzono wszystkie traktaty dawniejsze i sankcyje pragmatyczna ; Sardynija zatrzymaía odstapione jej podczas wojny terrytoryjum medyjolañskie,—Parme, Piacenze i Gnastallç oddano infantowi hiszpaúskiemn Filipowi, — Prussom zareczono posiadanie Szlazka i hrabstwa Glatz, — Anglü zapewniono na nowe cztery lata traktat Assiento (ob.), oraz pozwolono ufortyfiko wania Dnnkierki od strony ladu i wypedzono pretendenta Edwarda Stnarta z Francyi. — Akwizgrañski kongres rospoczaf w 1818 szereg kongresów, któremi S wiçte Przymierze (ob.) staraïo siç wzmocnió swój systemat. Kongres ten otwarto dnia 30 Wrzeánia, a zamknieto w dnia 21 Listopada t. г.; gíównym jego celem byïo wycofniecie s Francyi armii okkupacyjnej, liczacej przeszlo 150,000 ioinierza, oraz przywrócenie Francyi do grona wielkich mocarstw. Cesarze: Rossyjski i Aostryjacki osobis'cie obecni byli na tym kongresie; pelnomocnikami byli: Metternich, Castlereagh i Wellington, Harden berg i Bernstorir, Nesselrode i Kapodistrías, a ze strony Francyi Richelieu. W dnia 4 Listopada Francyja zaproszona zostafa do udziaîu w rozprawaeh kongreso, a po dopefnieniu przez ni) zobowiazaó pienieinych, wszystkie pieé mo carstw w dnin 15 Listopada podpisaiy protokóf, skreálajacy w dacha áwietego przymierza zasady przyszfej polityki, który nastepnie w formie deklaracyi zakommunikowano wszystkim innym gabinetom. Akwizgrañskie Cieplice, dwa íródla zimne i szesé cieplych byfo znanych jui za czasów Karola Wielkiego, i okofo r. 1170 znacznie odwiedzanych. ¿ródía ciepíe, ze wzglçdu na poloienie, dziela sie na górne i dolne, a naleía do

298

AkwlsgraüsUe oleplloe — Alabama

alkaliczno-síonycb, maja temperature, rozmaita od 35 do 49° Réaumura i zawieraja axot, kvas wçglany, siarko-wodor, chlorek soda, weglan i eiarczan sody, wçglany wapna i magnezyi i krxemionke. Temperatara íródeí górnych jest wyisza nii dolnycb, i z pierwszych oddziela sie, obficiej siarkowodor bü z drogich. Wody akwizgranskie sa mocno pobudzajace, a bywaja zalecane prxeciw paraliiom, reamatyzmom chronicxnym, zastarzalym chorobom skóry, île wyleczooej cborobie syfilitycxnej, chorobom pçcherxa i dróg nrynowych, tudxiei cierpieniom ehronicznym trzewiów brzusznych. Wody te bywaja uiywane we wszystkich postaeiach; pija je w maíych ilosciach, same albo zmieszane z mlekiem krowiem lub oslen, niekiedy oziçbione. Gíówne íródío jest cesarskie, xnajdujace sîç w oberiy xwanej íaínia cesarska, dragie mniejsze, bijace przy tej oberiy i trzecie Quirinu sa. Do dolnych naleiy íródío dawne, íródío nrxadzone w rokn 1827, íródío Elibiety i íródío Kornelijusza. ¿azienki sa na sposób daway rzymski zbudowane. ¿ródía limne sa kwaíne ielaziste, s tych leiace na drodze do Driset, podobne do íródeí w Spaa, jako sfabe jest zaniechane, mocniejsze od niego jest odkryte w r. 1829, opatrzone wytwornie nrxadxonemi íazienkami. Ustalona siawa tutejszych cieplic sprowadza corocznie tysiace chorych, día których za miejsce zebran siuia: galeryja pod kolumnami przy íródJe Elíbiety, wraz z przyleglém miejscem do przechadzek, wspaniaia sala balowa, wraz z naleiaca do niej okazala czytelnia. Akwltanijä, íaciñska nazwa czeáci Gallii, obejmujacej pierwotnie kraj zamieszkaíy przez pokolenia iberyjskie, pomiçdzy Pireneami i Garonna. Gdy póíniej cesan August podzielif Gallijç na cztery prowincyje, wcielono do prowincyi Akwitaftskiej jeszcze przestrzen miçdxy Garonna i Ligiera. Rokn 412 zdobyli Akwitanijç Wissygotowie, którym wydarí ja r. 508 Klodoweusz król Franków, skntkiem wygranej pod Poitiers. Pod nastçpnemi królami z dynastyi Merowiogów, ksiaieta Akwitaáscy stali siç niepodlegíemi, i dopiero Karol Wielki, podbiwszy Akwitanijç rokn 769, oddaí ja jako królestwo synowi swemn, Lndwikowi Poboinemu. Traktatem z rokn 843 dostaia siç ona z reszta Francyi Karolowi iysemu. Pod síabemi wfadzcami dynastyi Karolowingów, ksiaiçta jej pozyskali znowu wiadzç prawie ndzielna, która zachowali i pod Kapetyngami. Rokn 1137 Ludwik VII, przez maíieñstwo z Eleonora dziedziczka Akwitanii, obj;í ten kraj w posiadanie. Rozíaczywszy sie z Lndwikiem, Eleonora oddaía rçkç Henrykowi II, królowi Anglii, i wniosía mn w posagn dziedziczna sw§ prowincyjç. Po dingich wojnach miedxy Francyja i Anglija, Karol VII poíaczyí ja roku 1451 ostatecznie z beriem francuzkiém, pod nazwa Guyenny. Dawniej jeszcze poindniowa czçid starej Akwitanii, stanowiaca oddzielne ksiestwa, otrxymaía miaño Waskonija, które nastepnie przeistoczono na Gaskonija. Akyanoblepsyja albo Aoyanoblepsyja (z greckiego a bei, kianot biekitny, blepo widxe), wada wzroku, przy której око nie moie odróiniaé barwy niebieskiej od róiowej i zielonej (ob. Achromatopsyja). Al czyli el, przedimek arabski, zachowany w licznych wyrazach przeniesionych ztamtad do jçzykôw europejskich, jak np: Algebra, Alchemija, Alkali i t. d.— Al w mytologii indyjskiej nazywa siç olbrzymie drzewo w ogrodzie Bramy, na którém rosna wssystkie owoce cafej ziemi. Ala (po íacinie : skrzydto), u staroiytnych Rzymian oddziaí wojska, xioiony zwykle ze sprzymierxonych, lub w czasach cesarstwa z obcych zadçinyeh, nie naleíacych do wíaáciwego legijonu. Haida ala dzieliía sie na turmy, a turma na dekuryje. Alabama, od г. 1819 niepodlegíy stan unii pófnocno-amerykaftskiej, graniczy na póínoc ze Stanem Tennesee, na wschód z Georgija, na poíudnie x Floryda za

Alabama — Alabaster

399

cbodnia i zatoka Mexykaáska, na aachód sMissisippi. Powierzchnia jego obejmuje 50,722 mil □ angielskich, z ladnoicia okoío 400,000 mieszk. wolnych i 250,000 niewolników. Alabama dzieü siç na pólnocna, srodkowa i polodniowa, с których pierwsza oddziela od dwóch drogich pasmo gór Alleganów. Сseid pófnocna i po lodniowa nulo sa aprawne; árodkowa aa to wydaje w obRtoáci bawelnç, trzcinç cokrowa, indygo i ryi. Kraj cafy pochyiony jest ka zatoce Mexykaóskiej, i w tym tea kieinnkn, i wyjatkiam Tennessee, plyna glówniejsze jego neki, jak: Alaba ma, Perdido, Eskambia, Yellowwater, Apalachikola i 1мм. Klimat, szczególniej w stronie poladniowej, zabójezy jest día cndsoziemców; zdrowszemi sa okolice lesiste, do których chronia siç mieszkaney w czasie panojacych goraczek. W czçsci póínoeno-wschodniej znajduje si; zloto, z którego przychód roezny ezyni okofo 60,000 dollarów. Gfówném ogniskiem bandln Alabamy jest miasto Mobile, nad zatoka tegoi nazwiska, liczace 12,000 miesskanców. Siedlisko rzado znaj duje siç w Tnskalazie, о mil angielskich 858 od Waschingtonn.— Z innych miast wymieniamy : Blakely, Montgomery, Florence, Tnsknmbia i Hnntsville. — Stan Alabama daje siedm glosów przy elekcyi prezydenta. Alabanda, miasto w sUroiylne] Karyi, nad rzeka Harpasns, które za czasów rzymskich bardzo ozywiony prowadzifo handel. Alabanda jest miejscem urodzenia mówców greckich Meneklesa i Hierokleea, todziei retora Apollonijosza Molona. Alabanda albo Albalant, herb polski. Na tarczy w pola cnrném, brudném, lab szarém, ma ksiçiyc jak na nowia niezapeloy, presto obiema rogami do góry skierowany, miçdzy któremi jest koúska glowa, szyja ksiçzyca tykajaca, w lewa ■troné tarczy obrócona. Na helmie trzy lob piçé piór strasich. Heraldycy polscy pisza, ze herb ten, za Mieczylawa I, r. 967 r. przyniósf z sob) s Wloch Jasnach albo Lnidus pierwszy biskup Kroszwicki. Tegoi herbó oiywal Mamphiola biskop Plocki zmarfy w r. 1396. AlabaDdyn (Bendant), mineral ten tworzy massy blaszkowe i bezksztaitne, krystaliznje w szescian i oámioscian foremny, ale krysztafy te sa nadzwyczaj rzadkie, tak ¿e laden ze zbiorów paryzkich ich nie posiada; a nawet w slawnym zbiorze Henlanda nie bylo krysztalo alabandyna. Twardoá¿=4,0, rysaje wiçc wçglan wapna, ale rysuje siç apatytem. C. g. 4,0. Pod wplywem powietrza posiada barwe czarno-zelazista bardzo ciemna, w ¿wiezym zas" odlamie ssara jaíniejsza, z blaskiem pól metallieznym. Wzór chemiczny wedle rozbiorn AIfredsona=:SMn, czyli 2 63,6 mangana i 36,4 siarki. Wkwasie solnym i azolowymrozpaszczalny,pod dmucliawka, dopiero po silném wyprazenia, topi sie z trodnoácif w szklo branatne i to ledwie po brzegach, z boraksem i sod; daje odczyo manganowy. W ogólnoáci jest rzadkim mineraient, znajdaje sie w Kapnik i Nagyag w Siedmiogrodzie, w Alabanda w Karyi, w Gersdorf w Sazonü, w Mexyka i Brazylii. K. J. Alabaster, róáae gatonki tego mineralu znane sa w sztnkach: alabaster gipsowy i alabaster wapienny. Pierwszy, alabaster wfadciwy, jest siarczanem wapna, czyli gipsern ziarnistym, cukrowatym, podobnym z bndowy do marmura posagowego i odróiniajacym siç z pozora tylko silném przeáwiecaniem, wíasciwém alabastrowí. Kolor zwykly alabastro jest biaiy, snieiysty, niektóre odmiany sa cokolwiek ssarawe, ¿óltawo lab róiowe. Bardzo miekki, daje sie rysowaé paznogciem, a kraja¿ i obrabiad noiem, bez azycia dlota. Z tego wzglçdo, we Wloszech, gdzie obfite kopalnie alabastro siç znajdaje, jak np. w Volterra w Toskanii, wyrabiaja z niego mnóstwo posaików, urn, podstaw do zegarków, których tyle wszçdzie widzimy día niskiej ich ceny. Wyrabiaja tei z niego perly falszywe. Alabaster znajduje siç takie w Krakowskiém, Sandomierskiém, Galicyi i na Podóla; mniej on piçkny jak wloski, sluiyl przeciei na wyroby rieíbiarskie, których doáé wiele

300

Alabaster — A la greoque

napotyka siç po kosciolach polskich. Drugi gatunek jesl alabaster wapienny, czyli alabaster lak zwany tloroiytny (antico); jest to wçglan wapna wlóknisty, przedstawiajacy roimaicie zabarwione pasy, twardszy bez porównania od alabastro zwyklego, a priez to trwahzy, piekniej polerowaé sie dajacy, staranniej obrabiany w wyrobacli ¡ znacznie drozszy. K. J. AlabatiS, w mitologii litewskiej, bogini opiekujaca sie uprawa Inn, podobnie jak boiek Wajzgantos; albo tez dusza niewiescia, obrabianiem Inu zajeta. Alabis, AlabisZ, herbu Poraj, dorn szlachecki polski osiadíy w Województwie Miñskiém. AlaOOi (ob. Allatius). Alaooqno (Mafgorsata Maryja), nrodzona r. 1647 w Laulhecour, w dyjecezyi Autun, we Francyi, r. 1671 wstapiTa do zakonu Wizytek. Miewafa cieste widzenia i zachwy cenia; nawet przypisuja jej dar czynienia cudów. Napisafa ksiaike mislyczna o naboiertstwie do Serca Jezusowcgo: La dévotion au coeur de Jésus. Umaría г. 1690. Biskap Józef Languet wydal г. 1729, zywot, Hsty i pierna pomniejsze tcj swiatobliwej zakonnicy. AlaflP (ob. Ala-Eddin). — Aladin, wías'ciciel cudownej Iampy w powiastkach arabskich, znanych pod tytuíem: Tysiqca i jednej Nocy. Za potarciem tej Iampy pojawial sie duch dobroczynny, klóry Aladinowi, synowi biednego krawca, naslepnie przy pomocy talizmanu najwyiszemu suftanowi, dostarczaf przepysznych koni, ubiorów, skarbów, paíaców; palace te przenosif z Afryki do Chin i napowrót, síowem tak wiele nieocenionych dokazywal rzeczy, ie lampa Aladina we wszyslkich prawie krajach weszfa w przysíowie, prawdziwosci którego kazdy zapewne pragnalby doswiadczyé. Ala-Eddin, z przydomkiem: Slarzec г Gór, ksiaiç Assassynów, po licznych przygodach utworzyf sobie w górach starozytnej Partyi królestwo zupeínie niezaleine, w którém postrachem panowal nad swemi poddanemi, a wraz z niemi znown podobnyi postrach wywieraf na kraje sasiednie i wszyslkich podrózników. Jeden Ludwik swiety, król francuzki, w czasie wyprawy krzyzowej do Paleslyny, nietylko nie cliciaí opfaeaé mu haraczu, lecz zmusil jeszcze tyrana do wyprawienia doú uroczystego poselstwa z podarkami (ob. Izmaelici). — Ala BiÉJD (Hus sein Diansus: podpalacz swiata), zaíoiyciel dynaslyi Gaurydów w Persyi Wschodniej i Pólnocnych Indyjach, dzisiejszym Kabulu i Afganistanie, panowal od roka 1151—1140. — Ala-Bddio, ostatni wladca z dynastyi Kaldiydów w Hindostanie, nastepca Firuz-Chana, panowal od r. 1296—1316, poteiny na zewnatrz, troskliwy o dobro swoich poddanych, naleiaí do najznakomitszych monarchów Hindostanu. Po smierci jego objal tron Tugluk-Chan, zaíoiyciel nowej dynastyi (ob. Hindostán). Alagoas, nadbrzezna prowincyja Brazylii, która w XVII stuleciu w wojnach miedzy Portugalija i Hollandyja waina odgrywala role, liczy nie wiecej jak 130,000 mieszkaúców, zajmujacych щ glównie uprawa trzciny cukrowej, bawelny i mandyjoki, oraz ácinaniem drzewa farbierskiego na wywóz. Klimat kraju przerznietégo tylko w stronie póínocno-zachodniej pasmem gór, w ogólnosci jest niezdrowy. Od czasu wypçdzenia Portugalczyków przemys! i handel zupeínie podupadly, a mieszkancy zubozeli. Stolica tegoi uazwiska leiy niedaleko morza, na poludniowym brzegu wielkiego jeziora i liczy jui tylko 6,000 mieszkañców. Z innych miast wymieniamy: Macejo, porto-Calvo i Villa-Penedo. A la greoqoe, rodzaj ozdób architektonicznych i malarskich, uiywanych na opaski ¿otan i innych czesci budynków, tudziez na szlaki w obrazach i tkauinach, skladajacych sie i linii spiralnej, przerzyninej poziomemi i prostopadlemi.

Alagrek — Âlamanni

301

Älagrek (à la grecque), piçkny taniec, którym u ñas zwykle wesoío i szumníe bale koaczouo, w koncu panowania Stanisfawa Augasta. A la guerre (wyraienie franenzkie: na voojnie, te toojne), nazwa kilku rodzajów gry w karty i w billard, tej ostatniej zbliionej poniekad do znanej powszechnie gry billardowej à la poule (ob.). Alahmar (Mohammed Aben), zaíoiyciel królestwa Grenady, byï jednym z naczelników arabskich, którzy w XIII wieku w Hiszpanii tyle jui tylko mieli po— tegi, ii wzajemnie aie najeidiali i niszczyli, przez со chrzescijanom ufatwiali przyszle panowanie. Alahmar powziawszy ámiaía myál zjednoczenia pod swoja wïadza wszystkich prowineyj, jeszcze niczajçlych przez chrzescijan, zajat Grenade,, a jakkolwiek wkrótce zmuszony odstepstwem syna Aben-Houda, poddaí siej w lennosó don Alfoasowi, królowi Kastylii, przeciei wfaditwo swoje utaIii w Grenadzie, ostatniém jui schronieniu ludnosci muzufmanskiej w Hiszpanii. Przyjazne zawiazawszy stosunki z monarchami chrzescijañskiemi i przez nich wielce szanowany, rsadsif z umiarkowaniem i sprawiedliwoscia, sprzyjaf rolnictwu, przemysfowi i eztukom pieknym, zafoiyf liczne szkofy i zakfady dobroczynne. Jego takze jest dzielem sfawny paíac Alhambra (ob.) w Grenadzie, w którym urzadzil swoje rezydencyje królewska. Um. tamie r. 1273. Alaidj jedna z gromady wysp Kurylskich, pomiçdzy Kamczatka i Japonija, pochodzenia widocznie wulkanicznego, klórej szczyty dotychczas wyrzucaja slupy dymu. AlalZ, general wojsk hiszpaúskich, rodem Francnz, byí na stronie Ferdynanda VII, a potém partyzantem królowej Krystyny. W wojnie z Karlistami, Alaix dowodzil dywizyja i wspólnie z Rodilem i Narvaezem ácigal Gomeza, generala Karlistowskiego, który eiej cofaf od Ebru ku Estremadurze. Wyprawa nie powiodla siç, Alaix zostal nawet rannym w utarczce i día tego porzucif czynna sluibç. Objawszy zarzad ministeryjum wojny, Alaix trzymaí siç stronnictwa narodowego, lecz wkrótce utracií te posade (ku koñcowi 1839 г.), i odtad iaduego jui publicznego urzedu nie piastowal. AlaJ, po turecku processyja, kaida uroczystosé publiczna, a raczej urzçdowa, jak пр.: processyja koronacyjna, wyjazd sultana w áwieto bejramu, orszak prowadzacy ambassadorów zagranicznych i t. d. Urzçdnik przestrzegajacy porzadku przy takich pochodach, zowie siç Alaj-Сгаия, Ataja, sandiak turecki w Azyi mniejszej, z miastem gfówném tegoi nazwiska (staroiytném CoracetiumJ, niegdys bardzo warowném, z pofoienia swego podobném do Gibraltaru, dzis znacznie podupadfém. Coracesium, gdy wszystkie jui miasta cylicyjskie poddaíy siç Antyjochowi W., ostatnie jeszcze opieralo siç zdobywcy, a w czasie wojny Pompejusza z rozbójnikami morskiemi, miasto to posíuiyfo im za niedostçpne przed nieprzyjacielem schronienie. âlMBftk, jedna z gwiazd w konstellacyi Andromeda. Alamanni (Luigi), sfawny poeta wfoski, ur. we Florencyi 1495 г., pochodzil z jednej z najznakomitszych rodzin dawnej rzeczypospolitej, syn Francesca Alamanni, gorliwego stronnika Medyceuszów. Luigi dfugi czas by! w íaskach kardynaía Julijusza, który rzadzil w imieniu papieia Leona X, lecz sadzac sie pokrzywdzonym, przyfaczyí sie do spisku na jego iycie. Spisek odkryto, Alamanni musial schronió siç do Wenecyi, gdzie wsenatorze Carlo Capello znalazl protektora. Póíniej, gdy kardynaí wstfptf na stolice apostolska pod imieniem Kiemensa VII, Alamanni aciekl do Francyi; gdy wszakie nieszczçsliwe panowanie tego papieia dato sposobnosé Florencyi do odzyskania swej niezaleinosci, Alamanni wrócií do kraju 1527 roku. Onto doradzaí rzeczypospolitej, aby dobrowolnie oddaía sie

302

Alamannl — Alantekle wyspy

pod opieke Karola V, przedstawiajac w tym celu sa posrednika Andrzeja Doria, ■wego prolektora. Republikanie rade, te, poczytali Alamanniemo za zdradç i zmusili go do opuszczenia kraju. Na flocie Dorii odpfynaf do Hiszpanii, a gdy za powrotem nie pozwolono ma we Florencyi przebywaó, schronil sie do Francyi, na dwór Franciszka I, u którego do takiego przyszedf powaiania, iz po zawareiu pokoju w Créspy r. 1544, król mianowaf go swoim ambasadorem na dworze Ka rola V. Henryk' II równém laufaniem zaszczyczaf Alamanni'ego, uiywajac go do róznych spraw dyplomatycznych. Alamanni umarf w Amboise r. 1546. Najznakomitszém jego dziefem jest poemat dydaktyezny: La colthazione (Par. 1546 ost. edyc. Florencyja 1830). Poemat bohaterski w 24 piesuiach: Girone it Cór tete opracowany jest na wzór staro-francuzkiego poematu. Draga jego epopeje, takze w 24 piesniach p. t.: L'Aoarchide, której trescia jest obleienie miaste Bourges (Avaricum), uwaiaé nalezy, jako dosé nieszczesliwe nasladowanie Ho rnera. Alamanni wydaf róine swe pisma w 2 tomach, p. t.: Opere toscane, Lyon 1532;napisa? komedyjç Flora, xiiAntygone nasladowaf podíug Sofoklesa. Jego Epigrammi totcani w swoim czasie wiele narobiíy wrzawy. W ogóle pisma Alamanni'ego odznaczaja sie lekkoscia, jasnoscia i poprawnoácia stylo, za to brak im sify i poetycznego polotu. Alamanni pierwszy z Wfochów (jesli nie Trissino), uzywaé zaczaf wierszów biafych, czego wszakie Wiosi nie zwykli ma liezyó za zaslugç. Alambl, herbu Rubiesz, dorn szlachecki polski, osiadly w województwie Minskiém. Alamlr, ksiaze Tarso, iyl w IX wiekn po nar. Chryst. i czçste prowadzil wojny z cesarstwem greckiém, nakoniec przez Andrzeja Scyte, namiestnika prowîncyj wschodnich, zostai pobity, wziçty do niewoli i àciçty. Alamoda, nietylko elegancyje oznaezala i stosowanie lie, do mody, aie byl to szczególny rodzaj sukni kobiet polskich, na poczatku XVII wieku, zwykle robionych z aksamitu czarnego. A la mort, gra wnieeiona do Polski w койса XVIII wieku przez emigrantów francuzkicli, ztad nazwana, ie kto przegraf umowiona kwotç, mówiono o nim: il est mort i z gry wychodzii, czekajac nowego jej rozpoczeeia. Ma Litwie zwano ja kurkiem. Alan jest autorem listu, zawierajacego wiadomoáé o napadzie Szwedów na Kraków w г. 1656, zamieszczonego w Staroíytnoiciach poltkich, A. Grabo wskiego, Krak. 1840, t. I, stron. 355—358. Tytnf jego: Litt O. Alona lektora i toikarego konwentu krakoiotkiego, do O. Maleusia Borowickieyo przeora. Aland (D. G.) napisaf: De imperii erga Poloniam auctoritate, Lipsk 1752. Atandns (Jan), rodem ze Lwowa, w 29 roku iycia wstapif do zakonu jezuitów 1590, w Jarosíawiu i w innych kollegijach uczyí retoryki, w Pofocku, Rydze i Nieswieiu, by/ przez lat wiele pomocnikiem magistra nowicyjatu. Mikofaj Krzysztof, ksiaie. Radziwifí, zwany Sierotka, wezwaí go za swego spowiednika, na jego radach w sprawach domowych i publicznych polegaf. Kocha{ go jak przyjaciela, szanowaf jak ojea, wycliowanie mu synów swoich powierzyf. Alta das nmarf w sedziwym wieku 1641 roku. Zostawi? dzieia: 1) Cuda iè. Aniolóio boiych to koiciele i. Michala to Nieiwieiu, Wilno 1630. 2) Soliloquia S. Auguttini, na jezyk polski przeíozyí i pod imieniem Tryzny wydaf. 3) Pamiqlka ñlikolajowi Radxitoillomi, Wilno 1617. 4) Devotio hebdomadaria ad S. Michaelem, Wilno, 1630 po polskn t po {acinic 5) Zywot ktiecia Mikolaja Radziwitla fundatura jeiuitôw % iaciiiskiego na polski jçzyk przeíozyí. AianteklO Wjrspy (po szwedzku Oe-land, po fiúsku Agwenan-Maa, t. j.

Alantakle wyepy — Âlanowie

303

ziemia okuniowa). Cala gromada wyep, w liezbie 80, leiy n wnijscia do zatoki Botnickiej i rozciaga siç wzdlui na 125 wiorst, od poludnio-wschodu na pólnoco-zachód, a w szerz do 50 wiorst. Najbardziej ko zachodowi posuniçta wyspa leiy о 50 wiorst od znanej w history! szwedzkiej prowincyi Botslagen. Wyspy Alandzkie zajmuja przestrzeni okolo 1600 wiorst kw. Prawie wszystkie sa. wyniosle i skaliste; granitowa ich podstawa pokryta jest po wiçkssej czçéci doáé graba warstwa ziemi zdolnej do uprawy; na niektórych roánie drobny las. Znaczniejsze z tych wyep sa: Aland, Lewland, Eköro, Föglo, Brendö, Knmlinge i Wordö. W XVI wieko wyspy te rzadzone byiy przez osobnego gubernatora, który przebywal na Alandzie w zamku królewskim Rastolholm, w paraOi Sundskiej. Z zamku tego pozbstaly tylko zwaliska. Najobszerniejsza z tych wysp jest Aland (Fasta Aland, t. j. staly Aland), majaca dlugoáci 35 wiorst, a szerokoid 30 wiorst, oddzielona od Szwecyi szerokim przesmykiem Alandshaf, górzysta. Znaczniejsze góry tu sa: Longberg-Eda, wysokoáci 600 stóp, Narmo 425 stop, Kasber 300 stóp. Niegdyá wyspa Aland byla hrabstwem i królowie szwedzcy czeato przyjezdzali tu polowaé na losie. Na Alandzie jest twierdza Bomarsund (ob.) w której wznosiíy siç ogromne ufortyGkowane koszary. Mieszkanców (Szwedów) na wszystkich wyspach Alandzkich liczy siej do 15,000; zajmuja siç szczególniej pofowem psów morskich i rybolówstwem; takie hodowla bydía, wypalaniem wapna i handlem drzewa. Na wyspie Word-E, odbyl siç w 1718 r. kongres ATandzki, celem zawarcia pokoju miçdzy Rossyja. a Szwecyja. Lubo teu kongres, z powodu smierci Karola XII, nie przyszedl do koñca, wszelako poriatyl za zasadç do traktatu w Nystadt zawartego r. 1721. Wyspy Alandzkie zaliczone sa do gubernü Abowsko-Bijorneborskiej i stanowia jeden z jej powiatów; dziela sie na 8 parafij, nie maja ani miast, aui fabryk, ani rçkodxielni. Wy spy Alandzkie od tapione Rossyi pokojem Fridrichshamskim, szczególniej waine sa pod wzgledem wojennyra. W sierpniu 1854 roku wojska sprzymierzone francuzko-angielskie pod dowództwem admírala Napier na morzu, a generala Baraguay d'Hilliers na ladzie, uderzyly na fortyfíkacyje Bomarsundu i zmusily generala Bodisco do poddauia siç dnía 16 Sierpnia. Warownie zostaly zburzone. Alandia, obwarowana skalá w powiecie nahiczewaúskim, gubernü tyfliskiej, 0 30 wiorst na wschód od miasta Nahiczewanu. Na wierzcholku jej wzniesione sa: koszary i mur podwójny, gdzie moie sie pomieícid do 2,000 wojska; 4 dziala ostrzeliwaja przystep do skaly. Wody zgola tu nie ma; deszczowa zbieraja w studnie czyli cysterny w skale wykute; lecz jest szkodliwa dla zdrowia. Alandza, w czasie wojny Rossyi z Persyja w r. 1827, byla przytulkiem dla okolicznych mieszkaáców. Zajal ja oddzial rossyjski, pod dowództwem majora Kuszlanskiego. Persowie ustapili ztad przed jego przybyciem. Niektórzy titrzymuja, ie gdzie dzisiaj Alandia, bylo niegdyá miasto Alana; tu królowie armenscy Tygranee 1 Artabaz ukrywali swe skarby. ÂlanOWle, naród barbarzyñski, pochodzenia scytyjskiego, znanym jest z czasów wielkicj wedrówki narodów. Pierwotn^ Alanów ojczyzna byl Kaukaz, zk§d napadali na Armenije i Azyjemniejsza,pomykajac siç z drugiej strony kuDonowi w Eu ropie. Juz za czasów Adryjana widzimy Alanów w zetkniçciu z Rzymianami, wdarli sie bowiem do Azyi mniejszej, ale cesarz Probus wypedzil ich ztad w 280 r. po nar. Chryst. W sto lat potém Alanowie wraz z Hunnami podbili panstwo Hermanricha, króla Ostro-Gotów, a posuwajac siç corax glçbiej na poludnio-zachód Europy, zïaczyli siç z Swewami, Wandalami i wtargnçli do Galli w 406 r. Z postepem czasu Alanawie rozdzielili siç na kilka czes*ci, z których jedna pomagala Aëtiusowi w wojnie i Atylla i zginçla wáród Franków i Wissygotów; dru

304

AlMowle — Alaroon

да udaïa sie. do Hiszpanií; trzecia do górnych Wfoch, gdtie pokonana zostafa przez Rielmera. Nie ma watpienia, ie szczatki tego narodu istnieja dotad wáród wojowniczych ludów Kaukazu. Alant, herb w r. 1530, przez Karola V cesaría nadan;, a priez Zygmnnta Angueta K. P. potwierdzony 1569 r. dla Mikofaja Alantsee, fawnika najwyiszego tfda magdebnrgskiego w Krakowie. Tareza w poprzek przepofowiona: dolna pofowa laxurowa na nie] ryba zwana Gfowacz (po niem. Alant), górna polowa zíota. Nad tareza helm uwienczony ostrokrçgiem w praiki naprzemian zlote i lazurowe; nad nim dwa rogi: prawy zloty, lewy laznrowy, ■ posród nieh lew do poiowy wychylony, pfowy, z ogonem na grzbiecie wzniesionym. AlantOWlOS, herbu Foraj, dorn szlaehecki w Polsee. А1ШП8 ab InsnllSi jeden z najwiekszych teologów pierwszego okresn filozofii scholastycznej, otrzymai przezwisko od swego miasta rodzinnego Ryssel we Flandryi, (Intuitu), dzisiaj Lille we Franeyi. Urodzony r. 1114, wstapi? w Clairvaux do iakonu Cystersów, ksztafcif siç pod iwietym Bernardem, otrzymai atopíen doktora, byl rektorem nniwersyteta paryzkiego, w г. 1 151 bieknpem antyssyjodoreñskim (Anxerre), leez zloiyJ tç godnoác dobrowolnie rokn 1167, aby wrócié do klasztoru w Clairvaux, gdzie umarf w bardzo póínym wieku, r. 1202 Inb 1203. Uwaiany byl za endo omiejçtnoàci, i z powoda wielkiej i wazechstronnej nanki, nazywano go Doctor universalis. W teologii stara< siç o wykïad ácisle matematyczny, jak widaé z dziela jego: De Arte teu articulis catholicae fidei, lib. V. Dlielo Alana: Anticlaudianut, five de officio viri, in omnibus virtutibus perfecti, libri /Jf (Bazylea 1536; Wenecyja 1582; Antwerpija 1621), pisane wytwornie, nazywane jest Encyklopedyj q, poniewai zamyka w sobie „wszystkie rzeczy boekie i lndzkie, o których kazdy wiedzieé, lab przynajmniej podziwiaé je powinien." Karol de Visch wydal niektóre z dzief jego w swojej Bibiiotheca cisterciana (Antwerpija, 1654). Wiele jego prac tak prozf, jak wierezem, dotad niedrnkowanych, w rozmaitych bibliotekach znajdnje siç. L. Я. Alanine góry, nazywa sie pasmo gór lasn wofkoñskiego w Sarmacyi enropejskiej Ptolemeusza. Nazwa wzieta prawdopodobnie od hordy pófnocnych Alanów, która w tych stronach, wedle rfawnego geografa Reicharda, miala mieé okolo pierwszego wiekn po Chrystusie swoje siedliska. Dr. C. A la pOOle (wyralenie francnzkie: w kure, o ture), uzywane przy niektórych grach w karty, w billard, w kregle i t. d., gfównie takich, w które zwykle grywaja tylko dwie osoby, a w których skutkiem zebrania sie wiçkszego towarzystwa, ma przyjaé ndziaí wieksxa liczba osób. Nazwa tej gry powstafa ztad, ie wygran§, zwfaszcza przy grze w kregle, stanowifa najczesciej knra, baran Inb inny podobny przedmiot, wystawiony dla gosci przez wlaaciciela krçgielni, obok tego tai róinej wysokoáci kwoty pieniçine, sUadane przez wspóígrajacych. Przy grze à la poule w karty, jak np. w écarté, maryjasza i t. d., z trzech grajacych wygrywa ten, kto z dwoma innemi wygra dwie partyje raz po raz. AlarCOn (Don Juan Ruiz de Alarcon y Mendoza), genijalny dramaturg hiszpaúski, iyjacy na poczatku XVII wieku, o którym wszakie napróino szukalibysmy wzmianki tak w owoczesnych, jak i w póíniejszych pismach historyczno-literackich; nie dla tego, ieby siç na genijuszu jego nie poznano, lecz zawisc z jednej strony, a duma z drugiej skazafy poetç na zapomnienie. W ostatnich dopiero czasach krytyczne badania wykryiy, ie wiele arcydziei przypisywanych komu innemu sa utworem Alarcona. Krótki iyciorys da nam poznad tego genijalnego i osobliwego razem ezlowieka. Alarcon nrodzil sie przy koncu XVI wieku w mexykaúskiém míesele Tasco, ze znakomitej rodziny Alarconów, której jedna gaíaí

sos i Hisipanii przeniosfa aie. do osad amerykanskieh, i wysokie lajmowafa w nich atanowisko. AlareoD ódebraf wychowanie w Mexyku, w kollegijum pnea jego prsodków zafoioném. Nastqpnie w roku 1631 lub 1622 przybyi do Hisipanii, gdzie otrzymawszy stopieñ licencyjata (1625), mianowany sosta! sprawosdawef rady królewskiej Indyj (Relator del real consejo de las IndiasJ. Na tym zostajfс nrzedzie, pisaí komedyje, sajmnjac zaá na dworze madryckim zasxczytne i korzystne atanowisko, iyf na równi se sslaohtf, która o ile byla cierona, o tylo damn), z góry wiec pogladafa na poelç, urxgdnika tkarbowego, Indyjanina i garbusa. Nie niega bowiem watpliwoici ie byf garbatym, ciego dowodem, sfosliwe nañ wymieriane doweipy laidrosnych. „Jeáli garb jego, odsywa si; je den poeta, tak jest wielki jak doma jego, to Helikon i Ossa nie wyrównajf mu." Byé Iadyjaninem, czfowiekiem genialnym i do tego garbnsem, sa jui tny niessezeicia, nikna one wsiakie w obec jego niepokonanej daray. Na probkç, posfuchajmy, jak przemawia do publicznoáci (al volgo) w przedsfowiu do swoieh komedyi. „MotTochu, dziki zwierzu, do ciebie zwracam mowç moja, nie odzywam sie, do szlachty, bo ta obchodzi sie, ze mna jak nie moina lepiej; oddajç ci moje dziefa, zrób z niemi, со zwykle robisz s dobremi rseczami, badf niesprawiedliwy i gfupi jak zawsze. Uragaja one i szydzf z ciebie, a pogarda día eiebie jest w nich przemagajaca. Jui one przebyfy wielki las (parter), a teras dojdf cié, w twych legowiekach. Jeíli siç one wydadzç ci sfemi, to widac* ie sa dobre; je.4li sai podobaja ci siç, to île, bo to znaczy, ie nie nie warte. Pfad za nie, a ja cieszyé siç bede, ie choé tym sposobem naraiam cié, na strate/' Nie dziwnego, ie Alarcoa obruszyf na siebie wszysikich, mianowicie caff rzesze, rntynowych pisarzy, azlachta zaá kastylijaka nie raczyfa stawaé w obronie Iodyjanina. O smierci Alarcona nie nie wiemy pewnego, nmarf podobno 1639 rokn, nie przestajac byé celem przeiladowan swych nieprzyjaciói. Jeszcze za jego iycia najlepsze ntwory innym przypisywano i pod nazwiskiem wieoej lubionych poetów drakowano. Nazwisko wiec Alarcona nietylko od póiniejszych, nieáwiadomych rzeczy, leez od wspófczesnych skazane byío na zapomnienie. Oprócz wiela pojedynczo, lab po kilkn drukowanych antik, ogfosH je Alarcon rasem w zbiorze nossacym tytal: Comedia» (Tom I, w Madrycie 1628 г., zawiera sztuk 8, a tom II w Barcelonie 1634 r. dwanaicie sztuk). W nowszych esasack ogólném wydaniem dsJef Alar cona zajmuje siç od roku 1848 Hartzenbusch. Alarcon pisaí we wssystkieh rodzajach owoczesnych dramatów, ssezególniej zaá celuje w rodzaju bohaterskim, w którym sa najznakomitsze utwory a; uwaiane: El tejedor de Segovia i Ga nar amigos, albo: La que mucho vale mucho chista (szczytna pochwafa przyjaini). MUtrzem okauf sie w kresïeniu charakterów, w tak swanych comedias de constumbres, czyli komedyjaen charakterystycznych, sa których twórce, nawet moie byd uwaiany. Z tego rodzaju najwiecej ea znane: La verdad sospechosa, (z której Hornel zrobif swego kfamcq, Menteur), i Las paredes oyen, dais" jeszcze grywana na teatrach hiszpanskich. Jako przejscie do komedyi na inírydze nanutej, uwaiaja: Antes que de cases mira loque haces, czyli Examen de maridos. Do najszczçiliwirj pomyálanych w tym rodsaju komedyi naleiy: Todo es ventura. Z trzech jego czarodziejskich komedyj za najlepas) uchodsi: La prueba de las promesas. Так zwanych autos Alarcon, jak siç zdaje, nie pisa!, cAociai áwie jego sztuki: El Anticristo i Quien mal ande en mal acaba, odzuaciaja siç mistyczno-ascetyezna. dftnotcia.. Cliociai sztuki Alarcona w naslçp»twie csaso gfówaie pries dramata Lopeza de Vega i Calderona przyémioae i ze sceny usan'ete insta Гy; to niemniej wszakie wraz z Tirso de Melina posostauie un najznaKomitszym i najaamodzielniejszym pisarzem swego czasa. Zreszty вяммяипмгм тип i. 20

Alaroon— Alarmlaol Alarcona moina uwaiaó jako trzymajacego drodek miçdzy wspomnionemi dwoma dramatargami, poniewai áwieioád, oryginalnoác i aifç twórcza Lopeza faczyf ж reflexyja, czyatoscia i sita organiczna Calderona. Plany równiei Catira i oryginalnie nakreálaí jak Lopez, a charakterystyka, opracowaniem szczegófów, przeprowadzeniem akcyi do áwiadomego, naprzód obmyilanego celu, wyrównywa Calderonowi; obu zad przewyiaza moie podniosfoscia moralnej idei i czystoicia dykcyi. J. Pr. Alard (Maryja-Józef-Ludwik-Jan-Franeiszek-Antoni), nader wziety i áwiatíy lekarz francnzki, arodzif sie. w Toluzie 1779 roku. W 15 roku iycia, jako pomocnik chirurga wstapif do wojska, lecz póíniej wyszedf z niego i poswiecif siç X zapafem grnntownej nance medycyny. W r. 1803 otrzymaf itopiei doktora w Paryzu; kolegowaí z Bichat'em, Cuvier'em, DumerU'em, Fouqnier'em, a w szczególnej iyl przyjaíni z Dnpnytrenem; zabraf równiei znajomosé z Lacépède'm, który zostawszy senatorem i kanclerzem legii honorowej, wybraf go na swego lekarza, a nastçpnie wyrobií ma miejsce naczelnego Iekarza w domach wychowania legii honorowej, mianowicie w Saint-Denia; na tej poaadzie pozoMal do ¿mierci, to jeat do roku 1850, majac wzietoid ogromna i powszechne powaianie. Alard niemale takte poloiyl xasfugi día nanki. Byl sekretarzem Towarzystwa lekarskiego emnlacyjnego, którego aiódmy torn aktów jeat jego redakcyi; kierowal redakcyja: Bulletin des sciences médicales, i przeloiyl waine dziefo James'a Hendy: Surtes maladies glanduleuses déla Barbade (1800); wydal: Disserta tion inaugurale sur la catarrhe de Гoreille (1803); Histoire de Гelephan tiasis des Arabes, (1806), dragie wydanie pitan tego z roku 1824 nosi tytuî: De l'inflammation des vaisseaux absorbants lymphatiques i t. d. z 4 tablicami; oraz: Du siège et de la nature des maladies, ou considération sur la véritable action du système absorbant dans l'économie animale, 1827, t. 2. Dwa te dxieïa na tém wieksia zaafngnja uwagç, ie naczynia limfatyczne, o których one traktaja, zaledwie od 100 lat sa wykryte i badane. Alard (Jan Delfín), skrzypek, ur. г. 1815 w Bajonie, czfonek konserwatoryjum paryzkiego, wydal sxkofe i wiele lubionych we Francyi kompozycyi na skrzypce, jak: fantazyje, waryjacyje, sztnki koncertowe i t. p. Od г. 1847 ustanowH publiczne zebrania dla pokojowej smyczkowej muzyki, w których klassycine dzieia mistrzów peryjodycznie bywaja wykonywane. Alaresla, strai przyboczna Chaganów Chazarakich, zfoiona z aamych tylko muznfmanów. Alarm, takie allarm, larmo, z wloskiego all'armc, znaczy wfasciwie znak dany wojska przez odgfos bçbna, traby, Iub wystrzal z dziala, do zgromadzenia aie, pod bronia w przypadka nag{ej trwogi; alarment jednak nazywaja takie sama trwogç, czyli zatrwozenie nagle przez nieprzyjaciela. W témto drugiém znaczeniu mówi siç о zaalarmowanym posteronka lab punkcie, о wszciçtym, o niespodziewanym alannie. W dawnej dobrej polszczyinie nie znano cudzoziemskiego wyrazu alarm, ale mówiono: trabiö, bebnic, dzwonid, uderzyó, bid na trwoge. — Alarm zwie sie takie oznaka trwogi w mieácie. Na poczatka XVI wieka w Кгаkowie, chcac zgromadzid zbrojnych mieszczan do odparcia nieprzyjaciela, bito w wielki miedziany beben, na wieiy 'koácioia Panny Maryi. Póíniej zastapiono go dzwonem i do dziá dnia zawiadamia on Krakowian о wezczçtym poiarze w miescie. Alarmiáol, tak siç nazywaja roznosiciele wieáci falszywych i szkodliwych, które sprawiaja nieapokojnosc, obawe, i zamieszanie w kraja. Ci, przekonani o rossiewania takich wieáci, zwykle surowa kare odnosza.

Alaryk — Alaska

307

Alaryk, król Wissy-Gotów z pokoleoia Baltów, korzystajac z smierci cesaría Teodozyjusza wpadi w 395 roku do Tracyi, Tessalü, Macedonii i Illyrii, spustoszyf te kraje ogniem i mieczem i zagrozif nawet Konstantynopolowi. RuGnas, rzadca i pomocnik cesaría Arkadyjuaza, wydaó musiaf Grecyjç na fup Alaryka, który silnç nafozyf kontrybucyjç na Ateny. Tymciasem wojska rzymskie pod dowództwem Stilichona wtarguçfy do Peloponezu ¡ otoczyfy Gotów, ale odwainy Alaryk przebil aie z jencami i fupami przez szeregi rzymskie i schronil siç do Illyrii. Arkadyjusz mianowaf Alaryka rzadca tej prowincyi. Wkrótce polém Alaryk wtargnal do górnych Wíoch w 402 roko; cesan Honoryjusz uciekf do Rawenny, a Stilichon zabiegl Alarykowi droge, porazif go na gfowç najprzód priy Pollencyi nad Tanarem, polém pod Werona i zmusif do odwrotu. Za poáreduictwem Stilichona zawarto pokój, na mocy którego Honoryjusz zobowiazal sie. wypfacié Gotosa 4,000 funtów zfota. Gdy jednakze cesan nie dotrzymaf traktatn, Alaryk korzystajac z ámierci Stilichona, wkroczyt do Wíoch, oblegl Rzym i zmusif Honoryjusza do podpisania nowych warunków pokoju. Cesan obiecal za plació 5,000 funtów zfota i 30,000 funtów srebra, ale i tego nie wykonaf, tak ie Alaryk po traykroé oblegaf Rzym; zniecierpliwiony nareszcie, zdobyf to mia■to i wydaf na fup barbanyñcom. Przez tray dni grabili Gotowie Rzym zniewieácialy, nastçpnie tai wycofali siç ze skarbami i jeñcami, daíac ku S усуIii. W drodze umarí Alaryk; Gotowie odwróciwszy koryto rzeki Bussento, pochowali w jej fozysku swfoki swego monarchy, przyczém zamordowali wszystkich jenców uzytych do tej pracy. Po smierci Alaryka panstwo zachodnie odetchnçfo awobodniej, aie nie na dfugo, gdyz droga do Rzymu otwarta jui byfa dla innych barbarzyñców. Alaryk П, król Wissy-Gotów w Hiszpanii i pofodniowej Francyi, syn Euryka, panowaf od r. 484 do 507, wkrótce po wstapieniu na tron wydal zbieglego do Tuluzy namiestnika rzymskiego, Syjagryjusia, królowi Frankó w Klodowenszowi; sa со jednak tenie odpfacajac siç niewdziçczuofcia, najechat go zbrojnie i w bitwie pod Poitiers wfasna reka zabif. Panstwo Wissy-Gotów «Incito wówcsas wszystkie prowincyje od Loary ai do Pireneów, dopóki król Ostrogotów, Teodoryk, krewny Alaryka, synowi jego Almanrykowi nie pnyszedf w pomoc i nie objaf nad nim opieki. Rzady Alaryka odznaczafy siç umiarkowaniem i ¿wiatfem; za jego panowania duchowienstwo katolickie odbyfo r. 506 znany sobór w Agde (ob.), a jeden z jego urzçdnikôw i kodexu Teodoiyjanskiego ufozyf prawa, które Mugo jeszcze w pofudniowej Francyi utreymafy siç w swej mocy. A LaskO (Jan), (ob. latki). âla>ka albo Alaksa, wielki pófwysep pófnocno-zachodniego pobneia Ameryki, rozciagajacy siç od 154a do 163° 45, dfugosci zachodniej. Dzieli od niego wyspç Kadjak zatoka Szelechowa, a pierwsza wyspç aleucka Unimok zatoka Isanahska. W staroiytnoáci zapewne wyspy Aleutskie (ob.) skfadafy kraniec pófwyspu Alaski i pnez gwaftowne trzçsienie ziemi od niego oderwane zostafy. Pófwysep Alaska naleiy do posiadfosci Kompanii Rossyjsko-Amerykañskiej. Na jego brzegach znajduja siç dwie wsi rossyjskie Katmaj i Sulchum, majace kommunikacyjç ladowa z redula Alexandrowska, nad rzeka Nuszagaka i jeziorem Ilumna. W zachodniej ciçsci mieszkaja Aleuci, którzy tu przesiedlili siç z wysp Sannacha i Ungi, dla dogodniejszego rybofóstwa i mysliwstwa; chowaja bydio re gate i drób, zajmuja stç ogrodnictwem. Pierwotni mieszkancy Alaski sa Aglegmiutowie, lud pocliodzacy od Eskwimejczyków, jezykien zbliiony do mieszkanców Kadjaku. Ludnoáó pófwyspu, wedfug popisu, nie przenosi 500, lecz w gfab* lade znacznie siç powieksza. Na pobrzeiu pofudniowém sa porty dogodne. Kajwyzsza 20'

308

Alaska — Alaxonowle

góra na tym pófwyspie nosi nazwisko Pawlowskiej, 6000 stóp nad powiericbnia mona; jest to wulkan lagasfy. Na póJwyspie Alaska xaajdaj| sie wydry neczne, lisy cierwone, niediwiediie cíame, rysie, rosomaki ¡ moóstwo jeleni. AlastOT, I) jeden i wodzów greckich pod Troja, syn Nestora ¡ Chlorydy. 2) Je den i eynów Neleusa, syna Neplunowego. 3) Nazwa jednego z czterech koni ciagnqcych wóz Plutona. 4) Przydomek Jowisza msciciela. Alaszer, aaiasto lareckie w Azyi mniejszej, staroiytne Filadelfija, które skutkiero trzçsienia ziemi zuisicioném loslafo za panowania cesaría Tyberyjusza; sfawne siedlisko jednego z kosciofów apokaliptycznyeh, leiy o mil 18 na wschód Smyrny nad пека Kogamus, cíe. scia w dolinie, cieácia na spadku góry Tmolos, na siczycie której winosifa sie niegdys warowna Akropolis. Dais* miasto to liczy tylko 15—18,0ü0 mieszkaíiców ; potetne ruiny swiadcia o minionej jego wielkosci. Alaonlckle góry, ("b. AlnAikie ijóry). Alava (don Miguel Ricardo de), general liisipañski, urodiif siej w Wittoryi w 1771 roku. Síuiyf z pociatku w marynarce hiszpart-kiej, potém zaá prie— aiedf do piechoty i dosfuzyí sie stopnia generala. Po abdykacyi Ferdynanda VII, Alava okazaf siç zraiu zarliwym stronaiklem konstytucyi, nadanej Hiszpanom przez Józefa Bonaparte, lecz juí w 1811 roku, widiac chwiejacy siç tron Jóiefa, przeszedf na stronç Wellingtona, umiaf priypodobaé sie tema wodiowi i priebywal w jego sztabie w charakterze kommisaria hisipaúskiego. Po powrocie króla Alava loslaí uwiçiionym, ale uwolniono go za staraniem atryja Etl:enarda,Inkwtzytora i mianowano posíem przy dwone hnllenderskim. Odwofamy w 1820 do kraju, Alava iostai rzadca Arragonii. Oáwiadczenie siç za konstytucyja zmusilo go do ucieczki, lostawaí prieto lat kilka na wygnaniu; uareszcie regentka Магуja Krystyna zawezwafa go do powrotu, poleciwszy ministrowi Mar tinez de la Roza. Alava wyslanym loatal w charakterze Ambassadora do Londynu w 1834 г., wrok póíniej do Par>ia, ale znudiony ciagfemi przemianami nada w gwej njciyznie, odmówií iadanej od nieiro nowej pnysiegi na konstytucyja. 1812 roku, zlozyl uñad i osiedlií siç w Paryio. Umarí w 1843 roku a wód w Barré gee. Alava, najbardziej poTudniowa z trzech prowincyj baskijskich Hiszpanii, liczy na powienchni SI mil □ okofo 100 tysiçcy mieszkañców i graniczy na pó/noe z Biskaja i Glipaukoa, na wschód z Nawarra, na pofadaie i zachód ze Stara. Kaatylija. Kraj ten jest poludniowém praedfuzeniem faAcucha gór Kantabryjskich, które pod naiwa specyjalna: Sierra-Alta, Montea de Aliuee i Sierra de Aranzaza pófnocna jego granice, opasuja. Rzeka Ebro przenyna w ciesci te. prowincyje, przyjmujac w siebie Zadorre, nad ktôrç leiy stolica Villoría. Dwie gíówne drogi od Burgos, rozdzielajace siç pod Poncorho, przekraciaja góry, stanowiac kommunikacyje z Bilbao, Toloia i Bajonna. Blukosé gór fagndzi upafy równiu i czyai klimat umi. r'towanym. W dolinach raadko bardzo padaja siiiegi, a grunt urodzaj* ny spriyja uprawie psienicy, kukurydty, wina, a nawel drzew oliwnych. BngacIwo Alawy stanowi) oprócz tego przepyszne lasy dçbowe, hodowla bydla, owiec i kóz, kopalnie ielaza i miedzi i niewycierpane irodfa snlne. Przyroda saina, zapewn:ajac mieszkañcom knraystanie z tylu swych píodów, wxywa ich do pracy i wpfywa kony>lnie na energije plemiennego ich c'iarakteru (ob. Baskowie); gónyste zaá pofoi.-nie kraju nadaje mu wysokie znaczenie militarne, o czéra priekonajy ostalnie xainieszki Karlistów w prowincyj ich baskijskich. AlaZOnOWlO, w staroiylnosci, pokolenie narodu scytyjskiego, na nbu braegach neki Dniepra zamiesikaíe, priez Herodota w ksiçdie IV opisane. Stale ich

309 siedziby, obnk Kallipidów, Iodo scytyjsko-greekiego, miedsy Dnieprem a Bohem, gdxie te rzeki najbardziej ka sobie zbliiaja sie, znajdowac elf musiafy. Alb (ob. Alp). Alba, jest to dlnga, biala (po heilte alba), plócienna szata, okrywajaca cafego kaplana ai do stop, sfuzaca w Koáciele katolickim przedewszyslkiém do ubioru liturgiczoego pod ornât, w którym kapfan msze éwiçtç odprawia. Uiywaja jej nietylko kapfaai i bisknpi, lees takze dyjakoni i subdyjakoni. Alba przypomina czystosé serca I niepokalane sumienie, z jakiemi sfu*dzy Boga do oftarza przystepnwad powlnni. „Ubiel mnie, Panie," mówi kapfan wdziewajac albç, „i oczysé serce moje, abym we krwi baranka nLielony, wiecznego wesela uiywaé laafaijf." Bywafy alby wyszywane bogato, przezroczyste na dnach kolorowych, z szerokiemi pasami albo falbanami a dolu i przy rçkawach. Alba lODga, najdawniejsze miaste w Lalium, na poludnie od Rzyma, zbudowane wedlug podania przez Askanijussa, syna Eneasza, a zburzone przez Tulla Hostylijusza, trzeciego króla rzymskiego. W miejscu jego znajdaje siç dzi&iejsze Albano (ob.). Alba, willa, folwark, pod Nieswieiero, nlabione miejsce ksiecia Karola Radziwilla zwanego od przyslowia: Panie Kochanku. Zlad to, przyjaciele tego ksiçcia przybrali nazwç AlbeAczyíów, i nosili szczególny mundur barwy Radziwiflowskiej dla odznaczeniu sie i jawnego fwiadeclwa ie naleia do stronnictwa ksiecia Karola. Z jego ámiercia zniknçli takie Albeñczykowie. Alba (Ferdynand Alvarez de Toledo kMaie), minister stanu i dowódzca wojsk Karola V i Filipa II królá hiszpanskiego, urodzil sie, w 1508 r. Wychowany pod okiem dziada swego, Fryderyka de Toledo, w mlodzienczym wieku walczyl jui pod Pawija, gdzie mu powierzono strai nad Franciszkiem I, wzrçtym do niewoli. Szczçâliwe odznaczenie siç Alby w wojnie z Algierern, Tunisem i Francyjq, aje ábalo inn tytul ksiaiecy. Karol V, nie wierzac jednakie w wojskowe talenta Al by, niechçtnie mu powierzyf dowództwo w kampanii przeciwko Elektorowi Saskiemu i to wlasnie najwieeej sie przyczyniio do poiniejszych zwyciçstw mlodego wodza, który atañí siç przedewszyslkiém przekonaé swego Monarchy, o ile lie, na nim pomylil. Ale prawdziwy Charakter Alby wykaza? siç dopiero póíniej w Niderlandach. Ta nieszczçiliwa kraina przedstawiafa wówczas najsmutniejszy obraz niefadu i zamiçszania z powodn sporów i ucisków religijnych, i niemafo przyczyniala kfopotów Eílipowi II. Alba poradzif mu uijc srogosci i gwaítów, zgodzil siç przyjaé obowiazki doradzcy przy kiiçiaie Mafgorzacie, Regentee Niderlandów i uwiecznil swe imie okrucieústwem bez granic. Zaprowadzono tak nazwana „Rüde Krwaaq," w k\órej prezydowal sam Alba, a potém znany z swej srogoid Don Juan de Vargas piastowal przez dfugi czas tç ohydna godnoác". Rada skasywafa na ámieré, bez litoíci, kaidego obywatela podejrzanego o najmniejsze przewinienie w rzeczaeh wiary, a poniewaz kara smierci poeiagala za sob; konGskatç raajatku, podejrzenie padalo zwykle na najbogatszych Niderlandczyków. Hrabiowie Egmont i Hoorn, i tysiace innych najznakomitszych obywateii zginefo na rusztowaniu, 100,000 Niderlandczjków wydaWo siç z kraju a reszta rzucila siç do broni, powstajac tlumnie przeciwko nienawistnym Hinpanora. Zapalifa siç sroga wojna; Alba przewidujac smntny koniec swych rzadów wyjechal z Nlderlaadów w 1573, chwalac siç, ie podezas swego pobytu w tym kraju, podpisa! wfasnorecznie 18,000 wyroków émierci! Potwór ten umarf w Lizbonie dnia 11 Grudnia 1582 roka. Albaoh (Józef Stanislaw), urodzil siç w Prezburgn, 1795 r. Watapil do zakonuFraneiszkanów; wysViçcony na kaplana, miewal od r. 1626 w koiciele fran

310

Albaoh — Albaol

eiszkañskim, w Pende, kazania w jçzyku niemieckim, które mo zjednafy przezwisko „Lacordair a anstryjackiego." Z powoda choroby chronicznej musiaf zauiechaé obowiazków kaznodtiei ku powszechnemu ialowi. Niemniej jak wymovra kodcielna, zyskaf chtubne imie, jako autor wielce szacowanych dotad dzieí duchownych: Heilige Anklänge, Gtbethe für katholische Christen (Pesth 1828; do r. 1850 wyszto jedenaácie edycyj tej ksiazki do naboienstwa); Erinnerungen an Gott, Tugend und Ewigkeit in Predigten (Pesth, 1831 г.). Opuácivrszy kazalnicç, osiadl w wçgierskiém mieicie Eisenstadt (po wçgierska Kisz Marten), i poswiecat sie. szczególniej naокот geogralii i botanikl. Wydaf : Geographie von Ungarn (Pesth, 1834 Г.); Mathematisch-physische und politische Geo graphie (tamze). Albaoiol Albaglnl (Karol), rzezbiarz wziety w Rzymie. Jego roboty sa pomniki Czackich i Krasinskich, w Dunajowcach na Podóla z r. 1810. AlbftD (àwiçty), pierwszy mçczennik w Wielkiej Brytanü, iyl, jak przypuszczaja, za cesarzów Aurelijana i Probusa, ai do czasów Dyoklecyjana. Gdy éciganego od przeáladowców ksiedza przyjaf do siebie, i zamieniwszy z nim odziei swoja ocalif go, rzadca kazal go srodze chfostaé, a potém ¿ciad : со nastapifo okoío r. 287. Pamiatka jego obchodzona jest dnia 22 Czerwca. Ciafo àwiçtego przeniesiono do opactwa Benedyktynów, gdzie póíniej powstafo znaczne miasto pod nazwiskiem jwiçtego Albana. Uwaiaja go za pierwszego mçczennika w An gin poniewaz najwiecej siç wsfawif, tudziei ie niewiadome sa ¡miona tych, którzy przed nim ponieíé mogíi meczeíistwo. AlbanenoZykOWlO, Albanenses, heretycy, którzy powstali okoío r. 796 i trzymali siç po wiekszej czçsci bfçdôw manichejskich. Twierdzili takie, ie Jezus Chrystus przyniósl cíalo z nieba, ie zatém nie byf prawdziwym czïowiekiem, nie cierpiaf meki, nie umarf i nie zmartwychwstaf ; ie nie byfo ani jednego sprawiedliwego przed nim; ie dusze przechodza z ciaia jednego do drugiego, i ie Bog nie tworzy dusz nowych. Zaprzeczali grzechu ámiertelnego, potrzeby chrztu, istnienia piekfa i utrzymywali ie áwiat istnieje wiecznie. Albanl. Jestto nazwisko bogatej i sfawnej rodziny rzymskiej, której pierwotna ojczyzna byfa Albanija. W XVI w. rodzina ta uchodzac przed Turkami, schronifa siç do Wfoch ; tutaj podzieliia siç na dwie linije, z których jedna osiadîa w Bergamo, druga zas w Urbino. Szczçâliwém byfo zdarzeniein, ie którys z Albanich przywiózí papiezowi Urbanowi VIII wiadomosé upragnion; o zdobyciu mlasta Urbino, ztad poczatek znaczenia historycznego rodziny, a wpiyw jej jui przewainy na sprawy panstwa rzymskiego od czasu, kiedy Jan Francisiek Albani zostaf papieiem pod imieniem Kiemensa XI, (1700— 1721 г.). Odtad rodzina ta wydafa w'eta kardynaíow,protektorów sztuki i literatury, nawet ministrów. Kilko z Albanicli weszlo w stosunki bliisze z Polska, a nawet powiedzieé moina*ie przez cafy v uk XVIII spr. « y polskie w Rzymie od nich gfównie zaleiafy gdyz tak siç jui trafiafo.ie jeden po drugira bywali protektorami rzeczypospoiitej, u Stolicy Apostolskiej. Wyinieuimy ich tutaj kolejno: Horacego Alberta, rodzonego brata Kiemensa XI, byli trzej synowie to jest: — Annibal urodzif siç w Urbino 15 Sierpnia 16S2. Mfodziuchnym jeszcze bedac, wysfany byf przez Kiemensa XI do Wiednia, w celu pogodzenia cesarza z Rzymem, со mu sie szczesliwie powiodfo, w 1709 r. Zostawszy nastepnie kardynafem, wziaf wainy urzad kanierlinga kosciofa rzymskiego wr. 1719. Byf protektoremPolski jeszcze wr. 1717 i w r. 1733, kiedy aprawil w Rzymie wielkie exekwije, na obcliodzie pogrzebowym za dusze Augusta II króla polskiego, w kosciele à. Klemense (21 Maja): katafalk ukfadano z rysunków Filipa Barrigioniego sfawnego arlysty, rysunki te potém wyszfy

Albani

311

w Rzymie w piçkném dxiele w r. 1733 pod tytulem: ßagyuaylio delle tolenni etequie i t. d. Opis dziela xnajduje siç w Ikonotece Kraszëwskiego. Znajdowalo aiç na tej pogrzebowej urocsyatosci kardynalów 25-ciu, przyjmowal ich prxy drzwiach koácielnych na ezele mfodzieiy polskiej Paget, ajent rxeczypospoplitej; éwiateí byfo gçsto jak na illuminacyi, kosciól cafy obity suknem cxarném ze zlo— tym galonem po brzegach. Kosztowalo to wszyatko kardynala 2000 szkudów rxymekich, t. j. 20,000 zip. Opis obrxçda podaje ówczeany „Kuryjer polski." Kardyna( ten zebraf piçkna biblijotekç, wspanialf galeryjç obrazów, gabinet numixmatyczny, które-to wszystkie osobliwosci opiaaf Venuti (2 tomy, w Rzymie 1739 г.). Póiniej bogactwa te Albanich prxesxfy do zbiorów watykañskich i stanowify jedna z najcelniejszych ozdób biblijoteki. Sam Albani pisa! i drukowaí, przytaczaja dsiefo jego: „Memorie concernenti la città di Urbino" na dowód znakomitej erudycyi ; wysxlo w Rzymie w r. 1724. Ze to byf wielki przyjaciel Polski, dowód xnaleilismy w naszych gazetach pisanych z czasów jui Angosta III ; kilka razy ponawiaía siç tant wiadomoáé, ie kardynaf chce odwiedxié Polskç, ie siç do niej ciagle wybiera, do czego jednak nie przyszfo. Czfowiek oddany wyíacxnie naukom i sxtukora, íeby mógl siç wiçcej pracy nlnbionej poáwiecid, za Benedykta XIV jai opuscil Rxym i przeniósl siç па miesxkanie do swojego biskupstwa w Urbino, gdxie zakouczyl iycie 21 Wrzesnia 1751 r. — Albani (Alexander) brat rodxony Annibala, ur. siç 19 Paídziernikika 1692 r. Na wyraine zadanie Klemenaa XI, wxial duchowna sukienkç, ale go jui nastçpca tego papieia, Innocenty XIII, mianowaf kardynalem. W r. 1720 zostal nuncyjuszem w Wiedniu, gdzie tyle zyakal wzglçdôw, ie go póíniej Maryja Teressa zrobifa peínomocnym posfem swoim w Rzymie i protektorem Aostryi. Zapalony wielbiciel jezuitów, naleial do wielu wainych spraw zalatwianych na ówczesnym dworxe rzymskim i wpíyw wywieraf niemaly. Siedl tez w slady brata swojego со do zamifowania sztnk i nauk. Zbudowat día zbiorów rodzinnych wspaniafa willç przed Porta Salara i wille. te, jako tei pafac Albanich przyatroit w arcydxiela, do których uporxadkowania cxynnie mu dopomagali Winkelmann, Marini, Pea i Zoega, wreszcie Menga. Zbiory te sxcxególniej za jego czasów celowaíy w zabytki staroiytnoici greckich i rsymskich, biblijoteka zas síawna byla w Europie. Ten kardynaf Albani byl takie protektorem polskim, pod koniec panowania Angosta III (1759 г.), ale nie wytrwaí na tym urzedxie do smierci, która nastapiía 11 Grndnia 1779 r. Cxlowiek to niezmiernie czynny, chociai nie nie pisa!. Któryá z tych dwóch kardynalów wielki wpíyw wywieral na konklawe z r. 1740, w díugiém bardzo bexkrólewia, od Lntego ai do Sierpnia. Byl glow; tak naxwanych kardynalów zelantów, któ rych mial pod sob; 19-stu, ci rano i wieexorem dwa razy dziennie prxysiegali, ie síowa sobie nawxajem dotrzymaja. Wywolalo to powszechne oburzenie, to obalalo de facto .wolna elekcyja, ale mimo to, jedynie z porozumienia siç Albanich z partyj; Corsiniego mogla wyniknaé zgoda; kardyna! Corsini albowiem chcial mieé papieia przychylnego, gdyi siç obawial losn poprxednika swojego kardynala Coscia. W койси Lipca utrxymalby siç jui kardynal Aldrovandi, gdyby nie Albani, który procès jego i Alberoniego dawniejszy, kaxal wyjaé z akt i tém popsul wszystko. Kardynal Quirini, wydal podówczas pismo namiçtne z tego powodn, Aldrovandi zas ustnie zrzekl siç kandydatury dla lego, ieby usunad powody do nowej zwloki. Corsini który otrzyma! to zrzeezenie siç, proponowal wtedy kardynala Colonna-Sonnini, tylko со mianowanego, aie zoatal papieiem Lambertini.—Al ban! (Karo!) éredni brat, który иг. siç w r. 1687,jeden byl со poprowadxil dalsxa Hnijç Albanich, nie poáwieciwsxy siç stanowi duchownemu. Kupil w r. 1715 maie miasteczko i zamek Soriano w panstwie koicielném leigce od ksiaiat d'Atteins. la

312 nocenly XIII ziemte te podniósf na stopien ksiestwa i prsyzoaf Karoiowi godnoié ksiaiçca w r. 1721. Tea zafoiyciel dynastyi Albanich amarf uiedfugo potém, w r. 1724 jeszcze mfodym, przed brada», liaija jego w prostej liaii skoúczyfa ab) na wnukach jui wXIXwieku.—Alb&Ol (Jan Francissek),syn Karola, nosif imioaa chrzestne takte jak Klemens XI, nr. sie. zas tjlko со przed jego ámiercia 26 Lntego 1720 r. Mfodziuchny zostal kardynafem tytufu i. Klemense, w r. 1747 ¡ póíniej biskupem Sabiny. Mifa powierzchownosé, rozam inanka dafy ко wkrótce poznad. Goraco obstawaf za jezuitami, ztad wpTyw jego w Rzymie. Kiedy przyjechaF do Rzyma ksiaie. stolnik litewski z obedyjencyja od Stanisfawa Augusta w r. 1765 kardyoaf wprowadzaf go na pokoje, karete, ma swojf posfaf na wjazd ¡ tysiace innych oswiadczaf grzecznosci. To byfo powodem, ie rzeczpospolita w ybra/a go na protektora swojego, za poparciem mianowicie ksiecia prymasa i podkanclerzego Mfodziejowskiego. Powziçto jeszcze to postanowieuie za bytaosci stoloika w Rzymie, na skutek jego doniesieú arsedowych, ale z nominacyja wstrzymano aie. ai do powrotu ksiecia, który jeszcze w lecie oastapif. Wreszcie nominacyja Ц król podpisal na dniu 8 Listopada 1765 r. razem z listem do kardyaafa sekretarza stanu Torregianiego. Nastçpnie mianowany opatera bledzowskira w Polsee zakona cystersów i pozwolono mu w г. 1783 wzisé za koadjutora do tego opactwa ksiedza Ghigiottego (ob.). Ostatni to byl kardyoaf protektor pol•ki. Nieprzyjaciel francuzów i nowego porzadka rzeczy, który uastawaf za czasów rewolucyi, aciekf przed niemi z Rzyma, naprzod do swego opactwa la Grotta, potém do Neapolu, zkad zawsze przed Francuzami udaf sie. do Wenecyi, gdzie naleiaf do elekcyi nowego papieia i najwiecej sie. potém do tego przyczynif, ie Pius VII powrócií na Iron papieski, wtedy i kardynaf powrócií do wieczaego miasta, gdzie byf sprawiedliwy i wyrozumiafy día stronników systematu fraocuzkiego. Od r. 1774 byf biskapem miast Ostia i Velletri, csyli dziekanem dwietego kollegijum. Umarf we Wrzeiniu 1803 r. Zarzucaja. mu, ie zbyt polegaf ua zdaaia swego ulubienca, Mariano.—Alb&nl (Józef), synowiec ostatniego, ksiaie, urodzif sie, w Rzymie 13 Wrzesnia 1750 r. Byf synem Horacego Franciszka, narodzonego w r. 1717 i Anny Matyldy ksieiniczki Alderan de Massa i Karrary, która пазЦpifa 30 Lipca 1792 r. Po smiercJ ojea objaí ksiestwo dziedziczne, w lat pied po tém straeif matke, г. 1797. Kardynafem dyjakonem loataf za Piusa VII, 23 Lutego 1801 r. Dotad mfodoád spedsaf na próinowaoiu najwiecej zajmujac sie, muzyka. Ale z potrzeby wzigf sie, do pracy i rozwinaf w sobie znakomite zdoluoáci. Jak cala rodzina, tak i Józef byli za Austryja przeciwko Francyi. Kiedy w г. 1796 znajdowaf eiç w Wiedniu día spraw koíciofa, Francuzi przejçli przypadkiem jego listy pisane do kardynafa Cusca i zfoiyli je przed dyrektoryjatem; tea wypadek byf gfównie powodem do tego, ie zerwali póíniej zawieszenie broni i zajeji zbrojna reka panstwo papiozkie. Na tej zamianie stracif wiele Albani, bo wszystkie dobra swoje i dochody; pafac jego byf splondrowany i zrabowany. Przeniosf sie od iad na stafe mieszkanie do Wied nia i przesiadywaf tam ciagle ai przez lat kilkanaácie. Dopiero w r. 1814 powrócií do Rzyma, Leon XII mianowaf go legalem w Bolonii. Przyczynif sie, potém Albani wiele do wyboru papieia Piusa VIII który przez wdxlçcinosé powofaf go w r. 1828 na sekretarza stauu. Na tym urzedzie siedziaf krótko, to jest do Listopada 1830 г. Gdy w r. 1831 wybnclify niespokojnoáci w panstwie papiezkiém, wysfany byf Albani jako apostolski komissarz i wojskiem do Bolonii, ale nie mógf sobie dad rady. Zaifdaf wiec pomocy od Austryi i powrócií do Rsymu, niechcac nawet sobie sadad trudu zaprowadzenia nowej organizacyi do Bolonii. Byf w owym czasie jeszcze sekretarxem brewiów aposlolskich, biblijotekarzem swiçtego kosciofa, prefektem kongregacyi konsulty

Aftud

3)3

i Liuretany. Wkrótce zfoxyl te wszystkie nnedy i xostaf legalem prowincyi Ur biao i Pesero. Wyjechawszy na miejsce nowego pobytn, nmarl niedfugo w Pese ro 3 Grudnia 1834 г., átame przeszto 80-letni. Na mm zakoAczyfa sie. ta linija ksiaiat Albanich, przetrwawszy zaledwie со nad wiek jeden. Kardynal albowiem mía? dwóch braci, starszego od siebte Karola, który narodzony 25 Wrzesnia 1749 roku, byf radca tajnym w siuzbie aastryjackiej i wielkim mistrzem dworu arcyksiecia Francisika, i Filipa narodzonego 20 Lipea 1766 r. Ten mfodszy iyl bezienny, starszy zai nmarl 19 Marca 1811 г., zostawiwszy wdowç Teressç hrabianke Casati i dwie z nie] córki, z których jedna poesía za mai za Ludwika markiza Paulucci, druga zas zostala panna. Jednoczesnie z kardynafem umari brat mfodssy i obiedwie ich synowice; odtad jai w kalendarzyku Gotajskim na rok 1836 niema nawet wapomnienia tej rodsiny tyle sfawnej i znaczacej. Biblijoteka i zbiory wszelkie Albanich, wraz z caíym ich majatkiem przessta wtedy na wfasnode* hrabiny Castelbarco, jako córki ostatniej ksiezniczki z Albanich oaiadfej w Me— dyjnlanie; biblijoteka ta byfa zupefnie prywatna i w wielkim nîefadzie, wtenczaa kiedy ja zwiedzaf przed niedawnemi laty uczony nasz Alexander Przeidziecki, katalog spisywano na nowo día sprzedazy. Przeidziecki znalazf w niej jedynascie numeró w poUkieh, o czém obszemiej w jego: ,,Wiadomoici biblijograficxnej" str. 93. Najwiecej znalazfo sie tam akt do spraw polskich z czasów panowania Kiemensa XI z Albanich, listy Augusta II, Lesxczynskiego, Çobieskich 1 1. d. Z dawniejszych papierów znalazly tie. instrukcyje dla wyjezdiajacych do Polski nuncyjuszów, jako to Simonetti i Torresa z г. 1606 i 1621, sa zreszta relacyje kilku nunc\juszów, Lippnmana, Ruggieri i t. d., relacyje dwóch negocyjacyj Bonifacego Vanozzi z Janem Zamojskim i t. d., kilka mów i rozpraw. Zabytkî te i раГас opuszczone przez dawnych dziedziców, najsmutniejsze przechodziiy koleje; pafac staf odwiecznemi pustkami, opadaly w nim freski i gsymsy, usuwafy -sie, posadzki. wylatywaly szyby, wresxcie w ostatnich czasach biwakowali w nim Francuzi i do szczetu zniszczyli. Dom Castelbarców postanowif wresxcie zbyé sie, niepotrzebnych sobie szpargafów. Biblijoteka w r. 1857—8 wystawiono nasprsedai droga licytacyi i rosproszyla si§ po rekach. Paiac dzisiaj na ulicy Quettro Fontane pofoiony, kupila królowa hiszpanska Maryja Krystyna, keieina Rianzarez i wyszfo mu to na dobre, gdyz nowa wiaáíicielka poswieciía dwa milijony blisko na odrestaurowanie palacu: oprócz scian i sklepieñ przyszfo wszystko naprawiaó od poczalku, wykonczaja obecnie gmach ten, który ozdobiony z królewskim przepychem stanie sie. najwspanialszém mieszkaniem w Rzymie. Archiwura jeszcze tyiko z odwiecznemi pargaminami, z bullami papieiów, nadaniami królów, wfasnoreczna korrespondencyja najznakomitszych w Europie ludzi XVII i XVIII w., nie sprzedane, targ albowiem jeszcze niedobity, pomiedzy wíascicielami a zawiadowca biblijoleki watykaúskiej, Theinerem, który ofiarowaf zbyt mala summe, île zastosowana do fakomstwa Castelbarców. Zdaje sie przeciez, ¿e przejdzie to prçdzej lub póíniej na wfasnosé Pañstwa Koscielnego. Jul. В. Albanl (Francesco), malarz szkoly boloñskiej z epoki Carracci'ch, urodzony w Bononii 1578 г., wspófuczeii, nastçpnie wspóTzawodnik Guida Reni, zostawif przeszfo 50 wybornych obrazów koscielnych, póíniej zwrócií sie, do przedmiotów mitologiczuycli i sielankowych, z których najcelniejszemi sa jego obrazy czterech pór roku.— Z drugiej ¿ony swojej, Albani miaí 12 dzieci nadzwyczajnej pieknosci, które síuiyíy mu zwykle za wzory do amorków, aniofków i t. d., со wszakíe el а Го siç powodein zbytiiiej w utworach jego jednostajnoáci. Znawcy zarzucaj; mu, pnmimo wysokiego wdzieku, brak energii i iycia; w kompozycyjach swo ich czestokroé raczej bywaf poeta nii malarzem. Umari 1660 r. w Bolonii.

314

Alban! — Albania

Alban! (Maciej), sfawny fabrykant skrsypiec w Tyrolu, iyl w polowie XVII wieka. Instramenta jego, podziádzien jeszcze nader poszukiwane i przeplacane, odznaczaja sie. tonem czystym i ápiewnym ; poznaé je moina po napisie : Mat th iat Albanus fecit in Tyrol Bulsani 1654. Albania, prowincyja Turcyi europejskiej, obejmujaca okofo 700 mil □ powierzcbni, graniczy na pófnoc z Czarnogórzem, Bosnija, Serbija, na wschód z Ma cedonia i Tessalija, na polndnie z królestwem Greckiém, na zachód z morzami Joñskiém i Adryjatyckiém. Niedaleko wschodniej granicy wznosza siç szczyty gór Bora-Dag i Pindus, z których pierwsza jest czeácia pasma Czar-Dagu. Balej ku zachodowi ciagna sie równoodlegfe íaiícuchy gór Kandawskich, zfoione z jednej strony z rozciagfych pfasko-wzgórzów, z drugíej spadajace tarasowato ku brzegom, tworzac trujace wyziewami swemi bagna i laguny. Poíudniowa cze,áé Pindu olaczaja gfebokie kotliny, podczas gdy zachodnie jego ramiona gubia siq w dziko-chaotycznych górach Ñizszej Albanii, czyli Epirn, dosiçgajacych miejscami wysokoáci 4—5 tysiecy stóp. Znaczniejszemi rzekami Albanii sa: Bojana, Drin czyli Deil, Skombi, Wojussa, Acheron, Arta i wyisza czesé Aspropotamos. Z jezior godniejszemi sa wspomnienia: Bojana, Ochri i Janina. Przecudny klimat, miarkowany blizkoácia gór i morza, wzywa mieszkañców do uprawy gruntu, lecz niemal wszedzie nadaremnle. W czçàci pófnocnej cafa nprawa ogranicza siç na kukurydzy ; w innych zbieraja ryz i jeczmien, wizçdzie zas* po górach liczne pasa sie, trzody. Wieksza juz rozmaitosó píodów napotyka sie, w Epirze, gdzie doliny obfituja w morwy, drzewa oliwne i róino-owcowe tudziei w winnice i plantacyje kukurydzy, podczas gdy grzbiety gór nieprzebytemi pokryte sa lasami. Dalej jeszcze na polndnie rosnaéby mogfy nawet indigo, ryi i baweína, gdyby gnuéaoáe* krajowców nie stawala temn na zawadzie. — Mieszkartcy Albanii, wliczbie okofo 1,900,000, stanowia odzielny naród Albanezów czyli Arnautów, zwanych щ jezyku krajowym Skypetarami, to znaczy osiedleñcami gór. S§ oni potomkami staroiytnych Illirów, pomiesianycb z Grekami i Síowianami, i nie naleíy braó ich za jedno z Albaúczykami nad morzem Kaspijskiém. Dzielne to i peine energii plemie, górali na wpól jeszcze dzikich, podobne jest do boju, lecz takze do ra~ bunku i kradzieíy, któr$ nawet uwaiaja za cnotq i sami ztad przezwali ai<¡ kleftami (ztodziejami). Mieszkañcy pobrzezy zapalaja niekiedy zdradüwe ognie, día zwabienia statków w miejsca niebezpieczne i zabrania potém ich (adunku ; mimo to jednak w ogólnosci sa biedni. — Niewiasty albañskie wioda iywot pracowity i twardy, gdyi caíy prawie przemysl miejscowy znajduje siç w ich rçku. Albanez jest otwartym wzglçdem przyjaciela, lecz skrytym i podstepnym wzgledem mo lí; panujacym charakteru jego rysem jest msciwosé, która czestokroé przechodzi w zemste dziedziczna. Niegdyá wszyscy niemal mieszkañcy tutejsi byli chrzescijanami; ale po ámierci ostatniego ich ksiaiecia, bohaterskiego Skander-bega i ujarzmieniu kraju przez Turcyjç, znaczna ich czesé przeszla na wiare mahometañska. Ku potudniowi, w urwistych dolinach Achefonu, mieszkaja Sulijoci, plemie bitne i odwaine, wslawione nporczywa swa walka przeciw Ali-Paszy. Ku pófnocy, miçdzy rzeka Drin i morzem, jest siedziba walecznych Mirditów, wyznaj?cych wiarç katolicka, którzy dotychczas z mieczem w rçku obronié potrafili wolnosó swa i wyznanie. Albanija dzieli siç na paszaliki Janiny, Ilbessanu i Skutari. Miastami jej znaczniejszemi sa: Durazzo, Awlona, Parga, Skutari, Ilbesson, Berat, Arta, Perserin, Ochri i Janina. Szczegóíowa, lubo nie zawsze gruntowna wiadomosé o Albauii i jej mieszkañcach daje Cypryjan Robert, (nastepca przez czas jakis Mickiewicza na katedrze literatury sfowiañskiej w Collège de France) w dziele swém: Let Slavet de la Turquie (2 tomy, Paryi 1844). — Staroiytni nada-

Albania — Albany

315

«rali takie miano Albanii krainie azyjatyckiej, potoionej miçdzy Iberyja i morzem Kaspijskiém, gdzie dziá leiy Szirwan i Dagestan. AlbaDO, miasto w panstwie Koácielném, nad jeziorem legoi nazwiska, о pare, mil od Rzymu i otoczone willamí bogatych jego mieszkanców, zbudowane jest w miejscu zbnrzonej Albalongi (ob.). W poblizu jego znajduja sie szczalki staroijtnego amfiteatru i grobowca budowy etrnskiej. Ludnosó wynosi okolo 5,000 dosz. — Jezioro Albanskie (Lago di Albano) jest okragfa kotlina wygaslego wulkanu, majaea. obwodu przeszlo mile i miejscami do 1,000 stóp glçbokoàci. Na wschodnim jego brzegu wznosi siej góra Monte-Cavo (w staroi. Mons-Albanus), z roslegfym i wspanialym widokiem, na której szczycie stala kied)S* áwiatynia Jowisza. — Sfynne sa takie lomy albanskiego kamienia, zwanego Poperino. Albans (ksiçina de St.), aktorka angielska, z domu panua Mellon, talentem i piçknoicia zjednala sobie milosé bogatego bankiera londynskiego, nazwiskiem Coutts, po áraierci którego, gdy zostala jedyna jego spadkobierczynia, zaélubif ja lord William Aubrey de Vere Beauclerk, dziewiaty ksiaiç de St. Albans. Umierajac roku 1837, loatawil oprócz udzialu w domu bankierskim Coutts çt Сотр., blisko dwa milijony funtów szterlingów (przeszfo 80 milijonów zip.), w dobrach i w gotowiznie, które zapisaïa pannie Angelice Burdett, najmfodszej córce zmarlego w 1844 roku czfonka parlamentu, sir Franciszka Burdett, która przez to zostala najbogatsz) dziedziczka w Wielkiej Brytanii. Ksiaiç St. Albans otrzymal tylko 10,000 funtów szterlingów rocznego doiywocia. Pomiçdiy ubiegajacymi siç о rçkq panny Burdett, wymieniano w swoim czasie ksiecia Norfolk i ksiecia Ludwika Bonaparte, dzisiejszego cesarza Napoleona III. Albany, stolica i siedlisko wladz stanu Nowego-Yorku w Ameryce Póínocnej, na prawym brzegu rzeki Hudson, pofoieniem i írodkami kommunikacyjnemi jedno z najbardziej kwitnacyeh miast Unii, poiaczone jest z miastem Nowym-Yorkiem koleja zelazna. i niezmiernie oiywiona iegliga parowa na Hudsonie, który ai do Albany spfawnym jest dla okrçtôw о 150 beczkach obejmu. Albany liczy przeszfo 50,000 mieszkanców, ma akademije, lekarska, kilka towarzystw uczonych i sztuk piçknych, banki kupiecki i miejski, muzeum i arsenal. Kapitolijum w Al bany, po takimie gmachu w Washingtonie, najpiçkniejszym jest budynkiem publicznym w Stanach Zjednoczonych. Miasto to, zaloione r. 1623 przez Hollendrów pod nazwiskiem: Fort Oranien, po objçciu kraju tego przez Anglików, na czesé ksiecia Yorku otrzymalo dzisiejsza swoja nazwe. Albany czyli Albaln, pierwotna nazwa calej Szkocyi, pózniej ksieztwa obejmujacego okrçgi: Athol, Glenurchy i i Breadalbane, które stanowüo apanai jednego z czfonków królewskiej rodziny szkockiej. Pierwszym ksiçciem tego na zwiska byl Robert Stuart (um. 1420) syn Roberta II, którego linija mçzka wygasla 1460 roku na Henryku Stuart. Alexander Stuart d'Albany, drugi syn Jakóba II, króla Szkocyi, dal poczatek nowej linii tych ksiaiat ; wygnany nastçpnie przez brata swego, Jakóba III, umarl 1485 we Francyi. Ostatnim ksieciem z tego domu byl Jan Stuart, syn poprzedzajacego, ten sam który wstapiwszy do sluiby Ludwika XII, towarzyszy! mu do Genui, pózniej powrócil do Szkocyi, gdzie zoatal (1516 r.) namiestnikiem królestwa. Nastepnie z Franciszkiem I królem Fran cyi odbywszy kampanijQ wloska, po nieszczçsliwej bitwie pod Pawija, wrócil do Francyi i umarl tamie 1536 r. — Prétendent Karol Edward Stuart przybral równiei tytul ksiecia d"Albany. O malionce jego ob. poniiej. Albany (Ludwika Maryja Karolina, hrabina), malionka pretendenta do korony angielskiej, Karola Edwarda, wnuka Jakóba II, urodzila siç w 1753 roku. Ojciec jej, ksiaiç Gustaw Adolf Stolberg-Gedern, zginal w 1757 roku w bitwie pod

316

Albany — Albendorf

Leithes. Ksieiniczka wyszfa za mai w 1772 r. i otrzymafa tytuf hrabiny Albany, a meide to byfo bezdzietne i tak nieszczçsliwe, ii postanowifa schroaie* siç do píerwszego lepszego klasztoru, aby uwolnic siç od meia, który wkrótce nmarf z pijanstwa w 1780 roko. Riad francuzki wypfacaf hrabinie Albany po 60,000 liwrów rocznej penayi, która pobierafa we Florencyi, gdzie átale przemietzkiwala. Ta nieszczçsliwa niewiasta przeiyfa cafa swa rodzinç i timarla dopiero w roka 1824 (ob. Alfieri). Albatany, AlbatentU, lab Albategnlas (Mohamed-Ben-Geber-Ben-SenanAbu-Abdallah), nazwany od miejsca urodzenia Batan w Mezopotamü ; w imienia kalifów Bagdadu zarzadzal Syryja i w Antyjochii lub Rana trudnil eiç spostrzeieniami astronomicznemi w koncu IX wieku naszej ery. Síusznie przezwano go Ptolomeaszem Arabów; dziefo albowiem jego obejmnje сaiy zbiór prae szkofy bagdadzkiej, podobnie jak Almagest przedstawia ostatni wyraz odkryc* ezkoíy alexandryjskiej. Lalande nazywa go jednynt z najsfawniejszych astronomów. Wszyscy pisarze, od piçtnastego do obecnego stulecia, zajmujacy siç historyja nauk u Arabów, przypisywali Albategniuszowi wszystkie odkrycia tego narodu w astronomii, od lat kilkunastn dopiero przekonano ele, ie nie wszystko jest jego wlasnoscia; niesfuszném sie takie okazafo twierdzenie Delambra, powtórzone przez innych, jakoby Alfraganus, który zasíynaí okoío 830 roku, przepisal dziefa Albataniego, zmaríego 928 roku. Posiadamy tylko przekíad faciúski dzieí tego astronome, oryginaiu dotad nie odszukano. Albatros (Zagloscig, Diomedea, Lin.). Rodzaj ptaków pletwonogich, z petrelami jednç rodzinç stanowiacych. Tu naleia ptaki najwiçksze i najsilniejsze miçdzy pfywajacemi; maja dziób dfuiszy od gfowy, scisniony, w koncu liaczysto zagiçty, z nozdrzami rurkowatemi tak jak petrele ; nogi trzypalcowe, pfetwowate, ogon krótki, skrzydía bardzo dfugie, spiczaste, wazkie. Wszystkie albatrosy iyja na morzach poíudniowej pófkuli; obdarzone silnym i wytrzymafym lotem, oddalaja sie od brzegów, i najwieksze burze i nawaínice na peíném morzu wytrzymac moga; najgwaítowniejszy wiatr nie opóinia ich lotu; lecac nie macliaja skrzydlami, lecz zdaja sie piywaé po powietrzu. Pomimo takiej lotnosci, z trudnoscia sie z wody zrywaja i podobnie jak wiele innych ptaków wodnych, dfugo nad sama powierzchni), podpierajac sie o wodç posuwaé siç musza, nim sie w góre podniosa. Zywia sie glównie padlina, mieczakami z rodzaju atramentnica (Se pia), które z lotu pod powierzchni; wody íapia. Co siç tycze ryb, podróiujacy naturaliser róine objawiali zdania , wiçksza jednak czesé zgadza siç na to, ie al batrosy iywych ryb nie biora. Czesto gromadza siç okoío pfynacych okrçtôw i dfugo im towarzyszac, fowh) chciwie wyrzucane z nich resztki kuchenne, latwo sie tei na wedy íowid daja. Mieso ich Iranern przejçte, do jedzenia prawie niezdatne. Gnieidia siç na wyspach i pustych pobrzeiach, robia gniazda z Mota i skladaja w nie po jedném jaju; piskleta diugo w gnieidzie zostaja. Ubarwienie maja zblizone do mew, po wiçkszej czeici biaie ; podobnie tei jak tarnte dwa razy siç pierzac przybieraja odmienne barwy, i to jest powodem mylnego czçsto utworzenia gatunków, których dzis dobrze odznaczonych 6 znamy. M'i. T, Albedyll. Dom szlachecki w Iuflantach, przybyfy tarn i osiadíy w XV wieku. Albemarle, slaroiytna naiwa miasta normandzkiego (dzisiejszego Aumale), a dotychczasowa jednego z hrabstw nominalnych Anglii. AibondOrf| malownicza wies w Szlazku pruskim, liczaca przeszïo 1,000 raieszkañców i síynna jako miejsce pielgrzymki. Tiumy poboinych zwiedzaja corocznie tameczny obraz cudotworny Matki Boskiej. Na okolicznych wzgórzach postawiano mnóstwo kapliczek, z których kaida przypomina jednç z chwil mçki

Albendorf — Alberonl

317

Chrystusowej. Miejsce to jui od wieku XIII bylo celem pielgrzymek, lecz powszechniejsza jego slawa zaczyna siç dopiero od roku 1702, w którym znaleziono obraz Najiwietszej Panny ukryly w pniu lipy. Alber (Jan Nepomucen), teolog, urodzil siç r. 1753, w Ovar, w Wegrtech. Roku 1779 wstapil do zgromadzenia Pijarów i poàwiçcal siç filozofii i teologii. Byl nauczycielem w gimnazyjum pesztei'iskiém, póíniej w kollegijum Pijarów W Nitrze, wykladal Biblijç i historyjç koscielna, w koiïcu powolany na professora uniwersytetu do Pesztu. Umarl po roku 1830. Z pomiçdzy licznych jego pism tresci dogmatycznej, historyczno-koscielnej i filozoficznej, na szczegôlnç zasluguja wzmiankç: Inttitutionet Hitloriae Eccletiatticae, w pieciu tomach, (drugie wydanie w Ofen, 1825), dziefo które uiywane bylo i w seminaryjaeh kraju naszego, przy wykiadzie histuryi koicielnej ; — Inttitutionet linguae Hebreaeae (Ofen, 1826 roku). Albergati (Antoni), biskup wloski z Vigilia, nuncyjusz chwilowy w Polsce w roku 1620 za panowania Zygmunla III. Nie dotad о mm nie znajdujemy w z*ródfach naszych, Ciampi go tylko niedawno wyszukal. (Bibl. Crit. T. 2-gi). Pochodzil z tego zape«me doma, со inny tegoz nazwiska slawny na soborze florenckim kardynaf Albergati, wybrany do dysputy z grekami przez lacinników w r. 1440. Tegoi potem nazwiska Franciszek margrabia Albergati Capacelli senator bonoñski, mial wzglçdy u Slanislawa Augusta, jakoi zostal szambelanem 21 Kwietnia 1767 г., póíniej gêneraient adjutantem i 26 Paídziernika 1772 r. dostal order i. Slanislawa. Przykiad ten pociagnal i drugiego markiza Hugona Vezza Alber gati do Polski; szlachcic bononski zostai takze szambelanem w r. 1773, general adjutantem w r. 1774, o czém czytaliámy w Sygillatach. Jul. В, Albergati Oapaoelli (Franciszek margrabia d'). Komedyjo-pisarz wloski, przyjaciel i wspólzawodnik Goldoniego, urodzil sie w Bolonii (1728, um. 1804). Pochodzil z rodziny boloiiskiej patrycyjuszowskiej, î odebral stosowne do swego stanu wychowanie. Po nniewainieniu malienslwa, które zawarl z woli rodziny, usunal siç do posiadlosci swej ziemskiej Zola, wystawil prywatny teatr, mogacy pomiescic do 300 osób i pisal día niego komedyje, które i dalej siç rozeszly, zyskawszy powodzenie. Día doznanycli nieprzyjemnoáci w kraju, wydalil sie do Werony, nastçpnie do Wenecyi, lecz po niejakim czasie wróeif do Zola, gdzie pçdzil odiad nie tak swietne, lecz spokojne zycie wíród przyjaciól. Zostawal prawie w ciaglej korrespondeneyi z wszystkiemi ówczesnemi znakomitosciami: Wolter przypisal mu jednç ze sztuk swoich. Utwory sceniezne Albergatego, zebrane w 12 tomach in 8-vo, niisze sa pod wzglçdem pomyslu i charakterystyki od komedyj Goldoniego, lecz za to odznaczaja siç lepsza znajomoscia efektów scenicznych i poprawniejszym stylem. Na teatrach wloskich po dzis dzieá z powodzeniem sa przedstawiane jego: Say;/ iи am ico i Ciariator maldicente. Elo gio (pochwafe) Albergatego napisaf przyjaciel jego Zacchiroli, który razem z nim byl autorem: Lettere Capricciote, w Wenecyi 1780 r. wydanych. Alberonl (Julijusz), kardynal i minister stanu, urodzil siç w Firenzuola pod Parma w 1664 roku. Alberoni byl synem biednego ogrodnika, umiai jednakze dojsó za pomnea swych nadzwyczajnych zdolnosci do najwiçkszych godnosci i bogaetw. Filip V król Hiszpañski wypromowal Alberoniego na pierwszego ministra, k-.irdynala i granda Hiszpanii , tak, ie stana! na najwyiszym szczycie potegi i znaezenia. Na nieszciçscie ambicyja i zbyteczna usluinosd wzglçdem Elíbiety Farnezyjskiej, tony Filipa V, klóra wszystkich swych synów pragneia widzieé na tronie, zaplatala kardynala w niebezpieczne día niego intrygi polityezne. Francyja i Angüja wypowiedzialy wojnç Hiszpanii, stawiajac za pierwszy warunek

318

Alterad — Albert

zgody : oddalenie od rzadów kardynafa Alberoniego. Filip V, slraciwszy odwage, zgodzif sie na to, i w dniu 20 Grudnia 1720 rozkazaf Alberoniemu opuácid Madryd w przeciagu 24 godzin, a Hiszpanije w dn¡ siedm. Nieszczeáliwy Alberoni nie wicdziaí со z soba poczaó, gdyi wszystkie dwory, nawet papiez Kle mens XI, grozili mu uwiezieniem, — postanowif przeto udaé sie, do Genui, gdzie go takie uwieziono, ale wkrótee wypuszczono na wolnoáé. Alberoni przebywaí w Genui ai do wstapienia na Iron papiezki Inocentego XIII, który go zawezwat do Rzymu i przywrócií wszystkie godnosci duchowne. Umarl kardynaf w Rzymie w 1752 roku, zostawiajac w dziedzictwie stryjowi swemu, Cezarowi Alberoni, m¡lijon dukatów. Albors (Jan Fryderyk Herman), lekarz niemieeki orodzony 1805 r. w Dorsten niedaleko Weselu, ukonczyí nauki w Bonn, gdzie 1827 roku otrzymaf stopieñ doktora i peínif tymczasowo obowiazki lekarza w klinice Waltera. Otworzyt tutaj wykfad prywatny patologii, który mu zapewnif wzietosé jako professera. W roku 1831 otrzymaf katedre wakujaca w Bonn, wkrótee potém zostal dyrektorem szpitala obfakanych i rozwinal wielka dziaíalnoéé jako lekarz i pisan. Z pomiedzy dzief jego wymienimy: Die Pathologie und Therapie der Kehl kopfthrnnkhcilen, Lipsk 1829; Die Darmgeschwüre, tamie 1831; Veber die Erkenntnis* und Cur der syphilitischen Hautkrankheiten, Bonn 1832; Atlas der pathologischen Anatomie, tamie 1832—46, nowe wydanie 1854; Lehrbuch der Semiotik, Lipsk 1834; Medicina Celsi, Kolonija 1835; Beobachtungen aus dem Gebiete der Pathologie, Bonn 1836—40, 3 tomy; Handbuch der allgemeinen Pathologie, Bonn 1842—44; Erkenntniss der Krankheiten der Bruslorgane aus Physikalieichen, Bonn 1850; Handbuch der allgemeinen Arzneimittellehre, Bonn 1853. Albert I i t. d., (ob. Albrecht). Albert, kanonik bremenski, poswiçcony na biskupstwo indanckie w 1198 ro ku, zafozyí na prawym brzegu Díwiny, о mile, od jej uj¿c¡a*do morza Ballyckiego miasto Ryge i do niej przeniósf swoje stolice. Od niego tedy rachuje siç kolej biskupów rygskich, którzy stanowia dalszy ciag inflanckich. Nastapii po Bartoldzie Cystersie i byl trzeeim biskupem. Czfowiek chytry i rozumny, wchodzif w przyjazne stosunki z ksieciem pofockim Wíodzirairzem, i térn zapewnieniem ujmowaf go sobie, ie Niemcy mysla jedynie o nawracaniu pogan na chrzescijaústwo, nie wiçcej. Ale wkrótee rozwinaf biskup wielka siïç. Otrzymal albowiem od papieza Innocentcgo III Iisty do Sasów i Westfalów, zagrzewajace do krucyjaty przeciw pogaiistwu inflanckiemu, i ku obronie tamecznych chrzescijan. Nazbierai tedy na te, podrói, od róinych ksiaiat i biskupów wiele ludzi. rynsztunku, pieniedzy i stalków, które zawinefy do brzegów Díwiny. Nacisk ten niemieckiej pielgrzymki, zebrany powiçkszej czesci z próiniaezego gminu, bitny, straszny i jak z poezatku postawií biskupa na stopie wielkiej potegi, tak niekarny i nieporzadny, mógl go potem zgubié, wyalal przeto do Rzymu Bernharde kapfana, który mial papieia przekonaé, ie kiedy krucyjaty, zwoíywane w Europie przeciwko poganom inflanckitii, iadnego nie odniosfy skutku, potrzeba zafoiyÓ zakon czysto miejscowy, poswiecony na nieustanna wojnç. Так z regufy Templaryjuszów powstali Mieczownicy, których zakon w roku 1205 zatwierdzif papiei. W roku 1206 Al bert odstapif trzecia czesc Inflant Mieczowym ze wszelkiemi prawami wladzy, jakie mu síuzyfy niby z nadania cesarza; wymówif tylko sobie czwarta czeáé dziesiçcin na znak podlegfosci; domyslaja siç, ie to byfo pod duchownym jedynie wzgledem. Odtad czeste nieporozumienia zakonu z biskupem i raz wraz ponawianc podziaiy Ioflant, ostatni nastapii w 1215 roku. Albert rozszerzaf swoje pano

Albert — Albert Sanbeer

319

warnte w Inflantaeh, badowal twierdze, prowadxH wreszcie wojny z Rusia, iwycieiyl Wlodzimirza poîockiego, Wszewoloda zas, który panowal nad Dzwing w Gersyku (dzisiaj Kreutzburg), zmasil do uznania siç za lennika kosciela rygskiego, i do odstapienia sojuszu z Litwinami. Inny ksiaze Wlodzimier pskowski wydai nawet corkç svroja za Dytrych» brata biskupa , czy ttz podobno sam не, oienil z córka Dytrycha : dla jego przyjazni wypçdzony и Pskowa, schronil sie do Rygi, i potém tyle wpïynal przedstawieniauii swojemi na ksiecia poîockiego, ic ten ostatni po osobistem widzeniu eiç z bisknpem, nitfpil mu calych poludaiowych Infiant , czego wkrótce zalowal i chcial ¡sé zdobywaé Ryge, kiedy nagle zakoñczyl iycie. Dmial zreszta biskup z ksiaiçty wychodzié, nawet pod koniec swojego iycia daninami ujmowaf ich sobie, udajfc kiedy to wypadafo mu z polityki, lenniczy to niby swój do Rusi stosunek. W roku 1216 Albert wyjechaï do Niemiec, stara? sie. o pomoc día swego kosciola, udawal sie tez z prosbami do Waldemare II króla Duúskiego. Nadaremne byïy te zabiegi, gdy w roku 1218 Albert I Saski przybyl do Inflant z moe§ krzyzowników i gdy Waldemar wyladowal w Estonii , aie pomoc duaska wyszla na zfe biskupowi. Król wojowal na swoja korzy¿¿, ztad gdy kaznodzieje Alberta przybyli do Inflandyi w Estonii, Duñczycy tamowali im prace apostolskie, twierdzac, le cafa ta ziemia do nich wylfcznie naleíy. Biskup pisa! skarzac sie do króla, który odpowiedzial, ieby biskup sam do niego porozumieé siç przyjechal; Albert widzac ie ¿le sie dzieje, nie posfuchal wezwania i zaskarzyl króla przed papiezem. Tymczasem Mieczowi dzielili sie ziemia Inflancka z królem i dostali od niego okolice Felina i Dorpatu. Strach byl w Rydze, i Bernard biskup Semigalii, któremu Albert powienyl rzady koscio ía rygskiego na czas swojéj nieobecnoáci, rad nierad musial wejáé takze w ukfady. Sam Albert tymczasem nieuzyskawszy pomocy ani od papieza, ani od cesarza, postanowil pogodzió sie s królem Duúskim ; ustapil mu tedy Estonii i nawet Inflant pod warunkiem, azeby pralaci i mieszczanie rygscy oraz inni Inflant i fcotwy mieszkai'icy na to przystali. Biskup rycerskiego ducha pelen, czesto sam bral udziaf w nieustannych wojnach z Rusia. W roku 1224 oblegl i zdobyl Dorpat na Wiaczku , jednym z ksiazat krywickich. Zawarí nastepnie pokój z Nowogrodem wielkim, wyplaciwszy tej Rzeczypospolitej czçàé daniny, która wprzód pobierala na fcotwie. Obwarowaí Ryge, uloiyl prawo día rycerzów i ziemi inflanckiéj. W ogóle byl zdolnym i bardzo czynnym czlowiekiem. Umarl dopiero w 1229 г., polozywszy glówne podstawy swietnosci przyszlego paústwa Inflanckiego. Licza go podania rodzinne szlachty niemieckiej do familü Buxhewdenów. Jul. В. Albert Sanbeer, piaty biskup, a pózniej pierwszy arcybiskup rygski w Inflan taeh. Byl scliolastykiem w katedrze bremeñskiej, kiedy w r. 1229 umarl Albert I trzeci biskup inflancki (ob. wyzej). Kiedy wiadomoáó ta przyszfa do Bremy, arcy biskup tameczny uwazajac siç poniekad i slusznie za métropolite Inflant, ile ze trzech plerwszych biskupów dla owej ziemi jai wyáwiecal, nie czekajac, Saubeera mianowa! na opróznione biskupstwo w zamiarze utrzymania praw swoich, tym czasem kanonicy rygscy chcac siç znowu utrzymaé przy prawie kanoniezném wólnego wyboru biskupów, obrali na te godnosé Mikolaja z Magdeburga. Ztad oCzywiscie spór o pierwszeñstwo. Kardynal Otto legat stolicy apostolskiej, rozstrzygnal rzecz na strone Mikolaja, ieby zas wynagrodzió Alberta, mianowano go ta dostojnosé wyísza, to jest na arcybiskupa Armagh w prowincyi Ulster, со mu dawalo razem i prymasostwo Irlandyi w r. 1246. Pózniej jednak papiez przeniósl Alberta z Irlandyi na arcybiskupstwo Pruss i Inflant; byla to godnosé bez dyjecezyi, biskupi tylko obndwu tych krajów mieli Albertowi byó posluszni jako meIropoUcie, który z wladza apostolska rzadzií duchownie w tych krajach, dla tego

320

Albert

tel przyjaf arcybiskop tytol legata dla Proas, Litwy oraz Rati, który ma papiei nadaí. Ze koiciofy nie byly orzadzone kanonicznie, ani granice dyjecesyj dobrze oinacione, ztad owa wíadza i godnoác légala, atad prawo jego wyboro biskupów dla Prosa i Inflant, gdy która dyjeeeayja zawakuje, atad wíadza oatanowienia arcybiskupatwa, któreby nad wszyalkiemi terni ziemiami wíadze, métropolitain; rozciagaío w miejscö, które Iegat za najstosownirjsze uzna. Byfo to wiec peínomocniclwo bez granic. Albert jednak zdaje аЦ nie miaí wíadzy ruezywUtej, bo wybory biskupów stawafy bez niego i metropolii dingo nie ustanowií. Zatrzymaf sie, na jakis czas w Labece, gdzie kanonicy widzac go bez dyjecezyi, na biskupa go sobie uprosili, со widziec sie, daje z prosby do kaifiat cesarstwa, tak w imienia Alberta jako tez i kilku innych biskupów. Nazywaf eiç wtedy sam Albert arcybiekupem Prosa i In liant oraz ministrem koMofa lobeckiego. Trwaf taki stan rxeczy ai do smierci Mikoíaja z Magdeborga, która naslapiía w 1253 r. Wtedy to kapitofa rygska, dla której zakon Miecsowy atawal sie, jui wielce uciailiwym, postanowiía obrad biskopem czfowieka silnego wpjywem i majacego atosnnki w Rzymie, dla tego jedoomyslnie powoíaía na biskupa Alberta, który jui kilka tytufów prawa do tej dostojnosci posiadai. Albert zaraz opuscii Lubeke, i osiadí w Rydze za zezwoleniem papiezkiém. Högl wtedy przystapic do (petateóla iyczen kodciofa, które sie tak z jego wfasnym intéressent zespolííy. Jako metropolita miaí joi samo prawo, pozostawalo mo wiec tylkoRyge, stolice, swego biskopstwa, do tego biskupstwo w Inflantach najdawniejsze podniesc do stopnia wyiszego. In nocenty IV postanowif, ate dopiero Alexander IV zaraz wkilka tygodni po awojém wstapieniu na tron podniósí Ryge do stopnia arcybiskapstwa i latwierdzif wybór Alberta, со musíalo nastapic* pried dniem 10 Wrzeseia 1253 r. gdyi jest akt tej daty, w której Albert bierze piajy tytui urzedowy arcybiskupa Rygi i metropolity wszystkich Indent, Estonii i Pruss. Ci historycy tedy, którzy smierc Mikoíaja z Magdeburgs na rok 1254 Hada, myla sic oczywiscie. Papiei zastrzrgí jednoczeánie, ie podniesienie Rygi na metropolije nie ma w niczém naruszaé praw stolicy apostolskiej i Wielkiego Mistrza, tudziei braci zakonu Teutoúskiego; bulla ta datowana jest w Neapolu 20 Stycznia 1255 r. Wíadze métropolitaine w islocie mieli dfngo arcybiskupi rygscy w Inflanciech i Prussach, jedno tylko potem bi skupstwo warmiñskie prosto podlegsío stolicy apostolskiej. Wyswiecat tei arcybiskup nowych pasterzy w Watlandyi, Ingryi i Karelii, swieio do wiary swietej nawróconych. Albert czesto wystepowaf jako posrednik w sporach zakonu ze Zmodzia i w ogóle z Litwa. Так gdy budowaf zamek Ronneburg, a Burbard von Hornhausen, komtur królewiecki, przeznaczony na mistrza inflanrkiego, przybywszy do Rygi miaí wiele do czynienia ze Zmudzia, arcybiskup, który chciaí spokojnosci, wymógf na Burbardzie rozejm, ie ustapií pewna czesé ziemi, o który Zmudzini go prosili. W r. 1268 zawart z innym mistrzem prowincyjonalnym, Ottonem von Luttenberg, ugode, do której wpfywafa i kapilufa; inna tegoz roku byía ugoda proboazoza i kapilufy z mistrzem. Z Rusia nie miaí ten arcybiskup iadnych zarargów, przynajmniej dotad ich nie widaé w history!. Wzgledem Mieczotvych jednak trzymaí sie ostro. Wydaí nawet postanowienie, moca kiórego niewolno byfo kawalerom posiadaé domów w Rydze. Przed smiercia sama nodal miastu niektóre posiadíosci ze swoich gruntótv. Umarí w r. 1272. Arcybiskupem byí lat 19, pnchowany w koscit-le kntedralnym w Rydze. Jul. D. Albert, biskup kujawski, z rodu Wieninwitów. Z poczalku byí dxiekanem kapitufy kujawskiej, jui w roku 1258, jak to widaó z dyplumalów i w wlela Iranzakcyjach biskupich, rzynny braí udziaí. Posiadaí «¡eá Topole podLeczyca, która wydzieriawií komuá w doiywocie, ate po ámierci dzieriawcy zajaf wies ksiaie ku

Albert

321

jawski Kuimierx i podarowal ja miasta fceezycy; w r. 1268 jednak poraszony zgryzotami samienia, oddaf ja Albertowi. Chwali kaplana tego Damâlewicz za nmiarkowanie i м skromne obyczaje. Stad obrany na bisknpa w r. 1271 a moie za koadjalora Wolimirowi, bo nieprawda jest, te w r. 1272 objaf katedre. jai po smierci Wolimira, jak twierdzi Damalewicz, gdy i dyplomatów widad, ie Wolimir iyl jeszcze w Majo 1274 r. Alberta jako bisknpa knjawskiego spotykamy dopiero w irodlach w Kwietnin 1276 г., gdy dwom panom sprzedaje wszystkie swoje posiadfosci w ziemi chetminskiej. Za tego bisknpa dato dóbr przybyfo kapitale knjawskiej. Kaifie Mestwin pomorski za poiyczone 158 grzywien srebra, zapisat bisknpowi dobra Serobotowoi Swiçtowo pod Gdanskiem i Swieciem, tudziei pod Ц earn; data zatwierdzit wszelkie przywileje i nadania ojea w Pomona biskapom kajawskim (1277 г.). J«a opat oliwski za dziesieciny naleine do stofa biskupiego ze wsi klasstornycb, zobowiazal siç po szeáé grzywien eoroeznie wyptacid (1279 rokn). Za niego lei legat apostotski Filip bisknp Finninn zatwierdzil przywileje katedry knjawskiej, nadane od Leszka Sieradzkiego i Ifestwina (1280 г.). Owszem, Mestwin wystçpnje nie tylko jako dobroczyñca kosciota kujawskiego, ale jako szczeryjego przyjaciel; godzil bisknpa z opatem oliwskim (1281). Powsin pod Warszawa, zamienit Albert na Szawfowice z Mikofajem kuztelanem wiskim (1282 roku). Nadania jeszcze obszerniejsze pod koniec zycta bisknpa, po— czynit Mestwin w rokn 1282, które wszystkie wylieza Oamalewicz. Nadal bisknpowi port nad Baltykiem Mosty naswany, z caff obszerna okolica. Pozwolü ms, со wiecej, dwa okrety utrzymywaé w porcie ksiaiecym. Ale te obszerne nadania stracií niedtngo bisknp, z powodn zajsé politycznych. Stryj Mestwina, ksifio. Sambor, nciekfszy przed synoweem do Krzyzaków, podarowaf im xiemie gniewska na zupefna wfasnoid i bes zadnych zastrzeieú, nwalniajac jf od wszelkich dziesiçcin día koiciofa knjawskiego (w r. 1276). Sam Mestwin i drngi stryj jego Racibor, darowizny róine Krzyiakom poczynili. Ztad iwawe spory pomiedzy zakonem a ksiaieciem, którf cofat swoje nadania i niszczyl nawet nadania stryjow. Pilip legat nieraz te spory rozsadzaf. Przyszfo wreszcie do ostatecznej zgody w Maja 1282 rokn, przez które Mestwin masiat oddad Krzyiakom wiele ziem pomorskich, a gdy zrzekf siç ich znpelném prawem, zobowifzaé masiat bisknpa Al berta do zrzeczenia sie takie na rzecz Krzyiaków dziesiçcin, jakie pobierat z Gniewa i z innych okolic odstapionych zakonowi. Bisknp wyznaczyf delegowanych z kapitnfy i sam zjechaf do Swiecia, gdzie na dnin 28 Lipca 1283 r. spisano akt stosowny, w którym wielkie pochwafy nasi oddaja zakonowi Krzyiackiemn. W tymie zaraz rokn 5 Grndnia (nonis) amarf bisknp, pochowany w katedrze kujawskiej, której przez lat oda (nie 13 jak mówi Damalewicz), przewodniczyl. Mai pobozny, na nbogich wielce faskawy, równiei i día duchowienstwa. Cala dyjecezyja go serdecznie oplakiwala. Zwa go aródía czesto Alberem i Albertem na przemiany. Niektórzy go lieza do Nafeczów, inni do Toporczyków. Sa tei podania, ie nie we Wfoclawku leiy, ale w Brzeáciu Kujawskim u Dominikanów. Jul.B. Albert w 1232 byí kasztelanem poznañskim. — Albert od 1288 do 1292 byf kasztelanem zbaszyiískim. — Albert w 1299 byl kasztelanem inowtoclawskim. — Albert od 1377 do 1406 r. byf kasztelanem warszawskim. Albert wojt krakowskL Kiedy Wfadysfaw ¿okietek nmsial nchodzié ze swych posiadfosci, i bffkaf siç po Wegrzech, a potém ndal do Rzyma dis rçyjednania sobie wzgledów i pomoсу papieia. Wacfaw czeski i polski poszedl na Wegry wtpierad syna, fcokietek powróciwszy z poboinej pielgrzymki, korzystaf z рогу i ablegt Petczyska, zamek katedry krakowskiej, a z niego opanowaf Wislice ESCYKLorEDTM TOM I. 21

322

Albert

i Lelów. Chlopi mo pomogli, te dostal Sandomierz, a potém szlachta, ¿e i Kraków, i tak powoli wróci? do Sieradza, tçczycy ¡ Kujaw. Jedaak mieszczanie krakowcy sami prawie Niemey, niebardzo mu sprzyjali. Zamkneli miasto i Boles?awa ks. opolskiego przywo?ali. Tego bantu przewódzca byl Albert wójt krakowski. Zamek pozostal prxy zafodze W?adys?awa fcokietka, który przybywszy wnet z wojskiem, tak ¿ctsna? miasto, te przewódzca Albert i mieszczani e rausieü rozpoczaé nMady. Boleslaw ¡ wójt Albert zostali puszczeni; wielu zas Niemców nkarano smiercia. Król zabral dobra Albertowi ¡ áynom jego. By?o to r. 1301. Albert z Medyjolanu, kanonik raweúski, by? przydany do pomocy Janowi arcybiskupowi bremenskiemu jako dragi Iegat do Polski día rozsadzenia nietylko sprawy W?adys?awa tokietka zKrzyiakami, ale w ogólnosci wszystkich z zakonem zajsé inflanckich i polskich. Bulla Klemense V do nich w tym celu wydana, byfa datowana w Avignionie 19 Czerwca 1309 r. Albert ten by? kapelanem papieskim. O skutkach tego poselstwa, ob. Jan arcybiskup bremeúski. Jul. В. Albert (Olbracht), kanclerz dobrxyáski, proboszcz bocheiiski, siawn y dyplomata z czasów Kazimierza W. Byt synem Krystyna, kapfanem wyswieconym w dyjecezyi krakowskiej, pisarzem publicznym z wladzy papiezkiej i cesarskiej. Król do rozsadzenia sprawy swojej z Krzyiakami, w czém delegowani papiescy brali udzia?, wyznaczy? za pe?nomocników dnia 7 Stycznia 1339 г.: Jarosíawa Bogorje ze Skotnik, archidyjakona krakowskiego, Bertolda z Raciborza i Alberta, który nie by? wtedy Jeszcze kanclerzem, zreszta mía? wszystkie wyliczone tu doetojnosci. Zasiadal tedy i pracowaf w Warszawie prawie rok caïy, gdy sad rozpoczaí sie w Lutym, a skoñczyf dopiero we Wrzeániu. Kiedy póíniej лг г. 1352 posíowal od króla do papieia, jui by? kanclerzem dobrzynskim, z czego nies?ueznie Wiszniewski (w Hist. Lit. Pols. II, 196) zrobi? nazwisko i pisze go: Ol bracht Dobrzynski. Podówczas jeszcze róine ksiçztwa zíaczone w jednoáé polska mia?y swoich kanclerzów, by?a to pamiatka dawniejszej udzielnos'ci: otói i Albert by? kanclerzem ksiçztwa dobrzyiiskiego; со znowu platajac niektórzy licza go do kanclerzy krakowskich, a nawet koronnych, na zasadzie, ze by? przy królu Kazimierzu. Król ów mia? wielu jeszcze prowincyjonalnych kanclerzy i rozmaicie ich uiywa?; teraz np. s?a? Alberta do Awinjonu do papieza Kiemensa VI z proiba o pokute i rozgrzeszenie za smierc Baryczki. By?a tez i druga przyczyna tego poselstwa: król czeski chcia? od?aczyé od metropolii gnieínieúskiej biskupstwo wroc?awskie i wcielió je do pragskiej, która swieio со na metropolijç wyniós?. Móg? przez to zginaé ostatni wp?yw Polski na Szlazk, i día tego intrydze niemieckiej trzeba by?o zapobiedz. Trzecia sprawa poselstwa by?a, ieby papiei na pomnoienie si? wojennych przeciw najazdom Litwy i Tatarów, pozwoli? królowi przez lat cztery pobieraó dziesiaty grosz z dobr duchownych. Albert dobrze us?u¿y? królowi i ojczyínie: otrzyma? rozgrzeszenie pod warunkiem pewnych nadai'i ko¿cio?ow¡, Wroc?aw wywalczy? día Gniezna i dziesiatego grosza pozwoli? papiei. Najtrudniejsza by?a sprawa wroc?awska, gdy w Awignionie spotka? sie око w око z Albertem pose? cesarski Teodoryk Czech, dawniej szafarz kuchenny, który w?as"nie stara? sie o poddanie Wroc?awia Pradze. Teodoryk pokaza? papiezowi jakies Iisty, niby Kazimierza króla, na mocy których domaga? siç, aieby papiei wys?ucha? cesarza. Albert zarzuci? wtedy Teodorykowi sfa?szowanie listów królewskich i postawi? na swojém, lubo podobno i stolicy apostolskiej w tej sprawie o rzecz chodzi?o, gdy Wroc?aw pod Gnieznem zoetajac placilby dalej swietopietrze, ale uwolniíby sie od niego, gdyby naleial do metropolii czeskiej (Narusz. ks. 23, 5). Ztad gniewy wielkie cesarza i Teodoryka na Alberta, na których kanclerz nie wyszed? dobrze. Ze s?ów kronik albowiem wyrozumiewajac prawde, widzimy, ¿e Albert postada? dziekanijç kate

Albert

323

draina we Wroclawia, mote ma ja dal w skatka tych nsfag dla dyjecezyi, ostatni i Polaków biskup wrocfawski, Przeclaw z Pogorzelca. Dziekanijç tç wydarl Albertowi, za wiedza cesarza, Teodoryk, który wreszcie w r. 1376 po smierci biskupa Przeclawa, pierwszy z Czechów otrzymal katedrç wroclawska. Okolo tegoi czasu gin; nam slady wazelkie o Aibercie, a nawet dobrze wczesniej, gdyi w dyplomatacb juz od г. 1362 wystçpuje ciagle Maciej czyli Maczko, to jest Maciek „de Snescovicz" kanclerz dobrzyñski, którego czytamy jeszcze w r. 1366 i nawet 1377. Mateusz w Maju 1351 wystepuje jako kanclerz dobrzyñski w dyplomatach (Pam. reí. mor. t. 29, str. 252), otói mamy i lata, w których mógl byé Albert kanclerzem dobrzyi'iskim, miedzy 1351 a 1362 r. Jul. B. Albert (Wojciech h. Jastrzçbiec), arcybiskop gnieznieñski, nrodzil siç w Lubnicy pod Pacanowem, z Derslawa i Krystyny. Ubogi ojciec piechota przyprowadzi? go do Benszowy i powierzyl wiejskiemn nanczycielowi. Zaklinal syna, jeieli zostanie kiedy biskupem, ieby ufundowal w Benszowie Paulinów. Powic— dlo aie nad wszelkie spodziewanie. Zostal Wojciech scholastykiem gnieznienskim i krakowskiin, oraz kanclerzem królowej Jadwigi: wtedy to przez jego rece przeszedl pizywilej dla kollegijum litewskiego w Pradze czeskiej. PosfowaI nastçpnie do Rzymu, zkad wrócil z listem Bonifacego IX i z proéba, ieby dzieciç, którego siç spodziewala Jadwiga, nazwane bylo Benedyktem lub Benedykta; проwazniony przez papieia trzymaf to dziecie, jego imieniem, do chrztu. Zaraz wte dy zostaï biskupem poznaiiskim w r. 1399. Byl na uroczystém otwarciu akademii krakowskiej w r. 1400. Na czele poselstwa polskiego jefdzil na sad polubowny do Pragi czeskiej, w sprawie z Krzyzakami. Kanclerzem koronnym zo stal po r. 1405. Znajdowaf sie z królem na wyprawie krzyzackiej w r. 1410 i choragiew jego z krzyzem na podkowie w polu niebieskiém bila siç pod Grunwaldem. W r. 1411 obrany przez kapituïç gnieznieúska na arcybiskupa, poápieszyí zaraz do Lwowa prosié o zatwierdzenie królewskie, ale nie ndaío siç; król zly, ie bez jego wiedzy to siç stalo, mianowaí Trabç. Wyznaczony do nkfadów z Wegrami, jeidsil z królem z Lubowli na Spizu przez Sobinów i Przeszów do Kaszowa. W ogóle nieodstçpny od boku królewskiego przez caîy czas kanclerstwa. Ambitny, nie mial skrupuíów, ieby sie wynieáé. Día tego zaintrygowal przeciw Wiszowi i liadl w miejsce jego na biekupstwo krakowskie w r. 1412, Wisza usnnawszy na Poznaúskie. Mial o to póíniej sprawe na soborze konstancyjeñskim: latwo bylo króla w to w miçszaé, ale sprawç zalagodzil Traba. Przyszlo nawet do tego, ie król siç rozgniewal mocno na biskupa, który siç jednak nie ulakl i smiaïo prawdç pana w oczy gadal, lubo smielszy od niego byl Zbigniew Oleánicki. Raz w przystepie cobliwszej radoáci, królowi sie zachcialo Spii, który trzymal w zastawie od Wegier, nwolnió bezplatnie i powróció Zygmuntowi Luxemburgskiemu. Wojciech i Zbigniew nie pozwolili. Drugi raz za chcialo sie królowi paiierba swego zrobié hrabia polskira, ale kanclerz na przygotowanym przywilejn nie chcial poloíyé pieczeci. Jeídzil w r. 1420 z Trab; w sprawie krzyiackiej do Wroclawia, upraszaó cesarza o zmiane wyroku, ale gdy cesara nie ustapil, znowu król szakajac winnego, znalazl go w kanclerza i w panach, со mn do Wroclawia towarzyszyli. Zarzucano zas Wojciechowi, ie tdrada wydal cesarzowi królowi wçgierskiemn pewne listy, ale pokazalo siç, ie to potwarz. Panowie jednakie krzyczeli, król halase wal i slowami obeliywemi mieU aie na kanclerzu, który utrzymywal, ie spelnil tylko rozkaz królewski i wyrok cesarza zapieczetowaí. Domagano siç, ieby bbkopowi wzi;só kanclerstwo. Ale bylby lo wyrok zbyt porywczy, a do tego moie bezprawny, wiec rzecz siç ostatecznie rozstrzygnaé míala na sejraie Içczyckim. W tçczycy zjazd 21"

324

Albert

wielki, namiçtnoàci duio. Przyszlo nawet do zamieszania ulicznego, do rozlewo krwi, król, sedziowie kanclerza ¡ drugich obiafowanych panów, byli w niebezpieczenstwie i uciekali do komory nad brama. Wojciecha krewni wywoiali ten rozruch, Jasko z Tarnowa podjaf sie posrednictwa, ale poíozyí za warunek, ieby zadnego sadu nie byío. Taki to cios chciaf wymierzyé na biskupa król, a raczej królowa, wdowa po Granowskim, rozgniewana о to niedoszle hrabstwo. Skoúczyfo sie, na tém, ie król ustapij, ale po uiejakim czasie i Wojciech oddal pieczeé, gdy w r. 1423 podobno z niechecia przenosii sie na arcybiskupstwo gnieznieftskie. Jako prymas juz koronowaf w Krakowie krolowç Sonkç, czwarta ione JagieíJy (12 Lut. 1424). Póíniej chrzcií pierwszego królewicza Wíadysíawa. Biskup to by! w ogóle nie tak gorliwy jak niezmiernie lakomy. Opowiadaja 0 nim, ¿e znalazf skarby w katedrze poznaúskiej, chowane ua potrzeby rzeczypospolitej, i ie je sobie bezprawnie przyswoil. Cafy zajety wzniesieniem i zbogacaniera rodziny, którcj rzeczywiscie potém kupií ogromne dobra: Rytwiaúscy 1 Zborowscy dwa potezne domy wyszíy od jego najbliiszych krewnych. Oskarzaja go tez, ie w sprawie o koronç litewska Witolda nie dzialaf tak, jakby przystafo na zacnego obywateia; niby to nie pozwalajac, pozwalat na odszczepienie eiç Litwy przez koronacyjç ksiecia na króla. Wielkim przeciei día niego hamulcem byt Zbigniew Olesnicki, którego wstydzil sie prymas i dla tego szedl czçsto za zdaniem mfodszego biskupa, lubo niezawsze. Так opuscif go w sprawie hussytów, klórzy chcieli z Polska zawiazaé sojusze. A ze Zbigniewem byt w spra wie, ktora sie wywiazaía o rozdawanie dóbr duchownych dyjecezyi gniezuieûskiej i poznaúskiej przez króla. Dbal jednakie do tyla o swoj§ powage métropolitaine, ie chciaî zwiedzaé dyjecezyjç wrocfawska na Szlazku, czego mu biskup miejscowy, ze to juz Szlazk byf za granica, nie dopuscit r. 1426. Ostatnie lata przepedzii w ciaglych sporach z Krzyiakami i jezdzií do nich pod Raciaz do Sfoûska na okfady, które wywoiaïy wojnç w r. 1433. Po ámierci Jagieííy koronowal míodego Wladysíawa. Dwa synody róinemi czasy zgromadzií w tçczycy, w rokn 1425 i 1435. Fundacyj dosyé koscioïowi przymnoiyl. Znaczniejsze z nich sa: kollegijacie lowickiej znaczne nadania z dóbr stofowych arcybiskupich, uposaienie kollegijaty îeczyckiej, dwie prebendy w koáciele metropolitalnym, fundacyja Panlinów w Benszowie. Zaloiyf miasteczko Jastrzembie pod Ша i zamek Jastrzçbiec pod Szydlowcem w sandomierskiém; w Içczyckiem zbudowal zamek w Borysfawicach, który kupií; od dziedziców poprzedaika swego na arcybisknpstwie kupií Rytwiany i zamek tam zbudowal. W г. 1435 podpisaí pokój z Krzyiakami, umarí zas 2 Wrzesnia 1436 r. w Mnichowiczach, wsi arcybiskupiej w ziemi rawskiej. Pochowany w koáciele benszowskim u Paulinów. Lat miaí eos nad 60. Biskupem byf lat 37, z tych przepedzil w Poznaniu lat 13, w Krakowie lat 11, reszte w Gnieznie. Czíowiek nie tak moie zíy, jak bez moenego charakteru, wahajaey sie, niepewny, a bez wymowy, gdyi tfómaczyf sie ciezko i zawilo. Majatek jego w zíe poszedl rece. Zaraz po smierci jego Derslaw z Rytwian synowiec arcybiskupi, wojewodzic feczycki, opanowal zamek borysfawicki i zfupil tam nagromadzone skarby stryja. Rozrzutny to byí mfodzik, i za iyeia jui wiele kosztowal arcybiskupa. Rozkochaí sie w Ënfemii Bolesfawównie, ksieíniczce mazowieckiej, a jui to samo dowodzi, jak wysoko arcybiskup Wojciech wzniósí uboga i nieznana swoje rodzinç. Jul. В. Albert Starszy. Pierwszy ksiaiç pruski, syn margrabiego brandeburgskiego Fryderyka i Zofii Jagiellonki, córki króla Kazimierza, a siostry Zygmunta Starcgo, urod. si§ w r. 1490. Po smierci Fryderyka ksiecia saskiego, obrany w Heili genbeil, 31 Grud. 1510 r. w. mistrzem Krzyiaków, na wniosek Hijoba, biskupa pomezai'iskiego. Ze nie naleiaf wtenczas do zakonu, ztad 13 Lutego 1511 roku pa

Albert Mwiq na rycerza i obleczony w uaty urzçdu w klasztorze Zschillen w Niemczech, poczem ogfoszony mistrzem odebraf oznaki nowej dostojnoaci. Doniósl o téra Zygmuntowi Staremu, który mu obiecywal wszelka opiekç i pomoc, aby tylko hold zfozyf. Nastapily ukfady w Toruniu, w Grudniu 1511 r. Radzono tam ksieciu, aby mistrzostwo zloiyl w rçce króla polskiego, który mial go za to opatrzyé w Prusíech albo w Litwie; prymas Jan £ask¡ obiecywat mu nawet ust§pic z arcybiskupstwa gnieznienskiego, jeieli ksiaze zechce pozostad w stanie dnchownym. Albert nie chciaí siç na to odwazyc bez ojea i wziaf rzecz do namysfu. Krzyiacy iai na zjeídzie w Rotenburgu odrzucili wníoski torunskie. Miaío siç zatém na wojnç, Zygmunt grozif, kawalerowie zas* czynili zabiegi po Niemczech; na sejmie trewirskim byía mowa o utvvorzeniu z Pros i Inflant oddzielnego cyrkulu sw. cesarstwa, do czego jednak nie przyszío. Tymczasem mistrz z Niemiec, gdzie dotad bawií, wyjechal do Królewca. Oddawszy ostatnia posiugç matee, która podówczas umarla, jechaf na Poznan, zkad brata Kazimierza wysíaí do Piotrkowa día ukíadów, sam zas odprawif wjazd uroczysty do Królewca 22 Listopada 1512 r. smutny i w zafobie. Ukfady nie przyszíy do skntku, gdye król stanowczo od mistrza domagaf sie hofdu, a od Krzyzaków spolszczenia siç póf na póí zakonu. Ksiaze sadzií, ze uratuje siç przez sojusz z Moskwa, która wfasnie zaezefa wojowaé na Litwie, to spefzío; przytém cesarz niemiecki zakazywaf holdu. Leon X, klóiego prokurator zakonu Jan Blankenfeld zawiadomil 0 elekcyi Alberta, odzywal sie w sposób pojednawczy. Mistrz tymczasem wezçdzie spotwarzaf i czernif króla. Cesarz tworzy? potezna koalicyje przeciw Polsce z Danija, Moskwa, Woíochem, z ksiazetami saskiemi i ojeem wielkiego mistrza, margrabia, brandeburgskim. Wszystkie te przeciei zamachy nie mogfy nie prze ciw rzeczywistosci. Ostatnia nadzieja, zeby sprawç Krzyzaków wywolaó przed sad papieza i soboru zfamafa sie o hart Zygmunta, który siç dal z tém síyszeé, ze wolaíby cafa Litwç ustapié nieprzyjaciofom Cbrystusa, jak utracié w Prusiech piedí ziemi. Pofozenie mistrza byío kfopotliwe; najblizsi radzili mu, ieby z Polska nie posuwaf rzeczy ai do ostatecznosci. Opuszczali go dygnitarze zakonu 1 udawali sie na spoczynek, jeden tylko pozostaí przy nim Hijob, biskup pomezañski. W skarbic byíy pustki, a zaprowadzenie dworu ksiazecego, czego dawniej nie bywalo, wymagafo znacznych kosztów i nowych podatków, со kraj ostatecznie wycieúczafo. Zapragnaf tedy mistrz wielki spokrewnié siç z rodzina ksiazat mazowieckich, i siostre swoja ofiarowaí starszemn z braci Stanisfawowí, i w tym cela wyprawil poselstwo do Warszawy, ale i t| raza nadzieje skoáczyfy siç na niezém. Obietnice pomocy z Niemiec i od cesarza zawiodfy, owszem na zjeídzie wiedei'iskim w roku 1515 sUnçfo, ze cesarz Maxymilijan nie bedzie wstrzymywaf mistrza od wykonania powinnosci wzglçdem króla, ani tei pomagal mu rada lub posifkami. Albert postanowif wtedy spuscié siç na los, nie czeka¿ wojny, ale ja samemu rozpoezac. W tym celu zjechaf sie w poezatkach Lutego z mistrzem prowincyjonalnym inflanckim, Walterem Plcttenbergiem, z którym, со rzadko siç zdarzafo pomiçdzy wielkim mistrzem a inflanckim, zostawaf w ¿cisfycli stosuakach przyjaíni. Ufozono tam plan wojny w porozumieniu sie z margrabia brandeburgskim i Dania. Artylleryja byía i materyjaf wojenny, miftrzowie zatém mieli wojska swoje pofaczyé na Zmudzi, zdobyé tameczne zamki, kraj mieczem i ogniem spustoszyc, potéra Mazowsze i Warmiç zmusié do sojuszu, i uderzyé w koncu na Pros y króíewskie, naprzód zdobyé Gdansk, potém Toruñ, poezém sprzymierzeni mordy, rabunek i poiogi mieli zaniesé do samej Polski. Nim zebra! Albert pieniadze i (ily, klórych zwykle szukal w Niemczech, zjazd Prus królewskich w Malborgu postanowif zbroié siç, ieby atad w gotowoéd przeciw mistrzowi (w poezatkach r. 1517). Przeatrassoay ksiaze myélaí jai s za

326

Albert

koncm porzucié Prusy i priesiedlié siç do Fryzyi; liczyl na to, ¿e mlody król (póíniejszy Karol Y), zgodzi sie na odstapienie Fryzyi za pewna summç. Lat kilka jeszcza zeszlo na zabiegach dyplometycznych, na ukladach z mistrzem prowincyjonalnym, z Brandcburgija, с Moskwa, z cesarzera, ai król Zygmunt wyszedí z cierpliwoíci. W pierwszych doiach Grudnia 1519 r. przybyí do Torunia i ostatni raz wezwal mistrza do powinaoáci, a gdy to nie skutkowalo, wkroczyl w granice biskupstwa pomezanskiego. Nastapilo okropne spustoszenie ziemi od wojska polskiego i od Tatarów, któriy szli w przedniej straiy. Jedno miasto upadaío za drugiém. Niedostatek zapasów wojennych i iywnosci, niesfornosé i niespokojnosé zacieínych ¿olnierzy, zakon zblizyly do upadku. Moskwa pieniedzy tylko cokolwiek przysfala. Zacharyjasz biskup Garda i pelnomocnicy ró¿n¡ z Niemiec próbowali wledy posrednictwa, ale nie nie sprawili. Mistrz rozpaczal, 4000 nie mógl wyprowadzid w pole, najlepsi jego dowódzcy dostali sie. w niewole, lub upadli na sercu. Albert sam udal sie w prosby do króla: w czasie mafego zawieszenia broni, wyjechal w nielieznym orszaku do Torunia 5 Czerwca 1Г520 r. Golów jui byl hold wykonaé, w tém zaszfy go nowiny o jakicheis pofiikach niemieckich, zerwaí wiec uklady i 2 Lipca powrócil do Królewca. Wojna zaezefa siç na no wo ze wszelkiemi okropnosciami, biskup warrainski czynny w niej wiiaf udziaf przeciw Krzyíakom. W istocie eily niemieckie dosyé znaezne aaczely naplywaó do Prus. Mistrz cheial zdobyé Heilsberg, zacieznym kazal zdobywaó Gdansk, ale jedno i drugte sie nie udalo, zdobyí za to mistrz Gutstadt i Wormdit i mordowaf tam spokojnych mieszkaúców. Karol V przyslal pelnomocników swoich i stanelo drugie zawieszenie broni w poezatkach r. 1521. Nastepnie 5 Kwietnia zawarty byí rozejm na lat 4, w którym zawarowano pomiedzy innerai ¿e obowiazek wielkiego mistrza со do zlozenia przysiegi i holdu koronie polskiej, zdaje sie na sad polubowny cesarza. Skonczyla sie na tém wojna, prowadzona przez rok cafy, uboga w waine wypadki i zwycieztwa, ale bogatsza w okrucieAstwa i spustoszenia, koszta tez za soba pociagnefa ogromne. Mistrz miaT czas odpoczaé, wiec marzyl wposród nçdznego kraju i o nedznych zasobacli, jak obrócié wszystkie sily zakonu przeciwko Turkom, widzial w tém Zy gmunt wybieg nowy przewrotnego ducha, lub chwilowe nuiesienie sie, niestalego umyslu. Wyjechal na czas díuiszy do Niemiec, chcac niby to wejsó wsluibq króla wegierskiego na wojne przeciw Turkom; ale kfócil siç po drodze z mistrzami prowincyjonalnemi i komturami o pieniadze. Mistrz niemiecki myslal ograniczyó jego wladze, a swoja lepiéj zabezpieczyc. Tymczasem ksiaíe sam nie wiedzial со robié z soba, jak siç znalesd; niepewny gonil za marzeniami, i jednej ostatecznosci przerzucal siç w druga. To cesarzowi oGarowal swoje uslugi w wojnie z Francyja, to z elektorem brandeburgskim, cheiaí na trun przywracaé wypedzonego z Dann Chrystyjana II. Palila go íadza czynnosci podezas niepoiytecznego pobytu w Niemczech, tudziez osobista przychylnosédla tego króla, z któ rym dotad w bliskich zostawal stosunkach. Zaciagaí wojsko i díugi, ale gdy od króla, z którym zawarl formalna unío we, ¿adnych obiecanych pieniçdzy nieodbieral, zwodzony ciagle i z tego powodu w tysiac przykrych stosunknw wpla tan y, zmarnowaf czas i nadiieje, wyszedfszy z tej sprawy jako awanturnik. Так bylo w r. 1523. Wtenczaj powziaf mysl nowa reformy zakonu, do której jui go poprzednio namawiat Leon X i Adryjau VI. Podezas díugiego pobytu w Norymberdze poznat sie z Andrzejem Osiandrem, który go nawróci! ku nowosciom religijnym: we Wrzesniu t. r. widziaí siq kálaie z Lutrem, który mu poradzil wziasé ione, a Prussy sekulanz< wac. Luterstwo ogromne postepy robilo w Prusiech. Albert tutaj ostroity, dTugo nie mógl siç wydawaé ze swojemi myslami, los jego zalcial od wyroku ksiaial katolickich, a upfywaf czas rozejmu. Papiei je-

Albert

327

dnak dowiedzíawsiy iiç о ïamiarach Alberta, rozgniewal siç tak mocno, it chcial go zloiyé z urzçdu wielkiego mistrza. Ksiaie tymczasem earn chcial ten wyrok koáciola nprzedzié, myslal mistrzowstwo zloiyc* na rzecz Eryka brunszwickiego, а ваш zostaé áwieckim i wejáé w slaibe Franciszka I króla francuzkiego. Zaczely sie znowu tajne rokowania z Zygmuntem, ieby ksiaie jema oddat mi strzowstwo. Wyjechal Albert do Wiednia w Paídzierniku 1524, celem przyápieszenia sprawy z Polska i uprosil kilku ksiaiat pokrewnych, a miedzy niemi Pryderyka Lignickiego, ieby zagaili uklady z królem. Ksiaieta udali siç do Krako ws, mistrz zas* do Bytomia na Szlask tak, ie codzien mógf stosowne wiadomoáci odbieraé. Uklady przeciagnçly siç przez Marzec i nareszcie pokój stanal 8 Kwietnia 1525, jui w czasie obecnoáci mistrza w Krakowie. Albert zostaf uznany za lennego korony polskiej, ale dziedzicznego ksiecia Prus, z których musial zakon ustapié. Poslowie stanów praskich obecni w Krakowie przyjeli traktat 6w 9 Kwietnia i aznali Alberta za swego pana, 10 Kwietnia odbyfa siç urociystolé nadania lennoáci. Choragiew oddawal ksiecia król na rynku w Krakowie, т bialego adamaszko, a na niej orzeí czarny ze zlotemi szponami, w zlotej knronie na szyi, ze skrzydfami bramowanemi zlotem, a na piersiach z litera S, rnaczaca Si gismundos. Dziedzictwo Pruss míalo isé po wygaánieciu linii Alb .rta na potomstwo mezkie braci jego wedlag starszeñstwa, Kazimierza, Jerz' go i Jana. Albert nadto mial pobieraé od króla 4000 zip. ren. rocznego jurgiel' л. Prawa i wolnosci Prus zatwierdzone 11 Kwietnia. 12 Kwiet. pisal ksiaze, o tém wszystkiém do ksiaiat niemieckich pokrewnych, i usprawiedliwial siç ze swojego postepowania. Poczém wyjechawszy do Brzegu, obstalowal a jubilera w Norymberdze ozdoby ksiaiece lenne, t. j. lancuch zloty z orlem, bogato przyozdobionym klejnotami. 9 Maja po trzechletniej nieobecnosci wjeidial do Królewca. Otwarcie wtedy wyznal zasady Lutra, zakon zniósf, a w r. 1526 oienü siç z Dorota Irólewna. duñska. Krzyíacy w Mergentheimie wybrali na jego miejsce innego mistrza i Alberta powolali przed sad rady nadwornej cesarstwa, która traktat krakowskí uniewainila, i skazala Alberta na bauicyjç; nie trzeba mówié, ie to nie mialo iadnych sknlków. W dlugim zarzadzie Prusami, Albert staral sie. o naprawienie klesk, jakie ta ziemia poniosla. Wszelkiemi silami rozszerzal protestantyzm; je den tylko z Memla komtur opieraf siç przeksztalceniu paústwa, za to biskupi dobrowolnie ustçpowali, twierdzac, ie ich rzecztj apostolowanie, a nie panowanie. W uorganizowany nowy kosciól wprowadzono rytaal w jçzyku polskim, i Jan Seklucyjan, jako glówna jego podpora osiadl w Królewca. Ksiaie wydal apologijç, w której tlumaczyl swoje postepowanie i pogarda obrzacil koiciól. Ale wszelkie ciosy nieprzyjaciól odwracal od ksiecia teraz Zygmunt Stary, jego sozeren. W r. 1530 ksiaie przyjal wyznanie augsburgskie, a w r. 1541 zaloiyl w Królewca gimnazyjum, chcac mieó szkole luterska; wkrótce gimnazyjum to zamienilo siç w uniwersytet, na który dal ksiçcia zatwierdzenie Zygmunt August, gdyi ani cesarz ani papiei wdawaé sie w to nie chcieli. Niedlugo stal siç uniwersytet widownia teologicznych sporów Osiandra. Ksiaie zdobywal siç na wszelkie sposoby, ieby swój sposób widzenia religijnego ustalié w Prusiech. Z tego nawet powodu gral role wielkiego patryjoty polskiego, chcac pomiçdzy ludnoscia mazarskf a katolicka Pruss rozwijad zasady luterskie. W tym celu zaloiyl drukarniç polska w Królcwcu i wiele w niej dziel polskich drukowal, które pomiçdzy lud rozrzucal. Inna drukarniç zaloiyl w Elku tameczny proboszcz, a potém pastor Jan Malecki okolo r. 1536 w posiadloíci, która mu ksiaie darowal. Z powodu swej gorliwoáci religijnej, nieraz znosil Albert wyrzuty Hozyjusza, z którym przeciei iyó umial i znosil sie po przyjacieUku. Zresziç Polsce cale iycie wierny, przyjmowal rax u siebie w Królewca Zygmunta Augusta, przyczém byl wypadek, ze ksiçcia Wi-

328

Albert

szniowieckiego zabito w r. 1552. Czfowiek tei uczony napisai po niemieckn dziefo: Von der Kriegesordnung oder der Kumt Krieg ut führen; w dowód wielkiej czci, dziefo to królowi polskiemn przypisaf, jako „wierny i poddany ksiaie" 10 Sierp. 1555. Dziefo to w oryginale nigdy niedrukowane, lecz nader ozdobnie pisane i upiekszone wiela rysowanemi figurami, znajduje siç w bibliotece królewakiej w Berlinie. Maciej Strubicz (ob.) bawiacy podówczas przy ksiçciu w Królewcu, dziefo to z jego rozkazu przetfómaczyf na jçzyk polski. Ten przekfad przesfaf zaraz ksiaie do króla. Po ámierci pierwszej zony ewej Doroty dnúskiej, oienif siç powtórnie z Anna Maryja ksieiniczka brunszwicka, z której dopiero doczekaf siç dzieci. Zniedofeiniaf wielce pod staroéc, tak dalece, ie wladaé jai sob; nie mógf, ztad róine w Prosiech praktyki i kommissarze królewscy wyznaczeni 1566 г., со szeroko dosyé opisuje Bielski. Skoáciylo sie na fciçciu kilku rajców ksiaiecych, którzy zaafanie jego zdradzali. Umarf w roku 1568, jednego dnia z iona, ksiaie na Tapawie o ranku, a ksiçina w Królewcu w nocy. — Albert Fryderyk, aya poprzedniego, z Anny brunszwickiej, nrodzony roku 1552, od roku 1567 po ojcu ksiaie pruski w lennosci polskiej. Praktyki z roku 1566 to miafy na celu, ¿eby ksiecia meklemburgskiego Jana Albrychta, który miaf za soba côrkç starego ksiecia pruskiego, ustanowió opiekunem nad matoletnim dziedzicem. Opçtany przez zíych ludzi starzec, daí meklemburgskierau stosowne pismo, cztery zamki przedniejsze w Prusiech mu zapisaí i wreszcie testament swoj poprzedni przez króla dawno potwierdzony skazif, a inny napisaf. Kommissarze Królewscy usuneli te nieprawne roboty. Na pogrzebie obojga ksiestwa starego 5 Maja 1568, byli tez kommissarze, poczém zíoiono sejm pruski w Heiligenbeil día postanowienia opieki i hoídu 19 Lipca 1569 r. mfody ksiaie przyjechawszy do Lublina, skíadaí hold publiczny i przysiegç wiernosci. Upominat siç ksiaie pózniej w bezkrólewiu raiejsca w radzie i gíosu w elekcyi, со oboje mu odmówiono. Wiernie siç jednak zachowaí ciagle wzglçdem Polski i przez poslów uznal królem Stefana, który w r. 1576 jechal na wojnç gdaúska. Gdy wpadí potém ksiaie w szaleástwo, danym byl za opiekuna brat jego stryjeczny Jerzy Fryderyk z Anspachu, który hold wykonaí na sejmie warszawskim w r. 1578. Pod ksieciem tym tak dalece wzraoglo siç wyznanie luterskie w Prussiech, ie trzy biskupstwa pomezaúskie, sambienskie i samlandzkie ustafy. Przeiyí ten ksiaie swojego opiekuna w r. 1604, i wtedy rza,dy Prus wziaf na siebie w r. 1604. Joacliim Fryderyk elektor brandeburgski na zasadzie zrekowin malieñskich Jana Zygmunta syna swego z Anna córka starsz§ Alberta. Jul. В. Albort (Mikolaj), wapóltfómact i wykfadacz Biblii Braci Czeskich zwanej Kralickq, 6 tomów w 4-ce (ob. Biblia). Dr. С. Albort (Jan), brat przyrodni Wfadysfawa IV króla polskiego z Konstancyi Austryjaczki, drugiej Zygmunta III mafzonki urodzony. Byl biskupem krakowskim i kardynatem. Ten, z ochoty wiasnej odmieniwszy na czas duchowna suknie, pojechaí do Padwy, aby ztamtad wszystkie znakomitsze miasta wioskie obejrzaf: gdzie w kilka miesiecy wpadí w sraiertelna chorobe, i iycie miodo, bo w 23 roku iycia zakoúczyf, dnia 30 Gruduia 1634 r. z ialem króla Wfadysfa wa IV, со patrzyf z bolescia na niknace latorosle królewsktego szczepu. Czuli Ц atnite. i sami Polacy, narzekajac, ie podróie do Wfoch zniszczyfy iycie pieknych nadziei, Alberta. Zwfoki jego przewiezione do Krakowa, zfoione zostafy w grobach królów polskich, w kosciele katedralnym. K. Wl. W. Albert Kazimlerz (Albrycht), syn Augusta HI króla polskiego, i elektora saskiego, oras Mary) Józefy rakuskiej córki Józefa I cesarza. Urodzif sie w Horycbargu 11 Lipca 1738 roku. Pomiedzy swoj a braci; czwarty z kolei, kawater

Albert

329

ordern orfa bialego od roku 1738. Doszedlszy lat, poiwieeil sie. sluibie austryjackiej. Gêneraient kawaleryî mianowany priez Maryjç Teressç dnia 36 Lutego 1763 r. Chorowaf wtedy na odre w Wiedniu, poczém wyzdrowiawszy dostal generalstwo w Komornie z pensyja 30,000 il. гей. w tymie roku. Polaczyf sie nastepnie sciálejszemi wezlami rodzinnemi z domem raknskim, w ktorym sznkal i znalazl swoje postanowienie i przyszlosé, ale to jai bylo po ¿mierci ojea, w skolka której królewicze zostali jak wydziedziczone dzieci, gdy Saxonija byfa. dlajednego, reszta zas* o sobie pamiçtaé musíala. Zareczyny Albrychta w Wiednia i arcyksieiniczka Maryja Krystyna, córka Maryi Teressy, a siostra rodzona Józefa II cesarza, dnia 2 Kwietnia 1766 rokn. Slub tamie dnia 8 Kwietnia tegoi ro ku. Krystyna miafa wtedy lat 24, narodzona bçdac dnia 13 Maja 1742 roku. Królewicz widocznie ienil sie. día chleba i znalazl go, zostal albowiem gubernatorem cz. wielkorzadzca wçgierskim. Nadto wtenczas Cieszyn, miaste polskie na Szlazku podnieeiono na stopieú prawie ndzielnego ksiçztwa, i oddano Albrychtowi z Krystyna na wíasnosé, miafa z nich ¡sé nowa linija ksiaiat dziedzicznych cieszyúskich. Wjazd do Presburga obojga odbyí siç dnia 1 1 Kwietnia 1766 roku poczém zaraz nazajutrz powrócili do Wiednia. W czasie konfederacyi barskiej, ksiaie roil sobie nadzieje, ie z pomoca Austryi osiedzie na tronie polskim po Stanislawie Auguácie, do niego tez konfederaci westchnienie swoje kierowali, stolica generalnosci byfa nawet przez czas jakiá u niego, w Cieszynie. Austryja w istoeie nie byla daleka od tego, bo szlo o wyposazenie tronem arcyksieiniczki. Gloíno mówiono w generalnosci, te ksiaiç wkroczy do Polskí z wojskiem austryjackiém na wsparcie konfederacyi. Austryja jednak stanowczego kroku siç obawiala tym bardziej, ie byfy inné w domu saskim ambicyje, które wprzódy trzeba bylo zaspokoié. Z Wegier przeniósl siç ksiaiç z iona do Niderlandów austryjackich, czyli do Belgii. Arcyksiçina Krystyna mianowana tarn wielkorzadczynia, Albrycht przyniej wspólwielkorzadzca, bylo to poniekad wynagrodzenie za niedoszla koronç, gdyi w Belgii mieli oboje ksieztwo cieszynscy pelnomocnictwa bardzo obszerne, prawie udzielnoid. Albrycht mianowany tei zostal feldmarazalkiem rzeszy niemieckiej. Siedzial w Niderlandach ai do samej rewolucyi, która oderwala te кraje od cesarstwa. Mieszka! zwykle w Bruxelli. W skntku rewolucyi wyjechal do Wiednia, po uámierzeniu zas* jej wrócil na ehwile, do Bru xelli. Potém wziaf czynny udzial w wojnie sprzymierzonych przeciwko Francyi. Dowodzil wojskiem oblegajacem raiasto Lille od dnia 21 Wrzesnia do 10 Paidziernika 1792 roku, ale gdy najprzód sam ksiaiç a potém Beaulieu rozbity zo stal pod Jemappes dnia 6 Listopada, musial Belgija zupelnie opnscié i nstapió jej Dumourier'owi. W ciagu nastepnej wojny, dla starosci opuscil nawet i czynn§ slaibç i zwykle przesiadywal w Wiedniu. Tulal sie tedy ksiaiç na staros'é. Zo na mu umarla dnia 24 Czerwca 179S roku i niepozostawila iadnego potomstwa, wiec i dyuastyja cieszyúska przepadla. Sam królewic dlugo jeszcze iyl i dziewiçddziesiçcioletni blisko, dopiero dnia 11 Lutego 1822 roku zakonczy! iycie w Wiedniu. Siusznie moie by¿ uwaiany za ksiecia dynastyi habsburgsko-lotaryngskiej. Cale jego iycie poswiçcone bylo Austryi, wszelkie sympatyje byly za Austryja. Miaf ogromne dochody, i robil z nich piçkny uiytek ale dla Austryi. Так np. zbiera! galeryje najpierwszych malarzy szkoly wloskiej , niderlandzkiej i niemieckiej, tudziei ryciny i sztychy. Ze zbiorów swoich nstanowil przed ¿mier da rodzaj majoratu, który zapisal arcyksiçciu Karolowi. Przedmieácie wiedeñskie Hariahilf, Albertowi jest winno wspanialy wodociag, który budowal, a niedokonczywszy go sam, testamenten» osobna surame zapisaf na dalsza bndowe. Galeryja obrazów keiçcia jest sfawna w dziejach sztuki, dala albowiem powód Forsterowi

330

Albert — Albert!

do wydanîa diiefa : Litographitche Copien von Originaldhandieiehnungen berühmter aller Meitter aut der Sammlung des Erzherzogt Karl. Dziefo to wychodzió zaczefo w Wiedniu w r. 1830 i do г. 1842 wyszlo tylko 38 zeszytów, kaidy o czterech rycinach. Jul. В. Albert (Franciszek August Karol Emmanuel), ksiaie Saxen-Koburg-Gotha, malionek królowej Angielskiej Wiktoryi, urodzil sie dnia 26 Sierpnia 1819 r. Wychowany starannie wraz z starezym swym bratern Ernestem, Albert zwiedzif potém uniwersytet w. Bonn, gdzie oprocz nauk politycznych, zajmowaf щ czynnie chemija, historyj; naturalna, malarstwem, muzyka i ¿wiczeniami rycerskiemi. Mfody ksiaiç, obdarzony wszelkiemi przymiotami ciafa i duszy, spodobaf siej kró lowej Wiktoryi, która go tei wybraía na mafionka w dniu 10 Lutego 1840 ioku, nadawszy mu przed slubem jeszcze, tytul „Krölewskiej Wytokoici," akt natnralizacyi, godnosó Feldmarszalka, dowództwo hoaorowe nad dwoma pulkami armii angielskiej, oraz 30,000 funtów szterlingów listy cywilnej. W r. 1842, Albert otrzymal patent na obywatelstwo honorowe Londynu, a w piçé lat pózniej, kanderetwo uniwersytetu w Cambridge, jedne z najwiekszych godnoáci w Anglii. W 1858 r. królowa nádala mu tytul tsiecia malionka (Prince Consort). Кtifie; Albert malo oddaje siç polilyce, ale za to sztuki piekne i przemysf znajduja w nim wielkiego mifosnika i gorliwego protektora; jego to gfównie inicyjatywie zawdziçczyé nalezy pyszna wystawe, powszechna, w 1851 roku w Londynie. Jest on ojcem trzech ksiaiat i czterech ksieiuiczek, z których najstarsza w 1858 r. zaslubiona zoslaía mfodemu ksieciu Fryderykowi Wilhelmowi, synowi ksiecia regenta i domniemanemu uastepcy tronu Pruskiego. Albert (Alexander Marcin), czfonek rzadu tymczasowego francuzkiego, podczas rewolucyi Lulowej 1848 г.; urodzil siç w Bury, depart. Oise, w 1815 roku. Albert uczyf siç najprzód mechaniki u stryja swego Ribou w Paryiu, potém pracowaf po róinych warsztatach,nareszcie w 1848 r. zostai pomocnikiem w fabryce guzików i redaktorem dziennika „h Atelier." Wybrany na ciionka rzadu tym czasowego, Albert piastowaf le godnosó ai do dnia 8 Maja 1858 г., peíniac przytém obowiazki naczelnika komissyi nagród narodowych, oraz wice-prezydenta wielkiej komissyi robotniczej, która sie zawiazafa w dniu 1 Marca pod prezydencyja Blanka. Albert zasiadaí takie w zgromadzeniu narodowém, jako deputowany departamentu Sekwany, lecz 15 Maja 184b г., wziawszy czynny udziaf w powstaniu socyjalistów, skazanym zostat wraz z Barbèsem na díugoletnie wiezienie, które odsiadywal najprzód w Doullens, nastçpnie w Belle-Ые. Ostatniemi czasy przewieziono go do Tours. Albert Wielki, (ob. Albertus). Albertet, poeta prowansaUki, iyjacy przy schyTku XIII wieku, obral sobie za przedmiot swych piesni piekna i wyksztafcona margrabine Malespine. Ta nie zostaía obojetna na uwielbienia poety, przesylajac mu w darze konie, klejnoty i pieniadze. Spostrzegfszy wszakie, ii zapafy poety szkode przynosza jej reputacyi, prosifa go, aby sie. od niej u su naJ. Albertet byí posfuszny bogini swego serca, z ialem przeniósf siç do Tarascony, ápiewaf jeszcze na jej ciesé, ai z m¡loáci, ialu i tesknoty iycie zakoñczyt. Alberti (Leone Batlista), znakomity we wszyslkich prawie sztukach pieknych artysta, ur. we Florencyi r. 13!)8, um. 1472, pochodiiT ze staruiytnej fainÜii szlacheckiej; z poczalku oddawaf sie i tapa fem nance prawa i ¡e«ykó>v staroiytnych, i w mfodym wieku napisaf p» facinie komedyje: Philudoxios ,\ь\Ьгъ Aldos Manucyjusz mTodizy wydrukowaf jako utwór rzymskiegn poety Leptiiusa, zostawil oraz kilka iunych dziel w jezykacii {acinskim i wíoskira, po czçàci treíci ñau

Alberti — Albertrandy

331

kowej. Jako muiyk nchodzil za najlepsiego organist? iwego cxan ; w malarstwie xasfynaf wynalatkiem obrazów perspektywiczno-optycznych ; w architektnrze pierwszy odzaaezyf sie najsurowszym sraakiem i stylem nieposzlakowanej czystoáci. Najsfawniejszemi jego utworami s;: koációf i. Andrzeja w Mantui i i. Franciszka w Rimini. Niemniej waina jest takie jego praca teoretyczna nad tym rodzajem sztuki pod tytufera: De re (¡edificatoria (Florencyja 1541). która przetfómaczono na wszystkie prawie iyjace jezyki. — Albortl (Chernbino), syn ma laria M ¡chafa Alberti, sam malarz historyczny i sztycharz, nr. 1552, am. 1615, wsfawif щ gfównie swemi rycinami, które dstf jeszcze priez mifosmków s; posznkiwane. Albertln (Franciszek), jeznita napisal dziefo: De Sancto Angelo -ustode, (o á. Aniele Stróiu). Kraków 1663, 8. Alberttnl (Franciszek), urodzony w Catenaria, by! naprzód przefozonym L-ogatego opactwa w królestwie neapolitai'iskiém, przeniósf sie. potém na ubogie beneficyjum, niedaleko rodzinnego miasta i wstapif wreszcie do zakonu Jezuitów. Ci, poznawszy talenta i zdolnosci tego skromnego czfowieka, powierzyli mu katedrç Glozofii, a póíniej teologii w Neapolu. Albertini nie pracowaf día szkofy, aie dla nauki; staral sie. przywrócié harmonijç miedzy filozoQja a teologija, i owoc trudów swoich w tym przedmiocie zamieácif w szacowném dziele: Corollariorum Theologicorum ex principiis philotophicis deductorum tomi II, (Neapol 1606 i Lyon 1610— 1616). Oprócz tego gfównego dziefa, Albertini napisaf kilka innych, jako to: Apparatus Angelicas; Tractatus piiu de sancto Angelo Cu stode; Panegiryki s. Franciszka a Paulo, Spinellego. Umarf w Neapolu r. 1619, zostawiwszy po sobie imiç tak uczonego, jak poboinego kapfana. L. R. Albertini (Jerzy Franciszek), teolog, urodzif sie. w Parenzo, w Istryi, r. 1732. W 13 roku zycia wstapif do zakonu Dominikanów. Wsfawif siç jako kaznodzieja; aie nie z kazañ jego nie pozostafo, albowiem przed ¿mierda wszystkie spalil. W r. 1789 mianowaf go Pijus YI papiei professorem teologii dogmatycznej, wkollegijum Propagaudy w Rzymie. Wenecyjanie powolali go na professera uniwer•ytetu padewskiego, w miejsce zmarfego Valsecchi. Albertini, rótraie jak spófczeáni mu: Boniollo, Caldani, Gallino, Cesarotti, przyczynif si; do náwietnienia tej znakomitej szkofy, do której niegdyá wielu sfawnych przodków naszych uezçszczafo, a której Jan Zamojski byf rektorem. Albertini wydaf w pieciu tomach dziefo teologiczne: Acroasi ossia la somma di leiioni teologiche (Padwa 1798 г.; Wenecyja 1800 г.). Gdy w r. 1807 katedre, która on zajmowaf, znie■iono, udaf siç 70-letni starzec do rodzinnego miasta Parenzo, i tu ostatnie trzy lata iycia, szacunkiem i mifoscia powszechna otoczony, przepedzaf. Inne dziefa jego sa: Elementi di lingua latina (Wenecyja 1782); Dissertaxione dell'indissolubiltà del matrimonio (tamie, 1792 г.). L. R. Albortinl (Joachim), kompozytor Wfoski, w roku 1784 byf mistrzem kapeli króla Stanisfawa Augusta króla Polskiego. Opery jego kompozycyi znajomsze: Circe i Virginia, opera seria, byfy przedstawiane w latach 1785—86 w Hamburgu i Rzymie. Albertrandy (Antoni d'Albertrandy), Wfoch osiadfy w Polsce, nastepnie mieszczanin warszawski, nadworny malarz Stanisfawa Augusta. Wydaf poemat: „\Yiersi o malarsltoie" (piesni 5, w Warszawie u M. Grölla 1790 г.). Oprócx pieciu pieáni o malarstwie, dodano w koncu: „Krötki vryklad osteologii, myologii, tudiiet proporeyi ciala ludikiego, mrai t pnydatkiem powierichownyc/i odmian twarzy, wkaidej namielnoici, samym tylko malartom i snycenom sluiqcym." Rozprawatanapisaoa byfa w celu wykfadu przez Albertrandego,

332

Âtoertrandy

anatomii zastosowanej do sztuk plastycznych, w sxkole иta к pieknych, projektowanej prxei Stanisfawa Augusta. Umarf w sedziwym wieku. Malowaf obraxy koicielne : z tych jeden przedstawiajacy i. Karola Boromeusza, znajduje aie, w koáciele s. Kriyia w Warszawie; i portrety inane, króla Stanisfawa Augusta; cesarzowej Kalarzyny; S. H. Konarskiego pijara, i kilka innych. — Albortr&ndy (Jan), syn poprzedzajacego, urodzil sie w Warszawie 1731 r. mnaif 1808 roku w témie miescie. Poczatkowe nauki pobieraf u jezuitów, którzy w mïodym Albertrandym poznawszy wysokie sdolnosei, skionili do wstapienia do ich zakonn w 19 roku iycia. Przeznaczouy zaraz do kollegijum w Puhusku, a nastepnie, w Píocku, Nieáwieau i w Wilnie,znajdowa( uczniów starszych wiekiera od aiebie. Z wielka íatwoácia wyuczy? siç jezyków hebrajskiego greckiego i facinskiego, równie jak nowozytnych francuzkiego, wfoskiego i niemieckiego; w póiniejazych latach i angielskiego; szczególna pamieé uiatwiafa mu te папке. №ecz raz rfyszana, chociazby najdíuzsza, mógí powtórzyé bez zmyïki. Ña dworze arcybiakupa fcubienskiego, podsinchawszy starego jezuite, gíosno día wprawy mówiacego swoje kazanie w pokoju, które miaf ideé na sammie; wszedlszy Albertrandy na ambone w poranném naboienstwie со do sfowa przedeklamowaf, wprowadziwszy w niemafy kfopot scdziwego teóloga, który przez noc musiaí nowe napisaé. Biskup kijowski Józef Zafaski utworzywszy biblijotekç publiczna w Warszawie, wezwal Albertrandego do uporzadkowania ogromnego ksiegozbioru. W ciagu lat kilku spisaf i ofoiyl ten skarbiec narodowy. Prymas fcnbienski, powierzyf mu wychowanie swegO wnuka, Felixa pózniejszego Ministra Sprawiedliwosci. Oprócz tego prymas uzywaf go czesto do prac gabinetowych, zasiegajac nieraz jego zdania w aprawach publicznych. Po smierci prymasa, udal sie гагеm z uczniem swoim do konwiktu jezuitów, zostajacego pod przewodnictwem X. Karola Wyrwicza. Tu día mfodego ¿ubienskiego napisaf: Historyji Rzymtk'i i Dzieje Polski, nastepnie towarzyszyf mu do akademii w Sienna we Wlotzech, i do Rzyrrtu. Pobyt w tej stolicy chrzes'cijanstwa, stanowi najwazniejszy okres w zyciu Albertrandego. Oddany z zapaiem badaniom starozytnosci, zebra! día ucznia swego dokfadny zbiór medali greckich i rzymskich, uporzadkowal i szczegófowo opisaí. Wrócií do kraju 1773 r. Stanislaw August zbiór ten medali od ¿ubieñskiego nabyí; poznawszy Albertrandego, mianowal go swoim lektorem, oddal mu pod zarzad wfasny ksiegozbiór i zbiór rycin. Kilka lat spedzií nad icli uporzndkowaniem i spisaniem; kiedy sie pokazaTy w nicji wielkie braki do dziejów Polski, król opatrzywszy Albertrandego w potrzebne fundusze, wysial go do Wíoch, aby día dopeinienia zbiorów do dziejów ojczystych, poszukiwania w biblijotece watykanskiej i innych zamoznych ksiegozbiorach poczynif. Od r. 1782, trzy lata Albertrandy poáwieeií jednej z najmozolniejszych prac, nietylko w wyszukiwaniu wainycli día historyi polskiej materyjafów, ale i w przepisywaniu takowych. Sto dziesieó woluminów wlasna przepisa? reka, pomnozyi zbiory królewskie staroiytnosci , bogatym plonem z wykopalisk Herkulanum i Pompei. Z tymi skarbami wróciwszy do Warszawy, otrzymal od króla medal z napisem: „Merentibut." W r. 1789 wysfal go ten monarcha do Szwecyi dla poszukiwañ naukowych, X. Jan pracowal w Sztokolmie, robif wycieczki po Szwe cyi, gdzietylko powziaf wiadomojd ¿e zdobedzie jaki materyjaf do dziejów Polski. Zebraí i przepisaí znowu kilkadziesiat woluminów. Król wyniósf Albertrandego do stanu szlacheckiego, orderem i. Stanisfawa ozdobií i przedstawif na biskupa, która godnoáé otrzymai, kiedy jui Stanislaw August opuscif Warszawe na zawsze. Konsekrowany na biskupstwo Zenopolitanskie w r. 1796. Po utworzenio sie Towarzyetwa Warszawskiego Przyjacióí Nauk, wybrany zostal prezesem.

Albertrandy — Albertos

333

przewodniczyl mo do smierci. Umarl w 77 roku iycia. Prace drukiem ogloszone: 1) Dzieje królestwaPolskiegokrótkoporzqdkiem lot opisane. Warszawa 1766; Lwów, 1849. 2) Dzieje rzeczypospolitej rzymtkiej, od zalotenia Riymu at do Cesarzów, i francuzkiego przez Maquer 1767r. Warszawa 2 tomy. 3) Zbiór wiadomoici gospodarskich. Warszawa 1770r. 4) Zabytki staroiytnoici rxymskich w pieniqdzach, pospolicie rnedalami zwanych z czasów rzeczypospolitej i 16 pierwszych cesarzów. Warszawa 1805, 3 t.—Zpozostalych rekopismów professo Onacewicz wydat: 5) Panowanie Henryka Walezyjusza i Stefano Вatoreуот królów polskich. Warszawa 1823, 2 tomy; Krakow 1849. 6) Panowanie Jana Kazimierza, Jana Alberta i Alexandra Jagiellonczyków. Warszawa 1827 г. 2 t. 7) Dwadziexcia szeié lat panowania Wladyslawa Jayielly, z rekopismów Jana Albertrandego. Wroclaw, 1854. Wielerozpraw Albertrandego mieszcza pisma peryjodyczne: Monitor, od г. 1764. Zabawy przyjemne i poiyteczne, od 1769 do 1777, które po Naruszewiczu Albertrandy redagowal: Roczniki Towarzystwa Przyjaciól ±\auk. Ogromqy zbiór rekopismów, wlasnorçcznych Albertrandego, rozbiegl siç w róíne strony kraju. Rekopism do 200 arkuszy scislego pisma: „Historyja poltka medalami zaiwiadczona i okreilona," wcielony cafkowicie zostal w dzielo Ed. Raczynskiego, p. n. Cabinet medalów poltkich, 4 tomy. W r. 1858, w Warszawie wyszíy : Kazania i nauki, z rekopismów posmiertnych Albertrandego. Wydanie to obejmnje kazania w polskira jezyku, miewane i spisane w jezyku francozkim pozostafy w autografie. — Albertraildy (Antoni), brat biskupa, znakomity malarz nadworny króla Stanislawa Augusta. Malowaí obrazy koscielne i portrety; z tych inane sa wizeruiiki Stanislawa Augusat, i brata artysty Jana, historyka i biskupa. K. Wi. W. Albortos, byla nazwa, powszechna w Polsce w koúcu XVI i XVII wieku, oznaczaj|ca niezgrabnego drágala, tchórza i bojaíliwego zolnierza. Kiedy w poczatkach za panowania Zygmunta III nakazano, aby duchowni i plebani lanowego z posiadanych gruntów dostawili iolnierza, ci uzbrajali wiec swoich klechów czyli poslugaczy koscielnych, i wysylali na wyprawe, czyli jak w one czasy mówiono: „na Podóle." Wtedy to wyszed? wielce rozgíosny poemat, a raczej dyjalog pod napisem: Wyprawa Albertina na wojiig, (r. 1595), i drugi, Albertus z wojny (r. 1596— 1613); obadwa poemata, mialy liczne wydania, со wskazaje, jak chciwie rozkupywane byfy. Trescia ich jest uzbrojenie takiego Albertusa Klechy. wyprawa na wojnç, powrot jego, ¡ opowiadania o swej wojennej wyprawie. Wyborne sa to satyry, peine szczególów do iycia domowego tamtych wieków; zasobne w humor ¡ dowcip staropolski. Wiersz potoczysty i gladki, jezyk czysty, pelen wybornych zwrotów narodowych. poemata te byly powodem do przyslów polskich; kiedy kto przed nieprzyjacielem uciekal, mówiono: „Bieiy jak Albertus z wojny." A wszystkie wyprawy bez skutkn, szczególniej z pospolitym ruszeniem, nazywano: ,,Wyprawa plebat'iskq." Uiywa ich w kazaniach swoich slawny kaznodzieja Fabijan Birkowski. Wspominajac o pospolitém ruszenio, jak cïç— ¿y szlachcie i duchownym mówi: „A cóí, kiedy o tatarach poslyszy, czy to nie bieiy jako Albertus z wojny?" „Cói tedy mili panowie mówicie, ie przez ksiçiy sluiba rzeczypospolitej ginie? Jaka sluiba? Jeieli ta, która zowiecie Wyprawq plebahskq, to mala szkoda." K. Wi. W. Albertos Magnos, iwany takie Teutonicus, wlasciwie: Albert hrabia Boilstädt, znakomity nauka i wplywem na wspólczesnych, urodzil siç r. 1205 w Leiningen, w Szwabii. Ukonczywszy kursa w Padwie, r. 1223, wstapil do zakonu kaznodziejskiego i nauczal w Hildesheim, Ratyzbonie i Kolonii, gdzie miçdzy innemi i. Tomass z Akwinu byl jego uczniem; póiniej przeniósl siç do Paryia,

334

Albertos — Albertyóska linfja

gdxie wbrew zakazowi koiciofa pnblicznie wykladaï systemat Arystotelesa. Roku 1349 zostaJ rektorem akademii kolonskiej, a w r. 1254 prowincyjafem swego zakonu w Nicmczech, w której to godnosci kilkakrotnie przez wfadze вwoja pe— syfany by! do Polski. W r. 1260 papiei Alezander IV nadaf mu biskupstwo ratyzbortskie, które jednak wkrótce opusciwszy powrócil do klasztora, gdzie wyfacznie juz odtad poswiecai sie, naukom. Urn. r. 1280 w Kolonü; na kilka lat przed ámiercia zupefnie zdziecinnial i pamieé utracil. Dziefa jego w 21 tomach wydaf Piotr Jammy, w Lugdunie r. 1651. Blizsze szczegófy o jego iyciu ob. w Rudolphi Noeomayiensis, de vita Albert! Magni libri tres (Kolonija, 1490 г.). Liczne doswiadczenia Alberta w nankach przyrodzonych, po wiçkszej czesci podobno przejçte od Arabów, zjednaïy ma u wspófczesnych síawe magika, a przynajmniej adepta alchemii. Pisma jego skfadaja sie w jednej poíowie z traktatów teologicznych, jak np. síawna: Sunima Theologiae, i z kommentarzy do dzieí filozoficznych Arystotelesa, w drugiej pofowie z prac w dziedzinie fizyki, alche mii i historyi naturalnej (jak np. 7 ksiag o zwierzetach, a 5 o mineraíach i roáfi— nach). Niektóre dziefa Alberta wychodziíy w Polsce jak пр.: Philosophine natu ralis Isagoge, sivc introductio in libros Aristotelis, drukowane w Krakowie u Hallera 1516 i a Macieja Scharflenbergera r. 1541, oraz: Summa philosophiae naturalis in quinqué traclatus distributa (Krakow 1587, staraniem Andrzeja Schonensa). Podrobioném zdaje sie przypisywane jemu dziefo, wydane po polsku p. t.: Albertus Magnus, o sekretach bialoylowskich,mocy ziól i kamieni osobliwych,przetlómaczony. W Amstelodamie,u> drukarni polskiej, pod znakiem Orla Bialego 1665. Prawdziwym antorem téj ksiazki miaí podobno by¿ Henryk von Sachsen, uczefi Alberta. Albertos FOOtlOOS, zakonnik s. Franciszka, którego wyszía 1515 r. w Kra kowie: Introductio in terminorum coynitionem, fralris Alberti Fontini, bono— niensis minoritae conoentualis. Albertos SerpcillS, Sierpski i Sierpska, professor akademii krakowskiej, wydaï dzieío p. t.: Annotationes in M. T. Ciceronis declamationem in С. Verrem e J. Gorscii praelectionibus etc. aliorum commentariis ab Alberto Serpcio collectae. Dzieîa tego dotyezacego staroiytnej literatury wyszfy dwie edycyje w 1578 i w 1585 r. Albertyo, osada fabryczna w gubernii Grodzieñskiej, wïasnosé Wiadysiawa Pusfowskiego., obejmuje: 1) Fabryke sukienna warsztatów czynnycli 57. 2) Warsztatów kortowych 22. 3) Fabrykç dywanów о 12 warsztatach. 4) Filature przedzy czesanej merynosów, wrzecion 2800. 5) Fabryke siatek metalowych do papierni oraz pasów gumilastycznych do papierni. 6) Blich gazowy na píótna róinego gatunku i stoíowa bielizne z urzadzeniem magia stepowego do glansowania. 7) Hamerniç do kucia miedzi. 8) Tartak na 14 pit. 9) Míyn o szesciu kamieniach i jedna krupiarnia. 10) Шуя z ielaznyra koiem, о 2 duiych koiach. Wszyslkim tym zakfadom, ruch nadaje jeden etaw utworzony z napfywu rzeki Issy, która przeplywa do Szczary. Albertyoska linlja, tak si; nazywa dzis panujaea mfodsza linija doma królewfko-saskiego. Synowie elektora Fryderyka ¿agodnego, Ernest i Albrecht, panowali wipólnie od 1464 do 1480 г., ale pózniej, nastapif rozdziaí кraja miedzy brada. Mfodszy Albrecht otrzymal tylko margrabstwo Miánii i poiowç wschodniej czçsci Saxonií, ale wnuk jego Maurycy, w skutek bitwy pod Mühlberg w 1547 г., роzyskaí día swego doma elektorstwo i wszystkie prawie posiadfosci starszej linii, która ograniczyé sie musíala malym kawalkiem kraju, przynoszacym do 50,000

Albertyúska UoQa — Albigensy

335

al. niem. doehodn. Odiad mlodsza Albertyñska linija utrzymywaTa siç wciai przy awych posiadToáciach, a nawet dostapila godnoáci królewskiej w 1806 roku. Alberyk I, margrabia Spoleto i Camerino, oienil sie z Marocyja, córka síawnej Teodory i staí sie przez to áwieckim wladca Rzymu w drugiej poíowie IX i na poczatku X wieku. Alberyk zamordowanym zostaf w 925 г., wdowa zaá jego wetspifa w zwiazki malzenskie z Hugonem z Prowancyi, królem Wfoch. — Al" beryk П, syn Hugona, panowal w Rzymie jako senator i princeps przez lat 23 do 954 r. Alberyk do RosatO z Bergamo, pisal kommentarze nad dekretami i pandektami. Umari w Rzymie w 1354 roku. Alberyk, Wíoch rodera, zakonnik i dyjakon na górze Kassynn, póíniej kardynaí tytufu Czterech âwietych Koronatów, iyl okolo r. 1057; znajdowal sie, na soborze zwolanym w Rzymie przez Grzegorza VII, przeciw Berengaryjuszowi, i zbijajac jego bfedy napisaf, niespelna w ciagu tygodnia, traktat o Boíém cíele. Piotr dyjakon ¿wiadczy, ¿e pisa! on wiele innych dziel: hymny o á. Mikolaja, rozmowe o muzyce; traktat przeciw cesarzowi Henrykowi o elekcyi papieza; rozprawy o sadzie ostatecznym, karach piekielnych; o raja; o s. Pawle, i. Apollinarym ; iywot s. Dominika, opata, (znajduje sie w zbiorze Bollanda pod dniem 22 Stycznia), tudziez swietej Scholastyki. Rekopisma niedrukowanych dziel jego zuajdowad sie maja w biblijotece Bernardynów we Florencyi. Wielu pisarzy mylnie go bierze za jedno z Alberykiem, takle zakonnikiem na górze Kassynn, któL. R. Alberyk (Alberic), zakonnik regnly Cystersów w opactwie Trium fontium (Trois Fontaines), w Szampanii, iyí okolo polowy XIII wieku. Zostawil po sobie Kroni&g od stworzenia swiata do r. 1126, wydrukowana w Accessionet historicae Leibnitza. Albl, miasto dawniej Langwedocyi, obecnie stolica francnzkiego departamentu Tarn, nad rzeka Tarn, liczace okolo 15,000 mieszka/iców. Jestono siedliskiem arcybiskupa i posiada trybunafy I instancyi i handlowy, akaderaije, gimnazyjura, szkoiç normalna, biblijoteke publiczna z 14,000 tomów, muzeum i gabinet historyi naturalnej. Przemysf miejscowy dostarcza szczególniej sukna, кolder welnianych, przedzy bawelnîauej, papieru i t. p. Dosyé rozgalçziony jest handel zboiem, winem, wyrobami zlotniczemi, suszonemi owocami, szafranem i t. d. Chociaz w ogólnosci bardzo île zabudowane, Albi posiada jednak kilka gmachów godnych owagi; katedra zwlaszcza gotycka, ozdobiona wewnatrz freskami Jana z Udine, jest arcydzielcm gustu i ¿mialosci w architekturze. Wymienié dalej nalezy: palac prefektury, dawniej mieszkanie ksiazat albigeñskich, wspanialy szpital miejski, most przez rzeke Taran i wodotrysk w Verdusse. Miasto Albi bylo kiedys stolica kraju Albi geois, rzadzonego ai do polowy XIII stulecia przez udzielnych wice-hrabiów, z których ostatnim by! Raymond-Roger. Pod Ludwikiero XIII Richelieu opanowal to miasto, liczace wtedy wielu protestantów; pod Ludwikiem XIV zaá odwolanie edyktu nanteñskiego zmusile czeáé jego mieszkai'iców do opuszczenia ziemi francuzkiej. Odbyto tu dwa koncylija, jedno r. 1176, na którém potepiono Albigensów (ob.), drugie r. 1254. Albi jest miastera rodzinném nieszczçsliwego ¿eglarza La Peyrouse(ob.),któremu wystawiono tu r. 1844posagbronzowynajednym z glównych placów publicznych. Albigensy, tak nazywano w poczatku wszystkich przeciwników wojska krzyiowego, (zebranego przez papieia Innocentego III w 1209 г.), к tóre wtargnçfo do obwodu Albigeois w poludniowej Francyi. Pozorna przyczyna wojny bylo zabicie inkwizytora i legata papiezkiego Piotra de Castelnau, wyslanego w cela

ззв

AHHgensy — AlMnl

wytçpienia касту w panstwie Rajmuada VI, hrabiego Taluzy, ale prawdziwym celem wyprawy bylo: pozbawienie Rajmaada posiadfosci, aa przychylnoié i pobfaianie, jakie tea ksiçiç okazywat heretykom. Legaei Arnold, opat cystersów, i Hilo, zdobyli Bélier*, stolicç Rogers, aiostrzeúca Rajmonda i wyciçll w pien do 20,000 mieszkaúców. Niemaiej okrotnym okazaf siç Szymon de Monfort, hrabia de Leicester, któremo papiei podarowal paústwo Rajmanda VI. Smieré- Ssymona xmienila wkróce postad rzeczy, — Rajmond VI i eyn jego Rajmnnd VII odebrali swe panstwo w 1222 rokn. Wówcias papiei wszedï w zwiazek z Ludwikiem VIII królem fraacaxkim i wojna x Albigensami rozpoczefa siç xnów z cafa srogoscia. Po wxajemnych mordach i zamienieniu prxeelicznej prowiacyi w pustyniç, xawarto pokój 1219 r. Rajmond wykupif sie od klatwy ogromna summa, nadto ostapié masiaf czçié swego kraja brata Lodwika VIII i zobowiazal siç uznaé siostrzeúca tegoz króla za swego spadkobiercç. Nazwisko Albigensów ginie w pofowie Х1П wiekn. Szczatki tej sekty wyniosly siç na wschód, sxcxegóiniej do Boánii i tam sobie stale obrafy siedlisko. Blizsze szezególy o Albigensach znajdoja eiç w dxiele: „La Croisade contre let Albigeois," Paryz 1838. AlblgnaO, (Maarycy, hrabia de Castelnao),arodxif siç w r. 1775, sialyl potém w wojskn francuzkiém, ale jui 1792 r. z powodu zamieszek wydalié siç musía! z kraja. Albignac walezyl w sseregach Kondeosza, potém w anstryjackich i dopiero za koasalata powrdcil do Francyi. Napoleon I w rokn 1806, rozkazal go xaliezyé do palkn „Gendarmes d'ordonnance," w r. sas* 1807, satanowaf go adjutantem przy króln westfalskim. Albignac dosloiyl siç wkrótce stopnia gene rala dywlsyi, otrzymaf posadç ministra i orzad nadwornego koninszego, ale snieehçciwsiy siç intrygami dwora westfalskiego, wrócií do Francyi i wstapil po ras trzeei do wojska francnskiego. Jako ssef sztaba generalnego, pod glówaa ke rnende generala Gooyon-Saint-Cyr, Albignac odznaczyl siç w kampanii 1812 г., a po apadko Napoleoaa przeszedl na stronç Bonrbonów, którzy mn powierzyG orzad genaralaego sekratarsa w ministeryjara wojny. Otrzymal nakoaiec do— wódxlwo nad sskofa wojskowf w Saint-Cyr, godnoié marszalka Francyi î axa. w 1824 rokn. Albin (swjely), patron wieln kotoolów, kUsitorów i róznych miejscowosci we Francyi. Umaif jako bisknp Anger* r. 649.—Albin, meeieanik, w Rzymie saaier¿ poniósl. Cilio jago prxenieiiopo t. 980 do Koloniii pemiatka jego «bchodzona jest dnia 22 C»«rwea. Albin (Staaisfaw), s Nowego Hiasta, kanonlk Krakowski, i prowizor Borsy Jerozolimikiej, oras podkanelers Akademii Krakowskiej, wydal: Exordia Epistolarum recollecta admodum epistolandi Joam Sacrani per Stanisl. a Lo teiex. Cracoviae 1521. Albin (Adryjan), rodem s Lutaeyi slynal w Police jako poeta okofo г. 1532. Miesska! w Krakowie; poeiyje jago adesaeta siç w róznych dzieíaeh ówezesnycb polskich antorów. Albin (Krzysstof), dyjakon koiclola Ewangelieko-Laterskiego w Lesznie napisaf: Kazanie na paimifcenie koiciola w Gàrte ю Sxlqsku niedaleko be sinn. (Leszno 1635 г.). Alblnagii JttS, prawo skntkiem którego skarb sabieral majatek cudzoziemca bezpotomnie smarlego. (Dziennik praw Królestwa Polskiego T. 7, str. 57). W.D. Albiol (Francisxek Józef), znakomity mai stana niemiecki, orodzil siç w 1748 roka, byl pocsatkowo referendarzem stana elektora Mogonekiego, przezco wszedl w bliisze siosunki z eesarzem Józefem II, który go wielee powaial. W r. 1799 Albini podal plan wypedzeoia Franeazów, i tym patryjotyezpym zspalem, jako tei

Alblnl — Albinos

337

znakomitemí swemi zdolnoteiami, umiaf sobie zjednaó tak rozgïoâne ¡míe, ie ce san austryjacki mianowaf go swoim posfera przy zwiazko niemieckim w 1815 r. Albini nie zdaiyf jednak objaé nowych ewych obowiazków, umarf bowiem w Diburgu 1816 roku. Albinos, niedawBO jeszcze, bo w zeszlém stulecin dziwne miano pojecie o wadzie w organizacyi czyli albinizraie; jeden i filosofó* lego wieku mówi: „Albinos jest galunkiem mafpy, kolora wybladfego, wzrostu Lapoñczyka, ma skôrç biaff a oczy sowy. Skazany do unikania iwiatfa z przyczyny bndowy organu.wzrokn, s uczuciem przeraienia patrzy na sfonce i tитогу natury, zasypia we dnie, w nocy odbiera drapieinym zwierzçtom podfe poiywienie, s któremi nie moie sie, równaé ani si Га, ani zre,czno¿cia, i po trzydziestu Illach konczy iwoje istnienie nie zakosztowawszy iycia. Nie nie moie tie, równaé z gfupowatoscia albinosa; wszystko, cokolwiek nie miesci sie, w ciasném kole jego potrseb eodziennych przechodzi jego pojecie. Negr, na którego spogladamy s pogarda, w porównaniu z albinosami tém samém by sie» wydaf, ciém by sie, okazal Newton lub Montesquieu w porównaniu s negrem." Niedziw ie jeszcze i dzisiaj spotykamy sie z pojçciami bardzo falszywemi i dziwacznemi, do których ntrzymania i rozpowszechnienia najdzieluiej sie, przyczyniaja okazywacze osobliwosci, którzy día zwabienia (atwowiernych i zapewnienia sobie zysku, najdziwaczniejsze wymyálaja brednie. Lecz nauka w albinosach nie wiecej nie widzi, jak tylko lekka zmiane. anatomiezna w budowie skóry, której zupeinie albo w czeáci nie dostaje barwnika. Día dokfadniejszego zrozumienia, nadmieuimy, ie skóra skia da sie z dwóch warstw gfównych, zewnçtrznej, t. j. naskórka (epidermis) i skóry wlasciwej (dermis); pierwsza jest rogowa, sucha przezroczysta; drugs skfada sie z wiókienek bardzo cienkich i krótkich, powikfanych w najrozmaitszych kierunkach, przez nia przechodza naczynia krwionoáne i nerwy tworzace brodawki dotykowe. Pomiçdzy terni dwiema warstwami znajduje sie, poárednia,pófpfyuna zwana »luiem albo sieciq Malptyhi'ego (mucus, retis Malpigliii). W tej to warstwie znajduje sie, farbnik skóry, przez naskórek przerfwiecajaey i nadajaey róine zafarbowania rozmaitym pokoleniom ludikim, zfoiony s ziarnek bardzo drobnych, rozsianych w komórkach rogowych. Znajduje si; on wszedzie, a w braku jego skóra jest biafa, bez polysku; wlosy i wszyst ko, cokolwiek od skóry zaleiy, bez farbnika jest kolorn biafego; on równiei pokrywa powierzchnie teczy (iris) i biony naczynnej (choroidea) oka, która bez niego wydafaby sie, czerwona; ta okolieznosé ma wielkie znaezenie w albinizmie. Око (ob.) jest narzedziem optyczném,sk'adajac¿m sie. s Mon stanowiacych jego postad, s czesci majacych takie znaezenie, jak w Dzyce ciaîa zafamujace dwiatfo, ¡ z bfony zwanej tecia, opatrzonej w irodku otworem (frénica), przeznaczonyra do przepuszczania wewnalrz oka promieni dwiatfa. Jeieli tçcza pozbawiona jest farbnika, w takim razie staje sie. przezroczysta i promienie iwiatfa wchodz; do oka nietylko przez zrenice, ale i przez nia, która je odbijaé powinna, a w tym razie dziafa na nie podobnie jak inné czçàci oka przeznaczone do zafamywania swiatfa, które teraz gromadiac sie, w oku w wiçkszej ilosci i bardziej natçione, obraiaó musza nerw optyezny, którego nie jui nie osfania. Przypusciwszy istote, w takim stanie bçdaca, pnjmujemy, ie razem ze skora i wfosami pozbawionemi koloru, jej wzrok musí byó takie nadzwyczaj draitiwy; ie áwiatfo niewywierajace szkodliwego wpfywu na iitoty w stanie normalnym bedacr, ja razió bedzie; ie uezacié, któ rego опа duzna pod wpiywem silnego jwiaifa, wywofa w cafej twarsy nebу konwuUyjne; ie przeto unikaé bedzie iwiatfa, i tylko w cieniu lub ciemnoid jest zdulua uiywaé wsaystkicfa wfadz swoich. Taki to jest wfaiaie stan albinosów. Zastanówmy sie, teraz nad przyczyng albinizmu. W wieku ubiegfym, SSCTKLOrifUriA тот i. 22

338

Albinos

Yf którym ulrzymywano,ie albinosy sa rasa lub narodem oddzielnym, nie zastanawiano siç nad tém pytaniem. Pierwszy dopiero Buflbn przypuszcza?, ¿e albinizm moie byé odmiana przypadkowa , chociai stanowczo tego zdania nie przyjaf. Mniemano takie ie albinosy sa wyrodkami negrów, Iecz to nie mogïo siç utrzymaé, skoro Bänke i Solander widzieli albinosów na wyspach niorza pofudniowego i w Ameryce. Dzisiaj wiadomo ie nie ma prawie zakatka ziemi, w którymby albi nosów nie iiapotkano. Wedlug 1. Geoffroy de Saint Hilaire, podróznicy napotykali albinosów w Nowej Gwinei, na wyspach oceanii: Tonga i Taili, w miedzymorzu Panama, na Antyllach, w Gujanie, Brezylii Mexyku, Wirginii, Lnizyjanie, na przyladku Dobrej Nadziei, w Kongo i w innych czesciach Afryki, na Madagaskarze, na Isle de France, na Cejlonie, w Manilli, Jawie, w Malabarze i t. d. Sama rozmaitosé nazw, które albinosom nadaja jak Bedas lub Bedos na Cejlanie; Siakrele, Kalrele, lub Kakerlak! na Jawie; Dondos w Afryce, Albinos na miedzmorzu Panama, przemawia za znaczném ich upowszeclinienîem,* Maupertuis uwaiaï albinizm za rodzaj choroby dziedzicznej. Blumenbach, Winterbottom, Sprengel, Otto i inni uwázaja albinizm jako nastepstwo choroby szczególnej. Hallé, Jefferson, Béclard przypisuja go zmianie w budowie skóry; które to zdanie podziela Mansfeld objasniajac je zatrzymaniem siç rozwijania organizmu. Róinosé w zdaniach o albinizmie zapewne ztad pochodzi, ie rozmaici nczeni mieli zrecznosó obserwowania tej wady w rozmaitych przypadkach. Niema watpliwosci, ie skóra i wíosy moga w pewnych okolicznosciach stracié swój kolor, b|di to pod wplywem przyczyn chorobliwych, badz tei w skutek zbyt wielkiego wstrz§inienia moralnego. Wychodzac ztad, Geoffroy Saint Hilaire dzieli albi nizm na dwa rodzaje : jeden pochodzacy z choroby, i drugi stanowiacy istotna anomalije w organizacyi, ktöra sie líómaczy brakiem farbnika, to jest zatrzymaniem sie rozwijania. Co jest przyczyna takiego wstrzymania, dotad zupefnie nievviadomo. Albinizm wiec nie stanowi, jak to dingo utrzymywano, oddzielnej rasy w rodzaju ludzkim, lecz jest odmiana inwidualna i przypadkowa. W takim stanie rzeczy upadaja same przez siç teoryje filozofów, naturalistów i podróiników XVIII wieku, przypuszczajace w albinosach oddzielne narody; niemniej takie okazaja sie niedorzecznemi mniemania, wylegie w wyobrazniach spaczonych, jakoby albinosi byli potomstwem orangutanga i kobiety; albo podane przez podróinika Wafter'a, a od dzikich z Panama czerpane, jakoby albinizm byl skutkiem zapatrzenia sie ciçiarnej niewiasty na ksieiyc w peíni; albo nakoniec mniemanie, czyli siusznie marzenie, wedíug którego albinosy obdarzeni sa sdolaoscia, przez diugie czasy ukryta, które jednak w godzinie oznaczonej objawi siç i zapewni im panowanie nad swiatem, wykorzeniwszy wprzód rodzaj ludzki, na którego zgliszczach zaíoia paústwo lepsze nad inne. Jednakie mniemanie ie albinosy stanowia oddzielna rase pomiedzy ludimi, nie bylo zupeinie bez zasady. fcatwo sie domyáleé ie ludzie dotknieci ta wada, pogardzani, a czesto przeiladowani przez innych, musza ffczyé siç z soba w niedoli swojej. Lecz jak w jednych okolicacli Afryki, albinosy sa przedmiotem pogardy, tak znowu w innych doznaja lepszego obejácia, jak swiadczy bowiem podróinik Bruyn, król Bantamu miat mieé na swym dworze wiele albinosek; w Loango obowiazkiem albinosów byfo odmawiaí modlitwy w obecnoáci króla, i nakoniec Montezuma utrzymywaí wielu albinosów w swoim paíacu. Albinizm nietylko dotyka rodzaj ludzki, lecz przypadki jego czesto napotykaja siç i u zwierzat, któi bowiem nie síyszaí o síoniach biaíych, tak cenionych na wschodzie; tutaj naleia takie króliki, biaíe myszy, napotykaja siç równiei przypadki tej wady u mafp, wiewiórek, tara, psów, koni i t. p.; z pomiçdzy ptaków: o wron, kruków, kur, kanarków; zdarzaja siç takie przypadki u ryb.

Alblnovanos — Albinas

339

ÂlbinOVaiiaS (С. Pedo), przyjaciel Owidyjusza, autor wielkiej epopei, w której opiewaí swictne czyny Germanika. Z pocmatu lego zaledwie kilkanascie wierszy ñas doszío, w wydarych przez Wernsdorfa: Poetae latini minores (4 t. ¡n 4-to). Elegija jego pod tyluíem : Cotuolatio ad Liviant Autjiistam de morte Drusi, wiele picknych miejsc zawiera. Ogíosií ja Beck w swym zbiorze (Lipsk 1773 г.). Owidyjusz, który iyí z nim w przyjazni, bedac na wygnaniu, napisaí do Albinovana z Pontu list poetyczny. AlblnOWSki, dorn w ziemi przemyskiej, uiywajacy herbu Jaslrzgbiec. — AlbinOWSkl (Jedrzej) sufl'ragan kujawski, byí w 1687 roku archidyjakonem pomorskim, kantorem przemyskim i proboszczem wolborskim. AlblDUS (Dccius Clodius Septimus), wódz rzymski pod cesarzami Markiem Aurelijuszem, Kommodem i Pertinaxem. Gdy tego ostalniego zamordowano, Albinus ze swém wojskiem zostawaí w Brytanii, pospieszyí wiçc do Rzymu przeciwko Didiusowi Julijanowi, obraneinu przez pretoryjanów cesarzem. Obraieni równiei, ¿e ich pominieto, Piscenius Niger, rzadca wschodu, i Septimus Severus, Illiryi, zmierzali z wojskiem ku Rzymowi. Severus, jako najblizej bçdçcy, uprzedzií dwóch swoicli wspóízawodników, fkazaí na smieré Didiusa, ukaraf zabójców Pertinaxa i cesarzem sie ogíosií. Ñastepnie wystfpií przeciw Pescenniusowi, którego pokonaí pod N'icea i przeciw Albinusowi, którego w bitwie pod Lugdunum (197 r. po Chr.) wziawszy do niewoli, sciac kazaí. Albinos, Rzymianin, miaf byé czwartym biskupem píockim i rzadzií dyjecezyja przez lat 17, to jest od r. 1024 (po Marcinie), ai do r. 1041. Jul. B. Albinas (Jerzy), herbu Trzy kroje, doktor obojga prawa, pewno z akademii krakowskiej, pocliodzií z rodziny która byía osiedlona w Wielko-Polsce i w Krakowie, jednak nazwisko jej polskie musi byé urohione na sposób íacinski. Czíowiek uczoiiy, wydaí w Krakowie mowe Cycerona za poeta Archiaszem u Szarfenberga w 1537 roku. Byí dobrze z Bonarami, mowç te, albowiem dedykowal jednemu z nich, pisai tei wiersze po íacinie na pochwaíe Stanisiawa Borka, zacnego kanonika krakowskiego (1533 г.), o czem ma. Jocher. Poáwiecií sie, póíniej stanowi duc'iowncmu, ale nie wiele miaí z niego koscióí pociechy. W Wilnie znalazí przyszíosé, a w Litwie diuga ojczyznç. Byí tam albowiem kantorem katedralnym najprzód, potem zas suilraganein wileiiskim i biskupem metoñskim, za rzadów Holszaúskiego i Protaszewicza. Nominal jcszcze w r. 1550—1.—Umysíu niespdkojnego i do nowoslek skíonny, myslaí podobno o kosciele narodowym i zaprowadzeniu liturgii polskiej w obrzçdach. Podejrzany ztad o sprzyjanie sektom i popedliwy w doinowcm poiyciu, naraiaí sie na pociski biskupów i kapiluíy. Byíy nawet dowody na niego, kt^re sie, kazaíy miec na ostroinos'ci katolikom. Wprowadzaí ksiazki heretyckie d- Wilna. Raz nawct doniesiono na niego, ie gdzies w pewnym kosciele na prowincyi, umyslnie wyjechawszy z Wilna, publicznie miaí odprawiaé nabozeústwo, wprawdzie wedíug rytuaíu rzymskiego, ale w jezykn polskim. Kapituía nareszcie obwiniaía Albina, ie starodawny kant ko¿cielny podíug swojego widzimisie zmienia w s'piewaniu i wywraca, ie wyraína pogarde pokazuje wzglçdem spóíbraci swoich w kapitule, i ie to wydarzaío siç nieraz, ie w kosciele nareszcie czesto w gíos wymysla bez iadnej winy, nie tylko na síugi, ale i na wikarjeh. Pokíócií siç > Pawíem Wiszenskim kustoszem wilenskim o pierwszei'istwo w chórze kapitulnym, jako biskup albowiem przywíaszczaí sobie wyisze miejsce od innych praíatów. Nie miaí w Rzymie przyjacióf, bo dfugo bardzo byí nominalem. Biskup Protaszewicz cheiaí siç go pozbyé, ale trudno byío, po konsekracyi samo dobrowolne zrzeezenie siç Albinusa mogfo go z kapituíy wyzuó. Biskup próbowaí dokonaé tego zgodnym sposobem, namawial 22*

340

Albinns

Albina ieby sie zrzckf sufTraganii, Jul nawet iniaf kogos innego na to miejsce, i polajemnie zalecaf do obioru kapitule, ale nie daf siç wywiesd w pole Albinus (1563 г.). Zostaf sie po niin liczny zbiór ksiaiek, któremi, ie umarJ bei testamentu, miafa prawo rozrzadzaó kapitufa. Biskup Waleryjan wymógf na niej, ie zbiór ten cafkowicie ustapifa Jezuitom, którzy tylko со przybyli do Wilna (w Ma la 1570 roku). Katedra wilenska miafa jednak pamiatke po Albinusie, podarowal jej pastoral srebrny, z wierzclm pozfacany; dzisiaj go juz nie ma, ale jak dotnyslaja sie, dotrwaf w skarbcu do czasu wojny szwedzkiej za Jana Kazimierza. Umarf Albinus nagle w poczalkach Maja 1570 roku. Zdaje sic, ie pod koniec iycia spuscif cokolwiek z tonu i szczerze postepowaf z kosc'ofem. Znany tei i póznirj w biblijogralîi. Napisaf albowiem dziefko: Piae méditâttonet sticholoyiae, które wyszfo na swiat w Krakowie w r. 1560. Jul. В. Albinus (Piolr)i roku 15S8 wydaf w jezyku facinskim w Wittemberdze: Zycic Jerieyo Saltina, jednego ze znakomilszych poetów polskich. Alblnns (Bernard), urodznny w Dessau 1653 roku, jeden z najsfawniejszych lekarzy swojego czasu. Uczyf siç medycyny w Lcjdzie, gdzie wroku 1676 otrzymaf slopien doktora. Pafajac iadza nauki, ehciaf jeszcze dTuiej w léni mtejsca pozostaé, lecz na iadanie rodziców wrócif do Dessau, zkad po wkrótce zaszfej ¿mierci matki, wrócif do Lejdy w 1677 roku z zamiarem usilniejszej pracy nad medycyna i matematyka. Bedac pewnym, ie towarzystwo ludzi uczonych i wfasne spostrzezenia dzielnie wpfyna na udoskonalenie, udaf sie w podróz do Flandryi, Brabancyi, Prancyi i Lotaryngii, z której w roku 16S0 wrócif do Dessau, i w tymie roku otrzymaf wezwanie na professora medycyny w Frankfurcie nad Odra. Z poczatkiem roku nastepnego objaf tç professure, na której wkrótce takiej nabyf sfawy, ie mfodzici ze wszyslkicli uniwersytetów n;emieckicb zbiegafa siç do Frankfurtu, aby korzyslac z jego wykfadti. Fryderyk Willielm elektor Brandeburgski mianowaf go swoim lekarzem i radca tajnyin, lecz po smierci jcgo Albi nus wrócif do obowiazków w Frankfurcie. W roku 1694 Albinus powofanym zoslaf do Berlina, przez elektora Fryderyka na pierwszego lekarza i radcç tajnego, a w roku 1697, od tego elektora, w nagrode pofoionycli zasfug, otrzymaf kanonijç w Magdeburgu. Na usilne zadanie hrabiego Wassenaar, Albinus otrzy maf zezwolenie elektora na przeniesienie sie do Lejdy, gdzie objaf obowiazki professora w 1702 roku, które pefnif ai do smierci zaszfej w roku 1721. Waiuiejsze pisma jego sa: De fonticulit, Frankfurt nad Odrç 1631; he salivatione mercurial'), tamie 16S9; he Cataracta, tamie 1694; he partu dif/icili, tamie 1696; he corpusculit in tanyuine content!*, tamie 16S3; Oratio de increment!* et tlalu artis medicae tueculi XFII,Leyii\7ll.—А1ЫППЗ (Ber nard Zygfryd), syn pnprzedzajacego, urodzony 1697 r. w Frankfurcie nad Odra, medycyny poczatkowo uczyf siç od ojea, nastepnie stuchaf tak znakomitych miatrzów jak: Bidloo, Rau, Decker i Boerliaave. W roku 1718 udaf sie do Paryia, gdzie pofaczyf siç przyjainia z Winslow'em i Senac'em, czemu przypisaé naleiy, tyle pfodn§ w skutki dla anatomii, z nimi korrespondencyjç. Po pófrocznym zaledwie w atolicy Francyi pobycie, powofany zostaf do Lejdy dla zajecia katedry anatomii i c'.iirurgn. Z wielu wzglçdôw, a mianowicie rycinami pieknemi, któremi wzbogacif anatomijç; nastrzykaniami (injekcyjami), których z najwieksza korzyscia umiaf uíywaé, i badaniami posuniçterai do najdelikatniejszych czçsci, nkrytycli przed okiem zwykfego ówczesnego anjtoma, postawif siç na zaszczytnem miejscu pomiedzy lekarzami zeszfego stulecia, którzy w tym zawodzie uswietnill awoje nazwiska. Uinarf 1770 roku. Znakomitsze pisraa jego s;: he ottibiu eorpori* human!, Leyda 1726; Historia musculorum hominis, tamie 1734;

Albinos — Albo

341

De artertit et venis intettinorum hominis, tamie 1736—38; Icones ostium humant foetus; accedit osteotjeniae breéis historia, tamie 1737; De sceleto humano liber, Leyda 1762 i t. d. Wszyslkie odznaczaja sie dokfadnoscia i jasnoscia opisów, nie ustepujacych pieknosci i starannosci w wykonaniu rycin. Prócz lego wydaí wfasnem staraniem i ohjaánieniami opalrzyí dsiefa : Rau'a Harvey'a, Vesale, Fabrycyusza de Aquapendente i Barlíomieja Eustachi'ego. — Albinos (Chrystyjan BernaH), brat poprzedzajacego, urodzony 1698 roku, umarf 1752 г., professor anatomii w Utrechcie, zasfuga zblizajacy sie do Zygfryda. Zostawif йг\е$a: Specimen anatomiciim, exhibent notant tenuium hominis intetti norum descriplionem, Lugduni Batavorum 1722; De anatome errores delegente in medicina, Utrecht 1723, w którem wieloma przykfadami dowodii, jak pozyteczna jest rzecza otwieranie ciaf zmarfych, día odkrycia przyczyn i skutkóvr rozmaitych cliorób. AlblOD czyli Britannia major. Так nazywali Rzymianie wyspç tworzaca dzisiejsza Anglije i Szkocyje, día odróinienia od kraju noszacego u nich miano Britannia minor (dzisiejsza Bretanija franciizka). Albion, wódz saxoi'iski, podobno zieé Wittekinda, który 785 roku poddaí sie. Karolowi Wielkiemu i przyjaf chrzest w Atligny. Podanie genealogiczne czyni go protoplasta domu Anhalt. Albion nowy, na pófnoco-zachodnich brzegach Ameryki Póínocnej, mledzy 30" i 48" szerokoáci pólnocnej; kraj od morza píaski i piaszczysty, podnoszacy sie w miare zbliiania sie. ku srodkowi; zamieszkafy jest przez nieliczny lud dziki, okrywajacy sie skórami niedíwiedziemi i tkanina z kory drzew i.weíny, uzbrojony w fukl i strzafy, kariniacy sie ryl)a i zwierzyna. Kraj ten rzek prawie wcale nie ma; daja sie tu postrzegaö zwierzçta czworonoine, futrem okryte i wiele ptaków wodnych. AlbiS, pierwszy zaklad leczenia zimna woda w Szwajcaryi, znajdujacy sie, u podnóia góry Albis okoío Jansen, w kantonie Zurich, zafoiony 1839 roku na wzór grefenbergskiego przez Dr Brünnen. Obszerny gmach, mieszczacy fazienki i mieszkania wygodne, zdolny jest pomiesció znaczna. liczbe osób, które ezukajac ulgi w cierpieniach, ze wszyslkich krajów Europy tutaj sie zgromadzaja. Albit (G. Rose) syn. Tetartin, mineral z klassy krzemianow, nazwany tak od biafego koloru, gfównie w nim górujacego, znajduje sie, w naturze w krysztafach i w massac'i zbitych, ziarnistych, muszlowatych i promienistych. Krysztal jego: •lap ronibowy ukosny, czesto natrafia sie w postaci bliíniaków, czyli zrostków dwóeh, a na wet Irzecb kryszlalów z soba. Twardosó jego 6,0 do 6,5, równa wiec tvrardosci spatu polnego. С. g. 2,62 — 2,67. Barwy biafej z rozmaitemi odcieniami: rózowym, ióftawym, zielonawym i brunatnym ; pofysku szklistego, w rozmaitym atopniu przeswiecajacy. Rozbiory liczne okaxafy, ze albit jest podvvójnyin krzeinianein gliiiki i sody, wzoru Al.Oj 3Si0j+ NaO SiOj, w którym czesto czesé sody zastepywana bywa potazem lub wapnem, a nawret magnezyja. Pod dmucliawka trudno sie topi i barwi jej pfomien wyraínie na ioilo; kwasy na niego nie dziafaja. Stanowi istotna czesé skfadowa wielu granitótr, diorytów i trachitów. I tak w diorycie obficie siç znajduje przy Bourg d'Oisans w Delfinacie, w Barrèges w Pirenejach, w Hiasku na Uralu; w fupku hornblendowym w Tyrolu, w granitach saskich, czeskich, na wyspie Elbie, w Alabaszce i Berezowie na Uralu, vr Stanach Zjednoczonych ; w gnejesie w Saxonii i Ziilerthal w Tyrolu, w Szwajcaryi; w iupku mikowym na St. Gothardzie; wreszcie w pokladacli zelaza magnelycznego w Arendal w Norwegii. K. J. Albo (Józef), Rabbi, rodem x Soria, w Hiszpanii, wslawii aie. w historji ja

342

Albo — Albonl

daizmu udziafem, jaki wzial w kongressie iydowsko-chrzescijañskim, odbytym 1413 roku, w Tortoza, miescie hiszpaúskiem, i streszczeniem caíej nauki iydowskiej w trzech artykutach zasadniczych. Hieronim à Santa Fide, znany dawniej jako íyd, pod ¡mieniem Józefa Lurki, bardzo biegfy w Talmudzie, pismach rabinów i nauce lekarskiej, sklonil a«ty-papieza Benedykta XIII (Piotra de Luna), uznawanego wtedy juz tylko w Aragonii, a którego byl lekarzem nadwornym, do wezwania iydów na rozprawe teologiczna, obiecujac ie zwalczy ich wfasnemi pismami i przekona o prawdzie wiary chrzescijanskiej. Benedykt zgodzil s¡§; iydzi, chociai niechetnie, wyslaii na ten kongres wielu uczonych rabinów, a pomiedzy innemi Józefa Albo. Hieronimowi przydano tnkie kilku teologów do pomocy. Kongres otworzony zostat uroczyscie, pod prezydencyja anty-papieza Benedykta XIII w Tortozie, dnia 7 Lutego 1413 roku. Hieronim nsifownf dowieádí, ie cechy, które wedíug zdania samychie iydów, wskazywaé miafy Messyjasza, zjednoczone byly w osobie Chrystusa; ie zatém iydzi nie powinni oczekiwaé innego Messyjasza, i ze ich nauka talmudyczna opiera sie, na bíednej podstawie. Kongres ciagnaí sie ai do 1U Maja 1414 roku., i przez ten czas odbyfo sie 69 posiedzeií, klórych skutek byt ten, ie wielu iydów i wszyscy rabini, obecni rozprawie, wyjawszy Ferer'a i Albo, przyjçli wiarç chrzescijañska. Albo, z powodu tego kongressu, napisal dzieío pod tytuïem : Sefer Ikkarim, to jest к siege, dogmatów zasadniczych, w której bronif judaizmu, walczyl przeciw chrystyjanizmowi, i trzynascie artykulów skfadu wiary Majmonidesa, strescií do trzech nastepujacych gtównych artykulów: 1) jednosé Boga; 2) boski poczatek prawa Mojieszowego; 3) nagroda albo kara uczynków czíowieka w iyciu przysztéra. Reszte dogmatów iydowskich podciagal pod jeden lub drugi z trzech powyzszych artykufów, a zatém i wiarç w oczekiwane przyjscie Messyjasza. Pomimo szacunku, jaki ta ksiega zyskala u iydów, przez apologije judaizmu, sklad wiary we trzech artykulach, nie znalazl wielkiej wzielosci, z przyczyny nieokreslonych doetatecznie ogólników, a w szczególnosci día tego, ie przyjácie Messyjasza nie bylo w nim stanowczo wyraione. Chociaí wiec iydzi odwoluja sie do tego skfadu wiary, jako w gründe zgodnego z nauka Majmonidesa, wszelako nie zostat ostatecznie przyjetyin; gdy przeciwnie, sklad wiary Majmonidesa przyjeli wszyscy iydzi prawowierui, i zamieszczony jest w ich modlitwie porannej. L. R. Albuin, zalozycicl królestwa Lombardzkiego we Wfoszech, byí naczelnikiera Longobardów, mieszkajacych jeszcze w 561 roku w Pannonii. Alboin wystapif najprzód przeciwko Ostro-Gotom i zwyciezyí ich przy pomocy Narsesa. Naste,pnie, zlaczywszy sie z Awarami, zwrócil swój zwyciezki orez na Gepidów; zabil wlasna reka ich króla Kunimunda i wstapií w zwiazki matzeñskie z cóika jego, Rozamunda w 566 roku. Po s'mierci Narsesa, Alboin na czele ogromnego wojska, ektadajacego sie z Longobardów, Gepidów i 20,000 Saxonów, wkroczyl do Wtoch w 563 roku, i zawojowat cata pófnocna czeíc tej krainy, az do rzeki Tybru. Tymczasem Rozamunda, mszczac sie na Alboinie za to, ze ja zmuszaí pié wino z czaszki wíasnego jej ojea, namówiía Helmichisa i Peredea, dwóch domniemanych ewych koclianków, do zamordowania meza. Alboin polegl w 574 r. pod sztyletem zabójcy, a Rozamunda wraz z wspólnikiem i cóik$ Abswinda, uciekía do Longinusa, greckiego namiestnika Rawenny. Tain, iipodobawszy sobie Longinusa, Rozamunda poslanowiía pozbyé siç Helmicliisa i w tym celu pódala mu puliar zatrutego wina, ale Helmichis domyslií sic wszystkiego i zmusif ja do wypicia drugiej poTowy puham. Peredeo zas odesíany zostaí do Konstantynopola, gdzie mu wkrótce wytupiono oczy. Alboai (Marietta), ápiewaczka, ur. r. 1824 w Forli w paíistwic papiczkiém,

AlbonI—Albrecht Dumny

343

jest uczennica pani Bertolotti w BolonH. Po pierwszém wystapieniu w Medyjolanie w roku 1841, dafa sie z wielkiém powodzeniem síyszéé na wgzyitkicb prawie gíównych scenacli Wfoch, Niemiec, Wegier, Rossyi, Anglii (w roku 1847), Hiszpanii i Francyi, gdzie przy operze wioskiej w Paryzu lat kilka przepedzila, wystepujac najczesciej w operacli Verdi'ego, którego ustejpy, mianowicie w rucha iywszym, jak allegro i presta, ze znakomita sztuka oddawala, w grze mniej bçdac szczesliwa. Ma ona kontr-alt jeden z najczysciejszych i najrozleglejszych, bo przeszlo póitrzeci oktawy obejmujacy. Wyszla za mai za markiza Pepoii. Alborak, wyraz arabski, znaczy tyle со: blyskaésie; jest to nazwisko klaczy Mahometa, na której wedfug podania, prorok odbyl w mguieniu oka podrói z Mekki do Jerozolimy, a ztamtad do nieba. Zwierze. to, jak twierdza, mialo skrzydla, twarz ludzka, rozum ¡ mowç, a suknia jego cafa blyszczala od dyjamentów, rtbinów i szmagradów. Albord, góra swiçta w mytologü perskiej , na której rosnie drzewo swiçte Нот albo Heomo, drzewo-czlowiek, pierwsze stworzenie byka Abudad, zawierajacego w sobie zarodki wszelkich istot. A. N. Albornoz (Egidiusz Alvarez Carillo), prafat hiszpañski w Wiekach Srednteh, byl jalmuznikiem króla Alfonse XI w Kastylii i arcybiskupem toledanskim. Al bornoz który odznaczal sie rycerskim zapatent, wojujac z Maurami ocalil ¿ycie królowi w bitwie pod Algesiras. Za panowania Piotra Okrutnego zmuszonym zostal opuscié Hiszpanije, udal sie przeto do Awenijonu, gdzie przemieszkiwal papiez Klemens VI, który mu nada! godnosc kardynalska. Nastepca Klemensa Innocenty VII, wyslal Albornoza do Rzymu w charakterze legata. Tu rozumném dziafaniem przywrócil pañstwo koscielne papiezom i osadzil na Ironie Urbana V w 1367 r. U mari w tymze samym roku w Viterbo. AlbrOOht, dom szlachecki w Polsce, herbu Mily-dar, którego ksztalt nastepny: serce gwiazdç zlota szescio promienista na sobie wyobraiajace, galazkami oliwnemi zielonemi, w polu otoczone, na helmie pieé piór strusich, miçdzy którymi w poirodku gwiazda. Jakób Stanislaw Albrecht día zasfug swoich polecony od stanów sejmujacych za króla Stanisíawa Augusta, w г. 1786 nobilitowany. (Konst. z r. 1786)". AlbrOObt NlediwiedZ, pierwszy margrabia brandeburgski, urodzil siç w ro ku 1106. Byl on poczalkowo wladca Saxonii, ale wypedzony ztad przez Henryka Dumnego bawarskiego, schronil siç do pólnocnej Saksonii, odebral Wendom ich posiadlosci i umial wyjednaé sobie u cesarza niemieckiego dziedziczne posiadanie tej ziemi. Так zalozone zostalo pañstwo brandeburgskie, które Albrecht po wytepieniu Wendów zaludnié musial przychodicami z Flamandyi. Powróciwszy z wyprawy krzyiowej w 1159 г., Albrecht oddal siç wylacznie rozszerzaniu wiary chrzescijaúskiej i wytepianiu jezyka Wendyjskiego. Umarl w Ballenstadt 1170 roku. Albrecht Dainny, margrabia Misnii, syn pierworodny Ottona Bogatego, obratony na ojea za to, te cheial oddaö Misnije, mlodszemu synowi swemu, Dytrychowi, wziaf go do niewoli i uwiçzil w zamku Grimma. Jakkolwiek Otton wypuszczonym zostal na wolnoié z rozkazu Fryderyka I cesarza, jednakze nieprzyjazA miçdzy ojeem a synem trwala ai do smierci pierwszego w 1190 r. Nastepnie Albrecht odebral zakonnikom w Altenzelle znaczna summe, pieniedzy, powierzona im przez Ottona, i oburzyl ich przeciwko sobie. Niedlugo potém margrabia otrutym zostal wraz z zona w 1195 г., niewiadomo czy za powodem zakonników, czy [¿i eamego cesarza, który chciwém okiem spogladal na dziedziczne Albrechta kraje. Rzady objal brat jego Dytrych, po tyra ostatnim syn jego Henryk Madry.

344

Albreobt Damny — Albreoht Odwainy

Z pomiedzy synów lego Hcnryka zasfuguje na image AIOreckt, Landgraf ТнтуицН zwany prottakieiii , z powodu rubasznego i kíólliwego cliarakteru. Zatargi lego ksiecia i ojcem, braten i wfasnymi synami, byfy przyczyua, Ii dostat sie na cías jakis w nicwole syna swego Fryderyka, który go dopiero w 1289 r. pod bardzo uciailiweini warunkami wypuscif na wolnosd. Albrecht umari w Erfurcie 1314 г., posiadíosci zas jego dostafy sie Fryderykowi Ukaszoni-mu. Albrecht, w Г284 byi kasztelanem ostrowskiin. Albreoht I. Król niemiecki od 1208—1308, byi starszym syncm cesarza Rudolfa I. Po smierci tego ostatnicgo, elektorowie wybrali na Iron niemiecki Adolfa Nassauskiego, ale znienawidziwszy go sobie, oddali knrone Albreclitowi austryjackieinu. Wybuchfa wojna domowa: Adolf Nassauski zginaf na polu bilwy z reki samego Albrechta, który tym sposobem utrzymaf sie przy koronie. Tymczasem papiei Bonifacy VIII ogiosií elektorów za pozbawionycli prawa wybierania królów, utrzymujac, ie on jeden jest prawdziwym cesarzem niemieckim i królem rzyinskim. Wówczas wszyscy ksiaiçta odstapili Albrechta, który szukaf ocalenia w zwiazku z Filipem pieknym, królem francuzkim, lecz wkrótce potém porzucií zdradziecko Filipa i upokorzyí sie przed papieiem. Po ukonczeniu nieezczesliwych wojen z Hollandyja, Wegrami, Czechami i Turyngija, Albrccht po■tanowil podbié caía Szwajcaryje. W tém, ksiaie Jan, syn Rudolfa mfodszego brata Albrechta, obrazony i rozgniewany na stryja za to, ie mu nie chciaf oddaé Szwabii, która mu z dziedzictwa po ojcu przypadaía, zawiaza? spisek przeciwko cesarzowi i zab¡( go w dniu 1 Maja 1303 r. Albrecht pozostawií po sobie 5 synów ¡ 5 córek. Albreoht П, cesarz niemiecki, syn ksiecia austryjackiego Albrechta IV, urodxií aie, w 1397 r. Zaslubi? roku 1422 Elzbiete, córke cesarza Zygmunta I, po którym odziedziczyí Wçgry i Czechy. Wstapiwszy na tron niemiecki w 1438 roku, Albrecht zajaí sie czynnie wewnçtrznemi sprawami райetwa, powstal na sejmie przeciwko tak zwanemu prawu mocniejszego (Faust-Recht), i podiielif kraj, día lepszego zarzadu, na okregi. ámierc lábrala tego dobrego mo narchy w kwiecie wieku, umarf bowiem w rok po swej koronacyi w 1439 r. miedzy Wiedniem a Granem, w skutek zarailiwej choroby, jakiej sie nabawif podczas wojny z Turkami. AlbrOOht П, ksiaie austryjacki, syn króla Albrechta I, urodzif sie, w 1298 r. i odziedziczyí ksiestwo austryjackie po ámierci brata swego Ottona, w skutek Irucizny jaka mu zadano w 32 roku iycia. ByI to pan niezmiernie watíego zdrowia, со mu nie przeszkodzifo jednakie do wziecia czynnego udziaîu w wojnie z Szwajcarami. Wojna ta zakoúczyía sie, smutnie día Albrechta, gdyi Szwajcarzy porazili wojska jego na gfowç pod Morgartem i ogfosili sie, niezawisíém panstwem. Albrecht powrócif do Wiednia i tu dokonaï ¿ycia z ialu i zmartwienia w 1358 roku. Albreoht Odwainy, ksiaie saski, zaíoiyciel dynastyi albertynskiej (dzií Królewsko-Saskiej), by? míodszym synem elektora Fryderyka tagodnego. W rokn 1464 wstapii w zwiazki maíieñskie z Zeden§, córka Jerzego Podiebrada czeekiego, w zamiarze odziedziczenia po nim korony. Zamiar ten apefaf na niczém. Pomagajac cesarzowi Fryderykowi III w wojnie z Karolem ZuchwaJym, Albrecht zjednaf sobie íaski tego monarchy, który mu powierzyl dowództwo uad wojakiem w Niderlaudaeh i mianowa? rzadca tego kraju. Cesarz Maxymilian I udzielil ksieciu goduoid dziedzicznego namieslnika Fryzyi, ale Albrecht nie amial •obie zjednaó milosci Fryzów. Ci ostatni tak dalece nie iubili jego rodziny, ii korxystajac z nieobecnosci ksiaiecia, oblegli супа jego Henryka w Franeker i za

Albrecht Odwainy — Albrechta order

345

grozili mn powieszeniera. Albrecht poápieszy? na odsiecz syuowi, wyswobodzi? go nawet, ale amar? sam wkrótce po tém zdarzeniu: 1500 roku. Albrecht I Jagielloi'iczyk (ob. Jan Albert). Albreoht Alcybijades, margrabia brandeburgski, nr. w 1522, w Ansbach. Dworzanie przez pochlebstwo nazywali Albrechta Alcybijadesem, choé byï tylko iatryganteiD polilyczoym, nieprzebierajacym w srodkach. Albrecht chwyta? sie, róznych stronnictw i porzuca? je bez skrupufu, stosownie do w?asnych widoków. Najprzód by? stronnikiem cesaría Karola Y, potém przeszedf na stronç elektora Hanrycego, leca i lego wkrótce porzuci?, a nawet wystapi? zbrojnie przeciw niemu, ale Maurycy pobif go przy Sievershausen w 1553 r. Po smierci Maurycego, Albrecht wyzuty ze swych posiadfosci, bfakai sie jeszcze przez czas uiejaki po rozmaitych dworach europejskich ¡ osiadf ostatecznie w Pforzheim, u szwagra swego margrabiego Baden skiego, gdzie umar? 1555 roku. Albreoht VII, arcyksiaie austryjacki, urodzi? sie w 1559 г , by? trzecim synem cesarza Maxymiliana II. Wychowany na dworze Filipa II króla hiszpanskiego, poswieci? sie stanowi duchownemu i w r. 1577 zosta? kardynafem, w 1584 arcybiskupem Toledanskim, a od 1594 do 1596 byí wicekrólem Portugalii. Fiiip II posfaf Albrechta do Niderlandów w celu uspokojenia tego kraju, namówi? go do porzucenia stanu duchownego i dal mu za zonç wfasna tw| córkc, Infanlke Izabelle, wyznaczywszy przytém tej ostatniej Niderlandy za wiano. W r. 1599, Albrecht stoczyé musía? bilwe, z Maurycym Nassauskim, przegra? ja, zawarl pokój i udal siç do Brnxelli, gdzie utrzymywa? liczny i swietny dwór ai do smierci, która go zaskoczyia w 1621 roku. Albreoht (Fryderyk Rudolf), syn arcyksiecia Karola, urodzi? sie w 1817 roku. W roku 1843 zostal feldmarszaikiem-porucznikiem, a w dwa lata potém naczelnym dowódzca wojsk w arcyksiestwie austryjackiém. W r. 1848 polecono arcyksieciu usmierzyé powstanie w Wiedniu, ale zfozyf dowództwo w dniu 14 Marca. W wojnie wioskiej Albrecht dowodzi? dywizyja pod rozkazami feldmarszaïka Radeckiego, i znacznie siç przyczyni? do zwycieztwa pod Nowarra. Panujacy dzis cesarz Franciszek Józef mianowa? Albrechta w 1850 r. naczelnym wodzem armii kousystujacej w Czechach, póioiéj gubernatorem generalnym Wçgier. Mafionka jego Hildegarda, jest córka Ludwika króla bawarskiego. Albrecht (Wilhelm Edward), uczony prawnik niemiecki, иг. 1800 г. w Elblagu, ukoúczywszy nauki w Królewcu i Geltyndze w 1822 r. otrzyma? stopien doktora prawa i po królkim pobycie w Berlinie powróci? do Królewca, gdzie zostal prywatdocentem, a w 1829 r. professorem nadzwyczajnyra prawa. W uastepnym roku powolany na professera prawa do uniwersytetu Gettyngskiego, w miejsce síawnego Eichhoma, oanezal tamie do 1837 roku; w tej bowiem epoce, jako je den z siedmiu professorów, którzy jawnie zaprotestowali przeciwko aktowi z 1 Listopada, znoszacemu konstytucyjç hanowerska, otrzymawszy dymissyje udaí sie. do Lipska. Tu wkrótce poruczono mu znowu katedre, prawa, a w 1848 r. wespó? z Dahlmannem przez poíaczone rzady niemieckie mianowany zosta? meiern xaufania (Vertrauensmann), z missyja uíoienia podstaw do ogólnej ustawy Niemiec; póíniej przez jeden z okregów wyborczych hannowerskich wybranym to sía? na posta do zgromadzenia frankfurckiego. W Sierpniu tegoi roku powróci? znowu do Lipska, gdzie odiad stale zajmuje sie, nlubionym wykfadem nauk prawnych. Z literackich prac jego najcelniejsze sa: Commentatio juris Germanici antiqui, doctrinara de probationibut adumbrant (Królewiec, 1827), i Die Gewähr, alt Grundlage det altdeuttchen Sachenrechte! (Królewiec, 1829). Albreohta Order, ustanowiony w 1850 r. przez króla saskiego, na pamiatke.

346

Albreohta order — Albulo Tlbortine

protoplasty linii Albertyñskiej, ksiçcia Alberta Odwainego; udzielany bywa w nagrode cnót obywatelskich, lub odznaczenia sie w naukach i sztukach. Ma 5 klass: wielkiego krzyza, kommandorska wieksza i mniejsza, kawalerska i malego krzyza. Krzyi jest zloty, bialo-emaliowany, z popiersiem ksiçcia Alberta i herbem saskim; wstega orderowa ciemnozielona z bialemi paskami. Albrechtsberger (Jan Jerzy), jeden z najzawofai'iszych kontrapunkcistów muzycznych, nr. 1729 w Kloster-Neuburg pod Wiedniem, uczeñ Mana, byí orga nista przy wielu kosciolach, wreszcie od r. 1792 kapelmistrzem katedry s. Szczepana w Wiedniu, gdzie um. 1809. Seyfried i Beethoven byli jego uczniami. Po zosta wií wiele kompozycyi koscielnych (z tych 27 fug tylko ogloszono drukiem), Nauke kompozycyi muiycinej, Lipsk 1790, 3 edycyja 1821 i Teoretyczne pi*ma o harmonii, generalbasie i t. d. wydane 1826 r. w Wiedniu przez Seyfrieda, które zawsze beda swiadectwem gtebokiej znajomoáci przedmiotu, jakiemu sie, oddaí. Albret, ksiçstwo i dom ksiazecy we Francyi, wyprowadzajacy pochodzenie swoje od zamku Lebret czyli Labret w Gaskonii. Od r. 1060 nazwisko tego roda czesto napotyka sie w dziejach Francyi, szczególnie podczas wojen z Anglia w XIV etuleciu. Jan Albret, przez maíieñstwo z Katarzyna de Foix pomnoiyl posiadlosci swego domu bogatém dziedzictwem tej rodziny, do której naleiaía takie korona Nawarry. Henryk I syn Jana, panowaí w Nawarze i zaslubií Mafgorzatç Valois, siostrç Franciszka I króla francuzkiego, który w г. 1550 dom Albretów podniósl do godnosci ksiaiçcej. Henryk um. 1552 г., a córka jego Joanna wyszfa za mai za Antoniego Bourbon, ksiecia Vendôme, przez со w te linijç domu królewskiego wniosía korone Nawarry i podíwignela ja z upadku, w jakim zostawafa od czasów zdrady konnetabla Karola Bourbon. Syn Antoniego i Joanny, Henryk, po smierci Henryka III Valois wstapif na tron francuzki pod imieniem Henryke IV (ob.). AlbnoasiS (ob. Abul-KacernJ. Albatada, (ob. Abul-Feda). Albufera, wioska w Estramadurze, w Hiszpanii, pamietna bitwa z d. 16 Maja 1811 г. miedzy generaíem Beresfordem, na czele 30,000 Auglików, Hiszpanów i Portugalczyków, a marszafkiem Soultem z armija 25,000 Francuzów, lecz za to tém liczniejsza artylleryja. Zamierzona ta bitwa przez Soulta odsiecz miasta Ba dajoz, obleionego przez Anglików, nie powiodfa sie; Francuzi cofncli sie ze strata 9000 ludzi, a w kilka dni potém Badajoz dostaf sie w rece sprzymierzeiiców. Albufera jezioro, do 3 mil □ przestrzeni majace, leiy w Walencyi prowincyi hiszpañskiej, nad brzegiem morza z którém jest polaczone za pomoca kanalu. Od nazwy tego jeziora pochodzi tytu! ksiaiçcy, udzielony marszatkowi Suchetowi za zdobycie Walencyi i zmuszenic generala liiszpaúskiego Blake do kapitulacyi w 1812 roku. Albulo Tiburtine (Acque), pomiedzy Rzymem a Tivoli znajduje sie niewielkie jezioro zwane Layo Solfatare, zawierajace w sobie wode mineralna, nazywajaca sie Acqua Albuin Solpírea albo Acqun Tiburtina. Zblizajac sie do tego jeziora, z daleka jeszcze czuó mozna zapach siarki, pochodzacy od gazu siarko-wodorowego, wydzielajacego sie obficie z tej wody, który to zapach byí powodem nadania ¿ródíom tym nazwania wód siarczannych. Woda ta nía wíasnosc taka, ¿e wrzucone do niej drzewo, nasiona, liscie i cale rosliny, w krótkim bardzo czasie, pokrywaja sin powloka wapienna i siarezana, która z czasem twardnieje. W starozytnosci jezioro to míalo na sobie duzo wysp plywajacych, pokrytych rosünaini zupelnie ziclonemi; wyspytejak sie domyslac naleiy, powstaly z rozmaitych

Albale Tlbnrtlne — Albumin

347

nasion roslin, nad brzegiem jeziora rosnacych, które zaniesione pedem wiatru do tej wody, pokrywaly sie istota wapienna, a sklejajac sie nastepnie jedne z drugiemi, tworzyly massy, w których skutkiem kwasu weelowego, obßcie w wodzie tej znajdujacego sie, utworzona czynna wegetacyja, dala poczatek tym wyspom, które z czasem do znacznej wzrosfy wielkosci i byly w liczbie 16. Dr. Capello zwiedzajac w roku 1814 to jezioro w towarzystwie Dr. Józefa Frank, widzialjeszcze tych wysp 14 ; w roku zas 1848, zadnej juz z wysp wspomnionych nie bylo, i wnosió naleiy, ie ta sama materyja wapienna, która sluzyla do ich utworzenia, posluíyla takze do ich zniszczenia, przymocowujac je do brzegu jeziora, którego powierzchnia tém samem znacznie sie zmniejszyla. L jeziora tego, kanalem umyslnie na ten eel zrobionym, splywa woda do rzeki zwanej Anion albo Teverone, która o éwieró mili od Layo-Solfatara jest odlegla. Nad brzegiem tego jeziora, widzieé mozna ruiny starozytnej budowli, która zawierala w sobie kapiele zwane Terme d'Ayrypjm. Podlug podañ historyków, zaklad ten mial byé z wiclkim bardzo przepychem postawionym, oprócz znacznej ilosci íazienek pojedynczych w nim bedacych, mial byé tarn jeden wodozbiór wspólny, w którym tysiac osób jednoczasowie kapiel brad moglo. August cesarz, który odzyskaí u tych wód zdrowie, z porady sirego lekarza zwanego Antonius Мша, za со mu statue w swiatyni Eskulapa wyslawil, mial byé pierwszym zaloiycielem tych kapieli, które z powodu swej skutecznos'ci, uwazane byly za íródía swiete, i bogini Etjea córce Eskulapa, której posag w muzeum klementyñskiem w Rzymie widziec moina, poswiccone byly; w gruzach tych kapieli, oprócz rozmaitych napisów, znajdowano jeszcze kosztowne marmury, rozmaitej wielkosci kolumny, z pomiedzy których dwie kolumny z marmuru zwanego Vert antique, jawnie mów¡5 o przeszlej swielnosci tego miejsca. Ze staroiytnych pisarzy Strabon, Pliniusz, Scneka, Vitruviut, Silvius Italiens, Galenas о skutecznosci tych wód w rozmaitych chorobach wspominaja. Dr L. S. Album, nazywano u dawnych Rzymian tablice biale, zwykle gipsern przeciagniete, sluzace do zapisywania obwieszczeii publicznych. Na nich to kaplan najwyiszy (pontifex maximus) zapisywa! roczniki najwyzsze (annales maxim!); nowo obrany praetor edykta roezne i t. d. — W nowszych czasach wyraz ten oznacza ksiege, obejmujaca spis uczniów uniwersyteckich, a nawet tablice zawieszona w przedsionku uniwersytetu, sluzaca do przylepiania rozporzadzei'i rektora, dziekanów i professorów.—Ksiazka obejmujaca zbiór artykuíów krótkich, poezyj ulotnych i t. p. przez kilkunastu pisarzy pisanycli, zowie sie takze album.—Zbiór szkiców jakiego malarza, widoków jakiejs czesci kraju podobnei nosi nazwisko.—Nakoniec najpospoliciej uiywa sie na oznaczenie ksiazki, zwykle ozdobnie oprawnej, sluiacej za pamietnik i zawierajacej rozne ulotne wierszyki, mysli, rysunki i podpisy кrewи ych, przyjaciól i znajomych. А1ЬПШ gr&eoum, suszone psie lajno, nicgdys uiywane w medycynie. Album Jänum. Так zwano za czasów Jana Kaziniierza Biala cerkiew. Albumazar (ob. Abu Matar). Albumen aluminOSUm, w dawniejszej farmakopei oznaezalo mieszaninc alunu z woda rózana z dodaniem bialka, która uzywana byfa przeciw zapaleniu oczu. Albumen spirilnosum, mieszanina bialka jajowego i spirytusu (na 2 jajá 1 uncyja spirytusu), uzywana jako srodek lagodzaey cierpienia. Albumin, bialko. Wzór: NjC|0HjiO„ + Ph'/2S. Cialo nader oblite w райstwie roslinném i zwierzecém. Stanowi glóvvna czçsé skfadowa, tak zwanych plynów odzywczycli, jako to krwi, mleczu (chylus), limfy, wszyslkich cieczy surowicznych, raiçsni i tkanki komórkowej, bialka jaj ptasich i t. d.; znajduje sie.

348

Albumin — Albuquerque

w ropie, w urynie, wodach puchliny i porodowych oraz w sokach roslin w stanie rozpuszczenia. W 100 cz. zawiera wegla 53,5, wodoru 7,0, azotu 15,5, kwasorodu (tlenu) 22,0, siarki 1,6 i fosforu 0,4; w stanie czystym nie ma ani oznaczonej postaci, ani smaku, ani zapachu; fatwo rozpuszcza sie w wodzie, a w lemperaturze + 60" R. scina sie równlez jak w wyskoku. Biafko sciete nie rozpu szcza sie w wodzie, wyskoku, etçrze a nawet w ziinnych rozwodnionycli kwasach; gotowane z kwasem octowym i solnym, rozpfywa sie w ciecz bfekitnawo czerwona. Garbnik straca biaTko, równiez i sole metaliczne, tworzac pofaczenie biafka z solí} zasadowa. Odmiany zwyczajnego bialka sa: paralbumin i metalbumin (ob.). Biafko krwi i jaj plasich uzywa sie w teclinice do wyjasniania pfj nów, j. t: soku cukrowego, piwa, wina i t. d., oraz do zarabiania färb proszkowych w drukowaniu kartonów i obié papierowych. — Biafko uiywa sie jeszcze jako erode к poiywny w niektórycb chorobach; w medycynie uzywa sie takze zewnetrznie, a mianowicie w oparzcliznach, w lakim razie szmataini maczancmi w biafku ubilém, do którego dodano nieco afunu i saletry, okfadaja czesci ciafa sparzone. IK. L. A. Albuminaryja (od albumen biafko i z greckiego oiron uryna), tak nazwano chorobe nerkowa Bright'a, poniewaz ntocz w tej chorobie zawiera biafko (czego w stanie norinalnym nie ma), jednakze niewfasciwie dla tego, ze wiele jest innych cierpieó, przy któryclt znajdujemy biafko w moczu, a nadlo ze nietylko te zmiane, ale inne jeszcze niemniej \vazne со do skfadu moczu napotykamy w choro bie Bright'a. Obecnie odrózniamy trzy odmiany albuminuryi: 1) albuminuryjç przez fuszczenie powstafa, jak w skarlalynie, rózy, cholerze, gdy mocz za wiera wiele íuszczek naskórka (epithelium); 2) albuininuryje zapalna, która towarzyszy wodnej puchtinic po skarlatynie i 3) albuminuryjç krytyczna czyli przesilei'i w znpaleniu pfuc i tyfusie, gdy mocz nagle po przesileniu choroby, staje sie metnym i gestym, a po osadzeniu na dnie naczynia uranu ammoniaku, przez ogrzanic lui) dolanie kwasu saletrzanego, biafko sie scina i mocz mlecznym czyni. Albuminuryi towarzyszy czesto amauroza czyli slepota nerwowa, i dla tego dolicza sie do symptomatów tej choroby. Co sie tycze leczenia, to jest róíném, stósownie do przyczyn cierpienia tego, usposobienia indywidualnego i wpfywa epidemicznego. Хаю. R. Albunea, nimfa íródfa w pobliiu Tyburu (Tivoli), sfynna wyroczniami, jakie udzielafa udajacyni sie do niej po rade, zsyfajac na nich senne marzenia w gaju jej poswieconym. Grota przez nia zamieszkafa, niedostepna byfa dla wyziewów mefitycznyeb. Albuquerque, warowne miasto w Estremadurze hiszpaAskiej, na granicy portugalskiej, liczace окofо 7,000 mieszkañców. — AlbuqnOrqUO nazywa sie tak le miasto w Nowym Mexyku, na wschodnim brzegu Rio-del-Norte, niedaleko Santa-Fé. Albuquerque (Alfons) Wielki, nazywany takze Marsem portugalskim, urodzii sie w 1452 roku w Lizbonie, z familit wywodzacej ród swój od królów Portugalskicb. Mianowany w 1503 roku wice-królem Indyj, udaf siç с flotta portugalska i garstka ladowego wojska na wybrzeza Malabarskie, zdobyl Goa i uczynif to miasto árodkowym punktem handlu i wfadzy portugalskiej, rozcifgajacej »ie od Malabaru do zatoki Perskiej. Kiedy król Perski zaiadaf haraezu od Portugalczyków, Albuquerque pokazawszy jego posfowi kule i szable, zawofaf: ,,oto moneta, która Portugalija danine opfaca." Genijalny Albuquerque umiaf takie wzbudiié uszanowanie w wfadeach indyjskich, ii wielu z nich szukafo. u niego ndy i opieki, a po ámierci Albuquerque'go Indyjanie odbywali pielgrzymki do jego grob«, siakajac pomocy przeciwko itym jego nastepcom. Nieprzyjaciele

Albuquerque — Alean

349

jego oczernili go przed królem Emmanuelen), który odwolal go z Indyj i portal na jego miejsce Lopeza Soareza. Albuquerque, pomitno ¿e mu szach Izmael obiecaf dopomódz do powstania przeciwko Emanuelowi, poslusznym byl swemu królowi, opuscií Goa i poleciwszy królowi jedynego swego syna, umarl dnia 16 Wrzesnia 1515 roku. Zwloki tego znakomitego meza zawieziono do Goa i tam je uroczyscie pochowano. — Syn jego Albuquerque (Blasius), doszedl do najwyzszych godnosci w Portugal ¡i i opisal ¿ycie swego ojea w dziele pod tylulem: Commentaries del grande Alfonso de Albuquerque, 1576. AlbUS, albo bialy fenig, moneta zdawkowa srebrna, która od roku 1360, za Karola IV, wybijad zaezeto i która az do roku 1798 krazyla w Kolonii i Hessyi; w ostalnim kraju nawet do roku 1842 na albusy liezono, których 32 szlo na ta lar. W r. 1835 sciagnieto monete po jednym albusie wartoáci, a w r. 1842 dwu albusowa. We Wrocíawiu wedfug dawnego systematu miar i monet, byíy wobiegu grosze biaíe (Weissgroschen), których wartosd wynosila okolo 4 groszy polskir.h. W Bazylei takze niekiedy na albusy liezono, dajac im wartosd 2 krajcarów. W Danii albus oznaeza miare powit.zchni gruntu, bedaca trzeeia czescia tak zwanej beczki wysiewu, która równa sie prawie naszemu morgowi. Atoábala, Alcavala, podatek dziesieciny, pobierany z wplywów wszystkich sprzedazy publicznych w Hiszpanii. Aloala, arabska nazwa wielu miast hiszpaúskich, z których najznakomitsze: Alcalá de Henares, w Nowej Kastylú, nad rzeka Henares, wpadajaca do Tagu, sïynne uniwersytetem zaïoionym w roku 1499 przez kardynafa Xymenesa, pamietne jako miejsce urodzenia Michafa Cervantes. — Drugie, dosé znaezne miasto tegoz imienia jest: Alcalá de Real w Andaluzyi. Alcalá (don Pedro Rivera, ksiaze), wice-król Neapolu pod Filipem II królem Hiszpanii, sfynny madroscia, x jaka walczyl przeciwko kleskom, które za jego rzadów spadfy na podwladne mu kraje; odparl Turków, którzy ju¿ wyladowali i usmierzyí buntowników, którzy sobie niejakiego Hartona jai nawet wybrali królem. Alcalá umarí 1571 roku ; zyciopisowie jego wymieniaja przeszlo 100 wyroków, któremi obali? rozmaite naduzycia. Alean (Micliaí), inzynijer franeuzki, urodzil sie 1811 r. wDonnelay (Meurthe);* w dzieciñstwie uzytym by! do pracy okolo roli, a bedac oddany nastepnie na nauke do introligatora w Nancy, znalazl przyjaíniejsza sposobnosd ksztalcenia sie; wieczorami uczeszczal na kursa publiczne, a czas spoczynkowi odjety obracal na czytanie poiytecznych ksiaíek. Towarzystwo przyjaciól pracy zwrócifo na pilnosd jego uwage i nagrodzifo go medalem srebrnym. Udawszy siç w r. 1830 do Paryza, przyjaí czynny udzial w wypadkach lipcowych tegoz roku, a nastepnie usposobiwszy siç wfasna usilnoscia, wszedl do szkoíy centralnej sztuk i rzemiosf, po której ukoúczeniu, z torba podrózna na plecach i kijem w reku, udal siç pieszo w podróz po Francyi, día nabyeia praktycznych wiadomosci. Zatrzymal siç czas niejaki w Louviers, gdzie dal sie poznad jako zdolny inzynijer, przez со zjednal sobie powazanie powszechne; nastepnie udal siç do Elbeuf, gdzie bezplatnie wykíadal día robotników kurs nauk poczatkowych. Poáwiecajac sie gorliwie zastosowaniu nauk do przemyslu, poczyntî wiele pozytecznych odkryd i wprowadzil ulepszenia w tkactwie. Wypadki prac jego sa лууПсгопе w jego znakomitém dziele: Essai sur l'industrie des matières textiles (Paryi 1847 г.), w którém dokladnie opisal prace okolo bawelny, Inu, konopi, welny, kaszmiru, jedwabiu, kauczuku i t. d. W roku 1845 mianowany zostal professorom sztuki pnçdzenia i tkactwa w szkole centralnej sztuk i rzemiosí. Rewolucyja lutowa 1848 roku, otworzyla mu zawód polityezny; wybrany reprezentantem ludu z departamento

350

Alean — Aloesta

l'Eure, nalezal do komitetu pracy, a gíosowaí zwykle z lewa strona; po wyborze z dnia 10 Grudnia naleiat do üczby przeciwników polity ki Ludwika Napoleona, a gdy powtórnie nie zostaf wybrany do zgromadzenia prawodawczego, wrócif «lo zawodu professera, w którym dotad zostaje; obok lego byf wspófpracownikiem wydawanego w Paryzu Síownika sztuk i rzemiosf (Dictionnaire des arts et mannfacture»J. Aloantara, starozytne i warowne miasto w Estremadurze, w Hiszpanii, gfówne siedlisko zakonu duchowno-rycerskiego, zafozonego w XII w. przez braci Suareza i Gomeza, z zakonu s. Julijana del Payrero. Zakon ten w nagrode meztwa, okazanego w wojnie z Maurami w darze od zakonu Calatrava otrzymaf r. 1217 m. Al cantara, którego odiad przybral nazwisko; nastepnie przyfaczony zostaf do korony hiszpaúskiej. Oprócz innych i zwykfych slubów zakonnych, z wyjatkiem czystosci bezwarunkowej, zamiast czystosci w stanie mafzeñskim, rycerze Alkantary przyrzekaja gfównie bronic przeciw kazdemu z osobna, Niepokalanego Poczecia N. Maryi Panny; od r. 1540 wolno im zenió sie. Dekoracyja orderu skfada sie z krzyia zîotego, zdobnego w zfote lilije; na tarezy jest grusza (payrero/ i dwie belki. Zakon ten, w czasie zawiclirzeii politycznycli w Hiszpanii, r. 1835, wraz z innemi zakonami zostai zniesiony. Alcacar (po mauryUiisku: tarnet, palac), nazwa srodkowego przyladka afrykañskiego nad ciesnina Gibraltarska, miedzy Ceiita a Tangerem. — Âloaçar Quivlr, miasto w królestwie Fezu, niegdys znakomita stolica rzadu, dzis bardzo podupadie. Tu w d. 4 Sierpnia 1578 r. zaszfa pamiet на bit wa miedzy Maurami a krolem Portugalskim, don Sebastyjanem, du którego wygnany przez Maurów ksiaze Mulej Mahomed udaf sie zprosba o pomoc. Don Sebastyjan wiedziony checia sfawy, na czele 13 tysiecznej armii wkroczyf do Afryki, gdzie stanaf naprzeciw niego wódz maurytañski Abdel-Melecli, który, jakkolwiek przycisniony chorobg, osobiscie pod Alcacar Quivir objawszy dowództwo, na samym zaraz poezatku bitwy zgin§r. Smierc jego rozniecifa wsciekfosé Maurów, którzy dzielnie nacicrajacych Portugalczyków odparli, a gdy tam i Sebastyjan polegf, przekfadajac smierc nad niewole, cafe wojsko jego w pieii zostafo wyciete. * Alcacar (Ludwik), uezony jezuita, ur. w Sewilli 1554, um. 1613 г., zostawif kilka waznych rozpraw о Apokalipsie s. Jana, dzis jeszcze wielce ccnionych przez teologów. — Aloaçar (Baltazar), síawny epigramacista liiszpanski w XVI wieku, odznaczaf sie szlachetnoscia stylu i doweipem; wspófczesni mu Cervantes i Cueva wielbia jego zasfugi. Próbki jego poezyj znajduja sie w zbiorze wydanym przez Espinosa, p. t.: Flores de poetas illustres. AIceJsbl Wlersz, jedenastozgtoskowy, tak nazwany od greckiego liryka Alceusza (ob.), który go pierwszy niiaf uzywaé, póíniej z wielkiém szezesciem przez Horacyjusza przeniesiony do poezyi faciñskiej. Alcejska zwrotka zfoiona jest z dwóch wierszy alcejskich: «j" — о — «í~ — о w — u о TT — o — u I — о и — и о z dziewieciozgfoskowego wiersza jambicznego: о — о — о — о — 5 i z wiersza lagoedycznego, skfadajacego sie z dwóch daktylów i dwóch trocheów: — и о — и u — с — ~. Aloesta, córka Pelijasza, byf a lona Admeta (ob.) króla Fery w Tessalii. Nie brafa ona udziafu w morderstwie przez jej siostry na wfasnym ojen dokonaném. (ob. Pelijasz), ofiara wfasnego iyeia okupifa iycie maíionka. То jej poswiecenie opisuje Euripides w tragedyi „Alkestis," jak niemniej wyzwoleoie jej ze swiata

Aloesta — Alohemjja

351

podziemnego (Hadesu) przez Herkulesa; u nas Franciszek Karpiiiski z tegoi przedmiotu napisaf libretto do opery. AlOOOSZ, wfadca Tyryntu w Argolidzie, ojciec Amfitryjoua, a dziadek Herku lesa, który od niego zwaf sie. Alcydem.—AlOOUSZ, syn Herkulesa ¡ Omfali, panowaf okofo r. 1300 przed Chr., wedfug podania byf protoplast; Heraklidów. AlcenSZ, poeta liryczny, rodem z Mityleny na wyspie Lesbos, kwitnaf okofo r. 610 przed Chr., wspófczesny i wielbiciel Saífony, jeden z dziewieciu liryków greckich (Pindar, Bachilides, Safio, Anakreon, Stezychoros, Symonides, Ibikus, Alceusz, Alkman), których uczeni alexandryjscy nazwali wielkiemi. W niesnaskach politycznych rodzinnego miasta zywy bral udziaf; ztad póiniej zmuszony uciekac, tufaf sie w obczyznie ai do ámierci, której czas jest niepewnym. 6fawq swoja zawdzieczaf Alceusz gfównie wynalazkowi poiychordonu (liry), jakotei odom i hymnom na czesd Bogów i bohaterów, w których goraca tchnie mifoád ojczyzny i wolnoscl. Inue jego piesni, tresci erotycznej, peine sa zmysíowego iaru. Nieliczne fragmenta, które nas po nim doszfy, napisane w dyjalekcie eolskim, zebraf August Matthiä (Lipsk 1827 г.). Jezyk w nich pelen wdzieku i sfodyczy; wyksztalcona budowa zwrotek swiadczy o jego troskliwosci día formy metrycznej. Âlobemija czyli Alchymija, wyraz utworzony z greckiego скупим (smak nadajacy). albo chymeja (mieszanina), lub z egipskiego chema (ciemny, trudny do pojecia) z przedimkiem arabskim al, oznacza w ogóle sztuke przemieniania metali nieszlachetnych w szlachetne. Zwolennicy tej nauki nazywali ja: iwietq, boskq, etjiptkq, hermetycznq, spagiryjskq, mqdroiciq lub filowfijq natnry. Zadnej z umiejçtnosci przyrodzonych nie poswiecali siç ludzie z taka gorliwoécia, iadna nie byfa przedmiotem tylu badaú, szperaú i sporów, ile alchemija. Jednakie nietylko uszlachetnienie metali bylo celem alchemii, miafa ona obszerniejszy zakres, dajacy sie odniesc do trzech gfównych zasad, amianowicie: 1) Istnieje przetwór zwany: kamieniem filow/icznyra,kamieniem mqdroici,Elixyrem toielkim, magislcryjum toielkiem, Tynkturq czerwonq i t. d. barwy purpurowej. tub purpurowo-zíotawej, który dodany, wedfug peunych przepisów i ostroinosci do me tali podfych, takowe przy objawieniu sie pewnych zjawisk, przemienia w najczystsze zfoto. Przemiana ta zowie sie transvuitacyjq albo projekcyjq. Hose" otrzymanego zfota, zaleiy gfównie od dobroci i mocy przetworu, tak, ii jedna cieié tegoi poczawszy od 5-ciu czesci metalo a¿ do 30,000 w zloto przemienid moie. Im gorsza byfa tynktura lub proszek,tém mniej wydawad miafa zfota a wiecej iuzli i popiofów; doskonafa zowie sie uniwersalna. 2) Jest przetwór inny, zwany Ka mieniem filoioficznym druyicgo rzedu, Elixyrem malym, maijitteryjum ma lern, tynkturq bialq, który dodany do rostopionych metali, przemienia je w najczystsze srebro. Мое ma rozmaita, podobnie jak pierwszy, skfada siç z tych samych pierwiastków i tworzy sie w razie niedokoñczenia roboty okofo elixyru wielkieijo. 3) Elixyr wielki uiyty jako lek, stanowi panaceum vitae czyli lekarttwo nniwersulue na wszyslkie choroby. Uzywac go naleiy w stanie moeno rozcieñezonym, jako zloto pitne (aurum potabile], gdyi wiçksze dozy sprawiaja natychmiast ámierd. Uiyty «tosownie odmfadza, przywraca utracone sify pfodnosci, wzmacnia ducha i przcdfuia iycie nad kres zwyczajny. Jeieli organizm nie ulegf rozprzeieniu, wtedy w kilku dniach, anawet godzinach, leczy najuporczywsze cho roby, jak np. podagre, liszaje, trad i t. d., usuwa zarody chorób przez poty nieosfabiajace chorego. Oprócz tych wfasnosci spodziewali siç Alchemicy za pomoca kamienia filozoficznego, dojáé do ácisfego zwiazku z przyroda i zapanowad nad jej najpotçiniejszemi i najtajniejszemi sifami. Nie wiçc dziwuego, ii día otrzy

352

Alobemlja

mania tak cudownego przetworu, ludzie najznakomitsi i najuczensi nie wachali siç poswiecid alchemii pracy cafego iycia, spokoju i doslatków. Kto byí tak szczeáliwym, ie kamiei'i filozoüczny zrobié potrafif, nosif nazwisko Adepta. Poczatek tej nauki kryje liq w nieprzeniknionej pomroce przeszfosci. Nieklórzy badacze, w mytach slaroiytnych, o zlolém runie, o królu Midasie, upatruja zwiazku z alchemija. W kolebce umiejetnosci ludzie iudzili sie pozoratni, a przypadkowo otrzymany mosiadz brali za zioto; aliaze zlota z miedzia, srebra z супа, bruno za przysparzanie tych metali. Zdaje siç nawet, ie owe miçszaniny naprowadziiy na mysl, sztucznego powiçkszania szlachetnych metali i wnioskowania, ie one sa mieszanina podlejszych. Arabowie zupefnie inaczej rzecz te pojmowaü; nauczywszy siç po zdobyciu Alexandryi destyllacyi od Greków, podJajac temu dziafaciu najrozmaitsze ciaía, ulworzyli szereg istot nowych, które día subtelnoáci i mocy nazywali: spirittu. Póíniejsi badacze widzac powstawanie cial zupefnie nieznanych, przez mieszanie rozczynów rozmaitych soli, wpadli na mysl transmutacyi metali i ogfosili je wszystkie za cíala zlozone г nieznanych dotad pierwiastków. Ze zas nieznali ani owych pierwiastków, ani ich wfasnosci, ni liczby, przypuscili wiçc trzy, nadajac im symboliczne nazwy efaf znanych. I tak: pierwiastek giówny, nadajacy metalom pofysk, topliwosé, i ciagtosé, zwano Mercurius; istote bedaca przyczyna rdzewienia, kruehosci i twardosci, skutkiem której metale nieszlachetne, wystawione na dziafanie ognia, zamieniaja sie w popiól nazwano Sal; nakoniec ciato redukujace owe popiofy a nadajace metalom kolor, otrzymalo nazwe Sul phur. Ztad to powstali trójmateryjaliici, bioracy za godío znak symboliczny S. S. M. (Sal, Sulphur, Mercurtut). Równoczesnie powstali Mistycy, którzy niedbajac o jasnoác rzeczy, szukali w przyrodzie analogii i podobieñstw, przypuszczali oni ze cialo maitwe, oiywione dusza (anima, spiritus, essentia) moie wydawac podobne sobie istoty podobnie jak zwierzeta i rosliny. Dusza ta jest wedle nich Tynktura сгегюопа. Inni nakoniec zapatrujac sie, na rudy lite krzaczkowate (dendryty), widzac jak sie na blaszcze miedzianej osadza z rozczynu soli srebrnej, lity metal (arbor lunae), wnosili ie metale podobnie roslinom wschodzg z nasienia i rozrastaja sie. Gdy zas mniemali, ie tylko szlachetne z szlachetnego zrodzid sie moie, wiec tei do roboty tynktury, szukali zfota najczystszego (aurum superlatioum). Spory toczone przez alchemików pomiedzy soba, przerwali chemicy odrzucajacy wszelkie przypuszczenia, niedowiedzione z szalka w reku. •Latwo pokonali mistyków, lecz trójmateryjalisci uledz nie chcieli; pomimo wyliczania szeregów cial prostych; mimo doswiadczeñ publiczuie robionych, wykazujacych ie z soli, siarki i merkuryjuszu, ni zlota, ni srebra zrobid nie mozna; po mimo wreszcie szyderstw i wzgardy, jakich im nie szczedzono, odpierali zarzuty, twierdzac ie przekrecenie wyrazów nie stanowi dowodów, bo S. S. M. sa to nazwy symboliczne, i ie iaden chemik dowiesó nie zdofa, ii metale sa pier— wiastkami. Jakby na poparcie alchemii od czasu do czasu nieznany adept, jak me teor przebiegal Europç, a dowodami rzuciwszy blask na wzgardzona nauke, najuczei'iszych chemików wprowadzaí w watpliwoáé. Natomiast naduiycia, Ofzustwa i szalbierstwa mniemanych adeptów; przesladowania, wiczienia i tortury, jakich zbyt czesto uiywali panujacy i moini día wycisnienia tajemnicy, zmusilo alchemi ków do starannego ukrywania sie przed swiatem z swemi poszukiwaniami, ztad nawel poszfo ich ulubione przystowie: Tu sapiens lace, nt vioas in pace. Zaciekli stronnicy alchemii, uiywajac jezyka ciemnego i symbollki, klatwa ohrzucali tych, którzyby powaiyli sieobjawic tajemnice swiatu. Arnold de Villanova powiada: qui relevât secrctum artis, maledicelur et morietnr apoplexia. Rajmundus Lullus grozi nawet potepieniem mówiac: Juro tibi supra animam meant,

Alchemlja

353

quod si ea releves, damnatus es. Kiedy alcheraija powstafa, trndno orzec z pe— wnoscia. Alchemicy, chefpiac sie. dawnoicia naoki twierdza, ie powstafa w Egipeie; ie kapfani w Tebach i Memfis zajmowali eiç filozofija natury, która nie jest czém inném, tylko alchemija. Podaja oni za wynalazce tej nankî wielkiego Tkeuta, którego Grecy zowia Hermes Trismegistos, a Rzymianie Merlcurym. U pierwszych wspomina о aim Platon, u drugich Tertulijan. Ztad zowia ja nauka hermetyczna. Jedni maja Theata za Adama, inni za króla Siphos, iyj§cego na XIX wieków pried Chryatusem, inni za króla Thot albo Thoyt, inni nakoniec za symbol sáfy umysfowej, wyobraianej día ludu w postaci Anubisa. Liczne pisma przyznawano Theutowi, a wfasciwie sami alchemicy uiywali jego imienia do tytufu prac swoich jak np. Hermetis aenigma de lapide philosophico. Najsfawniejszém ze wszystkich jest Tabula Smaragdina Hermetis, którg miaño znaleíó w grobie Theuta; miafa to by¿ cafa tajemnica alchemii. Kto j| znalazf, gdzie jest, gdzie sie podziafa'? nie ma sladu; niewiadomo nawet w jakira jezyku byfa pierwiastkowo napisana. Jedni twierdza, ie pochodzi z pustyú Libii, drudzy ie jest zabytkiem szkofy Alexandryjskiej, inni wreszcie, ie byfa tylko wymysfem pózniejszych alchemików. W tfómaczeniu faciñskiém textu, znachodzi sie wiele wyrazów grec— kich, ztad tei i pochodzenie jej wywodza niektórzy od Greków. Sam napis ciemny i zawikfany odnrza, lecz niczego nie uczy. Pomimo to przez wiele wieków alchemicy gfowe sobie famali nad odgadnieciem jej znaczenia. Z Egipcyjan prócz Theuta licza do alchemikówOstanesa,iyjacego na dworze Xerxesa, októrym mówi Plinijusz, ie Greków nie tylko do swej sztuki zachecif, ale nawet do szafu doprowadzif. Niaf takze poswiçcaé sie alchemii Komanos albo Komarjos kapfan iyjacy na krótki czas przed Nar. Chr.—U Izraelitów miafa takie byó znana, a jako dowód tego przytaczaja ksiegi Mojiesza (Exod. 31; 20): „I porwawszy cielca, którego byli uczynili, spalif i skruszyf na proch, który wsypaf na wodç i daf z niego pié synom Izraelowym." Poniewai wiec Mojiesz umiaf zniszczyé taka bryfç zfota, wiecby ja i zrobié potrafif. Michaelis obala te domysfy, twierdzac ie Izraelici na pustyni nie potrafiliby odiad cielca, a wiec ów bafwan byf tylko drewniany i pozfacany. Liczne miejsca Pisma Swietego wspominaja o takich zfoconych posagach.— U Greków za pierwszego alchemika podaj^ Demokryta z Abdery, który miaf byé przypuszczony do wszystkich tajemnic kapfanów Egiptu, gdzie przez kilkanascie tat bawif. Seneka i Petronijusz Arbiter twierdza, ie to byf niezmordowany badacz, niepomijajacy zaduego kamienia, ani roíliny, dopóki ich nie zbadaf; ie umiaf robié szluczne szmaragdy i farbowaé na wszelkie kolory, oba atoli nie wspomina ja iiby umiaf robió zfoto; po nim wymieniajaKalliasaz Aten, lecz i ten takie nie trudnif sie, alchemija. W IV dopiero wieku po nar. Chr. Themisthos Euphrades roówca grecki w S-mej swej mowie, wspomina przypadkowo o przemienieniu miedzi w srebro i zfoto, jakby o rzeczach zupefnie znanych, i odiad dzieje pewniejsze alchemii biora swój poczatek. Wyraíniej jeszcze mówi o tém Eneasz Gazejos okofo 490 r. przed Chr. w swej ksiedze Theophrastus de immortal itate animae: „Ci którzy posiadaja znajomosé materyi, biora srebro i супе, i zmieniaja ich postad, czyniac z tego najczysciejsze zfoto." Synesios z Cyreny póíniejszy biskup Ptolemajdy, pisaf komeutarz do dziefa Demokryta mfodszego : Fiiyka kai mistika, w którym wspomina o dwojakiej alchemii, zfoto i srebro tworzacej: pierwsza uzywa czerwonej, draga biafej farby. Wielu uczonych Greków pisafo w póíniejszych czasach o alchemii, mianowicie: Filippos z Pamfilii, Heliodor z Eme ry, Archelaos, Olimpiodoros, Jan z Damaszku, Michaf Peellos, Synesios Abbas i t. d. Zdobycie Konstantynopolu( 1453 r.) rozproszyfo uczonych greckich.—U Arabów, Koran zakazujac wszelkich badán, tém samém dowodzi, ie alchemija obcf ■XCTKLOFKOTJ.t ТОМ I. 23

354

/

Alohemüa

byla mahometanom ai do zdobyeia Alezandryi. Od Greków uczyli sie dopiero nauk przyrodzonycb, a día nieprzestapienia praw proroka, trzymali fobie laborantów greckich. Pierwszym z badaczy przyrody, który zasíynaí w historyi byl u nich Abu Mussah Diafar-al-Sofi, znany powszechnie pod imieniem Gebera, (ob.) w poiowie VIII w. iyjacy; znal on wiele soli, kwas saletrzany (azotowy), saletrzan (azotan) srebra, wodç królewska, sublimât i t. d. i twierdzil, ie miedí moina zamienic w zíoto lab srebro; nastepnie zasiyneli: Farabi, Salmana, a wreszcie Abdallah ibn Sina, priez chrzescijanskich pisarzy zwany Avicenna, znakomity lekarz perski. Z wiekiem XIII konczy sie szereg alchemików arabskich,lecz nieprzestali siç oni trudnic alchemija, gdyi kapitan Parry w r. 1664 znalazl w Tangerze wielu trudniacych siç poszukiwaniem kamienia lilozoficznego, a nawet pewien podróinik angielski w poczatkach XIX wieku napotkal Szejka w Syryi, który chlubil sie, ie posiada tajemnice robienia zfota. — U Rzymian za czasów Dyoklecyjana, jak siç zdaje poczeia sie szerzyé alchemija; rzeczony bowiem cesan wydal w r. 296 zakaz trudnienia siç alchemija, która prowadzi do bogactw a nastepnie do buntów. Valens i Valentynijan zakaz ten obostrzyli. Do Francyi przeszia z zasiedlonej Arabami Hiszpanii, ztad zaá do Niemiec, gdzie w wieku IX Hajmobiskup halbersztadzki pisai jui: de lapidibiu phifosophicis. W wiekach srednich rozwija ащ nauka ta olbrzymio; Jan z Garlandu zwany Hortulanus, w X wieku pisai komentarz do tablicy Heime lt, i rozprawe de melallornm tinctura, ejusque praeparatione. W owym czasie Morjenus zwany pustelnikiem z Jerozolimy, dowiedziawszy sie, ie na dworzeKalida sultana Egiptu, iyje mnóstwo oszustów, chefpiacych sie umiejetnoscia robienia ilota, przesîal suftanowi wielki elixyr, aieby szalbierzy zawstydzic, a nawet póíniej nauczyl go swej sztuki, pod warunkiem by zosta? chrzescijaniaem, którego lubo nie dopefnif, lecz Morjenusa jako przyjaciela i dobroczyncç trzymai na swym dworze.—U Niemców w koncu XIII wieku alchemija powszechnie byia zna119, jak tego dowodzi nagrobek w kosciele i. Jakóba w Norymberdze z r. 1286. W owym czasie namietnie zatrudniaf siq alchemija dominikanin Albertus Magnus (Albrecht de BolstaedtJ, póíniej biskup Ratyzbony. Pisma jego dowodza, ie wierzyi w transmutacyja; twierdzi on, ie z srebra najíatwiej zrobió zíoto, bo potrzeba tylko zmienié barwç i cieiar, со nie wymaga wielkiej sztuki. Swiçty Tomasz z Akwinu uczen Alberta, takie dominikanin, wiele pisai 0 alchemii. Ro ger Baco stoi podtenczas na czele alchemików angielskich; byï on franciszkanem, i nazywano go Doctor Mirabilis. Wyksztaicii on teoryjç S. S. M. a pisze о kamieniu filozoficznym jako 0 rzeczywiscie iatniejacym i moc jego ocenia na milijonowe czçsci. Arnold de Villanova, kataloóczyk, uczeú arabskiej szkoíy, przesladowany od duchowieiistwa jako czarnoksieinik uszedi do Francyi, a nastepnie do Niemiec, nakoniec znalazi opieke w Sycylii; znakomity naówczas lekarz i gorliwy alchemik, tak szczesliwie leczyl, ii gfos powszechny przyznawai mu posiadanie kamienia filozoficznego. Johannes Andreas pisze 0 nim: „za naszych czasów mielismy na dworze rzymskim, mistrza Arnoida de Villanova, znakomitego teóloga i lekarza, który zarazem byi wybornym alchemikiem, robiac zíoto i poddajac je wszelkim próbom." — W XIV w., zasíynaí Jakób Ossa, póíniej obrany papieiem pod imieniem Jana XXII. Poczatkowo wydal surow; balle przeciw alchemikom, póíniej zostai ich zwolennikiem i sam wydal dzielo : fart trantmutatoire. Rajmundus Lullus hiszpan, ur. 1235 r. zajety mysla wyswobodzenia Ziemi Swietej, poswiçcal sie alchemii. Czytajac jego pisma, w których wylicza w najdrobniejezych szczególach przymioty swej tynktury, trzeba go uwazaó albo za prawdziwego adepta, lub za najbezczelniejszego szarlatana; w zapale alchemicznym powiada w swojej broszurze : ¿Vare tingerem ti mercurial eitel; uwiezil go

Alohemlja

355

Edward III i mçczyf w wieiy Londyñskiej aby sekret wydaf. Mikofaj Flammel nr. 1357 r. kopijujac ksiegi, miaf przypadkiem natrafié na tajemnice robienia elixyru, twierdzi ie po dlugiej pracy 17 Stycznia 13S2 r. otrzymaf kamien filozoliczny, a 25 Kwietnia w obec swego przyjaciela Pernela, zamienif merkuryjusz w zloto. O nim twierdza, ze w r. 1700 iyf jeszcze w Indyjach. Umierajac zaïozyt 14 szpitali i wybudowaf 3 kaplice a 7 kosciofow odnowif, wszystko jak twierdzi! z skarbów hermetycznych. Basilius Valentinus, benedyktyn, slawny z svrych prac okoío przetworów antymonowych, twierdzi? umierajac, ie rzeczywiscie posiadaf elixyr. Bernardus Comes w XV wieku zyjacy, poswiecal siç od 14 roku ¿ycia alchemii i w pamiçtnikach swych twierdzi, ze na wyspie Rodus wynalazï kantien filozolîczny. Od niego poczynaja sie wçdrowki alchemików, mniemano bowiem, ze tylko w podrózach moína nauczyó siç cudownej sztuki. W Polsce pierwszy alchemik zjawi? siç w XV wieku nazwiskiem Wincenty Kowski.— W wieku XVI slynaï bfedna nauka Agryppa a wiecej jeszcze Theophrastus Pa racelsus Bombastus. Zwiedzi? on jako scholaslicus vayans niemal cafa Europç, by! nawet w Egipcie i za powrotem narobií niezmiernej wrzawy pomiedzy alchemikami Obfite to byly czasy w awanturników i szalbierzy hermetycznych. Jeden z mniemanych adeptów Bragadino, inaczej zwany Mamugnano, zostat powieszonj w pozfacanych szatach na zfoconej szubienicy. Podobnie zakoiíczyf swe szalbierstwa nieco pózniej Honauer w Würtembergu. Ciekawa jest historyja anglika Edwarda Kelley. Miat on w staroíytnym grobowcu jakiegos biskupa w Walií, znaleíé rçkopism i dwie kule z kosci sfoniowej, napefnione proszkiem purpurowym i biafym. Z rekopismu, który byf traktatem alchemicznym, dowiedziaf siç iz posiada oba gatunki kamienia filozoficznego. Poïaczyï siç on z doktorem Deé i zrobiwszy w Londynie pierwsze projekcyje, udai sie nastepnie do Niemiec i na rozkaz cesarza robií publiczne przemiany ofowiu w zíolo, w obec nadwornego lekarza doktora Hayek i wielu innych. Za to wyniósí go cesarz do godnoáci ha rona Czech; lecz Kelley oddawaf siç pijaústwu, doktor Deé utrzymywa? dziennik, w którym starannie zapisywaí ¡losé zfota sporzadzanego przez Kelleya. W Polsce w tym czasie by? drugi po Kowskim alchemik nazwiskiem Suchten.—Wiek XVII zasluguje na staranne badanie historyi alchemii; przedstawia bowiem mnóstwo faktów poswiadczonych przez ludzi uczonych i moznych,aswiadectwa te sa z soba zgodne. Na poczatku wieku tego (1601— 1604 г.), przebiega Europç jako adept i obroñca alchemii, Alexander Sethon (Setonius), Szkot, i przekonywa najwiekszych sceptyków o prawdziwosci swej sztuki. Jakób Haussen rybak hollenderski ocalií go w czasie burzy morskiej, za со wdzieczny Sethon z stopionej супу i merkuryjuszu, zrobiwszy za pomoca czerwonego proszku nieco zfota, ofiarowaí go Haussenowi, wyrywszy na nim datç projekcyi (13 Marca 1602). Nastepnie przebiegí Hollandyje, Niemcy i Wíochy, w Frejburgu spotkaf siç z Janem Dienheim, zacietym przeciwnikiem alchemii. Chcac go przekonaé o prawdziwoáci swej nauki, polecif mu i doktorowi Zwinger uíozyé w tyglu olów na przemian z суп; a dawszy cokolwiek im proszku czerwonego, rozkazaf wrzucic do tygla. Wylany metal w formy, okazaf siç najczystszém zíotem, którego dobroé obaj uczeni i obecny zfotniksprawdzili. — WStrasburgu ofiarowaf zlotnikowi tamtejszemu Jakóbowi Güstenhöver nieco czerwonego proszku; zfotnik chciaf sam uchodzié za adepta, robif w obec mnóstwa swiadków publiczne projekcyje w Frankfurcie nad Menem. Sethon zrobií przemianç u kupca Koch w Helmstadzie; w czasie prelekcyi professera Corneliusa Martini, kiedy tenze piorunowaí przeciw alchemii, jakiá nieznajomy, jak twierdza Sethon, prosií o dostarczenie tygla, otowiu i wçgli, a przemieniwszy w obec licznych sfuchaczy oíów w zloto, poda? je osfopiaíemu 23*

356

Alohemlja

professorowi, mówiac: solve mihi hunc sylloyismum. Chciwy Chrystyjan elektor saski, zwabif Sethona do Crossen, uwiçzif ¡ torturami mçczyf, zadajac odkrycia tajemnicy. Dopiero rodak nasz Michaf Sedziwoj uwiózf go z wiezienia do Krakowa r. 1604, gdzie wyeieñezony tortura, wkrótce umarf. Sedziwoj (ur. w Saczu 1566 roku), iadaf od Sethona przed smiercia wyjawienia tajemnicy, lecz mai ów z którego wymyslne meczarnie nie zdofaíy wydobyd ani jednego sfowa, gfuchym sie okazaf na jego proáby. Darowaf mu jednak uncyje proszku, mogaca 5,000 uneyj ofowiu zamienic w zloto. Sedziwoj wdowç Sethona pojaf za malzonke a z nia i resztç kamienia madrosci odziedziczyí. Zaczaf prowadzid ¿ycie zbytkowne. Zygmunt HI zastyszawszy o alchemiku, zawezwaf go na zamek krakowski, kçdy, jak sekretarz Haryi Gonzagi swiadczy, przemieniaf kilkakrotnie ofów w zfoto. Cesarz Rudolf zawezwaf go do Pragi, a otrzymawszy nieco cudownego proszku od Sedziwoja, wfasnorçcznie uskutecznif projekcyje. Na pamiatke tego, kazat w owej sali, w której zrobiono zíolo, umiescié tablice z napisem : Facial hoc quispiam alius, quod fecit Scndioogius polonus, która to tablica zaiste wainiejsza jest w historyi od od owej szmaragdowej. W Wiirtembergu bawií na dworze elektora wraz z sfuga^ swym Janem Bodowskim czas niejaki. Przyjmoívano go tarn z honorami najwiekszemi, kurfirst otoczyl go przepychem, sadzaf go obok siebie jakby ksiaíecia udzielnego a równego sobie, az nakoniec Mühlen fels faîszywy adept, zazdrosny sfawy i przyjecia Sedziwoja, schwytai go potajemnie i obdarfszy z kamienia, w lochu osadzi?. Poniewaz iona Sçdziwoja, przypisywala uwiezienie mçia Fryderykowi Wiirtemberskiemu, udafa sie przeto o ratunek do króla Zygmtinta i cesarza Rudolfa, którzy ostre noty kurfîrstowi posfali. Wysledzono nakoniec miejsce uwiezienia Michala, zostaf uwolniouy, a elektor karzçc zbrodnie Miihlenfelsa, rozkazaf go obwiesió na szubienicy trzy razy wyzszej jak zwykle i fafszywm zlotem pozlacanej, z cafa parada, z jaka naówczas alchemików wieszano. Byfu to roku 1607, przez 18 lat póz*niej, Sçdziwoj obdarty z swego skarbu prowadzif ¿ywot nieznany, zapewne szukajac na drodze badañ utraconego kamienia. W roku 1625 byf jui tylko prostym szarlatanem. Mniszech wojewoda sandomierski i Mikofaj Wolski, dawali mu pieniadze na doswiadczenia, które atoli byfy pfonnemi; Sedziwoj przemieniaf niby pojedyneze monety czçéciowo w zfoto, lecz byfo to tylko pozfacanie zfotem rozpuszczonem vr merkuryjuszu. Wydaf Traktat nalury Sethona, póíniej Traktat o siarce. Uinarf w 1646 roku w Krakowie. Wspófczesnie z Sedziwojem trudnif siç alchemija Hieronim Moskorzewski.— Podówczas sfynefo w Europie braetwo Rózanego Krzyia (ob.), wywodza.ee swe poezatki ze Wschodu, a trudniace sie alchemija. Zafoiycielem jego byf niejaki Chrystyjan Rosenkreuz, Niemiec, który na wschodzie uezyf sie madrosci hermetycznej i umarí w 1484 roku w Damaszku na zaraze morowa. W roku 1613 ukazafa sie mafa ksiazeczka Fama fraternilatis Rosae Crucis, w której poczatek tego stowarzyszenia odnosza do Theuta, Salomona i krola Hirama. Trudnifo siç ono naukami teozoßcznemi, kaballistyka, magija i alchemija i jako symbol uiywali znaku R.tC. Niektórzy twierdza, ie bracia Rózanego Krzy ia byli oraz stowarzyszeniem politycznem, wolno-mularskiem; lecz znakomita role odegrali w historyi alchemii. We Francyi niejaki Dubois, odziedziczywszy w spadku po Flammelu cóskolwiek proszku, robif projekcyje w obec Ludwika XIII i Richelieu'go, lecz gdy proszek spotrzebowaf i póíniej niezego dokazaé niemógf, z rozkazu kardynafa obwieszonym zostaf. Okofo roku 1640, jakiá nowy nieznany adept przebiegaf Niemcy i Wfochy. Claude Berrigard w ksiedze Circulas Pisanus (Pisae, 1643) pisze, ie dostaf od jakiegos nieznajomego parç gran proszku, barwy polnego maczku, za pomoca którego otrzymaf 10 drachm

Alobemija

367

slot* z iywego srebra. Micha! Morgenbesser aptekarz w Wohlau pisze, ie 1649 roku: podobniez od nieznajoroego obdarowanym zostal proszkiem biafym, za którego pomoca z ofowiu otrzymaf srebro. J. J. Mangel lekarz w Genewie pisze, ie pastor Gross, biegfy chemik, opowiadaf mu, ii jakis nieznany Wfoch zrobif publicznie u zfotuika Buer'a z iywego srebra zfoto. Jan Chr. van Helmont, sfawny lekarz w dziele swéra Arbor vitae, raówi: „Kamienia robiacego zfoto, kilkakrotnie wfasnemi dotykafem rekami, i widzialem na wfasne oczy, jak iywe srebro zamieniaf w zfoto, a byfo iywego srebra kilka tysiecy razy wiecej aniieli owego proszku. Byf to proszek ciezki, barwy szafranowej, lsniacy jakoby potluczone szkio, dano mi go raz cwierc grana * proszek zawinafem w wosk od pieczetowania listów, kulke wrzuciíem do fuuta rozgrzanego merkuryjuszu w tygln. Wnet buchnaf dym purpurowy, metal zakrzep? i sciagnaf sie w bryfe, chociai byf tak rozpalony, ie oíówby nie stwardniaf, a miafem ziota czystego uncyj os'm." Helmont tak byf zachwycony owa projekcyja, ii syna gdy mu sie urodzif, nazwaf imieniem pogañskiem Mercurius. Wszystkie te zdarzenia zaszfy w jednym niemal czasie, a proszek z jednej pochodzif rçki. Nieznajomego zowia Filateta, to jest przyjacielem prawdy. Wfasciwe jego nazwisko byfo Tomasz de Vaughan. Od niego to przez trzecie rece cesarz Ferdynand III otrzymaf nieco proszku. Doswiadczenie przemiany, w obec monarchy i dworu, odbyf dyrektor kopaln hrabia Russ. Na 3 fun. merkuryjuszu wrzucono proszek i otrzymano 2 fun. i 4 futy zfota. Z tego kazaf Ferdynand odlnó medal waiacy 500 dukatów z napisem: Divina metamorphosis, exhibita Pragae XV Januarii MDCXLVHI. Filateta przebiegf Europe pod róinemi nazwiskami, aby faktami zwalczyc niedowiarków, a alchemii zjednac wiare; w Hollandyi nosif nazwe Carnobe, nawet byf w Ameryce, kedy zwaf sie Dr Zlieil. Niechciaf on jak Sethon byé mçczennikiem swojej nauki, i dla tego ukrywaf sie starannie, zmyélaf nedze powierzehownf, przy ogromnych skarbach, które po drodze rozrzucaf. Ku kortcowi XVII wieku, zasfynaf baron Wagnereck, o którym pisze Schroder, ii w obec zgromadzonych mieszkaíiców Pragi robif projekcyje, na których áwiadectwo powofuje sie, a nikt mu niezaprzeczyf. W owym czasie zjawif sie Grek Laskaris z Mytyleny, udzielif on tynktury cudownej aptekarczykowi Bötticher z Magdeburga, który w skutek tego poczaf udawac adepta. Fryderyk I kazaf go nwiezid, Iecz uciekf do Saxonii, gdzie August II król Polski, gorliwy zwolennik alchemii, mianowaf go baronem, lecz gdy nadto szumiaf, a wyszfa mu tynktura, zostaf uwiçziony. Laskaris dowiedziawszy sie о tém, wysfaf w celu wydobycia go z Konigsteanie Dra Pascha, nsifowania si§ niepowiodfy i obu uwiçziono. Bötticher jednak dobrze na tém wyszedf, gdyi zmuszony do szukania kamienia madrosci, odkryf sposób robienia porcelany, a król go uczynif dyrektorem fabryki tejze w Meissen. Laskaris tu i owdzie rozrzucaf proszek, jedynie jak siç zdaje dla dania nauce przeáladowanej swiadectwa. W roku 1715 baron Creuz, otrzymaf odwiedziny cudzoziemca, który uczynif u niego biafa i czerwona projekcyja, a zfoto i srebro otrzymane, przechowywafa familija jako relikwije. Lecz i wielu oszustów wfóczyfo sie po monarszych dworach, a jednego z takich Kajetane hr. Ruggiero, powieszono jak Honnauera 1709 roku w Berlinie. Za panowania Franciszka I cesarza Rzymskiego, a meia Maryi Teressy, osiadf w Rodaim pod Wiedniem niejaki Sehfeld, i robiac z супу zfoto, wysyfaf do mennicy na sprzedai; Maryja Teressa kazafa go uwiçzió, w Wiedniu go meczono i bito a potem w Temeswarze zamknieto. Cesarz staraniera tajemnych protektorów, zajaf siç sprawç Sehfelda, a лvybadawszy mnóstwo osób osobiscie w Rodaim, kazaf go uwolnic i powierzyd straiy dwóch oficerów, aby dlaú robif zfoto, lecz wkrótce wszyscy trzej zniknçli. W koúcu XVIII

358

ÂlohemUa

wieku alchemicy widzac, ie im sie nie powodzi na drodze doswiadczen dojsc do zrobienia kamienia filozoficznego, a unikajac szyderstw, poiaczyli sie w tajemne atowarzyszenie zwane hermetyczném, obejmujace cafe Niemcy. Plan uioiono w 1795, trwai on do 1819 roku a kaídy z czionków winien byi skiadac sprawozdania swych prac sekcyi naczelnej. W roku 1837 pewien alchcmik Turyngski, okazywai towarzystwu przemysiowemu w Wejraarze, mnieman^ tynkture, majaca niby posiadaé wiasnosd transntolacyi metali. Nieco póíniej czytano w dziennikach paryzkich ogioszenie o publicznych odczytach filozofii hermetycznej, przez professora B. z Monachijum. Jednak nietylko Niemcy oddawali sie pionnym poszukiwaniom, w wielu miastach Winch i Francyi ukryci alchemicy pracowali, i od czasu do czasu biblijogradja francuzka ogiaszaia pisma wyszie, traktujace o alchemii, a Paryi najwiecej w nie obfitowai; znajduja sie tarn podzisdzien teoretycy alchemiczni i empiryczni adepci. Pierwsi ograniczaja sie na przyznawaniu prawdy naukom hermetycznyin, drudzy oddaja sie poszukiwaniom na drodze doiwiadczen. Pewien uczony w Paryzu, obecnie znany professor íiauk przyrodzonych, broni z zapaiem opinij spagiryjskich ¡ mówi, ie ma nadzieje ujrzyé kiedys speinienie wielkiego dzieia. W roku 1854 Teodor TiiTereau, preparator przy katedrze chemii w Nantes, przeloiyi akademii pismo, w którem twierdzi, ii jest na drodze odkrycia szluki uszlachetniania metali. Byi on w Mexyku, aby na miejscu ogladaé rudy zfote i srebrne i przypuszcza, ie srebro jest powolnem przeksztafceniem sie, oiowiu, skutkiem diugo-wiecznych dziaian przyrody. Smiaio wreszcie dowodzi, ie metale nie sa ciaiami pojedynczemi lecz zTozonemi. Pomimo atol i twierdzenia ii w roku 1848 otrzymai 8 drachm ziota sztucznego w Me xyku, nie mógi tego dokazad po raz drugi. W roku 1S5S wystapii znowu z mniemanem swojem odkryciem do akademii, otrzymai w odpowiedzi, czegói moze iadad od akademii, skoro umie robiö zioto. Taka jest historyja alchemii, nauki dzisiaj powszechnie wyszydzonej, która prawie w zupelne poszia zapomnienie; a jednak nie zasiuguje ona na bezwzglçdne pntepienie. Wielei to odkryc w oslatnich czasach poczyniono, o których przed laty niesmianoby marzyc. Gdyby przed stu laty odwaiyi sie ktos wyrzec, ie ludzie przez morza w kilku minutach rozmawiad beda mogli, wysmianoby go jak szaleñca. Dawny chemik gdyby mu powiedziano, ie gra lit a d)jament jest jedno, szydzifby podobnie z tego zdania, jak dzii smiejemy siç z ludzi twierdzacych, ie metale sa ciafami zfoionemi. Swiat organiczny jest stokroc sztucmiejszy i rozmaitszy od nieorganicznego, a jednak skfad ciai organicznych jest nierownie prostszy. Kiedy wiec Madrosc Udwieczna dla utworzenia ogromnej massy ciai organicznych, potrzebowaia tylko 3 lub 4pierwiastków, dla czegóiby na utworzenie skorupy ziemskiej musiafa uiyc 60 przeszio pierwiastków. Podobienstwo metali fizyczne i chemiczne przekonywa, ie to jedna rodzina. Sole sody, potaiu i amonijaku s§ swém zachowaniem siç bardzo do siebie podobne, wszystkie trzy nosza wspólna nazwe alkalijów, a jednak sod i potas uwaia cliemija za pierwiastki i metale, ainonijak zas skfada sie z azotu i wodoru. Uszlachetnianie pionek jest zaiste sztuczniejszem nii uszlachetnianie metali, a je dnak patrzemy na lo przeksztafcenie ro?lin okiem obojçtnego przyzwyczajenia. Nakoniec w chemii organicznej mnóstwo ciai innych wiasnosci, skutkiem stosownego postçpowania, przemienia siç w inné zupeinie odmiennej natury, tu odbywaja siç stokroó dziwuiejsze przemiany, anüeli projekcyje alchemików. Znamy ciaia które maja, odmienna postad i wiasnosci skfad ich pomimo jednakowy. Nakoniec chcac bezwzglednie potqpid alchemijç, potrzeba zaprzeczyd mnóstwa swiadectw historycsnych, potrzeba ludzi takich jak Sethon, Fílatela, Waynerek, Latkaris i Sehfeld, na których tysiace swiadków patrzyio, gdy czynili transmulacyje,

AlcbemUa — Alele

359

0 czém sporzadzano protokóla urzedowe na dworach monarszych, oglosié za nikczemnychoszustów, zaprzeczajaczas- faktomhistorycznym pod wzglçdem alchemü, zaprzeczaéby mozna wielu innym. Wreszcie kiedy o tajemnych silach przyrody jest mowa, nie nalezy przesadzaó i zuchwale zaprzeczaé, bo nikt nie wie со przechodzi ich moinoáé, a chemija nie doszla jeszcze do stopnia doskonalosci i nie moze twierdzié azeby juz wszystko zglçbila. W. L. A. Aloiat, slawny prawuik szesnastego wieku, urodzil sie w Medyjolanie 1490 r. W 22 roku zycia napisal Paradoxa prawa cywilnego, rodzaj studyjura filologicznego nad wyrazami znajdujacemi siç w Dygestach. Wkrólce potém oglosil Praelermitso i rozprawe De Verborum Signification. Alciat byl jednym z pierwszych, со pojal znaezenie historyi w nauce prawa. Wykladal on ja najprzód г. 1521 w Avignonie, gdzie ogromna liezbç niiaí sluchaczy, nastçpnie w Medyjolanie, w Bourges (dokad go wezwal Franciszek I), w Pawn, Bolonii, Ferrarze. Papiez mianowal go swoim protonotaryjuszem, a Karol V uadat ma godnosé brabiego palatynatu. Um. г. 1548 w Pawii. Zebrane dzieïa Alciata liczne miafy edycyje, jako to lyjoi'iska, bazylejska, strasburgska i t. d.; drukowano takze i oddzielnie niektóre z prac jego, jak пр.: Traktat o miarach i гсаgach albo Historyja Medyjolanu.—Jeden z jego synowców, Alciat Francitielc, takie síawny prawnik, mial za ucznia i. Karola Boromeusza, zostai kardynafem i, jak gïosi Muret, byi ozdoba swego wieku. AloiatO (ob. Alcyjato). Alcimns (ob. Alcym). Alcis, w mitologii litewskiej, pól-boiek, albo olbrzym niezmiernego wzrostn 1 siíy, bohater wedrowny, dopuszczaf siç wiele rozbojów i czynií wiele dobrego ludziom, wedle ich using. Wywracal cale miasta, jak stogi siana, drzewa z korzeniem wyrywal i niemi jakoby laska podpieral siç w drodze; ciskal ogromnemi kamieniami, druzgocac niemi okrçty, obalajac zastepy zbrojne. Bil siç on i ze Staubunem czy Didalisem, smokiem, pod jakas góra zabraf skarb tam zgromadzony; a pokocliawszy córke jednego pana, oddal za nia skarby zdobyte na owym smoku. Pannica ta oprócz wdzieków sile míala niepospolita, bo wolu ujawszy za rogi, przerzucala go przez siebie. Jednakze jak dziecko wydawala siç obok Alcisa. Kochal on ja bardzo. Trefila mu wlosy i brode czesala grzebieniem wielkím, jak skrzydlo wiatraku. W podrózach siadywala na jego barkach. Podróiowal cale zycie i najrozmaitszych doáwiadczal przygód. Podlug J. I. Kraszewskiego (Litwa: starozytne dzieje, ustawy, jezyk, wiara, obyezaje, piesni, przyslowia, podania i t. d. Warszawa, 1847, torn I, str. 425—426), Alcis ten, odrzuciwszy, со w basni ludu fantazyja jego doloiyla zwyczajem swoim, o oíeniepiu i t. p., zdaje sie byé uosobieniem owych ludów wedrownych, grabieínych, со nachodzüy Litwe tak dlugo. Charakter jego, wedrówki, sila, zniszczenie jakie wiódí za soba, owo niepohamowanie przeszkodami materyjalnemi: wszystko wybornie wyobraía ludy dzikie nachodzace Litwe. Zdaje sie, ¿e ich to pamieé przeiyla w tej przerobionej póíniej na olbrzyma powieáci. Podanie o Alcisie ma zwiazek z klechdami o olbrzymach przodkach narodu. Ozenienie jego na Litwie, moie oznaeza usadowienie sie wedrownego jakiego plemienia. Nazwanie Alcis, niekiedy Aigis, pochodzióby moglo od Alga „zaplata," oznaczajac „najemnika." Sa w Litwie uroczyska, podobne nazwania noszace; nad rzeka Radunia leiy Iaka Alcie. U Naharwalów, ludu staroíytnych Germanów, byly dwa boiyszcza Alct'ig, wiecznie mlode, którym w gajach czeéé oddawano. W germañskiej pieáni Nibelungów, Zygurd zabija smoka Tofnera, zahiera skarb jego, i ieni siç z Gudrunara, która wiesza kochanków na kolku. Alcis iraieniem przyporoina

360

Aids — Alcybjjadee

greckiego Alcyda, czyli Herkulesa, który takie zabijal potwory. Teodor Narbut: Dzieje starobytne narodu Litewskiego, Wilno 1835, torn. I), zwraca uwage, ze dawny herb miasta Wilna wyobraza s. Krzysztofora, Christopherus, nosiciela Chrystusa. Trudno dociec, kiedy ¡ priez kogo ten herb nadany lub pnyjçty. Nie ma tez ani swiçta, ani kaplicy, ani oltarza, w którymkobviek z koáciofów wilenskich, przez cob y udowodnic mozna byto patroAstwo lego áwietego nad miastem. To bezprzyczynne uíywanie w herbie é. Krzysztofora, naprowadza Narbuta na mysl: azali olbrzym AIcis nie byt pierwotnie herbem Wilna, i dopiero po przyjçciu chrzeácijañstwa na i. Krzysztofora mógf byó przemieniony. Domysl ten wszakze nie jest dowodami poparty. Alondla (Manuel de Godo y, ksiaze pokoju), nrodzif sie w Badajoz 1767 roku, przybyf do Madrytu wraz z starszym swym bratem w 1787 roku i zaciagnal siç do gwardyi królewskiej. Piekna postawa, wyborna gra na gitarze i gíos przesliczny, zjednafy mu takie wziecie u królowej Ludwiki Maryi, a potém i u króla Karola IV, ze w roku 1791 Manuel byf jui generaiem adjutantem gwar dyi i kawalerem Wielkiego Krzyia Karola HI, a w rok potém generaiem lejtenantem, ksieciem Alcudia, pierwszym ministrem i kawalerem ordern Zfotego ru na. W 1795 r. Alcudia otrzymat dobra przynoszace 50,000 wiçkszych piastrów dochodu, tytuí granda pierwszej klassy i ozenif sie w dwa lata póíniej z Maryja Teressç de Bourbon, córka infanta Ludwika, brata Karola III. Mianowaiiy generaíem-kapitanem, dowodzií armija w wojnie portugalskiej i podpisal traktat w Badajoz, na mocy którego poíowa 30 milionów franków, zapfaconych przez ksiecia Brazylijskiego, przyznana mu zoslaía. Nareszcie w dniu 1 Pazdziernika 1804 r. Alcudia ogfoszony zostal generalissimusem wojsk ladowych i morskich, a w r. 1807 otrzymat tytut „wysokoáci" i nieograniczon§ wtadze w catej monarchii. W roku 1808 jego dochód roczny szacowauo na 5,000,000 piastrów. Tymczasem nieprzewidziane wypadki polityczne straciíy go ze szczytu wielkosci. Abdykacyja króla hiszpañskiego, wojna z Francuzami i nienawiáé ludu hiszpaftskiego tak dalece wplyuely na los jego, ze obrany ze wszystkich godnosci i doetatków, tufad sie musiaf przez reszte ¿ycia po obcych krajach w nedzy i zapomnienru. Alcudia mieszkat w Paryíu, utrzymywaí sie ze szczupíej pensyi Wyznaczonej mu przez króla Ludwika Filipa i dopiero w 1847 r. powrócií do czesci dóbr i niektórych tytuíów. Godoy sam opisaf swe iycie w dziele: Mémoires du prince de la paix, don Manuel Godoï, duc de ¡ Alcudia. Paris 1836—38). ÂlcyjatO (Jan Pawet), rodem z Piemontu, czy te¿ z Medyjolanu, siuiyf za mfodu wojskowo i zijmowal siç medycyna. Wczesnie przylgnawszy do aryjanizmu, schronil siç przed przesladowaniem w r. 1558 do Genewy, gdzie on i jego spóltowarzysze Blandrata, Gentilis i Gribaldo, przymuszeni byli podpisad wyznanie wiary, podíug zasad Kalwina, przeciwko którym wystepowali. W r. 1562 uda( siq do Polski, wraz z Janem Walentym Gentilis. W Krakowie napadniety od studentów, zaledwie iycie ocalil, wofajac: „Wierzç w Jezusa Chrystusa Syna Boga iywego i Syna Maryi." Gosciî potém w ziemi Siedmiogrodzkiej i w Turcyi; со byío powodem, ¿e go teologowie genewscy o przejscie na wiare mahometaúska oskarzali. Przeniosfszy sie póíniej do Gdañska, tam umarf r. 1565. Mia? on udzial w przekíadzie Biblii, zwanej Radziwitfowska. Znane sa dwa jego listy do Grzegorza Pauli, pisane r. 1564 i 1565. Kalwin i Beza brzydzili siq nim i nazywali go wscieklym szatanem. AloyJatO (Jan), wydal w Strasburgu 1849 r. dzielo, pod napisem: Riecz o rozumie stanu w Polsce. Aloybtjades, syn Kliniasza i Dinomachy, urodzif sie w Atenacli okolo 450 r.

Aloybijades — Alcydamus

361

przed nar. Chryst. Straciwszy ojea w bitwie pod Koronea w 447 г., wychowywal siç w domu Peryklesa, swego wuja, i od mtodoáci okazywal ju¿ nadzwyczajne zdolnoáci. Sokrates polubil Alcybijadeea do tego stopnia, iz ofiarowal mu swa przyjaín, a nawet ¡ zycie ma uratowal w bitwie przy Potidei, w 432 r. Po smierci demagoga Kleona w 422 г., kiedy Nicyjaszowi udalo Щ zawrzeé pokój z Spartauami na lat 50, Alcybijades wmieszal eiç w sprawy publiczne i zaproponowal wyprawç do Sycylii, ale niepomyálny ekutek tej wojny, w której sam Nicyjasz sginal i inne okolieznosci, mianowicie zaá przypisywane jema pokraszenie w po ne noenej wszystkich posagów Hermesa w Atenach, wywoíaíy taki gniew w Ateúczykach, ii skazali Alcybijadeea na smieré. Schroniwszy eiç do Sparty, pozyskal mifosé Lacedemoúciyków i radzil im zaopatrzyó siç we flotç día pokonania Aten. Wysfany do Chios, podburzyf tamecznych mieszkanców do powstania przeciwko Atenom, ale dowiedziawszy sie, ie Agis król i wielu innych znakokomitych Spartanów, powodowanych zazdroscia godzi na jego zycie, uciekl ópiesznie do Tyssafernesa, satrapy perskiego, spodobaf mu siç i sklonil go do sprzymierzenia sie z Atei'iczykami przeciwko Sparcie. W tymze czasíe Pizander, za porada Alcybijadeea ndal sie do Aten, obalil rzad tak zwanych „trzydziestu tyranów" i zaprowadzi? „rade czterechset," która jednakze nie cheiaía odwoíac skazanego z wygnania. Wówczas Alcybijades, na ¿adanie samej armii ateiiskiej, objal natychmiast nad nia dowództwo, zwycieiyí Spartanów na ladzie i morzu, a chociaí Tyssafernes uwiezií go w Sardes, umknaí jednakze szczesliwie z wiezienia i rzueif sie na poíaezone sily Persów i Spartan. Pobiwszy nieprzyjaciól pod Cyzykiem, zdobyl Chalcedon, Byzancyjum, umoenil panowanie Atenskie na morzu i wrócií do Aten w 407 г., które go teraz przyjeíy wsród okrzyków radosci i uwielbienia. Tryumf Alcybijadesa nie byl jednakie trwalym. Ateiiczycy wysfali go na czele 100 okretów do Azyi, ale flota tak ¿le opatrzona byfa w iywnosó i ioíd día majtków, ze Alcybijades zmuszonym byl udac siç po pomoc do Azyi Mniejszej. Powierzywszy tedy dowództwo Antyjochowi, wysiadl na lad i udaï siç do Karyi; tymczasem Lizander, wódz spartañski, wywabil nieroztropnego Antyjocha na peine morze i rozproszyf flote, atei'iska. Nieprzyjaciele Alcybija desa, korzystajac z tego wypadku, oglosili go zdrajea kraju, a lekkomyálny lud atei'iski wydaí na swego ulubieiica powtórny wyrok smierci. Alcybijades schronif siç do swego zamku Paktyja w Tracyi, ale gdy i tu nie znalazí bezpieczeiistwa z powoda Spartanów, udal siç do Bitynii, w zamiarze schronienia siç na dwór Artaxerxesa. Tymczasem nieprzyjaciele jego, wspólnie ze Spartanami, weszli w tajemne uklady z Farnabazem, sátrapa perakim, który zgodzil sie zainordowaé Alcybijadesa. Ten ostatni znajdowal sie wlasnie w jednym zamku frygijskim, gdy oddzial Persów, nie smiac uderzyó osobiscie na niego, oblegl i podpalil zamek. Alcybijades wyskoczyl oknem wsród píomieni i padí przeszyty mnóstwem strzaf, w 404 r. przed nar. Chryst., majac zaledwie 45 lat wieku. Zycie tego slawnego meia opisali Plutarch i Kornelijusz Nepos. Aloyd (ob. Herkules). Aloydamns, retor grecki, rodem z Eufei, miasta Azyi mniejszej; zyf na poczatku piatego wieku przed nar. Chryst., w tej samej epoce, со Izokrates. Byl uezniem Gorgijasa i napisal wiele dziel, które ñas nie doszfy. Plutarch utrzymuje, iz w retoryee Alcydamusa czerpal Demostenes pierwsze zasady wymowy. Cycero wychwala jego talent, którego dal dowód w pewnej mowie pogrzebowej; Arystoteles przeciwnie wskazuje pisma tego retora jako wzór stylu zimnego i nadetego. Dwie rozprawy Alcydamusa, a przynajmniej jema przypisywane, zamieszczone sa w zbiorze Henryka Estienne i Reiske'go. Pierwsza z nich ma za przed

362

Alcydamns — Aloynofis

miot oskarienie Palameda о zdradç przez Ulyssesa; droga zas wymierzona jest przeciwko wspólczesnym retorom i soGstom, którym autor odmawia talentu improwizacyjnej wymowy. Obiedtvie te prace odznaczaja sie prostota, peina jednak elegancy!. Aloyfron, jeden z lepszych powiesciopisarzy greckich, iyl w drugitn, a wedlug niektórych w piatym wieku po nar. Chryst.; zostawif romans w 116 listach, w którym wystepuja z kolei r'ybacy, wiesniacy, parazyci i hetery. Rzecz dzieje sie w Atenach. Utwór ten odznacza sie, czystoscia i jasnoscia stylu i wybornie skreslonemi charakterami. Najdok{adniejsi| edycyjç tej powieáci wydal Wagner (Lipsk 1798, torn II); tfómaczyl ja na jezyk niemiecki Hevel (Altenb. 1767), a na francuzki Richard (Par. 1785). Aloyjon (ob. Zimorodek). _ Aloyjoaa (Alcione), gwiazda trzeciej wielkosci, najpiekniejsza z plejad w szyi byka. Aloyjony, rzed ptaków graniastodziobych od Temmincka utworzony, obejmujacy Zimorodki i Zofny. А1оуШ, kapían iydowski, apostata, w epoce Machabeuszów, który, chociai nie poohooiil z rodu arcykapfanskiego, pozada! wszakze godnosci najwyíszego kapíana. W tym celu udaí siç do Demetryjusza króla Syryi, oskarzyl Jude, Machabeusza i jego stronników o buntownicze zamachy i pustoszenie Judei, i wyjednaf, ¿e go krói wyefal, pospoïu z Bachidesem, na czele wojska, przeciw Zydom i miaño waí arcykapfanem. Juda, którego pod pozorem narady chcieli schwytaó, przeczuwszy zdrade, nie usfucha! wezwania; niektórzy zas z przedniejszych Izraelitów, iwanyeh Assydejczykami, nie podejrzywajac arcykapfana, udali sie, do Alcyma, który im zareczyí bezpieczenstwo, a gdy przybyli, wszystkich szeáédziesieciu potabijaf jednego dnia. To zfamanie efowa wywolaio nieufnosd powszechna, chociai Alcym wszelkich dokfadai starai'i aby lud pozyskac* ku sobie. Judas tak zrecznie przeszkadzai jego zamiarom, ie Alcym schronif sie znowu do króla syryjskiego ze skargarai na Jude.. Demetryjusz wyprawi? wojsko pod dowództwem Nikanora, który przywrócil Alcyma do urzedu, kusil sie, zdrada pochwycid Judasa, a gdy mu siç nie powiodfo, stoczyl z nim dwie bitwy, obie przegral i zginaf w drugiej. Alcym atoli piastowaf urzad arcykaplana. De metryjusz trzecie wojsko, jeszcze liczniejsze, pod rozkazami Bachidesa wyrfaf przeciw Judasowi, który wreszcie ulegí i zginaf w bitwie. Wtedy dopiero Alcym zabezpieczywsiy siç, wziaí siç do niszczeuia religii ojczystej i przesladowania wiernych jej wyznawców. Wszelako krótki byf jego tryumf, gdyi kiedy kazal rozwalió mury ¿wiatyni wewnetrznej, nagle paralizem tkniety, umarí w wielkich bolesciach. L. J?. AloynoflS, syn Nauzylousa, króla Fajaków, na wyspie Scheria (Korfu). Zaslubií Arete, która mu 3 synów i côrkç Nauzyke powifa. Argonauci wracajacy z wyprawy po stole runo, goscinnie u niego byli przyjeci. Wydajac Medee za Jazona, uchronii ja od zemsty ácigajacych Kolchijczyków. Podejmowaf takíe Ulissesa, gdy ten wracajac od nimfy Kalipso, rOibil sie na brzegach jego panstwa; Nauzyka sama wprowadzifa goscia do pafacu królewskiego, gdzie go igrzyskami uczczono, a podczas uczty Ulisses opowiadaf podrózne ewe przygody, poczém hojnie udarovrany, odesfany zostaf do miejsc rodzinnych. Homer miesci Alcynoiisa w pysznym pafacu, o scianach ze spizu, zfotych bramach i srebrzystych podwojach; wnijscia strzega psy zlote; w gfçbi ciagnie siç ogród rzadkich krzewów, drzew i chlodnych krynic pelen. Alcynoiis znal sie na budowie okrçtów i wielbiony byl od swego ludu.

Aloynons — Aldebydy

363

Aloynons, filozof szkoly Platoiiskiej, iyl w drugim wieku po Chryst., znany jest nam tylko ze swego: Wttgpm do filozofii PIatona, który by! kilkakrotnie drukowany, w Lipsku 1787, w Paryiu (z tlómaczeniem francnzkiém p. CombeDounon) 1600 r. Aldebaran, gwiazda drugiej wielkos'ci znajdujaca siç w konstellacyi byka, zwana inaczej okiem byka. AldegOnda swieta (ob. Adelyunda). Aldegonde (Filip de Marnix), jeden z najznakomilszych meiów XVI wieko, urodzi? sie w Bruxelli w 1538 г., nal eial czynnie do powstania Niderlandczyków i uîoiyl wraz z ksieciem Ludwikiem de Nassau i Henrykiem de Brederode, gïosny w dziejach akt kompromissowy, zapewniajacy Niderlandom wolnosé wiary i sumienia, a obalajacy inkwizycyje, który odrzucony zostal priez Malgorzatç, regenlke niderlandzka. Po przybyciu Alby, Aldegonde uciekl do Niemiec, zkad dopiero w 15T2 roku powrócil do kraju ¡ zaciagnal sie pod choragwie Wilhelme ksiecia Oranii. Wziçty do niewoli w 1573 roku, otrzymal wolnosé w rok potém i zosial mianowany ambassadorem rzeczypospolitej hollenderskiej przy dworach londyñskim i paryzkim. Umarl w Leydzie 1598 r. Aldegrever (Henryk), znany takie pod imieniem Alberta г Wettfalii, urodzony 1502 w Soest, umarl 1565 roku, uczeú slawnego Alberta DUrera w Norymberdze, znakomity malarz i rytownik, w obrazach swoich odznaczal sie glównie kolorytem, w rycinach delikalnoscia i siía. Utwory pedzla jego dzis jui s; bardzo rzadkie, kilka z nich jednak znajduje siç w galeryjach wiedeiiskiej i mnichowskiej. Tém wieksza za to jest liczba znanych jego rycin, bo przeszlo 350, po wiekszej czesci drobnego formatu, za со tei policzono go w poczet tak zwanych Kleinmeiitrów, czyli starych rytowników niemieckich, którzy z wielkiém wykoñczeniem odrabiali miedzioryty bardzo malego rozmiaru. Aldehydy. Так nazywamy caig gruppç zwiazków organicznych, których typem plerwotnym jest aldehyd octowy (acet-aldeliyd). Sa to czlouki posrednie miedzy alkoholami (ob.) i odpowiedniemi tym ostatnim kwasami. Od pierwszych róinig sie brakiem 2-ch jedn. wodoru, i ztad wlas'nie nazwa aldehyd pochodzi od alkohol dehydroi)enatut; a od drugich brakiem 2-ch jedn. tlenu, które przybierajijc, zamieniaja. sie na kwasy. Aldehydy majç bardzo wiele wspólnych wíasnosci; chciwie f^cza siç z tlenem, pochianiajç go z powietrza i przechodza w pewieu rodzaj iywicy; zwiazkom tlenowym metalów szlachetnych odbierajç tien, wydzielaj§c z nich metale, gdy same przechodzç w odpowiednie kwasy; z amonijakiem t dwusiarczanami alkalicznemi, wydaji) zwifzki dobrze krystalizujace i t. p. Aldehydy tworzq siç bardzo rozmaitemi drogami. Z alkoholów przez utlenienie, kosztem powietrza, lub dzialaniem silnych srodków utleniajacych; niektóre powstaja przy suchej destylacyi kwasów organicznych, przy utlenieniu ci al bialkowatych, kleju i t. p. Wielka ich liczba powstaje w organizmach roslin, albo przynajmniej tworzg siç w skutek przemian przy destylacyi roilia z woda, i wraz z para wodng przechodza jako olejki lotne. Do takich naleia miçdzy wielu innemi aldehydy: cynamonowy, salicylowy i t. p., zawarte w odpowiednich olejkach lotnych. Sklad racyjonalny aldehydów rozmaicie wystawid siç daje, wedlug tego czy przyjmiemy rodnik kwasowy tien zawieraj§cy, czy beztlenowy (ob. acetyl). W ostatnim razie aldehydy beda. wodanami tlenków rodników, tlenu nie zawierajacych; w pierH1 wszym zaá naleieó beda do typu wodoru д j w którym jedno H sostaje zastçpione rodnikiem tien zawierajacym. Ostatnie pojçcie wprowadzone przez Gerhardla sdaje siç nierównie prawdziwszem i stosowaó siç daje nietylko do wszyslkich

364

Aldebydy — AMU

aldehydów, leer i do aeetonów (ob.) które naleia do zwiazków aldehydowych. Typem lego szeregu zwiazków jest jak wyiej wymieniono: Aldehyd oclovoy, który wedfug dawnego pojecia ma iMad (CtH3) O, HO, bçdzie zatem wodanem tlenku acetglu; obecnie zaá uwaiamy go za acetoilowodor

1 3„2

czyli юо-

dorek acetoilu. Powstaje przez dziafanie silnych srodków utleniajacych na alkohol, przy utleniu materyj proteinowych, kwasu mlecznego i t. p. Najlatwiej go otrzymac przez destylacyja alkoholu z rozwodnionym kwasem siarezanym i braunsztejnem albo cliromianem potazu; nastepnie, przez rektyfikacyje otrzymanego destylatu z chlorkiem wapnia, zmieszanie otrzymanego teraz plynu z eterem i przepuszczanie przez Ц mieszanine oziebion^ suchego amonijaku. W skutek tego, jako nierozpuszczalny w elerze, opada w pieknych krysztaíach zwiazek aldehydu z amonijakiem; krysztaJki te opíukane eterem, wysuszone w powietrzu i rozíozone kwasem siarezanym daja aldehyd, któremu jeszcze nalezy zabraé wode przez wytrawienie z chlorkiem wapnia i destylacyja. Czysly aldehyd octowij jest ciecza bezbarwna, bardzo lolna, zapachu eteryeznego; która wrze w 4-21°Cj na papiery odczynnikowe nie dziala; z woda, alkoholem i eterem miesza sie we wszelkich stosunkacb; fatwo sic zapala i w szczelnie nawet zamknietycli naczyniacb, powoli przechodzi w ciaia stale i pïynne, odmiennych niz aldehyd wiasnosci,uwaiane za jego modyfikacyje. Daznosc aldehydn do utlenienia jest bardzo wielka, i skutkiem tego w przystepie powietrza z fatwoscia przechodzi w kwas octowy. Przy fabrykacyi octu ze spirytusu, jezeli przystep powietrza potrzebnego do utlenienia alkoholu, nie jest wystarczajacym, aldehyd jako posredni stopieñ utlenie nia, tworzy sie niekiedy dosyc obficie, i z przyczyny wielkiej lotnosci,jest przyczyna znaczncj straty. Pochodników aldehydu i przetworów z niego, przez dziafanie rozmaitych cial otrzymanych, wielka jest liczba; opisy ich znajduja sie w obszerniejszycli dzieíach, chemii organieznej poswiexonych. T. C, Aldenhoven, miejsce sJynne bitwa miedzy Austryjakami a Francuzami dnia 1 Marca 1793 roku. Po bitwie pod Jemappes, Austryjacy widzac ¿e Dumourier grozi napadem na Hollandyje, opuscili spiesznie Belgije, Luxemburg i Mastricht i cofneli sie za rzeke Roer; Dowiedziaf sie o tém ksiaie Koburgski, postanowif oswobodzió oblezony Mastricht i w tym cela przeszedí rzeke Roer z 40,000 korpusem pod Düren i Jülich. Przednia straza dowodzil arcyksiaze Karol, lewém skrzydíem feldmarszaíek-porucznik ksiaie Wirtembergski; Austryjacy obszedíszy lewe skrzydío Francuzów, oszaúcowanych pod Essweilen, uderzyli na nich z frontu z taka siía, ze Francuzi cofnaé sie musieli, straciwszy do 6,000 zabitych i 4,000 niewolnika. Nazajutrz Austryjacy zajeli Akwizgran tudziei Liège i pospieszyli na odsiecz Mastrichtu. Aldermän, tytul przefoíonych gmin, lub naczelników okrçgowych i hrabstw u dawnych Anglo-saxonów, pózniej starszyzna (senatorowie) caíego kraju, którzy gíosowali na zgromadzeniach narodowych (Wittenagemot). W czasach wojennych aldermani stali na czele milicyi swoicli prowincyj. Po zdobyciu Anglii przez Dunczyków, nazwe aldermanów zastapili duñscy jarlowie (dzis earl, hrabia). Obecnie w Wielkiej Brytanii i osadach angielskich, po czeáci takie w Stanach Zjednoczonycli Pólnocnej Ameryki alderman tyle znaczy, со radny urzedu municypalnego. Z ciaía aldermanów wybieranym bywa na rok jeden mayor (burmistrz), w Londynie lord-mayor; trzej najstarsi aldermani, którzy jui byli mayorami, petnia zarazem obowiazki sedziów pokoju. Inni czfonkowie tego cíala gíównie ma ja nadzór policyjny nad cyrkulem, który reprezentuja w radzie municypalnej. Aldini (Antoni hr. d') urodzony 1756 roku w Bolonii, gdzte byl znakomitym

Aldlnl — Aldona

365

adwokatem i profeeeorem prawa. W rokn 1796, gdy na mocy pokoju Tolentyúskiego miasto to przyfaczone zostafo do rzeczypospolitej Cyzalpinskiej, wyalall go wspólobywatele jako swego reprezentanta do Paryza. Po powroeie swoim naleiai do rady starszych rzeczypoapolitej Cyzalpinskiej, a póiniej by! czlonkiem kommissyi rxadxacej tegoz kraju. Rokn 1801 powoial go Bonaparte do konsulty, która sie, zebra!a w Lngdunie, a nastçpnie mianowal prezydentem rady stana rzeezypospolitej wioskiej. Rokn 1805 powtórnie Napoleon powoial do siebie Aldiniego, mianowal go hrabia i ministrem sekretarzem stann nowo-ntworzonego z rzeczypospolitej królestwa wloskiego. Aldini pozostawai w faskach przy Na poleonic ai do jego upadku. Podczas restauraeyi i po zniew'eniu królestwa wlo skiego, Aldini w Medyjolanie iyl na ustronin, pozyskawszy w roko 1819 zaufanie rzadu austryjackiego. Umarf w Paryzu 1826 rokn. — Aldini (Giovanni) brat poprzedzajacego, nrodzony 1762 rokn, professor Ozyki przy uniwersytecie boloúekim, zyskal rozglos i slawe przez wynalezienie apparato przeciwko poiarowi, oraz przez napisanie kilku dzielek: o gahcanizmie, o diwigni hydraulicznej i о pane zastosowanej do kokonóio jedwabnych. Aldini korzystajac z wpïywu swego brata, przeniósl sie, do Paryia, gdzie zostaf radca stanu, lecz nastçpnie powrócil do Medyjolanu, gdzie na nowo wyfacznie oddawal sie naukom. Umarl tamze 1834 r. AldO fflanOZZl (Aldus Manutins) (ob. Aldyny). Aldobrandinl, snakomita rodsina we Florencyi i w Rzymie, wygasla w 1681 roku na Oktawii, córce Jana Jerzego Aldobrandini, ksiecia Rossaro, której nazwisko czesto wspominaném bywa w historyi sztuk pieknych, z powoda posiadanego przez nia staroiytnego alfreska, znanego pod nazwa Aldobrandyñtkiego tóete la (ob.). Najznakomitsi z rodu tego byli : Aldobrandinl (Sylwester), nrodzony 1499 we Florencyi, jeden z najuczeñszych prawaików swego czasn, jako zawziçty przeciwnik Hedyeeaszów roku 1530 wygnany z rodzinnego miasta, znalazl przytulek n Pawla III i zostaf adwokatem skarbu papiezkiego; nmarl w Rzymie 1558 roku. Zostawif küka dziel i kommentarzy o instytucyjach Justynijana, i rozprawe. о lichwie. — Aldobrandinl (Hippolit), syn poprzedzajacego, w r. 1592 zostal papieiem pod imieniem Kiemensa VIII (ob.). — Aldobrandinl (Piotr), nrodzony 1571 roku, w 22 roku iycia zosta? kardynalem, prowadzü waine sprawy polityczne i napisaf dzielo : De perfecto principe. Umarl 1620 roku jako arcybiskup Rawenny. Aldobraodynskio wesele, ataroiytay obraz alfresko, zapewne z epoki cesarza Augusta, odkryty za papieza Kiemensa VIII, obok kosciola Santa Maria Maijgiore w Rzymie, w poblizu niegdys ogrodów Mecenasa; przeniesiony byl najprzód do willi ksiecia Aldobrandini, zkad zostala mu nazwa, pod która dzií jeszcze jest znany; obecnie znajduje sie w Watykanie. Obraz ten wyobraia w trzech gruppach wesele: w srodkowej siedzi na bogatém loiu nowo zamezna, na wpóí jai rozebrana, otoczona druchna i starsza przyjaciólka; po Iewej stronie kobiety síuiebne z przygotowana kapiela na nogi; po prawej, przed sama komnata oblubienicy nowoieniec, pelea oczekiwania na wspaniaiej estradzie. Wed fug Winckelmanna, ma to byó wesele Peleusza i Tetydy, wediug Biondiego Manliusza i Julii. Nieskazona czystosé w figurach tego obrazu swiadczy о giçbokiej wstydliwoáci, z jaka staroiytni podobnego rodzaju sceny umieli traktowad. Aldoma, rzeka w zarzadzie nadbrzeznym Ochockim; plynie z pasma Stanowego przez 93 wiorsty, i przyjmnje w siebie 29 rzeczek; splawiaja po niej tratwy z drzewem. Ma gfebokosci od 13 do 14 slóp. Aldona (Anna), córka Giedymina w. ks. litewskiego. Wfadysfaw fcokietek

AMona, — ÂMrttge w г. 1325 wyprawif posly do Litwy proline o jej rekç dit syna swojego Kazimierza; byl to poczatek aojaszn zaczepnego i odpornego Polski i Litwy przeciwko wsielkim nieprzyjaciolom niemieckim. Zfdal król Polski xa potag wolnosei wieíniów. Giedymin xgodxil tie na to, i xtad gody waselne kiieiaiexki byly wielkién radosném zdarxeniem día ealego krajo, gdy wieínie wróeili. Na chrxcie Aldona przyjçla imie Anny. Slab odbyl sie. w Krakowie 28 Cxerwea 1325 roka, blogoslawil go biskap Nankier. W roka 1333 Anna zostala królowa, ale gdy prxyszlo do koronacyi, wdowa matka nie chciala na nia poxwolié, sadtac, te stanie sie jej ajan praw dawniej nabytych, gdyi dwie królowe rtiem nie mogfy byd w Polsce; ledwie Kaximierx Wielki iproeil matke,, ta aanjpHa synowej pierwsxeústwa. Koronowal tedy oboje królestwo w kaledrxe krakowskiej prymas Janislaw. Byfa to niewiasta xacna, milosierna, x mçtem pocxciwie iyfa, poslosxna, ale ehociai klasxtorom wiele dwiadexyfa, nie mogla sie, poxbyé dxikoici x natnry; pioche, goaila xa grabemi narodu swego xwycxajami i uciechami. Tance, ápiewy, to jej uciecha. Kiedy konno lab kolebka wyjexdxala, xawsxe ja poprxedxaly bçbny, harfy i pisxcxalki; grajki i spiewaki szli pried Aldona. Król wiecej prxex sxpary patrzal, jak pozwalal na te wyskoki. Zyl x nia jednakie dosyd zgodnie prxex Iat 14. Untarla Aldona w Krakowie 28 Cxerwea 1339 г., nie xostawiwsxy potomstwa. Byfa draga lona Kaxiraierxa x prawa, albowiesa w dxiecinatwie xarçczona byla królewicxowi jeszcze malemu Jotta cxyli Judyta królewna cxeska, córka Jana, ale to sie, roseaafo. Saieré Anny byla straszna i dzika, tak przynajmniej o tém Dlugosz wspomina, zadnych wiecej nie podajac szczególów. Zdaje siç, ie ámieré nasta pila w skutka którejá x tych wesolych xabaw królowej, echo których dosxlo do nasxych exasów tylko prxex Dlogosxa. Jul. B. Aldridge (Ira), xnakomity aktor tragiexny, mnrxyn, nr. okolo 1805 r. w srodkowej A fryce, sya naczelnika jednego x pokolen Seaegarabii, klórego missyjonarz protestancki xabra! do Nowego Yorka i wychowal limit w religii chrzescijañskiej. Gdy nastepnie po powrocie do ojcxyxny nacxelnik ten nsilowal odzyskaé swoja ziemie, w skatek zawichrxen wewnçtrxnych xmasxony do ncieczki, doslal siç na piaskowxgórxa srodkowej Afryki, gdzie w nedzném talactwie powila mu zona Ire. We dwa lata póíniej zbliiyl sie xnowu do brxegów i szczesliwie przyjçty zostal na okrçt odplywajacy do Ameryki, gdzie zostal pastorem parafli murzyftskiej. MJody Ira, prxexnaexony do stanu dachownego, ulegl namiçtnema zamilowania do sceny i wystapil w Nowym Yorka w teatrze amatorskim. Jakkorwiek przyjmowano go to z xapalem, przeciez wzbarzenie ladnosci spowodowane jego wystapieniami, zmasilo policyje. do przerwania szerega jego reprezentacyj; jakoi w 1835 r. wyjecha! do Anglii, xeby stosownie do woli ojea wyksxtalcié siç w naukach teologicxnych. Wsxakze widok áwietnej sceny londynskiej roxniecil w nim na nowo île wystadxony xapal; po wielo zawadach udalo ma siç uzyskaé pozwolenie wystapienia w teatrze Corentgarden w roli Otella, która pod kaidym wzgledem byla día niego jakby stworzona. Najzapelniejsze powodzenie uwieúczylo te probe; powierzono ma z równém szczesciem role Макbeta i Sxajloka, tak, U wkrótce sta! sie olubieiicem publicznosci, a dyrektor wspomnionego teatro xawarl x nim dlagoletni kontrakt, po upíynieniu którego przebiegl x truppa dobranych aktorów glówniejsxe miasta Wielkiej Brytanii, a od r. 1852 i ladu stalego, gdzie, jak np. w Bruxelli, Kolonii, Poznania, Berlinie, Peeicie, Wiednia, Krakowie, a ostatnio w Petersburga, mistrzowskiém przedstawieniem rol giównych w tragedyjach Szekspirowskich liczna przyciagal publicznofó. Aldringer (Jan), baron Koschitz, hrabia Llgma, nr. 1590 w Dudenhofen, w ksiçztwie Luxemburgskiém, general wojsk cesarskich podezas wojny trzydzie

Aldringer — Alíyny

367

•toletniej, pochodzil же stano nizkiego, byf najprzód Iokajem w Paryiu, póíniej sekretarzem biskopa trydenckiego, po czém jako proaty iolnierx watapil do woj•ka. Niezwykle zdolnoáci szybko prxei niisie sxcxeble ofieerakie wynioaly go na stopien pufkowaika, w r. 1625 zostal baronem i hrabia, w cilery lata póíniej kommissarzem generalnym pray armii Wallensteina w Niiszej Saxonii, generalem i poafen do xawarcia traktatn pokoja w Labece. W roka 1630 na cxele oddziafa 8,000 ludzi wyslany xostaf do Polaki praeciw królowi szwedzkiemu Gustawowl Adolfowi, póíniej do Wloch, gdzie na ksiçciu Hantai zdobyl Belforte i Gazolo i xabral ogromne jego skarby. W 1633 roku xostawaxy feldmarsxalkiem, poazedl do Alxacyi, zkad wyparl go szwedzki general Horn, sam zas* wypedzil Szwedów i wyzszego Palatynata; zginal r. 1634, broniac przejácia praez Izare, pod Landshnt. Aldrovanda, Aldrowanda. Na pamùjtkç botanika wfoskiego Ulyasesa Aldrovandiego, Linneusz atworzyl ten rodzaj pomieszczony teraz w rodzinie rosiczkotcatych (Droseraceae De Cand.). Roálina ta, której jedyny znany gatnnek Aldrovanda vesiculosa L., x postaci i cech podobna jeat do rosiczki (Drosera), roánie w wodach, na których utrzymuje sie. za pomoca liáci okófkowatych, rzesowatycb, wydetych naksztalt pçcherzykôw. Kwiaty stoja w katach liéci pojedynezo, sa bardzo drobne, maja kielich б razy glçboko wciçty, korone 5-platkowa, prçcikôw 5, guzik owoeowy wolny, na nim 5 szyjek i tylez xnamion. Owoc: torebka jednokomórkowa; wspomniany gatunek roánie we Wloszech i poludniowej Francyi. AldrOVaodl (Ulysses), uczony naturalista wloski, nr. w Bolonii 1522, um. 1605 roku, cale awe iycie i majatek poáwiecil na podróze i xbieranie materyjalów do wielkiego dzirla, któréra postanowil ojczyznç obdarzyé. Za ¿ycia jego wyszly tylko cztery tomy: Historyi naturalnej, lubo zebrane mial materyjaly do trzydziestu. Senat bolonski, jako spadkobierca jego kosztownych zbiorów i rekopisów, zajal sie, skompletowaniem tej sumiennej pracy. Historyja naturalna Aldrovandiego dziá sie, jui przestarzala, ale cokolwiek o niej mówia Bu(Ton i ¡nni naturalisai, uwazajacy ja za ogromna kompilacyjç, nie przestanie ona byé skarbem nie día jednego badacza przyrody, mianowicie pod wzgledem rzadkich i kosztownych sztychów, które sie, przy niej znajduja, a których próznoby szukaé w innych dzielach. Aldades, wioska w departamencie niiszych Pireneów we Francyi, pamiçtna bitw§, stoczona przez francuzkiego generala Hullera z Hiszpanami w d. 3 Cxerwca 1794, gdy Francuzi przez donne. Bartan nsifowali przedrzed sie, na terrytoryjum hiszpañskie. Kilkakrotnie odparci, zdobyli nakoniec pozycyje, zaciecie priez Hiszpanów bronione, do czego glównie przyczynila niej walecznoád Basków francuzkich pod dowództwem generala Harispe. AldyÚSklO lltery (íaciúskie), tak nazwane od Alda Hanucyjusza, slawnego drukarza wfoskiego, zyjacego w XV wieku. Tu naleia szczególniej litery tak zwane italiki, chociaz Aid, a wlaáciwie jego rytownik Francesco z Bolonii, jest wynalazca wielu gatunków liter tak greckich, faciiïskich, jako tei hebrajskich. Aldyuy. Aldynami nazywaja sie. ksiaiki wyszle z drukarni rodziny Hanucyjuszów, a mianowicie zaloiyciela jej Alda (Aldus Manulius um. 1515). Odznaczaja siç one nietylko wewnetrzna swoja wartoícia, lecz takze nadzwyczaj staranném wydaniem, ztad poszukujf je i uczeni i biblioBle. Jedne z pierwszych edycyj (editiones principes} slanowia klassycy greccy i lacinscy, potéra wyborowi nowoczeáni pisarze, jak: Petrarca, Dante, Boceado i inni, których przedrukowywano z rçkopisôw krytycznie przejrzanych. Wszystkie te dziela afawne sa día swej starannoáci i czystosci typograficznej, chociaz greckie nie wyrównaja la

368

АИуву — Alea

ciáskim ¡ wïoskim. Edyeyje ogfaszaae przez Alda maja zaaczenie iwoje w dziejach sztaki drnkarskiej, gdyi po raí pierwazy wystçpaja w eich druki dawaiej nieznaae, jak вр. ilaliki (ob. Aldynakie litery), klóremi if odbite edyeyje in-8, poczawszy od dzief Wirgilijassa (1501 г.). Drzeworytów w Aldyaach in-8 aie postrzegamy, wyjawszy tylko w wydaaia: Hypnerotomachia Pamphilii. Edy eyje na pargaminie odbijaae sa aadiwyczaj piekne. Aid by( jednym z pierwszyeb drnkarzy, którzy opróez zwyczajaych exenfplarzy odbijaii kilka na lepszym, mocniejszym papierze, jak to вМо miejaee z ksiazka p. t.: Epistolae graecae (1499). Wydajac Filoatrata (od r. 1501), odbijaé kazai niektore exemplarse na wielkim papierze; edyeyje na niebieekim sa z r. 1515. W ten sposób wydrakowana zostaïa szczupfa liezba exeraplarzy: Libri de re riutica i Kwintylijan. Nikt przed ani pp Aldzie Manncyjnszn nie zajmowaf sie drnkowaniem dziei klaseycznych z takç gorliwoécia, zamifowaniem i zaajomoscia literatury: nikt tez wiçkszych nie ponostf ofiar, aby dojié do najwyzszej poprawnosci. Po imierci Aida zarzadzaf drakaraiç najprzód tesé jego Andrzej Asnlanas, a potém syn Pawel, Мо гу tyle okazal zapata i zamifowania do klassyków laeiúskich, ile ojeiee do greekich. Z wnokiem Alda a synem Pawfa (um. w Rzymie 1597 r.) koácza. siç áwietne czaiy drnkarni Manacyjaszów. Po wiekowéro prairie istnienin, w ciaga którego wydrukowafa blizko 90S róznych dzief, ntracifa awe przodownictwo miçdzy typogra6cznemi zakladami wloskiemi i zostafa zwiniçta. Dziela z tej drnkarni, mianowicie pierwsze, nadzwyczsjnie byíy posznkiwanie i przepíaeane, ztad drakarze lyjoñscy i florencey pociawgiy od roku 1502 podrabiali je. Falszywe te edyeyje, pomiçszane z oryginalnemi aldyúskiemi, wiele szkody tym ostalnim przyniorfy. Alâomania díugi czas trwafa, dopiero w ostatnich czasach siç zmniejszyfa. Miçdzy najrzadszemi Aldynami wyraieniaja: Horae beatae Mariae Virginit (1497), IVirgiliusx z r. 1501 i Rhetores graeci, nie liezae dzis bardzo rzadkich edyeyi z r. 1494 i 1497. Kompletay zbiór Aldynów postada Renouard, ksiegarz paryzki i wielki ksiaáe toskanski. Renouard wydat w r. 1834: Annales de l'imprimerie des Aides, a Ebert zamiescií wykaz wszystkich aatentycznych aldynów w swojém: Repertorium bibliographieum, Sztutgardt i Tübinga t. 4. 1826—1838 г.). Aldlybed, wyraz arabski, oznaczajacy wyprawç, obwoíyvrana przez Mozulmanów przeeiwko niewiernym chrzejcijanom, czyli tak swana. wojnt heietq. Sa mo jai prowadzenie takiej wojny zowie siç: Algaiyja. Ale (el), piwo angielskie maío chmielne, wiele kwasu weglanego i alkohola (6—9%) zawierajfce. Piwo to jasnego koloru, stosonkowo do innycb gatunków jest bardzo trwafém i dfago (lat kilka), ssczególniej w bntelkacb, bez zepsucia przechowywaé siç daje. Wyrabia siç s samego síodu jeczmiennego síabo aaszonego, lab zmieszaaego z pszennym; dawniej zai wyrabiane byío tylko ze sloia pszennego. Naleiy ово do piw moenyeh, zbytkowych; pesiada wlasciwy przyjemny zapach, poniewai jest wyrabianém tylko z najlepszych síodów i najlepszego gatunkn chmiela. Niekiedy nawet día wzmoenienia brzeczki azywa siç cnkru; ezasem zas* día zapachu dodaja do niej cia{ aromatycznych. Piwo to otrzymuje siç zwyczajna angielska metoda, przez nalewanie i spieszna fermentacyjç (ob.), lecz na ten eel bierze sie tylko pierwszy wyeifg (pierwsza brzecxka, ob. piwo); nastepne przerabiaja siç na piwa slabsse, do szybkiego zazycia. Przesyika ale, które na ogrorana skalç w Anglii, a szczególniej w samym Londynie jest wyrabiaae, odbywa siç w beczkaeh, lecz alerówaie ezçiciej w bntelkaeh dobrze zatkanych, obwiazanych drntem, oblanyeh zywica, a aawet pokrytych cynfolija (ob). Atoa, przydomek Ateny czyli Minerwy, od iwigtyni wystawionej dla niej

Alea — Aleaaier

369

w Tegei, przex króla Aleosa, najpiekniejfzej w eafym Peloponneiie. Po bitwie pod Akcyjum, cesan August posag bogini, ealy se stoniowej kosci, kual zabraé do Rxymn.—Alea, miasto w Arkadyi slawne iwiatyniami Minerwy, Bachosa i Dyjany. Na czeáé Bachosa obchodzono ta aroczystos"¿, w csasie której nagie kobiety bicsowaly si; do krwi. — Atoa, n staroiytnych gra w kostki, w ogóle kaida gra hasardowna, zkad prsyslowie faeiúskie: jacta est alea! jai hadé rzocoaa! Álo&Oder (Hieronim), legat papieiki i kardyaaf, bardxo xnaay w dsiejaeh reformacyi, nrodxil siej r. 1480 w Motta, blixko Treviso, w Lombardyi. Ojciec jego, potomek hrabiów Leandri (a Leandro) byl ttbogim lekarxem, któremu saledwie starcsylo na wychowanie syaa. Hieronim wielki BCsyatl poatej w naace jçsyków klassycznych í wschodnich, w teologii i filologii, w mnsyce i matematyce, i xa mlodo slynal jut s obsxernych wiadomoiei. Po dïogiém naaexania llologii w Wenecyi, gdzie ah) xaprzyjainil x Eraxmem Roterdamcxykiem, w cxasie pobyta jego w tem mieácie, powoiany xostaï r. 1508 do Paryia prxez Ladwika ХП na profeesora filologii, licxac 28 lat wiekn. Szybko sie. ta wsfawif i byl rekto— rem nniwersyteta. W r. 1515 zostaf kanclerzem i kanonikiem kapitaly w Liège; a gdy w кilka lat póíniej vryjechat do Rzymn staraé si; o kapelasx kardynalski dla swojego biskopa, Leon X papiei xatrzymal go przy sobie, mianowa! biblijo— tekarzem Watykann i wysfal r. 1520 jako noncyjosxa do Niemiec, dla dxialania przeciw reformacyi. Aleander wypelnil dane sobie polecenie x gorliwoscif niezmordowana; staral sie, nadewsxystko sklonié mlodego cesaría Karola V i elektora Fryderyka saskiego do érodków energicxnych i stanowcsych przeciw nowatorom. Poniewai Eraxm spraeciwia! sie, jego nsilowaniom, prxyjaiA ick xamieaila sie w silna i nieostajac; nienawMc*. Aleander asilowal xapobiedx stawienia sie, Lutra na sejmie w Wonnacyi, se wxgieda, ie byl on pod klftwfs ale ma sie. nie powiodfo. Na sejmie mial dnia 13 Czerwca 1521 rokn ognista trxygodxinna mow; przeciw Lutrowi. Potepienie i wyklçcie tego ostatniego bylo niewntpliwie sredagowaae prxex Aleandra. Po sejmie adaf tie. noncyjnsx do N1derlandów, walczyé takle przeciw reformacyi; a we wsxystkich tych csynnoiciack stale zachowywal afaodd Leona X i jego aastçpcow: Adryjana VI i Kiemensa VII. Ostatni mianowal go arcybiskapem Brindisi r. 1524, i wyslal jako nancyjosza do Franciszka I króla francozkiego. Wrax x tym monarch* wxiçty byl w niewoJej po pamiçtoej bitwie pod Pawija. prxex Karola V; ale wkrótce awolniony sa okupem. Prxepçdxiwsxy czas niejaki w swojej dyjecezyi, powtóraie byl wyslany do Niemiec jako legat, i nadaremnie staral sie. xapobiedx xawarcin pokojn religijnego w Norymberdze, r. 1532. W rokn 1538 Pawel III mianowa! go kardynalem i jednym z prezydentów przysslego sobora powssechnego, oras wyslal po raz trzeci do Niemiec legatem (1539 г.). Glçboko xasmucony bezskatecxnoscia swych aeÜowaé o stlamienie reformacyi w samym sawiazko, Aleander sa powrotem z Niemiec nmarl w Rzymie r. 1542, w 62 rok*n iycia, w chwili gdy okonczyl swój traktat de Concilio habende. Rad adzielanych w tym rekopismie traymali siej po wiçkszej czçàci papieie w csasie soborn trydenckiego. Nie dziwnego, ie ten ognisty prseciwnik reformacyi sciagnal na siebie zawxie.ta, nienawiád ze strony protestantów i ie byl wystawiony na niesliczone obelgi i potwarae. Miçdzy innemi Later twierdsil, ii wié, ie Aleander nie jest ebraeseijaninem, ale tydem, który pod posorem gorliwoici o Kosciól katolicki, stara si; tylko wywyissad swego Mojiesza. Kardynal odxnacxyl sie w literatnrae slownikiem grecko-Iacinskim, pismami lingwistyexnemi i poexyjami religijnemi. — Aleander (Hieronim), którego dziad byl bratem kardynala, nrodxil вЦ rokn 1574 we Frióla. Udawsxy siç do Rzymn sostal sekretarsem kardynala MCTKLOKDTJA TOI I. 24

370

Aleander — Ale]

Oktawijusza Bandini, a pózniej papiex Urban VIII mianowat go sekrelarzem aynowca swego, Franciszka Barberinl, któremo towarxysxyl do Francyi, gdy ten zostal legalem a latere. By! jednym z zaloiycieli akademii Humorystów. Umart w Riymie r. 1629. Slynal jako prawnik, archeolog i wiersxopis. Z liez— nych jego dziel godne sa wxmianki: Cai Imtitutionum fragmenta cum cornmentario (Wenecyja 1600); rozprawy: O tyklach tamarylantkich; O religii to Sxkocyi; Przeilad ptalmów pokutnych wierszera iaciñskim i wloskim i t. d. L. R. AleätlOO, wino toskaúskie, aromatyczne ¡ slodkie, z winogron musxkatelowych, zaprawiane gotowanym mosrezem i romem. AleOSandri (ob. Alexandri Bazyli). AleOZ (Aletech), ogromny lodowiee w kantonie Wallis w Sxwajcaryi, niedaleko wsi tegoz nazwiska, na poludnie góry Jungfrau, dlugi па 4 mile, od póínocy ka pofudnio-xachodowi i poludniu-wschodowi roxciaga sie, na prxesxlo .20 godzin drogi miedxy Grimzla ¡ Gemmi. Na wschodnim grzbiecie Aleczu, na 4,550 stóp nad powierzchnia morza, znajduje sie jezioro Alecz, wpadajace czçàcia do Viesch, ciçàcia w podziemne groty lodowe. Wierichoíek caíej góry nazywa siç Alettchhorn. Alegam, eje najstarszy Ibrahima, cara kazaüskiego, po taierci ojea r. 1486 przez Tatarów oglosxony jego nastçpca. Rozgniewany tém car Iwan III Wasilewicz, wyslal praeeiw nieva wojskó pod dowództwem Daniela Cholmskiego, który zdobyl Kazan, cara wxial w niewolç i odeslat do Moskwy, a w jego miej8ce oaadsil na tronie kazai'iskim Mehmet-Amina, mfodsxego syna Ibrahima. Ale gam z dwieraa ionami zesfany do Wotogdy, umarl tarn jako jeniec. Iwan po zdobyein Kazsnia prxybraf tytul monarchy Bulgarskiego. Alegambe (Filip), rodem z Brnxelli, wstapif do zakonu Jexuitów w Palermo r. 1613, ucxyl siç teologii w Rzymie, byl professorem ÜloxoGi w Gratx. Zamiesxkawszy ostateexnie w Riymie, obok innych licxnych cxynnoki, pomnoiyí i uzupelnil dxielo Ribadeneiry o pisarxach zakona jezaickiego, wydane roku 1608, i oglosií je drukiem w Autwerpü r. 1643. Umarí w Rzymie 1652. Dzielo powyísze, powiqksxone prxex Natanaela Sotvella, tak wlasnemi, jako tez póíniejszemi samegoz Alegainbego dodatkami, wyszfo r. 1676 w Rzymie, pod napisem: Btbliotheca Scriptorum Societatis Jesu (in folio, stronnic prxesxlo tysiac). Znajduja siç tu btjograflje wszystkich pisarzy xakonu Jexuitów do r. 1675, a w tej liczbie i polskicli, x wyliczeniem ich dxiel. Z tego powodu Biblijoteka wspomniona uwazana byé moxe xa materyjal do history i literatury polskiej. Aleipty (po grecku Aleiptai), tak naxywali siç u starozytuych Greków ci, którzy po gimnazyjach namasxczali oliwa atletów. Atleta wyprezaî przy tej cxynnoíci mnsiknfy i wstrxymywal oddech, íeby cíalo jego silniejszy stawialo opór rekom aleiptesa. Pierwsxe to namaszczenie mialo na celu zapobieienie podezas éwicxeñ gimnastycznych potom, a tém samém zbytniemu xinçczeniu; po walce zas* namaszczano alletów powtórnie, ieby natçzone czlonkt uspokoid i orieíwic. Naetçpnie atleta kapaí sie, przycxém cialo jego sxcxotkami ocxysxcxano x kurxu, po ta i oliwy. Aleipty xalecali atletom caly sposób zachowania siç, nierai nawet przcwodniczyli ich walkom.— U Rzymian zwano Aliptami niewolników, którxy panów swoich w kapieli tarii sxcxotkami;—w paleslrxe czçàé gmachu, w której aleipty odbywali swa czynnoád, zwala sie alcipterion. Alej, rzeka w Syberyi; bierxe poexatek w okregu Bijskim, z odnogi gór Tygirenskich snieinych i wpada w okregu Barnaulskim do rzeki Ob. Dlugoié jej wynosi 505 wiorst, szerokoíd od 25* do 46 saxni; glebokoéó od '/a do З'Л lokei

Alej — Alemanl

371

Nad brxegami jej rosciagaja siç obszerne faki. Na prawyra brzega Aleja, 130 wiorst od ¿ródla, auajdoje sie, kopalnia i huta srebrna ¿oktiejewska. Rzeka Ц spfawia sie, rada s bliskicb kopalai do miasta Barnaulu. Aloja, droga publicina lab w ogrodach, wysadzana dwoma lob kilkoma rzçdami jednogatunkowych drzew, najczeáciej topoli, lip, albo kasztanów, przeznaczoва zwykle na przechadzkç. Aleksander, (ob. AlexanderJ. Aleksy, (ob. Al'exy). AlektO, (po grecku: nigdy nie odpoczywajçca), nazwa jednej z trzech foryj czyli Eumenid (ob.), cérka Eteru i Ziemi. Alektryjomanoyja, Alektoromanoyja (z greckiego: aiektor, kognt i manteja, wrózba), rodzaj wróibiarstwa, przy którem kogata etawiono w rfrodku kola zakreslonego na piasku i podzielonego na 24 csçsci, z których kaida oznaczona byla litera alfabeto i obejmowala ziarnko zboia. Z liter, przy których ziarnka kolejno zjadane byly priez koguta, skladano wyrazy i te sluiyly do wypowiedzenia wróiby; w taki sposób np. za panowania cesarza Walensa przepowiedzieé miaño wstapienie na tron Teodozyjusza Wielkiego. AlcktryjonOD czyli walka kogutów, rodzaj igrzyek ustanowionych podobno przez Temistoklesa na pamiftkç jego zwycieztwa nad Persami, a obchodzonych uroczyácie w teatrze ateáakim na poczatku jesieni. Zdaje sie wszelako, ie igrzyaka te dawniej jui byly Grekom znane, lecz dopiero Temietokles przepisaniem modfów i ofiar nada! im pozór uroczystorfci religijoej. Alemán (Mateo), powieáciopisarz hiszpañski, ur. w pierwszej polowie XVI wieku w Sewilli, um. w Mexyku za panowania Filipa III, w 1568 r. bedac urzednikiem celnym, wmiçszany zostal do sprawy defraudacyjnej, skotkiem której lat kilka przepçdziwszy w wiçzieniu, opuácil sluibç publiczna i odtad, acz wpóiniejszym jui wieku, poàwiçcaï lie. literatarze. Oprócz bijografii i. Antoniego Padewekiego wierszem, i napisanej w czasie podróiy do Mexyku Ortografía Castellana, przeznaczonej día uiytku mieexkanców Nowej Hiszpanii, Alemán napisal síawny romans zlodziejski, p. t.: Guzman de Alfarache, czyli Atalaya de la eida hu mana (Lateral* iycia ludzkiego), którego cxçsé pierwsxa nietylko natychmiast (г. 1599) trxecli docxekafa sie edycyj w Madrycie, Barcelonie i Saragossie, lecc w nastepnych takie sxesciu lataeh w Hisxpanii i zagranica 26 кrod byfa drnkowana, rozpowszecliniana w przeszlo 50,000 ex. i tlómaczona na jçzyki francuzki i wloski. Powodzenie tego romansu spowodowalo jednego z licznych jui nawet podówczas korsarzy literackich, do wydania drugiej czçici, pod pseudonymem Ma teo Lujan de Saavedra (Barcelona, 1603); we dwa lata póíniej zas* sam Alemán oglosil prawdziwa cxçsé drugs, w której wymieuiajac po nazwisku autora samoxwaúca, niejakiego Juana Marti, adwo kata w Walencyi, naznacza mu w swojej powiesci niezbyt zaszczytna role,. Mistrzowski ten utwór, który wraz z genijalna powieicia Meodozy (ob.), p. t.: Lazarillo de Tormet, dal poczatek nowema w literaturze biszpanskiej rodzajowi romaneó w tak zwanych lotrowsktch, obOtuje w niepospolite i peine glçbokiej znajomoáci áwiata i ludzi postrzeienia, które bei wsgledu na koloryt miejscowy, stanowif jego wartoáé we wszystkich krajach i czasach niezmienna. Slynny francuzki autor besage przerobil Guzmana i rozpowszeehnü we Francyi; pewien filolog niemiecki, Kasper Ens, prxetlómaczyl go nawet na jezyk laciúski. Najlepsza edycyja hiszpaáska obu prawdziwych, oras trseciej podrobionej cxeíci Guzmana, znajduje sie w Biblioteca de autores etpannolet; (Madryt, 1846). Alemanl, herb wloski przex Dominika Alemani stolnika lubelskiego, udaro

372

Alemanl — Alomaimowie

wanego indygenatem w r. 1566, do Polski przyniesiony. Ha byé tarera z góry na dóí przepofowiona, w prawej czesci dwa wrçby, w lewej pofowie dwa pola, w górném dwie kule armatnie, w dolném jedna. Kolor pól, wrçbôw i Irai nieznaczony. Rodzina Alemanich w XVII wieku, napowrót sie do Wíoch przeniosfa. Д10Ш8Д1Ц]&| ksiestwo utworzone pod opieka Teodoryka, króla Ostrogotów, przez Alemannów pomieszanych ze Swewami, rozeiagafa sie na pófnoc wzdfui Rem ai do rzek Sur i Murg, a wzdfui Neckara ai do Ens, na wschód ai do Wer nitz i Lechu, na pofudnie do góry é. Gotarda, na zachód do pófnocnycli gór Jura i Wogezów. Alemannija rzadzona przez wlasnego ksiecia, ai do czasów Dago berte, który pierwszy zwyczaje i prawa Alemanów w jednç ksiegç poíaczyf, zaleiafa od królestwa Austrazyi; gdy wszakie ksiaiçta alemaiíscy czçstokroé korzystali z zamieszek w pañstwie Franków, miedzy merami paíacowemi a królami, Pepin-Mafy, wyszedlszy zwyciçzca z tych zapasów, zniósf rzad osobny w Alemannii i wcielil ja zupefnie do swego paústwa, w którym to stanie pozostaía do smierci Ludwika Dobrodusznego {Louis le Débonnaire). Od czasu podziafu królestwa Franków pod ostatniemi Karlowingami, Alemannija, do której Alzacyja byía raz wcielona, to znowu jej odbierana, odzyskiwafa niekiedy na krótki czas niepodleglosé pod udzielnemi królami; w r. 912 Erchanger, hrabia Alemanii, ogfosil siç ksiçciem, toi samo uczynil Burchard, hrabia szwabski, a wybór jego potwierdzony nawet zostaf przez króla Konrada. Odiad to ksiçstwo, podfug woli cesarzy niemieckicli, przechodziio z jednego domo ksiaiçcego do drugiego i raz podlegaío Frankonii, raz Bawaryi. Królowie burgundzcy, wíadey czesci helweckiej tego ksiçslwa, takie niekiedy przybierali tytuf królów Prowancyi i Alemannii; w ogóle piekny ten kraj byl powodem dfugich wojen miedzy rozmaitemi ksiaíetami, ai nareszcic w 1096 r. za zgoda cesaría Henryka VI, podzielily go miedzy siebie domy Hohenstaufen i Zaehringen. Alemannowle czyli Alamannl, (z niemieckiego: alle Mannen, wszyscy luIzie), nazwa zwifzku wojennego kilka narodów germaóskich, miedzy innemi Tenchterów i Usypianów, które na poczgtka III wieku naszej ery zbliiyfy sie do granic cesarstwa rzymskiego. Nad Renem Alemannowie pokonali Karakalle i Alexandra Sewera; sami jednak pobici zostali przez cesarza Maxyinijana (r. 236), który ich odparí do Germanii. Po jego smierci na nowo wtargnçli do Gallii, gdzie zwycieiyf ich Postumijusz, który día zasfoniçcia kraju od dalszej ich napasci, wzdfui granic nasypaó kazal wysokie wafy i wykopaé rowy, bronione tu i owdzie przez male warownie. Szcxftkl tych fortyfikacyj dzis jeszcze widoezne pod Pfösing, nad Dunajem, wksiestwie Hohenlohe, ai do Jaxthausen i na pófnocnym brzegu Me na (ob. Djabli Most). Pomimo to Alemannowie nie zaprzestali swoicli wyeieczek, cho¿ odpierali ich znowu cesarz Probus i Lolianus, nastepca Postumijusza; póínlej, ustçpujac przed naciskiem Burgundów, przybylych z pófnoco-wschodu, osiedli z tamtej strony muru rzymskiego, od Noguncyi ai do jeziora Kostnickiego, po obu stronach Odenwaldu i Czarnego lasu. Gdy w r. 367 Julijan, jako Cezar przybyí do Gallii, Alemannowie, którzy ustawicznie pustoszyli jego prowincyje, równie jak Gallijç Norycka, zmuszeni zostali przez niego do odwrotu za Ren, gdzie przyfaczyli siç do nich Intyngowie, których nazwtako znika s historyi z koúcem V stulecia. Zjednoczone narody przezwaíy si; wówczas Swewami, z czego póíniej powstaío imiç Szwabów; w IV wieku rozszerzyíy siç nad caíyra lewym brzegiem Rena ai do Wogezów, a na pofudniu ai do Alp helweckich. Dopiero Klodoweusz zniszczyf ich potçgç w bitwie pod Tolbiac (г. 396) i zmusií do poddania siç Frankom, choé znaezna ich liczba schronifa siç do Teodorj ka, króla Ostrogotów. Pófnocna czçéc" kraju Alemannów stafa siç wíasnoscia pry watna

Alemanoowle — Alanbat

373

królów francuzkich; pozostafe najznaczníejsze ich posiadlolci utworzyly ksiestwo Alemannü. Alemanski dyjaiekt, (ob. niemieckie dyjalektaj. Alemaúskl kodex, zbiór praw, zwyczajów i obyezajów dawnych Alemannów, 0 ¡le zgodnych z Nauka Chryatata, ufoiony i polecenia króla Austrazyi Dagober te. Kodex ten, spisany po laeinie, nader wielkiej wagi pod wzgledem historycznym i jçzykowyra, przed wszystkiemi ionemi prawami staro-GermaAskiemi odznacza sie, fagodnoscia i ludzkoscia. Alembek (Fryderyk), doktor teologii, kanonik Przemyski, proboszcz Pnikatski, u biskupa Przemyskiego Piaseckiego mianowany wikaryjoszem generalnym 1 officyjafem, przytem posiadacz beneficyi Zurawice blisko Przemyála, nmarf pod koniec roko 1672. Jest on autorem dziel kilknnastu pisanych w jezyka laciAskim, z których wainiejsze: 1) Triebinijana, to jest, zbiór przywilejów i innych doknmentów tyczacych lie, biskupstwa katedry i kapitufy Przemyskiej (w rekopiámie); zbiór ten tak nazwany zostal przez Aiembeka na pamiatke, biskupa Trzebickiego, jego protektora. 2) Annulus Canonical!». 3) Gemma Ecclesiae Cathedralis. 4) Quaettio de auctoritate intollibili Eelesiae Catholicae (Cracoviae 1634 г.). 5) Liber privilegioritm Venerabilit Cap ituli Premisliensis. 6) Liber pricilegiorum Dioeceseos. 7) Colectanea librorum contittorialium Premitlenium. 8) Regettrum omnium librorum venerabilit Capituli. 9) Pa triarche et Primates. 10) Pontifex Epitcopiu. 11) Primi Epitcopi Premitlienset. Zostawif nadto wiele innych rekopismów, o czém obszerniejsza wiadornóse w dziele Zacharyjasiewicza : Vita» Epitcoporum Premytlientium. (K. IV—VII). AlOmbek (Lndwik Waleryjan), Lwowianin, napisal panegiryk wierszem gfadkim w jezyku faciñskim, p. п.: Pantheon virtutit et tapientiae; (panteón cnoty i madrosci). Kraków n Góreckiego, 1682 r. Alembert (Jan le Rond d'), jeden z najslawniejsxych matematyków i najcelniejszych pisarzy XVIII wieku, urodzony w Paryza 1717 г., syn natnralny kawalera Destontes i pañi de Tencin, zaras po narodzenin podrzucony w koáciele St Jean le Rond przez rodziców, chcacych ukryé ten owoc tajemnego zwiazku, sfaba swojf komplexyja do tego stopnia wzbndzil iitoáé kommisarza policyi, te nie odeslal go do domn podrzutków, lecz powiersyf na wychowanie ionie biednego rzemiesluika. Pod jej macierzyíiska opieka, slaby zrazu chlopczyk wnet przyszedl do ally i zdrowia, a ie zadziwiajace okazywa? zdolnoáci, w 12 roku iycia oddanym zostaí przez dobroczynne osoby do Collège Mazarin, gdzie we wszystkich kiassach pierwsze odbieraf zachety i nagrody. Wyrosfazy na mlodzieAca, bujal po wszystkich polach wiedzy, zawsze jednak wracaf sie do matematyki, do której od dzieciástwa najwiçksza jui okazywaf skfonnoíé; i tak: najprsód porfwiecal sie prawu, pózniej medycynie, ai nareszcie dwie prace matematyczno-fizyczne powszechna пай zwrócily awagç. Byíy to rozprawy o rucha dal atalych w plynach i o rachunku integralnym, które Akademija Ñaok osadzifa tak dalece znakomitemi, ie 1741 roku óbrala go swoim czfonkiem. Nastçpnie napisal: Traité de dynamique (Paryi 1743; najlepsze wydanie 1759) i Traité det fluidet (Ра гу* 1744), sad rozprawa swoja: fiéflexions tur la catite det vents (Paryi 1747) uzyska! nagrode, wyznaczona przez Akademijç Nauk w BerUnie, i mianowany zoslal jej czfonkiem. Z innych prac przedstawianych tejie akademii odznaczaja sie: Traitât o ciyttej analizie (1746 i 1749 г.), oras: O drganiu ttrun (1748 г.). D'Alembert czynny bral udzial w badaniach uzupelniajacych odkrycia Newtona

374

Alembert

o moho ciaí niebieskich, jakoi jai w 1747 roku przedstawif Akademü nauk roswiazanie zagadnienia, wskazujacego zboczenia w biegu elliptycznym planet na okofo sfoñca, spowodowane wzajemném ¡ch przyciaganiem, oraz jakim byfby bieg tyebie planet, gdyby szfy jedynie za sil) cieikoáci wfasna i glównej gwiazdy naszego systematu. Badaniami temi z niezmordowana gorliwoácia zajmowal sie, ciagle przez lat kilka, jednoczesnie lai napisaf mnóstwo innych rozpraw o rozmaitych wainych kwestyjach astronomicznych, пр.: Oposmeaniu sie równi dnia z noca; O opone cial plynnych i t. d., które wszystkie znajduja siç w wydanym od r. 1761 —SO zbiorze, p. t.: Opuscule* mathématiques. Atembert z zapafem oddawaf siç matematyce, gdyi wspófczoaaa filozoflja nie zaspakajafa jego chciwos'ci gfçbszej wiedzy; — kiedy jednakie wyczerpniety jui przezei'i obszar nauk tak zwanych rfcisfych nie idohl zadowolnié go, przenikliwym roznmem swoim usifowal przyswoic* sobie inne takte gafçzie nauki i w tym cela, wespóf z Didcrotem, przedsiçwzia? wydawnictwo Encyklopedyi, w której chcial zebrad wszystkie zgofa wypadki istniejacych jui wiadomodd, a zarazem na priysifoáó now? im utorowaé drogç. Do olbrzymiej tej pracy (ob. Encyklopedyja) sam Alembert napisaf czesó matematyczna i wslçp (Discours préliminaire), który pozostanie na zawsze niezrównanyin wzorem stylu naukowego ; w ogóte zaá En cyklopedyja d'Alemberta nieslychane wywaría wpfywy, nietylko na rozwój na uki, ale nawet na historyjç Francyi i cafej epoki nowoiytnej, jakkolvviek panojacy w niej kierunek filozoficzny wfaseiwie jest tylko dalszym ciagiem zasad filozoOcznych Locke'a. Liczne polemiki, do których wplatalo Alemberta wydawnictwo Encyklopedyi, coraz bardziej sprowadzaíy go na drogç prac czysto literackich, jak пр.: Essais sur les yens de lettres; L'art de traduire; Réflexions sur le style; Eléments de Philosophie et de Literature; Eclaircissements des élé ments de Philosophie i t. d.; odznaczajacych siç zawsze ta sama jasnoécia pogladu i wytwornoácia stylu, które cechnja wszystkie jego pisma; tym téi pracom zawdzieczaf Alembert swoja slawç wfaíciwie literacka i miejsce w akademii francuzkiej, której w 1772 r. zostal doiywotnim sekretarzem. Pochwaïy siedmdziesiçciu znakomitych czfonków tego nczonego ciala (Éloges, Рагуi П79), zmarlycli w pierwszych dwunastu latach zeszfego wieku, slawç te. jeszcze powiçkszyfy, równie jak dziefo pod tytulem: 5мг la destruction des Jésuites, tak bezstronne, ie zapalifo przeciwko niemu gniew i przeáladowania obu stronnictw. Pomimo tych przesladowan, pomimo odebrania mu nawet przez rzad pensyi czfonka Akademii, nie chcial przeciei opaicié swojej ojczyzny, ani wtenczas, gdy go Cesarzowa Rossyjska, Katarzyna II, z pensyja 100,000 franków powolafa do kierunku nad wychowaniem Wielkiego Ksiçcia Pawfa, ani téi, gdy mu Fryde ryk Wielki ofiarowat posadç prezydenta Akademii Nauk w Berlinie. Król, któ ry w ciaglej z Alembertem zostawaf korrespondencyi, pomimo tej odmowy ■dzielif ma pensyjç doiywotnia, której wszakie, jak w ogóle caíych prawie swoich dochodów, nie obracaf na siebie, lecz jedynie na wsparcie biednych. Sam potrzebowaf bardzo mato i wiçksza czçàd swego iycia przepçdzif w tém sa mém skromném otoczenia, a tej samej zacnej kobiety, która mu w dziecinstwie zastçpowafa matkç ; dopiero npadek na zdrowiu skfonif go do przeniesienia siç do panny ГЕspinasee, z która stosanek czufej, lecz najczystszej przyjaiui wiazaf go do émierci. Umarf roku 1783 na chorobç kamienia, nie chcac sie poddaó koniecznej operacyi.— Wzglçdem bliiszych szczegófów o iyciu d'Alemberta, a bar dziej jeszcze wzglçdem znaczenia prac jego, odsyfamy czytelników do jego po chwaïy, napisanej przez Condorceta. Rozliczne jego pisma, oprócz matematy

Alembert — Alenoon

375

cxnych, wydaf Bastien w 18 tomach pod tytulem: Oeuvres philosophiques et lUéraires (Paryi 1805 г.), póiniej (1821 r.) Didot w 5 tomach. F. H. L. Alemblk (alembieus). Wyrai ten sïuxy M oinaeienie prxyrxada czqsto w chemii, farmacyi i prxemyiïe uiywanego do deslylacyi (ob.). Prxyrxad ten bywa niekiedy siklany, najcxeáciej jednak jest metalowy i aklada sie, i koila, w którym cíala ma]асе by6 destylowanemi, wystawiaja si; na dzialanie wyzsxej temperatnry, x helmu pokrywajacego tenie i dziobem awym taczacego sie z oxiebiaczcm, umieszczonym w chlodnicy. Powstajaca w kotle para przechodsi helmem do oziebiacza, w którym sie skrapla i do odbieralnika splywa. Dawniej jednakie wyraz lacinski alembieus slaiyl tylko na oznaczenie hefmn. T. C. Alembroth. Wyraz chaldejski, uiywany przez alchemików w znaczenia klucza sxtulci, który otwieraf alchemikom tajemnice przemieniania, posiadajacy xas* ja nmial wielkie dzielo. Alchemicy xwali sol; madrota', czyli sola alembrota (sal alembrothi), produkt soblimacyi kalomela x chlorkiem antymonn. W farmacyi naxywaja sal alembrothi, osad otrxymany x roztworu sublimata xa pomoca amonijakn (amidek merkuryjusza). Niektórzy chemicy pod alembrotem rozumieja sole ulatwiajace topienie metali. Alemontyt, synonimy: Antimonarsen, Arsenik-antimon, Arsenik Spiessylanz, Antimoine natif artenif'ere. Mineral w massach drobno-xiarnistych, prawie xbitych, w postaciach kolistych i nerkowatych. Twardosd = 3,5 srednia miedzy spatem wapiennym a Iaspatea. C. g. 6,2. Nieprxexrocxysty, barwy biaïéj w sxara wpadajacej. Rammelsberg roxbierajac tea mineral, x Allemont pochodxaey, naxnacxa mn sklad chemicxny AsjSb; jest to wiec trzyarsenek ane mona, chociax Thomson inny mu wzór chemiczny naxnacxa. w skntek roxbiorn allemontyta x innych miejscowoäci pochodxaeego. Pod dmnehawka daje mocne dymy arsenowe. Znajdaje siç w Allemont w dep'artamencie Isère, w Andreasber ga, w Harca i w Prxibram w Cxechach. K. J. AlemtCjO, (ob. Alentejo). AlenÇOD, stolica francuzkiego departamentu Orne, nad rxek; Sarthe, licxaca 15,000 mteszkanców, posiada trybunaí cywilny i handlowy, rade generalna rekodxiel, sxkoiç normalna, bank departamental ny i t. p. Kosciól katedralny xbadowany jest w stylu gotyckim, x okazalym portykiem i pieknemi na szkle malowidlami. Przemysl wydaje szczególniej plótno, cienkie tkaniny welniane, wyroby sxmaklerskie i haftarskic. Rozlegla niegdyá fabrykacyja koronek znacznie dxii podupadla; podobnieí xaniedbaném jest szlifowaaie tak zwanych dyjamentów alensoñskich, rodzaju krysxtalów кwarcowych, napotykanych w okolicach miasta.— Dawni hsiqifta d'Alencon byli gafezia królewskiego doma Valois i pochodzili od Karola de Valois, który roku 1346 polegl w bitwie pod Crécy. Wnuk Karola, Jan I, stronnik Armagnac'ow, stracil iyeie roka 1415 pod Azincourt. Nastepca jego, Jan II, byl podobnieí przeciwnikiem dworn i zostal z tego powodu dwukrotnie na smieré skazanym, lecz ulaskawionym. Syn Jana II, René, ¿ciagnal równieí na siebie podejrzenie Ludwika XI, który roka 1481 w Chinon trzymal go przez trzy miesiace zamknietegu w klatce ielaznej; Karol VIII atoli powrócil ma godnoié i majatek. Syn René'go, Karol IV (ur. 1498), oíeniony byl z «¡ostra króla Franciszka I. W bitwie pod Pawija dowodzil on lewém skrzydlem armii francazkiej, lecz zamiast poprzeó króla w chwili stanowczej, nmknal z czçscia wojska, tak ii opinija powsxechna jema glównie prxypisywala przegrana i ujecie w aiewole Franciszka I. Ze ¿miercia jego (20 Kwietnia 1525) wygasl starosytny dom ksiaíat d'Alençon. Karol IX oddaf póíniej to ksieztwo mfodszemu bratn swema, ksietía andegaweáskiemu; Ludwik XIV obdarxyl niém roka 1710 wnuka

376

Alençon — Alepa

swego, ksiçeia Berri, a Ludwik XVI roku 1774 najstariiego brata swego, hrabiego Prowaneyi. AlentejO czyli AlemtejO, sfabo salodniona prowincyja portngalska, rozciaga eîa miçdzy Hiszpanija, Oceanem Allantyckim a Estremadnra, od rzeki Tagn ai do gór Algarbii, praerzynana riekami Guadiana, Sado, Caja, Sever, Reroto i Te jo, na 491 mil □ iiccy tylko 260,000 mieszkancow. Powierzchnia przedstawia w ogóle dosé zyma pfaszczyzne, w stronie wschodniej przerywana niezbyt wysokiemi pasmami gór, jak пр.: Sierras de Named, de Portalegre, de Ossa i t. d^ wielkie, piaszczyste stepy zajmnja przestrzeñ na pófnoc Tagu al do morsa, a.przerzynane sa plaskowzgórzem wapienném, koriczacém ne w lesisty przyladek Cabo Espichel. Flora tych stron jest piekna i nader rozmaita: eittta ladaniferus, wrzos pospolity do 6 nieraz stóp wysoki, krzaki mirtów, rozmarynu i wonnego jafowca dziko rosna na ogromnych przestrzeniach ; lasy sa z piníi, jodeí morskich i wiecznie zielonych dçbow, z drzew lanrowych i iwiçtojanskiego chleba. Klimat, z wyjatkiem okolic bagnistycb, w caíej prowincyi jest nader zdrowy; do glówniejszych jej pfodów naleia: pszenica, jçczmien, oliwa, wino, owoce pofadniowe, kasztany, jedwabniki, bydfo rogate szczegóíuej dobroci, torf, sol morska, mamar, miedí i telazo. Przemysf na wielkiej stoi stopie, handel zaá wywozowy dosyé znaczny, gdyi niewielka ludnoáó nie zoiywa wszystkich swoich produktów. W kilkn tylko miastach, jak np. w Portalegre, zajmuja sie. snkiennictwem, а w Estremoz garncarstwem. Oprócz wspomnionyeh dwóch miast, wain; jest jeszcze forteca Elvas i Elvora, stolica prowincyi Alentejo, 10,000 mieszkancow, z pieknym wodociagiem rzymskim. AÍeottl (Rafael Argenta), mnich Augustyjanin z Ferrary, znakomity kompozytor muzyki koscielnej w XVII wieku. Z druku wyszfo tylko kilka jego motetów i madrygalów, które wszystkie dzis jeszcze powszechne zyskuja pochwafy znawców. — AIeottl (Vittoria), córka architekta, uczennica Pasquina, iyfa okoío 1580 г., genijasz muzyczny pierwszego rzedu, w póiniejssycb latach iycia wstapifa do klasztorn Benedyktynek. Ojciec jej wydal zbiór jej kompozycyj, zíotony z 21 róinych sztuk znakomitej wartoíci, pod tytufem : Ghirlanda de Madriijalia à 4 voci (Wenecyja, 1593). Mnóstwo innych utworów Wiktoryi Aleotti zaginçfo bez sladu. Alep czyli Haleb, stolica ejaleta tegoi naswiska, w póínocnej cieáci Syryi, leiy pomiedzy rzekami Orantes i Eufrat, nad rzeczka Koik, u wnijácia do Syryjsko-Arabskiej pnstyni, w kotlinie otoczonej skafami wapiennemi. Zyzne ogrody, pofoione po obu brzegach Koika, sïyna z piçknych swych sadów pistacyjowych i stanowia jedyne uroxmaicenie opustoszafej okolicy. Alep naleiy dzU jeszcze do najpiekniejszych miast Wschoda i lat tema 60 liczyfo 300,000 mieszkañców. Pósoiejsze klçski, a zwfaszcsa trzesienie ziemi z dnia 13 Sierpnia 1822 г., zmniejszyíy te, liczbç do 80,000, miçdzy któremi 17,000 chrzescijan, 4,700 iydów i mafa liczba Europejczyków. Charakter miasta zupefnie jest arabski, a handel miçdzy Europa, Indyjami, Persyja, Arabija i Armenija gfównie siç w niém koncentroje. W najnowszych czasach Alep staf siç widownia powstania i licznych okrucieästw, popefnianych na tamecznych chrzescijanach (w jesieni 1850). Kerim-pasza, z generafami Bem i Gayón, stfumili roch ten 6 Listopada 1850 г. Alepb, litera poczatkowa alfabeto hebrajskiego; jako liczba alef znaczy 1. Alepín, gruba materyja wefniana, podobna do barchano i kamlota. AlepS, ostatni Krywe, albo arcykapfan Pruss pogaáskich, widziaf ciagfe trynmfy zakona nad swoim narodem, i ostateczny wreszcie upadek powstania sambijskiego pod dowództwem Naluba, któremu niepowiódt* siç zamach na Królewiec

Aleps — Alessandria

377

м mistrzostwa Hannona топ Sangerahaosen, okofo 1263 roko. Znekany przeciwnosciami Aleps, prxepowiedziaf bliska zagîadç swoim ziomkom i oáwiadczyí publicznie, же nie maja aiç jnl czego spodziewac' od swoich bogów; radzií wreszcíe aby przyjçli wiarç chrzejcijanska, poddali siç zakonowi, jeielt che; uniknad nieszczçseia. Rozgniewani Sambijczykowie chcieli schwytaé i ukaraé Alepsa, który jednakie przygotowawszy sîç na to zawczasu, uciekf z Królewca. Sara dat z siebie przykîad, skoro przyjaf wiarç chrzeácijaúska. By! to nowy trynmf zakonn. Jul. B. Aler (Pawel), Jeznita, nr. 1656 w Loxemburgn, urn. 1727, wielkie polozyl zasfugi podniesieniem szkói w krajach nadrenskich, przedewszystkiém zaá wrfawit siç jako antor znanego dziefa : Gradus ad Parnassum (Kolonija 1702), które mnogich doczekawszy eiç edycyj, ostatnio przerobioném i wydaném lostalo przez Friedemanna (2 tomy; Lipsk, 1842). Aléela, starozytne miaato Gallów celtyckicb, w dzisiejszej Burgundyi, zafozone wedlug podania przez Herkulesa, bylo niegdyá silna forteca, której xdobycie Bwaiaé moina za glówny czyn wojenny Cezara. Pobiwszy Gallów pod dowództwem Yerclngetorixa, Cezar zamknal ich w Aleaia, i celem ogfodzenia obleionych, otoczyj fortecç wafami. Daremnie Vercingetorix robil kiika wycieczek i wzywal do broni wszyslkich swych rodaków; zebrafo siç wprawdzie 330,000 Gallów, którzy massa nderzyli na Rzymian, lecz wafy, fossy i szance, broniace obozu nieprzyjacielskiego, skutecznie ich powstrzymaíy i wkrótce miasto poddafo siç Cezarowi. Slady ttudzien, wodociagów, pofamane cegíy, monety i t. p. znajdowane na polach dzisiejszej wioski Alise, na zachód od Dijon, wskazuja dotad miejsce gdzie staíaniegdyá forteca; wszakie spór toczy aie, miçdzy nczonymi, gdzie mianowicie leiaía Alesia. Podíug dziefa: Alesia, étude sur la septième campagne de César en Gaule (Paris, 1850), przypisywanego ksieciu Aumale, jest to Alise-SainteReine na górze Aaxois w Burgundyi. Ernest Desjardins, professor historyi w licenm Bonapartego, w dziele: Alesia, résumé du débat, z zafaczeniem dotad niewydanych uwag Napoleona I, nad kommentarzami Cezara (Paris, 1858), twierdzi it jest to Alaise, we Franche-Comté, na póínoc Salins. To zdanie, wraz z wielu innymi, podziela takie J. Quicherat w pismie: Conclusion pour Alaise dans la que stion a"Alesia, 1858 r. Kwestyja atoli ostatecznie rozstrzygnieta niezostafa, data jednak pochop do wyjasnienia wielu szczegófów wojen Cezara w Gallii. Alessandrl Alessandro, albo Alexander ab Alexandre, urodzif siç 1460 roku w Neapolu, gdzie przez pewien czas by! adwokatem; zachecony pieknemi pracami arclieologicznemi Filelfa i Calderino, poáwiecai aie z zapafem badaniom slaroiytnoeci klaasycznych. Najznakomitszém jego dzieíem, napisaném na wzór Nocg attyckich Aula Gelliusa, sa Dies geniales (Rzym 1522), w których spoaobem dyjalogicznym tysiaczuych dotyka przedmiotów z dziedziny slaroiytnosci klassycznej. Dzieio to wiele míalo powodzenia i kilku doczekafo siç edycyj. Alessandri um. 1525 r. w Rzyraie, gdzie przez esas jakiá sprawowaf obowiazki protonotaryjusza neapolitanskiego. Alessandria, z uragliwém przezwiskiem délia paglia (slomiana), forteca i stolica prowincyi tegoi nazwiska w królestwie sardynskiém, przy ujáciu Bormidy do Tanaro, zafoiona okofo 1168, nazywafa siç dawniej Caesarea, i dopiero na Meie* papieia Alexandra III otrzymala miaño terazniejsze. Liczy okofo 36,000 mieszkanców, prowadzacych znaezne rçkodzielnie wyrobów Inianycb, wefnianych, jedwabnycb, poñczoszniczych i kapeluszniczych, a nadto sfynnych s biegíoáci w ogrodnictwie. Alessandria jeat árodkowym puuktem racha handlowego miçdzy Genua, Turynem i Medyjolanem. Waina z pofozenia swego, pod wzglçdem stra 24*

378 tegicinym, bywafa nierai przedmiotem uporczywej walki. Roku 1796 przeszfa w rçce Francnzów i zostaîa stolica departamento Marengo. Po bitwie pod Maren go sawarl ta Bonaparte (16 Czerwca 1800) z gêneraiem Melas zawiessenie broni, ekutkiem którego oddano Francnzom cafe górne Wfochy, ai po rxeke. Mincio, oraz 12 fortec. Po stíumieniu powstania piemonckiego z г. 1821, Alessandria na lat kilka zostaîa obsadsona przez Austryjaków. W czasie wojny lat 1848 i 1849, w której forteca ta byïa podstawa dziafan Piemontezyków, obwarowano ja jeuexe silniej. Po bitwie pod Nowarra (23 Marca 1849), Alessandria tymczasowo oddan? zostaîa w zaklad Anstryjakom,którzy opuácili ja dopiero po zawarciu pokoju. Riad Sardyoski obeenie zajaf sie gorHwie fortyGkacyja lego miasta, a na sprawieuie potrzebnych ku tema armât w cafych Wíoszech, pomirao zakazn rxadu austryjackiego, hojne zbieraja skladki. AleSSl (Galeazzo)," sîawny architekt, nr. 1500 w Perngija, ksxtafcii sie wRxymie pod okiem Michala Anioía, póíniej osiadf w Genui, gdzie tei najwainiejsze swoje zostawif prace. Mnóstwo paíaców i koscioíów, wystawionych tamie pod jego kierunkiem, swiadcxy о bogactwie jego wyobraini, nie nnoszacej siç nigdy fantastycznemi wybrykami, tak pospolitemi w owoczesnych architektach; wyboraie takze korzystac umiaî z niezmiernie nrozmaiconej miejscowosci, tak is wszedzie niemal okaznje sie oryginainym i nowym. Cxçsci wewnetrzne jego gmachów, z których najsiawniejszemi sa w Genni kosciói s. Maryi d¿ Carignan, oraz palace Grimaldi i Palavicini, ich schody, dxiedziúce i t. d. odznaczaj; sie zawsse ukíadem najbardziej malowniezym. Um. 1572 r. w swojém miescie ozdzinném. AlOSZkl (dawniejszy Dnieprotetk), miasto gfówne powiatu Dnieprowskiego, gnbernii Tauryckiej, leiy o 32 mil na pófnoco-zachodxte od miasta Symferopola, przy ajsciu Dniestra, naprzeciw Chersonu; mieszkañców liezy 4000 obojej pfei. Tu osiedli Zaporoicy, kiedy siez ich nad rzeka Kamionka, zniesiona byfa w r. 1711, z rozkazn Piotra Wieikiego, przez hetmana Skoropadzkiego. Miasto to z okolicami sfynie kapusta nadzwyczajnej wielkosci, oras najlepszemi w caíej prowincyi melonami i kawonami. Mieszkancy szczególniejsze maja nsposobienie do marynarki i z tego powodu znaezna ich czesó nalezy do stann wolnych marynarzy. — W powiecie Dnieprowskim liezy sie przessfo 85,000 mieszkañców Powierzchnia jego zupeínie równa, w ogólnosci sacha, przerznieta niewielka. iloscia maíych rzek. Lasów nie masz zgofa; ale ros'nie wysoka trawa, stanowiaca pozywna pasze día lieznyeh stad. Piasczyste okolice Aleszek na 3 mile ka pófnoco-wschodowi i pofadnia, atrudniaja nieco kommunikacyje s téra miastem. W powiecie znajduje sie 70 solnych jezior i 300 bfot wysychajacych, rozsianych ■zczególniej od Aleszek do Kinburna. Sol wydobywa sie. tylko z jezior blisko przyataui Prognojskiej. Gíówny przemysi mieszkañców zaleiy na hodowli atad) konie tatejsze silne i szczególniej zdatne día jazdy; bydfo regate w ogólnosci ukraiñskiego pochodzenia; nadto znajduja sie wielblady, nierogaeizna, tadziei liezne trzody owiec grubo i cienkowefnistych. Skutkiem wíasnosci traw i obfitoáci soli, stepy tatejsze awazane sa za najdogodniejsze do rosmnazania najlepszych gatanków owiec hiszpanskich i merynosów. Aleta, czesc pionowa znajdujaca sie pomiedzy pilastrem, lab kolamn|, а ot worem arkady. Aleta nigdy nie bywa ozdabiana. Aletys (z greckiego: alein, Maé sie), jest to wlafciwie nazwa piesni tafackiej, która mfode dziewice spiewaíy w czasie nrocxystosci, Aletydami zwaoych, a odprawianych na cxeíó Erygony, która szakajac ojea swego Ikara, díugo tabla sie, po swiecie, ai nareszeie, nie znalazlszy go, z rozpaezy sie powiesifa. Aleuadowle, potomkowie Aleaaaa, z przydomkiem Pyrrhusa (Rudego), który

Alenadowie — Alexander I

379

ród ewój wywodzii od Heraklidy Akyatomacha. Dynastyja ta рамWala w Larysaie, w Teualii, a najparaiçtniejszymi z niej byli: Arystypp, ucieú Gorydyjaaza, przyjaciel Cyrusa mlodego, który nawet przyäfal mu posifki przeciw wewnçtrznym powstancom i Farsalezyk Menon, który *sam w 1500 iofnierzy Cyrusowi poaaedl w pomoc przeciw Artaxerxesowi. Pózniej, gdy Jazon, i dynaatyi królów Feryjskich, przywfaszczyl aobie panowanie nad Tessaüja, Alenadowie oddali sie, w opfeke Alexandrowi, aynowi Amyntasa, królowi Macedonii, który jednak kraj caly zatrzymal dla siebie. Nastçpnie pofçczyli sie, z Filipem macedonskim, który uiywaf ich szczególnie w celo urzeczywistnienia swych zamiarów na Grecyjç. AlenoUe Wyspy, lei; gromadníé na wscbód od wyap Komandorskích do pólwyspu Alaski, w pólnocno-zachodniej czçsciAmeryki; odkryte zostaly przez Behringa (1745 roku), i odtad zamieszkane przez rossyjskieh przemyslowców, których ludnosc* dochodzi do 1000. Wyspy Alenckie skladaja. siç z wyaokich gór rozmaitego skladn, po najwiekszej czçici wnlkanicznych. Na wyapach tych znajdnje aie. wiele írÓdef mineralnycb; sa. téi drogie kamienie, rada miedziana, bnrsztyn; laaów bardzo malo; wyspy te obOtnja w lisy, bobry, lwy i cielçta morskie. Powietrze ciagle wilgotne i mgliste; ánieg lezy od Paídziernika do Maja. Wyspy Alenckie dziela. sie na 4 gromady: 1) Wlasciwe Aleuckie, (Bliznije), najbardziej na zachód posunione z cafego Archipelagu i najblUsze Kamczatki (inaczej zwane Attu, Agattit) i pewna liczba drobnych, znanych pod nazwiskiem Siemiczy. 2) Mysze. 3) Andrejanowskie, i 4) Lisie czyli Kawalangskie ; a w ich liczbie Unalaszka, Umnak, Kadjak. Ludnosó pierwotna wysp Aleackicb, wynosié miala 100,000; leca póíniej zmniejszyfa sie do dziesiatej czesci. Alenromancyja (z greckiego: a/euron, maka i manteia, wróiba), n starozytnych sztuka wróienia z raaki pszennej. AleUSSkle SOloe Jezlora, znajduja sie. w gnbernü Tomskiej, czeácia. w okrçgu Koíywanskim, czçscia. w Barnaulskim, na póínoc jezior solnych Borowych, w pófnocno-wschodniej czçsci stepu Irtyskiego. Z jezior tych, jako i z Borowych solnych, dobywa sie dostateczna ilosc* soli na potrzeby calej gnbernü Tomskiej. Znaczniejsze z jezior Alensskich sg: Wiszniowe, Dfugie czyli fcoraowe, Burliúskie, Gornostalewo, Wszywe, Pietuchowo, Zawornjskie i Jarowskie. Sól dobywa aie. tylko z trzecli pierwszych. Brzegi jezior Alensskich niezbyt wyniosle, spadziste, maja grnnt gliniasty. Osiadanie soli zaezyna sie od miesiaca Maja; a dobywanie jej od miesiaca Czerwca. Stosownie do iloáci oznaczonej przez ministeryjum skarbu, od 1835 do 1840 r. dobyto soli z jezior Alensskich 590,000 pndów. Alezander I, Cesan Wszech Rossyi, Król Polski, aya Cesarza Pawfa Piotrowicza i Cesarzowej Maryi Teodorówny, z doma ksieinieski Wirtemberskiej, arodiii siç 12 Grudnia 1777 r. w Petersburgs Wychowaniem mfodego Wielkiego Ksiecia kierowal hrabia Soítyków, glównym zas1 nanczycielem byl Laharpe Szwajcar. W szesnastym roku iycia Alexander poja! za mafzonke. 28 Wrzeánia 1793 r. ksiçiniczke, Badeñska Ludwikç-Maryjç-Aagaste,, po przyjeciu wyznania Prawosfawnego mianowana Elibieta Alexlejewxa). Za panowania Pawfa I, Wielki Ksiçze Alexander, oprócz peinienia obowiazków wojskowych, byl wojennym gnbernatorem miasta Petersbnrga, czlonkiem rady paistwa i senatu. Po zgonie ojea, Alexander wslçpif na tron dnia 12 Marca 1801 roku, koronowal sie. 15 Wrzeánia tegoi rokn. Wtedy wlaánie Napoleon Bonaparte zgniotlszy rewolncyjç francuzka, zaczynal przyprowadzaé do tkntkn olbrxymie swe zamiary, oglosiwszy síq r. 1804 cesarzem Francnzów. Pognebiona przezeú Austryja prosila pomocy Rossyi; Alexander stanal w jej obronie, zraiony do cesarza Francuzów, z powodn skazania na ¿mieré niewinnego ksiçcia d'Enghien; ale po niepomyálnej bitwie

380

Alexander I

pod Aisterlitx (2 Grudnia 1805 r) Austryja zawarfa pokój z Francyja. Nastçpnie Prussy obrazone samowolném postepowaniem Napoleona, wypowiedziafy wojnç Francyi i takie prosify Rossyi o posifki. Ale nim wojsko rossyjskie zdaiyfo przyjic* im w pomoc, Prussacy pobici zostali pod Jena i Auerstaedt (14 Pazdziernika 1806 r.) i Napoleon wszedf do Berlina 28 Paídziernika tegoz roku. Francuzi zajçli Warszawe i zbliiyli siç do granic rossyjskich. W nastepnyra 1807 r. po kampanii z odmienném szczçsciem prowadzonej i wreszcie po krwawej bitwie pod Preussich-Ejlau i odniesioném przez Francuzów zwyciçztwie pod Fried land (14 Czerwca), cesan Alexander widzac obojçtnoié sprzymierzeúców i nie chcac naraiaé swego pañstwa na atraty, zawarf z Napoleonem pokój w Tylzy 7 Lipea 1807 roka. Тут traktatem nowo ntworzone Ksiçzlwo Warszawskie oddane zostafo pod berlo króla aaskiego, a obwód Bialostocki przyfaczony do Rossyi; przytém Rossyja obowiazafa siç zerwaé stosunki handlowe z Anglij^ i przystapifa do konlynentalnego systematu Napoleona. Uraiona tém Anglija skfonifa Szwecyje do wydania wojny Rossyi; z drugiej strony Turcyja, skrycie pobudzona przez Napoleona, wypowiedziafa wojnç Rossyi (30 Grudnia 1806 г.). Wojna z Szwecyja Irwafa przez dará lata i po licznych zwyciçztwach Rossyjan, zakoñczyfa siç pokojem w Friedrisham (17 Wrzesnia 1809 г.), na mocy którego cafa Fialandyja z czescia Botnii ai do rzeki Torneo i wyspami Alandzkiemi odstapiona zostafa Rossyi. Wojna z Turcyja trwafa lat 5 (1807— 1812), w ciagu których dowódzcy rossyjscy: Sieniawin, Kamieñski i Kutuzow odniesli wiele zwycieztw nad Turkami; ci wreszcie zmnszeni byli do zawarcia pokoju w Bukareácie (28 Maja 1812 г.). Rossyja otrzymafa Bessarabijç, z twierdzami Chocimem, Benderem, Akermanem, Izmaifem, z czçscia Multan czyli Mofdawii do rze ki Prulu i ujsciami Dunaju. Tymczasem Napoleon, wbrew istniejacym traktatom, przyfaczyt do swojego cesarstwa paftstwo Koscielne, Hollandyje, rozne posiadfoéei ksiaiat niemieckich (w tej liczbie i ksieztwo Oldenburgskie, dziedziczna posiadíosé Cesarsko-Rossyjskiego domu), nadto, nie wyprowadzil wojsk z Pruss i wzmacniaf twierdze w ksieztwie warszawskiém. Cesarz Alexander zratoay tákiém postepowaniem, pozwolif Anglikom prowadzié handel z Rossyja jak dawniej, oraz zabronif wprowadiaé do Rossyi wielu towarów francuzkich. Napoleon upairujac w tém wypowiedzenie wojny, poruszyf ogromne sity przeciw Rossyi. Dnia 24 Czerwca 1812 r. przeszedf Niemen majac z sob; 470,000 piechoty, 60,000 jazdy i 1,200 dziaf. Dme armije rossyjskie, jedna pod Barklajem de Tollt, draga pod ksiçciem Bagratijonem, liezace razem 260,000 lndzi, zatrzymafy siç u zachodniej granicy; korpus Wittgensztejua stal na prawém skrzydle, día obrony Petersburga, od strony Inflant; oddziaí Tormasowa na lewém, dla zasfonienia granicy od strony Aastryi. Napoleon wystapif z swa armija z Wilna, w zamiarze przeciecia i rozbicia dwóeh armij rossyjskich, kazdej z osobna; ale one zfaczyfy aiç pod Smoleñskiem i po zaciçtej bitwie pod tém miastem, zaczefy cofaé siç dro ga do Moskwy. Cesarz Alexander, który na poczatku wojennych dziafañ, znajdowaf siç przy pierwszej armii, opuscif ja w obozie pod Dryssa, i zajfl siç przygotowaniem wewnetrznych árodków obrony. Potém zjechaf sie w Abo z nastepca tronu szwedzkiego (b. marszafkiem francuzkim Bernadotte), w skutkn czego zabezpieczone zostafy granice pófnocne cesarstwa. Nowo zamianowany gfównodowodzacym ksiaze Goleniszczew-Kutuzow, chociaz podzielal zdanie o potrzebie cofania siç w gfab' pañstwa; ale z rozmaitych wainych powodów, postanovrif niedaleko Moskwy wydaé waln| bîtwç, która stoczona zostafa pod Borodynem, czyli Moiajskiem, dnia 6 Wrzeánia 1812 roku. W skutku tej bitwy, jednej z najkrwawszych w tym wieku, Napoleon wszedf dnia 14 do Moskwy, opuszczonej

Alexander I

381

priez mieszkañców, a Kutuzow lajat pozycyjç na drogach wiodacych do pofudniowych prowincyj. Wszçdzte, tak w okolicach Moskwy, jak w game] stolicy, wybuchfy poiary, celem pozbawienia nieprzyjaeiela przytufka i iywnosci; ludnosé nciekfa w lasy, unikajac wszelkiego z nim zetkniçcia sie; pomniejsze oddziafy francuzkie, wysyfane día furaiowania, byfy napadane i rozbijane przez wfoscian, albo tak nazwanych partgiantóto, którzy pod dowództwem Dawydowa, Fignera i Seslawina, bezastannie niepokoili Francuzów. Napoleon goscif asedé tygodní w Mofkwie, której piala czesé tylko od potara ocalafa. Straciwszy nadziejç, ie Rossyja bfàgaé bçdzie o pokój, sara podaf warunki; odpowiedziano mn, ie-wojna teraz dopiero sie zaczyna. Napoleon znalazfszy siç niespodziewanie w przykrém pofozeniu, ustapif ze spustoszonej i spalonej stolicy. Wojsko rossyjskie rozpoczçfo teraz kroki zaczepne. Napoleon chcial ciagnac na Kafugç, ieby siç przerznad do gabernij iyznych, i znaleíé tant árodki wyiywienia wojska; ale pod Tarntynem loetal odparty. Ponowione jego wysilenia pod Mafym Jarosfawcem nie wxiçfy takie skutku. Francuzi zniewoleni byli wracaé dawua, ogfodzona i spustoszona droga. Wojska rossyjskie postçpowafy w ilad za nieprzyjacielem. Po bitwie pod Krasaem, popfoch ogarnaf Napoleona szyki. Francuzi drçczeni gfodem, zimnem nadzwyczajném i ustawiczna pogonia, zwlaszcza Kozaków, w czasie przeprawy przez rzekç Berezyne ponieili ostateczna klçskç, skutkiem niefadu, nedzy i zafamania siç mostu. Z póf milijona wojska, które wkroczyfo do Rossyi, zaledwie dziesiata czesd wróciía do Wilna, osfabionych, upadfych na duchu i prawie bezbronnych. Dnia 29 Gradnia Rossyja byfa jai zupefnie oswobodzona od nieprzyjacióf. Po takiej klçsce Francuzów, Prussy i Szwecyja zawarfy przymierze г cesarzem Alexandrem. Napoleon áciagnat nowc wojsko, ale w walnej bitwie pod Lipskiem (18 i 19 Paidziernika 1813 r.) na giowe poraiony i Niemcy oswobodzone zostafy z pod jego jarzma. Wtedy Hollandyja takie przystapila do ogólnego zwiazku, i wojska sprzymierzone przeszedfszy Ren, ruszyly na Paryi i weszfy do tej stolicy 26 Marca 1814 r. Skutkiem tego byfa abdykacyja Napoleona; dnia 30 tegoi mlesiaca slanaf pokój, na mocy którego Francyja wróciía do dawnycli granic; Napoleonowi wyznaczono na mieszkanie wyspç Elbe., a na tronie francuzkim xaaiadl Ludwik XVIII. Na wniosek cesarza Alexandra kongres w Wiedniu zajal siç przywróceniem powszeclinego pokoju w Europie. Tymczasera Na poleon znagfa opuácií wyspç Elbe, przyjçty we Francyi z uniesieniem od wojska, opanowaf w krótkim czasie bez wystrzalu cafe panstwo, i 20 Marca 1815 г. sta na? w Paryiu. Ale pobity przez wojska sprzymierzone angielskie i pruskie, gfównie bedace pod dowództwem Wellingtona pod Waterloo (18 Czerwca), Napo leon zrzekf sie powtórnie tronu, i na okrecie angielskim przewieziony zostaf na wygnanie, na wyspç é. Heleny. Postaaowieniem nowo otwartego kongressu Wiedeúskiego, i traktatem z dnia 20 List. 1815 r. przyfaczone zostafo do Rossyi ksieztwo Warszawskie, któremu cesarz Alexander nadaf osobna konstytucyjç. Wojny, które Alexander I zmuszony byf prowadzié w pierwszej pofowie swego panowania, i wielkie ówczesne wypadki w Europie, nie przeszkadzafy mu zajmowaé siç czynnie sprawami wewnçtrznemi paiistwa. W samych poczalkacli swego panowania zniósf islniejaca dawniej tajna kancellaryjç; wrócif wolnosé, czeáé i majalek bardzo wielu, со je niewinnie postradali; rozszerzyf wfadzç señalo. W r. 1802 ustanowiono m¡nisteryja, a w 1810 rade pai'ietwa, tudziez kommissyje do ufoienia ksiegi praw. Ludzkoscia powodowany monarclia zniósf okrutna kare wyrywania nozdrzy przestepcom kryminalnym. W 1804 zafoione uniwersytety w Wilnie (dawniejsza akademija), w Charkowie i Kazaniu, póiniej w Petersburgu. W Jarosfawiu

382

Alexander I — Alexander ewiçty

otworzono szkofe wyiszych naak z funduszu Demidowa; w Niezynie takai szkofe nakfadem ksiqcia Bezborodko; liceom Riszeljego w Odeasie i w Carskiem Siele pod Petereburgiem; instytiit korpusu kommanikacyj dróg i mnóstwo innych zakfadów naukowych, cywilnych i wojskowych. W mi astach gubernijalnych urzadzono gimnazyja; po wsiach iikófki elemeotarne i paraGjalne; tudziez zakfady wychowania panien: w Petersburgs Moskwie, Póftawie i Charkowie. Za tego panowania odbyfa aie, pierwsza podrói Rossyjan na okofo swiata, pod naczelnictwem Krusenslerna i Lisiañskiego. Pózaiej odbyli podróze: Gofowin, Bel lingshausen, Wasilijew, Kotzebue. Odkryto Now| Syberyjç, zwiedzono NowaZiemie i wiele innych. Podniosfa sie literatura rossyjska i sztuki piekne. Pod szczególna opieka Alexandra, Karamzin napisaf Historyje panstwa Rossyjskiego. W ciagu ostalnich 10 lat panowania, cesarz Alexander cxuwajac pilnie nad biegiem spraw publicznych w Europie, usifowaf zapewnid jej spokojnosd na kongressach w Akwisgranie, Opawie (Troppau), Lublanie (Lajbach) i Weronie. Przy wstapieniu na tron cesarza Alexandra, Rossyja obejmowafa 349,472 mil kwadr. geogr. Przez nabycie Finlandyi, wysp Alandzkich i czçàci Laponii (4977 mil kw.), Bessarabii i czesci Multan czyli Mofdawii (1129 mil kw.), królestwa Pol skiego (2292 mil kw.), ziem ustapionych przez Persyje (2356 mil kw.), i przez zabezpieczenie posiadania ziemi Czerkaskiej (1553 mil kw.), rozszerzylo sie, Ce■arstwo Rossyjskie do 362,890 mil kw. geogr. W roku 1825 we Wrzeiniu wyjechal Alexander do Rossyi pofudniowej dla towarzyszenia mafzonce, szukajacej polepszenia zdrowia w (agodnym klimacie. Zwiedziwszy Krym i Sewastopol wrócif do Taganrogu z nadwatloném zdrowiem, skutkiem przeziebienia. Dnia 19 Listopada (IGrudnia), iycie zakoi'iczyf. Zwfoki monarchy pogrzebiono w Petersburg!!, w soborse ss. Piotra i Pawfa dnia 13 Marca 1826 roku, wfasnie we dwadziescia pied lat po wstapieniu jego na tron. Na pamiatkç cesarza wzniesiona zostala w Petersburgu wspaniafa kolumna z jednej ogromnej sztuki granitu Onlandzkiego z napisem: „Alexandrowi I wdzieczna Rossyja," dnia 30 Sierpnia 1834 r. Ale xander zszedí bezpotomnie, gdyz dwie corki jego Maryja i Elibieta poumierafy w uiemowlecym wieku. Alexander (swiety), syn Symona Cyrenejczyka, swietego i mçczennika, który pomagaf Jezusowi Chrystusowi, wiedzionemu na ¿mieré, díwigad krzyi, brat Rufa (i. Marek, 15, 21), skazany na smieré za wiarç chrzescijanska w Kartaginie. Pamiatka jego obchodzona jest dnia 11 Marca. — Alexander (swiety), biskup, cudotworca, sciety w Rzymie roku 130 dnia 26 Listopada. — Alexan der (iwiçty), przezwany Wçgïarz, biskup Romanes, w Poncie, mçczennik. Bogaty i wysokiego nrodzenia, dobrowolnie opuscif áwiat i wiódf zywot poboiny, pracowity i ubogi, jako wçglarz. Mieszkaúcy miasta Romanes chcac mied biskupa, udali siç do i. Grzegorza, biskupa neocezarejskiego, przezwanego Taumaturytem czyli Cudotworcq, okofo r. 248. Gdy przybyf do nich Grzegorz, przedstawiano mu wielu meiów znakomitych przymiotami swiatowemi; ale nie zadowolony z nich, rzekf obecnym, ii gardzid nie nalezy wyborem pasterza, nawet z pomiçdzy klassy najnizszej, byleby posiadal odpowiednie tej godnosci przymioty. Rtoá z przedniejszych w zgromadzeniu wymienif ¿artem Alexandra wçglarza. Wezwal go Grzegorz, wypytywaf i dowiedziaf siç z ust jego kim byf rzeczywiécie, i jak pragnac tém pewniej dostapid zbawienia, usunal sie. od niebezpieczeústw áwiata i nieznany iyl z ciçzkiego zarobku. Biskup Neocezarei, zdumiony tak wielka poboinoscia i pokorç, kazal go obmyd i odziad przyzwoicie, i stawif przed zgromadzeniem wiernych, którzy go z radoscia wybrali swoim biskupem. Alexander godnie sprawowal rzady Kosciola, ai do meczeñstwa swego, które

Alexander ewiety

383

poniósf przez ogieú, za cesaría Decyjasxa. Marlyrologijum oznacza jego uroczystoáé na dzieá 1 1 Sierpnia. — Alexander (àwiçty), biskup Kappadocyi , odznaczal sie naprzód poboinoácia za cesaría Sewera, po smierci którego mial objawienie z wezwaniem, aby siedГ do Jeruzalem pomodlié siç i nawiedzic* miejsca swiete. Dochowni tego miasta, podobniei w objawieniu zawiadomieni o jego przybyciu, wyszli wszyscy na spotkanie Alexandra, jako przyszfego swego bískupa po Narcysie, liczacym wówczas sto szesnaácie lat wiekn. Zmusili gotcia aby pozostai miçdzy nimi; a za zgoda wszystkich biskupów Palestyny,mianowaIi go koadjulorem Narcysa, do rzadzenia z nim ich koácioíem. Po jego zgonie sam byf biskupem jerozolimskim. Zafozyl ta biblijotekç z dziel wyborowych, а zwíaszcza zebra! mnóstwo listów poboinych i uczonych mçiôw. Euzebijusz historyk koscielny wiele korzysta? z tej biblijoteki. Niemafo Alexander ucierpiaí za wiare pod Sewerem, Karakalla i Decyjuszem, i w skutkn przeíladowania umarl wiçziony w Cezarei, okofo r. 253. Pisa! listy do chrzeácijan antyjochenskich, do Orygenesa, wspominajac mn oswoich przyjaciofach swiçtym Klemensie Alexandryjskim i Pantenie. — Alexander (áwiety), meczennik w Tessalonice za przesladowania Dyjoklecyjana. Relikwije jego znajdowaó sie maja w Bononii. Pamigtka jego obchodzi siç dnia 30 Stycznia. — Alexander (áwiety), biskap i meczennik w Bras ile, w Bitynii. Uroczystoáé jego przypada w dniu 9 Czerwca. — Alexander (áwiety), chrzescijanin rzymski, wielki cudotworca, za przeáladowanía Maxymijana, w Dricipera, w Tracyi, po wielu meczarniach áciely. Pamialka jego obchodzona jest dnia 13 Maja. — Alexander (àwiçty), zoínierz rzymski, pospoíu ze swiçta Antonina, po wiela meznie wytrzymanych katuszach, spalony iywcem r. 113. Uroczystosó jego Kosciól obchodzi dnia 3 Maja. — Alexander (àwiçty), bisknp alexandryjski, nastapil po à. Achillasie okofo г. 313 czy tez 321. Na soborze zwofanym w Alexandryi potepif herezyjç Aryjusza i wyklaí go wraz ze zwolennikarai jego. Gdy Aryjusz pozyska! na swa strone kilku biskupów, a w tej liczbie Enzebijusza nikomedyjskiego, Alexander w dwóch listach do wszystkich biskupów, obszernie wyloxyl Medy Aryjusza i ich szkodliwosé. Na soborze Nicejskim, który ostatecznie je potepif, Alexander jedno z pierwszych miejsc zajmowaf, i przewainie wpfywal na jego postanowienia. Zyf potém tylko piçé miesiecy i zostawif i. Atanazego nastepca stolicy swojej i zarliwoáci przeciw Aryjanom. Teodoret i Sokrat przytaczaja wspomnione wyiej listy Alexandra.— Alexander (áwiety), pierwszy biskup Konítantynopola, odkad to imiç przybraf gród, zwany poprzednio Вухаneyjum. Znajdowal sie na soborze Nicejskim roku 325. Filozofowi, który chciaí z nim spieraé siç o religii chrzeácijañskiej, zamknaf usta wyrzekffzy te sfowa: „W ¡mié Jezasa Chrystusa, rozkazuje ci milczeé." Podobny czyn przypisuj; takie i. Spirydyjonowi. Alexander z niezfomna odwaga broni! nicejskiego wyznania wiary, przeciw Aryjanom. Kiedy Konstantyn zwiedziony przez tych heretyków, iadaf aby daño Aryjuszowi wstep do koáciofa, s. Alexander, zasmucony, nakazaf post i modlitwy pnbliczne, sam przepedzif kilka nocy przed oftarzem na modlitwie, lezac krzyiem i proszac aby Bóg zabraf go z tego áwiata, jeieli Aryjusz ma wnijsé do koáciofa. Goraca modlitwa zostafa wysfachana. Smieré tragiczna spotkafa Aryjusza, daiacego do áwigtyni pai'iskiej. Alexander umarf tegoi roku 327 lub tez we cztery lata póíniej. Grecy obchodza jego pamiatke dnia 30 Sierpnia, a tacinnicy dnia 28. — Alexander (swiçty), potomek znakomitego i starodawnego domu w Azyi mniejszej, orodzony za czasu cesarza Konstancyjusza, sfuiyf z poczatku wojskowo i na cesarskim dworze, ale nie dfugo. Zbrzydziwszy sobie áwiat, sprzedaf awój urzad i otrzymane pieniadze, wraz z puácizna po rodzicach, rozdawszy miçdzy ubogich, udal siç do kla

384

Alexander iwiety

»toru w Syryi, pod przewodnictwo poboinego opala Elijaesa. Po czterech iatach, przeniósf tie, atad w glab' pnstyni ко mat Eufratowi, aby tarn daiyc do wiçkszej jeszcie doskonalosci. Po siedmin latach najostraejszej pokuty, natchniony zostaf od Boga tadxa opowiadania wiary bafwochwalcom Syryi i Mezopotamii. Wiele cudownych nawróceó dokoial miedzy temi ludami, tak áwieta umiejetnoscia. i lagodnoscia, jako lei moca praykfadu i cndami, кlore czesto naukom jego towarzyszyïy. Mieszkancy jednego s miast, gdzie najwiecej zyskaf dochownych zdobyczy, chcieli go wynieác na iwojego bisknpa; Alexander nciekl wtedy na brzcgi Eufratn i zbudowal la klasztor, do którego przyjmowaf nczniów, zaprowadzajac pomiedzy nimi nowa rebufe. We dnie i w nocy bez zadnej przerwy, obowiazaai byli spiewac chwaíe buz;, dzielac sie na kilka chórów, które nastçpowaly kolejno po sobie. Taki byl poczatek Akoemetów (ob), csyli nie ípiacych, tak nazwanych, poniewaz w ich klaszlorze nieustawafa modlitwa ani na jedne chwile, a psalmodyi ciagfej nieprzerywafy ani odpoczynek nocny, ani inne cwiczenia ¿ywota zakonnego. Alexander przez lat dwadziefcia ewiezyl nczniów swoich w tym nowym rodzajn poboinosci, w pierwszym klasztorze iwojego zakonu; a gdy jui mniemaf, ie jego obecnoáó nie jest ta potrzebna, ndat sie na pustynie, gdzie zyl tylko owocami leánemi. Chodzil polém do Palmiry, Antyjocbii, Konstantynopola, a we wszyslkich tych miastach byl przeáladowany, bity, wiçziony. Nakoniec amarl w pokoja okolo r. 440, w klasztorze swojej regnfy, zwanym Gomon, nad morzem Czarném, w Bitynii, wycierpiawszy dla Jeznsa Chryalusa, w ciagu lat pieciudziesiat, przesladowania balwochwalców, heretyków, zïych katolików, nie wspominajac jai o pracach najostraejszej pokaty. Ciato jego przeniesione do Konstantynopola i zíoione w klasztorze Akoemetów, wsfawiio sie, cudami. Bolland zamieszcza iywot Alexandra pisany przez jednego z nczniów je go; ale jest watpliwosé czy dziefo to dochowaío щ w pierwotnej czystosci. Pamiatka jego obchodzona jest dnia 15 Stycznia. — Alexander (àwiçty), biskup Ponto, pospolicie Atenodorem zwany, brat à. Grsegorza, bisknpa Neocezarejskiego. Pamialkç jego Koscióf obchodzi dnia 9 Lutego. — Alexander (swiety), bi skup weroñski, tmarfy roku 73S. Obchód pamiatki jego przypada na dzieú 4 Czerwca. — Alexander (áwiety), l'isknp Fesoli, we florenckiém, opieraf sie zbojeckim napadom niektórych panów wfoskich na dobra koácielne, ikariyl siq o to cesarzowi Lotaryjuszowi I w Pawii. Powracajacego, wspomnieni fupiezcy ntopili, okolo r. 841. Zaliczony w poezet áwietych; a uroczystosé jego obcho dzona jest dnia 6 Czerwca. — Alexander (áwiety), królewicz szkocki, w ХШ wieku, wstapif do zakonu Cystersów i w Foigny we Francyi, pasl bydío klasztorne. Pamialka jego przypada na dzieñ 3 Maja. — Alexander Vlnoiolns (áwiely), z poezatku minoryta, od r. 133S bukup numeryjski w Umbryi, wielki cndotworca, pochowany w Sasso - Ferrato , w marchii ankoñskiej. Pamiatke jego obchodza dnia 4 Maja. — Alexander (iwiçty), jeden z siedmiu synów swietej Felicyty, meczenników w Rzymie (ob. Felicyta). — Alexander (swie ty), meczennik w Lugdanie (ob. áwiety Pofyn). — Alexander (swiety), meczennik w Lugdunie (ob. àwiçty Epipodyjusz). — Alexander (swiçty), meczen nik w ziemi trydenckiej (ob. Zy.ynijusz). — Alexander (áwiety), meczennik w Marsylii, towarzysz áwietego Wiktora (ob. swiety Wiktor). Alexander (swiety), papiez, tego imienia I-szy, objal rzady Kosciofa po áwietym Ewaryácie, zmaríym г. 108. Zasiadaf na stolicy apostolskiej lat 8, mieficcy 5, i umarf w pokoju, jak wnosic mozna z pomników dawnych, które go nie zaliczaja do meczenników, tudziei ze swietego Ireneusza, któiy w kataloga pierwszycli papieiów, daje tylul meezennika tylko jednema Telesforowi. Akta

Alaxtnler paple*

386

wprawdzie Alexandra mieszcza go w poezet meezenników i Koációf w kanonie Mu; awiçtej, wzywa go jako meczennika; ale jego akta nieznane do aiódmego wieku, nie s; autentycxne; a nazwy meczennika Kos'cióf uiywaf wzgledem wieln iwiçtych papieiów, którsy iyli aa czaan przesladowaA eesariów bafwochwalakich, chociai nie przeleli krwi iwojej za wiarç. Lilly przypisywaae Alexandrowi tf apokryfami. Pamiatka jego obehodzona jeat dnia 3 Maja. — AIoAlezander П, nrodzony w Medyjolanie, noiif poprzednio imie, Anielm. Bedac kapfanem w rodiinném mieície, w polowie XI wieka, emiafo nderzaf w awych kazaniaeh na wystepki duehowienatwa, zwfaszcza na symonije, ezyii àwiçtokupatwo. Gwido, arcybiskup medyjolanski, aby pozbyé siç iarliwego i natretnego przyganiaeza, wyjednal mianowanie go biskupem fnkieakim. Nowy bisknp dalej prowadzif dziefo kapfana i cieszyl niç, gdy Pataryni w Hedyjolanie, w wiekszych rozmiarach wypowiedzieli wojnç, ktôrç on wprzód toczyf, przeciw dochowiertstwa gorszgcych obyezajów. Spólnoáé ucxaé i usifowañ pofacsyfa Anzeima z Hildebrandem, póíniejszym Grzegorzem VII, papieiem i z i. Piotrem Damijanem. Po andere] Mikofaja II, Hildebrand, wielkie jai posiadajacy znaczenie, przyeaynH sie, do wyuiesienia na tron papiezki Anzeima, który przybraf imie, Alexandra II, (roko 1061). Nadaremno stronnictwo hrabiego Tnscnlum, spólnie ze zfém duchowien•twem, wystawifo przeciw niemn anty papieia Codolansa, bisknpa parmenskiego, pod imieniem Honoryjnsza II; Alexander wkrótce powszechnie nznany zostaf, zwfaszcza w Niemczech na soborze r. 1062. Nie przestawaf walczyé przeciw zepantym obyczajom dochowieAstwa, niywaf Hildebranda i Damijana -a poradników I legatów; enrowo gromif rozwiazfe obyczaje mfodego Henryke IV, króla Nie— mieq jako atrói swiçtoàci mafienstwa nie zgadzal ai; na rozwód tego króla i Berta, prawa mafionka; rzucif klatwe, na zfych jego doradzców, samego powolal do Rzymn, i umarf r. 1073 nim Henryk stawif sie na wezwanie. Naslenca. je go byl Hildebrand, i przybraf imie. Grzegorza VII. Zostafo po Alexandra«« listów i uíamki innych. — Alexander Ш, poprzednio kardynal Orlando Rannceio, naatfpH po Adryjanie IV, r. 1159. Chociai jego elekcyja odbyfa aie, kanonicznie, niechçtni mu trzej kardynafowie, wybrali jednego z pomiedzy siebie Oktawijana, papieiem, który przybraf imie Wiktora Ш. Ten anty papiei uwiçzif Alexandra; ale gdy lnd zbnntowaf aie na jego atroné,, aprawa wytoczyfa si; przed sad Fryderyka Rndobrodego czyli Barbarossy, który weawaf obn spófzawodników na aobór do Pawii. Wiktor nzyskaf tam potwierdzenie wyborn swego, Jakkolwiek przeciwnym byl prawu, rzadf klatwç na nieobecnego Alexandra i niedfago potém nmarf. Ale achizma nie zakonczyfa sie, z jego amieroif: zastapif go Guido kremonezyk, pod imieniem Paaehaliaa Ш. Alexander, wyjechawazy do Francyi, zwykfego przytufkn papieiów przerfladowanych, odbyf aobór w Toare przeciw Albigensom i odwofany zostaf do Rzymn. Fryderyk zdobyf cze,á¿ tego miaste, poraziwszy w bitwie Rzymían; ale gdy choraba zmusifa go do odwrotu, papiei rzucif na niego powtórna khjtwe na soborze lateranenskim r. 1168. Alexander nie mogac nsadowié sie, w Rzymie, przeniósf sie, do Benewentn, dokad Emmanuel, cesara konstantynopolitanski, wyprawif posfów r. 1170, obiecujac zjednoczyó Koáeióf grecki z faciáskim, jeieli on zgodsi sie, poffczyó panstwo rzymskie z greckiém, pod jednym monarch}. Papiei odpowiedsiaf, ie nie jest mocen zfaczyó tego, со jego poprzedniey stanowczo rozdzielili. Po imierci, niedfugo potém, anty papieia Paschalisa, zajaf jego míejsce Jan, opat atnrmeiaki, pod imieniem Kalixta Ш. Nareszcie po bitwie pod Legnano, w której Lombardowie zwydeiyli Fijderyka, pokój zawarty zostaf w Wenecyi, podezas oeobiztego widzenia sie Alexandra а ceESCVKLOTIlDTJA TUM I.

*

*"

386

Alexander paplei

nrxem. Fryderyk ucafowaf nogi papieia i koala mu trzymaf. Alexander odniósf takle zwycieztwo nad Henrykiem II, królem angielskim, który nie wprzód otrzymaf rozgrzeszenie za zabójstwo arcybiskupa Tomasza Becketa, jak po uznanin wfadzy papiezkiej i swobód Koáciofa. Za powrotem do Rzymu, umarf Alexander 27 Sierpnia 1181 г., po 22 latach rzadzenia Koáciofem, i przemoieniu trzech anty papieiów. Alexander w r. 1180 zatwierdzif ustawy zjazdu fceczyckiego, za Kazimierza Sprawiedliwego nchwalone, i pieaf list do Kazimierza, chwalac jego poboznosc. Nastapif po aim na papieztwo Lncyjnsz III. Reuter Herman wydaf po niemieckn historyjç Alexandra III i jego wieku: Alexander III und seine Zeit (Berlin, 1845). — Alexander IV, poprzednio Rynald hrabia Segni, synowiee Grzegorza IX, wybrany papieiem 25 Grndnia 1254 r. Nieszczeáliwa walka, któr| toczyl przeciw Manfredewi, ksiçciu Tarentu, poboeznemn synowi cesaría Fryderyka, о nieprawe przywfaszczenie Sycylii, riagnefa sie. przez cafe panowanie Alexandra, i byfa powodem kilkakrotnego spustoszenia i rabanku paústwa ko¿cielnego, zwfaszcza przez saraceftskie hufce Manfreda. W Sycylii, rzady tego ostatniego zupefnie zniweczyfy wfadzç papieia, nikt nie zwaiaf na jego rozkazy i klatwy. Toi samo prawie dziafo sie we Wfoszech,gdzie wewszystkich miastach, nie wyfaczajac Rzymu, wrzafa gwaftowna walka Gwelfów i Gibelinów. Alexan der musiaf nciekaé z Rzymu do Yiterbo ; i zaledwie upokarzajacém bfaganiem, zdolaf ocalié rodzinne swoje miasto Agnani, od zniszczenia przez buntownikow rzymskich. Niemcy w tejie epoce to jest po s'mierci Fryderyka I, (1250 г.), znajdowafy sie w najwiçkszém z'awichrzeniu; ani Wilhelm hollenderski, ani Ryszard z Cornwallis, ani Alfons kastylijski nie zdofali osiçgnçd tronu, o który zacieta toczyli walkç. Wówczas trwalo nieszczeáliwe bezkrólewie. W tak smutnych esaeach, najszlachetniejsze usifowania papieia o poprawç obyezajów duchowieústwa i wytepienie nierzadu, spefznad musiafy na niezém. Nakoniec ámieré uwolnifa Alexandra IV od tych wszystkich klopotów, roku 1261. Zostawif niemafo listów. Pieaf takie do Bartfomieja Czecha, Franciszkana, rozkaznjac mu ogfaszaé wojnç krzyiow; przeciw Jadzwingom i Litwinom, natenezas poganom; równiei opatowi de Metano kraeyjate, opowiadad zalecaf. W r. 1157 zatwierdzif donacyje przez Honrada ksiecia Mazowieckiego Krzyiakom dawniej nczynione; a w r. 1259 zachecaf Krzyiaków do zwiazku z Polakami przeciw nadciagajacym Tatarom. — Alexander V, poprzednio Piotr Philargi, Greczyn z wyspy Kandyi, syn najuboiszych rodziców, od nich opuszczony. Zebrzacego na nlicach mi asta Kandyi, Franciszkan wfoski, politowaniem wzruszony, wziaf do posfug klasztornych, uczyf jçzykôw greckiego i faciúskiego, i ufatwif mu wstçp do zakonu. Wydoskonaliwszy sie Philargi w naukach we Wfoszech, éwiczyf siç dalej w Oxfordzie i Paryiu, gdzie sam zostaf professorera filozofiü i teologii w uniwersytecie. Pisaf tu uwagi nad Sentencyjami Lombarda i wsfawif sie jako kaznodzieja. Jan Galeas Visconti, ksiaie Medyjolanu, powofaf go do siebie, sfuchaf rad jego i uiywaf do rozmaitych posfug, wyprawiaf w poselstwie do Wacfawa cesarxa, wyjednaf mu biskupstwo Wicencyi, potém Nawarry, a w r. 1402 arcybiskupstwo Medyjolanu. Innocenty VII mianowaf go kardynafem; wreszcie na soborze pizaúskim, Philargi jednomyálnie wybrany zostaf papieiem dnia 29 Czerwca 1409 r. Mai wielkiego serca, umiarkowany i dobroczynny, sfusznie mógf powiedzieó o sobie: „Byfem biskupem bogatym, kardynafem ubogim, a jestem papieiem iebrakiem." Niepowodzenie soboru pizañskiego któremu przewodniczyf, nie moie byd jemu przypisywaném; albowiem musiaf opuâcié kierunek nad nim, gdy znaczna liezba panujacych odmówifa mu posfuszeñstwa i trzymafa siç dwóch papieiów Grzegorza XII i Benedykta XIII, zfozonych przez sobór. Wfadysfaw król Neapolitañski, za-

Alexander paples

387

wziçty wróg Alexandra, wpadl zbrojno do paiatwa koscielnego. Bitny kardynaf Baltasar Cossa, legat bonoáaki, ocalif papieia; ale satrzymal go jencem w Bononii, gdzie Alexander nmarl 3 Maja.1410 г., po dzieaieciu miesiacach panowania, jak powiadaja, otrnty przez kardynafa. Slynny w historyi Coasa, nastapil po nim pod imieniem Jana XXIII. — Alexander VL ayn Godfryda Lenznolo, xe znakomitego doma hisхрапак!ego, arodzil aie. r. 1430 i nosií imie, Rodryg. Gdy inj jego Kalixt III Borgija zoatal papieiem, ndaf sie, on do Rzymn, xmienif awe nazwisko na Borgija, mianowany areybiskupem Walencyî, w Hiszpanü, i kardynalem. ¿yl w tajemnych cudzofoinych stosankach z wielka pania rzymska, nazwiskiem Vanozza, która powila mn ezterech aynów i córkq. Borgija okazywal pozornie wielka poboinoáé, a ie posiadal obok tego przebiegíosó i araiejetnoíé kierowania sprawami, wybrany zostai papieiem rokn 1492, przekopiwszy pewna licxbe. kardynalów. Wlosi cieszyli |Ц z tego wyborn; ale Ferdynand Katolicki, król hiszpañski, widxial rzeczy jasniej i przepowiedzial nieszczçs'cia, jakie wyniknaé ztad mialy. W istocie, nikt bardziej nie akalal stolicy apostolskiej jak Alexander VI. Bezwatpienia zbytecznie przesadzano jego wystepki i przypisywano mn falszywíe kazirodzkie stosnnki z córka wlasna Lukrecyja, z czego dostateeznie go nsprawiedüwil protestant Roscoe w historyi Leona X. Ale to, со jest udowodnioném, ai nadto rznca hanbe, na imiç Alexandra VI. Wszakie jego postepowanie osobiste, ostro potepiane przex najpoboiniejsxyeh pisarxy katolickich, nie moze mieé iadnego wplywn na szacnnek naleiny wladzy najwyiszej Koidofa. Naduiyl on jej tei na wyjednanie kaiextw poboeznym synom swoim, i bez skrnpala rozdawal im exastki panstwa koicielnego. Najstarszemn synowi wystaral si; о tytn? ksiçcia Gandyi, z rozleglemi dobrami w królestwie neapolitanskiém, dal ma potém koácielne ksiextwo Benewentn; a dragiego аупа swego Cesara Borgija mianowal kardynalem. Gdy atarszy brat zamordowany zostai, zapewne przez jakiegoi malionka obraionego, nie zas* jak niektórzy utrzymywali, przez brata rodzonego Cexara, ten odziedziczyf jego ksiextwo, zfoiyf godnoáé kardy nafa; Lndwik XII król franenzki, mianowal go kaiçciem Valentinois, sai papiei ksiçciem Romanii. Wtedy oieniwszy sie, z ksieiniczka francazka, Cezar wywieral przewainy wplyw na ojea; jeden i drugi nie wachali siç popelnaé gwaltów, okrucieñstw, wiarolomstwa, morderatw, gdy szlo o powiekszenie awej wladzy. Jeieli polityka owej epoki byla w ogólnoici wiarolomnç i prsewrotna, tedy Alexander VI i syn jego xaslaiyli pod tym wzgledem na palme, pierwszeristwa, i nie dziwnego, ie Machijawel naxywa! Cezara jednym z najwiekszych meiów ataña, jacy kiedykolwiek istnieli. Nawet со Alexander mógl czynié sprawiedliwego i poiytecznego, plamil to gwaltami. Przywrócit naprzyklad slnsznie powage, i znaezenie papieia w awojém panxtwie, i apokorzyl dame, arystokracyi; lecz aby dopiaó tego cela, przekroczy! wszelkie granice i nie wzdryga! siç wiarolomstwa. Zreszta na karb jego lieza niemalo czynów Cezara, który byl prawdziwym tyranem awego ojea. Alexander, pomimo wszystkich awych wystçpkow, okaxywal wielka lagodnosc* día Inda i panowal dlugo, nie he dge xnienawidxonym, jak na to saslngiwa!. Cale jego panowanie zapefnialy intrygi polítyezne, projekta sprzymierzen, wojny, tadziei nklady najchytrzejsze 0 spokrewnienie swoich dsieci z najpierwszymi domamî ksiaiçcemi Earopy. Ntgla imieré poloiyla koniec dnia 18 Sierpnia 1503 г., tema iyeia nierzadnema, 1 panowania wylgcznie polityeznema. Wngi сям mniemano, ie ornar! zaiywssy przez niedbaloíc* lab zdrade, sloifcego trnciznç, którf wraz z synem przygotowal día jakiegoi kardynala. Ranke ostatniemi czasy ponowi! to twierdzenie; lees

388

Alexander papiei

Roscoe zbil je ¡ udowodnif, opierajac si; na dawnych dokumentach, ie Alexander umarï i zabójczej goraczki. Za jego panowania sfawnyHieronim Savonarola, kaxywaf przeciw zepsuciu Kosciola i wystepkom papieia. Alexander nadal Ferdynandowi, królowi hiszpanskiemu zwyciezcy Maurow, tytul Katolickiego; miedzy niego a króla portugalskiego rozdzielif Indyje amerykanskie, tak zwana liaija demarkacyjna; wszedt w przymierze z Ludwikiem XII, królem francuzkiém. Jest baila Alexandra o kanonizacyi s. Anzelma, 21 listów zamieszczonych w Dziejach Koacielnych Abrahame Bzowskiego, wiele innych w bullaryjuszu. Wydaf diieío: Clypeut defensionit fidei tanctae romanae Eccletiae, w Strasburgu 1497. — Alexander VII, (Fabio Cfaigi), urodzif aie w Syennie 16 Lotego 1599 rokn. Jako légat Innocentego X, mial chlnbny udziaf w nkfadaek, których owocem byl pokoj westlalski. Po smierei Innocentego, wybrany papieiem d. 8 Kwietnia 1655 przez conclave dosyé z soba niezgodne. OkazywaI z poczatku wielka surowosé obyczajów, postawîl trumnç przy lóikn swoim, aby sawsze mieé smieré na myáü, stronif od przepychu, odpychal nepotyzm i zabronií wszystkim krewnym swoim przyjeidzaé do Rzymu. Ale przy schyfka ¿ycia staí sie, zbyt szczodrym, dotkniety nepotyzmem wiecej, nii którykolwiek z poprzedników. Za jego panowania Krystyna, królowa szwedzka, córka Gustawa Adolfa, przeszfa uroczyscie na fono Kosciofa katolickiego w Jnnsbnickn, zostawszy tajemnie katoliczka, za jego poprzednika, i przybyfa potém do Rzymu. Alexander przyafaf Nogoafawieáatwo swoje ksieciu meklemburgskiemu i ksiçiniczce Ludwice, córce królowej czeskiej, którzy za jego papieztwa przeszli na wiare, katolicka. KanonizowaI i. Tomasza z Villanova i s. Franciszka Salezego. Wiele doswiadczal przykroáci ze strony Francyi. Nietylko toczyfa sie tarn zazarta walka jansenizmn (ob); ale mfody Ludwik XIV, podburzony przeciw papiezowi przez kardynala Mazarini, umyslnie wyprawil w poselstwie do Rzymu najwiçkszego w calej Francyi grubíjanina, ksiecia de Crequi. Gdy sfuiba ksiecia, w skutkn kíótni uderzyfa na korsykaáska gwardyje papieia, a ta strzelaé do niej zaczefa, Ludwik XIV want Alexandra do upokarzajacego zadosduczynienia, zagroziwszy mu wojna i opanowawszy brab— ■two Awenijonu. Krewni papieia zniewoleni byli przepraszaé Ludwika XIV i ksiçcia de Crequi. Na placa gwardyi korsykañskiej, wzniesiono kolumnç z napisem: „Korsykanie nigdy sfuiyé nie moga stolicy apostolskiej." Ludwik XIV, zgodzif siç póiuiej na obalenie kolumny; ale nie przywrócono jui wiecej gwardyi korsykañskiej. Inne pañstwa katolickie, Portugalija i Wenecyja, sprawiaty takze wiele nieprzyjemnoáci papieiowi, gdyi polityka owego, tudziei nastepnego wieku, míala na cela poniiaé i uciskaé Koíciól. Alexander umarf 22 Maja 1667 r. Wydal w Luwrze 1656 r. poezyje facinskie : Philomathi Musae juveniles, fa bo czíonek akademii Filomatów w Syennie. — Alexander VIH, (Piotr Ottoboni), syn Marka Ottoboni, wielkiego kanclerza rzeezypoapolitej weneckiej, urodzil sie 10 Kwietnia 1610 r. Przeszedfszy róine stopnie w hijerarcbii koscielnej, wybra ny zostal papieiem, 6 Paidziernika 1689 г., po smierei Innocentego XI. Ten znoazac prawo przytuftu w pafacach poslów w Rzymie, które pociagaío za sob; WiVlkie naduiycia, wywofaf gwaftowny spór z Lndwikiem XIV. Pod Alexandrem VIII, król francuzki uznaí za dobre to czemu przyganiaf pod Innocentyra XI, bo nowy papiei potrzebnym mu byl día wpíywu na swoich ziomków Wenecyjan. Alexander wsiawif sie. szczególniej nabyciem biblijoteki Krystyny, byíej królowej azwedzkiej, która wcielona zostafa do biblijoteki watykanskiej, pod nazwiskieaa Bibliotheca Ottoboniena, i zbogacii ja 1900 rçkopismami. Na dxieá prxe4 ¿miercia, odrneif jeszcze wyraína bulla eatery artykuíy swobód gallikaáskick. Bíedy kilku Jenitow nie wiçksza znalazíy u niego (aakç, jak i Medy jansenistów;

Alexander aaaies — Alexander Wlelkl karcif jedne i drugie. Umarl r. 1691, w 81 rokn iyda, po rokn i 4-ck miesiacaeh panowania (Katholische Kirchen-Lexikon von Wetter und Welte). L. R. Alexander % Fere (Pherae), król w Tessalii, wstapil na tron r. 370 pned aar. Chryst., po smierci braja, którego gam zamordowaf; jeden z najokrntniejszych tyranów wszystkich czasów. ¿ywcem zakopywaf ladzi, lab kazal ich pozaszywad w skóry zwierzçce, po czém izcsti nieszczesliwych psami gonczemi. Aleuadowie z Laryssy wezwali w pomoe przeciwko niemu Alexandra II raacedonskiego, a miaata tesaalskie Tebariczyków, lecz podstepem ndaïo siç tyranowi zabraé Pelopidasa w niewolç; poczém Epaminondaa, día ocalenia iyeia jencowi, przystac* masiat na korzyatne día Alexandra Feryjczyka warnnki pokoju. Pobili go wprawdsie Tebanie w bitwie pod Kynos Kefale (r. 364), ale zginaj w tej bitwie i Pelopidas. Alexandra zamordowala nareszcie wlaana jego mattonka Tebe, a Feryjczycy cíalo jego paom rzncili na strawç. Alexander Wlelkl, gyn Filipa króla macedoúskiego i Olympü córki Neoptoleroa epiryjakiego, nrodzil siç w Pella 356 r. przed nar. Chryst. Obdarzony od natury szczeáliwemi sklonnoiciami, okazywal od najmfodssych lat wielka moc roznmu i duszy. Zwyciçztwa Filipa niepokoify go: „Ojciec mój, mawial, nie pozoatawi nie día mnie do zrobienia." Ojciec daf mu za przewodnika Lizymacha, potém Arystotelesa, który z dala od dwora ksztafeif awego wychowanca we wazystkich znanych wówczas naakach, a izczególniej w aztuce rzadzenia paústwem. Widzac, ie Macedonija otoezona jeat nieprzyjaznemi narodami, Aryatotelea ataral siç zaszczepié w Alexandrie cnoty rycerskie, i día lego kazat ma ezytaé Ilijadç i oddawaé siç gimnastyee. W 16 rokn iyeia Alexander, któremn ojciec wychodzae na wojnç przeciwko Byzancyjam powierzyf rzady krajn, odznaczyl siç w bitwie pod Cheronea 338 г., w której porazif àwiçty hnñec Tebaúczyków. „Syna mój, rzekí do niego Fllip, sznkaj sobie innego paástwa, bo Hacedonija za mala día ciebie!" Alexander poróinil siç jednakie z ojeem za to, ie porzacií matkç jego, Olympije, wziaf j| przeto pod swoja opiekç i aciekl z ni) do Epiru, ale Filip przebaczyf ma, odwofaf z wygnania i wziaf z sob; na wojnç z Triballami. Uratowawszy ojeu iycie w tej wojnie, przygotowywaf siç jai do nowej walki z Persami, gdy nagla smieré Filipa, zamordowanego przez niejakiegos* Pauzanijasza w 336 rokn, wstrzymafa zapedy mfodego bobatera i osadziía go na tronie w 20 rokn iyeia. Wstçpujac na tron, znalazl siç w wielce kfopotliwém pofoieniu. Grecyja pragnçia zrzacié z siebie nienawistne jarzmo Macedoúskie; narody barbarzyñskie, pokonane przez Filipa powstafy, sami nawet Macedoáczycy, znuieni dlagoletniemi wojnami, jawnie szemrac* poczçli, a na dobitkç nieszczçscia, Altai, brat Kleopatry, drogiej iony Filipa, wysíany do Azyi z liezném wojskiem jeszcze za iyeia swego szwagra, postanowif teraz wydrzec Alexandrowi koronç. W takim rzeczy stanie wysM przeciwko Attalowi silny oddziaf wojska pod dowództwem Hekatensa, a sam wkroezyi do Grecyi przez Tessalijç i wawóz Termopylski, zdobyf Teby i zgodzif siç na zawarcie pokojn pod tym tylko warunkiem, ze paisiwa greckie wyprawia swych posíów do Koryntn, w cela na« radzenia siç nad wojna z Persami, i ogtosza króla macedoAskiego dowôdcç wyprawy. Po zalatwienio spraw greckich przebyf na pocz§tka 335 r. góry Hemus (dzis Balkaáskie), wtargnaf do ziemi Triballów, a pokonawszy króla ich Syrmnsa, dotar! ai do samego Dunaju, kçdy porazif Getów i obeiaiony (npami wrócií do graaic macedonskich, zagrozonych przez powstanie Ulyryjczyków. W tymie aazaym ecasie fafszywa wiese" o imierci Alexandra slafa siç haslem ogólnego po— wstania Grecyi, pod przywódstwem Tebanów, którzy wypçdzili tatogç au> ceéoá*k{ i wezwali wszystkich Greków do broni. Jai silne wojsko twiazkowe

390

Alexander Wielki

wyruszyé miaJo z Koryntu na pomoc Tebañczykom, kiedy nagle pod mnrami Teb standi Alexander. №ody bohater nedl na czele 20,000 piechoty i 3,000 jazdy, z tak niepojçtg na owe czasy szybkoácia, ii w przeciagu czternastodniowego marszn zdotaf pnedrzeé siç przez gory Illyryjskie, Tessalijç, wawóz Termopylski i wkroezyé do Attyki. Teby szturmem wziçte irogo nkarane zostafy za aw| wiaroíomnoéé: szeáó tysiçcy obywateli w pied wyciçto, 30,000 sprzedano w niewolç, a przestraszona i upokorzona Grecyja poddafa sie na faskç i niefaake zwyciçzcy. Potém adal aiç do Aten, obszedf aie, faskawie z potomkami zwyciçzcôw z pod ■•ratona i Salaminy, zaiadaf tylko wydania Charydema, który przeciwko niema lnd podburzaf, nastçpnie powierzywszy rzady nad cafa Grecyja wodzowi swemu Antipatrowi, zostawif do pomocy 12,000 bitnego iofnierza, a sam wrócif do Macedonii ko koncowi 335 г., dla przygotowania siç do wojny z Persami. — Mysl zawojowania Persyi powstafa jui w umysle Temistoblesa, lecz ani zwyciçzca Salamiáski, ani waleczny Cymon, ani lekkomyálny Alcybijades, ani zimny Lacedemoñczyk, Agezilana, nie mogli lob nie nmieli dokonaé tak wainego dla Grecyi przedsiçwziçcia. Dopiero Filip macedoúiki, po uámierzeniu wojen donc— wych, trapiacych bezustannie Grecyjç, postanowil zadaé atanowczy cios monarchii Cyrnsa i wjaflaf jui w tym celu do Azyi ailne wojsko pod dowództwem Atalla i Parmenijona; lecz, jak wiadomo, wsród tych przygotowan zamordowanym zoataf. Plany jego odziedziczyl Alexander. Na wiosnç 334 rokn, na czele 30,000 pie ehoty i 5,000 konnicy pociagnaï wzdfui wybrzeia Tracyi ai do Sestos, kçdy oczekujaca na wojsko flotta macedonska, glotona ze 180 atatków o trzech rzçdach wiosef, przyjçfa na awój pokfad szczupfa garstke Greków i po krótkiej przeprawie zawineía do porta achejskiego. Alexander pierwszy ikoezyf na lad w peíném uzbrojenin i rzucif awa wlôczniç w gfab ladu na znak, ie go zawojowa6 pragnie. Nastçpnie otoczony swietnym aztabem, skfadajacym aie z najznakomitazych generafów, udal aie ku rainom Troi, tfoiyf w swiatyni Pallady ato— eowne ofiary, zwiedzif grób Patrokla, Ajaxa i Achillesa, i wyprlwil ¿wietne igrzyska na czedé tych nieámiertelnych meiów. Po nkoAczonych nroczystosciach wyruszyl z doliny Arisbe, w której dotad obozowat i zbliiyf aiç ku brzegom Granikn, rzeki, po za która 40,000 Persów i Greków najemnych przygotowaio siç jní poprzednio do uporczywej obrony. Królem Persyi byf naówczas Daryjusz Ko— doman, monarcha madry, cnotliwy, iagodny i sprawiedliwy wzglçdem swych poddanych, wielbiacych jego imie od wybrzeiy Joftskich do Indu, od Jaxartu ai do puatyñ Libijskich. Na nieszczçàcie Daryjusz panowaf w epoce upadku naroda perskiego, а przewidujac, ie zniewieáciali potomkowie Cyrusa nie zdofaja dotrzymaé pola pofaczonym ailom Grecyi i Macedonii, unikal dotad wojny z niebezpiecznym sasiadem. Gdy go doszfy wteáci o zamiarach Alexandra, wysfal swych satrapów. nad brzeg Graniku (dzii Ustwola), dia zasfoniçcia Azyi mniejszej od napadu. W pofowie Maja 334 roku oba wojska spotkafy siç nad Granikiem. Pomiedzy wojskarai Persów odznaczaf siç Grek Memnon, który doradzaf, cofniçcie siç w gfab ladu, ale satrapowie zakrzyczeli go na radzie wojennej i nie zwaiajac na to, ie nader niekorzystna zajmowali pozycyjç, postanowili przyjad bitwe. №ody król macedonski jednym rzutem oka ocenif Mçdy, popefnione w szyku bojowym Persów. W samej rzeczy nieroztropni satrapowie osadzili strömy i nader spadzisty brzeg rzeki jazda perska; piechotç zaí zfoiona z Gre ków najemnych ustawili w oddaleniu na pagórkach. To stanowisko konnicy w miejscu niestosowném, przydatném jedynie dla piechoty, ata(o siç przyczynf zguby calego wojska perskiego. Alexander dodajac awoitn otuchy, rzucil sit] w spienione nurty Graniku, za nira fflitus, Parmenijon i inni Maeedonczycy i roz

Дкгойг Wiefei

391

poczçla siç mordercia bitwa, w której monarch* macedonski przebiegajac pole z potrzaskanym helmem i wlócznia, po kilkakroó blíakim byl smierci, lecz nieastraszone mçitwo i poswieceaie siç Klitusa zachowaly go przy iyciu. Peraowie walczyli i rozpaczliwf odwaga; wkrótce jednakie widzac, ie Mitrydates, Rozacea i Spitrydates, gíówni ich dowódcy, polegli, zaczçli pierzchaé na wszyetkie strony i odnieáli stanowcza klçskç. Sfabo opierali siç Grecy najemni; Alexander wziaf ich do niewoli i odesfal do Macedonii do robot ciçzkich za to, ie ¿mieli walczyé przeciwko wlasnyra rodakom. Po tém zwyciçztwie mógf wprawdzie wkroczyó w gíab' Azyi mniejszej, ale jako baczny i wszystko przewidujacy wódz nie zapominal on o flocie perskiej, która stala na morzo Egejskiéra, i która niepokojac tyl jego armii, z fatwoscia mogla jeszcze zwyciçztwo zamienié w poraikç. Alexan der ndaí siç przeto do Lydii, której stolica Sardes poddala mn siç ze wszystkiemi skarbami, a za nia Efez i inne miasta prócz Miletu, wziçtego sztormem przez Macedoúczyków. Z Lydii Hacedoúczycy wtargnçli do Karyi, gdzie mieszkaácy przyjçli ich jako wybawców z otwartemi rçkami; nastçpnie Alexander pociagnaf do Sidy, lezacej na pofudniowym kraúcu wybrzeia Azyi mniejszej, ztamtad zas* do Licyi, kçdy w Gordiura, w stolicy tej krainy, obraí zimowe leía dla swego wojska (o rozcieciu wçzfa gordyjskiego ob.: Gordyjski wftel). Na poczatku 333 r. król macedonski z wojskiem wypoczçtém, pefném zapato, wyraszyf przeciw Persom, doszedf bez przeszkód do Ancyry (dzis Angory), podbif po drodze Paflagonijç, i przeprawiwszy siç przez rzekç Halis wtargnaf do Kappadocyi, gdzie a wfwozów cylicyjskich spodziewal siç spotkaé Persów, lecz ci nie czekajac napadu pierzchnçli zostawiajac Grekora drogç do Tarsu. Wáród tych pomyálnych dziaian Alexander przez nierozwaxna kapiel w rzece Cydnns nabawif siç niebezpiecznej choroby, która go skazafa na nieczynnosé. Zfoiony niemoca, odebral on list od Parmenijona, ostrzegajacy go, aby nie pif lekarstw przepisanych przez doktora Filipa, gdyz ten przeknpiony przez Persów ma zamiar otrnd go; aie wspaniala dosza Alexandra nie pojmowafa, a raczej nie chciaïa pojaé tak czarnej zdrady ze strony czlowieka, którego przyjaínia sw| zaszczycal; oddal wiçc list Filipowi i gdy go tenie czytaf, król wypü podane sobie lekarstwo i wyzdrowial. Tymczasem Daryjosz, który po bitwie nad Granikiem silnie uzbrajaé siç poczaf, wyattwii 500,000 wojska (w tej liczbie do 30,000 najemnych Greków) i stanat obozem pod miastem Sochi w Syryi. Alexander pospieszyl do laws, ztamtad do miasta Myriandrus; Daryjusz zas* zamiast oczekiwaé nieprzyjacióí na wygodnej równinie pod Sochi, postanowif opasció tak korzystne stanowisko i napaáé na Macedoúczyków z tylu. Tego wfainie pragnaf Alexander; niewielka bowiem dolina, ciagnaca siç wzdfoi rzeki Pineras na poladnie od Issu, tak byla szczapla día pomieszczenii licznej jazdy perskiej, ii znaczna jej czçsé góry zajaé musíala. Korzystajac wiçc znowa z bledów nieprzyjaciela Alexander przepfynal wáród grada strzal rzekç, zdobyl sztormem szance i waly Persów i takim ich napetnil przestrachem, ii tfumnie uchodzié zaczçli. Sam Alexander, jakkolwiek гашу, rzucií siç za uciekajacym Daryjoszem, ale wi dzac, ie falanga macedonska chwiaé siç zaczyna pod naciskiem Greków na jemnych, porzucif gonitwç, a wrócif swoim na pomoc. Bitwa zakonczyfa siç zupefna hleska piechoty greko-perskiej, Macedoncxykom dostaly siç wszystkie skarby Daryjusza i mnóstwo niewolnika, w tej liczbie Sisigambis, matka mo narchy perskiego, wraz z jego zona, przeáliczna Statyra i dzieómi, z któremi zwyciçzca obszedl siç jak najíaskawiej. Daryjusz schronif siç ze sxczatkami swej armii za rzekç Eufrat i listownie upraszaf Alexandra o zawarcie pokojo, ale mo cara macedonski odpowiedziaf mu dumnie: „Jako wódz Grecyi przychodzç za

392

Alexander WieLU

placié stare dlugî Persom, jako syn Filipa pragnç «? pomácié za to, ie Ariazerxes wspierat jego nieprzyjacióf!" Odrzuciwszy wiçc pokój i warnnki oBarowane priez Daryjusza, Alexander wkroczyl do Fenicyi, oblegf Туг i dopiero po siedmia miesiacach najoporczywuej obrony zdobyi to miasto szturmem w dnin 20 Sierpnia 332 г., i oddal na lap i zemstç Macedonczykora. Nastçpnie przyjawszy tytul króla Azyi, zajaf Palestynç, sloíyf ofiary w áwiatyni Salomona i w ogóle jak najfaskawiej obszedl siç z ¿ydarai. Так wiçc pozostawaf jeden jeezcze tylko Egipt do podbicia, lecz i ta kraina wpadfa w rece Alexandra, tém fatwiej, it sátrapa Mazaces rzadca tej кrainy, dobrowolnie poddaf siej Mace doAczykom. Zdobywca przywrócif W Egipcie religijç bafwochwalska, obdarzyl tç prowincyjç osobnemí przywilejami i zaifoiyf nad brzegiem mona Sródziemnego, przy ujsciu Niln, istniejace dotad jeszcze miasto Alexandryjç. — Kiedy zwycieztwem upojony Alexander wyprawiaï w Memfis igrzyska, Daryjnsz opfakiwat zgon ulabionej ewej mafionki Statyry, zraaríej w niewoli macedonskiej. Nieszczeiliwy król, wfadajac jeszcze obszernym krajem od Tauro do Indu, od Eufratu do Tygru, postanowif raz jeezcze sprobowaó szczçscia oreza w obronie npadajacej monarchii perskiej. Na czele 200,000 piechoty, 40,000 jazdy, 200 wozów i 15 aloni, Daryjnsz wyruszyf z pod Babylonu za rzeke Tyger i stanal pod Arbela. Dowiedziawszy siç o tém Alexander, zgromadzif natychmiast 40,000 piechoty i 7,000 konnicy, przeszedt Eufrat pod Tapsakiem, Tyger pod Bedzabde i dopiero pod Gaugemala, niedaleko od Starej Niniwy i Arbeli, starí siç s przedniemi straiami Persów w dniu 1 Paídziernika 331 r. Nie chcac, jak sam mówif, skrasé zwycieztwa, Alexander nie napadf nocí; na Persów, lecz nazajutrz dopiero rtucif sie na nich z zapatea. Тут razem los nsmiechaé sie zaczaí do Persów, którzy po pierwszém natarciu zíamali skrzydfo Pannenijona i wpadli jai w sam írodek obozu macedoAskiego, ale gwaltowny attak Alexandra na czele falangi wydarf im zwyciçztwo. Persowie pierzchneli, Daryjnsz jedynie bystroscí swego konia winien byl ocalenie, straciwszy przytém wszystkie swe skarby i posostaff ciçàc" rodziny, Ariobarzanes zai z 25,000 niedobitków, aehronif siç do Persepolis. Po tak swiemém zwyciçztwie Alexander wkroczyl do Babylonu i Suzy, owfadnaf skarbami nagromadzonemi w tych miastach przez królów perskich, i pokonawezy Ariobarzanesa, broniacego Persepolis na czele 40,000 wojowników, wszedî w tryumfie do stolicy paAstwa perskiego. Sfawa Alexandra doszfa do szezytu, ale mocarz macedoúski, pan najwiçkszego kraju na ziemi, stat siç niewolnikiem swych naraiçtnosci, okazaf siç okrutnym i niewdziçcznym. Raz naduiywszy wina podpalif Persopolis i zamienií to piçkne miasto w kupe gruzów i popiofów. Wstydzae siç potém tego postepku wyruszy! w pole przeciw Daryjuszowi, ale pokonany król jai wtedy nie iyl, zamordowany przez satrape Bessusa w 330 r. Na granicy Baktryjany Alexander znalazf smiertelnie ranionego Daryjusza, oplakiwat smutny los tego króla, a nczciwszy zwloki jego wspaniafym pogrzebem, pnidl siç w pogoi za Bessusem przez Hyrkanijç, Aryjç, Baktryjanç, Oxns ai do Sogdyjany, której sátrapa Spitamenes wydal mu mor dercç; w tymze samym czasie Antipater usmierzyl w Greeyi powstanie Spartanów pod naczelnictwem Agfaa. Alexander zajçty swemi olbrzymiemi planami ani siç spostrzegf, ie w wfasnym obozie zawiazano przeciwko niemu spisek, w którym wzial ndziaï Filotas, syn Pannenijona. Dowiedziawszy siç o tém Alexander skazal na saniert obydwóch, czém nie mafo wywofal szemraA w obozie. Jeszcze bardziej nikczemnym i niewdziçcznym okazal siç wzglçdem Klitasa; upiwszy siç bowiem na uczcie zabil go wfasnç reka, za to tylko, ie ma Klitus nie przyraawal wyzszoáci nad ojcem Filipem. OkrucieAetwo Alexandre doszïo wreszcie do

Meunier WtoOd

393

tego stopnia, ii odkrywszy nowy spisek w wnjsku, nietylko ie smiercta nkaral wielu obwinionych, ale nadto rozkazaf urznac* jçzyk i nszy Dlozofowi Kalistenowi, i wozil tego nieszczeáliwego przez dfugi ezas za wojskiem w ielaznej klatce, dopóki nareszcie trucizna nie uwolnifa go od strasznych mçczarni. Ockoal siç nakoniec gnuJny monareha z ewej bezczynnoáci, zebra! do 120,000 wojska i w koncu 327 г. wyruszyf na zawojowanie Indyj. Wkroczywszy do pófnocnozachodaiej czçici tego kraja (dzis* Pendiabu) zawezwaf tamecznego krola Taxilesa przez swych posfów, aby mu siç poddaf. Tu rozdzielif armije na dwie czeici. Jedna pod dowództwem Hefestyjona i Perdykkasa przekroczyé miafa Indas; draga, która dowodsil sam Alexander, podbié miafa Aspazyjów, Assacenów i Gureów. Po «riela krwawych ularczkach i dfugim a fliebezpiecznym marsza wsród wojowniczych plemion, udafo siç nareszcie cafemu wojska macedoáskiema pofaczyé siç znów wiosna 326 roku nad brzegami Indu. Alexander przyjaf ta poselstwo poddajacego siç mu Taxilesa i wystapif natychmiast przeciwko Porusowi, wfadcy z nad Hydaspu, pokonaf go nawet w nierównej día siebie walce, lecz zdziwiony odwaga tego atarea, nietylko wypuscif go z niewoli, ale nad to powiekszyf granice jego pañstwa, i zyskaf sobie przez to silnego i zaufanego stronnika. Zafoiywszy nad Hydaspem dwa miasta: Bucefale i Nicee, król macedoúski pobií Kateów i dotarí do brzegów rzeki Hifazys; lecz tu wojsko jego stanowczo oswiadczyío, ¡i dalej nie pójdzie. Naprózno król uiywaf prosb i namowy; wodzowie i zofnierze obstajac przy swém zdaniu, stanowczo zadali odwrotu. Wyslawif tedy Alexander 12 oftarzy na pamiatke swych zwyciçztw, oddaf Porusowi caía krainç miedzy Hydaspem a Hifazysem, i postanowif zbadaé dokfadnie podezas odwrotu, czçàé kraja od Hydaspu do Indu, w celu odkrycia stafej kommunikacyi Indyj z Persyja. W pofowie Listopada 326 r. wojsko Macedonskie zwinçfo obóz; 8,000 pod dowództwem Alexandra i Nearcha wsiadfszy na stalki pfynefo Indosem, podezas gdy Krater szedf la dem po prawej, Hefestyjon zas po lewej stronie Hydaspu. Upokorzywszy wszystkie drobne plemiona indyjskie, Alexander pozostawíf dalsze wykonanie swych planów Nearchowi, wodzowi doswiadczonego meztwa i roztropnoáci, a sam po niesfychanych trudach i niebezpieczeñstwach dostaf siç nareszcie do Gedrozyi, ztad do Karamanii, kedy pofaczyli sie z nim Krater, Hefestyjon, wreszcie i N'earch w pofowie Grudnia. Po odprawieniu dziçkczynnych ollar bogom, Nearch puácif siç morzem wzdfui zatoki perskiej ku ujsciom Eufratu i Tygru; Hefestyjon wyruszyf ladem z znaezna czescia wojska po drodze prowadzacej do Persis, Alexander zas* z lekka konnica. i garstka piechoty udal siç przez Pasargadç i Persepolis do Suzy. Wspaniafe uroczystosci, igrzyska, pndziaf fupów i skarcenfe naduzyé popefnionych w Azyi podezas nieobecnosci Alexandra, stanowify gfówne jego zajecie po powrocie z wyprawy indyjskiej; lecz troskliwoád i wspaniafosó jaka okazywaí Persom tak dalece oburzyla Macedonczyków, ie mu otwarcie wypowiedzieli posfuszeúslwo. Staío siç to w 324 r. na rewü odbytej w mieseie Opis nad Tygrem. Ale xander widzac, ie mu przemowy jego do wojska iadnego nie odnosza skulku, udal sie do zainku króiewskiego w Opis, przez dwa dni nie pokazywaí siç Macedonczykom, a nastepnie zgromadziwszy pufki azyjatyckie, urzadzif je na sposób macedoñski i wyfacznie niemi zajmujac udawaf, ie siç bez Greków obejsó moie. Po niejakim czasie wojsko prosifo Alexandra o przebaezenie, które im ndzielif pod tym tylko warúnkiem, ie odiad Persów za wspóftowarzyszów uwaiaó neda. Na pamiatke tej zgody wyprawiono urnczystoáci, podezas których Ale xander odesfaf do Grecj i na spoczynek 10,000 weterauów pod dowództwem Kratera, aby zastapif Antjpatra w Europie, sam zas* udaf siç do Ekbatany. Ta 25«

394

Alexander Wíelxi — Alexander I Balas

шпаг! Hefestyjon ulubiony wódi Alexandra, którego mocan macedoñski tak silnie müowa!, \i po atracie prxyjaciela przez tny dni watrzymywa! siç i ialu od ja día i napojn. Ko koñcowi 324 r. Alexander adal aie do Babilonu, dta wyprawienia Hefeslyjonowl wipaniafego pogrzebu, i to w dnia 31 Kaja 323 г., wracajac z ncxty wydanej prxea Nearcha, dosta! ailnej febry i umarl data 13 Cierwca 323 г., majac zaledwie 32 lat wieku, po 12 latach i 8 miesiacach najáwietniejszego panowania. Zabalsamowane zwfoki Alexandra przewieziono w dura lata polém z nadzwyczajna okaza!os*cia do MemRs, ztad do Alexandryi, gdzie je zloiono w swigtyni, omyslnie w tym cela zbudowanej. ¿ycie Alexandra opisane zostafo przez wielu Greków, towarzyszacych jego wyprawom, ale dzieía te zagineíy i znajdujemy tylko wyjatki z nich, jakie poczynili: Dyjodor, Kurcyjusz, Trogna Pompejus, w czeáci i aam Plutarch. Najglówniejszém íródíem do dziejów Ale xandra posfuiyc moie dziefo Arriana, który sie opieraf na opowiadaniach La gida Ptolemeusza i Arystobula z Kassandryi, z nowoiytnych ni dzie! о Alexan drie macedonskim zasíuguje na uwage: Hitlorgja Alexandra Wielkiego, przez Droysena, Berlin 1833 r. Alexander IV BgOS (Ajgoa), aya pogrobowiec Alexandra Wielkiego i Roxany, ogíoszony królem Macedonskim jednoczesnie z Filipem Arrydeaazem, wraz z matka przywieziony natal do Macedonii roka 320 przed Chrystnsem, przez awego opiekuna Antypatra, po którego smierci, gdy Roxana nciekla z nim do Epiru, wydanym natal Kassandrowi, który go w wiezieniu kaza! zamordowaé.— Piertoszym królem Macedonskim tego imienia by! ayn Amyntasa I, który pañowa! od r. 497—454; Alexander drug i, syn Amyntasa II, panowa! od г. 371—370; trzecim Alexander Wielki (ob.); — ostatnim by! Alexander V, syn Kasaandra, wstapi! na tron przy pomocy Pyrrasa, króla Epirn i wraz z bratem swoim pano waf od roku 297—294 przed Chrystnsem. Alexander I król Epiru, ayn Neoptolema, króla Molossów, a brat Olympijady, matki Alexandra Wielkiego, mlodos'é swoja spedzi! na dworze Filipa; Tarentczykowie, gnebieni przez Bruttyjczyków i Lukanów, wezwali na pomoc Alexan dra, który roku 332 zawar! przymierze z Rzymianami. — Alexander П, król Epiru, syn Pyrrusa z Kanossy, wygial z Macedonii Antygona Gonnatasa, sam zaá zwycieiony przez Demetryjusza postrada! królestwo i iycie. Alexander I PtolemonSZ, król Epiru, zabójca wfainej matki Kleopatry; sam zamordowany zosta! roku 89 przed Chrystusem przez brata awego Latyrusa. — Alexander II PtOlemeusa, przez Syllç z wiçzienia wyniesiony na Iron egipski, wkrótce jednak zostaí zaraordowanym.—Alexander Ш PtoIomeuSZ, brat i nastepca poprzedzajacego, panowaf lat 17, roku 66 przed Chrystusem wygnany z к raja amarl w Tyrze, zapiaawszy poprzednio królestwo swoje narodowi rzymskiemu. Alexander I Balas, król Syryjski pod opieka Rzymian. Gdy po imierci Antyjocha IV Epifanesa siostrzeniec jego, Demetryjusz Soler, wstapiwszy na tron, wkrótce popad! w nieuawisd narodu, Heraklides, byïy podskarbi Antyjocha, zdolaf uzyskaé w Rzymie uznanie dwóch synów naturalnych zmaríego króla, z których jednym by! Alexander I Balas. Heraklides w imienia nowego monarchy ze bra! wojsko, a Jonatan Machabeusz, majac sobie przyrzeczony tron Judei, przystapi! do jego stronnictwa. W pierwszej bitwie zwycieiy! Demetryjusz, w drugiej Alexander, a sam Demetryjusz umarí w ncieczce. Wkrótce potém Alexander oieni! sie z Kleopatra., rozpustna córka Ptolemeusza Filometora, sam tez odda! sie najwszeteczniejszej rozpuscie, poezém Demetryjusz Nikator, syn Sotera, po krótkiej walce straci! go z tronu i kaza! zamordowaé.

Alexander Helios — Alexander Wssewotod

395

Alexander HellOS, syn Harka Antonijosza i Kleopairy, królowej Egipto, aa staraniem ojea swego przex krótki czas osiadf na tronie Medyi i Armenii, wszelako po wziçciu go wraz i Antonijuszem w niewole, priez zwyciçzcç Oktawijana w tryumBe poprowadzony zostal do Rzymu. Alexander Jaunens, (ob. Machabeune). Alexander Severus, cesara rzymski, urodzif «i? w 208 rokn po narodzeniu Chrystusa. Wychowany starannie pod okiem swej matki Julü Mammei, przysposobionym zostal za syna przez Helijogabala i objaf po nim ri|dy w 222 г., w czasach, kiedy cesarst wo Rzymskie chylifo sie, jai do opadku. Alexander otoezyf sie najznakomitszymi oczouymi (szczegolniej labil Paulusa i Ulpijana), slara( sie pnedewszyslkiem rozdawac* wysokie posady i godnosci ludziom zdolnym i zasfoionym, aby tym sposobem, przyczynié sie, chod w czeáci do wykorzenienia szeroko rozkrzewionej przedajnoáci. Jakkolwiek Alexander by? poganinem, zajmowal sie jednakie nauka Chrystusa i czesto powlarzaf : „Csyn drugim to, со cheesz aby tobie nczyniono." Ubostwiany przez obywateli, nie podobaf aie Pretoryjanom, nienawidzacym go za to, ie nie pobfaiaf ich bezprawiom, nadali mu wiçc przydomek „Severus" (surowy). Alexander zwycieiyí Artaxerxesa, króla perskiego w 231 г., zamierzaí wyprawe przeciwko Germanom, a nawet pociagnal jai z wojskiem nad brzegi Reim, ale nastepca jego Maximinos podburzyf ¿oínierzy i ci zamordowali go wraz z matka w 235 r. Naród policzyl Alexandra w poezet bogów, przeczowajac, ie smieré tego monarchy przyspieszy npadek paústwa, wydanego na fup swawolnego iofnierstwa. Alexander I, cesan bizantyóski, syn wíos ci aniña z Pannonii, z poezatko za Galeryjusza byí namiestnikiem w Afryce, zamordowany zostaf r. 306 pnez wodza swego Maxencyjossa. — Alexander П, cesarz bizantynski, panowaf od ro kn 911—912, wstapif na tron po ojeu swoim Basylim, okrntny i wszeteczny, hanba roda ludzkiego. Alexander I, król Szkocyi, syn Malkolma III, panowal od r. 1107—1124, eroga sprezystoscia. usmierzyf powstanie szlachty swego krajo; zafoiyf mnóstwo koscioíów i klasztorów. — Alexander H, syn Wilhelme Lwa, wstapif na tron szkocki rokn 1214, panowal do roko 1249, dopomagal Janowi, królowi Angl¡i, w ospokojeniu bantu jego poddanych, zdobyf Berwick i Carlisle i spostoszyf Northumberland. Pod koniec iyeia dotknefa go klatwa papiezka.— Alexander Ш, syn poprzedzajacego, przy pomocy króla angielskiego Henryka III, staraf sie. upokorzyd bntnych wassaiów, którzy jednak wziawszy nad nim góre, zabrali go w niewole i przez kilka lat wiezili w Stirling. Z Actionem, królem Norwegii, pomyslna prowadzif wojne; ornar! 1284 roko. Alexander WszeWOlodOWlOZ, ksiaie befzki, i czas niejaki wíodzimierskowoíynski, syn Wszewofoda Mscisfawicza. W czasie maíoletnoáci Daniela Romanowicza ksiaiecia halickiego, Polacy i Wegrzy kraj ten najeidiali ifopili (1211 г.): niektórzy z ksiaiat ruskich im dopomagali, a w tej Iiczbie i ksiaie. Alexander. Leszek Bialy, pofaczywszy sie z nim, opanowaf Wfodzimierz woíyñski, a pojawszy Gizymisíawe, córke Alexandra w malieñst wo, oddaí mu to ksiçztwo w dzieriawe, jako namiestnikowi swemu. W r. 1217 Andrzej ksiaie wegierski wszed? w przymierze z Polakami, a skutkiem zawartej omowy, Alexander oddalony zostaf z wíodzimierskiej dzielnicy, która oddano Danielowi zbratem. Wroku 1234 Ale xander, zyskawszy pomoc i wsparcie Wegrów, opanowaí Beli i CzerwieA: ale w charakterze lekkomyslny, wkrótce ich porzucií, i obrócií przeciwko nim orei wraz z braemi swoimi. Gdy tegoi roko Daniel otrzymal. Haticz; Alexander,

396

Alexander Wszewolodowlcz — Alexander Bflohajlowloz

w ucieczce dognany prxei wysfane hufce novrego wfadzcy Halicza, schwytany, umarf w niewoli. Alexander NeWSkl (swiety), drugi syn Jarosfa wa Wszewofodowieza, wielkiego ksiecia wíodzimierskiego. Zostawszy w roku 1238 kaiçeiem Nowogroda, gdy król szwedzki, mszczac sie za najazdy tej Rplitej na Finlandyje, posfaf w ro ku 1240 ziecia swnjego Bürgere, x Hczném wojskiem w iodziach rzeka Newa, na spustoszenie posiadfosci nowogrodzkich, Alexander uderzyf z nienacka na Szwedów, ze szczupfa garstk| wojska, przy ujsciu Izory, pobif ich na gíowe i tém xwycieztwem zasíuzyí na przezwisko Newskiego. Tymczasera Krzyiacy inflantscy opanowali Psków ¡ najezdiali zachodnie granice Nowogrodn. Alexander wyprawiaf posiJki mieszkañeom Pskowa, a sam spolkawszy nieprzyjacióf nad jeziorem Czudskiém w r. 1242 porazif tak silnie, iz Krzyiacy mnsieli prosió pomocy króla duúskiego. Alexander zawarf z nimi pokój na warunkach nader korxyatnych dla Nowogrodu. Nastepnie prowadzif wojiie x Litwa, x powodu opanowania prxex ni; Toropca. W roku 124$ jeidzif do latarskiego obozu Balego, przy ujsciu Wolgi, a ztamtad priez stepy Tataryi do Wielkiego Hana; przyjety iaskawie od jednego i drugiego, wrócif szczesli wie, otrzymawszy w xarxad Kijów z cafa Rusia pofudniowa, nad która wówczas mieli wfadze namieelnicy mongolscy. We dwa lata póíuiej (1262), wyniesiony przez Balego na godnosc wielkiego ksiecia wíodzi mierskiego. Uwaiajac ulegfosó Mongoíom xa jedyny srodek ocalenia Rusi, powielekroé jeidzif do hordy, z podarunkami dla hanów, ataraf siç o wzgledy tatarskiej starszyzny, regularnie pfacif haracz, i wszelkiemi sposobami usifowaf niewzbudzaé podejrzliwoici ciemieíców swojej ojczyzny. Umar? 14 Listopada 1263 г., i przez wdziçcznych poddanych xaliczony w poczet swiçtych. Zwfoki jego spoczywafy do r. 1724 w monasterze wfodzimiérskim Narodzenia Najswietszej Panny, a ztamtad przeniesione do Petersburga przez Piotra Wielkiego, kióry wtedy ustanowil order swietego Alexandra Newskiego. — Z pomiedzy synów je go, zasfuguje na szczególna uwage Daniel Alexandrowicz, protoplasla ksiaiat Moskiewíkich, którzy trzymajac sie polityki swojego przodka, zdofali wreszcie oswobodzié Moskwe, od jarzma Mongofów. HI. D. S. Alexander ffllohajlowloz, ksiaie twerski, od r. 1326 wielki ksiaie wfodzimiérski, syn Michafa Jarosfawieza; urodzif sie 7 Paidziernika 1300 r. Po smierci ojea, Aleksander zostawaf w ciagf ych sporach z ksieciem nwskiewskim Jerxym, aw 1327 roku mianowany z woli hana latarskiego Wielkim Ksieciem Wfodiimirskim. Na-iepnei¡o roku przybyf do Tweru poseí hana Szawkaf, z zamiarem, jak wiesd chodzifa, nawracania na wiare mahometai'iska. Alexander podburzyf miezkañców Tweru; ci wymordowali Tatarów, i spalili samego Szawkafa z reszta xbrojnego orszaku w jego mieszkauiu. Na ukarauic Alexandra, han Uzbek wysfat do Tweru ksiecia moskiewskiego Jana, przezwanego Kalitq. Alexander zemknaf do Nowogrodu, ale tam nieprzyjçty, schronif sie do Pskowa. Mieszkancy tego miasta zrazu nie cheieli go wydaó; ale kiedy metropolita Nowogrodu, na iadanie ksiecia Jana Kality, rzucif na nich klatwe, Alexander zmuszony opuscié Psków, ratowaf sie ucieczka do Litwy, gdzie go uprzejmie prz>jaf Giedymin. Z Litwy Alexander wrócif póíuiej do Pskowa, i ogfoszoiiy zoslaf ksieciem. Po dziesieciolelnim pobycie w Pskowie, udaf sie w r. 1337 do hana Tatarów z proéba o przebaczenie. Han zadowolony jego ulegfoscia, wrócif mu ksiçzlwo Twerakie. Zostawszy wielkim ksieciem twerskim, Alexander powasnif sie znowu z Je nem ksieciem moskiewskim, klory czyhajac na zgube jego, rzucif nan potwarz przed hanem. Wezwany do hordy, Alexander, z rozkazu hana zostaf zabity, wraz

Alexuier Hoh*9fw1cs — Alexander lorJaUwici

397

ж ayaem ewoim Teodorem. Sdçto im glowy, « dala roxsiekano, dnia 38 Paídxiernika 1338 r. Alexander Micha!, Mi bnlgaraki. W r. 1339 wsxcieTy aie, w Balgaryi niexgody pray obíoree nowego króla. Stefan Dassan car serbski, chcac aspokoió rozrnchy, wyniósl aa tron bulgarski Alexandra Michala, ayna xmarlego króla bnlgarskiego; wywdxlecxajac аЦ, Alezander obowiaial aie, plació Dnuanowi ha rnea i axnad jego awienchnictwo jako lennik. Po watfpienin awojém na Iron, wydaf wojnç eeaanowi greckiemn Andronikowl, ale wkrÓtee zawarl a nim pokój, ckutkiem którego córka cesaría, llaryja, zarçczona zoslafa aynowi Alexandra, Michalowi. Nastçpnie Alexander prowadzil wojnç a krewnym swoim, Bielanrem, który przywlassczyl sobie kilka wsi I byl w nieprzyjaíni z synami poprzedniego króla bnlgarskiego, Michafa Straezymïra. W ezasie zatargów cesaría Andronika a sieciem Janem Kantakaxenem, Alexander pomagal pierwsxemu z nid», póiniej tad mnsial aie, earn bronié od napaáci Kanlaknzena, xwydçiyl go i zniewolif do xawarcia pokojo. Alexander amarl 1350 г., a wedTag innych 1353 r. Z pierwazego mafieústwa mial dvróch synów, Straszyinira ¡ Michala. Roxwiódl aie, z iona i zaslubil powtórnie wycbrzczonf iydówke, która powifa ma trzecb aynów: Szyszmana, Astenia i trzedego, którego ¡mié niewiadome. Pried ¿mierda, Aleksander rozdzielif awoje panstwo pomiedsy aynów: Widdyn z jego okrçgiem widfui Dnnaju, oddaf Straazymirowi; Asieniowi, Prealawç, z naleiacemi do niej powiatami Traeyi; Siysxmanowi Ternowo, Slawice, Wnrac i Sofije. Podxial ten ataf sie, póiniej prxyciyna npadkn Bulgaryi. Drngi ayn jego, Micha!, jeazcze za iycia ojea zostaf otrnty przez raacoche, (iydówke), która xgoba pasierbów pragnela alorowaé aynom ewoim droge, do panowania nad Balgaryja. Alexander EorjatOWlOI, ayn Korjata, waok Giedymina, ksiaie, na Podóla. Z bratem Jerzym eatndf w lasach na akale oblanej Smotryczem i staral sie, кraj ten orxadzié i xalodnié. Jednakie wspominaja dzieje, ie raz pospola z Kiejstutem, Olgierdem i Patrykiem odbyi wyprawe, do Proa w rokn 1365 (Dzieje Krzyiaków I, 502). Niewia domo jakim apoaobem atracif Podóle i prxesxedl na atroné, polska, otrzymawsay kilka grodów wofyáakioh. Odznaczyf sie, od innych spólciesnych mn ksiaiat wiernoscia día króla Kazimierza Wielkiego. Dxiwia sie tema kronikarze ale ssciegóiów iadnych wiecej nie podaja. Król nie wywdiiecxyl sie, ksiecia, gdyi w г. 1366 w tranzakeyi z ksiaiçty lilewskiemi, Alexandrowi zostawil tylko cieié lierai wlodiimierakiej z miasteczkiem Oleskiem i to pomiedsy posiadfoidami dwóch jego najwiekssych wrogów, gdyi innym dal wiecej; ksiaie, jednak poanatnl w wiernoici, awaiajac siq tylko za prostego xawiadowee, tej ziemi. W roko 1370 pojechaf do Krakows na pogrzeb króla, zostawiwszy na zalodze we Wfodiimierzo Pietrassa Tarskiego Iqczycanina, bo se wszystkiemi Polakarai cin gle byl dobrze; zaraz Kiejstat i Labart najmocniejssy ten zamek na ziemi wofyAskiej oblegli. Sam król zbodowaf go z cegly i z kamienia. Gdy Turski nikesemnie aie, poddaf, ksifieta s ziemif zrównali zamek tak, ie kamien na kamieniu'niepozoataf. Zdaje siq, ie jai odiad Alexander do Wlodiimierza nie powrócif, ale sa ab ly, ie za wola Olgierda po ámierci wszystkich brad powtórnie rzadsil Podolera. Smotrycz byl wtedy atolicf ksiecia, który polegl sapewne w bojach z Ta tarami na Podóla. Pochowany w koáciele Dominikanów w Smotryczo, który tam ífundowal. Nadawal ma róine granta i mlyny jesseze w r. 1375, chnescijanin obrxadkn raskiego, jsk z tego widaé, prsed ¿mierda prsesztdf na fono koácioía rsymskiego. Przywilej ów wydrukowa! Prseidxiecki w dxiele : Podóle, VVolyh i t. d., 1. 1. atalaje aie w nim dobrze atan pierwiastkowy Podóla malo jesxcze

398

Alexander Korjatowlcs — Alexander Wigunt

zaludnionego a przygniecionego ciagla obawf jarzma od Tatarów. Za Olgierda jeszcze rzadxil, za Witolda jai go niewidad. Jul. B. Alexander OlolkO, ayn Wlodzimierxa ksiçcia kijowskiego, wnok Olgierda. Dowodzif pólkami kijowskiemi pod Witoldem, na wojnie z Wasilem kniaziem moskiewgkitn, którego na Litwe pobudzil áwidrygielio w г. 1408 i pustoszyl wtedy liemie moskiewskie. Po ámierci Witolda sluiyl áwidrygielle i nalezal do pokoju podpisanego z Krzyiakami w Chrystmemlu (w Czerwca 1431 roku). Gdy Swidrygieífo wywoíal spisek przeciwko sobie, wszedl i Alexander w xmowç. Litwa ehdafa go mied wtedy na wielkiém ksiçztwie, ale wzial je prxecie szczesliwaxy Zygmant Kiejslutowicx, zUd ponía wojoa domowa. Olelko siedzial na Kopylo i Síucka, kiedy ojea wyzuto x Kijowa, poszedl tant na niego Zygmant, zone, i dwóeh jego synów wzial do niewoli a x posiadfoáci wyzul. Pozorera do lego bylo, ie niby Olelko ze áwidrygieífa razem sprzysiagl sie na wielkie ksiçztwo. Ksiaiç wiçziony byl w Kiernowie, zona zaá jego i dzieci w Ucianie. Wyszedl x wiçzienia dopiero po ámierci Zygmanta w r. 1440, i wtedy xnown Lilwa jego «amego lub którego x synów Olelka cheiafa podnosid na wielkie ksiçztwo. Ale przyjechal Kazimierz brat królewski w roku 1440, n którego ciaglem naprzykrzaniem siç tyle Olelko wymógf za protekcyja panów litewskich, ie ksiçztwo kijowskie, z którego ojeiee ustapil, na nowo olrzymal. Posiadal je jai w Lutym 1443 roku, jak áwiadczy przywilej króla Wladyslawa, który mu podarowal krzyi zloty x drogiemi kamieniami i smoka xe srebra. Prxywilej ten jest u Rzyszczewskiego (II, 886). Prxesiedxial w Kijowie ai do ámierci. Znajdowaf siç w Wilnie raxem x innemi ksiaiety na elekcyi metropolity kijowskiego Jonasza z Míoskwy, jui za panowania Kazimierza JagieUoácsyka. Jonasz ten posylal do ksiçcia, iony je go i dzieci mnicha z prosba, ieby siç nie trxymali Grzegorxa nastçpcy kardynaTa Izydora na metropolijç kijowska, ale jego. Zona ta ksiçiniczka Nastazyja, (Anaataxyja) byfa córka Wasila Moskiewskiego i Zofii córki Witoldowej, siostra xaJ Wasila Slepego. Syn ich Siemion Alesxkowicx, jak go xwa kroniki ruskie, byl w Ma skwie w roku 1451 u babki swojej, Zofii (Karamzin), drugi syn Michal. Posxli od tego Olelka ksiaiçta Olelkowicze, najprzód na Kijowie a potem na Slucku. W roku 1455 albowiem kiedy ojciec umarl, dwaj ci synowie spierali siç о podzial ksiçztwa kijowskiego, wtenezas król dekretem swym Siemionowi dal Kijów, Michalowi Sluck i Kopyl. Po smierci zaí Siemiona dzieci jego ostatecznie osadzil na Slucku. Jul. В. Alexander NarymnntOWloS, syn Narymunta, wnuk Giedymina, w r. 1338 znajdowal siç w Orzechowie, jednym x grodów nadanych przex Nowogrodzian ojcu jego Naryrauntowi, jako namiestnik: wresxcie kazal mu ztaratad ojciec wyjechaó. Przodkiem byl ksiaiat Roiynskich, wsxystko dxielnych wojowników osiadlych na Ukrainie i w Litwie. To wysledxi! Okolski x ksiag cerkiewnych i grodzkich. Dzieje zreszta o tym ksiaiçciu xupelnie milexa. Jul. В. Alexander, ksiaiç Polocki. Wspomina o nim kronika pskowtka, ie w r. 1374 x Pskowianami wyrusxy! pod warowne miasto NeuAaten w Inflantach, lecx go tu Krzyiacy roxbili. Alexander Wlgnnt, rodxony brat a najmlodszy Wladyslawa Jagielly, syn Olgierda. Byl z królem w Krakowie w r. 1386 i razem x nim chrzest przyjal. Oienil siç nastçpnie z Jadwigq córka Wladyslawa Opolskiego, x którym jai w Lipcu 13S6 r. xawieral о to tranxakcyje w Krakowie. Wigunt byl po chrxcie ksieciem kiernowskira na Litwie, i pod tym tytalem wystçpaje w dyplomatach. Hold królowi wykonal 3 Maja 1388 r. W hîstoryi wojennej Litwy takie wystçpuje Wigunt. Ucieral siç obok Skirgiefly w r. 1388 we Wrzeániu z Krzyiakami

Alexander Wigant — Alexander ks. nusowleckl

399

nad Wilija i Niewiaia i odparf nieprzyjaciela oblegajacego Wissewalde. Znajdowal щ potém x ramienia królewskiego na zjeidzie s Krzyiakami o pokój na wyspie wislanej pomiçdzy Solcem a Czarnowem (w Maja 1389), ale lam nieprzyszio do sprawy, oznacsono tylko termin aowego zjazdo w Neidenbnrgu. Przywilej ten znajdaje sie. n Rzysiciewskiego. Póíniejsze tranzakcyje Wigunla i ksiçciem Wladyslawem Opolskim, pocbodz} i r. 1390. Opolaki na posag wtedy cor ee wyznaczal raiasto Wiadysiaw оrax ziemie tocznowsk; í bydgoska, za zgoda róinych krewnych iweich i króla Jagieiiy. Sf trzy dyplonfata wydane w tym cela n Riysiciewskiego; sprawa ta posagowa wlokia sie, priez piçd miesiçcy, zaczçta w Stycznin, ukonczyia sie, w Maja. Za wojny z Wallenrodem w r. 1391 ksiaie, lostal w Litwie za rada Oleinickiego i staraî sie, nisiciyé zamki krzyzackie áwieio zbndowane na lierai litewskiej, lecz to aie nie adato. Kowno pnycisnaf do tyla, le mato со brakowafo do wziecia, ale priez mecierpliwoáó odstapii i stracil pore. Król najwiecej ze swoich brací kochaí Wignnta, itad osadiil go na wielkorzadztwie litewskiém, na którera ksiaie, jednak niedlugo siedziaf. Umarf beipotomnyra w r. 1392. Powiadaja, ie od trucizny, która ma zadai jeden i domowników/podejrzenie beziasadne padalo na Witolda, któremu przez ámieréjego otwierai aie. wakana na tron wielkoksiaiçcy; pochowany Wigunt w koádele katedralnyra wilenskim. Jul. В. Alexander, ksiaie. mazowiecki, ayn Ziemowita panujacego na Piocku, GoBtynia, Sochaciewie, Rawie, Plousku i czeáci ziemi wiskiej, i Alexandry Olgierdówny, rodionej siostry Wiad. Jagielfy. Królowi wojowi mtody ksiaie, byi winien pierwsie kroki na awiecie. Podany byi albowiera przez niego w r. 1412 na kaod y data do biskupstwa poznañskiego, po íraierci Piotra Wiiza, ale nie utrzymai sie. przeciw Jçdrzejowi z Gosiawic. Posiukal wiec aobie loin za granica, gdzie byi siciçiliwszy na dworza azwagra Ernesta Zelaanego ksiçcia rakuskiego, który sie, wlainie podówczas oienif z Cymbarka jego siostra rodiona w Krakow!e, w pociatkach roku 1412. W r. 1417 ksiaie, cheiaf byé udarowany w akademii krakowskiej iiiifijlaml naukowemi na wzór prymasa Traby i udarowany niemi iostal, skoro póíniej w r. 1422 byi nawet rektorem akademii a w kapitale gnieínieóskiej proboszczem metropolitalnym. W r. 1424 znajdowal sie, w Krakowie na koronaeyi Sonki, czwartej iony Jagieiiy. W r. 1426 dzielió cheiai sie; spadkiera po ojea z Heina bardio rodiina, ale nie nié dostai i powoda, ie sie jai wylacxnie poswiçcii stanowi dachownemn. Byi jui wtedy biakapem Irydenckim. W sporze Eugenijasza IV z Felixens V, obranym przez sobor bazylejeki, ksiaie, przyjal atroné Felixa, który go zaraz mianowal kardynaiem w r. 1440 i wyprawil w poselstwie do Polski, aby króla sklonil do oswiadezenia sie. przeciw Eagenijaszowi. W r. 1441—2 posiowai ksiaie, razem i do Niemiec. Kapilnfa krakowska i akademija uznawaiy Felixa, ale król sie. waba?, bo okolo niego krecil sie. dobrze poseí Eugenijasza, kardynaf Juljan Cesarini. Wuj cesarza Fryderyka 111 a brat cioteczny króla Polskiego, mi ai ksiaie waine stanowisko, aie kiedy go aiuchano obojetnie, z niezem odjechai i Felix potém musiai zioiyó papieitwo. Wtedy Fryderyk III dal ksiçcia probostwo àwiçtego Siczepana w Wiednia, gdy jeszcze podówczas w ténu mieácie biskupów dyecezyjainych nie byio. Alexander byi tutaj siódmym proboszczem, aie zarzadza! parafija nie osobiácie, tylko przez wikaryjusza namiestnika. Mial jeszcze ksiaie. inné beneGcyja w Niemczech, byf patryjarchf akwilejskim i administratorem biskiips'.wa w Chu», w Szwajcaryi. Aie daty wielu tych beneficyjów, kiedy je objai, dittfd pewnej nie mamy. Jest w aktach kapituly krakowskiéj bulla do Zbigniewa Olerfnickiego z dn a б Kwietnia 1443 г., w której sie kaifiç poleca biskupowi, jako légat koscioia powsze

400

Alexander кв. МмиИиМ — Monier Jagielleáoiyk

chnego i draga z dnia 10 Kwietnia tegoi roku, w której sie. przedfuia jeune na rok jeden wfadta légala, aadana popriednio w roku 1442 Zbignfewowi praet sobór bazylejski i atad domysf, ie ksiaiç nawet aie dojeehaf do Polskl za pierwsza raza; przedfuienie to legacy! nie ma jednak, saatrzeiono to w bulli, uwfaezac* prawom ksiaiçcia Alexandra, w którego rçce kaiaf nawet Zbigniew wykonaé przyziege. na ewoj| doatojooM. Aie najprçdsej i Zbigniew nie aobie nie robil a rozkazów aoboru i ksiaie tytufem nie sai godnoáeif sie, cieszyf. Tyluf jego kardynalski, byf iwiçtego Wawrzynca in Oamaao. Umarf ksifie w r. 1444. Sf poezlaki ie w Wiedniu. Nagrobêk ma do dzli dnia tamze w koieiele iwiçtego Szczepana, wypisuje go caftiem w dziele awojém Kulczycki o Pamiqtkach Wiednia. Zreazta íladów piáraieanyeh iadnych nie ma w Wiedniu о kaieciu Alexan drie, ktory ai do ¿mierci tyluf kardynafa nosif, ehociai Felixa V policiono w rzad anty-papieiy. Jul. В. Alexander JanêwiOl, «MU ksiaiç twerski, iyn Jana Michafowicza twerskiego, aiestrzan Witolda wielkiego keifiçeia litewakiego, wstapif na tron ksiaiçcy po iroierci ojea swego 1 Maja 1438 roku i wkrótee umarf od zarazy graaujçcej podówczaa. Alexander Jaglellonoiyk, ezwarty z kolei ayn Kazimierza JagielloAczyka i Elíbiely Rakuskiej, eórki cesaría rzymakiego Albreehta, wnuk Wfadysfawa Jagiefly, narodaM аЦ w Krakowie 5 Paidziernlka 1460 r. Obrany na wielkie kale.atwo litewskie w Wilnie, po ¿mierci ojea przeciw Siemionowi Olelkowiczowi synowi Michafa ksieeia sfuckiego w r. 1492. Jednoeseinie na aejmie piolrkowskim i w Koronie podniosfy sie, gfosy za Alexandrem, día tém ailniejazego utrzymania Litwy s Polska, ale Olbracht prsewaiyf. Po ímierci dopiero brata, królem polskim wybrany w Piotrkowie 19 Sierpnia i koronowany w Krakowie, priez rodzonego brata kardynafa prymasa i biakupa krakowskiego, Fryderjka JagielloAczyka 12 Grudnia 1501 roku. Umarf w Wilnie 19 Sierpnia 1506 roku we ¿rodé, o czwartej godzinie w nocy. Hiaf wzrost aredni, twarz pociagff, wfoay czarniawe, w plecach byf azeroki. Czeratwych aif, mówif malo 1 bawif aie, najwiecej afuchaniem gfoánej muzyki. Lubif tei wielce ludzi rycerakich, hojnymi byli wazyscy Jagiellonowie, ale król ten przewyzszyf wszystkich braci i przodków pod tym wzgledem, bo za rozkosz sobie miaf gdy со komu darowaf. Przemarnotrawif tei dochody atofu królewskiego do tego atopnin, ie królowi prawie nie nie zoUafo. Nie posiadaf tei zdolnoici i fatwo daf siç kierowaé, со potém kaiçstwa lilewakiemu na bardzo zfe wyazfo. Najwiecej po rycerakich ludziach mieli u niego faski dworzanie, apiewacy i muzykanci; w ich towarzyatwie czaa trawif, koteryjnemi widzeniaml aie. uwodzae. Erazm Ciofek biakup pfocki, acz nieazlachcic, ie królowi byf mify, atanaf na znakomitym stopniu w Koronie. Jako kaiaie. litewski, po Witoldzie byf Alexandrem II, jako król polaki, Alexandrem I, panowaf w Litwie lat 14, w Koroni e lat 4 i miesiçey 8. Miaf zas* wieku awego lat 46. Zona jego Helena moakiewska (ob.), eorüa Iwana Wasilewicza wielkiego ksiçcia zajlubiona w roku 1495; wdowa od 1506 roku; dzieci nie mieli z sobf ia dnych. — Alexander wbrew unii z Poiska zaaiadf na wielkoksiaie.cym tronie litewakim, gdy na mocy aojaasów, Litwa aama nie powinna byfa wybieraé kslaaat día aiebie, ale poazfa tutaj za proiba króla Kazimierza, ufajac w godnoid i dzielnoif?, кtora pokazywaf po aobie mfodszy królewicz. Biakap litewaki Tabor udxielif mu wedfug atarodawnego zwyezaju bfogoefawieñatwa i napominania paaterakiego, a Litawor Chreptowicz marazafek litewaki, podajac królewiczowi miecs gofy w mowie uroczyatej, prosif, abyrzadzif i sadzif Litwç prawem nie wfoakiem, które jest obfudne, ani czeskim ani niemieckim obyczajem, ale prawdziwym li

thnwÊ* lijliMiimjb

401

tewskim i Witoldowya prsykladem i prawem. Alezander nieszcxeiliwie paaowal día codziennyeh wojea i groinemi w okofo aieprsyjaciolmi. Aie najwiçcej dala mo aie. we inaki Moskwa, która wytrwale a aystematyesnie ehjgle вЦ dalej porawala w demie raskie. Za Moskwa tili ва Litwç jej sprxymiersency Mengli Gerej han krymski i Stefan hospedar woloaki; jeden i dragi eiagle napastowali i pastosiyli aiesscxe,diwa Litwç, nierai bao nawet pod samo Wilno roipasxcsal swoje sagoay. Najwiecej jednak cierpialo pograniese wachodaie, tntaj bowiem wojna ani na chwile, jedna .nienstawala, Iwan ras wras sdobywal nowe miastecska i do siedemdzieaigt ich sabrai jai Litwie. Cbcial Alexander ratowaé aie. to prsymiersem wieesném s Iwaaem, to nufienstwem s jego córka Helena, i samíast pomódx sobie, jcixcse wiecej sasskodsif. Dotad albowiem powodami do wojny byfy wsajemne na siebie najasdy drobnyeh ksiaiat pogranicxnych podleglych Li twie i ktoskwie, samysly polskie wsgledem Wolossesysny, tytolowanie Iwana nie earem ale po prostn wielkim ksieciem, odmawiaaie ma laníago tytalu, który so bie od niedawna prsybral, pana Wsseeh Rosi i t. d. leras sai podejrsenia, se Alexander nawraea tone, ie jej nie daje wolnego wysnania wiary i t. d. Chwilke. byl tylko pokój na tém pogranicsn, to jest kiedy posfowie Htewsey sawaiii traktat w Moskwie 5 Latego 1494, w ikutek którego Alexander poslabil Helene,. Ale niedlugo potéra rozpalila aie. draga wojna sapalezywssa, która napróino Helena Iistami swojemi doojcaodsanaésiçstarala. Alexandertedynietylko posaga po ionie swojej nie wsial, ale róine klopoty. Litwa dotad aparta i saroanmlafa w adsielnoict swojej, coras wiecej prsekonywaó si; sacsynala, ie li tylko ácisly swi|sek s Korona, mole sabespiecsyé jej etloíé i niepodlegloió; widsiala ie wlasnemi-silami siej nieoprse i atad jej pocifg, jej vúloié do Pobki, która dotad sama jedna pamiçtala o nnii. Prxystapila do tego obawa od Torek, najasdy czçetsze tatarakie i wspomaieniewielkichatrat, jakichjai w bojn od Moskwy dosnala. W istocie nastapifo nowe satwierdsenie nnii na sejmie wileáskim dais 25 Lipca 1499 rokn. Powiedsiano tarn, ie nadal ksüjie litewaki wybieranym nie bedsie bes wiadomoici i sgody panów koronnycb, którsy maja byó weswani na elekcyjej nawsajem tei zareezono Litwie, ie panowie koronni bes niej nie prsyst§pia do wyborn nowego króía. Wyszlo to na dobre Litwie, bogdy w ciago naatçpaej wojny s Moskwa, snakomity hetmán ksiaie. Konatanty Ostrogski dostal aie. w niewole. po niesscsçiliwej bitwie nad rseka Wiedrosxa, przybiegfa sans Polska s Janem Karakowskim nn pomoc Litwie, wstrsymywaó swyciçski pochód ktoskwy. Bitwç te. stocsyl ksigie Ostrogski 14 Lipca 1500 roka nie dochodzac Dorobobaia sa Jelna joi, w krajo' amoleñskim. Sam wóds, dalej Grsegors Stanisiawowics Oicik, Litawor Chreptowies marssalek, Mikofaj Jurgiewics Hlebowics, Mikolaj Zienowics i wielo innyck panów, doataio aiç w moc zwyeiezcy. Prawda, ie ksiaie, Konstanty sam sobie byl winien,gdy s póleswarta tyaifcem Litwy, udersyl na 40,000 samej konnej Moskwy krom piessych, akad jak powiada Stryjkowski „dziwowala aiç Moskwa tak wielkiemn mestwo litewakiema. Alexander sacifgnawasy nowe wojska w Polsce, krom Wçgrsech i Niemczech obwarowaf Witebsk, Pofoek, Orsse. i Smolensk. Poslal posHki temo ostatniemo miasta, którego bronila saloga s nadswycsajném mestwem. Wtedy to prsyjfl poselstwo Alexander od Ssaebmata (ob.) baña slotej hordy, który obiecywaf Polsce i Litwie pomoc prseciw Moskwie i Tatarom krymskim. Wyprawif saras do hordy sa Wofgç Mikolaja Chaleckiego, meta bieglego w jçsyka Utarakim s obietnica wyplacenia hanowi 30,000 si., futer i sokna, aby sie. tylko stawil aa slowie. W zamiary te wchodxü i król polaki, ale nastçpne wypadki pokasaly, ie sla byla radiaba. Tej potrsebie nnii która aie, coras wiçcej wsmacaiala nowemi kleakami, byly powodem uchwaly mielnickie i d. 11 Cserwca ÏNCtKLOfKnrJA ТОП I. 26

402

Alexander Jaglelloàcxyk

1501 гокп, na mocy których, Polska z Litwa polaczone wspólnie, a dobrowolnie pod jedném berlem króla wybieraé sie, majacego na przyszlosé w Krakowie, stanowiö byly powinny jedeu naród z jedna шопеta, i odtad wspólnie dzielié mialy i soba wszelkie szczeicie i nieszczçicie. Pokazala siç ssczerosó tych wzajemnych obietnic zaraz w kilka miesiçcy potém, w skntkn smierci Jana Olbrachta. Obiór Alexandra na króla nie doxnaf wielkiego oporu, inne stronnictwa Wladyslawa wçgierskiego i Zygmunta szlazkiego musialy ustapié, do czego najwiçcej аЦ przyloiyli panowie litewscy, królowa matka Elzbieta i postawa samego Alexandra, który pokazywal gotowoáé upomnieé siç w razie potrzeby o tron nawet orçicm. Wyslane do króla poselstwo zastalo go w Brzeáciu Litewskim na czele panów koronnych, jeidzíl tarn Jedrzej z Boryszewic arcybiskop lwowski. Po koronacyi swojej (Heleny nie koronowano), pospieszyl król zaraz do Litwy, gdzie obecnosé jego byla potrzebna, w Polsce zas rzady najwyisze z prawami majestata oddal bratu swojemu Fryderykowi, który stal podówczas na czele duchowieñstwa polskiego jako kardynal ksiaie, prymas i biskup krakowski. Nie zawiódl sie król na bracie, który aczkolwiek bardzo wolnego byl zycia, umiaí zajaé naleiycie obowiazkami dostojnego sv.ojego stanowiska, chociai koronacyje przeiyl nie wiele. Tatarzy kryroscy najechali Polske ai pod Sandomierz w czasie nieobecnosci królewskiej; nigdy jeszcze tak glçboko nie posuwali swoich zagonów, pierwsze tylko bordy mongolskie w XIII wieku paitoszyly te okolice. Fryderyk wyslal ргхеciwko najezdzcom slaiebnych dworskicli ludzi i nakazal pospolite ruszenie, ale wszystko to bylo jai zapóíno, najazd eplynal bezkarnie i jedynie tylko dworzanin Fryderyka, Wapowski, odznaezyl sie cokolwiek pod Pacanowem. Jednoczeinie Stefan Woloski najechaf i zawojowal Pokucie. Alexander szczeiliwszy byl za to na Litwie z Iwanem. Przymierze z nim albowiem do szesciu lat staaelo w r. 1503, jeñcy wojenni z obu stron otrzymali wolnosé, ale ziemie na Litwie zdobyte, Mcensk, Sierpiejsk, Bransk, Doroboboi i Putywl zostafy przy Moskwie. Zaspokoiwszy sie, z tesciém, król zwrócil uwagç na Mazowsze. Umarf ksiaie, Konrad a wedfug dawniejszej ngody lubelskiej, cale Hazowsze w takiém zdarzenia mialo byó wcielone do Korony, ale wdowa po ksiçciu Anna Radziwillówna i stany mazowieckie wyjednaly sobie na sejmie piotrkowskim w r. 1504 laskç królewska, ie ksiçstwo zachowuj ас udzielnosó, jeszcze raz ponió w podzial pomiçdzy maloletnich synów Honrada i po ich nawet bezpotomném zejsciu mialo spadaó na siostry ai docbwili, póki Anna nieopatrzyksiçiniczkomstosownego posagu. Zwrócono nastepnieu wage, na zawojowane Pokucie. Wyslane wojsko do Woloch, przymnsilo hospedara ie z tej ziemi ustapil, ale nie bylo czétn zaplació ioínierza, wojsko rzucüo siç hurmem na dobra dochowne i porzadnie je obdzieralo. Król tymczasem podróiowal po Prussiech pobkich, gdzie od miast odbieral hold i przysiege, na wiernoáé. Míala jeszcze i drugi cel owa podrói królewska. Fryderyk saski wielki mistrz krzyiacki zwlóczyl ciagle spelnienie swojej powinnoáci wzglçdem Polski, do której byl zobowiazany traktatem torunskim z r. 1466, Janowi Olbrachtowi i jen nie chcial zloiyc holdu, tak dalece, ie ai król bral sie. do pogróiek. Stanawszy w Halborgu, Alexander wzywal do siebie wiekiego mistrza, który poprzednio jui, niby to niedomyálajac siç о со królowi chodzi, wyjechal do Niem.ec. Sprawa pruska zatém z dnia na dzieú sie odwlekaía bez konca. Król odbywal nastçpnie sejm w Radomiu i na ni m sadzil sprawç Szachmata, dawniej hana hordy zlotej, który z calym taborem swojego narodu przyciagnal na pomoc Polsce na poste kijowskiepola i na nich napaduiety znienacka, przez Mengli Gireja. stracil wszystko i stal siç wygnancem. W Radomiu, dckad król sciagnal z Lit» y wiçzionego za to poprzednio Szachmata, ie chcial uciekaé do sultana

Alexander Jagtelloncsyk ¡ odgraial sie na Polske, raiala riecz pospolita nadki widok. Potomek hanów, со pried wieki trzasalí caía wschodnio-pólnocna Europa wymawiaf teraz publicante królowi, ie uludzony próinemi obietnicami pomocy prieciw Talarom krymskim, poswiecií wszystko Polsce ¡ Litwie, a za to ¿adnej nie odniósf wdziecznosci. Oatre zarzuty Szachmata obrazily stany, przezto pogorszyf eobie sprawe. Mówiono mn, ze sam sobie winien, ie niepotrzebnie cías trawif na stepach, ie pograniczn polskiemu uní w poczatkach panowania Alexandra byl uciaiUwym, ie rady koronnej wzgledem wkroczenia na Rui nie usfuchaf. Prosit Szachmat, ieby mn pozwolono wracac do domn. Nie poiwolono przez obawe zemsty, brat tylko haftski mógf jechaó do nord y i wojska gromadiié i krymskich zaczepié, a wtedy Polska obiecywafa mu pomoc i Szachmat miaf by¿ nwolniony, tymczasem Troki wyinaciono mu na roieszkanie. Gdy to sie dziaío, jednoczesnie dwa poselstwa przybyíy, a kaide i przeciwnemí proibami, jedno od Tataróvr nohajskich prosilo 0 wolnoié Szachmata, dragie od MengU Gireja, który obiecywaí Polsce i Litwie pokój sa niewolç Szachmata. Gdy rady koronne nie wiedza jak sobie maja postapié, han znalarf sposobnosé i uszedí i nahajcami, ale zíapany i osadsony w Kownie, gdiie umarl niedfugo. Roiialony przepowiedziaf, ie Mengli Girej sfowa nie dotrsyma i ziicifa sie ta wróiba со do sfowa. Mimo rozejmu szescioletniego z Moskwa, radzié sobie król nie umiaf. Zanadto dowierzaf kniaiiowi Gliáskiemo, który pochodi|c i krwi Rnryka stanaí na cíele stronnictwa mskiego na Li twie, i chciaf sdaje sie po s'mierci Alexandra wydrzeó Jagiellonom priynajmniej Rui i oglosié sie sie niepodlegfym wíadzca od Litwy. Byf to czíowiek zdolny, przewrotny i uczony na swój wíek, znat Europç i róine dwory, podróiowaf albowiem wiele i umiaí prowadzié wojnç, ciego nawet zioiyl dowody we Wíoszech, w Hisspanii, na dworze cesaría Maxymiljana. Mimo niesnoinej pychy, mia( przyjaciót. Król ilepo dawaf .mn sie, powodowaó i ras o mato со nieporóinií sie día niego z cafa Litwa która driafa prsed Glii'iskim. lekajac siç jakiego na swoja wolnosó i prawa zamachu. Najwieksza pafajac nienawiscia día Jana Zabrsesiáskiego tyle wyraógt n króla, ie pann temn województwo trockie odjeto. Nie dosyé na tém, król nprzedzony z podmowy Gliúskiego raz na sejmie brzeskim cbcia< scinaé panów litewskich,niby to niespokojnych i bnntowników. Sadzif GUéski, ie przez to fatwo siç pozbçdzie osobistych swoich nieprzyjacióf, ie zïamie atanowczo ich opór, który stawili bezprawin. Ale czuwafa nad królem Polska 1 odwrócüa cios ten przez kanclerza ksiedza fcaskiego. Znakomita tç przysíugq día wspólnej ojczyzny, ¿aski powiekszyí jesscie przez spisanie praw i statntów koronnych. Król postanowií spefnié to, ciego nie zdaiyf zrobié ojciec i brat, to jest, chciaf nadaó narodowi jedna ksieg praw, jeden kodex sebrany systematycznie, wiec í,aski pod jego beríem spsjaf w jedno statuta: wislicki i wszystkie jagielloñskie, prsyinawal moc obowiaznjaca swyczajom miejscowym, nowemi postanowieniami dopefniaf ogólnego prawodawstwa. Wreszcie sejm radomski w r. 1505 zbiorowi fcaskiego nadaf moc obowiaznjaca wKoronie, ogíaszajac równiei za kardynalne prawo nowa zasade., ie bes wspólnego poroznmienia щ króla, wielkoradzców i posfów, iadna uchwafa stanaó nie moie. Na csele tego zbioru praw, wydrukowal fcaski pieáft narodowa o Bogarodsicy s. Wojciecha. Dragi sejm jeszcze odbywat siç tegoi rokn 1505 w Lnblinie jai na zime, i na aim byl spór miçdiy iwieckiemi a dachownemi pany okofo porzadku siedzenia w senacie.chcieliswieccy zajad bok jeden królewski a bisknpom sostawiali drngi, i domagali siç tei, by dnchowni wyprawç pospolita wojenna odprawowali в dochodów awych koscielnych, ale siç to im jedno i dragie niendalo. Uchwalona tei przeciw Wofossy wojna, gdy Bogdan eyn Stefane ras wras siç buntowaí prseciwko

404

Alexander Jagieloóoiyk — Alexander Karol Waia

Police, ai obiecano ma „chiopa sproánemu i jednookiemu krôlewnç Elibiete, siostre królewska w mafienstwo, i nspokoif sie od cusa, chociaz prawda po krótklej wojnie w której dwaj Strnsiowie, Szczesny i Jurek polegli. Za cfoienie hoídu i przyjçcie wiary rzymskiej miafa byé hospodarowi dana królewna, aie nim do tego priyszío, król sfabowity, gdy ciagle sapadal na xdrowia, pojeohat do Wiloa i tam cieiko mowu zachorzaf. Sprowadxono sfawnego naówczas lekarza „abo raduiej matacía," Baliiskiego jak mówi Bielski. Ten podobno w zmowie i Glióskim, przyrzadxif królowi wanaç x xióf rótnych, nad któremi naparxal go i polecif pana pió wina jak najmocniejsxe. Król xapefnie apadf na siîach, ai ksiadz fcaski widzac ie île, bafamota kauf uwiexié, ale Balinski uciekï ■a sprawa Glinskiego, a tymcxasem na Szlazk posfano po królewicu Zygmunta. Wtém Tatarzy przekopscy wpadli do Litwy na fupieie, król па ¿miertelném jai loin nakaxaje pospolile rasxenie, i naczelne dowódstwo w bojn oddaje Glinskiemu, który w 7000 koni zniósf do szczeta kosx tatarski pod Kleckiem. Wiadomoíé ta dosz'a do Wilna jni konajaeego króla, straeiwsxy mow;, rece sfoiyf i xaplakaf, niema radoicia Boga ха nvycieitwo dziçkajac. Potém irncií x siebie nakrycie a podajac kaidema reke па poiegnanie, iycie skoúczy!. Smieré jego poprzedzify znaki na siebie, kometa i kula okragfa ognista bardxo jasna, jednej nocy spadta x obíoków na wieie krakowska, tak prxynajmniej opowiada Bielski. Do tego króla ta sie jeszexe wiaie pamiatka, ie wielkie poniósf nakfady w wysxakiwaniu srebra na Krepaku, lecx chociai xnalexiono krusxec, nie wrócifo sie. x niego nawet xa naklad i prace. Po smierci pana,spór powstaf pomiedzy Korona i Litwa okoto pogrzebn. fcaski chcial ciafo odwiesó do Krakowa wcdfag starodawnego xwyczaja, i ie o to król ваш prosit. Litwa zas cbciafa pana pochowaé u siebie w Wilnie przy bracie Kaximierzn, wedle jakich samolubnych powodów, ale obawiano sie Gliúskiego, ieby w nieobecnosci tychxoby jechali xa ciafem do Krakowa, ksiaze nadety áwieia sfawa dawnych xamiarów nie przywiód? do skutku. Roztrxygnaf spór królewiczZygmant, który jai po smierci bra ta przyjechafdo Wilna. Pochowany byí tedy Alexander na zamku wileñskira w kosciele i. Stani slaus, obokKazimierxabrata, WitoldaiSwidrygieUy, jedynykróIPolskieo w Wil nie spoczal.—Za jego panowania Juljusz II, papiei w r. 1506, poxwolif pieczetarxom dochownym sadzié sprawy na gardlo, zniósl swyczaj dawny w Polsce wstrxymywania sie we s'rody od miesnych potraw. Stanaf tei xa Alexandra urxad nowy, sekretarzów wielWich día dacbownych wyfaczny. fcotrostwo byfo wielkie, rozbijafa sxlachta po drogach, xa со potém xdejmowano im glowy podczas sejmów, a nawet kobiety pusxcxafy aie w ten niebexpiecxny axard. Rusinowska, со dowodzifa banda roxbójników, powieszono w odxieiy mçzkiej w jakiej ja ziapano w bótach, x ostrogami i x mieczem. — Co sie tycxy literatury i uczonych mçiów, jacy iyli xa panowania Alexandra, tych tradno byíoby wylicxaó, gdyi wszyscy iyli razem i xa Kaximierza Jagielloncxyka i za Jana Olbrachta. Do jego osoby najwiecej sie wiaie wsporanienie Erazma Ciofka, Wojciecha Bradzewa professora astronomii w Krakowie, a nanciyciela Kopernika, gdy potém Jan Olbracht posfal go bratu na Litwe jako sekretarza, i w Litwie Brudzewski umarí. Dalej wspomnielismy jai o baskim, trzeba wspomniec o Svvietopefku Fiólo, który pierwsze sfowiaiiskie druki zaprowadzif w Krakowie w r. 1491. Akademija krakowska szczyci fa sie wzgledami tego króla, nada! jej dochody z jednej kanonii prxemyslskiej. Wilno znakomicie wxnioslo sie i powiçkszyio. Ale najglówniejsze slady tego panowania zostafy w dxiafaniach prawodawcxych, krótkie ale pod tym wzgledem jedno к najwainiejsxych byto. Jul, В. Alexander Karol Wasa, królewic pohki i szwedzki, syn najmfodszy Zy

Alexander Karol Wan

405

gmunta III i Konstancyi Aostryjaczki, orodzif si? w Warnawie 4 Listopada 1614 roku. Wpisany do bractwa Aniofów Stróiów w Ciestochowie, raiem i braémi w r. 1626. By? w Warszawie prty ámierci ojea i trzymal nad n¡m gromnice; te stamenten! wtedy otraymaf korone moíkiewska, dziediiczny klejnot pierworodnych synów królów szwedzkich i aajmoiejsza czeáé ruchomosci królewskiej, tak przynajmniej twierdsi obecoy przytem wszystkiém kanelerz Iitewski RadsiwiM. Królewicz chorowaf wtedy ze imartwieaia. Byl potém na pogrzebie i na koronacyi brata Wladysfawa IV w Krakowie, gdzie na sejmie obiecano ma starostwo soleckie; razem t królem odwiedzil Czestochowe, w powrocie do Warezawy. Wfadysíaw IV byí wielce do niego prsywiasany, ile ¿e na tym brade najwiecej w razie gdyby »am umarí bezdzietnie. I Piasecki to leinaje, it w króswietnie Mysiezafy zarody znakomitego meztwa, w czém przed wszystkiemi bracia miaf celowaé. Do tego bystrosé umystu mía? nad lata. Od dzieciñstwa (mówi o nira nagrobek) zdaniem powszechném tak byf wielkich zdolnoáci, ii godzien byf sprawowaé rzady najwiekszego w swiecie króleitwa. Wladysiaw zarai po koronacyi slat brata do cudzych krajów, przydal ma wtedy ia ochmistrza Kretkowskiego, kaiztelana kujawskiego i na „dyrektora drogi," jak wtedy mówiono, Konopackiego, którego spófczesny kanelerz Radziwüf nazywa „zaenym moderatorem obyezajów," równego jema w biegfosci róznych jçzykôw i w doéwíadczeniu natenezas Polska nie miala. W Kwietnin 1633, postanowiona ta podrói, zaczela sie. w Lipcu, gdy królewie i Krakowa na Wieden wyjechal. Kszlafcac tedy mlodosé na naukach, zwiedzaf zagraniezne kraje niemieckie i wtoskie; daí sie w nich poznaé i rada i ezynem, tak mówi zawsze nagrobek. Po roku wedrówek nagle w pierwszych dniach Lipca 1634 powrócií do Warszawy i przyjety jako wdzíeczny gosc. Przyczyna tego byla milosc ojczyzny, w której zanosilo sie. na wieikie rzeezy. Wfadysíaw IV, myslaf albowíem o wojnie z Tnrkami; dowiedziawizy sie, o tém królewie, spieszyf do ojczyzny prosto z Wfoch, ehcae przyjac udziaf w boju. Tymczasem na sejmie sierpniowym omínelo króiewicza starostwo soleckie, z którém sie. król namyslaí doi kilka; pociagaía wprawdzie Wíadyslawa kn Alexaadrowi krew braterska, ale skonczyía si; wszelako na tém, ie król poszedl xa innym afektem i Kasanowskiemn dal starostwo. 13 Wrzesnia wyjechaí z królem do Lwowa, dokad sciagac sie míalo rycerstwo. We Lwowie, opowiada kanelerz Radzi wifí, „mialem audyjencyje. a królewica Alexandra, którego s szczerej ka niema miïosci w niektórych rzeczach napomniafem." Hile przyjaí i dziekowaí sa priestroge, owssem prosif ksieeia, aby to czescíej czynif na jego poprawe. „Zdziwilem sie takiej jego skroranej aatnry dobroci," dodaje kanelerz, „przetom go bardziej pociaI kochaé." I to cecha piekna charaktero. Nad wszelkie spodziewanie siç stanaf pokój z Turkami, со wiele zmartwiio nie tylko króla ale i naszego królewica. Od Jana Kazimierza chornjacego we Lwowie zarazil sie na ospe, mimo to nie zwaiajac puseif siç dalej w droge, w której znalazl smiere z nierostropnosci. Król zmartwil siç niezmiernie ta ámierci; brata, która nastapiía 19 Listopada 1634 r. W drodze do Warszawy, niedojeidiajac do stolicy, o dziesieé mil zaledwie od niej, we wsi Wielgie umarí prawie niespodziewanie. Zaczaí ledwie 21-szy rok iyeia; kiedy królowi doniesiono o jego ámierci, zapfakal i rzekf: o! gdybym ja miasto niego umarí!" „Zaprawde. bylo czego zaíowaé, mówi Radziwiíf, tak zacnego, tak poboxnego, skromnego, powainego królewica." Dowiedziaí siç i kanelerz o tém nieszczeiciu z wielkim serca ¿alem, tak ie sam opowiada, jako siç ma wszystko w gorzki piofun albo zóíé obrócilo. Cíalo i Warszawy wyprowadzono do Krakowa 24 Stycznia 1635, pogrzeb odbyí siç 7 Lutego. Królewie Karól Ferdynand, kasztelan kujawaki Kretkowski i wie

406

Alezander Karol Waza — Alexander Sobleskl

lu dworskich znajdowalo sie na tym pogrzebie. Nagrobek postawiono mu w kaplicy Wazów w katedrze krakowskiej, ale na tym nagrobku jako data imierci wyraiony jest mylnie ddei 18-sty Grudnia. (Maczyiiski, Pamiatka z Krakowa, II, 71). Na trumnie zas* w Krakowie w napisie data jest podan; na dzieii 19 Listopada (tamie, str. 84), i tak pisze Radziwitt. Ksiadz Jakób Ostrowski kanonik krakowski, miat kazanie pogrzebowe o królewicu i wydat je pod tytufem: „Wiek imierciq tkrôcotty Alexandra Carola poltkiego y suoedzkiego krôlewica, w Krakowie 1635." Jul. В. Alezander (Sobleskl Benedykt), królewic, syn Jana III, króla polskiego i M.. Kazimiry d'Arquien, mrodiil sie 6 Wrzeánia 1677 roku w Gdansku. Chrzest odbyf sie w JaworowienaRusi; obnedudopeíniaí arcybiskup lwowski Lipski, trzymaf zas królewica do chrztu imieniem Innocentego XI, nuncyjusz polski MarteUi, i dlatego królewic nazwany na drugie imie Benedyktem, bo papiei ów kardynalera bedac to imie nosif. Matka chrzestna byla cesarzowa wdowa, ale w jej zastepstwie wystepowala siostra króleska ksiezna Radziwiííowa z Biafy; ksieinie towarzyszyf poseí rakuski Zierowski. Nadzwyczaj iywy, dowcipny i zdolny, niepospolitej tak dalece urody, ie podróini którzy go widzieli na dworze, nie mogli wyjáé z podziwienia i mówili, ¿e do najpiçkniejszych dzieci w Europie naleiy. Jeden z nich, ksiadz francuzki tak w krótkich siowach opisuje krélewica kiedy mial lat 12: „na wiek swój za wysoki, pleé biafa, twarz nieco podluina, oczy niebieskawe, usta i nos do malowania, rumieniec sliczny, «wlosów szatyn. Zeby tylko mial nie tak biaíe. Ni tlusty, ni chudy, wielce podobny do króla, kochai nauki, po francuzka niedobrze mówif, ctfd to moie nia jego obojçtnoàé dla Francyi." Dumnym sie wydawat królewic na pozór, ale w gruncie serca byl dobry i litosciwy día biednych, umiat sie tak zaá postawié, ie go i lekano liq i szanowano. Lnbil zabawç, ale polaczona z praca; by( te¿ silnie zbudowany. Braí z miíf ochota podaranki, ale sam ich nie dawaf. Zawsze majestatycznie wystçpowai; do posfów zagranicznych którzy go nawiedzali, przemawiaf z dziwna smiaíoácia i przytomnoscia umysla, pokazujac przez to rozum dojrzalszy od wielu, tç sprawiedliwosé oddal mu sekretarz nnncyjusza X. Santa Croce (1690 г.). Ztad jui wtedy nawet mówiono, ¿e jeieli korona ma sie, utrzymaé w rodzinie Sobieskich, Alexander zostanie królem i wszyscy to przyznawali, ze królewic jest ksiaiçciem niepospolitych nadziei. Labili go tei polacy, owszem przepadali za nim, со atra íanle bodlo dumç starszego królewicza Jakóba, zazdrosnego w ogóle wzgledem braci z powodu przyszíych pretensyj do korony. Przychodzilo ztad do bardzo smutnych zajsó na dworze itakraz wrazbywalynoweprzyczyny do nienawisci pomiedzy brada. Так np. w г. 16S9 po zawodzie jakiego Jakób doznal z powodu powtórnego mattenatwa Radziwiflówny, cesarz chcac nfagodsié króla, podawal mu projekt wydania córki swojej, arcyksiçiniczki za Alexandra, dla Jakóba zaá obiecywat kapelusz kardynalski. Oczywista rzecz, ¿e takie projekta torowaiy droge Alexandrowi do tronu, a usuwalyzupelnie Jakóba, który nie chciaf byd kardynatem, ale pragaal przedewszystkiém korony. Drugi raz król chcial Alexandra wziasé z soba na wojnç woloska, a zostawié w domu Jakóba, (w r. 1691). Jakób zly z tego powodu, zniósl sie. naprzód z rezydentem cesarskim Szymonskim, a potém z podskarbim koronnym i oáwiadczyl im, ie gotów jest wydaé manifest na cala Polske, w którym dowiedzie, ie król mlodszego syna przekladajac nad star szego, chce wsadzió go na tron pomimo woli narodowej. Grozi! tei ie natychmiast z ¿ona odjedzie zagranicç gdzie oczy poniosa. Napróine byly przestrogi przyjaciót królewica, trwal tak mocno w swojém przedsiçwzieciu, ie ai król w pochodzie o tych gniewach zawiadomiony, kazal Jakóbowi oswiadczyé, ie moie na

Alexander Sobieskl

407

tychmiast wyjezdiaé dokad siç spodoba, ale ie z soba poniesie prxekleftstwo ojcowskie. Nie zlaraalo i to tarai zuchwalego umyslu, ale go wreszcie inni opamietali; przeprosil ojea a jednakie i tak jeezeze zazdroscif bratu i ¿adal, ieby Alexander nie njmowaí sobie wojska przystçpnoscia i laska, w tym celu nawet wybrai siç do wojska earn, со ojeiee znies6 musial. Znajdowal siç wtej wyprawie podskarbi Matczynski i nachwalió siç nie mógf Alexandra w Meie do biskupa Zainskiego. „Donosze ei, pisal we Wrzesniu, o zdrowin nasiych majestatów, wielkich, srednich i maloleinich, Alexander najmlodszy droga perla, pociecha ojea, milos'cia jest wszystkich, za blogoslawienstwem Boiém wiele rokuje w przyszlosci z latami i do pelnosci chwaly dojrzeje." Ojeiee pieszczotliwie nazywal Ale xandra rainionkiem. Matka z poezatku wiecej kochaía najstarszego syna, ale póíniej wiecej siç przywiazala do Alexandra aniieli do Jakóba, nawet w bezkrólewin po smierci Jana III, myél miaía, zeby Alexandra wbrew pierworodztwo, osadzié na tronie po ojeu. Królewice mlodsi razem siç z soba ciagle przeciw brat« trzymali, razem rozpisywali do panów listy, polecajac siç ich przyjaíni, razem tei nie chcieli nad soba uznaó opieki Jakóba, owszem nznawali ja w osobie kasztelana krakowskiego i wojewody ruskiego; nie chcieli iadnych ukladów Jakóba robionych w imieniu ealej rodziny zatwierdzaó (w Maja 1696), poezém wyjechali do Zóíkwi, dokad im z poezatku wzbroniono przystepn. Tam zjechali siç z matka i podzielili siç skarbami po ojen, do czego znowu Jakób nie naleía!. Jednakie pogodziwszy siç ze starszym synem, matka wyprawifa wtenezas míodszych na piel— grzymke do Francyi. Zostawiwszy w grodzie warszawskim peíoomocnictwo do wszystkich spraw wielu senatofom, wyjechali w poezatku paídziernika. Kiedy obrany by? królem elektor saski, obaj míodsi królewice dosyó i nim wychodzili zgodnie; przywitali go na drodze jadacego z Radomia do Warszawy, w polu pod Warka; Sas grzeeznie ich prxyjaí. Alexandrowi król tkaí jakis urzad koronny; día kaidego innego stanowisko to moglo byézaszczytne,alekrólewicz nie dal sie skusid i kilka razy musiai za to dziçkowaé, jako sa rzeez dla siebie nieprzyzwoita. Alexander mimo to byl w obozie pod Brzezanami (1698 г.), potém z królem jezdzií z Warszawy do Drezna (1699 г.). Zmienil sie cokolwiek ten stan rzeczy za wojny szwedzkiej. Kiedy Karol XII na tron posuwaf Sobieskich, a najstarszego i najmlodszego z królewiczów porwal i uwiezií August II, Alexander byíby zosta( królem gdyby cheiai tylko, nie zas* Leszczyúski. Ale królewic posiadal zaeny Charakter, nie ámiaí poiadaé korony, aieby nie obrazil Jakóba brata, który mu nie píacit wzajemna miloácia, ale który ciagle marzyí o królowaniu. 13 Mar ca 1701 r. dontósf listownie z Warszawy cesarzowi o uwiçzieniu brad, cesara mu zaraz z ubolewaniem odpisal. Rozrzucal listy i pisma do panów, oglosif obszerny manifest przeciw królowi Augnstowi takie z Warszawy, 16 Kwietnia i vr nim opisal niegodne jego postçpowanie z calf rodzina Sobieskich. Odtad zawiazaía sie wojna pismienna, bo jakiá przyjaciel Sasów oglosif zaraz glosse na manifest i nicujac w niej dowody królewicza, stara siç przekonaö, ie król niexemu nie winien. Alexander apelowal listem swoim do województw z d. 28 Sierpnia z Warszawy. Potém udat sie na dwór szwedzki za koronç dziçkowaé; króla Karola znalazl w Heilsbergu w Warmii i tam mial posluchanie. Glównie przemawial za narodein i wolnosciami, za stanem rycerskim i duehowieóstwem; prosil króla, ieby cokolwiek pohamowal ucisk na biednej Polsee, Wreszcie nie ufajac entuzjazmowi narodowemu, powróeiwszy na chwilkç z Warmii do Warszawy, wyjechal do Wroclawia przed sama elekcyja. Skoúczylo siç na tém, ie Leszczynski obrany dal pismo w rece królewica, ie bierze koronç na czas tylko i chwilowyeh okolicsnosci, ale ie po uspokojeniu rzeczypospolitej zloiy ja w race Sobie

406

Alexander MUnU — Alexander Karageorflcwici

skich (26 Cierwca 1704 г.). Zreazta Alexander najserdecziiiej afoxyl brata и kaidej drodze i fwafl elektora akariyf tiffle pried Earopa. Z Lesxcxyaskim i jego kanclersem Jabtonowskim nieutanne atrsymywaf listowne stosuaki; NajciescieJ w póiniejszych czasach prxesiadywaf na Sxlaska pod opieka ce garía, a mianowicie we Wrocfawin, gdzie musial mied królewicz przyjadóf, Jabfonowski albowiem ptaae w jednyn lidcie do aiego : „wroefawskie damy ealoj| twoje rece." Tnfacxe bylo iyde tego krolewiea, eaaa jakid potém mieszkaf w Rsymie 1 mal aie poswlecid ataaewi dnehownema, gaafa obecnodd malki i wzgledy papieiów kaxaly ma aie. spodziewad nawet kapelaaxa kardyaalskiego. Utnymanie с Polski miaf azczupfe, ile ie za wojen domowych wiele nadziei zawodzifo. Od Augusta, kiedy jesxcxe x aim byl dobrxe, dostaf xapewaieaie liara stwa puckiego (dnia 14 Gradaia 1701 roka); aiewiadomo nam jednak cxy prxysxedf kiedy do posiadania tego staroatwa. Nie xenif sie, weale i dla tego wreszcie po smutném a dosyé burxliwém iyciu, iywot iwój xiemski zakonexyf w Rxymie na dnin 19 Liatopada 1714 r. najpierwaxy x braci, którxy prxynajmniej mogli caaaarai ogladad ojcxyxne. Królewicz Alexander iyt lat 37. Jul. В. Alexander ksiaie Anhalt-Bernbnrg, urodzil aie w d. 2 Marca 1805 roku. Oienif sie z Fryderykq ksieiniczka Holstein-Glücksburg w r. 1834 i objaf rxady kraju przy pomocy przydanej mu jeszcze przex ojea, rady tajnej: W roku 1848 wydalif sie x kraju chwilowo x powodu zamieszek, i uhioall sie do Quedlimburga, ale wrócií wkrótce do swego ksieztwa i dotad niém rzadzi. Jest bezdzletnym, zdaje siç wiec, ie linija ksiaíat Anhalt-Bernburgskich wygainie na nira zupefnie. Alexander KarageorgiewlOX, byfy ksiaie. SerbH, syn sfawnego Jerzego Czarnego, po turecku Kara (czarny) Georgij zwanego, urodzií aie 1806 r. w Topoli, w Serbii. Podczas wojny serbskiej przeciw Turkom, szczególniej sie odznaczyl Jerzy Czarny (ob.). Z prostego handlarza wieprxami, odwagf i wyzszoícia umyafu wynióst siç na ksiecia Serbii r. 1811. Gdy wojska tureckie w r. 1813 zwyciezko do tego kraju wkroczyfy; wtedy, straciwszy dawna odwage, schronií sie na ziemie austryjacka, a wfadze. najwyxsza objal takie waleczny wddz Serbów Mifoax Obrenowicz (ob.), za mfodu pastnch wofów i handlarz wieprzami. W poezatkach r. 1817 Jerzy pragnac odzyskad wladzç, i wzniecié powstanie w swoim kraju, jednoezeánie z powstaniem Grecyi, zapraszany przez spófziomków, przybyt tajelilnie do Smederewa; ale wkrótce, x polecenia Mifosxa, na zadanie Turcyi, przex nasadzonego morderce, spiacy zamordowany zostaf, a gfowe. jego odesfano do Konstantynopola. Syn jego Alexander, dziesiecioletai, po smierci ojea, pobieraf nauki poczatkowe w Bessarabii, a ztad aéai siç do Woloszczyzny, wraz z matka, której skromny zasifek na utrzymaaie wyznaczono. Dopóki panowaf Mifosx Obrenowicz, nie wolno byío Alexandrowi wracaé do ojczyzny. Dopiero gdy Miïosz pozbawiony wfadzy r. 1839, oddalié sie araaial z kraju, nastepca i syn jego Micbat (ob.), powofaf Alexandra napowrót i miaaowal go adjutantem swoim. Naród serbski sprzykrxyf sobie atoli panowanie Obrenowiczów. Zgromadzeaie narodowe ($kupcxyna) w Belgradzie, po ustapieniu, opuszczonego przez wojsko ksiecia Michafa w r. 1842, okrzyknefo jednogfoánie: „Precz z Obrenowiczami ! ayn Jerzego Czernego, oswobodziciela naszego, niechaj bedzie ksiaieeiem naszym!" Dyplomacyja europejska wszakie, niecucac uznad tego wyboru, z powo du ie przy nim nie miaño wzgledu na niektore zastrzeienia traklatów, wymogfa w Konstanlynopola nakasanie nowej elekcyi ksiecia. Dnia 15 Cserwca 1843 r. wszystkie nakije (czyli województwa), jednoglosaie wybraly ksieciem Alexandra Georgiewicza, i wybór ten uznany zostaf przez oba moearatwa, gfównie opiekujace siç Serbija. Wszelako oppozycyja, zwfaszcza ze strony przychylnych Obre

409 Bowiczom, nasawafa Heine trndnosci nowemn ksiecin. Pomimo lego, pokój panowal w Serbii. Ksiaie Alexander przedsiewziaf ibavienne día kraju reformy, pny ezynnej pomocy gorliwego mçia stann Garaszanina, tudziez Wuczycxa i innych. Podlug plann Garaszanina nrzadzono eztery gimnazyja o klassach niiszyeh, i jedno wyisze licenm día nank ftlozofieznych i prawnyeh w Belgradzie, szkoiy rolnieze i przemyslowe. Wysyíano míodych ludzi día ksztafcenia sie na nauczyeieli i urzedników do Paryia, Londynu, Wiednia, Pragi i Berlina. Pobudowano drogi, przei eo prodnkeyja kraju podwoifa sie, ulatwiajac odbyt plodów rolniczych, na których wxrost wpíywaly zachecenin, udzielane rolnictwu, przemysfowi i handlowi. W stosunkach zewaetrznyeh, ksiaie, Alexander zawsze uznawaf suttana zt swego zwierzchnika, który sie, zreszta do wewnetrznych spraw Serbii nie mieszaf. Tçi sama oglednoáé zachowaf w ezasie wojny wschodniej (1853 г.), i pomimo nalegan stronnietwa narodowego, oraz przyjacióf Mifosza, domagajacych sie zbrojnego wystapienia przeciw Porcie, ntrzymal nentralnosé. Porta wymgrodzifn wiernoW jego firmanem, potwierdzajacym swobody i przywileje nadane Serbii. Traktat dnia 30 Marca 1856 г., xastapiï pojedyncza gwarancyje. Turcyi gwarancyja zbiorowa wielkich mocarstw. Po zawarein pokojn, utworzyfo sie. w Serbii nowe stronnietwo przeciwne ksiecin Alexandrowi. W roko 1857 odkryto spisek uknowany na jego zgubç priez stronników i agentów MiJosza, do którego naleieli senatorowie i wyisi dygnitarze serbsey. Byli ministrowie i senatorowie: Radowan Damjanowicz i Pawel Jankowiei, preiea senatn Stefan Stefanowicx i prezes sadn kassacyjnego Cwetko Rajowicz, w pierwszych dniach Paídziernika 1857 r. uwiezieni; dnia 5 Listopada tegoi rokn tnej pierwsi i piecin innych senatorów skazani na sraieré; ostatni zaá i senator Stanisicz na doiywotnie wiçzienie. Dnia 12 ksiaie. Alexander zfagodzif кare. smierci na doiywotnie wiçzienie. Dnia 31 Varea 1858 r. za wpfywem Porty, popieranej przez konsolów rossyjskiego i francnzkiego w Belgradzie, kara doiywotniego wiezienia zmieniona zostala na karç wygnania. Ethem-pasza, który jako komissarz tnrecki w tej sprawie do Serbii przybyf, zmntil ksiecia Alexandra do zmiany ministeryjnm, w którego skfad weszli eilonkowie stronnietwa narodowego. W pierwszych dnin Ifaja 1858 r. senat serbski przedstawil do podpisn ksiçcia prawo dotyczace zmian w statucie organicznym senatn, a obejmujace : 1) odpowiedzialnosc ministrów; 2) ministrowie maja byé wybierani tylko i pomiedzy senatorów; 3) senatorowie nie moga byé areaztowani za zdrade krajn lab inny wystepek, jak tylko z postanowienia senatn; 4) nie moga bye" sadzeni jak tylko przez trybnnal wyznaczony postanowieniem senatn; 5) wyrok ma byé przedstawiany do zatwierdzenia Wysokiej Forde. Dnin 10 Maja ksiaie. Alexander zatwierdzif wnioski powyisze; wszelako pozorny tylko pokój osfaaiaf wewnetrsne nieiadowolenie, do którego nie okresïone dostateeznie stosnnki Serbii wzgledem Turcyi, ksiecia wzgledem sena tn, i nanowo podnoszace sie. stronnietwo Obrenowiczów przyczyniafy sie. Naród zazadat zwolania sejmu eiyli sknpcsyny. Zgromadienie ' to, wedftig ustawy, powinno by
410

Alexander Karageorgiewicz

legat

twierdrila. Alexander opusciwszy Serbije w poczatkach roku 1859, obral sobie m mieszkanie miasto Temeswar, stolice. banata i wojewodztwa serbskiego, zostaL.R. AlOZander J&n I (pólkownik Coûta), wybrany hospedar Multan i Wofoszczyzny, urodzil aie. r. 1820, w Galaczu, w Multanach czyli Moldawii. Ród jego, czystej krwi rumunskiej, nalety do najdawniejszych w kraju i posiada szacunek powszechny. W r. 1834 wyslany przez rodziców do Paryza Alexander Jan, biizko pieciu lat przepedzil tu na naukach, poczém wfóeü do Multan. Najprzód peínif nrzad prezesa trybunalu cywilnego w Galaczu. Okoío r. 1850 za hospodarstwa ksiçcia Grzegorza Gbika, mianowany perkalabem czyli gubernatorem Galaczu. Jako sedzia i wyzszy urzednik administracyjny, Couza zyskal wxietoié powszechna. Wedlug zwyczaju krajowego, bardzo míodo zapisany do wojska, byf mianowany w r. 1857 adjutantem kajmakama Vogorídesa, w stopniu pufkownika, a nastçpnie wyslany znowu na gubernatora do Galaczu. Czynnosci okofo wybo— rów i instrukcyje dañe mu do wykonania, zdawaíy mu sie przeciwnemi prawoat jego spól-obywateli i rzetelnoáci rz|du; zfoiyl przeto urzad, a przytém zaniósl protestacyj} energrdzna,"ktora wielki znalazla rozgfos. Odtad czynny bral udzial w dzialaniach stronnictwa narodowego, którego zawsze sie trzymal, i wraz % niém przylozyl an¡ do uniewainienia wyborów, podstepnie kierowanych przez Vorogidesa, tudziez naleial do wiekszosci dywanu ad hoc, na którym objawiafo •Ц tak poteinie ¿yczenie zjednoczenia obojga ksieztw. Gdy konwencyja paryzka dnia 19 Sierpnia 1858 r. powofafa Moldawien do wyboru zgromadzenia, eelem elekcyi hospedara, Conza wybrany soatal deputowanym w Galaczu. Tymczasowi kajmakani: Paño, Bazyli Stourdza i Stefan Catargi, wprowadzili go do ministeryjum, wraz z przyjaciófmi jego Bazylim Alexandri, Donici, Janem Kantakuzenem i t. d., i powierzyli mu wydzial wojny. Ten urzad piastowaf, gdy zgromadzenie w Jassach dnia 17 Stycznia 1859 г., jednoglosnie wybraío go hospodarem multanskim. Dnia 5 Lutego tegoz roku, niepokonany zapa? patryjotyczay zwrócil na niego jednomyálnoác glosów zgromadzenia w Bukarescie, które go powolalo na tron wofoski. Couza wybrany zostal przez swoich przyjacióí, nawet przez epólzawodników, przez deputowanych wszelkich opinij; a powitaay z uniesieniem przez caly naród rumunski, który tém uczcil w nim wysokie prxymioty i charakter meza publicznego, tudziez cnoty, otwartosé i uprzejme obejscie aie, czlowieka prywatnego. Dnia 20 Lutego 1859 roku ksiaze Alexander Jan I wydat odezwe o wybraniu siebie hospodarem polaczonych ksieztw Multan i Woloszczyzny, i z zapowiedzia zasad, których trzymaé sie bçdzie ir rzadzenin niémi. L. Ä. Alezander Farnese, (ob. Famete). Alexander herbu Dolçga, biskup plocki, pisa? sie ze Szrenska. Nieataraf siç о infule., ale obrany día nauki i poboznosei w r. 1129, potwierdzony i wyniesiony przez arcybiskupa gnieínieúskiego Jakóba. Calkiem sie, oddaí poprawie karnoscá koscielnej. Surowy día zlych, laskawy na zacnych. Wymieniony na przywileju Mieczyslawa Starego, nadajacym dobra klasztorowi w Trzemesznie w Kvrietnin 1145 r. Katedrç w Píocku zbudowal z muru, w miejsce drewnianego kosciola; biskupem byl przez lat 27, umarl podobno w r. 1156. Jul. В. Alexander, biskup kamieniecki za czasów panowania Wfadyslawa Jagielly, trzeci dopiero pasterz na tej katedrze. Lata w których rzadzil koscioíem щ mniej wiecej od r. 1398 do 1411. Zreszta nie siç niewie o tym biskupie, nawet Niesieki nie przydal mu zadnego herbn. Jul. В. Alexander, biskup Forli, byl wyslany od stolicy apostolskiej, jako legat, do

Alexander légat — Alexander a Afrodyzyi

411

króla Kazimierza JagielloAcxyka, w sprawie Jerxego z Podjebrado, króla czeakiego, czyli jak go zdrobniale uazywano Irzyka, który byl naczelnikiem hussytów i ztad nieprzyjacielem kosciola katolickiego. Przyjechaf do Korczyna z wiosna 1470 r. i tam go król síachal. Papiei chcia? przecivr Jenen» postawié sojnsz Kazimierza i Macieja Korwina króla wçgierskiego, a poniewaz Maciej niebyl od tego, sxío tutaj jedynie o Polskç. Zeby zaá wiçeej zbliiye* do siebie obadwa dwory, wegiereki i poüki; Alexander miai polecenie wyjednac" o Kazimierza, ieby córke, swoja wydaf xa Madeja. Legat zepewniaí w Krakowie, ie nikonra wiecej papiei nie iyczy paaowania w Czechach, jak któremu z królewiczów polskich, ale ie z drngiej strony trudno stolicy apostolskiej opnscié Macieja, który miaí niezmyslona ochote, do korony czeskiej, a który ciagle prowadzac wojne. z Jerzym, wielkie mu zadaí ciosy i tém sie. zasíuiyl kosciofowi rzymskiemn. Legat zatém na dwóch stolkach siedzac, trudna bardzo miaí sprawç do zalatwie— nia w Polsce, témbardziej, ie i król Kazimierz wieln majac synów, ehcial jednego ж nich nmieácié w Czechach, ile ie silne stronnictwo czeakie xaprasxalo do wíadxy królewicxa, i ie Jerxy x Podjebrada sam obieca? po ewej imierci spuscié królestwo najstarszemu x Jagielloócxyków, Wíadysíawowi. Z Maciejem zas niebardxo dobrze byl Kazimierz, gdy go uwazat za dorobkowicza, któryby nawet nie powinien mieé iadnego wspófxawodnictwa x Jagielloúcxykami. Zepsal gorxej eprawe legatowi poseí od cesarza do króla Kazimierza Rafal Leszcxyúski, który szeroko prawií o xdradxie a przewrotnoici Macieja, ie wsxyatko willen byl cesarzowi, a mimo to podwodzií róine ksiaieta, ieby zrncili go z cesaratwa. Wysíano zaraz petty do cesarza i do Irzyka, a król odjechaí legata i pnscil siç ka Woíosry hold odebraó od hospedara. Wezwano nareszcie legata do Piolrkowa, na sejm, który sie miaí odbywaó w Paídziernikn 1470 rokn, tutaj mn imieniem królewskiém obiecywano odprawç. Jakoz odprawiono go w Piotrkowie w istocie, ale nie tak jak sobie tego iyczyí. Król nastawal na prawa swoje i prosil legata, ieby aie, za nun wstawií w Rzymie, papiei dotad popieral do korony czeskiej królewiców, niechze i dalej pomocy swej nie odmawia; weszcie król gotów wyprawió niedfogo osobne poselstwo do Rzymn w tym cela; szlo wiec gíównie o to, ieby ai do przybycia owego poselstwa papiei sie, niezobowiaxal do nicxego Maciejowi i komokolwiek. W obecnoáci tego legata i panóvr koronnych, nowy wielki mistrz Krxyiaków Henryk de Richtembnrg po smierci Henryka Reass-Plaaena obrany, wykonaf przysiçgq wiernoáci i poddaústwa, potém sajal miejsce w radzie królewskiej (20 Listopada). Legat hojnie udarowany odjechaí tedy nie niesprawiwszy. Poselstwo zas* do Rzyma wyznackone skladali: Michal Sxreniawa Lipski opat áwietoknjsU i Jakób DembiAski kanclerz. Król im po drodze kazaí wstapié do Jerzyka. Alexander tedy mieszkat w Polsce szeáó lab siedm miesiçcy. (Bielski). Jul. В. Alexander Polyhistor, nrodxil siç we Frygii, czy tei w Milecie, w Azyi Mniejszej. Rok jego nrodzenia nieznany, to tylko pewna, ie w czasie wojny przeeiw Mitrydatesowi (85 przed Chrystasem), Korneliasz Lentalas wzifl go do niewoli, leez poznawszy jego wielka naokç, obdarzyl wolnoácia i daí za nauczycielt swym dzieciom. Z powoda obsxeraej eradycyi, otrzymal przydomek polyhittora; pisaf o geografii, historyi i filozofiii, leez z tych dziel doszly ñas zaledwie fra gmenta: Rozprawy o iydach i Historyi ludów wtchodnich, zachowane w Plutarcho, Plinijaszu, Ateneassa, Eazebijasza i Sevidasie. Umarf okolo 74 r. przed Chrystasem. Alexander В AfrOdysyi, w Karyi, iyl przy konen П i na poexatkn III wieka ery chrxescijaúskiej. Naucxal w Atenach i w Alexandryi, i przez swój umiejçtny

412

Alexander — Alexander a Jesu

wyklad Arystotelesa do takiego prayszedf powaiania, ii go Exegeta, a jego aczniów Alexandryjskiemi, a potém Alexandrystami плою. Opróci /Commenta ry nad Arystotelesem (wydanych prxex Spengla w Ilonachinin 1842 г.), zostaly po nira pisma: O wolnoici i woli, i Kwestgje fiiycxne (Wenecyja 1536 г.), orai dwie roxprawy: О lotie i О dusty, (wydal je Orelli w Zurich 1824 nkn); w pierwsiej dowodzi, ie папка stoików o przeznaczeniu (fatum) nie xgadia sie. z moralnoscia; a w drngiej, ie duasa nie jeat oddzielna substancyja, lecz tylko forma ciat organicznych, a wiec niesmiertelna byé nie moie. Alexander S Trallesn. Ántorowie nie zgadzaja sie. z soba со do czasn, w którym iyl ten znakomity lekarz i Olozof; zdaje aie, przeciei ie w poczatkn wiekn szóstego po nar. Chryst. nrodzil »ie. w Trades, mieácie Lydii. Kilkakrotnie iwiedxií Francyjç, Wlochy, Hiszpanijç i nakoniec osiadí w Rzymie, gdzie naby( wielkiej wziçtoici, jako posiadajacy snakomita kiegfoáé tak w stosowania, jako i w wykladzie sztuki swojej. Pisma jego niywaly wielkiego powaiania miçdzy lekarzami i nczeni po dzis dzieú niemi si; poaifknja. W dzielach swoich Alexander opiera sie na doswiadezeniach wlasnyeh wielokrotnie powtarzanyeh, i jest nierównie wyíssym od wspófczesnyeh, którzy po wiçkszej czeáci zajmuja sie, rozprawami dogmatycznemi i teoretycznemi, czestokroc* bardio zagadkowemi. Diieía jego w oryginale greckim wydane byíy w Paryin 1548 г., a praypisami Jakóba Goupil'a. Stary przeklad Fabrycyjnsza poprawil Albanns Torinua i ogloail p. t.: De singularum corporis partium ab hominis corónide ad usque imum calcaneum vitiis, aegritudinibus et injurits libri quinqué, Bazylea, 1533 r. Jan Winter Andernach wydal przeklad z greckiego oryginaln dzief Ale xandra, który by{ kilkakrotnie drnkowany. Mereuriali przypisnje jeszcze Alexandrowi dztefo o robakach, które ogtosti p. t.: Epístola de lumbricis, We necyja 1570 г. Alexander Z Bernay albo Alexander X Pargia, poeta francuzki XII wiekn. Pracowaí nad slawnym poematem Alexander Wielki, naszkicowanym przez Lamberla le Court. Alexander zostawil po sobie wiele romansów w manuakrypeie. Alexander % Hales, Franciszkanin z klasztora Hales, w hrabstwie Glocester, ksztalcil sie. w Oxfordzie i Paryiu, a potém г. 1222 w uniwersytecie tego ostatniego miasta wykfadai teologijç scholastyczna, naginajac ja, czego nikt przed nim nie temí uczynid, do form arystotelizmu. Dmarl 1245 r. Dla swego przenikliwego rozumn, którego dal dowód w wieln okolicznoiciach, zwano go Doctor irrefragabilis, czyli nieprzeparty. Usilowal on nauke, teologii oprzed na zasadach filozofii, w czém przewyiszyf samego s. Tomaaza z Akwinu, lecz czestokrod wdawal sîç w doáé dziwne azczególy, i tak podawal i rozwiazywal w twierdzacy aposób takie np. kwestyje: Czy mysz gryzaca Hostyjç, gryaie Cialo Chrystusa Pana? Kofciolowi przyalaiyl siç пайка o skarbie zaalug, z lichwa oddanyeh przez Jezusa Chrystusa i Jego àwiçtych (Thesaurus supererogationis). Glówne jego dzielo przez uczniów dokoAczone, nosi tytnl: Summa universae theolog iae, najlepsza edyeyja wenecka (T. 4 in-fol. 1576). Alexander Natalia (ob. Natalie). Alexander a Jean, pochodzacy i slynnej familii Kochanowskich, nrodzony w 1618 r. w województwie Sandomirskióm, s ojea Marcina Kochanowskiego podstarosty radomskiego, a z malki Anny ÔwiecickieJ. Na chrzeie otrzymal baie, Andrzej. Po ukonczeniu szkól w г. 1634 wstapil do zakonu Karmelitów Bosyeh w Krakowie, dawniej na Strzelnicy, teraz Wesolf zwanej i professyja zloiyl, gdzie ma xgodnie s przepisami tej reguly dano imie Alexander a puero

Alexander a Jesu — Alexandra

413

Jesu, i pod ta nazwa znany jest w literaturze. W zakonie powoJywany czçsto na kazalnice, wyksztafcif siç na môwcç koécielnego. Umarf definitorem ргоwincyi w Lnblinie 15 Paidziernika 1667 r. Z mnóstwa nów mianych ia iycia ogíosií 8 kazan pogrzebowych mianych miedzy 1648 a 1650 rokiem, a raianowicie na pogrzebie. 1) Katarzgnjf Sieniaxcikiej, Kraków 1648. 2) Barbarg Lanekorofufeiej, kasztel. kamieá. Kraków 1649. 3) Stanislatea Ar. на Witniczu Lubomirskiego, wojew. krak. 1649. 4) Jana i ¿urlcowa Danilowiexa, podskarb. wieL koron. Kraków. 1650. 5) Mikolaja x Olexowa Gniewotza starosty radomskiego, Krak. 1650 r. 6) Mikolaja г Pilca KorgeiAtkiego, kasxtelana bieckíego, Kraków 1651 r. 7) Jakóba Maxymiliana Fredra, referendarza koronnego trxy kazania 1651. 8) Wizerunek partería dobrego prtg exekwiach Piotra Gembiekiego, biskupa krakowskiego 1658. Kazania te nalela do lepszych swego ezasn; mówca unikajac makaronizmów, rzecz swa, czesto polska przyozdabia poezyja. Alexander Wfirtembergekt, (hrabia Krystyjan Fryderyk Alexander) ob. Wûrtemberg. Alexander PaOS albo Skanderbek, herb rodziny Czaków, w poln czerwoném ze skrajera zlotym, glowa tureckiego weiyra w xawoja rózowym w deseó, а czapce zielonej z niebieskim wiszaeym koncem; na zawoja ksiçiyc zloty roga rni do góry pomiedzy dwoma zfotemi piórkami. W szczycie helmn 3 pióra strn•ie strzala srebrna, poziomo, w lewo przeszyte. Alexandersbad leiy pny wiosee Sichergreuth niedaleko miasteczka bawarskiego Wunsiedel w przesiicznej okolicy n podnóia góry Kösseine, na 2862 stóp wysokiej. Zródío tntejsze odkryte zostafo przez wieániaka Brodoierkel'a 1737 rokn, a w r. 1741 naleiycie nrzadzone. W r. 1783 Alexander margrabia nt Anspachn i Bairenth wybudowaí piekny zakíad odpowiedni potrzebie. Od roki 1837 obok innych nlepszeó, nrzfdzono takie zaklad leezenia zimna woda. Do najpiçkniejszych miejscowosci w okoliey nalezy, Luisenborg, tak nazwany, na pamiatkç pobytu tntaj w r. 1805 królowej prnskiej Lndwiki. Woda tntejsza zawiera kwas weglany i telazo, niywa si; gfównie do picia, a na kapiele rzadziej, takie bywa rozsylana. Skuteczna jest w chorobach pochodzacych z brakn krwi i osíabienia nerwów, w blednicy i t. d. Pofaczenie aiywania tej wody z kuracyja zimna woda, w niektórych przypadkach moie wielkl poiytek sprowadzie. Alexandra Olgierdówna, riostra rodzona Jagieffy, poszfa za mai za Ziemowita miodszego ksiaiecia masowieckiego na Pfocka, Rawie i Sochaczewie, tego aamego, со to ledwie nie zostaf meiern królowej Jadwigi. Potém sie jednak azezerze Ziemowit pogodzil z JagieHa i zaslubil jego siostre. Gody odbywafy sie. w Wilnie, a wedíug zwyczajo ówczesnego uezty, zabawy, tnrnieje, towarzyszy(y slubnej uroczystosci. Król jednajac to mafieústwo dawat Ziemowitowí w posagu ziemie radomska pograniczna z Mazovvszem, со ksieciu byfoby bardzo na reke, ale gdy panowie na to szemrali, prosto ze slubu, który nastapif w roku 1387 czy 1388, król pojechaf przez Woíyíi na Rui i ziemie belzka w zamian za halicka daleko bogatsza, ktÓra jeszcze Kazimierz W. spíacií ksiaiçt mazowieckich pretensyje do Rusi, nadaf ksieciu Ziemowitowi w posagu, a raezej w dzieriawe, z warnnkiem, ieby ja nikomu prócz Polakom w razie potrzeby nie eprzedawaf. Ziemia ta odiad przez póf wieku przesifo byla w reku ksiazat Mazowieckieh. Byl król przywiazany do tej siostry i do jej dosyó lieznego potomstwa. Jej synem raiedzy innemi byf Alexander ksiaze mazowiecki kardynaf (ob.), í Cymbarka (ob.) iona cesarza Fryderyka III. Ze Alexandra wyfriera!a wielki wpfyw na brata, na to dowodów dosyd i napomknieú w íródíach historyeznych. Bawifa

414

Alexandra — Alexandra bftwa

czçsto na dworze królewskim jeszeze za iycia Jadwigi, przyjeidiaia Um zwykle w orszaku paú mazowieckich i s dziecmi, braja tez z soba i flecistów nadwornych. Król kupowaí día siostry axamit, kanaki, kolczyki zfote, cugle, nawet barchan na materace i ze skarbu wfasnego podejmowaf jej wydatki; rzeczy pozostafe po brade Wigande jej takie prxekazáf. Kolczyki rozdawaí pannom siostry. Ksiçina podobno nawet na pofogi zjeidtala do Krakowa. Pamietna szczególniej byfa wizyta w r. 1393, do której slady zostaíy siç w ówczesnych regestrach skarbowych. Od Grndnia do Marca przejeidiaia sie wtedy ze dworem s Krakowa, do Prosxowie i Wislicy. Na dworze zwano j| pospolicie ksiç ina Siemkowa. Musíala mieé i rozura niepospolity owa pañi, skoro posredniczyía nieraz pomiçdzy królem a Zakonem. álac raí podarunki do mistrza, wzywata go Iistownie, ieby pnystapif dobrowolnie do sgody i królem, a nie powierzat siç losom wojny. Mistrz odpisa( s wdziecznoscia i za zle ksieinie tego wdania sie. nie miaf, ale nie ustapií i byla tedy wojna granwaldxka. Po rozejmie raciaiskim wracajae z wyprawy na Krzyiaków, król siostrç odwiedzil w Pfocku, potém ze szwagrem polowal w okolicy Wiskitek, gdzie go podejmowaía siostra i synami. Zreszta bardzo czesto widywaía sie ksiçina z królem, który Cyrabarce wyprawial wesele w Krakowie, ksiçina wtedy znajdowafa siç w Krakowie, a zapos ty przepedziía w Saczu (1412 г.). Ksiçina priyjaínif a siç wiele i Elíbieta Granowska, która byía póíniej trzecia ion; Jagieííy, król a siostry poznaí nawet Elíbiete w r. 1417 kiedy mn wracajacemn i Litwy zajechala drogç w Lubomli. Którys z ksiaiat mazowieckich día wieikiego majatku Elíbiety chciaf siç z nia ienié, wiec ksiçina pragnac taki cios od domn swojego odwrócié, zaintrygowafa króla i zaraz tarn w Lnbomli nastapity oíwiadczyny i obietnice. Nastepnie poding nmowy i Granowska i ksiçina przyjechaf y do króla do Sanoka, gdzie niebawnie slub nastapif (2 Maja 1417 г.). Odwiedzif król sio strç znown w Pfockn powracajac z dragiej wojny krzyiackiej, zakoóczonej nad jeziorem Mielnem 1422 r. Przeiyfa raeia w r. 1426. Kazaia ma wtedy usfad тагу zwyczajem pogaáskim jako litewka ochrzczona, z miçkkiej i kosztownej poecieli, kazala go tei ubraé w iupan ze zfotej materyi, z pasem srebrnym i przepaska rycerska, mieczem przy boku, faúcachem zíotym na szyi i zfotemi ostrogami. Так nawet go i pocho wano, ale biskap pfocki rozgniewany o to w nocy grób otworzyf, zdjaí a zmarfego te oidoby i na niytek kosctoía je obrócil. Kiedy siç potém synowie jej o ksiçstwa ojcowskie kíócili, rozgniewala siç na mlodszego z nich Wíadysíawa, ie starszemu Ziemowitowi nie dawaí Pfocka i przeniosfa siç zupeínie do Ziemowita, który wziaí Rawç. Obudwu jednak synów do tego przywiodfa, ie zíoiyli hofd królowi w Sandomierzu w r. 1428. W Rawie wspólme z synem swoim rzadzifa ai do ámierci, która przysxla dopiero w r. 1434. Jul. В. Alexandra, córka Pawla I, Cesarza Rossyjskiego i Cesaraowej Maryi Teo doro wny, nrodzila siç 29 Lipca 1783 r. w Petersborgn. W szesnastym rokn iy cia poálubiona Józefowi arcy-ksiçcin austryjackiemn, palatynowi wegierskiemu (r. 1799), zyía potém tylko miesiecy pietnascie i rokn 1801 umaria w Budzie. Strapiona matka córce wczesnie zgasiej, obdarzoaej wyiszemi przymiotami duszy i pieknoscia niezwyczajna, wzniosla w Pawfowsku pod Petersborgiem pomnik z marmorn, df ota Martosa. Alexandra bitwa, nazwa najpiçkniejszego i najwiçkszego obrazn, który pozostal nam s czasów staroiytnych. Jest to mozaika, znaieziona w dniu 24 Paidzieraika 1831 rokn w domu Fanna w Pompei, znajdujaca siç obecnie w muzeum w Neapolu. Arcydzielo to ma 20 stóp dfugosci, na 12 szerokosci, a jak

Alexandra — Alexandrï

415

kolwiek w trzeciej Czçici znaczaie uszkodzone, obejmnje jednak jeszcze 22 postaci lodtkich i 16 koni. Wyobraza ono wielka bitwç dwóch wojsk, zapewne Alexandra s Daryjuszem, zkad nadano ma nazwe bilwy Alexandra. Po blizsze szczegófy o tym znakomitym utworze sztuki odsyiamy do duet Hettnera: Vortchule гиг bildenden Kunst der Alten (Tom I, Oldenburg, 1848) i Starka: Ein Jahr in Italien (Tom II, Oldenburg, 1848). Alexandra NewsklegO order, nstanowiony prxez Piotra Wielkiego, lecx ogtoszony dopiero przez cesarzowe, Katarzyne, I г. 1725 dnia 30 Sierpnia. Ozdoby tego ordern sa: gwiazda srebma osmiokatna, z cyfra s. Alexandra, na tie srebrném,pod ksiazeca korona, z napisem ziotemi literami na czerwoncj obwodce:„Za prace i ojczyznç" (za trudy i otiectestwoj; przypina sie, do Iewej piersi. W dni nroczyste, obok gwiazdy, wkiada sie. wielka wstega czerwona, przez lewe ramie, z krzyiem czerwonym zawieszonym u doln, wyobratajacym i. Alexandra na konin, ze ziotemi w przedziaiach krzyia orlami dwugfowemi, pod korona cesarska. Na drngiej stronie krzyia, w biafém pola, cytra laciuska s. Alexandra. Alexandre (Albert), znakomity szaehista niemiecki, wsfawii sie genijalnoscia swoich kombinacyj i dwoma klaseycznemi dziefami, p. t.: Encyclopédie des échecs (Paryz, 1837) i Collection des plus beaux problèmes d'échecs (Paryi, 1846). Alexandre po díugim pobycie w Paryia, wrôcif w 1843 r. do Niemiec, nastepaie zwiedzif Egipt i oatateeznîe znowu osiadi w Paryzu, gdzie poinùno podeszfego wiekn po dzis dzieá jeszcze publiezne adziela konsaltacyje. AlexandreSOO (Grzegors), poeta woïoski, urodzil sie r. 1812 w Tirgoviste, „miescie wieszczów," byl uczniera Helijadesa, s którym sie pózniej poróznif. Zapriyjaíniwszy siç s pófkownikiem Campineano, naczelnikiem oppozycyi libe— ralnej, za czasów Alexandra Ghika, opuscií siuzbç wojskowa, aby poswiecid si; wyíacznie literatorze i polityce, i bra! czynny udziaí w pracach Towarzystwa filharmonicznego, zawiazanego w owej epoce (1835 г.). Jego satyry i bajki polityezne zjednafy ma w krótkim czasie wielka popularnosé, która przypfacií zamknieciem kilkoletniém w monasterze w gíebi kraju. Wtedy wydat síynny ntwór pod napisem „Rok 1840," w którym zyczenia i nadzieje mlodej Rumunii wyraione sa z rzadka jedrnoscia mysli i wysfowienia. Dzieía rymotwórcze Grzegorza Alexandresco zebrane sa w jednym tomie, pod tylulem: Wspomnienia i wraienia, listy i bajki (Bukarest, 1847). Alexandresco liczony jest do pierwszorzednych bajkopisarzy woíoskich. Alexandretta, miasteczko na pograníczu Syryi i Anatolii, x dogodna bardzo przystania, zafotona przez Alexandra W., a dzis znpelnie podupadfe. Alexandrl albo Aleosandrl, poeta i uczony multaúski, urodzif sie r. 1821, z rodziców pochodzacyeh pierwotnie z Wenecyi, odbywszy poczatkowe nauki na pensyi francuzkiej w Jassach, ksztatcií sie dalej w Paryiu od r. 1834, a po otrzymaniu stopnia nankowego, i odbycin podróiy do Wíoch, wrócif do rodzinnego kraju r. 1839. Polaczyf sie z mfoda. Rumunija, która w Jassach i Bnkarescie usifowaía odrodzic Multany i Wofoszczyzne wprowadzeniem wyobraien i literatury Zachodu. Pierwsza powiesé swoje Kteiaeiarka florencka, zaraiescií w dzienniku „Dacyja literacka," zafozonym priez Cogalniceano, którego byl najczynniejszym spófpracownikiem, do czasu zawieszenia te *o pisma przez ksiecia Sturdza. Dluga wedrówka w górach ojczystych po émierci matki (1842 г.), natchneía Alexandrego pierwszemi i moie najpiekniejszemi jego poezyjami: BabaKloanta, Slrounya, Doina, Kraia-Noii i t. d. Jednoczesnie rozpoczat szereg bailad i pieáni luda, które ogfosif drukiem dopiero w dz!esie¿ lat pózniej (1852 г.). Objawszy r. 1844 wraz z Cogalniceano i Negruzzi, dyrekcyje, dwóch

Alexandrl — AlexandrÓW teatrów, francazkiego i moldawskiego w Jassach, staral aie zaradzie* niedoatatkowi repertoarn narodowego oryginalnemi utworami, jakiemi aa: „Jerzy a Sadogory," „Jassy w czasie karnawafn," „Wesele wiejskie," „Pani Kiritza w Jassach," „Pani Kiritza na prowincyi" i t. d., które wywoíaíy entuyjazm caJej Rnmunii. Tegoi rokn zacsaf wydawaé razem z Cogalniceano i Janem Ghika, nowy przeglad aaukowy i Hteracki pod napisem: Postgp, klóry po dziewiecia mieaiacach takie zawîeazony zoatat z rokazo kaiçcia. Wtedy udaf aie. w podroi na Wichód, zwiedzif Ateny, wyapy JoAskie, Wenecyjç, i po jedenaatu raiesiacach wrócií do ojczyzny, praywiozlazy z sob; wiçksza cxçsé swoich Laerimiore. Wmienany do rnchu liberalnego w Jassach (w Kwietniu 1848 г.), który poprzedzif blisko na dwa miesiace rewolucyje. w Bukarescie, wyjechai do Paryia, gdzie w ciagn pieciu miesiçcy nie przeatawaf w piamach bronié aprawy moídaweko-woloakiej. W r. 1855 wydawaf Rumunije literackq, po npfywie rokn takie zakasana. Gorliwy atronnik nnii obojga kaiçztw, afoiyf w r. 1856 pietfA zwana la Hora Unii, która átala aiç nimuúskira hymnem Maraylczyków. W nastçpnym ro kn kyf czfonkiem dywanów ad hoc. Dwoma iaty wprzAd odziedsiczywazy dobra po tmterei ojea, niezwlocznie da< wolnoác wazyetkim swym poddanym; 991 obywateli poszlo za jego przykfadem, со zapewne wpfynçfo na poatanowienie keiçcia Grzegorza Ghika o powazechném naamowolnienin wfoscian. Oprócz mnóatwa piam lamieazczanych w rozmaitych dziennikach, do których wydawnictwa przykfada< aie,, Alexandri wydaf: Repertorium dramatycine (Jaasy, 1852); Ballady ludu Rumunii (1852—1853, dwie czeici); JSatzyjnik Hteracki, pismo zbiorowe wierszera i proza; Doina* (poezyje, Paryi, 1853). Te oatatnie przeloiyf na franenzki Voinesco (Paryi 1853 i 1855); ezeáé ballad przetfómaczyt na tenie je,zyk ваш Alexandri, pod tytufem: Bailadet et chant* populaires de la Roumanie, ze watçpem Ubicini'ego (Paryi, 1855). Na oanowie tych ballad ufoiyfa rzeez o narodowoáci rumoúakiej kaiçina z Ghików Kolcow-Maaaalska, autorka wieln dziei wydanych pod psendonymem Dora d'Iatria i zamieácila w diienniku Révue des Deux Mondes (1859 Marca 15) pod napisem: La Nationalité Roumaine d'après les chants populaires. Alexandropol, inaezej Qnmri, miasto i twierdza w gubernii Tyfliskiej, leiy przy samej granicy prowincyi tnreckiej Karan, przy drodze z Erywann do Karsn, nad rzeka Arpaczaj. Znaczny prowadzi handel. Ma mieazkaúców 10,000. Pod tém miaatem dnia 30 Paidziernika 1853 rokn Rosayjanie pod wodzq generala kaiçcia Baratyúakiego odniesli zwyciçxtwo nad Torkami. AlexandrÓW, miasteczko w gubernii Warszawakiej w powiecie ¿eczyckim nad Bzura, zafozone w r. 1818, prawie cafkiem przez Niemcóvr trudniacych aie. wyrobem aukna zamieezkaie; 650 domów, 3,500 mieszkaúców. AlexandrÓW, miasto powiatowe gubernii Wfodzimierakiej, leiy о 20 mil kn zachodowiodWfodzimiersa, nad rzeka Szara (Sieraja). Dawniej nazywafo siç Sîoboda Alexandrowska i bylo nlubiona rezydencyja Iwana Groinego. W 1609 r. zajmowaï tu wojenne atanowiako slynay w dziejach Rossyi ksiaie. Hichal SkopinSzujski. W r. 1778 wies" ta zamieniona zostafa na miasto. Zwracaja w niém uwa ge,: monastér ieAaki Troicki czyli Alexandryjski Wniebowziçcia N. Panny, koációí katedralny ataroiytnej arehitektury, 6 fabryk wyrobów z bawefay i 2 pfótua. Mieszkaúców 2,150; wieksza ich czçàé zajmuje aie, wyrabianiem kolorowyeh plocienek, oraz robotami: slósarakf i kowalska. — AlOXaodrOWSkl pOWl&t ma przestrzeni 58 mil □; mieszkaAcow 84,000. Powierzchuia gruntu falista; miejacami bfotnista (Berezdiejowo Moto, Dubeáskie i niektóre inné). Pïody rolnicze

417

Alexandrów — Alexandrowicz

wystarczaja tylko na potrzebe miejscowa. Wiçksxa czçsc" mieszkaúców lajmuje sie, róinemi rzemiosfami, lob w sasiednich miastaeh szuka zarobku. Alezandrowloz albo Kroki, herb rodziny litewskiej Alexandrowiciów nzywajacej prxydomkn Witold. Pole tarezy czerwone, w nira dwie kosy na krzyt, koúcami w góre, ostrzem do árodka obrócone; w zfaczenia ich schodza siq к góry i s dolo dwa miecze o zíotych rekojeeciach, w koronie trxy strusie pióra. AlexandrowIOZ (Stefan), herbu Alexandrowicz. Na sejmie w 1674 r. xasiadat jako poseí z powiatu grodzienskiego, piastowal wówczas urzad sçdziego ziemskiego grodzieúskiego i wójta miasta Grodna. W 1676 r. byl znowu na sej mie, z którego wyznaezony komnússarzem día dopilnowania odbodowy sam*" w Grodnie i do regulacyi pretensyj tegoz miasta. W r. 1683 mianowany f od¡ • morzym grodzieáskim, pózniej jai marszalek grodzienski wybrany poslem na eejra 1690 г., s którego delegowany zostaí na Trybunaí skarbowy W. X. Litewskiego, okoío r. 1694 za'siadí na krzesle senatorskiém jako kasztelan nowogrodzki. Alezandrowloz (Tomasz), wojewoda podlaski. Synem byl Marcina choraiego bracfawskiego i Heleny z Bachminskich, jeszcze za Angosta III pólkownik wojsk koronnych i szambelan. Zajroowaf sie w míodszych latach literatura, wytíómaczyf albowiem z francozkiego tragedyjç Kornela: Heraklijutz i droga tragedyje: Kleomira albo Igraftko fortuity; wyszfy zdruku obiedwie w r. 1749 i 1754. Bentkowski cafe tytuíy wylicza. Szczególniej polubií go Stanislaw August, który zaraz po wstapienio na tron wyprawif go w poselstwie do Turcyi, w czém szedí za podoszczeniami Familii, która juz po konwokacyi imieniem ртуmasa i regimentarza koronnego przeznaczala go do Porty. Bylo tam wiele trndnosci do przeíamania, gdy Turcyja nie uznawaía z poczatku elekcyi Stanisíawa. Uzyskawszy ferman w Lutym 1765 r. dfogo jeszcze nieruszaf w kraj torecki día intryg Francyi, która za rezydenta polskiego w Turcyi uznawaía polkownika Stankiewicza, poslanego tam w bezkrólewio i swoim kosztem go otrzymywala. Rok przeszío Alexandrowicz przeczekaí na pograniczn w Zaleszczykach: w podróz dopiero sie puscií w Lutym 1765 r. Wjazd do Carogrodu 14 Czerwca, posíuch n soltana 22 Lipca. Za pobyto swego w Carogrodzie Alexandrowicz nstanowil szkoíe polska. oryjentalna día czterech mlodych Polaków, zeby sie jezyków wschodnich uczyli, byfo to juz na samém wyjezdném w Paídzierniku. 8 Stycznia 1767 r. byl z powrotem w Warszawie. Za prace poselskie otrzymaf 4,000 dukatów. Pensyi miaí 2,000 dokatów; zaciagnal zas díugu 3,000 dukatów, со skarb miaí mu powrócic. Nalezae do stronnictwa dworskiego wiernosd paño dochowaí do grobowej deski, ztad obok stanowiska waznego w rzeczypospolitej, miaí i na dworze wielkie znaczenie. Kasztelan wiski i razem marszaíek prywatnego dworu królewskiego po Karasio, z pensyja 10,000 zip. i emfitenza na dobra Koszowatç, w r. 1775 r. Nastepuie w radzie nieostajacej zasiadaí przez dwa lata w departameneie sprawiedliwosci 1776—1778. Dalej od roko 1779 kasztelan podlaski, od r. 1789 zas wojewoda podlaski. W czasie drogiego sejmo grodzienskiego w r. 1793 prezydowaí w Kommissyi policyi w Warszawie. Ztad niepopularny, jak i w ogóle día serdecznych, a ciaglych swoich stosnnków z królem. Umarl nareszcie 29 Wrzesnia 1794 r. w Warszawie, za rewolncyi kosciuszkowskiej, po cho wany w katakombach na Powazkach. Za zone miaf Ledóchowska wojewodzianke czernichowska, która go o wiele przezyía, i umaría dopiero w Baden pod Wiedniem w г. 1826, gdzie przez lat 30 mieszkala. Syn jego Stanislaw byl seuatorem kasztelanem królestwa polskiego 1824—1826. — Alexandrowicz (JanAloizy-Witold), brat rodzony Tomasza wojewody podlaskiego, biskup chelmski, EXCVKLOPEDYJA TOM I.

27

418

Akxandrowlcs

narodxony w r. 1728. Poiwieciwszy sie, stanowi duchownemu, napnód kanonik Iwowski i dépotât na trybunal, ai sa deputacyja proboszcz skalaki pod Kamieneem od d. 11 Styeznia 1757 r. Potém proboezcs katedraluy kamienieeki i od г. 1769 diiekan przemyélski. Kaplan gorliwy, pracowity, poboiny, czesto wikarych zastçpowal w katedrze lwowakiej, chodzil do ubogich pod mnrem leiacych i do lochów i jafmutna. W Skale przyjmowal brata jadacego do Turcyi (w Maren 1766 г.). Potém jeszcze kostosz gnieznieéski i proboszcz fçczycki, z tyeh dwojga beneficijów mia( 18,000 roeznego dochoda. Od r. 1773 officiai warszawski priez lat aiedm. Popieral go wtenezas Mlodziejowski do dziekanii warszawskiej, lej nie dostal, ale za to wziawszy aobie za koadjatora do Poznania кв. Okeckiego wymógl kanclerz, ie Okecki przybral Alexandrowicza do koadjutoryi chefmskiej. Biaknpem dardanskim wyáwie,cony w r. 1775. Biskup chefmski w akntkn émierci Mlodziejowskiego od 20 Marca 1780 r. zloiyf wtedy officyjalstwo warizawskie. Zasiadaf na jednym aejmie jako senator. Umarl w Krasnymstawie 10 Wrzesnia 1781 i tarn pochowany w swojej katedrze, zyi lat 53. — AlexandrOWlcZ (Antoni-Felix-Wilold). Brat rodzony poprzedzajacych, narodaony 1773 r. Kanonik Iwowski i razem proboszcz w Delinee na Rusi czerwonej, mianowany na obadwa beneficyja jednego dnia. Dalej koadyjotor opat hebdowski Mlodziejowskiego, pisara w. kor. duchowny od Paidziernika 1778 r. Ztad zaraz sekretarz rady nienstajacej przez lat 2 t. j. od rokn 17S0—1782. Pisarstwo wielkie zfoiyl w roku 1786 i zaraz umarl 8 Kwietnia t. г., iyl lat 53. — Alexaodrowloi (Franciazek), syn starszy ¿ukasza Antoniego choraiego lidzkiego i Konstancyi Alexandrowiczownej kasztelanki nowogrodzkiej, z kolei czeánik, pisarz ziemski, choraiy, podkomorzy i marszalek lidski, poslowal na sejmy, marssalkiem ras byl trybnnalu dachownego. Na koronacyi Stanisíawa Augusta niósl choragiew litewska, zastçpujac nieobecnego wiel. choraiego. Od r. 1793 (poslem by! wtedy na sejm grodzienski) za uchwala. sejmowa, pierwszy i ostatni kasztelan lidzki przez kilka miesiecy ai do drugiego podsiaíu. Powolany byí przez konstytucyjç grodzienska do assessoryi litewskiej, w miejsce wojewody Chmary (w Maren 1793 г.). Zonaty byl s Tekl) Matuszewiczówna staroscianka stokliska, siostra kasztelana brzeskiego Marcina. — AlexandrOWlCZ (Dominik), brat mlodszy Franciszka pisan ziemski lidzki przez lat 20, byl na sejmach poslem, ostatni raz na konwokacyjeym w r. 1764. Marszalek trybunalu Htewskiego w r. 1770. Síuiyl tei woj•kowo: porueznik petyhorski u podskarbiego Flemminga i wojewody witebskiego Sollobuba, sa Massalskiego belmana regimentara dywizyi litewskiej. Nakladem jego przedrnkowano dzielo Modrzewskiego o poprawie raeczypospolitej r. 1770 w Wilnie. Stanislaw August dal mu obadwa ordery polskie, rotmistrzowstwo hussarskie i wreszcie mianowal koniuszym w. lit., który to urzad zloiyl jui za ?za*ów sejmu wielkiego. Jul. В. AleXandrOWlOI, uczen Ынш Smuglewicza, malarz portretów w Warszawie 1777—1782. UmarI w míodym wieku. Znany jego portret olejny Ledóchowskiego marszalka konfederacyi w r. 1705, malowany przez tego malaria w rokn 1777. AlexandrOWlCS (Benedykt), urodsony roku 1796 w raieácie Bialy Radziwillowskiej, pobieral nauki tamie, w szkolach niegdys Departamentowych, nastçpnie poswiecif sie, sawodowi rolniczemu, trudoiac sie rachuukowoácia gospodarska w róinych stronach kraju. W roku 1829 wszedl do sluiby Banku Polskiego. W roku 1841 dal siç poznaé w piámiennictwie, oglaszajac rozprawy dotyczace rolnictwa, letaictwa, przemysla i handln w rozmaitych pismacli czasowych, prócz tego wydal duela: O drxevoie i jego uiytkach, Warszawa 1855 r. Wyracho

Alexandrowics — Alexandria

419

toante miqiszosci drzewa okrqglego to klocach i t. d. 1842 tamie. Wyrachowanie massy i wartoici stosunkowej drzewa opalowego w klocach, 1855 tamie. Regettra gospodarskie. Kronika dôbr (wykaz tabellaryczny) 1856 tam ie. Instrukcyja dla ekonoma folwarku, 1856 tamie. Projekt do oczynszowania wloician, 1858 tamie. Przygotowal do drnkn naukç, jak hodowaó las, ieby i niego mieé jak najwieksze korzysci. AlOXandrOWlOX (Jerzy). Urodiii sie. 1819 r. we wsi Komieeiszki, powiecie Haryjampolfkim, gubernii Augustowskiej; nauki pobierai w gimnazyjum w Sejnach, a nastçpnie w Cesarskim uniwersytecie w Petersburgs od гоко 1843 jest nauczycielem gimnazyjum realnego; od rokn 1844 nczy anatomii w szkole sztnk pieknyeli; od rokn 1855 wezwany na examinatora w Radiie Lekarskiej i od zafoienia Akademii Medyko-Chirurgicznej Warszawskiej, wyklada w niej botanikç i zoologije, wraz z anatomija porównawcza. Jeszcze bedac w uniwersytecie wypracowal uwieúczona rozprawe, w jezyku rossyjskim: O rodzinie wrzosowatych (Ericaceae. О semejstwie wereskowych rattenij, s osobennym iuledowanijem swojstwennych St. Pelerburgskoj florie, St. Petersburg 1844). Oprócz wielu artykuíów z dziedziny historyi nataralnej, zamieszcianych w róinych pismach peryjodycznych, napiaaf rozprawe: . O powstawaniu zarodka w roilinack, bez poprzedniego uplodnienia fParthenogenesis), w Pamiet. Tow. Lek. Warsz. 1859 r. AlexandrOWiOB (Adolf), mag. farm, wydal: 1) Rozbiór chemiczng dwóch nowych zdrojów wody mineralnej Szczawnickiej, jod i brom zawierajacej, Krakow 1851 r. 2) Rozbiór chemiczny wody lekarskiej zdroju glównego, tudziei stosowne badania w celu ocenienia wartoáci zdroju Krynickiego, poboeznego i Szczawy Slotwinskiej, Krakow 1859. AlexandrOWka, miasteczko w dawném województwie kijowskiém, wfasnoié niegdys Felicyjana Pilawskiego podstarosty grodzkiego nowogrodzkiego. AlexandrOWSk, miasto powiatowe gnbernii Ekaterynosfawskiej, leiy о 12 mil na pofudnie miasta Ekaterynosfawia, na lewym brzegu Dniepru, poniiej porohów. Zafozone w 1770 r. podczas urzadzenia linii naddnieprowskiej. W 1776 roku byla tu komora celna, albowiem towary wysyfane na morse Сzarate (do Chersonu lnb Kinbarnu), od ujácia Samary przewoiono ladera do Alexandrowska, i tu (adowano na statki dla spfawiania w dM Dniepru. Wówczas to miasto bylo w stanie kwilnacym, teras sas* leiy opodal gfównej drogi. Sasiedztwo takie z miastem Nikopolem, przynosi nszczerbek Alexandrowsku; mieszkariców Hcsy 5,200.—Powiat Alexandrowski ma przestrzeni 294 mil Q; grunt suchy, nieuro— dzajny, miejscami pagórkowaty i piasczysty; na nizinie swanej Wielka fcaka (Welikij tug), miedzy rzekami Dnieprem i Kouska, rozciagaja sie obszerne Mota. Mieszkanców do 97,000, gfównie zajmojf sie, hodowla bydía i rybofówstwem. W powiecie tym znajduja sie. kolonije greckie. Alexandryja, grecka stolica Egiptn, n Turków i Arabów Iskonderyje lnb Skanderyje, zafoiona w jesieni 332 roka pried Chrystusem, przez Alexandra Wielkiego, pierwotnie leiafa na nizinie oddzielajacej jezioro Mareotis od morsa. Sródziemnego, okofo 4 mil geograficznych od miasta Kanopus. Przed Alexandryja, na morzu Sródziemném, leiala wyspa Faros, na której cyplu pófnoco-wschodnira byia sfawna latarnia morska i która, pofaezona z miastem grobla, Heptistadium swan;, tworzyia dwa gfówne porty Alexandryi. Oprócz lego byia jeszcze na jesiorse Mareotis, przy ojsciu kanafu nilowego, przystafi bagnista, zwana portem Kibotor, jakotei dwie mniejsze przystanie na koncu pófnoco-zachodnim wielkie go porta, po wschodniej stronie grobli. Alexandryja, której plan пакгеШ archi 27»

420

Alexandryja

tekt Dinokrates, na okofo dwóch wielkich portów rozciagafa sie, od pófnocowsehodu ka pofadnio-zachodowi na blizko trzy ¿wierci mili dfugosci; przerzynaly ja od jednego koñca do drugiego, tworzac miedzy soba kat prosty, áwie ogromne ulice, na przeszfo 100 stóp szerokie, po obu stronach zdobne w kolumnady. Cafe miasto zreszta zbadawane byfo jak najregularniej; najpiekniejszym ze wsiy■tkich jego czesci byf cyrkaf Bruchiam, w pobliiu porta wschodniego, gdzie byfy paface Ptolemejskie, — mozeum, wraz z stara biblijoteka, — Soma czyli groby Alexandra Wielkiego ¡ Ptolemeinzów, — Potidomiiu, Timonium i wielki teatr. Dalej na zachód, na mafym przyladka, który wraz z sztuciném swojém przedfazeniem: Heptastadium, oddzielaf dwa glome port;, lezafo Emporium i warsztaty okrçtowe, tarn zas" gdzie niegdys byfa wies Rakolis, stafo Serafeum z draga obfiЦ biblijoteka i gimaazyjum. Na zachód Alexandryi leíala wielka Nekropolis (miasto amarlych) ze swemi grobami; na wschód arena wyscigowa i Nikopolis. Cafa prawie przestrzeú podziemna miasta zajmowafy wykute w skafach wapiennych cysterny, w któryeh miescifa sie wystarczajaca na caforoczna potrzebe mieszkancÓw ilosc wody. Alexandryja w czasach najwiekszej swojej swietnosci liczyfa przeszfo 300,000 wolnej ludnosci, wraz z niewolnikami zas i czasowo przebywajacemi tamie cudzoziemcami okofo 600,000, zfoionej po wiekszej czesci z osadników greckich, Egipcyjan wfasciwych i Zydów, którzy wczesuie tamie osiadfszy, zupefnie przyjeli jezyk i zwyczaje Greków. Po smierci Alexandra Wielkiego, Alexandryja dostafa sie w udziale Ptolemeuszom, którzy ustanowili w niej swoj) rezydeucyje i zrobili ja obok Rzymu i Antyjochii najpiçkniejszém miaste» staroiytnosci, zarazem zai punktem srodkowym owoczesnej nauki i cywilizacyi greckiej, które ztad rozeszfy sie nastçpnie po wielkiej czesci Azyi i Afryki (ob. Alexandryjska epoka). Szczesliwe pofoienie tego miasta, niejako na miedzy rozdzielajacej Zachód od Wschodu, uczynifo je wkrótce gfównéra siedliskiem handln swiata, przez со materyjalna jego pomyslnosc wzrosfa do najwyzszego stopnia. Alexandryja tylko со stanefa na szczycie bogactwa i wielkoáci, gdy r. 29 przed narodzeniera Chrystasa wpadfa w rece Rzymian; odtad powoli znowo zaczefa upadaé, со nawet póíniej, akatkiem przewiezienia zdobiacych ja arcydzief sztaki do Rzymu, rzezi cesarza Karakalli, zburzenia Bruchium przez Aurelijana, oblçzeniaa rabunka pod Dyjoklecyjanem, nakoniec skutkiem coraz szybszego wzrostn Konstantynopola, do takiegoja doprowadzifo stanu, ie w IV wieku naszej ery, swiatynia Serapisa jedynym jui pozostafa tamie wainiejszym pomnikiem architektonicznym. Walka chrystyjanizmu z poganstwem wywofafa w Alexandryi smutne i krwawe starcia, a w 389 roku zdobycie szturmem przez chrzescijan Serapeura, ostatniego przytufku teologii i nauki pogaáskiej, i przekszlafceniem go w koscióf chrzescijañski, stanowczy zadafo cios konajacemu pogaústwa. Alexandryja stafa sie. wówczas stolica teologii chrzescijañskiej, со trwafo do r. 642, czyli do zdobycia miasta przez Arabów; zupefnie zas zniszcza4, gdy w r. S6S opanowali ja Turcy. Wprawdzie póíniej, pod kalifami, podniosfa sie na nowo i przez cafe wieki srednie pozostafa wielkim skfadem produktów wschodu i zachodu; lecz odkrycie Ameryki i drogi indyjskiej na okofo Przyladka Dobrej-Nadziei, cafkowicie zabify handel Alexandryi; nareszcie panowanie Mameluków i zdobycie miasta przez Osmanów, do szczetu zniszczyf y w niém nawet to wszystko, со byfo dziefem samychie Arabów. W r. 1778 Alexandryja liczyfa jai tylko 5,000 mieszkañców. Dopiero zdobycie Egipto przez Francuzów pod koniec zeszfego wieku, wydobyfo ja zuowu nieco z ruin, a pod Mehmedem-Ali, który tu na pewna czeáé lata zafoíyf swoja rezydencyje, tak dalece znów siç podniosfa, ie dzis jest jedném z najwainiejszych mtast portowych morza Sród-

Alexandryja — Alexandryjscy iydzi

421

liemnego. Zreszta sawet handel z Indyjami wschodniemi powraca obecnie na tç sama drogç, która porzucil by! XVI wieku. Dzisiejsze miasto Alexandryja nie lupelnie na dawném stoi miejscu, winosi sie bowiem na Heptastadium, które skutkiem namuleú morskich zamienilo sie w szeroki przesmyk pomiçdzy istniejacemi jeszcze dwoma wielkiemi porterai, z których wszelako pólnocno-wschodni, takie Nowym portent zwany, przez zamulenie stal sie nieuiytecznym. Kanal Roraanje, ukonczony w 1820 г., laczy Alexandryja z Kairein; od moría bronia jej liczne fortyOkacyje. Na podobieñstwo wszystkich prawie miast wschodnich, Ale xandryja jest nedznie zbudowana i bradBf; najznakomitsze w niej gmachy publiczne: nowy palac wice-króla, komora celna, arsenal marynarki i níektóre inné, wszystkie s; dzielem Mehmeda-Alego. Lndnosé Alexandryi wynosi teraz okolo 30,000 mieszkañców, i sklada siç z Arabów, Torków, Zydów, Koptów, Greków i Franków. Miasto jest rezydencyja konsnlów akkredytowanych w Egipcie przez mocarstwa europejskie, oraz patryjarcliy koptyjskiego; tu znajdujç siç rówiei zakíady handlowe i marynarki paszy, oraz zafoione przezeñ szkoly wojskowe. Z dawnych pomników Alexandryja pesiada jai tytko taк nazwany tlup Pompefutía, na 101 stop wysoki, wzniesiony przez egipskiego prefekta Publijusza na cíese cesarza Dyjoklecyjana, oraz dwa obeliski, inane pod nazwa iyiel Kleopatry, 1 których jeden, dzis nawpól w ruinach, siçga czasów króla Tutmozysa III w XVI wiekn przed Clirystusem, drugi zas, monolit 72 stop dfugi, w dawném je szcze zostaje pomieszezenia, — nakoniec kilka grobów dawnej Nekropolü i zasypane jui po wiekszej czçsci cysterny. F. H. L. Alexandryja, miasteeiko na Wolynia nad rzeka Horyniem. Alexandryja, miasto powiatowe gubernü Chersoñskiej, leiy o 24 mil na pólnoc Chersonu, nad Jngulcem, wpadajacym do Dnieprn i Berezowka; powstalo ze wsi Beczy przy urzadzeniu dawniejszej gubernü Wozniesienskiej; dwa razy przemienialo swa miejscowosé w 1795 i 1806 roku; mieszkañców przeszfo 4.800.— Powiat Alexandryjtki, ma przestrzeni 274 mil □, mieszkañców 196,000. Zajmuje najwynioslejsza przestrzeñ w gubernü Chersoñskiej, zasiana zaroslami; wiele rzek bierze tu poezatek. Так nazwany Cxarny las, odznaczajacy sie. ogromnemi debami, ma przestrzeni 4,000 dzies. Na gruncie iyznym bujnie rodzi siç pszenica arnautka i proso. Alexandryja Nowa, (ob. Pulawy). AlexandryJSOy Zydsl. Zaloiyciel miasta Alexandryi w Egipcie (331 przed Chrystusem), Alexander Wielki, równie jak i Ptolemeusz I, przesiedlü do miasta tego liczne rodziuy ¿ydowskie, a nadawszy im prawo obywatelstwa greckiego, porównal z Macedoñczykami. Okolicznosc ta, spowodowala wedle áwiadectw Józefa (Josephus, Antiquitates XV) mnóstwo iydów do przeniesienia siç i zamieszkania w Alexandryi. Trudnili siç po wiekszej czçsci handlem, a nadto rzemiosíarai i uprawa roli. Liczba ich, wedfug Filona (Philo contra Flaccum str. 971 i 973) przed narodzeniem Chrystusa, doszla w Egipcie, Cyrenie i miastach Libijskich do milijona, a w Alexandryi zajmowali piata ciesé miasta, liczyla zas Ale xandryja w owych czasach okolo 600,000 mieszkañców. Przyswoiwszy sobie jçzyk grecki zydzi alexandryjscy, których nazywano takie helleñskimi, poczçli wchodzió w slnibe rzadowa, oddawac sie iegludze, a nawet wojskowosci, dosfugujac siç wyiszych stopni. Antyjoch Wielki widzac jak iydzi przewainie wpíywaja na wzrost handlu i przemyslu, sprowadzil do Lidyi i Frygii 2,000 familij ízraelskich. Popierani i protegowani przez wfadiców greckich, iydzi, sciagnçli na siebie nienawisd miejscowej, egipskiej ludnosci. Nienawiíé ta wzmogfa siç,

422

Alexandryjscy iydjd — Alexandryjska epoka

kledy po npidkn Grecyi, iydzi predko nznali nowych wfadzców to jest Rzymitn, i okaiywali im wielk; przychylnoáé. W wojnie alexandryjskiej, poznawszy gienijalnosé JuHjusza Cezara, stali sie, jego atronnikami i popierali go silnie w woj nie przeciw Pompejaszowi. Zwyciezki Семг, nie zapomniaf o sprzymierzeñcach awoich i zatwierdzil ich prawa obywatelstwa. Lecz za czasów Kaliguli, gdy zydzi niecheieli przyjaé do bóínic swoich popiersia cesaría i oddawaé ma czci boskiej, wydani na pastwe, nienawidzacego ich pospóbtwa, wiele ncierpieli. Równych przeáiadowañ doznali pod panowaniem Neroon, Wespazyjana i Adryjana. W czasach uciska, broniac sie przeciw zarzatom pisorzy rzymskich, zydzi alexandryjscy poczeji oddawaé sie, literaturze, a badajac ñlozofów greckich, starali sie udowodnié prawde. swej religii, wspierajac dowody rosnmowaniami filozoficznémi. Pi erna ich musiaíy wywrzec* wpíyw wielki, gdyz zawierafy w aobie jasno wypowiedziana idee, monoteísmo, a pisase po greckn, Italy sie, niebezpiecznemi día pogañstwa. Powstafa nawet, oparta na allegoryczném tíómaczem'u religij, filozofija alexandryjska, która póíniej przyswoili sobie pisarze chrzeácijanscy. Wpíyw ¿ydów alexandryjskich na pogaiístwo ustaf z rozszerzeniem sie chrzescijanstwa. — Dzisiejsi iydowscy mieszkancy Alexandryi, zajmuja sie, handlem, lecz álady dawnej ich uczonosci znikfy zopefnie. L. O. álexandrylska bibUJOteka, najwlçkaza i najsfawniejsza ze wszystkich staroiytnych, zafoiona przez króla Egipto Ptolemeosza Filadelfa, a oddana w zarzad wygnanemn z Aten Demetryjnssowi Falereuszowi, pod którym posiadaia jai przeszlo 50,000 tomów czyli rol. Póíniej, w epoce najwiecej kwitnfcej, pod kierankiem Zenodota, Arystarcha z Byzancyjnm, Apollonijosza Rodyjskiego i innych, ksiegozbiór ten doszedf do 400,000, a wedfug niektórych do 700,000 to mów. Obejmowaf on cafkowita literatare, rzymsk;, grecka, indyjaka. i egipskf; mieácil sie, po wiçkszej czçsci w gmachu Bruch ium zwanym, przytykajacym do palacu królewskiego, a spalonym podczas oble,tenia miasta przez Jnlijasza Cesa ra. Sama biblijoteke, zaslapiono naówczas pergamska, którf Antonijusz podarowal Kleopatrze. Droga pofown biblijoteki alexandryjskiej nmieszczona byfa w Serapenm, swiatyni Jowisza Serapickiego, gdzie istniafa do czasów Teodozyjosza Wielkiego; gdy atoli monarcha ten zbnrzyé kazaf wszystkie áwiftynie pogaúskie, nie osxczedzano równiez wspanialej swiatyni Jowisza, która. tíum fanatycznych chrzescijan zaissezyl pod prsywództwem arcybiskapa Teófila, przy czém i ksiegozbiór po wiçkszej czesci zostaf spalonym. Так wiçc nie kalif Omar, jak powszechne, acz niesfaszne niesie podanie, lecz barbarzyncy chrzejcijanscy tak niepowetowany cios zadali nankom; tyle przynajmniej pewna, ze historyk Orozyjosz na kilka wieków przed zdobyciem Alexandryi przez Arabów, puste juz tylko widzial póíki, pozostafe po síawnym niegdys ksiçgozbiorze. Alezandrjjska epoka, tak nazywajç siç czasy rozkwitu literatary i naaki greckiej, pod opieka Ptolemeaszów w Egipcie, а gfównie w Alexandryi, kiedy wraz i upadkiem narodowego piémiennictwa greckiego, oswiata Greków rozeszía siç po cafém paástwie Alexandra Wielkiego. Czasy te zwykle dziela sie na dwa okresy gfówne, z których pierwszy obejmaje dynastyjç Ptolemeuszów, od rokn 323—30 przed narodzeniem Chrystasa, drmgi od r. 30 przed Chrystasem do rokn 640 po Chrystusie, czyli od apadka Ptolemeaszów ai do wtargniecia Arabów do Egiplu. Pierwszy Ptolemeusz Soter sciagnal do Alexindryi licznych aczonych greckich, a nastçpca jego, Ptolemeusz Filadelfus, nietylko zaJoiyl sfawna biblijo teke alexandryjska (ob.), lecz rozszerzyf równiei mazeum, zafoione przez jego poprzednika. Do szkofy alexandryjskiej naleieli Egipcyjanie, Zydzi, Grecy, a pó íniej nawet i Rzymianie, najwiçkszego zas znaczenia poeci i grammatycy, nielyl

Alexandryjska epoka — Alexandryjska sskola

423

ko nancxycíele i badacie jexyka, ale raczej filologowie i Iiteraci, jak вр. Zenodot z Efezo, zalozyciel pierwszej szkoly granunatyków w Alexandryi, Eratosteaes X Cyreny, Aryatofanes z Bizancyjnm, Aryitarch z Samotracyi, Apollonijasz sofista i Zoilas. Uczenî ci polaczonemi silami zbierali, roztrsasali, sadzili i dla nastçpnych pokolen przechowywali istniejace pomniki oáwiaty i literatory. Z pomiçdzy poetów tej epoki najslawniejsi byli: Apollonijasz i Roda, Likofron, Aralas, Nikander, Eaforipon, Kallimach, Teokryt, Filetas, Fanokles, Tymon, Skymnos, Dyjonizyjusz i siedmiu tragików, zwanych alexandryjska Plejada. W ogóle epoka alexandryjska odznacza sie charakterem wcale róznym od dawniejszego nmyslowego zycia greckiego; oczywiácie bowiem starannoîé, z jak; studyjowano jesyk i formy stylowe, wplynçla na wykwintnoió i poprawnosé mowy, choé braklo dacha, którego zadna praca aadae, aal lastapté nie potraQ. Plsarze alexandryjscy przejeji sie wieksza sztuka kompozycyi, a krytyka sajela miejsce genJjoszn. Nie nataralniejszego nad to, ie nastçpcy i naéladowcy najznakomitszych poetów i aczonych tej azkoly, slabszymi byli jeszcze od wiorów; krytyka ich stala sie, drobiazgowa, artyzm sztnczka prawdziwej sztoki niegodna.—O filozofach tej epo ki ob. Alexandryjska »zAola.— Wainiejszemi jeszcze by(y prace Alexandürynów w naakach pnyrodzonych i scislych: w Alexandryi w Ш jai wieka przed Chrystasem Eakiides napisa! klassyezne swoje dzielo o geometryi, astronomowie sai uuniqeiem wssystkieh spekolacyj hyperfizyczaych naake, swoja aa najwyiszym podówczas postawili szezycie. Najznakomitszym z fisyków i matematyków alexandryjskich byli: Arystyl, Туmocharys, Archimedes, Eratostenes, Arystarch s Sa moa, Ptolemenss i inni. Aloxaildryjska kronika, tak aasywa aiej kompilacyja s kilku antorów greckich, dopelniona za panowania Heraklijasza, odkryta w polowie XVI wieka w Sycylii 1 wydrakowana r. 1615 przez Jessdte, Radera, który aazwal ja Ale xandryjskf dla tego, ie na czele rekopismn znalazl imiç Piotra s Alexandryi. Alexandrjjska SZkola zawiazala sie w koncn II wieka po Chrystasie, pod przewodnictwem Ammonijasza Sakkasa, ale grant jej rozwinieeiu poloiyl aczen i nastçpca jego Pletinas. Podstawa jego naoczania byla filozofija Platona, która przy rouzerzaniu si; jçzyka i wiedzy greckiej nabyía szczególniejszego wplywu i znaezeaia. Jak Plato w nance swej przez porównywanie i npatrywanie stosnnków w jednosciach róinorodnych, dochodzi do atworzenia idei ogólnej jednoici, która a niego zwie sie, typera czyli idealem; tak sskola alexandryjska, kieranek ten przyjawszy za zasadç, przonosi go ze áwiata abstrakeyi do realnosci, tym aposobem stara «Ц zatrzec wszelkie róinice pojeé i wyobraieA wieków i narodów; miçssa religija z naoka, Wschód s Grecyja i prsywfaszcza sobie wssystkie teoryje, jakie kiedykolwiek i gdziekolwiek istnialy, aby przes ich wspóldxialanie wykazac* te, possakiwana jednoáó, nsilnjac dowieáó, se róinice nie stanowify nigdy odmiennoici, aie tyiko iwiadczyly o rozmaitoáci ponktów zapatrywaaia aie na rzeczy. To tez najwybitniejszym charakterem szkoly alexandryjskiej jest eklektyzm, który bardzo nataralnie wyrodzié sie. mesial z- takiego ubiegania sie 0 przywlaszczenie aobie wssystkieh teoryj, a ze eklektyzm ten osadzoay zostal na graaeie filozofii Platona, przeto czlonkowie tej szkoly zwa sie, powssechnie neoplatonikami. Nie moiemy, opierajac siçna danych, które posiadamy,twierdzié, aby tea eklektyczny kieranek nadany by! sskole przez samego Pletina, który jest jej najpierwszym s rzçdu pismiennym, ale sarasem i aajprzedniejssym wyrazem; tak, ii labo nastçpcy jego Porfyras i Jamblichos gloiniejszymi moie stali sie,, 1 byli bieglejssymi odeá eradytami, jednak aie mog; siç równaé s nim pod wzgle,dem glçbokoàd metaflzycznej i dyjalektycxnej sily; slowem, ie wszystko cokol

424

Alexandryjska szkoía

wiek dobrego byío w dalszém rozwinieciu szkoíy, со ma wartosc samoistna a nie jest zarazone eklektyzmem, wszystko to w zarodzie znajduje sie jai w nauce Ploti na. fcatwo sobie wyobrazié, ze szkoía tracac coraz bardziej charakter samodzielny, dla braku genijalnego tchnieniajakiejs wyiszej jedoostki, coby jej nadaia znamie indywidualnosci odrçbnej, sfabía tez coraz bardziej uganiajac aie za wszystkiemi tajeranicami religijnemi, badajac wszystkie szkoíy i metody dla lego tylko, aby wszedzie w najróiaorodniejszym objawie wynaleíé i wskazac tenie aam i jedyny po wszystkie czasy grant prawdy wiecznej. Kiedy ta pokusa okazaia sie. daremna, szkoía masiaia miraowolnie ograniczyc siç na kommentowania i suchej erudycyi, która zastapiia brak pomysíu i ztad powstaje taka massa prac filozofów alexandryjskich, tyle imion które sie. do tej uczelni odnosza; aie sa to jui po wiçkszej czesci sami komraentatorowie i grammatycy, którzy tylko objaániaja rozmaite szczegófy rozmaitych tradycyj i pojeé, sami nie nie budujac, a celem tych objasnieñ jest nawrócenie wszystkich do uznania mniemanej jednosci. W tej eklektycznej tendencyi szkoía alexandryjska nderza na dwóch nieprzyjaciói: na Arystotelesa i na chrzeseijanizm. Arystoteles ze swa surowa dyjalektyka, tak przeciwna wszelkim marzeniom i zapedom bezowoenym, nie mógl podobaé sie ludziom, którzy w systemacie jego przeciwnika wybrali wfasnie metodç najmniej wyraina, czyli to со daïoby sie okreslió nazwa platonizmu pitagorejskiego. Ale Arystoteles bronió sie nie mógí, zwolenników nie miaf, bo platonizm ogarnia< podówczas wszystkie um ysíy — wiec bój nie mógí byé ani díagim ani zacietym. Inaczej rzecz •miaía sie z chrzescijanizmem : ta nieprzyjaciel byí zyjacy, silny i nieastçpny, а okazywaí ogromne przeciwieústwo zasadzie szkoíy, bo jak ta dazyía do zlania wszelkich tradycyj w jedno, i cheiaía utworzyc jakis system coby w siebie przyjaí wszystko, bez róinicy; tak chrzeácijanizm przeciwnie dazyí do wyróinienia sie, do odrzarenia wszystkiego со byío przeciwném jego z góry samoistnie nakreslonej zasadzie, do odíaczenia fafsza od prawdy, pozora od rzeczywistoáci, to tylko przyjmojac do siebie, со byío bezposrednio zgodne z jego nauka, jej niejako przedwstçpem i przednia straia. To tei szkoía alexandryjska gíównie dziaíania awe oznaczyía walk; przeciw chrzescijanizmowi, a byía to walka na smieró i zycie ¿wiata starego z nowym, walk) która widoeznie kierowaía rçka Opatrznoíci. Chrzeseijanizm jako religija nienarzacona, ale ofiarowana dobrowolnie, masiaí przebyó wszystkie próby, coby swiadczyfy o jego organieznej, wewnetrznej, samodzielnej doskonaíosci. Przebyí jai próbe ognia i miecza, musiaí jeszcze przebyd próbe roiumnej krytyki. Szkoía alexandryjska, której kolebka wprawdzie byío jedno miasto nad Nilem, ale rozgaíeziona po caíym ówczesnym myslacym swiecie, koncentruje w sobie caía ówczesna madrosó pogaásk| i przez cztery wieki, bronia szlachetnf, najwyisza, bo broni; dyskussyi nienamiçtnej, walczy przeciw nowej nance; a im wiecej ona czyni wysileó, tém wieeej ta nowa nanka zysknje zwolenników. Z íona wreszcie dogorywajacego swiata, i bronia alexandryjskiej filozofii w rekn, wystepnje oibrzym Jnlijan apostata, кto ry cafe iycie silnemi barkami podpiera walacy sie. kolos, ale powstrzymaó go nie moie, choé ma po tema cesarskie árodki i woía w koóca: Galilee meisti! Tea gíos powinien byí ostrzedz neoplatonistów o bezaiytecznosci walki, ale oni nie usíyszeli go i walczyli jeszcze czas jakis przeciw zdaniom Tertullijana, Orygenesa, Laktancyjasza, Grzegorza Nazyjazeñskiego, s. Augustyna i w tej walce nareszcie wyezerpali sie, zaniemogli i upadli wíasna niemoca wiecej nii przez edykt Jastynijana, który ich azkoíq rozwiazaf. Na grnzach tej szkoíy spokojnie wzrastaí odtad chrzeícijanizm, dawszy w obec iwiata dowody podwójnej siíy: иcal cia, w przebytém mçczenstwie; rozomn, w pokonaniu filozofiii pogaóskiej. Szkoía

Alexandryjska вакоЬ — Alexandryjskl kodex

425

alexandryjska w r. 529 wyparta i granic cesarstwa przez edykt Justynijana, tufa ■Ц jeszcze to w nowém królestwie perskiém, to mown wraca do áwiata bizantyjskiego, ai nareszcie pod kieninkiem Damascyjnsza, Filipona ¡ Symplicyjnsza, ostatecznie dogorywa w pofowie X wiekn. Alexandryjska SZkota kateohetów. Miaato Alexandryja, jako gfówny pnnkt w którym stykafy aie wyobraienia Wachodo z Zachodem, od chwili powstania tamie gminy chrzeieijañskiej, átalo sie gfówném siedliskiem nczonoáci koácielnej na Wschodzie. Biskopi alexandryjscy, troakliwi o rozkrzewienie wiary w Chrystusa, przykfadali wszelkich ataran, áby nie tylko zydzi, ale szczególniej poganie, przyjmojac ehrtest swiçty, obznajmiali aie, pilnie i gruntownie i nauka wiary. Owocem tych ataran byfo powatanie szkofy katechetów, to jest, azkofy przygotowujacej do chrzta, przez udzielanie nauki religii. Slady szkofy alexandryjskiej daja sie spostrzegaé juí w poezatkach I wieku po Chryatusie; lecz o istnienia jej z pewnoécia historyezna, twierdzic mozna dopiero w druglej pofowie II wieku. Pantemu, medriee stoicki, przyjawszy chrzeat, zostaí 180 r. katecheta azkofy alexandryjskiej. Naplyw do azkofy byl wielki; metoda zasadzala aie na zadawaniu pytaó. Pragnacych tego, uezono i filozoGi; gdyz slawa nauczycieli stala sie. i doroslym chrzeíeijanom pobudka, ze poezeli uczçszczaé do azkofy katechetów, celem nabyeia rozleglejszych wiadomoáci religijnych. Najwiçeej z nauczycieli azkofy katechetów w Alexandryi, odznaczyli sie: Kiemen*, biskup, Alexander z Jerozolimy, Orygenes i Herakles. Kwitnacy sta.i tej szkoiy, trwaf do 305 г., póíniej upadla, jui to skutkiem sporów, jakie wywofali nestoryjanie i monoGzyci; joz tez i día tego, ¿e od chwili rozszerzenia sie, chrzeécijanatwa, zmniejszyla siç liczba przyjmujacych chrzest uczonych pogan. L. O. Alexandryjska WOjna, tak aie nazywa wyprawa Julijusza Cezara w 48 r. przed narodzeniem Chrystusa. Po bitwie Farsalskiej, Cezar puácif aie w pog".'¡ za Pompejuszem ai do Alexandryi w Egipcie, i tu rozstrzygnal spór miedzy królem Ptolemeuszem Dyjonizyjuszem, a aiostra jego Kleopatra, na korzyáé tej ostalniéj. Egipcyjanie powstali i wraz z liczném wojskiem (do 20,000) oblegli Cezara, który miaf tylko 4,000 iofnierza. Cezar, przyprowadzony do ostatecznosci, o mafo iyeia nie utracif w tej sprawie, wziaf jednakie góre nad nieprzyjacielem w Mar co 47 г., przy pomoey posifków nadesfanych mu przez Mitrydatesa z Pergamu. Król Ptolemeusz zginaf w bitwie, Alexandryja poddafa sie na faskç zwyciezcy, a Kleopatra, która umiafa sobie zjednaé mifosó Cezara, ogfoszona zostafa rzadczynia Egiptu wraz z mfodszym swym bratem, Ptolemeuszem. — Pod tytulem Alexandryjtkiej tcojny znani} jest takie w historyi literatury opis zdobycia Ale xandryi przez Julijusza Cezara, jako tez kilku wspófczesnych wypadków w Pon de, Illiryi i Hiszpanii, przypisywany przez niektórych samemu Cezarowi, przes innych Opijuszowi lub Hircyjuszowi. Alexandryjskl dyjalekt grecki, wyksztalcony stopniowo w Egipcie, a gfównie w Alexandryi po rozpowszechnieniu tamie oswiaty greckiej, róiny od attyckiego gfównie domieszaniem niektórych form macedoñsko-doryckich. Dyjalekt ten día tego szczególnie jest waznym, ie z niego powstafo póíniejsze narzecze pospollte, czyli helleñskie, w którém pisany jest takie Nowy Testament. Alexandryjskl kodex (w dziefach naukowych uznaczany zwykle litera A), niezmiernie wazny pod wzglçdem krytycznym rekopism grecki Pisma áwietego, znajdujacy sie w muzeum brjtyjskiém w Londynie. Rekopism ten, pisany na pargaminie pieknym charakterem czworograniastym, uncyjalnym, bez podziafu na wyrazy i bei iadnych akcentów, siega drugiej pofowy VI wiekn, i z mafemi brakami obejmuje caf§ Biblije (Stary Testament podfug przekfadu Siedmdziesieriu),

426

Alexandrylskl kodex — Alexandryjskle tien»

oraz listy Klemens« Romanasa; od r. 1098 naleiat do ksiegozbiora patryjarchów alexaadryjskich, w r. 1628 zas" patryjarcha konstantynopolitanski, Cyrillus Laikaris, podarowaf go Karolowi I, królowi angielskiemu. Z dyplomatyczna feblo¿ci| prxedrukowaf z niego Nowy Testament Wojde (Londyn, 1786), a przedruk Starego rozpoczaf Baber (Londyn, 1816—18). Alexandryjskle ttómaozenle BlDlil, jest najdawniejszym przekfadem Pi erna Swietego, Starego Testamento, z jezyka hebrajskiego na grecki. Przekfad ten nazwano przekfadem Siedmdziesieciu, secundum septuaginta interprets, albo poprostu Septuaginta. Nazwa takowa powstafa skntkiem podania, zaczerpniçtego z lista Arysteusza, oficera straiy przybocznej Ptolemensza Filadelfa króla Egipto (Aritteae historia LXXII int. ex rec. Eld. de Parehum. Francof. 1610 in-8vo), który w Hácie pisanym do Filokratesa, powiada: ie Demetryjasz Falereusz, biblijotekarz królewski, gorliwy zbieracz ksiag uczunych, nakfonif Ptolemensza, aby wyda? rozkaz przefoienia pentatenchu na jetук grecki. W tym cela wysfany sostal do Jerozolimy, do najwyiszego kapfana, Eleazara, Aryatensz, i zabraf ze soba, zaleconych mu przez tegoz kapfana 72 uczonych iydów. Ci przybywszy do króla Ptolemeusza, naradziwszy sie. pilnie, dokonali tfómaczenia w przeciagn 72 dni na wyspie Faros. Wiarogodnoáé podania rzeczonego, po da! najprzód w walpliwoáé L. de Vives, w dziele swém: Augustin de eivit. d. a sfasznosé jego zarzutów poparli i udowodnili: Usher, Voss i Hody (de bibliorum textibus originalibus, versionibus graecis et latina vtägata I, IV. Oxon. 1705). Sadzac z przekfadów róinych czesci Septuaginty, porównywajac je raiçdzy soba, przekonaé sie moina, ie tfómacze, nietylko róini byli duchem, ale i naleíeli takie do róinych epok. Najpierwsza ksiçga która przefoiono, byf niezawodnie pentateuch, jako ksiegi najwainiejsze. Pobudka zas tfómaczenia na jçzyk grecki byfa coraz bardziej szerzaca lie, miedzy iydami helleñskiemi nieznajomoáé jçzyka texto Biblii, ciego dowodem wysoka powaga, jakiej miçdzy nimi tfómaczenie pomienione nzywafo. Póíniej, to jest w wiekach chrzescijaúskich, kiedy tfómaczenie Septuaginty olegfo licznym niedokfadnosciom, skotkiem bfedów jakich sie. dopuszczali przepisywacze owej ksiegi, Orygenes s Alexandryi (ob.) napisaf swoja Hexaplg, i w niej, w szeácio obok siebie biegnacych kolumnach zamieicif text hebrajski, pisany gfoskami hebrajskiemi, i tenze sam text pisany gfoskami greckiemi, nastqpnie tfómaczenia Akwili, Symmacha, Siedmdzie sieciu i Teodocyjona. Jeieli nie byfo textu hebrajskiego, nazywano to Tetrapla. fcatwo pojad trodnosci odpisa dziefa tak ogromnego jak Hexapla i dla tego tei byfo ono nader rzadkie. Swiety Hieronim widziaf exemplarz oryginalny w biblijotece w Cezarei, lecz i ten zaginaf. Skotkiem jednak pilnego wypisywania z Hexapli, znaezna jej czeíó znajduje sie. w dziefach Ojców Koáciofa. Starano sie. owe wypisy z Orygenesa zebrac w jedne caíoác, a pierwsza mysI podaf Morin w wydaniu swém rzymskiem Septuagesimy r. 1587. Prace Morina uzupefnif Drozyjosz (J. Druslus, Veterum et int. graec. in Шит V. T. fragmenta col lecta, verso et nobis ill. Arnhem 1622, in 4-to). Obudwóch jednak przewyiszyf Monlfaocon. (Bern, de Montfaucon, Hexaplorum Orig. quae supersunt, eruit et notis illu. Lips, et Lubec, 1769 et 70, 2 tomy). W nowszych czasach odznaczyli sie. pracami krytycznémi, podjçtémi okofo Hexapli: Szleisner i Jezeciel, Lipsk 1812, Rzym, 1840. L. O. Alexandryjskle wiersze, czyii Alexandryny, szesciomiarowe, trzynastozgfoskowe wiersze jambiezne, których cecha charakterystyczna jest obowiazkowa po trzeciej stopie áredniówka. Nazwa tych wierszy pochodzi ztad, ie pierwszy wspomnionej miary uiyf poeta francuzki z XII stulecia, w poemacie bohaterskim

Alexanflryjskle wiersze — Alextterium

427

о Alexandrie Wielkim. Monotonnosé alexandrynów, przez dfugi czas wyfacznie prawie uiywanych w naszej poezyi, i po dzis dzien w niej jeszcze, równie jak we Francyi przewaínie górujacych, fagodzona bywa rozmaitoscia koncówek czyli rymów; w kazdym razie jednak ntrudnia deklamacyje, która zbyt fatwo popada w wadliwa spiewnosé i nuzy ustawicznym powrotem jedaostajnego, bo w tém ramém zawsze miejscu przerwanego sredniówka rytrau. Alexiejew (Piotr), protojerej, czfonek rossyjskiej akademii, urodzil siç w Moskwie i byí uczniem lamtejszej duchownej akademii. Z dzieí jego na szczególna. uwage zasiuguje: Slotonik cerkiewny slowiañski, wydany w Moskwie 1773 г., a po raz czwarty w Petersburgu 1817 r. w 5-ciu czesciach. Linde chlnbnie wspomina to dziefow liczbie pomocniczych, których uzywal przy ukfadzie sfownika jçzyka polskiego. Opisanie ksiegi, Apóstol ruski, wydanej z poprawkami przez Dra Franciszka Skoryne, w Wilnie 1525 г., zamiescií Alexiejew w 6 tomie: Prac towurzystwa wolnei/o rossyjskieyo. Umarf 1801 r. Alexlfarmaka (z greckicgo alexo odpycham, pharmakon trucizna). Niegdys zwano tak leki, sluzace do oddalenia, przez otwory w skórze, mniemanej trucizny, która wedíug pewnego systemu lekarskiego zmieniafa dziaianie zywotne w chorobach ostrycli, a w tém znaczeniu wyraz tea tyle wazyï, со pobudzaj^ce poty. W czasacli jeszcze dawoiejszych nazywano tak kazdy srodek, którego glówne dziaianie polegalo na oddaleniu, czyli zniszczeniu szkodliwych wpfywów, wywolanych trucizna wewnatrz przyjeta. Alexin, miasto powiatowe gubernii Tulskiej, o 7 '/2 mili na pólnoco-zachód od Tuíy, wznosi sie na wysokiej górze prawego brzegu Oki i po obu stronach rzekí Mordowki. Zafozone, wedle podania, przez Wielkiego Ksiecia Moskiewskiego Daniela Alexandrowicza, o 2 wiorsty od teraíniejszego swego pofoienia, ku íródfu rzeki Üki; za czasów Dymitra Samozwañca zburzone priez Polaków; potém srodze je wyludnifo morowe powietrze. Obecnie liczy 2,400 mieszkanców, 5 cerkwi i 4 fabryki. Kupcy tntejsi prowadza znaczny handel zbozem, spfawianém Oka, oraz drzewem, sprowadzaném w znacznej ilosci z Zyzdry i Kafugi, a które idzie do Koíomny, Mosjkwy i innych miast. — Powiat Alexiñski ma przestrzeni 34 mil Mieszkanców liczy 70,400. Poíoienie powiatu wyniosíe, po brzegach Oki pagórkowate; skrapiaja go: Oka, Upa, Woszana i inne rzeki. Z jezior znaczniejsze Lichorewskie. Grunt gÜDiasty, zmiçszany z iíem i piaskiem. Gíówném zajeciem mieszkanców jest uprawa roli i iegluga na rzekach Осе i Upie. Alexis (Willibald), powiesciopisarz niemiccki, (ob. HäringJ. Alexisbad, jedna z najoblitszych w zelazo kapieli niemieckich, poíozona w zachwycajacej równinie Selki, w czesci Anhalt-benburgskiej Harcu, zostafa w r. lSlOurzadzona przez Alexego-Fryderyka-Chrystyjana, ksiecia Anhalt-bernburgskiego. Okolice powabne podwyzszajç przyjemnosc pobytu w tém miescie, día zdrowia i rozrywki przeznaczoném. W odlegfosci trzech cwierci od Alexisbadu znajduje sie Maegdesprung, naleiacy do najznakomitszych zakladów górniczycli na Harcu. Okolice bardzo powabne, sîawia sie jeszcze obcliskiem zelaznym 58 stóp 6 cali wysokim, wystawionym w roku 1812 na pamiatke ksiecia Fryderyka Alberta, zaíozyciela hut zelaznych. Woda Alexisbadu gtównie zawiera siarczan zelaza, i día tego rzadko do picia uzywana, a zwykle do kapieli, jako srodek wzmacniajacy. Pierwszy rozbiór tej wody poda? Graefe w pismie pod tytuíem: Ueber die Malinische Eisenquelle im Selkethal am Harze, Lipsk 1809. Alexlterinm, (z greckiego alexo odpycham, ther zwierze jadowite). Wyrazu

428

Alexiteriam — Alexy I Komnenes

tego uiywano dawniej na oznaczenie ¿rodków, síuiacych prieciwko ukaszeniu priez jadowite zwierzeta. AleXOta, w mitologii litewskiej bogini mifosci, toz samo jakoby со Milda (ob.). Góra pod dzisiejsza osada Alexotf, w gubernü angustowskiej, powiecie maryjampolskim nad Niemnem, naprzeciw Kowna, miafa byé swiatynia tej bogini. Nie daleko tej góry jest wyniosfoáé, dawniej zwana „Praurimie," dzis „Wesoia," miejsce alobione przechadzki i sabawy mieszkaúców Kowna, zarosíe staremi lipami, z których pszczofy wyrabiafy sfynny raiód zwany „lipcera." Tu przedchrzescijanscy Litwini obchodzili chautury czyli „dziady" po umariych. Przechodzac zwykli byli rzucaé na kurban gafazke drzewa; z nagromadzenia takieh gafazek w tém to wfainie miejsca w popiol éwiçtym ogniem obracanych, utworzyiy sie wzgórza wysokie lomami, a po litewsko iauie zwane. Pod Alexotf uskutecznifo sie w Czerweu 1812 r. sfawne wkroczenie Napoleona do Litwy. Priez trzy mosty na Niemnie rzucone przecifgnefa armija, do dwoehkrod stu tysiecy ioínierza, róinego narodo i jezyka. A. P. Alexwang (Marcin), obywatel miasta Eiblaga, drukowaf w Krakowie 1572 r. wiersz sfaby, rzecz jednak nieco sfaiaca do historyi rozruehów pruskich pod tytufem: Gratulado de felice e Polonia adventu Michaelis Fridevalde, Jmtigatorit Regii contra rebellet subdito*. Alexy (swiety). Najdawniejsze martyrologija nie wspominaja o tym sVietym. Józef Hymnograf (zmarfy r. 883), pierwszy podaje w hymnie greckim legende, podíug której Alexy, syn senatora rzymskiego, pollubiwszy, z woli rodziców, dziewice znakomitego roda, natychmiast po godach weselnyeh przed nocg uciekf z Rzymu, dfagie lata przepedzii w obcych krajach, jako iebrak w przysionka kosciofa N. Panny, a wróciwszy do ojczystego miasta, iy< takie z jafmniny, nie poznany od nikogo, pomiedzy slugami w doma rodzicielskim, i dal sie pozna¿ dopiero przy ámierci. Pó¿niej znajdujemy Ц legende apiekrzona rozmaitemí szczegófami w pisarzach greckich i íaciñskich; podlng których Alexy ty< i umarf za czasów Innocentego I papieia (402—417 г.). Wskazuja Edessç w Mezopotamü, jako miaste dokad siç schronií uciekfszy z Rzymu, gdzie mieszkaí lat 17; tylei lat iyl za powrotem do Rzymu. Powieáé o nim, podíug Metafrasta, skreálií Piotr Skarga w Zywotach áwietych. W Kzymie byf bardzo wezesnie zbudowany kosciól i klasztor pod imieniem i. Alexego. Niektórzy pisarze przenosza historyjç Alexego do Konstantynopola, со jest faíszem; a inni, równiei mylnie, biora za jedno s. Alexego ze á. Janem Katybita z Konstantynopola. Martyrologijum i Brewijarz rzymski, kfad§ jego ¿mierc* na dzieú 17 lipca; Grecy zaá obchodza jego pamiatke. dnia 17 Marca, którego mia? on byé pogrzebion. L. R. Alèxy I КошпеПОЯ, jeden z najdzielniejszych wfadców byzantyjskich z rodziny Komnenów (nrodz. w 1048 г.), byí najmfodszym synem Jana, brata cesa ría Izaaka. W mfodosci dzielnie wspieraí cesaría Michafa Dukasa w wojnie z Urselijuszem i Niceforem, który sie, takie cesarzem ogfosif. Alexy pokonal Nicefora, równiei jak i jego nastçpcç Botaniatesa, a po trzechkrotném zwycieztwie mianowanym zostaf dowódzca wojska wysfanego do Azyi mniejszej, w ce lo uámierzenia nowego powstania. Alexy nie chcia? przyj¡}¿ tego obowiazku, gdyi nacielnikiem powstañców byí mçi jego siostry; uciekf przeto z Konstanty nopola i znalaif przytuíek w obozie, gromadzacym sie día obrony przeciw Turkom. Wojsko okrzyknçio go cesarzem w 1081 i zdobyío Konstantynopol. Alexy wstapiwszy na tron zawarl pokój z Turkami i wyruszyl przeciwko Normandom, lecz nie zdolal odeprzeé tego walecznego plemienia, które pod dowództwem Ro berta Guiscarda porazilo go wielokrotnie. Z daleko wiekszém powodzeniem wal

Alexander I Komnenes — Ataxy Blcbajlowicx

429

czy( z Turkaroi i Scytami, udaio ma sie bowiem odebraé im zajçte przei nich wyspy na brzegach Azyi mniejszej. Tymczasem nowe i nadspodziewane niebezpieczenstwo zagroziio cesarstwu wgchcdniemu: niezliczone tiumy Krzyíowników, ciagnac do ziemi iwietej, wkroczyfy do Konstantynopola pod dowództwem Piolra Pustelnika; przerazouy cesarz postanowii wyprawié ich natychmiast do Azyi, obiecawszy im pomoc przeciwko Turkom. Alexy zanadto sie obawiaí Krzyzowników, aby dotrzymaé im danego slowa, día lego tei nietylko ¿e im nie pomaga?, ale wystawií ich na lup nieprzyjacióí. Monarcha waleczny, dobroczynny i peten zalet, powstrzymal na czas niejakis panstwo wschodnie od npadku, porazil na gfowe Turków w 1115 i 1117 roku, ale nie zdazyí korzystaé ze swych zwycieztw. Smieré zaskoczyfa go w 1118 roku. Alexy Bnlgarzyn. Jarosíaw I, wielki ksiaze ruski, prosií Benedykta VIII o przyslanie z Rzymu biskupa. Papiez w r. 1201 przysíaf mu do Kijowa Alexego biskupa, rodem z Bulgaryi, znajacego gruntownie jezyki grecki i slowiaáski. Gdy Alexy zalozyf nowa dyjecezyje kijowska i pierwszy msza swieta odprawií w kosciele s. Zofii, dalszych prac apostolskich zaniechaé musiaf, z powodu zawisci dachowieástwa greckiego. Zraiony díuga nadaremna walk|, zlamany cierpieniami, wyjechaf z Kijowa i umarl w Bulgaryi (Chr. Gott. Friese w dziele: De epitcopalu Kioviensi commentatio) . Alexy (samozwaniec), síawny oszust, który w XII wieku za panowania cesarza byzantyñskiego Izaaka Aniofa, korzystajac z nadzwyczajnego podobieústwa z Alexym II, synem Manuela Komnena, i z niezadowolenia wywoíanego nieudolnoscia i zbrodniami Izaaka, usiíowaí przywfaszczyé sobie najwyísza wíadze. Azet, sultan Ikoúski, uwierzywszy bajee o jego pochodzeniu, z poezatku sprzyjal jego sprawie; wnet jednak przekonany o prawdzie porzucil ja. Pomimo to udaio siç fafszywemu Alexemu zgromadzié dosé liezne wojsko, zbieranine mulafmanów i rozbójników chrzeácijan, którzy pod pozorem podbicia kraju pasto— szyli prowincyje, rozposcierajac w nich wszedzie rabunek i mordy, со wnet podburzylo massy do fanatycznej przeciw przywiaszczycielowi nienawisci. Nareszeie pewien mnich, zakradlszy sie noena por; do sypialni samozwañca, wlasnym jego mieczem przebil go (r. 1191 po Chr.), poezém tei i hordy jego z latwoscia zostaíy rozproszone. Alexy fflioll&jlowloz, drugi car rossyjski z domu Romanowych, syn cara Michafa Teodorowicza i Eudoxyi Strieszniowej; ur. 10 Marca 1629; wstapit na tron 13 Lipca 1645; um. 29 Stycznia 1676 r. Objawszy, po ámierci ojea, pañstwo nieurzadzone wewnatrz, niezabezpieczone na zewnatrz; zostawif nastepcom swoim Rossyjç w dobrym bycie, silna na póinocy, groína od wschodu i poiudnia. W poczatkach panowania Alexego wybuchiy bunty w Moskwie, Nowogrodzie i Pskowie; samozwaniec Ankudinow, udawal sie za syna cara Wasila Szujskiego; ale srodki energiezne przez rzad przedsiçwziete, poioiyiy koniec rozruchom. Alexy Michajfowicz zwrócil cal; swa bacznoáó na prawodawstwo rossyj skie," poja? jego niedostatecznosc i wydaí nowa ksiege praw, pod tytutuiem: Vloienije (1649 г.), nastepnie, rozporzadzenie o zarzadzie miejskim, ustawç wojenna, prawa día sadów duchownych, pod tytulem: Kormczaja kniga, nakoniec ustawy: handlow; (1667), ceina, o opiatach na drogach i przewozach i inne. Przyfaczenie Malorossyi do pañstwa moskiewskiego wprowadzüo cara Alexieja w wojne, z Polska. Día utrzymania tych posiadlosci, poruszyl on wszystkie siíy swoje przeciw królowi Janowi Kazimierzowi, opanowai Smoleúsk (20 Wrzesnia 1654 г.), Witebsk, Mohilew, i Pofock, a nastepnego rokn zajaf Wilno i Grodno. W tymie czasie wojska rossyjskie diialafy przeciw Szwecyi, w Inflantach i Karelii; wojna ta

430

Alexy Mlohajlowicz — Alf

trwafa piçé lat i zakoriczyfa sie, traktalem zawartym w Kardys 21 Cierwca 1661 roku; ale wkrótce potém wznowifa sie, wojna z Polska. Bunt w Moskwie, wmiçszanie siç Suftana Mahometa IV w sprawy Maforossyl i rozboje, w wielkich rozmiarach, Slienki Razina w pofudniowych prowincyjaeli Rossyi, skfonify Alexego Michajfowicza do zawarcia pokojn z Polska, we wsi Andrnszowie 30 Stycznia 1667 r. Rossyja otrzymafa Smolensk, Nowogród Siewierski, Czernihów, Kijów i cafa Maforossyje na prawym brzegu Dniepru. Po ukonçzeniu wojny z Polska, Alexy Michajfowicz dziafaf z wielkiem powodzeniem na Wschodzie. Kafmycy, koczujacy w stepach, oraz wfadzcy Imerecyi i Mingrelii uznali nad soba jego panowanie. Do czynnosci dyplomatycznycli Alexego, zaliczyc takze naleiy traktaty zawarte z Hollandyja, Anglijç, Szwecyja i Lubeka, przez które zabezpieczyf przemysf wewnelrzny od szkodliwego wpíywu handlu zagranicznego, i na da! mu rozwój wewnatrz kraju. Zfoienie z urzedu Patryjarchy Nikona (1666 г.), pamietném jest z tego wzgledu, ie wówczas stfumioném zostafo w pierwszym zarodzie objawiajace sie rozdwojenie wfadzy panujacej. Car Alexy Micliajfowicz dwa razy wstepowaf w zwiazki mafienskie: pierwszy raz, 1647 r. z córka stolnika Elijasza Mifosfawskiego, Bfaryja, zmarfa w r. 1669; drugi raz, 22 Stycznia 1671 r. z córka dworzanina Cyryllego Naryszkina, Natalija, zmarfa 25 Stycznia 1694 r. Z pierwszego mafíetistwa miaf dzieci dwanascioro, w tej liczbie: Eudoxyjq, (ur. 1650 r. zmarfa 1712 г.); Mari?, (po przyjeciu slubów zakonnych nazwana Malyorzalq, urodzona 1654 г., zmarfa 1707 г.); Zofijr, (ob.); Katarzyue, (ur. 1658 г., zmarfa 1718 г.); Maryje, (ur. 1660 г., zmarfa 1723 г.); Teodora cara, (ob.); Teodozyje,{m. 1662 zm. 1713 г.); Jana, {ob. Jan Alexiejewicz car). Inne ponmierafy w mfodyra wieka. Z dragiego mafzeñstwa: Piotra, (ob. Piotr I, cetarz), Natal (urodzona 1673 г., zmarfa 1716 roku). Alexy PlOtrOWioZ, ayi Piotra Wielkiego i Eudoxyi Lopuchinówny, urodzif sie 1690 г.; w szesnastym roku iycia wstapif w zwiazki mafienskie z ksieiniczka Karolina Brunswik-Wolflenbiittel, siostra cesarzowej Elzbiety, iony Karola VI; wl717 r. odbyf podrói do Wiednia i Wfoch. Obwiniony o skryte zamachy przeciw zmianom wprowadzanym przez ojea swego, osadzony byf na smieré, aie otrzymaf przebaczenie. Umarf 27 Czerwca 1718. Syn Alexego panowaf pod iraiemieniem Piotra II Alexiejewicza. Alexy, w r. 1292 byf kasztelanem fe.czyckim. Alexyjanie albo Gellioi (Fratret Cellites), znani takie pod nazwa Lollhardóio, zawiazali stowarzyszenie swoje w Antwerpii r. 1300, celem pielegnowania chorych i grzebania umarfych, to jest zbierania skfadek na groby (celia), zkad i nazwa Cellici. Alexyjanami nazwano stowarzyszenie powyzsze od palrona swietego Alexego; Lollhardami zas, od lollen, lullen, со znaczy w jezyku ludowym niderlandzkim nucid, pocichn spiewaé. Lollhardzi albowiem, grzebiac umarfych spiewali piesni poboine. Stowarzyszenie Alexyjanów, skfadafo sie z samjcli lai— ków, kobiet i meiczyzn; a lubo nosili ubiór zakonny, to jest dfuga auknie, czarna, nie trzymali sie jednak iadnej regufy zakonnej. Duchowienstwo nie byfo im przychylne, со stwierdza sprawozdanie umieszczone o nich przez Jana Goreemiu sa kanonika w Liège, w dziele: Gesta pontificum Leodient. 1 с. 31 Papini. Grzegorz XI, bulla z r. 1377 i Bonifacy IX zalecili lollhardów opiece duchowienstwa, zakazujac wszelkich przesladowañ, (ob. Beyhardzi). L. O. Alf, sfawny tém w historyi litewskiej, ie ufatwif ucieczke Kiejstutowi z wiçzienia krzyiaekiego w r. 1360. W skutek ogromnej kleski, jaka na Litwie zadaf temu ksieciu Winrych von Kniprode, w piata niedziele, wielkiego postu, Kiejstut pojmany i zaprowadzony zostaf do Malborga: w scisfém osadzony wiezieniu, byf

Alf— Alibi Omega

431

pod straia, która dzieá ¡ noc tingle nad nim ezuwafa i nikt do niego nie mit! przystçpu, oprócz krzyzaka z przyboczoej strazy Wielkiego Mistrza, który ma jedzenie przynosif. Byl to Litwin rodem, za mfoda wziçty przez Krzyzaków w niewolç, ochrzcil sie i wiiff ¡mié Adolfa, pospolicie zas zwaao go Alfera. Dluga i wieraa sfuiba zakonowi, zjednafa mu przychylnoíé Winrycha, ztad okolo Kiejstuta powierzyl ma staranie. Ksiazç myálac o nciecice, ogladal wiçzienîe i przekonal siç, ¿e przez fromage, w rfcianie ukryta, za kobiercem, gdyby ja przebié siç udafo, mógfby próbowaé szczeácia. Szlo tylko o to, ieby Alfa nakfonié día siebie. Ztad codzienne z nim ksiecia rozmowy w rodzinnym jezyku litewskim. Obudiify sie w krzyzaku dfugo tamowane drogie wspomnienia ojezyzny, iwalal na tçsknotç ksiçcia, na ffawne jego czyny, nieszczçàcia. Postanowil tedy ufatwié mu ucieczke. Dostarczyl najprzód ksieciu potrzebnych narzedzi i Kiejstnt powoli wyruszaf cegíy z muru, ai wreszcie zrobif otwór szeroki do wyjácia; wtedy Alf dostarczyl mu powrozów, ksiazç tedy nastepnej nocy dokoñczyf otworu i szczeéliwie spuscif siç w fossç. Alf wymknawszy síq z zamku, przygotowaí drabine, po której ksiazç wydobyf siç napowrót z fossy, wdziaf nastepnie ubior krzyiacki to jest planet bitty z krzyzem czarnym, i wspólnie z wybawca swoim, który tam czekal z dwoma ludimi, uciekï niepoznany za mury Malborga. Dopadfszy z Alfem lasu porzucili konie i przez trzy dni, Içkajac siç pogoni, siedzieli w bagniskach, poczem lasami,nocna tylko idac por; przebierali siç na Mazowsze, w którém mieszkala Anna Danuta, (ob.) córka ksiecia, bedac ksiezna mazowiecka. Po nieslychanych trudach i cierpieniach, Kiejstut majac pokaleczone ciafo, na pól umarfy od gfodu, dostaï siç do córki. Dalsze losy Alfa nie sa wiadome. Naruszewicz go nazywa AloiT i mówi ¿e na chrzcie rfwiçtym otrzymaf imie Michaia (ks. 24. roz. f). Najwiekszy wieszcz nasz pamiec tego Alfa, a przynajmniej nazwisko unieámiertelnií w „Konradzie Wallenrodzie," zdaje sie albowiem ze jego raiaf przed oczyma kiedy nastepny kreslif obraz w „piesni wajdeloty." Lata prçdko plynefy, wsród Niemców zylem jak Niemiec, Miafem imie Waltera, Alfa nazwisko przydano, Imie byfo niemieckie, dusza litewska zostafa, Zostaf zal ku rodzinie, ku cudzoziemcom nieuawiié. Winrych, roistrz niemiecki, ebowal mnie w swoich pafacach, On sam do chrztu mnie trzymal, kochaf i pieícií jak syna, Jam sie nudzil w pafacach, z kolan Winrycha uciekaf, Do wajdeloty starego Jul. В. Alf (Alfons Alexander), rysownik i sztycharz aqua tinta. Na pracach swoich podpisy waf siç Alf fecit. — Z rycin znajomszych wymieniamy: ksiecia Józefa Poniatowskiego konno, wskazujacego reka prawa jakby dowodzif wojskami, z podpisem u spodu: Józef ksii¡i( Poniatowtki, teôdz nacielny wojska polskiego, mámale/: pañttwa francuzkiego, kawaler róinych orderów; i trzynascie tablic, przedstawiajace ubiory icojska za ksieztwa warszawskiego, г каidej broni. Rysunek i wykonanie staranne. Alfa 1 Omega, nazwy dwóch liter, które jako pierwsza i ostatnia w alfabecie greckim, w symbolice biblijnej i koscielnej wyrazaja i oznaczaja nature bozka Chrystusa, jako prawdziwego Boga, jako tego, który jest poczatkiem i koócem wezyslkiego. Uzasadnienie tej prawdy, znajdujemy w Apokalipsie swiçtego Jana, w rozd. 1 wier. 8, gdzie stoi napisane: „Jam jest alfa i omega, poczqtek i koniec, mówi Pan, który jest i który byl i który przyjié ma, On wszechmogqcy." Dia tego tez, dwie pomienione litery, wraz ze znakiem krzyza lub pierwszemi literami imicnia: Jezus Chrystus, daja sie spostrzegac wyryte od najda

432

Alfil 1 Omega — Alfens!

najdawniejszych cxasów na pomníkaeh i tablicaeh pomnikowych zmarfych chrzep scijan, w formie nastçpujacej: Л t «о. Л t <, jako znaki symboliczne, wyraiajace boskoác Chrystusa.—W Wiekach Srednich, kaznodzieje, lekarze i inni kfadli na poczatku swych pism, reeept, rozpraw i t. p. owe darte litery greckie; odpowiadaíy one albowiem formulons, które cxçsto w dawnych ksiegach napotykaé mozna i n pisarzy polskich: in nomine potril, lub, ad majorem Dei gloriam. L. O. Alfabet, vryraz xtoxony z dwóch pierwszych giosek greckich: alfa i beta, spis znaków na pojedyñcze diwieki, z których siç skfada mowa ludzka. Alfabely cniúski, indyjski i semicki, wedíug Klaprotha, daíy poczatek rozmaitym alfabetom europejskim i niektórym azyjatyckim; Grecyja i caly staroiytny zachód alfa bet awój, jak niesie podante, zawdzieczafy Kadmusowi, który go z Туга przywióxi do Beocyi. Dzisiejsza mowa pisana narodów cywilixowanych sMada siç z alfabetów dawnyeh, prxejçtych z wiçkszç lab mniejsza iloácia potrzebnych gíosek; i tak narody sfowianskie zachodnie, romaúskie, orar z germaiiskich hollenderski, angielski i azwedzki maja alfabet íacinski; wschodnie siowianskie po cxçsci wíasny, ksztafcony na alfabecie greckim; Niemcy i Dunczycy gotycki czyli niemíeeki. U ñas w nowazych czasaeh usifowano uproácié alfabet i albo akcentowaniem spóígíosek, lab oddzielnemi znakami na spóigfoski zíozone, uczynié go odpowiedniejszym wymawianiu. Obacz w tej mierze Maryje Malzewskiego, wydania Banzemera w Londynie, dziofka Wasniewskiego (1847 Warszawa) , X. Steckiego, Zagórovotkiego, Skriypiñtkiego i Mortyckiego (Warezawa 1858). Usilowania ich dotad speíxfy na nicxém i w massie narodu tak latwo zapew ne siç nie prxyjmf. Toi samo powiedxiéé wypada o projektowanym alfabecie wszechstowianskim X. Malinowskiego, w W. X. Poxnañskiém.—Alfabet w skïadach ksiçg w drukarstwie, oxnacxa licxbç 23 albo 24 arkusxy, licxbami oxuacxonych.—Alfabet w kupiectwie i buclialteryi jest ksiega do xapisywania nazwitk porxadkiem alfabeto.— Alfabetem albo alfabetyka xwano w sxkofacb krakowskich ksiем, sfiifCf do xapisywania imion ucxniów na nagane xasfugujacych. F. H. L. Alfaklnl, ksiçza mahometaáscy, po wypedzeniu Maarów x Htsxpanii ukrywajacy siç jesxcze w tym krajo, niejako missyjonarxe, którxy namawiali do islamixmu nieutwierdxonych jesxcxe w swej wierxe nowych chrzescijan i którxy gíównie powstawali prxeciwko wszechwiadzy inkwixyeyi. Alfakini wespói x xydami najcxeáciej padali ofiara tak zwanych „Aktow wiary" (Auto da fé). Alfarabl (Abu-Nasr Mohammed Ibn-Tarkan), urodzif siç na poczatku 10 stulecia w miescie Farabi (w Transoxyjanie), od którego przyjaf nazwisko. Jestto jeden z najwiekszych Glozofów, jakiemi sxcxyci siç cywilixacyja mahometaáska. Pisaí kommentarxe nad Arystotelesem i wiele prac po sobie zoslawií, jako to: Zatady natury, Istota dutzy, Log ika i Rzecz o muzyce, orax Encyklopedyja uviiejgtno.íci. Uraarí 950 г.; Avicena wiele x jego pism korxystaf. Alfaraid- Gwiaxda drugiej wielkosci, znajdujaca siç w konstellacyi hydry. Alfens, gfówna rzeka Peloponexu, obecnie Alfeo, Rofeo albo Ryfo, pfynie z Arkadyi do Elis i wpada do moría joñskiego powyiej Olympii.—Boiek tej rzeki, mitologicxny Alfeus, byl aynem Oceana i Tetydy. Gdy uciekajaca, przed gwaftowna miiosciç jego, nimfa Aretuza, schroniía siç na wyspç Ortygije pod Syrakuza, i tam przemienita siç w íródfo, Alfeus przeistoczyf sie w rzeke i przepfynawszy morze pofaczyf siç z kochank;. Alfensz (Alphaens), ojciec apostóla Jakóba mlodszego (Ewang. Mateusza 10.

Alfeoex — Alfieri

433

3; Harka 3, 18; Dzieje Apostolskie 1, 13).—W Nowym Teitamencie jest wzmiankowany jeszcze drugi Alfeosz, ojciec Lewiego (Ewang. Harka 2, 14). Alibeim t. j. Alfów pobyt, oznacza w mytologii skandynawskiej pyszny pa(ae niebieski, w którym Alfy iwiatla (Liosalfar) mieszkaja, i który bogowie na poczatko dnia dali bogowi urodzajów, Frejrowi. Alfieii (Tittorio hrabia), wfoski poeta dramatyezny, nr. w Aeti w Piemoncie 1749 г., po nader zaniedbaném wychowaniu domowém przyjçty do uniwersytetn turynskiego, z niewiçkszym zapasem wiadomoéci wstapif do wojska, a w szybkim przelocie zwiedxiwuy caff prawie Europç, powrócif do Turynn, gdzie po kilku latach spçdzonych bezezynnie i w wiçzach niegodnej miíoáci, poswiçcii si; zawodowi literackiemu, mianowicie zas dramatycznemn, do którego wrodzone sadzif mied powofanie. Píenme jego próby sceniczne: tragedyja Kleopatra i krotochwila Poeci, wiçkszego nad zasfage doznafy powodzenia; sam jednak ncznl niedostatecznosé swojego nksztafcenia ¡ w 27 rokn iyeia z zapalem zaczaf si; oczyd po {acinic, póíniej udal sie, do Florencyi, ieby zupefnie sie, przejac czystym dyjalektem toskanskim. Tu poznal Ludwike Stolberg, hrabinç d'Albany (ob.), maízonke pretendenta angielskiego, dla ktorej najczystsza zapalii sie, miíoícia, a pod jej urokiem corax szczytniejszych pragnac wawrzynów poetycznych, gdy zupefnie chcial zostac niezaleinym i niczém od ulubionych zajeé nie odrywaé sie,, siostrze cafy swój odstapil maja tek, dla siebie skromne tylko zachowojac z niego doiywocie. Zyl na przemiany we Florencyi i W Rzymie i w niespefna siedm lat napisaí 14 tragedyi: Filip II, Polynicet, Antigona, Agamemnon, Wirginija, Orestet, Pazzi, Don Garcia, Rozamunda, Maryja Stuart, Timoleon, Oktawija, Meropa, Said, oprócz tego Traktat o tyranii i Przeklad Sallustyjiuza, a wierszem poemat w 4 pieániach, p. t.: Etruryja zemszczona, oraz Pifé Od na rewolucyjç Póínocno-Amerykanska. Po owdowieniu hrabiny d?Albany, dwaj kochankowie pofaczyli sie z soba na zawsze i mieszkali na przemiany w Paryia i w Alzacyi, gdzie Alfieri napisaí jeszcze tragedyje: Agit, Sofronitbe, Myrrha, i Dwóch Brututow, oraz Traktat o ktieeiu, Litty, Panegiryk Trajana, Сno ta niepoznana i )Volna Ameryka. Rewolucyje francuzka powitaí z goracym zapaíem i napisaí nawet ode, na czesc wziçcia Bastylli (Parigi tbattigliato); wkrótce jednak, oburzony wybrykami sprawy ladowej, udaf sie do Anglii, zkad powróciwszy do Paryia w Sierpniu 1793 г., zaledwie uciecika zdoíaf ocalid si; od rzezi wrzesniowej. Odtad gfeboka npalif si; nienawiscia przeciw Francuzom, zwiekszona jeszcze wypadkami 1798 r. we Wíoszech; zas nienawisé te zíozyí w gorzkiej, dopiero po smierci jego wydanej satyrze, p. t.: Mitogallo (wróg Gallów). W 50 roku zycia zaczaf siç jeszcze z pomyslnym skutkiem nczyé po grecku, i tak wielkim przejaí si; podziwem genijuszu Hornera, ie na czesé je go ustanowif order rycerski. Um. 1803 r. we Florencyi, gdzie pochowany zostaí w kosciele s. Krzyza; nagrobek jego, areydziefo dfóta Kanowy, umieszczono miedzy grobami Machiavellego i Micliafa Aniola. Alfieri próbowaf ail w trzech rodzajach dramatycznych; napisaí bowiem 21 tragedyi, 6 komedyi i jedne na wpóf tragedyje, na wpóí opere p. t.: Abel, dziwaczuie nazwaua przezeñ tramelodyjq, która wszakie uchodzi za najlepszy z jego utworów scen'.cznych. W ogóle ntworom tym zbywa na swiezej twórczosci i widny w nich upór, z jakim gwaít zadawaí sobie samemu i sztuce. Natchnienie jego jest raczej polityczne, nii poetyckie. Alfieri w odretwiaíe umysíy chciaí wpoid zamifowanie wolnosci i dla tego w scenie dopatrywaí sie szkoíy, któraby zdofaía nauczyé naród, jak naleiy byc silnym, szlachetnym i wolnym. Pragnac sie uchronié od nasladuwnictwa, poStanowil nie czylac ¿adnych poetó w; usiíowal dxiafaó jedynie najprostszemi srodtNCVKWPLDÏJA TOM I. 28

434

Allerl — Alfons

kamt, bei iadnyck ozdób retoryeznych, wyfacznie mezka powaga. Dia lege Id tragedyje jejo sa aztywae i zimae, a prostata jego plaoów graniczy z nbóstwem; wierss nie'iarmonijny i twardy, jezyk ogofocony z woesego blaskn wsselkiego kolorytu. Pomim» to atoll AlBeri wain; zjedoaf sobie zaslugç w tragedyi wíoakiej, u»unaí z niej bowiem panujaca zniewiescialosé i pedaatyzra klassyczny podlug wzorów attyckich. Komedyja nietyle mu sie ndawafa: w niej takie przewaia kiernnek polityczay, twórczosci nie ma zadnej, powiklanie jest bez ¿adnego zajecia, cnaraktery naszkieowane ogóloie i bez najmniejszej iadywidoalaoici. Dziela Alfierego wyszly w 37 tomach (Pad«ra i Brescia, 1809); najlepszy jego iyciorys, oprócz niezmiernie ciekawej jego Autobijografii, napisal Centofanli [Tragédie e vita d Alfieri; Florencyja, 1842). Kilka z jego tragedyi przeloionych jest na jezyk polski, miediy innemi: Radomint i Zenoblja priez Aloi sego Felinskiego i Saul przez Wojciecha Boguslawïkiego, obie drukowane w dziefach tych pisarzy. Alflt, вцka z pieczonego jeczmienia, która staroiytnym Grekom síoiyla za poiywienie; zwykle robiono z niej ciasta, bedace prsysmakiem día ludo i wojska. Hippokrates w niektórych chorobach zalecaf alfit bez soli. — Alflt zwaí sie takie pewien rodsaj tanca komicznego, o którym jednak nie blüszego nie wiemy. AUtOffl&nOJTjS, (z greckiego: alfit, maka jeczmienna i manteia, wróiba), ro dsaj wrózbiar*twa sa pomoca maki jeczmiennej z której np. ngniecione ciasto dawafo sie czlowiekowi posadznnemo o zbrodniç. Jeieli je przeíknaí bez trndnoáci, nwazano go niewinnym; jeieli przeciwnie, miato to byé oznaka jego winy. AlfoDS Marjja LlgnOli S. (ob. Liguori). Alfons, król Leona i Kattylii, z przydomkiem Katolicki, potomek króla Rekarda, a zalém tej same) dynastyi, która Maorowie pozbawili trono, zieé Pelagijosza, zafoiyciela i króla nowego pañstwa Oviedo i Asturji, po smierci Fawila, syna legoi Pelagijusza, aas* osiadl na Ironie i przez caíy ciag awego pañowania wojowal z Maorami. Zdobywszy miasto Leon, wybraf je na swoja. stolice i od jego imienia cafe nazwaf królestwo. Umarf 759 w 65 roku ¿yeia. — Al fons П Wstydllwy, syn Froila, zaroordowanego m 768 roku, wstapil na tron 791 r„ rafal korsystad z niezgody pomiedzy Maorami; w r. 802 stracony z tro no, wkrótce tanwi nañ wstapil, lecz w 833 roku rasa w rece syna swego, don Ramira zfoíyl wladzç najwyzsza i umari 842 r. Stolice swoja przeniósl do Oviedo. — AlíOnS Ш WlOlÚ, syn Ordogna I, wstapil na tron 866 г.; s poezatko mUI do przebycia walkç z przywíaszczycielem korony Froilem, póíniej s buntem magnatów, со jednak wszystko pomyslnie zaiatwiwszy, rozpoezaí wojщ z Haurami, której swietne zwycieitwa sjednafy mu przydomek Wielkiego. Nowy spUek, do którego naleiaf wlasny sjn Alf >nny w Leonie i iyeia pozbawiony.— AlfOOS ¥ ШоАду, ayo Ferdynanda Wielkiego, króla Kastylii, po smierci ojea MAS r. otrzymaf w podziale królestwo Leona, gdy zas wkrótce przez brata swe go don Saneheza, króla Kastylii, stracony zostal z trono, znalazl przytnlek ■ kró la Maorów w Toledo, który mu darowal w¿pan¡afy zamek. Po smierci don San

Alfons

435

cheza, zamordowanego rokn 1072, Alfons zaprzysiagfszy, se w morderstwie nie miaf udziafu, objaf królestwo, wkrótce jednak napadf ua drugiego brata swego, don Garciasa, krôïa Galicyi, którego straciwszy z tronu, rozpoczaf wojne z dawnym swym dobroczyñca. maurytai'iskim królem Toledo. W tej wojnie odznaczyl sie siawny w pieániach hiszpañskich rycerz i bohaler Cyd (ob.), z przydomkiem El Campeador. Alfons zdobyf to miasto (1085 г.), które od czterecn wieków byío w posiadaniu Saraeenów i zafoiyf w niém stolicç swego królestwa; póíniej (1086 r.) sam zostaf zwyciçiony pod Zalaca w Estremadarze prsez pofaczonych kilku królów maurytaúskich, skutkiem czego wezwaf na pomoe Filipa I króla francuzkiego. Franeazi pod dowództwem Rajmunda, hrabiego Burgundyi, przybyli do Hiszpanii, po czém królowie Maurów poddali sie, Alfonsowi, który saslubif nawet Zaide, córke Ben-Abeda, króla Sewilli, i z nim pofaczyf siç przeciw afrykañskiej dynastyi Almorawidów. Ben-Abed pomimo to zoslaí stracony z tro nu, Alfons zaá umarf 1109 r. powróciwszy do Toledo. Od tej epoki Portugalija stafa siç hofdowniczka Kastylii; — sama sas Hiszpanija, w skntek bnlli papieia Grsegorza VI (1077 г.), zaczefa plació da ni ne lennicza stolicy apostolskiej, со wszakíe przez nastepców Alfonsa VI zostalo znown zniesioném. — Alfons ¥П (ob. Alfons /), król Arragoüski. — Alfons VIII, urodsony 1106 г., ogfoszony królem Galicyi prsez stany sebrane w Kompostelli, póíniej priez matkç swojç done Urrake prsybrany na pomocnika do rzadów Kastylii, wkrótce s nia rozpo czaf wojne domowa, a po jej smierci takie s Maurami. Doznawszy na tej drodze licznych powodzen, koronowaf siç w Leonie na cesarza Hiszpanii. Umarf 1157 г., odniósfszy jesscze na kilka dni prsed ¿mierda pod Jean wâlne zwycieztwo nad Maurami afrykanskiemi. Alfons VIII wsfawif sie. takie madrém prawodawstwem i daieniem do dobrego byta poddanych; r. 1156 ustanowif order swiçtego Julija na,*sfawny póíniej pod nazwaniem Alkantary. — Alfons IX Szlaohetny, syn Sanchesa II, wnuk poprzedzajacego, wstapil na tron Kastylii po ojcn roku 1158, prowadzif pomyslnie wojne s innemi chrsescijanskiemi królami Hiszpanii, którzy siç pofaczyli, by go wyzuc z dziedzictwa, póíniej s Maurami, którzy go r. 1195 pod Alarkos na gfowç porasili. Królowie Leonn i Nawarry, korzystajac z tej klçski, znowu powstali przeciwko niemu; Alfons IX jednak wyrwal siç s niebespiecseñstw, niepreyjacióf upokorsyf, a Maurom atanowczy zadaf cios w bitwie pod Tolosa, gdzie poledz miafo 200,000 muzuímanów, a tylko 25 chrzescijan. Al fons IX lubií nauki i safoiyf aniwersytet w Palencyi ; umarf 1214 roku. — Alfons IX, jednoczesnie z poprzednim królem Kastylii panowaf w Leonie; safo iyf uniweraytet w Salamaace; nmarf 1202 roku po 40-letoiém panowania. — Alfons X AstrolOg, syn Ferdynanda swiçtego, króla Kastylii, panowaf od 1252 roku, skutkiem zabiegów i przekupstwa, г. 1257 obrany zostaf cesarzem Niemieckim; póíniej pokonawszy Maurów, do Kastylii przyfaczyf królestwo Murcyi, a gdy na tron niemiecki powofano Rudolfs Hebsburgskiego, przessedf prsez Pireneje, ieby przeciw niemu otrsymaé pomoc od papieia. Maurowie, korzystajac s i kolicznosci, snown rospocsçli wojne, zwycieieni jednak zostali przez Sanchesa, syna Alfonsa, lees ten na wfasny sysk niyf nabytej sfaw.y i w r. 1282 opanowaf trun cijcowski. Alfons na wszyslkie strony wofaf o pomoc przeciw buntownikom, sawarf nawet prsymierse s królem marokaíiskim. To go do reszty sgnbifo. Opussezony od wssystklch, schronif sie do Sewilli, gdzie umarf 1284 r. Astronomija winna temu monarsse, przez naukç sw| nad wiek ów wyissemn, tablice alfonainami swane (ob. Alfotua tablice); równie biegfym byf takie w astrologii i al elíemii, nawet jemu przypisaja, zwykle rozprawe wydrukowan; w Theatrum chemicum (torn V, Nr 157) pod tytatem: Alphonti Regit Castellae Clavit Sa 28*

436

Alfolie

pientiae. W Eskurialu dotad pokazuja rekopism ápiewów przex siego uíozonyeh; on byl takie glównym wydawca zbioru praw, który doszedí naszych ciasów pod nazwa: Las siete partidas (ob. Partidas). — AlfOOS ZI fflSOioiol, bedac je•zcze w kolebce tros po ojea swoim Ferdynandzie VI roku 1312 odziediiciyí. Podczas dfagiej jego mafoletnosci, królestwo szarpane byío priez rozrnchy i wojny domowe. Dosiedíszy do lat 15, Alfons objaí rzady i zaraz zajai sie nkróceniem barzliwych magnatów, zkad otrzymal przydomek Msciciela. W ro ku 1340 królowie Maroku i Grenady pofaczoiemi sifami oblegli miasto Тагуfe; Alfons stoczyf z niemi bitwe i stanowczo ich pobií, poezém oblegí Algesiras, w obronie murów którego Manrowie po raz pierwszy uiyli armat. Umarí w czasie oblçienia Gibraltaru 1350 г.; po nim nastapií syn jego, Piotr Okratny. AlfOOS I, Bitny (El Batallador), król Arragonii I Nawarry, nastapií r. 1104 po bracie Piotrze I. W tej epoce Arragonija wyeieñezona byfa priez ustawiczne wojny zManrami; potega Almorawidów, walecznoscia Cyda na cías tylko wstrzymaoa, zagrázala caféj Hiszpanii chrzescijanskiej, a jeden tylko stary Alfons VI król Leona i Kastylü opieraf sie, jej naciskowi. W takich okolieznosciach Alfons I arragoñski gotowaf sie do wojny; poslubif nastepnie Urrakç, côrkç Alfonsa VI króla Kastylü, lecz nieporozomienia pomiedzy mafzonkami spowodowafy panów kastylskich, których dama cierpiafa na npokorzenia swej ksiezniczki, do porwania jej z fortecy, w której ja Alfons I osadzif. Nie zwazajac na to zajscie, napadf na królestwo Saragossy (1110 г.), alabo zerwaf ewe mafienstwo z Urrakç, pragnaf zatrzymaé najwieksza. cieáé jej posagn,co lawikfafo go w wojne z siwagrem Urraki, Henrykiem ksiçciem Portugalii. Alfons zaniechad musiaf wszystkieh pretensyj do Leona i Kastylü i Alfonsa Rajmanda, syna Urraki, królem Galicyi uznaé. Jednoczerfnie wsiakze rozpoezaf walke z Almorawidami, pod Saragossa w pieñ wyciaf wojsko króla Grenady i pobií na gfowq Alego, króla Maroku. Al fons nie ukrywaf jai wtedy ebeai posiadania Saragossy, która tei zmuszony byl oddaé ma Amad Dola, i zafozyf tu stolice. swego królestwa (1118 г.). We dwa lata póíniej Ali znowu wysfaf armije, do Arragonii, lecz Alfons porazif nieprzyjaciela pod Daroca i Calatayud. Nastçpnie najeehaf królestwo Walencyi, a áwietne zwycieztwo pod Alcaraz zdawafo siej otwierac ma droge, do podbiem caiej wschodniej Hiszpanii, lecz powrócif obeiazony tylko IipaatL Napadf na króle stwo Grenady, a zamyálajac dokonaé podbicia reszty dawnego królestwa Sewilli zdobyf Meqainenza, earn sad polegf przy oblçzeniu Fragi, ostatniego miaste, które ma jeszcze opór stawiafo. — AlfOOS D arragonski, wstapif na tron 1162 г.; wiekssa czedd swego panowania przepçdzif na wojnie z Rajmundem V, hrabia Talozy. Protektor trubadurów, ват akfadal wiersze w jezyka prowensalskim; nmarf 1 196 r. — Alfons Ш, paoowaf od r. 1285, rozszerzyf znacznle swobody Indu, pofaczyf kortezy z Walencyi, Katalonii i Arragonii, nmarl 1291 roku. — Alfons IV, panowaf od r. 1327—1337 i ciagfe prowadzif wojny z Genaenczykami. — Alfons V, WspanlaJomySlny, syn Ferdynanda Sprawiedliwego, kró la Kastylü, którego Arragonczycy wezwali na tron, panowal od г. 1416. Byl to jeden z wielkich monarchów XV wieku. Wstepujac na tron, rozdarl spis nazwisk znaczniejszych panów, którzy do spisków przeciw ni emu wchodzili. Niedlago potém chec slawy wyciagnela go z kraja, w którym krótko tylko w daga 40-letniego panowania swego przebywa!; najprzód wojowal w Korsyce prieciw Genuenciykom, potém poprowadzil flote, do Neapolu, gdzie wezwala go Joanna П w pomoc przeciw Ludwikowi Andegawenskiemu (Anjoa). Po ámierci Joanny oblegí miasto Gaëte,, której zdobycie miafo ma zapewnié posiadanie cafego króle stwa, gdy flota Filipa Visconti, ksiçcia Medyjolanu, stançia pod Gaëta, a udersy

Alfons

437

WMJ na niego wziçla go w niewolç. Wyszedísiy na wolnoió przez wspanialomyslnoád xwyciezcy, po raz trzeci, ale jai teraí pomyilnie, ponowîf wyprawe, na Neapol, którego stolicç idobywsxy 1412 г., ogloszony zosta! królem neapolitanakim. W nowém panstwie obra! átala rezydencyjç, gdzie nmarl 1458 w 74 roku iycia. Alfons V lobil naaki i opiekowa! sie uczonymi; sam tei wszelkich dokladal staraíi, by historycy i paed upamiçtniali jego cayay, jakoi dzieje jego najobszerniej opisal sekretarz króiewski, Antonio s Palermo. Alfons I (Henríqnez), król portngalski, syn Henryka burgandzkiego, hrabiego Portogalii i Teressy Kastylskiej, nrodzony 1094 г., po smierci ojea doszedlszy do pelnoletnoáci, przemoca odebraé masial regencyjç swojej matee, po czém pokonal Kastylczyków, mszczac siç za pomoc udzielona jego nieprzyjaciofom i zerwal stosnnek lenniczy Portogalii wzglçdem królestwa Leona. Na muiulmanach wygral r. 1139 síawua bitwç pod Urika, która przyniosla mu koronç królewskf. Lizbonç sabrai Haarom 1147 r. po dlugiém oblçienia; nmarí 1185 w 93 r. iycia. Alfons I byl atletycznej postad, wedlug niektórych pisarzy mial przeszlo 7 stóp wysokoíc¡. Ustanowi! dwa ordery wojskowe: avis (ptak) i ala (skrsydfo). Zywot chrzeácijaíiski i rycerski, oraz liezne zakfady poboine, ezynily go priez díugi czas niejako ¿wietym a Portugalczyków. — Alfons П, wnuk poprzedzajacego, urodzony 1185, wstapil na tron 1211 r. po ojea swoim Sanchesie I; usilowa! ukrócié dnchowieústwo i skarbów jego uzyé na rzecz publiczna, za со priez papieia te sta! wyklçty. Umarl 1223 rokn. — Alfons Ш, syn poprzedzajacego, wstapil na tron r. 1248 po bracie swoim Sanchezie II, równie jak ojeiee cíñate miewal zatargi z duchowieástwem; umarl 1279 roka. — Alfons ПГ, nastapil 1325 r. po ojea swoim Dyjoniiyjusxa Szczodrym; po barzliwej mfodosci nstatkowal siç, i mniej wiecej szczçsliwe prowadzif wojny z Kastylija i Maurami. Pod koniee iy cia splamil sie okracieñstwem przez zamordowanie niewinnej Inez de Castro (ob.), która syn jego don Pedro potajemnie laálubi!. Umarl 1376 w 77 roka iycia. — Alfons V Afrykanskl, nastapil r. 1437 po ojea Edwardzie I; w 1471 r. udal siç z flot; do Afryki, gdzie áwietne odniósl zwycieztwa, póiniej korzystajac s zamieszek w Kastyiii po ámierci Henryka IV, wkrocxyí do tego krajo i oglosif siç jego królem. Pobity pod Toro przez Ferdynanda arragonskiego, malionka Izabelli kastylskiej, zrzek! siç korony, póiniej za namowa syna swego, Jana П, powtórnie tron obja!, lecz po dwóch latach panowania znown abdykowal i umarl w klasztorze w Cintra 1481 roku. On pierwszy z królów portugalskich w palacu swoim zaloiy! biblijoteke. — Alfons VI, syn ksiçcia Braganeyi, w osobie które go staroiytna dynastyja powrócila anowu na tron portngalski (ob. Jan IF); na stapil po ojeu 1656 г., zmaszony byl zrsec siç korony r. 1667. Alfons П, ksiaiç Ferrary, nrodzony w 1533 г., nastapil po ojea w 1559 r. na ksiçstwo Ferrary i Hodeny: ubiegal siç o koronç polska po ámierci króla ZygmunU Augusta. Na czele poselstwa jego byl Jan Baptysta Guarini, mai slawny i glosny poeta s wielu dzieí, a miçdzy innemi pasteraka komedyja pod tytulem: Pastor fido. Stanawszy przed stanami na pola elekcyi w Woli pod Warszawç, przeloiyl pobudki día których ksiaiç Alfons stara siç o koronç; szacunek glównie narodu, zaslaniajacego cale chrzescijaústwo: przyrzeka! wszelkie prawa iwiçcie azanowaó, cztery tysfaee wloskich strseleów w csasie wojny na ioídzie z wfasnej szkatuíy utrzymywac, a w razie wiekszego niebezpieczeústwa, krewnyeh i prsyjaciól uzbroió i sprowadzid do Polski: opatrzyé akademijç Krakowska ludimi uezonemi i ku poiytkowi calego kraju, do lepszego stanu ja przyprowadzió; w kaidej wojaie osobiscie dowodzic, trsykroé sto tysiçcy zlotych zaraz po obraniu día obrony paástwa wyplació; a lobo nie ana jezyka polskiego, prçdko

438

Alfons — Alfraganus

aie, Ukowego nauczyc mote, jezyk zas faciúski uiywany powszechnie, oprócz kilku innych posiada. Lecz mimo niemafe ze swej strony ofiary, pomimo kwiecietej wymowy sfawnego Guariniego, ksiaze Alfons, lubo odwazny, со robifo ma niemaly rozgfos w rycerskim narodzie, bo jai walczyf na czele wojsk austryjackich z suftanem Solimanem w Wegrzech, zamoíny, gdyz zasilaf cesaría niemieckiego poiyczkf znacznej summy, aiewielu pomimo to znalazfszy stronników utrzymaé sie, nie mógf, a tron pohki, cel jego iyczeii, zajaï Stefan Batory. Umarf Alfons 1597 roku, z trzech ion nie zostawiwszy iadnego potomka. Cezar, brat jego stryjeczny aastapif w Modenie, a Ferrara przez papieia Kiemensa VII jako lennosó do pañstwa papiezkiego przyfaczona zostaía. K, Vfl. Vf. Alfons TostatOS (ob. Tostado). Alfonsa tablloo astronomlozne. Alfons X postanowiwszy poprawié tablice Ptolemeusza, r. 1248 zébrai w Toledo uczonycli chnescijaibkicli, ¿ydowskich i mahometaiiskicli, w liczbie których byli: IsagAben-Said, Alkabit, Aben-Ragel, AbenMuza i t. d. Po czterech latach pracy tablice, к tore kosztowafy 40,000 dukatow, zostafy ukoiiczone i slusznïe nazwane Alfonsowemi. Z uwagi na slan nauki owczesny, nie mogty one bye wolne od Medow, jednak dokladniej od dawniejszych oznaezafy apogeum sToñca, a díugosé roku ozoaczyfy z przyblizeniem 28 sekund. Pierwszy raz drukiem ogfoszone zostaiy 1483 r. w Wenecyi. Alfonsija, (Alfonsia), rodzaj roslin utworzony przez Kuntha w rodzinie Palmowych. Cechy s|: kwiaty oddzielno-organowe, to jest kwiaty preeikowe i síupkowe, czyli meikie i ¿eúskie, w oddzielnych pochwach kwiatowych na jednej roslinie umieezezone; kielicli szesédzielny, precików 6 przy nasadzie zrosfych; gnzik owocowy jeden, szyjek 3; owoc jest pestkowiec wioknisty, jednoziarnowy. Jedyny gatunek w tym rodzaju jest Alfonsia oleífera, rosnaey w pofudniowej Ameryce. Humboldt i Bonpland znaleili go dziko rosnaeym w Nowej-Grenadzie nad brzegami Rio-Sinn, i tarn go zowia Corozo. Jest to maia palma, której trzon zaledwie do 6 stop sic wznosi, i gestym wiericem pierzastych liscie sie koúciy. Owoce tej palmy dostarezaja gatunku oleju, nazwanego u krajoweów Manteca del Corozo, którego uzywaja do palenia wkoscioíach i domach prywatnych. S.P. Alfonslny, czyli Alfonsa tablice. Alfort, wies i zaniek w departamencie Sekwany, o mile od Paryia, sfynne szkoía narodowa weterynaryi, zafozona tamze w 1765 r. podíug planu Buurgelat'a, z ogrodem botanieznym jednym z najpiekniejszych w Europie, i z niezmiernie bogatemi muzeami anatomiezném i historyi naturalnej. W owczarniach zakfadu hoduja przepyszne stada owiec merynosów i kóz kaszmirskich. Ministeryjum wojny utrzymuje tu swoim kosztem czterdzieslu uczniów, ksztalcacych sie na weterynarzy do pulków jazdy. AlfraganOS (Achmed-Ben-Ketir), nrodzony w Ferganah, zdaje sie, ie miaí ndziat w przejrzeniu tablic astronomieznyeh Ptolemeusza, okofo r. 825 ery chrzearijanskiej z polecenia Kalifa Al-Hamuna. Napisaf kilka traktatów o pochyíoáci ekliptyki, o budowie katomiaru, o kompasach i t. d. Z dzief jego doszfy do naa tylko poczqtki astronomii, ktÓre w dwunastym wieku wytfumaczyf Jan Hispalensis i ogíosií r. 1493 w Ferrarle, a drugi raz wydrukowano je w Norymberdze 1537 r. z przemowa Melanchtona i roiprawç Regíomontana. Powtórnego przekfadu dokonaf Fryderyk zakonnik z Ratysbony, a wedfug iydowskich pisarzy J. Antoli r. w 1447, i trzeeiego Gollius w r. 1669 z przypisami, obejmujacemi wiele ciekawych azczegófów, którego tíuraaczowi ámierc nie dozwolifa ukoúczyé. Delambre w swojej: Historyi astronomii w wiekach ¿rednich, zostawit dokfadny rozbiór dziefa Alfragana. Ebn ¿unís podaje go za autora tablicy sprawdzonej,

Alfraganas — Algae

439

która priei dwieície Ut sfuiyfa xa podstawç w wielkich praeach astronomów Badgadu, а która Abol-Wefa miaf przejrzeó ¡ dopefuié okofo r. 980 naszej ery. Alfred Wlelkl, król angielski, syn Etelwolfa i wouk Egberts, prxei wybór naroda wstapif na tron w 22 roka iyeia, po smierci atmsego brata Etelreda. Poprxednio jai wyucxywsxy sie, wojennego rzemiosfa w walce x Duoczykami, pndwoif ueifowaú by ocalió niepodlegfosé ojcxyxny. Zraxu walezyf niepomyslnie, gdyi DuAczycy corax nowe wojska wysadzali na lad, a Anglosaxoni albo poddawali sie, pod obce jarxmo, albo zapefnie kraj oposxcxali. Nakoniec i Alfred xmuaxony byl w prxebrania ratowad siç ueieezka. Przex czas niejaki ijl w chafupie pastuszej, póíniej zai, gdy naród uzbrajaf liq przeciw DuAciykom, wsród samotnych bagoisk wysiawif warownie, do której powofaf swoich wiernych poddanych. Póíniej sie podania roxmaicie upoetyzowafy cxyny wojenne Alfreda, jak np. ie xebrawsxy swoich, xanim stanaf na ich cíele, chcac wybadac* pozycyjç armii duAskiej, w ábranla ardarza wkradf sin do nieprxyjacielskiego oboxa. Pobiwsiy i upokorzywszy DuAciyków poiwolif im wprawdiie pozostaé w krajn na dawnych oiadach, wszakie uinaé go musieli ta króla i przyjaé wiarç chrzeseijaAska. Zakfadaf liexne twierdie i naród ¿wiciyf w sitnce wojennej, obok tego zaí zachecaf do rolnictwa, staraf sie. o roxknewienie мак, i nieiforaua sprawiedliwoddf odxnaciyf sie równie wxgledem DuAcxyków jak Anglików. W póíniej' axych exasach priypisywano ma roimaite ibawienne urxadxenia, które on albo tylko roxpoexaf, albo tei które istniafy jai a Anglosaxonów, a prxex niego tylko zostafy wxnowione i dalej roxwiniete. Gorliwy xwolennik naaki, prxefoiyé kaiaf na nariecze anglosaksoAskie kilka diiel i jesyka faciñskiego; sam aad jesicie w 36 roka iyeia mowy tej sie, wyuciyf, poexém oaobUde prxetfómaciyf dxiefo Boëcyjusxa: De consolatione philotophiae, orax historyjç Orozyjosza, z dodatkiem wfasnych przypisków o niektórych podróiach po mona pófnocném i bal— tyckiém, oraz opisu krajów sfowiaAskich. Sam Alfred urzadzif kilka wypraw morskich w celu naokowym, na czele których itali Normaudczycy Other, który x Norwegü zwiedzif morxe Biafe, i Wutfstan, który od Szlezwign popfynaf do zatoki finskiej. Día poparcia podobnych prxedsiewxied, szczególnie xas día odparcia najaxdów norWegskich, powiçksxyf twoja, Qotç i wyatawif statki o 60 wiosfach. Um. 901 roku. Najwainiejsiém iródfem do historyi jego iyeia jest: Vita Alfredi, napisana priez jego priyjaciela Asser x Wallii, póíniejssego biskupa w Slierbura (najlepsxa edycyja w Oxfordxie, 1722 г.). W nasxym jezyku, prócz opisu rzadów jego w Historyi Angielskiej ksiedxa Jodfowskiego, mamy krótki, ale dosyé dokfadny jak naówcxas iywot jego prxex Krasickiego (T. X. w ¿yciu tlawnuc/i mfióte) i zajmujace porównanie Alfreda x Kaximierxem Wielkim. F. H. L. AlfresOO (ob. Fresko). ' Ally, wedfug Eddy skandynawskiej Snorrona (tfóay Lelewela), sa to istoty fantastycxne, bóstwa niisxego randa, niekiedy jednakv x Axami sie równajace; postacia swoja posrednicia miedxy Cwergami ciyli Karfami i Rusafkami; maja awojego króla i sa przyjeci do towarxystwa bogów. Dziela aiç na biale i czarne: wyraienia te ozaaezaja przymiot ich dobry lub zíy, czarne Alfy mieszkaja na ziemi, biafe w niebieskim pafaca Alfheimie; pierwsze ц jainiejsze od sfoúca, drugie czarniejsze od sadzy. Algae, (Wodoruity). Cromada roslin skrytozarodnikowych (antjiotpermae), w ukfadzie Linneusia rxed gromady skrytopfciowych (cryptogamia). Gromada wodorostów skfada ate. z mnóstwa najrozmaitszych roslin, rosnacych w bfotaeh jexiorach, strumieniach, rzekach, íródfach goraeych, morzaeh. Budowa ich xa

440

Algae

stosowana wyfacznie do iycia wodnego; wystawione na powietrze wnet obnmie— raja i nsychaja. Najprostsze wodorosty, pnedstawiaja tylko pojedyncze komórki czyli pecherzyki, mikroskopowej wielkosci, które goíém okiem moiua dostrzegaé jedynie wtedy, gdy sa w znacznej iloaci nagromadzone; jak to moina zaswaiaó na rogach wilgotnych, mniej starannie atrzymywanych szyb okien naszych. Inne, takie do bardzo prostych naleiace, wyobraiaja postacie eieniachnych wïoskowatych niteczek, Jul to pojedyñczych, jai rozgafçzionych, które pod mikroakopem okazuja sie albo z jednej tylko rozrosfej komórki powstaíe, albo tei i mnóstwa komórek koñcami zestawionych. Te w wodach fatwiej zauwaiaé siç daja, zwfaszcza gdy w znaczniejszych maasach bywajf zebrane. Zowiemy je pospolicie ni¿mi wodnemi. W wodorostach wiecej ztoionych, komórki grnppnja aie, nietylko w szeregi pojedyncze, lecz wiaia z soba w kilku kiernnkach, i tworza: jui to misterna siateczke, jak np. Hydrudictyon; jai to píaskie wstegi, niby liácie roálin jawnokwiatowych, jak Ulva, Laminaria i t. p.; jai to bryfki nieoznaczonej formy, jak Nortee-, jai to rodzaj krzewa najestetyczniej rozgatçzionego, jak Gelidium i wiele innych morskich wodorostów. U doskonalszych, tym sposobem niby w \ii¿ lab krzewinç rozrosfych, dolna czçsé bywa zazwyczaj przytwierdzona do podwodnych przedmiotów, za pomoca szczególnych wyrostków, nasladajacych odnogi korzeni roílin ladowych. Wyrostkami terni, wiçksze morikie wodorosty czesto obejmaja kamienie na których wzrosfy, jak gdyby w izpo ny jakie, tak silnie, ie je z czasem podnosza z soba, i miotane przez bafwany morakie przenosza sie z miejsca na miejsce. Ciaiacy kamieó síuzy im za balast; przy jego pomocy utrzymnja siç w kierunkn pionowym, mniej wiçcej w wodzie zanurzone. Lecz jak wypfaszczonych czeáci z wodorostów nie moina poczytac za Usete, tak tei i pomienionych wyrostków, nie moina porównac* z korzeniami. W otkaniu bowiem i czynnoáciach tych na pozór rozmaitych organów nie dostrae— gamy iádnej zgofa róinicy. Día tego, bez wzgledu na postacie wodorostów, wszystkie ich czeáci roálinne sprowadzamy do jednego miaña: do littowia (thallui). Barwy wodorostów iyjacych w wodach sfodkich, po wiekszej czeáci zielone, zkad je zielenicami miannja; iyjacych xas" w wodach sfonych, nadewszystko morskich, barwy najczçsciej czerwone, iólte i brunatne. Zresxta barwa je dnego i tegoi samego gatnnku zmienia sie, z zielonej na czerwona lab iófta, etosownie do wewnçtrznych zmian, nadewszystko podezas rozwijania sie, ich czeici rozrodczych. Jako przykíad takiej przemiany, miedzy innemi, moie sfaiyé jedna z naszych zielenic: Sphaeroplea annul¡na. W wewnçtrznej budowie wo dorostów, chociazby i najbardziej zioionych, nie wiçcej nie odkrywamy, prócz tkanki komórkowatej, wprawdzie komórki ich bywaja bardzo nrozmaicone, jednakie ani w cewki, ani w naezynia nigdy sie, nie przeobraiaja. Ztad a wodoro stów nie masz rzeczywistego kraienia soków. Wsiakanie poiywienia nskatecznia sie, na caiej ich powierzohni. To sas poiywienie dostareza im iywiof w którym przebywaja. Jak skoro, z jakiego badi powoda wynurzy sie, créée roáliny, natychmiast ta czçié obnmiera, gdy tymczasem cieié pozostafa w wodzie iyje i wzrasta. Sfowem, jak jednorodne ц wszystkie czeíci wodorostu w swojej bu dowie, tak tei jednakie i w swoich czynnosciach; nie masz o nich rozgraniczenia organów, nie masz i rozdziafu czynnosci; jedna czeéé nie zawisía od drugiej. To zaá najlepiej dowodzi niiszosci tych roslin w porównaniu do innych doskonal szych. Pod wzgledem sprawy oddychania, wodorosty pnedstawiaja tei same zjawiska со i roíliny kwiatowe: we dnie pochfaniaja kwas weglany, a wyziewaja tien, w nocy pochfaniaja tien a wyziewaja kwas weglany. Ilosé zas wydzielanego przez nie tlenu, bywa bardzo znaezna. Aimé czyniac liezne

Algae

441

w tym wzgledxie doswiadczenia, potrafil sebraé litr tlenn z wodorostów raorskich, rozpostartych na powienchni dv/óch metrów kwadratowych. Tenie badaez utrzymnje, ie barwa Ibtowia в wodorostów, nie wpfywa bynajmniej na ziniauy w oddychaniu; ie Hstowie brunatne i czerwone wydaje tylei tlenn, со i liatowie zielone; ztad zai wyprowadza wniosek, ie barwa zielona w roslinach nie powinna siç pocxytywac za czynnik konieczny w ich sprawie oddychania, jak to ntrzymnje najwiçksza cxçàé fixyjologów. Niektóre wodorosty, swlasxexa morskie, pokrywaja siç materyja wapienna, która zdaje sie przenikaé ich istotç tak, ii roíliny «taja siç krnche i przybieraja wejrzenie polipni. Do takich miçdxy innemi naleíy Corallina i Flabellaria, dlugi czas pocxytywane za rzeczywiste polipnie i priez to zaliczane do królestwa xwierxat. Pierwszy Decaisne, okazal prawdziwa nature, tych zagadkowych istot. Traktowane kwasem azotnym, tak Corallina jak i Flabellaria, poxbywaja siç powíoki wapiennej i jawia sie w postaci ¿wycxajnych wodorostów. Wszystkie wodorosty w czasie roxkladu podlegaja zgnilej fermentacyi, a odraíliwa woñ, Jak) z siebie przytém wyziewaja, doskonale przyponina xgnilixnç xwierxçca. Wodorosty roxmnaiaja siç, tak jak i wsxystkie skrytoplciowe roíliny, prxex xarodniki (sporae), t. j. sxcxególne roxrodcxe cialka, xdolne do wydania nowych osobników. Zarodniki te powstaja n nich w komórkach nieoxnacxonycb, cxyli, ie kaida komórka xdolna jest do wydania jednego Iub kilku zarodników; tylko najdoskonalsze wodorosty, naleiace do rodziny Florideae, stanowia w tym wxgledxie wyjatek; gdyi u nich zarodniki zwykle po cxtery rozwijaja sie tylko w pewnycb, mniej wiecej oznacxonych i odmiennych komórkach. Wodorosty prostsxe, jednokomórkowe i nitecxkowate w ogólnosci, posiadaja nawet dwa rodxaje xarodników, jedne przeznacxone do natychmiastowego rozradxania gatunkn, gdy roálina zostaje w najprxyjaíniejsxych waronkach, draga día xabexpiecxenia jej bytn, gdy xbieg warunków nieprxyjaxnych kladzie kres jej rozwijanin siç. Pierwsxe przedstawiajç xjawisko nader sxexególne w królestwie roslinném, albowiem po wyjsciu x macierxystej komórki, która je zrodxila, objawiaja tak uroxmaicone rnchy, ie je trndno odróznié od drobnych wymoczków; tém bardziej, ie tak samo jak wymoczki, bywaja opatrzone rzeskami migawkowemi do porasxania siç przeznaczonemi. Día tego to dfugi cxas, zanim wyjledxono ich roxwijanie sie, pocxytywane byíy, nawet prxex Ehrenberga, xa wymocxki-monady. Te jednakie ruchóme xa rodniki fSchwärmsporen) w stanie poxornych íyjatek pozostaja niedlugo: po upíywie bowiem 2—3 godzin przylegaja do podwodnych cial i najspokojniej wschodza, cxyli wyrastaja w roálinki. Jeieli woda prxypadkiem wyschnie, wsxyst kie rochóme xarodniki natychmiast obumieraja i nie moga. by¿ do iycia powrócone, gdyi natychmiast ulegaja rozkladowi. Dragiego rodzajn zarodniki xowia siç zarodnikami spokojnemi {ruhende Sporen), gdyi iadnych ruchów nie objawiaja. Zewnetrxna powloka n tych nierównie teisxa, nii a zarodników rachomych; z te go to powodu nie gina nawet one wtenczas, gdy woda wysycha; owszem pod oslona awojej bíony, w stanie suchym, moga prxetrwac nawet cale lata i wrócié do iycia prxy kaidym zbiegu przyjaznych okolicznoáci, zabexpiecxajac tym sposobem jak najdoskonalej byt gatunkowy. Lecz najgodniejsza rxecxa uwagi w wodorostach sa ich stosunki plciowe, dopiero w ostatnich cxasach poxnane. Najprxód p. Thnret, niezmordowany francuzki algolog, badajac wodorosty morskie, a w szczególnosci rodzaj Fucus, zauwaial, iz n tych roálin oprócz zarodników tworxa siç w osobnych komórkach szczególnego rodzaju iyjatka, do rachomych zarodników nüsxych wodorostów podobne, które, po oswobodzeniu siç z macierzystej ko mórki, calemi rojami posuwaja do rozwijajacych siç zarodników, kraza do kola

Algae — ALgardI nich, wprawiajac je w rochy wirowe, poczém zlewaja aiç z ich istola, a zarodniki pokrywaja sie. Mona i dojrzewaja. Thuret iyjatkom tym, nazwanym antherozoidia, przypisal role, upfodnika i porównaí z upfodnikiem jawnokwiatowych roslin, z pyfku kwiatowego pocliodzacym. Na poparcie zaá swojego zdania, ie n tych wodorostów ma miejsce rzeczywiite upfadnianie, przytacza on fakta, ie lylko te zarodniki wschodza i rozrastaja, które z iyjatkami zespolily aiç; zaro dniki zas od zyjatek przez niego usuwane, okazaly sie, pfonnemi. Zupefnie podobne zjawiska póíniej zauwaiane zostafy i na niteczkowatych wodorostacb, a mianowicie przez Pringsheim, na Oedoyonium ciliatum, a przez Cohn, na Sphaeroplea annulina. Gromada wodorostów i powodu wielkiej prostoty w bndowie jest nader dogodna día badaá mikroskopowyeh: czçsto bowiem bez iadnej przerwy mo¿na przesledzié, zwiaszcza w drobnych wodorostach, wszystkie szczegófy ich rozwoju. Z tego wlasnie powodu najwieksza liczba dzt— siejszych mikrografów-botaników czynia ewe poszukiwania nad niemi, a poznanie wielu jui szczególów, odnnszacych sie, do komórki roálinnej, zawdzieczamy wodorostom. Wodorosty zajmujac najniiszy szczebel roslinnej organizacyi, skladaj| gromade, jak widiimy, bardzo ciekawa pod wzglçdem Ozyjologicznym; zato mniejszej wagi pod wzglçdem uiytkowym. Z tém wszystkiém jednak w ogólnej ekonomii fwiata, wodorosty wazne zajmuja stanowisko, albowiem sluza za pokarm dla wszystkich trawoiernych, w wodach przemieszkujacych zwierzat; niektóre zas, bogatsze w maczke, cukier i biaïko roslinne, sfuia na pokarm i dla samego czfowieka, nadewszystko morskie wodorosty z rodzajów Viva, Lami naria, Sphaerococcut i t. p. Wiele morskich wodorostów zawiera w sobie znaczna ilosé jodu, i síuia do jego otrzymywania. Temai samema pierwiastkowi zawdzieczaja niektóre z nich svroje wfasnosci lekarskie, jak Gigartina helmintkochortot i Corallina officinalis, uiywane przeciwko robakom. Gromada wo dorostów rozdziela sie- na trzy wielkie rodziny Ulvaceae, Fucaceae i Florideae. J. A. Algarbija albo Algarve, najmniejsza i najbardziej pofudniowa prowincyja Portugalii, majaca 130 mil □ powierzchni i okoio 140,000 mieszkañców; graniczy na pofudniu i zachodzie z oceanem Atlantyckim, na pófnoc z Alentejo, na wscliód z Hiszpania. Kraj ten przerzyna w kierunku z pofudnia ku pófnocy faácacb gór Sierra-Monchique. Dwie rzeki spfawne, Guadiana i Zadao, oraz kilka pomniejszych, przepíywaja go w róinych kierunkach. Klimat w ogólnosci bardzo jest przyjemny, lecz gruñía górzyste i malo urodzajne, wydaja plon zboíowy nie wystarczajacy na potrzebe mieszkañców; w wielu za to miejscach rosna w obíitosci drzewa pomaraúczowe, cytrynowe, ßgowe, migdafowe, daktylowe i oliwne, dostarczajac swych owoców handlowi. Wina tutejsze sa wyborne, a nadto w ró inych miejscach istnieja kopalnie soli, siarki, srebra i miedzi. Gfówném miastem Algarbii jest Faro, liczace 8,500 mieszkañców; z innych miejscowosci zasluguja na wspomnienie Lagos (6,600 m.), Abufeira (2,800 m.) i Taoira (9,000 m.). Dawniejsza Algarbij obejmowaía jeszcze znaczna czesé Anduluzyi. Kraj ten byí jedna z pierwszycli zdobyczy Arabów w Europie i od nich wziaí swoja nazwe (al Garb znaczy po arabsku: kraj zachodnij. Panowanie ich w tej stronie trwaío od VIII do XIII stulecia; poczém okofo r. 1,250 zaiaf Algarbije, Alfons III król portugalski, który czesé jej wschodnia odstapif r. 1254 Alfonsowi X królowi Kastylii, reszte. zas pofaczyí z korona portugalska, zkad poszfy nazwy: Algarbija hiszpañska i Algarbija portugalska. Algardi (Alessandro), jeden z najsfawniejszych rzeíbiarzy wloskich XVII stu lecia, ur. w Bononii 1602, um. 1654, uczeú Ludwika Carraccio; z poczatku, dla

Algardi — Algarotti

443

otrzymama iycia, zmnsznny by! wyrabiaé z wo«ku modele día zíotników, póíniej, zjednawjzy pierweza sia we statua á. Magdaleny, przeznaczona día koáciofa è. Sylwestra w Rzymie, staf sie, wkróice przedmintem czci powszechnej. Dwór francuzki napróino usifowaT sciasçnad go d » Paryia; arcydtieia swoje wm rzeíbiarzom wfoskim, jakieini s; przedewszyslkiém zbyt widoczne g»nienie za patetycznoscia i za owym elTektem malarskim, najzupefoiej niezgodnym z prawami plastyki. Statua jego dióta, wyo braiajaca bozka snu, czç«tnkrod brana byfa za antyk. Âlgarobilla- Ha*aa bardzu obfita w garbnik, pochodzaca z Ameryki poïudniowej, a szczególniej z Peru. Jest ona kuloru brunatnego, skfada sie z ziarnek drobnych czarniawycli, majacych postad groszku, zmieszanych z czesciami drzewnemi, a wszystko utrzymuje w zwiazku pfyn brunatny, posiadajacy smak nadzwyczaj ostry, sciagajacy; przygntowuja ja Indyjanie. Yirey mniema, ie ta massa otrzymuje sie przez zgniecenie owocow rosliny: Inya Marlhae (Spreng.). W Hiszpanii Clileb Swieto-Jariski, Ceratonia Siliqua, nazywajç Algaraba. Âlgarotft prOSZek (Pulvis alijarothij, tak zwany od imienia swego wynaIazcy; dawniej uiywany byí w medycynie jako srodek czyszczacy, sprawiajacy wymioty i pobudzajacy poty. Traktujac chlorek antymonu woda otrzymuje siq osad biaíy, bedacy tleno-cMorkiem antymonu, czyli proszkiem algarota; dawniej zwano go takie merkuryjuszem iycia (mercurius vitae, mercurius mortisj, dzisiaj nazywaj§ go: ttibium oxydulatum submuriaticum. Algarotti (Franciszek d ), pisarz wfoski, urodzony w Wenecyi 1712, który obok znajomosci nauk posiadaf wysokie uksztafcenie w sztukach pieknych i literaturze. Nauki pobierai z kolei w Rzymie, Wenecyi i Bolonii, i ogromne uczyniï postepy w matematyce, astronoinii, filozofiii, fiiyce; ostatniej i anatomii ze szczególném zamifowaniem sie poswiecil, posiadaf takie dokíadna znajomosd jezyka (aciñskiego i greckiego, a cala uwagç swoja zwrócií na jezyk toskaAski. W podróiach swoich Algarotti iwiedzil Francyje, Anglije, Rossyje, Niemcy i wszystkie miejsca wainiejsze Wfoch. Nabyi niemalego rozgfosu, majac 25 lat wiekn, przez ogfoszenie w Paryiu pierwszej eiesci swego dziefa: Neutonianitmo per le donne (1737 г.). na wzór Fontenelle'a mnoyoici swiatów. Algarotti przebywaí naprzemian w Paryiu, w Cirey, u margrabiny du Cliâtelet i w Londynie, ai nakoniec w r. 1739, z lordem Baltimore udaf sie do Petersburga. W powrocie przejeídiajac przezRheinberg, zostaí przedstawiony Fryderykowi П, natenczas jeszcze nastçpcy tronu, który go bardzo polubif, a objawizy rzady panstwa wezwal na dwór swój uczonego Wfocha, i nada! mu wraz z potomstwem jego godnosé hrabiowska, póíniej zas mianowaf go szambelanem i kawalerem orderu zasfugi. Niemniejszych takie doznawaf wzgledów Algarotti od Augusta III, króla polskiego, który go mianowaf swoim radca tajnym. Algarotti przebywaf z kolei w Berlinie i Dreznie; Wolter bardzo go cenií i niejednokrotnie wspomnial o nim w pismaeh swoich. W r. 1747 Algarotti wrócií do ojczyzny; najprzód udaí sie. do Wenecyi, póíniej do Bolonii, nakoniec osiadí w Pizie, gdzie umarí 1764 r.l Sam ufoiyt projekt pomnika dla siebie, który mu Fryderyk II wystawié kazal w Pizie na Campo Santo. Algarotti posiadaí wiadomosci rozlegfe, róinorodne i gruntowne, a w rzeczach malarstwa, rzeíby i budownictwa nie byío lepszego pod ten czas w Europie znawcy nad niego. Sam rysowaf bardzo pieknie i wielu artystów wyksztaíciío sie, pod jego kierunkiem. W diielaeh jego, w których traktowal

444

Algarotti — Algebra

najrozmaitsxe przedmioty, napotykaja sie poglady nowe, mysli genijalne i swietne. Sposób pisania jego nie jest namiçtny, lecz pelea powabu i elegancyi, а Уsty jego sa prawdziwemi wzorami dla pism tego rodzajo. Ostatnie wydanie dziel jego w siedmnastu tomach, wyszfo w Wenecyi od 1791 do 1794 r. Na sxczególaa uwage zastuguje dziefo jego: Saggi sopra le belle arti, a Lettere filologicke, byly przedrnkowane w Wenecyi 1826 r. Niektóre pierna jego byfy tíómaczone na jçzyk francuzki, w polskim zas przeUadzie posiadamy: Sejm walny Cytertki (Congretto di Citera), dokonany przez Maryjq Maliszewska. Algazali (Abon-Hamed Mohammed Ibn Mohammed), zwany takie Algazel nr. okoio roku 1058 w Tus w rforassanie, «esyf filosoEi w Bagdadzie, Damaszku, Jerozolimie i Alexandryi. Zbijaf on Arystóteles a i filozofów arabskich, którzy go poprzedzili, sam zas* z kolei przez Averrhoesa pokonanym zostaf. Zostawif po eobie traktat o nmiejetnosciach religijnych, który w wielkiém jest powaianiu o lndów wschodnich. Algebra. Wyraz algebra wyprowadzaja niektóriy od nazwiska: Geber, znakomitego arabskiego filozofa i matematyka, któremu odkrycie tej nauki przypisuja; lecz mniemanie to, równie jak wiele innych na podobieñstwie brzmienia wyrazów opartych, jest nieprawdopodobnem, i podfug Mantuda (Histoire de* mathé matiques, torn I, str. 382), wywód tego wyrazu podany przez bukasia de Bur go, który pierwszy we Wfoszech pracowaf nad algebra, zasfuguje najwiecej na wiare. Burgo wyprowadza ten wyraz z arabskiego al gebr wat mokabala, które ttómaczy przez restauretio et oppositio, to jest: odnowienie i przeciwstawienie; trudno wykazaé zwiazek pierwszego wyrazu z naszym przedmiotem, lecz drugi dosé trafnie malaje ukíadanie równañ, przy którém w rzeczy samej stawimy na przeciw siebie wielkoáci i te miedzy soba porównywamy. Z tego tei powodu wielu wíoskich pisarzy nazywaío algebre almo/cabala, a nawet znakomity matematyk Cardan (ob.) tak ja nazywaf; wfoscy matematycy zwali ja takie Arte maggiore, lub czeiciej regola delta cosa, dla tego, ie niewiadoma w równania algebraicznem nazywali cosa; ztad nazwa: Regel Coss, lab dieCoss, czesto пароtykana u dawnych niemieckich autorów. Newton radzif ja nazywaé arytmetyka powszechna, aby tém oznaczyé nauke o liczbach, uwaiana w najrozleglejszém znaczenin, obejmujaca zatém arytmetjke i algebre. Ampère w swoim podziale wiadomosci ludzkich nazywa ja arytmologijq; wielu nakoniec znakomitych uczonych uiywaio wyrazu algorytmija: obecaie nazwisko algebra powszechnie jest przyjçte. Wszystkie zjawiska przyrodzone maja miejsce w czasie i przestrzeni, z których porównania wyradza sie liczba. Pojecie liczby poczatkowo bylo nierozdzielne od przedmiotów, które ona przedstawiaia; lecz wkrótce czfowiek przekonaf sie, ie dziatania z liczbami odbywane, sa zawsze tei same, chociaz one rozmaite wyraiaja przedmioty. Uraysí wiec ludzki wzniósí sie do pojecia systematn rachunkÓw oderwanych, w których liczba zostafa zupeinie wolna od wyobraienia o materyi i to by/ poczatek arytmetyki. Liczby wiec jakkolwiek oddzielnie uwazane byly niezaleine od jakiegobadf przymiotu fizycznego, przeciez zachowaíy jeszcze wielkosé oznaczona, to jest taka, jaka one przedstawiaja. Póíniej dopiero odkryto to prawo zasadnicze, ie liczby same przez tie, moga siuiyé sa przedmiot do nowych spostrsezeri, nie baczac na wfasciwa wartoáé im przypisywana; i to dato poczatek algebrze. Так wiec praej cie pojecia o liczbie z materyjalnego do oderwanego dato poczatek arytmetyce, przejieie zai tego pojecia od ssczególów do ogófu dalo poczatek algebrze. Moina wiec zgodzié sie. na de— fiuieyje, algebry Wronskiego: „algebra jest nauka o prawach, arytmetyka zai o faktach uwaíanych na liczbach." Algebrç uwaiana w calej rozlegloici, nazywaja

Algebra

445

niekiedy analizq matematycznq (ob.) i wtedy ona obejmuje nietylko algebre ele mentara!, lecx nadto algebre, wyisza czy Ii transcendenialna, która przeciei aie wchodzi do skfada zwykíych traktatów algebry. Algebra przedstawia liczby i rachunki, którym one daja poczatek, spoaobem ogólnym i za pomoca makó w umówionych, których doskonaly systemat dzielnie przyczynif siç do ogromnych postepów tej czesci matematyki. Znaki, czyli symbole uiywane w algebrze sa dwojakiego rodzaju: jedne aluza do wyraiania wielkosci, czyli ilosci, bez wzgledu na ich nature., i to sa litery alfabeto; dragie sfuia do oznaczania stosunków zachodzacych pomiedzy ilosciami i dzialaniami którym tarnte poddajemy, to sa znaki algébrateme. О algebrze moina powiedzieé, ie jest to najzwieilejszy, najrozleglejszy i najdogodniejszy z jezyków, jakiemi lodzie z sob; porozumiewad sie mo ga. Nastepujacy przykíad da to poznaó dokfadniej. Zagadnienie: podzielid li czbe dana na trzy czesci tak, aby czesc irednia byia wieksza od czesci mniejszej 0 liczbe dan;, a czesé wieksza byía wieksza od czesci sredniej o inna liczbe dana. Rozwiqzanie: jezykiem noyczajngm. Czçsd srednia równa sie, mniejszej czesci, powiekszonej przewyika jej nad czescia mniejsza. Czçsé wieksza równa siç sre dniej powiekszonej przewyika jej nad czescia srednia, a wiec röwna siç czçsci mniejszej powiekszonej przewyika czesci sredniej nad mniejsza i powiekszonej przewyika czçsci wiekszej nad srednia. ¿e zas czesé wieksza razem ze srednia 1 mniejsza skiadaja liczbe dana, wiec czesc mniejsza, powiçkszona przewyika czesci wiekszej nad srednia i przewyika czesci sredniej nad mniejsza, razem % czescia mniejsza powiçkszonç przewyika czesci sredniej nad mniejsza i razem z czescia mniejsza skiada liczbe dana, czyli trzy razy wzieta czesc mniejsza, I przewyika czesci wiekszej nad srednia i z dwa razy wziçta przewyika czeáci sredniej nad mniejsza, równa siç liczbie danej. Wiec trzy razy wzieta czesé mniejsza równa sie liczbie danej, zmniejszonej przewyika czesci wiekszej nad srednia i dwa razy wziçta przewyika czesci sredniej nad mniejsza. Wiec nakoniec czesd mniejsza jest trzecia czeseiij reszty otrzymanej z odjecia od liczby da nej przewyiki czesci wiekszej nad srednia, i dwa razy wzietej przewyiki czesci sredniej nad mniejsza. Majac zas czesd mniejsza, znajdziemy czesc srednia dodajaca do czesci mniejszej przewyike czesci sredniej nad mniejsza, i czçsé wiçksza dodajac jej przewyike nad czescia srednia, do czesci sredniej jui znalezionej. Spotobem alijebraicznym: niech bedzie liczba dana a, przewyika czesci sredniej nad mniejsza 6, przewyika czesci wiekszej nad srednia c; oznaczmy niewiadoma czesc mniejsza przez x, czesd srednia bedzie: x + b, czesd wiçksza ifb + Cj wiec х + х + Ъ + х + Ъ-{-с = а, U> jest: 3x + 2b + с — a, ztad zas: 3x = a — 2b — c, nakoutec: a — 2b — с t — (2b -I- с) z= g» albo x = g ; to jest podobnie jak wyzej, czesd mniejsza jest równa trzeciej czesci reszty, otrzymanej x odjecia od liczby danej summy dwa razy wziçtej przewyiki czesci sredniej nad mniejsza i przewyiki czesci wiekszej nad srednia. W tym przykiadzie rozwaiaiismy kilka równan, czyli zbiorów ilosci wiadomych i niewiad m;ch, oddzielonych od siebie znakiem równosci. Musielis'my takie w\k
446

Algebra

dochodzimy do wypadków, które lie nazywaja usiorami czyli formulami, a klóre daja spoeób roswiazania wszystkich zagadnien lego samego rndzaja. Przykfad: summa dwóch liczb jest równa a, ich róinica jesl 6, jakie sa liczby ? Niech bedzie X liczba mniejsza, wieksza wyrazi sie priez x-f-b,a zatém: X + X + b = a, a b 2x + b = a, 2x = a — b, skad x = ^ — -, ni ab a b 2b ab » + b = 2 - g + b = g- J + 2' wiçc x + b — 2 2'

Wiçc war,oáé

a b liczby szukanej mniejszej wyraia siç: x = — — —, wiekszej zas a b x + b = -g- + g • Dwa wyrazenia wyiej a b a b otrzymane — — — i — -(- — sa wzorami czyli formulami, które daj§ spoeób rozwiazania zagadnieA tego rodzaju bez pnprzedniego powtarzania dziafan tutaj przytoczonych. Pierwszy wzór da sie wyraz é: liczbe mniejsza znajdziemy, odejmujac od poíowy summy pofowc róinicy liczb danych; drugi zas: liczbe wiekszf niriymamy, dodajac do pofowy summy pófowe rózuicy. Jeieli summa iiczb danych czyli a, jest 25, a róínica czyli b jest 15, liczba mniejsza jest równa: —

~

25—15 10 „ „ . ... 25 15 25 + 15 40 = —- = 5, liczba zas wieksza jesl: — + 2 — 2 ' '— 2 2 — 2 — 2 = 20. Które to wypadki sa dobre, gdyi 20 + 5 = 25, 20 — 5 = 15. Wzory wiec otrzymane daja wypadki w kazdym szrzególnym przypadku, i día ich otrzymania nie potrzeba wykonywad tych driaían i powtarzaé rnzumowaii, które doprowadziíy du ich otrzymania. Majac wiec zbiór wzorów, sJuiacych du oznaczenia rachunków, których wymaga kaidy rodzaj pylañ liczebnych, tenhy wystarczyf do otrzymania na nie odpowiedzi, sposobem mechanicznym, przez podstawiern'e warlosci szczególnych. Odróinisja alijebre liczebnq i alyebrf wlaiiciwq czyli yloskowq. W pierwssej tylko niewiadome oznacza sie gfoskatui, wiadome zas liczbami, to jest algebra siaroiytnych. W drugiej nie tylko niewiaduma, lecz i wiadume oznaczone sa gfoskami, taka tylko wfasciwie zasfuguje na nazwe algebry. Dlago zastanawiano sie nad pytaniami: w jakim czasie i okulicy wynaleziono algebre, jacy sa o niej najdawniejsi pisarze, i nakoniec kiedy i jakim spo sobem ta nauka upowszechniía tie w Europie. W XVII wieku powszechnie mniemano, ie greccy matematycy znali analize podobna do dzisiejszej algebry, klóra doprowadzifa ich do odkrycia twierdzen i rotwiazania zagadnien, podziwianych podzis dzieñ w ich dziefach; lecz bliisze zbadanie przeduiiotu przekonafo, ie staroiytni matematycy posiadali analize, lecz ie ta byfa czyslo geometrjczna, a zatém zupefnie róina od teraíniejszej algebry. W XVI miauowicie wieku, w biblijotece Watykanskiej, w Rzymie, znaleziono dzieío D infantesa (ub.) o algebrze, klóre najprzód wylfómaczyf w r. 1575 Xylander na jezyk laciñski (Arilhmeticorum libri), a naslepnie 1621 Bachet de Méziriac, jeden z najdawniejszych czlonków akademii francuzkiej, ogfosif przekfad na jezyk íaciibki, i patrzony licznémi kometitarzaini; nakoniec Fermât przefoi.,1 je w r. 1670. üzieta Diofantesa doszfo do owego czasu w 6 ksiçgach, chociai by
Algebra

447

■aleiy nwaiaé za wainy wypadek w dziejach malematyki; gdyi przekonywa, ie Grekom inane bylo rozwiazywanie zagadnien niewyznaczonych stopnia drugiego, leci zdaje siç, ie tylko do tego stopnia greccy nczeni posnneli algebre,. W eamej rzeczy w iadnym kraja algebra nie postapiía dalej ai do jej przenietienia do Wloek w czaaach odrodzenia nank. Hypathia córka Theona napisala wprawdzie kommentarze na dzielo Diofanteea, lecz te jak równie nad krzywemi ostrokre.gowemi (parabola i hipérbola) Apoloniusza, nie doszly naszych czasów. Chociai Greey znali algebrç, przeciei nie oni byli nanczycielami w tej galezi nank Europejakich narodów, które wziely te nauke podlug wszelkiego prawdopodobienstwa od Arabów, któray zbierali dzieía Greków, tlómaczyli na awôj jezyk i atarali siç aobie przyswoié. Algebra przeciei n Arabów nie zrobila postвам, i pozostawaía na jednakowym stopnin od ich pierwszych pisarzy jak Mohamed-ben-Muza, ai do jednego z ostatnich Behnndina, który iyl pomiedzy rokiem 953 i 1031. Wiele jest powodów do mniemania, ie Europejczycy zawdzieczaja poznanie algebry Arabom. Knpiec pizanski, Leonard Bonacio, który w miodoici przebywal w Barbaryi i día interesów handlowych udawal sie kolejno do Syryi, Egipto, Grecyi i Sycylii, po powrocie swoim do Wloch okofo r. 1204 napisal pierwszy traktat arytmetyki; poniewai algebra w owym czasie byfa uwaiana jako dalssy ciag arytmetyki, w dziele wiec Leonarda obie te nanki byíy poiaczone. To dzielo równie jak i inne prace Leonarda pozostafy w nkrycin, i dopiero w pofowie wieku zeszlego zoatafo odkryte w Florencyi.Wiadomoici Leonarda ograniczafy siç rozwiazywaniem równaá stopnia 1-go i 2-go, szczególniej zas byí on biegíym w analizie Diofantesa. Podobniei jak Arabowie w tfómaczenin siç swojem uiywal caiych wyrazów; niycíe znaków wprowadzoném zostafo nierównie póíniej. Pomiedxy czasem w którym iyf ten uczony i czasem wynalesienia drnku, zajmowano siç algebra i nauczano jej. Pierwsze dzieío o algebrze wydrakowaf r. 1494 w Wenecyi iukasz de Burgo: Summa de arithmetica, Geometría, Proportione et Proporcionalita, które w swoim czasie bylo zupefnym traktatem arytmetyki, algebry i geometryi; jeszcze w niem uiycia znaków nie wprowadzono, i jedynem nproszczeniem w wyraianiu mysli byíy skrócenia niektórych wyrazów, napotykanych przy wykonywaniu rachunków. Tutaj takie znajdujemy rozwiazanie równaó sto pnia 1 i 2, lecz dalekie jeszcze od tej ogólnosci, która prowadzi do wzorów ogólnych; znajdujemy tutaj podzial zadan stopnia 2-go na róine kategoryje i día kaidej szczególne sposoby rozwiazania. Тут dwóm uczonym Europa zawdziecza upowszechnienie algebry, która od Leonarda ai do de Burgo w ciagu prawie trzech wieków, pozostawafa na jednym stopniu i ai do Viète'a znana byfa samym tylko Wtochom. Wynalazek druku dal wielki poped naukom raatematycznym; r. 1505 Scipio Férreo (ob.) professor matematyki w Bolonii, praekroczyl dotychczasowe gra nice algebry, podaniem sposobu rozwiazania równania stopnia trzeciego w szczególnym przypadku (x3 + px = q). W owym czasie bylo wzwyczaju, ie uczeni odkrycia swoje zachowywali w tajemnicy, tnk tei uczynil i Férreo, zwierzywszy sie z nabytkiem swoim ulubionemu uczniowi Florido (ob.), który osiadlszy w Wenecyi okofo roku 1535, wyzwal czlowieka wielkiej zaslugi Tartaglia (ob.) do walki w roswiazywania zagadnieu zapomoc; algebry. Florido przedstawil swoje zagadnienia w ten sposób, ie do ich rozwiazania potrzebna byla znajomosó prawidla Férrea, ie zas Tartaglia uprzedzil piecioma Iaty Férrea, przyja! wiec wyzwanie, a zajfwszy sie pofoíeniera pytañ dla Florida, odkryl dwa nowe prawidla, prócz dwóch dawniej mu jui wiadoraych. Miaño rozwiazaé po 30 zagadnien; Flo rida pytania mogly bye rozwiazane sposobem Férrea, Tartaglü zas tylko trzema prawidlami jemu wiadomemi. W dnin wiec na walke oznaczonym, Florido nie roz-

448

Algebra

wiazat iadnego ndanego pytuia, Tartaglia ni na wszystkje atawione sobie pnez Florido zadania w dwie godsiny odpowiedziaf. Cardan wspótczesny Tartaglü, lekarz i profeaaor matematyki w Medyjolanie, zajety byl wlainie w tym ezaaie drnkiem dziela o arytmetyce, algebrze i geometryi, a chcac wzbogacié dzielo awoje odkryciami Tartaglii, prosil go o wyjawienie tajemniey. Tartaglia dlngo opieral aie, nakoniec nlegl przyrzeczeniom i przysi;gom Cardan'a i wyjawil awo je prawidta zagadkowym aposobem, z warankiem ze i po ámierci Cardan'a nikt aie o nich nie dowie. Cardan pracnjac nad dowodzeniami niedokladnych prawideí Tartaglii, nietylko ie je udoskonalit, ale nadto wyprowadzil ogólne rozwiazanie równá stopnia 3-go i w6 latpóíniej, 1545 r. oglosit jako dodatek do poprzedniego dziela awego (Ar* magna), odkrycia Tartaglii wraz ze swemi dopetnieniarai. To byto dirogie dzielo drakowane o algebrze. W nast;pnym rokn Tartaglia aam ogtosil dzielo pod tytnlem: Quesiti e inoenzioni, które oGarowat Henrykowi VIII, królowi angieUkiemn. Nast;pnym krokiem, który na drodze post;pn uczynita algebra, byío rozwiazanie równan stopnia 4-go. Matematyk wloaki Jan Colla, który wymyilnemi zadaniami miai npodobanie niepokoió nczonych, a o którym cz;ste wzmianki molna nipotkaé w powyzej przytoczonem dziele Tartaglii, podal pytanie: znalesó trzy liczby proporcyi ciaglej, których somma jest daña, i iloczyn dwóch pierwszyeh wiadomy, które powszechnie nznano xa niepodobne do rozwiazania, Cardan tylko niepodzielal tego zdania i poruczyl rozwiazanie mfodemo, lecz pefnema nadziei nczniowi swemn Lndwikowi Ferra ri (ob.), który nietylko pytanie roxwinzai, lecz nadto wynalazl sposób ogólny rozwiazania równan stopnia 4-go. Dzisiaj zapewne te wynalazki wydadza si; mato znaczacemi, lecz wziawszy na nwag; czasy dopiero poczynajacej si; nauki, nie odmówimy zapewne wielkich xastug wloskim matematykom. W árodkn XVI wiekn nczony niemiecki Stifel w dziele swojém Arithmetica integra, pierwszy wprowadzit znaki voifcej (+), mniej (—), i znak pierwiastka (\/). W Anglii pierwsze dzielo o algebrze napisal Recordé, lekarz i professor matematyki w Cam bridge, tntaj po raz pierwszy napotykamy znak równosci (=). Nakoniec Rafael Bombinelli (1579 r.) i Steven (1585 г.) przyczynili sie do niejakich ndokladnieú w nauce. W drngiej poíowie XVI wiekn (1540— 1603) wiele bardzo día nauki wyswiadczyl Viète, którym slnsznie Francyja siczycic si; moie. Odkrycia jego sa nastepujace: on wprowadzil ogólne znaki na oznaczenie wiadomych i niewiadomych; od niego tei zaczyna sie prawdziwe stosowanie algebry do geometryi, jakkolwiek i dawniejsi algebraicy czynili to, lecz ich prace stosowaty si; do przypadków szczególnych, gdy on przez ozycie zuaków ogólnych doszedl do wzorów czyli formal, rozciagajacych si; na wszystkie przypadki. Viète wprowa dzil uzycie spMcsynników, wymyslil nowy sposób rozwiazania równan stopnia 3 i 4, wynalazl nakoniec sposób rozwiazania równan liczebnych wyzszych stopni sposobem przybliionym. Dzielo swoje (Canon matkematiau) wfasnym kosztem w rokn 1579 wydrnkowa!. üatematyk flamandzki Albert Gerard pierwszy wpro wadzil znak odjemny w rozwiazania zagadnieú geometrycznych, pierwszy mówil o wyrazeniach urojonych, chociai nie zgf;bil ich znaczenia i wyrzekl, ie równanie tyte daje wartosci dla niewiadomej, ile jest jednosci w stopnia jego. Jego dzielo wyszlo 1629 roka. Angielski uczony Tomasz Harriot, pierwszy zacza! w razie potrzeby sprowadzaé równania do zera, przenoszac strone drag) na pierwsza ze znakiem przeciwnym, lecz nie wyprowadzil ztad tych oiytków, jakichby naleialo si; spodziewaé; a naj wazniejszem jego odkryciem jest pokazanie, ze równa nia stopni wyzszych sa ilociynami z rótvnaú najprostszych. Wallis stawi! Harriota wyzej nad wszystkich spólczesnych matematyków, lecz Francuzi njmujac si; za

Algebra

449

swoim Vièlem dowiedli, le Harriot byl tylko jego nasladowca. Harriot wprowawdzil snak > i < (wiçkszosci i mnicjszosci). Oughtrcd znak X (mnozenia). Po nieh wystapil Descartes (ob.), który poloiyl zasady geometryi analitycznej, wiele uczynif na pola czystej algebry. On podal swój sposób wyrazania geometrycznie równaú stopni wyíszych; sposób rozwiazania równaú stopnia 4-go zapomocf równania stopnia 3-go i dwóch równaú stopnia 2-go wprowadzif uiycie wykladników i nakoniec wynalazl prawidlo znane podziádzieú pod nazwa: prawidlo xnaköm Detcartct'a. Od tego czasu wiele uproszczen wprowadzono w notowaniu; alge bre, udoskonalano we wszystkich jej szczególach i mnozono jej zastosowania. Neper (ob.) odkryl logarytmy, Newton (ob.) wzbogacil algebre, wieloma odkryciami, które po wiekszej czçici zamiescil w swojej Arithmetica universalis. Rozwiniçcie potçgi dwnmiann (p. binom Newtona), sposób kolejnych podstawiaú día otrzymania przybliionych pierwiastków równauia, i równoleglobok analityczny sa najwainiejszemi jego pracami na tém pola. Po Newtonie pracowali nad algebra Hudde (z Amsterdamu), De Gua, Rolle, Fontaines i inni. Genialny Euler (ob.) smienil postad nauk matematycznych. Do tego czasu algebra byla zbiorem sposobów syntetycznych i analitycznych, Euler wszedí we wïasnoéci funkcyj (ob.) algebraicznych, uzywajac tylko analizy i dal algebrze tç postaé, w jakiej j§ dzisiaj widzimy. Euler laloijl podstawy teraíuiejszej teoryi równaú, on dowiódl bardzo waine twierdzenie: ie кaide równanie moina roxloiyö na mnoiniki pierwszego i drugiego stopnia. Slowem on wskazaí matematykora droge, która poetçpowaé maja día rozszerzenia wszystkich teoryj algebraicznych. Daniel Bernonilli, d'Alemberl i Clairaut, pofozyli takie mniejsze lub wiçksze zasïugi w alge brze. Pierwszy podal sposób oznaczenia przybliionym sposobem pierwiastków równania, drugi pracowal nad szeregami i wlasnosciami wyraiei urojonych, trzeci nad sposobami rugowania niewiadomej pomiçdzy kilkoma równaniami. Nie mozna tutaj zamilczeé o Bezout, Waringu i von der Mond'iie, którzy pracowali nad ogólném rozwiçzaniem równaú wszelkiego stopnia, lecz ich usilowania uwieñczone zostaly tylko podaniem nowych sposobów rozwiazania równaú stopnia 3 i 4. Lagrange napisal dzielo obszerne о rozwiazania równañ liczebnych: Traité de la résolution des équations numériques. W niém przedstawia on sposób nieomylny i niedopuszczajacy wyjatków rozwiazania równaú, który polega na utworzenia równania z kwadratów róiuic pierwiastków i na wlasnosciach ulamków ciagfych. Lecz sposób ten prawie nie moie byé uzywanym z przyczyny ogromnych rachunków, do których prowadzi zwlaszcza, jezeli stopieú równania jest nieco wyzszy. Lagrange udoskonalil takie teoryjç aígebraiczna wyraíeú pierwiastkowych; a badania jego nad faokcyjami symetrycxnemi i podobnemi, stoja na równi z najpiekniejszemi teoryjami algebraicznemi. Fourrier z zupelnem powodzeniem praco wal nad rozwiazaoiem równaú liczebnych, i prace jego sa zebrane w dziele: Analyse des équations déterminées. Zawdzigczamy jemu sposób latwy i dajacy sie zastosowaó do kaidego równania. Sturm podal wyborny sposób oznaczenia liczby pierwiastków rzeczywistych jakiegobadí równania i ich odosobnienia, lecz w praktyce sposób Storma musi ast§pió pierwszeústwa sposobów! poprzedniego. Kreálac obraz historyi algebry, wspomnç o pracy Abela (ob.), matematyka szwedzkiego, który dowiódl, ie równania stopni wyiszych nad czwarty, nie moga byd rozwiazane zapomoca wyciagania pierwiastków, czego calf wagç pojmujemy, kiedy wspomnimy, ii przedtém najznakomitsi nawet matematycy mniemali, ie wszystkie równania dadia sie, rozwiazaó zapomoca radykalów. Przed wprowadzeniem dzlsiaj uiywanych w algebrze znaków, dawni pisarze uiywali takie pewnych skróceú, tak Dyjofantes niewiadom] ozuaczal przei sti, jej kwadrat, który

450

Algebra

on nazywaf dinamis priez 8V; szescian xv (kibis)-, potçgç czwarta czyli dwukwadrat (dinamodinamit) przez 8SV; potçgç piata 3xv i t. d. Líczby oznaczone wyrazal przez fio, od (mona»), jednoád. Dia dodnwania znaku nie byío i oznaczano je prostém zestawieniem z sob; dodawanych iloáci, odejmowanie oznaczal znakiem \, który jest zmieniona litera Ц>, od wyraza leiptit, brak. We Wíoszech przed wprowadzeniem znaków + > —> nzywano liter p (pin) i m (meno). Niemíeccy matematycy, jak Stifel, równoác oznaczali kropka, Descartes zas zna kiem Qrj. W Holltfndyi takie pracowano nad algebra, a jednym ze znakomitszych pracowników byl Steven, którego dzielo bylo ogloszone w koúcu XVI wieku; on oznaczal niewiadoma przez 1, kwadrat jej 2, szescian 3 i t. d. zamkniete w koíach. W ostatnich czasach zwrócono nwagç na stan algebry w Indyjacb. Wroku 1817 Tomasz Colebrooke wytfómaczyl z sanskryckiego dzielo: Algebra, Arytmetyka, Sztuka mienenia. Dziefo to zawiera cztery oddzielne traktaty: Vija Gamita i Lilavati, napisane wierszem przez Bhascara Acharya, Gamita Haya i Cuttaca Hyaya przez Brahmegupta. Bhascara pisaf dzieía swoje okoío r. 1150 ery chrzescijai'iekiej, epoka Brahmegupta jest bardzo niepewna, a sa álady ¿e on nie byl pierwszyra pisarzem w tyra przedmiocie. Indyjanie nie tylko stosowali algebrç do astronomii i geometryi, lecz nawzajem stosowali geometryjç do dowodzenia prawd algebraicznych. Uprawiali te, naukç z wiekszem powodzeniem nii geometryjç. Colebrooke z porównania algebraistów indyjskich z Dyjofantesem wyprowadza wniosek, ¿e pierwsi wyiej stali w tej nance od ostatniego. Podíug niego bowiem Indyjanie przeácigli nawet nowszych matematyków w rozwiazywaniu równan stopnia 4-go; wynaleíli ogólne sposoby rozwiazania równañ niewyznaczonych stopnia 1-go i2-go i zaszli tntaj dalej odDyjofantesa; sto sowali algebre do astronomii i geometryi, w czém dotkneU nawet kilkn przedmiotów wynalezionych w czasach nowszych. Z liczby dzieí o algebrze wyliez ymy nastepajace: Arithmetica universalis, 1707, Newton'a. Leonarda Euler'a Al gebra, i niemieckiego tfómaezona na francnzki, rossyjski i inne jezyki europejskie. Lagrange, Resolution des équations numériques, pierwsze wydanie 1798, drugie 1808, trzecie 1826. A. L. Cauchy, Cours d'analyse de l'Ecole Boya le Polytechnique, 1821. Fourrier, Analyse des équations déterminées, 1831. Ohm Marcin, Versuch eines vollkommen consequenten System der Mathe matik, Berlin 1828—33, Drobisch, Gründzüge der Lehre von den höheren numerischen Gleichungen. Lefebure de Foury, Traité élémentaire a"Algè bre. Sonnet, Éléments d'algèbre, i t. d. W naszej literatnrze mamy nastepojace dzieía о algebrze: Rachmistn polski, to jest xebranie tosxystkich regul arytmetycznych i algebrycznych, przez J. Toriewskiego, 1760, Berdyczów, in 4-to. Algebra, czyli пайка o rachunkach literalnych (linearnych), przez X. Andrzeja Ustrzyckiego, Warszawa 1778 in 8-vo. Algebra día szkól narodowych przez Lhuillera, przeloiona przez X. Gawroñskiego, po raz pierwszy w Warszawie 1782 in 4-to wydana. Rachunku algebraicznego teoryja przystosowana do linij krzywych, przez Jana Sniadeckiego, Krakow 1783, 2 tomy in 4-to. Poczqtki algebry, przez 5. F. Lacroix, dla oiytka w szkole centralnej paryzkiej, przefoiona przez X. E. Sieradzkiego, Wilno 1818 in-vo. Algebra podlug Lacroix na szkoly wojewódzkie, przez X. Antoniego Dqbrowskiego, Warszawa in 8-vo. Poczqtki algebry dla szkól gimnazyjalnych, na klassç I i II , niozone przez A, Wyrwicza, Wilno, 2 czçsci 1828 in 8-vo. Poczqtki al gebry, przez Hreczyne, Krzemfeniec 1828 in 8-vo. Poczqtki algebry, przez M. Bourdona, z francuzkiego na polski jezyk przelozone i powiekszone przei

Algebra — Algeslras

451

W. Jöxefowicta, Pfock 1828 in 8-vo. IVyklad matematyki diu szkol Gimnalyjalnych, przez K. Libella, Poznan 1844, 2 tomy in 8-vo. Zasady alyebry Mayer'a i ChoqueCa, przeloionc przez W. Wrieinioiotkieyo, Warszawa 1845 in 8-vo. Poczqtki alyebry, przez JW. Ministra Oswiecenia Narodowego zatwierdzonc do uzycia w zakladach Okregu Naukowego Warszawskiego, uiozonc przez Felixa Beneoeni, Warszawa 1859. J. P-z. AlgdbralOZDa вШШПа iloéci jest zbiór tychze ilosci z wfaáciwemi im znakami. Так вр. summç algebraiczna iloáci: 6a,—7a3, 5аъ,—Зъ* jest: 6a—7a2 -f 5ab—3b2. —Algebraiczne krzywe, które wyrazaja sie równaniami algebraicznemi; takiemi sa: przeciçcia ostrokrçgowe (sekcyje koniczne), cyssojda, konojda i t. d. (ob. Krzywe linije). Algenlb, jedna z gwiazd rzçdu drngiego w konstellacyi Pegata. Algorit, mineral znaleziony przez Hunta w ziarnistym wapieniu w Franklin w New Jersey. Barwy sfomiano-zóftej, w díugich slupach rombowych. Twardoáó = 3,0 — 3,5. C. gat. = 2,69—2,71. Ma blask szklisty, przeswiecajacy. Skfad chemiczny: 2 Al2Oj. 3 Sia03 + KO SijOj + 3 Aq. Dana utrzymuje, ie to jest mniej lub wiecej rozloiony skapolit. AlgerOS z Leodyjum (Liége, Lüttich). Podiug nielicznych szczegófów, jakie doszíy do ñas o tym mein, bardzo wielkie w swoim czasie posiadajacym znaczenie, urodzil lie, on sapewne przy koncu XI wieku w Leodyjum i byl ta acholastykiem. W r. 1121 wstapil do zakonu Benedyktynów w Klunijakn, i czçàd swojego spadku im darowaí. Uraarí przed r. 1128. Dzieía Aigenisa s§: De Sa cramento Corporis et Sanguinis Domini, przeciw nance Berengaryjasza Toroneúskiego о Encharystyi, jedno z najcelniejszych, podfug Piotra Venerabilis, jakie w owej epoce byiy pisane przeciw tema heretykowi, wydane naprzód w Bazylei przez Erazma r. 1530, pózniej zaá w XI tomie zbiora Bibliotheca Patrum.—Tractatus de libero arbitrio (Pezii, Thesaur. anecdot. t. IV).— Traktat de Misericordia et Jiistitia, wydany przez Marten'a w V tomie Thesaurus, podfug rekopismu znalezionego w Clairvaux. Najobszerniejsze i najwainiejsze to z pism Algerusa dzieli sie, na trzy czçàci: pierwsza z nich wylicza waranki, pod jakiemi surowoéé karnosci koácielnej, moie byö zlagodzona wzglçdem pewnych osób i w pewnych okolicznosciach; draga miesci organizacyje, tej karnoáci; triecia o Sakramentach tych, którzy sa wylaczeni ze spolecsnosci Koáciofa. Pod wzgledem ukfado, jest to raczej wykíad systematyczny karnosci kos*cielnej, niíeli zbiór Kanonów, w iwyklém tego wyrazu znaczenia. Wszçdzie zasady naprzód sa zamieszczone; potém ida na ich poparcie zdania wyjçte z Ojców Koícioía: s. Cypryjana, s. Aagustyna, s. Ambrozego, s. Hieronima, s. Izydora, i. Syrycyjasza, s. Innocentego I, á. Leona, Gelazyjusza, i. Grzegorza Wielkiego i z ksiçgi Liber pontificalis; jednoczesnie przytacza wielka liczbe. Kanonów pseado-Izydora. Co do ukfadu, dziefo powyzsze wiele ma podobieástwa z dekretem Gracyjana. Ri chter wykazai, ie Gracyjan korzystal z ksiçgi Algerusa, nietylko biorac s niej liczne cytacyje, ale nawet przepisujac od czasu do czasu, cafe pasmo jego myáli. L. R. Algeslras czyli Algeoiras, miasto hiszpanskie przy zatoce Gibraltarskiej, posiada port niewygodny i warztat okretowy, liczy do 5,000 mieszkañców. Algesiras bylo pierwszém miastem zdobytém przez Maurów w 713 roku i dopiero w 1344 r. odebral je Alione XI król Kastylski. W dnia 6 i 12 Lipca 1801 roku, zaszfy pod Algesiras dwie bitwy morskie miedzy Francazami i Anglikami. W pierwszej bitwie zwycieztwo przechylifo siç na strong admiraba francuzkiego Linnois, który otrzymai za to tytíif: „hrabiego d'Algésiras;" w drugiém zas spotkaniu, tenie earn Linnois na gíowe przez Anglików poraionym zostaí. 29»

452

Alghisl — Algleryja

aigMrf (Galeas). Budowniczy i geómetra szesnastego wieku, urodzony w Car pi, ogfosif dzieío w trzech ksiçgach: О fortyfikaeyjach z wielkim przepychem wydane w Wenecyi 1570 r. Wielu autorów korzystafo z dziet Alghisi'ego, który byl budowniezym ksiecia Ferrary. — Âlghisi (don Paris Francesco), znakomiiy kompozytor mnzyczny, ur. w Brescia r. 1666. Bedac organista w swojém mieácie rodzinném udaf sie, do Wenecyi, gdzie r. 1690 wystawil dwie opery: V Amor di Curzio par la Patria i il Triorafe delta continenia. Skromne ¿ycie tego mnzyka zjednalo mu w ojczyznie síawe swiçtego; umarl w 1733 r.— AlgbJsi (Tomasz). Urodzií sie we Florencyi 1669 r. Poczatkowo ksztalcil siç w mieácie rodzinném, a naslepnie sposobil sie w chirnrgii, tamze pod kierunkiem ojea swego, Jerzego Alghisi, który byí professorem chirurgii; nastepnie poswie,cif sie, wyíacznie litotomii i uczyt siç anatomii pod sfawnym Wawrzyiicem Bellinim. Operacyja kamienia dokonana na oficerze papieza Kiemensa XI z wielkiém powodzeniem ustalifa wzietosé jego. W r. 1073 otrzymaf dyplom na doktora medycyny w uniwersytecie padewskim z raк Vallisnieri'ego, z którym pozostawaf nadal w stosunkach naukowych. Umarl r. 1713 w skutek amputacyi reki przypadkowo strzaskanej od pekniecia broni palnej. Wydaf w jezyku wíoskim, Tra ktat litotomii, wydrnkowany we Florencyi 1707 r. do którego doíaczone rysunki przedstawiaja kilka narzedzi przez niego wynalezionych; ogíosil takze pe len nauki list do Vallisnieri'ego, p. t.: De vermi tuciti per la verija. Algier, stolica kolonii francuzkiej Algieryi, u Rzymian Icosium, leíy nad morzem Sródziemném u stoku pfaskowzgórza Massif. Poloienie miasta, wznoszacego siç amfiteatralnie od morza w ksztafcie trójkala, uwieñczonego cytadella Kasba, bardzo jest malowniczc, pomimo, ¿e biaïo pobielane jego domy architektury wschodniej, same przez sie dosyc sa jednostajne. W ostatnich jednak latach Algier przybraf juz pozór bardzicj eropejski i przyozdobií sie wiela okazalemi badowlami. Port, jeden z lepszycli w Berberyi, zostaf w najnowszycli czasach rozszerzonym i opatrzonym latarnia morska. Liczba mieszkañców Algieru wynosi przeszfo 80,000, z których 50,000 Europejczyków, powiekszej czesci Francuzów. Gfównym srodkiem zarobku jest handel, ufatwiony coraz gesciej za kfadanemi drogami w gfab' kraju. Jako stolica kolonii Algier jest siedziba gubernatora gencralnego i naczelnych wladz cywilno-wojskowych, pod wzglçdem zas koscielnym biskupa katolickiego, oraz duchownych mahometañskich i zydowskich. Oprócz kollegijum, urzadzonego na sposób franenzki, miasto posiada 38 szkóf elementarnych arabskich i kilka pensyjonatów, biblioteke publiczna, muzeum, kilka ksiçgarii, drukarñ i czytelni, towarzystwo rolnicze, szpital i t. p. Potrzeby Europejczyków pod róznemi wzglçdami zaopatraja liczne liotcle, kawiarnie, 3 teatry, zakfady kapielowe i kilka pism peryjodycznych na miejscu wydawanych. Okolicç miasta ozywiaja liczne ogrody i domki wiejskie zamozniejszych micszkaúców. Alglerka, rodzaj okrycia mezkiego, zastepujacego plaszcz dawniejszy, z ta róinica, ¿e jest krótszy, z rekawami i bez peleryny. Nazwa pochodzi ztad, ie Beduini algierscy niywaja podobnego ubrania, zkad i nazwa kobiecych burnusów. Algleryja, ai do r. 1830 paiístwo rozbójnicze pod zwierzchnictwein Turcyi, dxU kolonija francuzka. Kraina ta leiy na pófnocnym brzegu Afryki,miedzy 15' 32' szerokosci pófnocncj i 26° 12' díugosci wschodniej, graniczac na póínoc z morzeip Sródziemném, na wschód zTunis, iiapoludnic z wielka Sahara, na zachód z Marok ko. Powierzchnia jej wynosi okoío 27,800 mil □ franc, dorównywa wiec prawie powierzchni Francyi. Charakter geografiezny Algieryi jest ten sam, со cafej Всг

Algieryi*

453

beryi (ob.). ¿añcuchy gór Allant ciagna sie wzdfuz pobrzeia raorskiego, pasem na 25 mil franc, szerokim. Dalej w gíab' kraja nastepaja obszerne rozfogi, zwane Sebka, peine jezior síonycli, za któremi pietrzy sie drugi tancuch gór, Diebcl-Aures, do sredniej wysokosci 1,200 metrów. Do gór tycli wreszcie przytyka pustynia Sahara, dosiegajaca brzcgów Nigra. Posrúd pasma gór nadbrzeinych mieszcza sie rozlegíe równiny, po wiekszej czçsci otwartc od strony morza, jak koío Bony, Algieru, Oranu, TIelatu, Egris i Szelifu. Zyzne te i obfitujace w wode plaszczyzny skladaja, tak zwana ziemie Tell, zdolna do uprawy. Bardziej ku pofudniowi bezwodne piaski przerywane sa niewielkiemi oazami. Dalej jeszcze, kraj przybiera jai nature. Sahary, choeiaz i ta pojedyñcze oazy pokryte sa palmarai i drzewami daktylowemi. Z rzek, bioracycli poczatek z Atlasu, najbardziej zacliodnia jest Tafna, najwieksza Szelif, majaca 98 mil franc, díugosci. Pod wzgledem klimatu, w krainie Tell upafy bywaja ogromne; nad samém moriera íagodza je wiatry, a posród gór ш wyiynach zima bywa nawet mroína. Srednia temperatura miasta Algieru wynosi + 17 do 18°. Cele. Bogactwo kraju pod wzgledem górnictwa jest znakomite, gdyz obfituje w ¿elazo, ofów i miedí. Marmur Ñumidyi poszukiwanym jui by! w staroíytnosci. Lasy debowe, cedrowe, sosnowe i pislacyowe pokrywaja przeszío 800,000 hektarów gruntu i dostarczaja maóstwo wybornego drzewa. Ziemia Tell wydaje zboze i drzewa oliwne, oazy zas Sahary sïyna z daktylów. Bydío, owce, kozy i wielbíady hodowane sa w caíym kraju; szlachetna niegdyá rasa koni numidyjskich znikczemniafa. Ludnoád Algieryi skíada sie z bardzo róinorodnych íywioiów. Gíówne jej j|dro stanowia Kabylowie i Araby; prócz tego íyja tu Maurowie, Negry, Zydzi i Europejczycy. — W najdawniejszych czasach we wschodniej czesci Algieryi znajdujemy Numidów, w zachodniej Maurów. Po zdobyciu priez Bzymian, czesé wschodnia zamieniona zostaía na oddzielna prowincyja pod nazwa Numidyi, zachodniej zas nadano imi§ Mauritania Caesariensis. Pod rzadem rzymskim cala Afryka pólnocna zakwitfa; póíniejsze jednak spustoszenia Wandalów i Arabów stracify ja napowrót do stanu barbarzyñstwa. Okolo r. 935 po nar. Chr. wladzca arabski Zeiri wybudowal miasto Al-Diesair, to jest: zwyciçzkie, dzisiejszy Algier. Potomkowie jego panowali ai do г. 1148, a po nich Almohady ai do 1269, poczém Algieryja rozpadía sie na kilka drobnych kraików. Boku 1492 wypçdzeni z Hiszpanii Mau rowie i Zydzi, osiedliwezy sie po brzegach, zaczeli frudnié siç morskim rozbojem, skutkiem czego Ferdynand Katolicki zrobil na nich wyprawe i zdobyf r. 1509 miasto Algier. Jeden z emirów miejscowych wezwal w pomoc przeciw Hiszpanom piratów tureckich, i odtad zaczyna siç panowanie Moslemów nad Algieryja. Niejaki Horuk Barbarossa, renégat grecki, ogfosif sie jej sultanem i zagarnaf krainy Tenez i Tlemezen. Brat jego i nastçpca poddal pañstwo swoje r. 1520 pod zwierzchnictwo sultana Selima, który mianowaï go pasza i udzielil mu posifków przeciw Hiszpanom. Od tej chwili ai do r. 1830 Algieryja stala siç gíówném ogniskiem rozbojów morskich i grabieiy. Cesarz Karol V, pragn^c ukrócié coraz bardziej szerzace sie naduiycia Algierczyków, wysíat przeciw nim roku 1541 ogromna ОоЦ i 30,000 wojska, które wyladowalo 20 Pazdziernika; lecz bum straszliwa, pofaczona z tnesieniem ziemi, imnaUa go do odwrotu, wsród nieustannych napadów fanatycznych Muzufmanów. Strata jego w tej wyprawie wynosifa 15 okretów wojennych, 140 transportowych i 8,000 ludzi. — Przed koñcem jeszcze wieku XVI paszowie Algieryi podbili caïy kraj zachodni, az do granic marokaúskicli, z wyjatkiem Oranu, który pozostaf w reku Hiszpanów. Ci ostalni, w ponawianych usiiowaniach przeciw prowincyjom zachodnim pañstwa

454

JUglerjlft

rozbójniciego, zawsze bywali nieszczçsliwymi. Grabieze Algierczyków rozciagaty sie coraz dalej, nawef po za ciesnine gibraltarska. Roku 1600 turecka milicyja janczarska w Algieryi wyjednafa sobie u sultana prawo obierania z grona swego osobnego deja, który dzielió mial z pasza wfadze nad krajem, z czego liczne póíniej wynikty zatargi. Gdy rozbójnicy algiersey napady awe posaneli ai do brzegów Prowancyi, Lndwik XIV postanowif ich akaraé. Trzykrotne jednak wyprawy tego króla (w latach: 1682, 1683 i 1687) nie przyniosfy innego skatku, prócz zburzeuia miasta Algieru i uwolnienia jeúców chrzeácijaúskich. Podobniei ataki floty angielekiej i holenderskiej iadnego nie osiagnefy rezultatu. Roku 1708 dej Ibrahim odebraf nawet Hiszpanom Oran, a nastepca jego, Baba-Ali, nwolnil sie, od zwierzchnictwa Porty, nie pfacac jej haraczu i rzadzac samowladnie. — Algieryja byfa teraz rzeczapospolita wojskow§, na czele której etat dej, obierany przez janczarów. Dzieje jej w XVIII stulecia malo przedstawiaja zajecia. Hiszpanie r. 1732 odbili Oran i trzymali go ai do r. 1791, w którym na mocy akladu przeizedl pod wladzç deja. R. 1775 Hiszpania przedsiewziela ostatnia swa wyprawç przeciw Algieryi, z flotta zloiona z 44 okretów wojennych i 340 transportowych, wiozaca 25,000 wojska ladowego; nietrafne atoli rozporzadzenia dowódzców sparaliiowaly i to przedsiewziecie. Dejowie, uragajac sie groibom moearstw europejskich, coraz zuchwalej szerzyli swe napady. W epoce rewolacyi francazkiej i cesarstwa, obecnoád wielkich flot na morzn Sródziemném nieco ich powáciagnela; lecz po przywróceniu pokoju tém gçsciej ponawialy sie rozboje, przeciw którym paústwa chrzescijaúskie zmoszone byly ciagle chwytaé sie oreza. Nawet Stany Zjednoczone r. 1815 wyslafy flote, która pobila algierska pod Kartagina i zmnsila deja do zawarcia pokoju, uznajacego nietykalnoié flagi amerykaúskiej. Jednoczeánie prawie Anglija we wszystkich pañstwach rozbójniczych wymogía uznanie prawa miedzynarodowego, wzgledem jeúców wojennych; regencyja tylko Algieryi uchylila sie, od tego, po pozorem religijnym. Gdy termi-i szeáciotygodniowy, zostawiony dejowi do namyslu, uplynal bezskatecznie, polaczone floty angielska i niderlandzka stanely 27 Sierpnia 1816 r. przed Algierern i rozpoczeíy bombardowanie, które wkrótce zniszczylo polowe miasta i wszystkie magazyny. Dej, w skatek zawartego ukladu, uwolnié masial wszystkich jeú ców chrzes'cijanskicb, zwrócié pobrane okopy i wyrzec siç na zawsze rozboju morskiego. Wszelako i to upokorzenie nie zlamalo jeszcze zachwalstwa Algier czyków: jai r. 1817 piraci ich zjawili siç znów ai na morzn pólnocném, zabierajac wszystkie okrety krajów nie pfacacych im daniny, jak to czynily Szwecyja, Danija, Portngalija, Hiszpanija, Neapol, Toskanija i Sardynija; nawet jeszcze roku 1826 zdarzaly sie, podobne napady, na clém cierpiafa szczególniej handlowa marynarka niemiecka.—Nakoniec nieporoznmienie z Francyja, w sprawie o naleinoáé pienieina dwóch kupców algierskich, za dostawe zboia día armii francaz kiej, przeznaczonej do Egipto i zniewaienie przez deja konsala francazkiego, spowodowalo w r. 1827 najprzód blokadç brzegów algierskich, a nastepnie cios ostatecsny. R. 1830, pod ministerstwem Polignac'a, nastapilo wypowiedzenie wojny, a 25 Maja t. r. flota zloiona z 11 okretów linijowych, 24 fregat i 357 statków transportowych, majac na pokladzie 37,000 wojska, 4,000 koni i silaa artylleryje, poplynçla ka brzegom afrykaúskim. Armia ladowa dowodzil gene ral Boarmont (ob.), flota vice-admiral Duperré. Wkrótce po wyladowanio 30,000 nieprzyjaciól rzucilo siç zapalczywie na obóz francazki, lecz ñapad ich zostaf odparty i cafa artylleryja ze wszystkiemi bagaiami dostala siç w rece zwyciezców. Dnia 4 Lipca rozpoczelo sie bombardowanie Algiern, które po walce

Algieryja

455

siedmiogodzinnej zmusilo deja do kapitulacyi, oddajacej miasto w rece Francuzów, pod warnnkiem wolnego wyjscia milicyi tureckicj i zapewnienia mieszkaiicora swobody religijnej oraz prawa wlasnosci. Francuzi obsadzili nalychmiast wszygtkie fortyfikacyje miasta, z którém 1,500 armât, 17 okretów wojennych i 50 milionów franków dostalo sie w ich posiadanie. Dej 11 Lipca, z prywatnym swym majatkiem i orszakiem 118 osób, odplynal do Иаков, milicyje zas turecka w wiekszej cíesс i przewieziono do Azyi maiejszej. — Zaledwo Bourmont, mianowauy marszalkiem, przedsiewzial kilka pomniejszych wypraw w glab' kraju, gdy skutkiem wybuchniecia rewolucyi lipcowej zostal odwolany. Nastçpca jego, general Clauzel, prxybyl do Algieryi 2 Wrzesnia i rozpoczal swe dzialania uporzadkowaniem adininistracyi miejscowej. Bedoini jednak i Kabylowie, pozbywszy sie ucisku tureckiego, z wyuzdanym fanatyzmem powstali przeciw nowym zdobywcom swego kraju, który Clauzel uorganizowaó chciaf na sposób francuzki, bez najmniejszego uwzglçdnicnia przesadów i obyczajów narodowych. Bezposredniém nastepstwem tego blçdu bylo nieustanne burzenie sie pojedyúczych pokoleii. Wprawdzie miasto Oran poddalo sie Francuzom bez oporu, lecz reszta prowincyi Oranu i Tlemezen, gdzie wówczas jai zjawil sie mlody emir Abd-el-Kader (ob.), staíy sie wkrótce ogniskiem zacietej walki przeciw panowaniu francuzkiemu. W takich okolicznosciach popierana przez Clanzela kolonizacyja powiesd sie nie mogfa. General, widzac swa armije dziesiatkowana przez choroby i bezowocne walki, w obec niepodobieñstwa dziafania sila, zawart ■kfad z bejem tunetaiískim, na mocy którego prowincyje Konstantyny i Oranu miaiy bye oddane bratu beja, pod zwierzehnictwem Francyi, której nowy ten lennik placic miaf daniny 1,000,000 franków. Rzad francuzki atoli nie zatwicrdtü tej ugody, a nawet odwofal z tego powodu energicznego Clauzela. — Rzad y nastepey jego, generala Berthezène, znane sa glównie z kleski, jakiej doznal w odwrocie z chybionej wyprawy do Mcdei (2 Lipca 1831 г.). Nietrafne postepowanie jego coraz bardziej oelabialo znaezenie rzadu francuzkiego w Algieryi, skutkiem czego odwolany w koñcu r. 1831, zastapiony zostaf przez generala ksiecia Rovigo, który chwyciwszy siç système najwiekszej surowosci, narazil sobie wkrótce spokojne nawet dotad pokolenia. Wyprawy przedsiewziete w Pazdzierniku 1832 r. nie powiodly sie, i w jednej tylko prowincyi Konstantynie Fran cuzi korzystne zajçli stanowisko. W Oranie Abd-el-Kader trapil ich nieustannie wojna podjazdowa, a nawet 3 i 4 Maja 1832 г. smia!, lubo bezskutecznie, atakowaé samo miasto Oran. Oslabione zdrowie ksiecia spowodowalo w Marcu 1833 r. powrót jego do Francyi; zarzad Algieryi w nieobecnosci jego powierzony zostal tymczasowo generalowi Avizard, który urzadzeniem bióra arabskiego (Bureau arabe) wielka zjednal sobie zasíuge,po nira tai generalowi Voirol, którego ¿ainosé zwrócona byla bardziej ku podniesieniu interesów materyjalnych, anizeli kn rozszerzeniu panowania francuzkiego. Mimo to w zachodniej czeáci kraju, gdzie Abd-el-Kader zjednal sobie wszystkie plemiona miedzy Maskara a morzem, zacieta toczyla sie walka. Daremnie general Desmichels w prowincyi Oranu wygrywal utarczke po utarezee: dzialania jego nie przyniosly poiadanego rezultatu, со w koúcu sktonüo generala do zawarcia z Abd-el-Kaderem ukladu. W koncu r. 1834 zarzad Algieryi nowa otrzymal organizacyjç. Dowództwo naczelne nad armija i najwyisza wladzç w kraju otrzymal gnneral hr. Drouet d'Erlon, z tytulem gubernatora generalnego; pod rozkazami jego zostawali: komendant wojska, komendant stacyi marynarskiej, intendenci wojskowy i cywilny i dyrcktor Gnansów. Día Francuzów i cudzoziemców zaprowadzono prawo francuzkie, día

456

Algleryja

krajowców miejscowe. Pod zarzadem hrabiego system militarny otrzymal znów przewage, chociaz ze skotkicm znpclnie niepomyslnym. Generat Trezel przedsiçwzia( w Oranie 16 Czerwca wyprawe przeeiw Abd-el-Kaderow¡, która skonczyla sie straszna klcska Francuzów nad ИакЦ i epowodowaîa odwolanie br. Drooet d'Erlon. W miejsce jego wysfany zostal do Algieryi odwofany poprzednio gen. Clauzel, mianowany marszatkiem. Przybyf do Algieryi w Sierpniu 1835 r. i natychmiast,chcac powetowac klçske nad Makta,przedsiewziaf w 11,000 wojska wyprawq do Mxtskary, jako punktu srodkowego potegi Abd-el-Kadera. Po kilku szczçsliwych potyczkacli 6 Grudnia Maskara zostafn zajeta i wszystkie niemal pokolenia okoliczne odpadfy od emira. Gdy jcdnak Clauzel utrzymaé sie nie mégf, czy nie chciaf, w tej pozycyi, przeto Abd-el-Kader obsadzM znów Maskare i wkrótce potém pobiwszy gen. d'Arbanges nad Tafna, stanai na szczycie swej potegi. Wprawdzie w ciagu r. 1836 przysfany z Francyi gen. Bngeand odniósl nad nim kilka zwycieztw bezowocnych; w koi'icu atoli Francuzi uznali za stosowne wejsé z nim w ukfady i 30 Maja 1837 r. stanai pokój nad Tafna, кtóry nadal Abd-el-Kaderowi zarzad prowicyi Oranu, Titeri i Algieru, pod zwierzehnietwem gnbernatora, i prawo zakupu we Francyi materyjafów wojennych. Poprzedniojeszcze, bo w koi'icu r. 1S36, marszafek Clauzel przedsiewziaf byicliybiona wyprawe przeeiw Konstantynie, skutkiem czego w Lutym 1837 zoslaf od wofany. Mianowany po nim generaf-gubernatorem gen. Damrémont, zwrócií od razu cafa swa baeznosé na Konstantyne, ktorej zajecie staio sie dla Francyi mo raine konieeznoscia. Trwanic pokoju z Abd-el-Kaderem rozwiazywafo mu rece; ¿ciagnawszy przeto 12,000 posilków, wyruszyl z Bony i zdobyl Konstantyne szturmem 13 Paídziernika. Waleczny gen. Damrémont polcgí jeszcze dnia poprzedniego podezas ostrzeliwania, a dowództwo po nim objaf gen. Valée. Swietny ten czyn wojenny stai siç podstawa zupefnego podbicia Konstantyny, którego w dwóch latach nastepnych dokonauo. Genal Vallée, zostawszy marszalkiem i gubernatorem, zamierzyf gfównie zapewnié Francyi spokojne posiadanie podbitych prowincyj i ograniezenie ile moznosci wpfywu Abd-el-Kadera. Usifowania te jednak nie wszedzie sie powiodiy; podobniez kolonizacyja wielkie napotykafa trudnosci, z wyjatkiem moze prowincyi Konstantyny, gdzie zaiozono kilka miast i dróg bitych. Watpliwy pokój przeciagnaf siç ai do pofowy г. 1839, w którym to czasie Abd-el-Kader lerwat go, pod pozorem, ie naruszono jego territorium, i rozpoezat na nowo wojne wytepienia. W Listopadzie jai panowanie Francuzów ograniezaío sie> na miastach i punktów obronnych, a 40,000 Arabów rozïoiyfo sie, na równinie Metidia, posuwajac swe wycieczki ai pod bramy Al gieru. Taki stan rzeczy energieznego wymagal zaradzenia. W ciagu zimy annija francuzka podniesiona zoalafa do 60,000 ludzi, a na wiosne, 1840 obie strony z podwójnym zapalem walke ponowüy. Bohaterski opór warowni Mazagran, obronionej przez 123 Francuzów przeeiw kilkunastu tysiacom Arabów, áwietnym byt wstejpem tej kampanii, w której Francuzi zdobyli niepoíyte wawrzyny, ale pod wzgledem raateryjalnym drobne tylko osiagneli korzysci. Pod murami nawet Algieru nikt nie by{ pewnym swego zyeia; ani jedno pokolenie nie poddalo aie Francuzom, a wojsko bez ustanku narazone na walki, dziesiijtkowaíy choroby. Marazalek Vallée sam w koñcu uznaf bezskutecznosé swego postepowania i chciaf je zmienié, lecz rzad francuzki przeznaczyl mu juz nastçpce w generale Bugeaud (ob.). Bugeaud przybyf do Algieryi 22 Lutego 1841 roku. Obrany przez niego system polegal z jednej strony na nieustannych razziach (podjazdach za fupami) przeeiw pojedynczym plemionom, w pofaczeniu z przekupstwem, dla

Alglerjrja

457

którefo Arabowie zawsze sa przystçpnemi; s drugiej na inoszenia regalarnego wojska emira w wiçkszych wyprawach, na zdobywanin lob bnrzenio Jago punktów obronnych i odcinaniu ma iywnosci. Pochód wiosenny generala Bngeand nwienczony zostal zdobyciem Maskary, ogaiaka potçgi Abd-el-Kadera (30 Maja). Bardziej jeezeze staaowcza byla kampanija jesienna, zakonczona zniazczeniem miasta Saidy, ostatniej fortecy Abd-el-Kadera. Kilka pokoleú okolicznych ztaczylo aie, z Francnzami, a Bageaad w dobrze zroznmianej polityce, zaslanial je gorlivrie przeciw zemácie emira. W Stycznin 1842 r. zrobiono wyprawe ka graniey marokanskiej i zdobyto 30 Stycznia miasto Tlemezen, a 8 Lutego warowny zamek Tafrna, glówny aklad broni Abd-el-Kadera. Teraz Abd-el-Kader, którego wojiko regálame prawie calkiem bylo zniszczone, anula! cofoaé siç na ziemiç marokañska i wiçkaza czçsé sprzyjajacych mu plemion poddala siç Francuzom. Ujarzmienie kraju zdawafo siç dokonaném, gdy w lecie 1842 r. emir niespodzianie zjawif siç w Algieryi. Mnóstwo odpadlych plemion zlaczylo siç z nim aa aowo i tifa jego urosla do tego stopnia, te nieprzygotowani generalowie Lamoricière, d'Arboaville i Changarnier w Sierpniu i Wrzesnin zostali przezen pobici pod Tekedemptem i Maskar;. Kabylowie rozciagali tara napady ai pn Konstantynç i uderzyli nawet na Satif. Dia odparcia ich i otfabieaia wplywu Abd-el-Kadera, sam general Bageaad zrobil w Paídzierniku wyprawç do wschodniej czçsci krajn, i atpokoil wprawdzie Kabylów, lecz nie rozbroil emira, który atadowU siç zdolal nad górnym Szelifem. W lecie r. 1844 Francuzi uwikfali siç w wojnç z taltaaem marokaúskim, z przyczyny, te poddani jego laczyli siç z Abd-el-Kaderem. Bugeand wkroczyl w granice paústwa Abd-nr-Kahmana (ob.) i 14 Síerpnia 1844 pobil Marokanów w walnej bitwie nad rzeka Isly (ob.). Jednoczeánie od strony morza ksiaie Joinville, który przyplynal z Tulonn, zbombardowal Tanger i Mogador. Za posrednictwem Anglii zawarto wreszcie pokój z taltaaem marokaúskim, moca którego teníe obowiazal sie ácigaó i ujaé Abdel-Kadera. Mimo to emir w Kwietnio 1845 zjawil siç znów na terrytorijam francnzkiém i pornszyl cata stronç zachodnia kraju. Pofaczonym zaledwo nsilowaniom generafów Bageaad i Cavaignac adato sie go odeprzéó. Kampanija ta splamiona tottala okratnym czynem Pelissiera, który cale pokolenie Kabylów spalil w jaskiniach Dary. W latach 1845 i 1846 dokonano podbicia górali kabylekich i weamarra kraju przywrócono spokojnoáé. W Maju 1847 Bageand odplynal od Francyi, a nastçpca jego zostal najprzód tymczasowo general Bedeau, póíniej ostatecznie¿s.. Anmale. Tymczasem Abd-el-Kader zgromadzil w pustyni znakomita ailç, z która, myslac mole o tronie marokañskim, uderzyl na wojska sul tana i 14 Czerwca 1847 pobil je pod Melilla. Odstçpstwo jednak kilkn pokoleíi zmnsilo go w Grudnin do ucieczki na ziemie francuzka, gdzie zastawszy obsadzonym przesmyk Kerbens, którym przerinaé siç zamyálal na pnstynie, poddal siç generalowi Lamoricière i ksiçcia Anmale, pod warnnkami, których rzad francnzki nie zatwierdzil (ob. Abd-el-Kader). Bewolucyja Lutowa 1842 r. utrudnila jeszcze bardziej rozwój wewnçtrzny Algieryi. Mianowany gnbernatorem general Cavaignac, astapil jai w Maju 1848 r. miejsca generalowi Changarnier, a gdy ten 1 Lipca powofany zostal na dowôdzcç gwardyi narodowej paryzkiej, nastepca jego zostal tymczasowo Marey-Monge, a ostatecznie Charron. Zgromadzenie narodowe oglosilo regencyjç algierskg wieczysta posiadlos'cia rzeczypospolitej i postanowilo, te deputowani jej maja mied udziat w rozprawach dotyczacych kolonii. W ostatnich latach ujçcie Abd-el-Kadera poloiylo wprawdzie koniec silniejszemn oporowi, lecz fanatyzm pojedynczych marabntów i szejków

458

Algieryja

zmuszal Francuzów do niejednej wyprawy wojennej. W Listopadzie 1849 r. ge neral Herbillon zdobyl sztnrmem oaze Zaatsza, zbuntowana przez marabuta BuZian. Podobniez r. 1850 przedsiewzieto skuteczna wyprawe przeciw pokoleniom Sahelo, a na poczatku r. 1851 general Saint-Arnaud ospokoif Mala Kabylije. Koniec roku 1852 odznaczony byf zdobyciem twicrdzy Laguat w stronie pofudniowej krajn, przez oddziafy zostajace pod dowództwem generaiów Pelissier i Jossuf, skutkiem czego w Kwietniu r. 1853 nastapifo poddanie sie poteinego pokolenia Beni M'zab. W Maju tegoz rokn general Randon mianowany gubernatorem Algieryl, na czele dwóch dywizyi przedsiewziaf wyprawe przeciw Kabylii, zakouczona zholdowaniem 45 szejków bahorskich. Pomyslne te wypadki dozwolify rzadowi zajaé si§ rozszerzeniem kolonizacyi i ulepszeniami wewnetrznemi. Dekretem z 26 Kwietnia 1853 r. odstapiono kompanii genewskiej 20,000 hektarów gruntu w okolicy Setifu. Zaprowadzono w kilku miejscach zaklady dobroczynne, jak kassy wzajemnego wsparcia, domy podrzntków, lombardy i t. p. Roku 1854 armija algierska, z powodu kontyngensu dostarczonego dla wyprawy wschodniej, zostala znacznie uszczuplona. Korzystajac z tego, niektóre pokole nia kabylskie, pod przewodnictwem szeryfa Bu-Bagla, powstafy; lecz gubernator gênerai Randon, w kilku zwyciezkich prtyczkach sfoczonych w Czerwcu i Lipcu, zrausif je do uleglosci. W koncu tegoz roku komendant Marmier, poraziwszy oddzial arabski pod dowództwem szeryfa Si-Mohammeda, zajaf miasto Tuggurt w krainie Ued-Rir. Jednoczesnie rzad francuzki nie przestawaf pracowaé nad wewnetrznéra urzqdzeniem kraju, nadajac znaczniejszym miastom organizacyje municypalna, zaprowadzaje instytucyje biór arabskich departamentalnych i reformujac sadownietwo. Rok 1855 rozpoczgf siç pomyslna wyprawa przeciw zbuntowanemu pokoleniu.Zegdu, a w koucu tegoz roku pokolenia Tuaryków wysíaíy do general-gubernatora deputacyje, ofiarujac mu przyjazii i zawiazanie stosunków handlowych. Cala Algieryja byfa teraz pod wladza Francuzów, z wyjatkiem jednej tylko Kabylii, której wojowniczy mieszkaiicy, zasíonieni opaska gór prawie nieprzystepnych, dotychczas pozostali niepodlegfemi. Oddawna tei myslano о stanowczych przeciw krajowi temu dzialaniach, i tylko wojna wschodnia, zatrudniajaca wieksza czesé armii algierskiej, przedsiewziecie to opóznifa. Jednakze w r. 1856 kioki wojenne ograniczyly siç na pomniejszych utarczkach z pojedyúezemi plemionami, zawsze wprawdzie zwyciçzkich, lecz iadnej rzeczywistej nie przynoszacych korzysci. Z koiicem dopicro tegoi roku i w pierwszych miesiacach nastepnego poczyniono przygotowania do wielkicj wyprawy, majacej te czesé kraju cafkowicie ujarzmió. Jakoz w Maju 1857 general-gubernator Randon, rozrzadzajacy po przywróceniu pokoju znaczniejszemi jai sifami, w 25,000 lndzi ruszyt do Kabylii, i zwyciezkim pocliodem w niespefna dwa micsi|ce wszystkie niemal pokolenia tameczne zmusif do poddania sie. Swietna ta choé krótka kampanija dokonala ostatecznie, jak sie zdaje, podboju Kabylii, która odtad uwaíaó moiiia za wciclona do posiadfosci algierskich. Na drodze spokojnego rozwoju poczyniono równiez w tym roku niektóre ulepszenia, dotyczace kolonizacyi i ustaw municypalnych. Postanowieniem cesarskiém z d. 8 Kwietnia 1857 r. nakazana zostala budowa dróg ¿elaznych w Algieryi, a w г. 1858 rozpoezeto ju¿ prace przygotowawcze na linii od Philippevillc do Konstantyny. W najnowszych czasacli wazna w zarzadzie tej kolonii zmiane spowodowaf dekret cesarski z d. 4 Sierpnia 1858 г., tworzacy nowe ministerstwo Algieryi i osad, którc oddancm zostalo ksieciu Napoleonowi. Nadto, pod prezydencyjQ te goi ksiecia, uslanowiono rade najwyzsza Algieryi i osad, ztozona z 28 czíonków

Algieryja

459

W Ham г. 1859 poáród zawikíañ sprawy wloskiej, ksiaie Napoleon, z powodu zwrota polityki fraocazkiej ka pokojowi, zazgdal nwolnienia z tej posady, która tymczasowo powierzono ministrowi rolnictwa, p. Rouher, ostatecznie zas (26 Marca) hrabiemu Chasseloap-Laubat. Ostatnie zabarzenie w górach Aures, w prowincyi Konstantynie, nsmierzone zostalo w Styczniu 1859 r. przez oddzial generala Desvaux, z dywizyi generala Mac-Mahon, a glosny przywódzca puwstania, fanatyczny marabot Si-Sadok, z rodzina i wszystkíemi podzegaczami buntu zostal schwytany.—Statystgka. Od r. 1843 Algieryja dzieli sie. na 3 prowincyje: Algier, Oran ¡ Konstantynç, rozpadajace sie. znów na obлvody, okregi i gminy. Obok tego día ludnosci mahometai'tskiej zachowanym zostal podzial na kalifaty, agaliki, kaidaty i szejkaty. Na czele rzadu stoi gubernator generalny, laczacy w swej osobie najwyzsza wïadzç wojskowa i cywilna. Pod nim sprawami cywilnemi zawiaduje dyrektor generalny, a sadownictwem prokurator generalny. Spra wy dotyczace ludnoáci arabskiej zalatwia dyrekcyja centralna w Algierze. Oprócz wojeka regnlarnego islnieje w Algierze milicyja z kolonistów europejskich i osiadlych krajowców, Hczaca okolo 15,000 ludzi. Pod wzgledem koscielnym Algieryja stanowi oddzielne biskupstwo; protestanci i zydzi maja swoje konsystorze. Najwyzsza instancyja w wymiarze sprawiedliwosci jest sad apellacyjny w Algierze; oprócz tego w pieciu miastach glówniejszych istnieja trybnnafy. Zarzad oáwiecenia podlegíym jest ministerstwu francuzkiemu. Oprócz szkól przezuaczonych do nauki jezyka arabskiego, islnieje w miescie Algierze gimnazyjum, a po prowincyjach okolo 50 szkólek elementarnych. Ludnosé ogólna wynosi do 3 milionów, z których 1 milion Kabylów, 1,800,000 Arabów, 65,000 Maurów, 3,400 Negrów i 30,000 Zydów. Liczba Europejczyków wszystkich narodów, z których najwiçcej Francozów i Hiszpanów, powieksza sie bardzo powoli. Roku 1848 dochodzila do 110,000, roku 1850 do 125,000, r. 1852 do 150,000, r. 1854 do 143,000, r. 1855 do 155,000, r. 1856 do 167,660, a r. 1857 do 180,000. Wazniejszemi miastami sa: 1) w prow. Algieru: Algier (ob.), Budzia, Szerszel, Tenes, Blida, Hedea i Miliana; 2) w prowincyi Oranu: Oran, Mostaganem, Maskara i Tlemezen; 3) w prowincyi Konstantyny: Konstantyna, Bona, РЫlippeville i Setif. — Przemysl miejscowy día ziemi Tell i miast nadbrzeinych ogranicza sie, na wyrobie kobierców, muslinów i tkanin jedwabnych. W Saliarze mieszkaíicy trudnia siej uprawa drzew daktylowych, a w górach rolnictwem i hodowla bydla. Pomiedzy Earopejczykami przemysl, w obec nienstannych wojen, malo sie jeszcze rozwina!. Przywóz w kilkoro przewyisza wywúz. Artykulami pierwszego sa mianowicie: tkaniny bawelniane, welniane i jedwabne, zboie, w¡no, wyroby metalowe i szklane, meble i przedmioty zbytkowe; drugi ogranicza sie na plodach snrowych jak: welna, korale, skóry, oliwa, miód, wosk, materyjaly apteczne, zywice i t. p. Kolonije rolnicze, pozakladane w róínych punktach kraju, nie powiodly sie zrazu, z przyczyny, íe za malo uwzgledniano okolicznosci miejscowe, a nadto ze zwykle zaludniano je wyrzutkami spóleczeñstwa francuzkicgo. Ostatnie dopiero lata, dziçki szczególniej usilowaniom towarzystw prywatnych, znaczny pod tym wzgledem okazaly postep. Rolnictwo takíe i prze mysl, skutkiem rozszerzenia uprawy bawelny i tytoniu, hodowli bydla, koni i jedwabników, exploatacyi kopalfi i zaprowadzenia kommunikacyj, znakomicie sie podniosly. Podlug budzetu na r. 1858 ogólna summa spodziewanego dochodu wynosi 20,100,000 Гг., ogólna somma wydatku 27,505,562 Ir. Pomimo wiec, ¿o Algieryja plací okolo 10 milionów Tranków rocznego podatkti, nietylko ie Francyi nie przynosi dotad korzysci, lecz nawet, jak przekonywaja cyfry przytoczone, niemalych wymagn ofiar. Dopiero po cafkowitém podbiciu tego kraju przez cy-

460

AlgleryJ* — Algonkwlny

wilizacyje. enropejska, posiadanie jego dla metropolii etaé sie moie wainém i pod wzglçdem materyjalnym. Z lieznych dzie? traktojacych o Algieryi pierwaze miejsce zajmaja prace kommissyi ustanowionej dla nankowego jej tbadania, ogfaszane w Paryin od г. 1844 pod zbiorowym tytnlem: Exploration scientifique d'Algérie. Porów. takie: „О Algieryi, a gfównie o wypadkach zaszfych w tym kraju od zajçcia onego przez Francuzow," priez Ludwika hr. Bystrzanowskiego, (wydanie J. N. Bobrowicza. Lipsk 1846, dwa tomy). L. J. AlgJetka, rzeka w gnbernii tyfliskiej, wpadajaca do rzeki Kur. Algtmimt, ksiaiç litewski, u Stryjkowskiego, syn Trojnata, a wnok Skirmonla, który szerokie zdobycze porobií na Rnsi. Poraziwszy Mongoly zawolskie nad rz. Okuniówkf za Mozyrem, Trojnat oeadzil syna swojego Algimnnta na stolicy swej w Nowogrodku, sam zaá poszedf zabieraé ksiçstwa naddnieprakie i aiewierakie po braciach, którzy podówczaa w boja polegli. Powróciwszy z tej wyprawy nmarf, i wtedy Algimnnt panowat po nim wszystkiej Rusi i Litwie od Willi ai do Staroduba, Czerniechowa, Tarawa i Karaczowa, nadto posiadal Podlasie; spierat aie, tylko ogranicç okoío Brzeácia z Dawidem Mscisfawowiczem ksiaieciem tuckim i befzkim. Rychfo poapieszyl za ojcem i wtedy na jego miejace, na wsze roakie paústwa wstapii za zezwoleniem wszystkich ayn jego Ryngold. Postal }o w kaídym razie na pól bajeczna. — Algimnnt, jeden z synów Holszy Romuntowicza (ob.), pochodzit z drugiej dynastyi ksiaiat litewskich, która panowala po dynaatyi Ryngolda i Mindowy. Ojciec jego by? pierwszym ksiçciem holszanskim, po ojcu i Algimnnt tak aie nazywaf, ale synowie znown jego przybrali drngie nazwisko Algimuntowiczów, podktórémdfogojeszcxe wystepujawhistoryi. Anawet po proatn przez pamieé swojego przodka, Algimnntami jeden po drugim aie, nazywali lob pozwalali siç przezywaé, ai do oatataiego potomka po mieczn, slawnego Pawia ksiecia holszanskiego biskupa wileúskiego (ob.). Brat tego Algimnnta a moie i syn Mindowe pierwszy z tego domu przyjai religije, cbneicijanakf jeazcze za Giedymina, to moie bylo powodem, ie ten wielki ksiaie, litewski powierzy? mn zarzad Kijowa, kiedy go dobyl i pnyfaczyf do swego panstwa. Walczyl tei w r. 1321 nad rzeka Pierna z Rnsi; i ahí udzial w tém sfawném zwycieztwie, które Kijów oddafo ostatecznie Litwie. Algimnntów imie noaili z jego potomstwa najprzód syn Jan czyli raczej Iwan, syn tego Iwana Siemion, namiestnik Witolda w Nowogrodzie wielkim, i wnnk w prostej linii tego Siemiona, Alexander Jnrgiewicz Algi mnnt ksiaie holszañski. O losach tych ksiaiat, którzy po zabicia Zygmnnta ksiçcia litewskiego w r. 1440 tylko со niedostali sie na tron litewski, obszerniej bedzie pod ksiaiçtami holazanskiemi (ob. Holsiañscy ksiqieta). Jul. В. Aigis (od wyrazn litewskiego alga, zaplata, najemnik, pose?), w mitologii litewskiej boiek przewodnik nmarlych, albo tei poslannik wyíszych bogów, jak go fcasicki zowie: summorum deorum ángelus. Niektórzy biora go za jedno z boikiem dnchów powietrznych Patelo (ob.), inni z olbrzymem Alcisem (ob.). Algol, gwiazda najswietniejsza w glowie Mednzy, znajdojfcej sie w rçce Persensza. Naleiy do gwiazd peryjodycznych, to jest takicb, których swietnoíé siç zmienia; peryjod tej gwiazdy trwa wedfng Goodricke dni 2 godzin 20 minnt 48; jest zmienna od 2-ej do 4ej wielkoáci. AlgoIOgU&i папка o wodorostach (ob. Algae), dziefa tn naleiace sç: Agardh'a (zmarfego w Stycznin 1859 rokn) Synopsis algarum; tegoz : Species algarum 1821— 28, Systeme algarum 1824; Greville: Algae brittaniae 1831; Lamonronx essais sur les thalassuphytes Paryi, 1833. Algomelsa, (ob. Procyjonj. Algonkwlny, dzikie plemie, Eakimoiów w Ameryce pófnocaej, lamieszkafe

■Ц1и1ц — Albambra

461

na pófnoco-iachodiie zatoki hudsoúskiej. Gfówném ich zajeciem jest polowanie i rybofówstwo. Wyznaja po wiekszej czçàcî religije, katolicka, со gíównie ich odrótnia od innych Eskimosów, majaсуch ciemne zaledwo wyobraienie o istocie najtvyiszej. Pod innemi wzgledami zycie ich i zwyczaje zupefnie sa pierwotne. AlgOrab, gwiazda 3—4 wielkoáci, znajdujaca sie w konstellacyi kruka, przy osadzie prawego skrzydla jego; naleiy do czwartej klassy gwiazd podwójnycli wedfug Herszla. Âlgorytm, tyra wyrazem oznaczamy zbiór wszystkich znaków uzywanych w jakimkolwiek rachunkn. Так mamy algorytra fankcyj pochodnych, algorytm rachunku rózniczkowego, integralnego i t. d. Niektórzy autorowie, a mianowicie Ыszpaúscy, praktyczna czçàé algebry oznaczali wyrazem algorytm. Pod tém lakzc nazwiskiem roznmiano rachunki, wykonywane za pomoca cztereeh dziaiaft zasadniczych, to jest: dodawania, odejmowania, mnoíenia i dzielenia. Algaaoll, (z arabskiego Vasil, to jest moc, której adziela faska królewska), zowie sie, w Hiezpanii nrzednik, delegowany do wymierzania sprawiedliwosci. Jako oznake wfadzy udzielaja mu laske sadowa (vara). Jedni noszacy nazwe Al guaciles mayores, wymierzaja sprawiedliwoád w jakiéra miescie i piastujç te, godnosé dziedzicznie i familijnie, tub tét czasowo przez municypalnoáé wybierani bywaja. Podobniei zwano takie wykonawców wyroków róinych trybunatów, jako to: inkwizycyi, krnzady, zakonów rycerskicli. Inni zowia sie alguaciles me nores lab ordinarios, s% to woíni, zandarmy, siepacze, zbiry, sfowem sludzy sprawiedliwosci i policyi. W czasie uroczystych obchodów, jak np. podczas walki byków, wystçpuja oni konno w.staro-hiszpanskim stroju. Niegdyá nadzorca królewskich sprzçtôw lowieckich, nazywal sie Alguacil de la montería; on to z rozkazn monarchy wykonywaf juryzdykcyje, lowiecka (vara alta de Justicia). Wiadomosc o sprawach, obyczajach i wiasciwych urzadzeniach teraíniejszych Algnacilow, znaleíé moina w dziele : Los Espannoles pintados por si mismos (Madryt 1843 rokn). Alliage czyli Alhagi, rodzaj roslin do rodziny strqcikowych nalezacy, przez Tonrneforta día niektórych gatnnków rodzaju Hedysarum (Sparcetta) ntworaony, a przez De Candolle przyjety. Gfówniejsze cechy rodzajа sa : kielich dzwonkowaty, pieciozabkowy; korona motylkowata, a której pfatek górny czyli iagielek nad inne jest dfuiszy i przykrywa je zupefnie; pfatek dolny, czyli lódka, równa jest bocznym skrzydeikom, preciki zrosfe we dwie wiazki; owoc, lupina jednokomórkowa, niewieloziamowa. Gfówny w tym rodzaju gatunek Alhagi mannife ra, zwany u Arabów Agoul, Agal, albo Algal jest malym krzewem kolczystym, z którego sçczy sie, sok biafy, gestniejacy, smaku sfodkiego, posiadajacy wszystkie wfasnoéei manny uiywanej w lekarstwach. Podíug wszelkiego do prawdy podobienstwa, owa manna, która ¿ydzi zbierali na pustyui, mogfa pochodiié z le go krzewu, który szeroko siç roxrastajac, slat sie po ziemi : Dzisiejsi Arabowie i Peraowie zowia te, manne. Trunschibia albo Trungibiu. Niehbur w opisie Arabii podaje, ¿e mieszkañcy uiywaja tej manny zamiast cakru, do ciast i innych potraw. S. P. AOiakem I, syn Hixema, trzeci monarcha z dynastyi Ommijadów hiszpanskicb, wstapif na troa r. 796, um. w 52 roku zycia, w822r. po nar. Chr.—Albakem П, syn Abderramana III, dziewiaty monarcha z dynastyi Ommijadów hiszpaúskich, wstapil na tron r. 961, umarf 976 r. (ob. Ommijadowie hiszpañscg). Alhambra, dzielnica hiszpañskiego miasta Granady (ob.), od którego oddzielona jest murem na 18 stóp grubym. Alliambra, poioiona na wzgórzu od wschodniej strony miasta i nad niém pannjaca, byía kiedys mieszkaniem królów maury

462

Albambra — Alhoy

taiiskich, i jak sie. xdaje sihi| bardzo warownia. Obecnie starozylny palac królów Granady przedstawia na zewnatrz widok zamczyska, nastrzçpionego wiezami i bastyjonami. Glówne don wnijscie, xwane dawniej brama sqdu, znajduje sie. w wielkiej kwadratowej wieiy i prowadzi na pierwsie podwórze, otoczone portykiem ¡ wyloione taflami z bialego marmuru. Drugie podwórze ozdobione jest wodotryskiem, «poczywajaeym na 12 lwach z marmuru czarnego i okolone galeryj; «repartí na marmurowych kolumnacb. W tém miejscu, wedlug podania, odbyl щ krwawy epizod rzezi Abencerragów (ob.). Liczne i obszerne komnaty Alhambry rzcíbione sa ze sztuka, smialoácia i bogactwem, do jakich zdolna tylko byé mo fla wyobraínia wschodnia. CaloM przepysznej tej budowU uwaiaé moina za najwspanialszy pomnik architektury maurytanakiej w Europie, pomimo ze niszczacy wplyw czasu i przywidzeú ludzkich zostawií na niej swe álady. Cesan Karol V, kazal ja iwalié w cieáci, aieby zyskac* miejsce na palac ponury i wcale nieodznaczajacy siç smakiem. Alhambra slynie jeszcze z piçknych ogrodów ¡ pawilonu maurylaiisk¡ego,po?ozonego na wzgórzu, zwanego Generali f (ob.), dzU níeco zaniedbanyeh. ilfcllWI. dwóch tego nazwiska uczonych kwitlo w Bagdadzie, lecz niewiadomy jest dokíadnie cías, wktórym oni iyli. Jeden znich, Albaxen Ben Józef, wytíómaczyl Abnagest Ptolemeusza za ezasów Almamuna; drugi, Alhazen Ben-Albaxen zapewne syn poprzedniego, byl jednym z Arabów, którzy nauki swoje przeniesli do Europy po podbiciu Hiszpanii. Poàwiçcat úq on optyce i posiadamy jego traktat de crepusculit,%tmiee%exottj w Thesaurus opticae Risnera, 1572 г., w którym daje dosé dobry wyklad optyki. Dxieío to zasfuguje na uwagç jeszcze z tego wzgledu, ze w niém napotykamy jasne pojecie o refrakcyjach astronomicznyoh. W niektórych miejscach swego dxieia, Alhazen daje dowody gfebokiej znajomoáci geometryi, która do optyki stosuje; nalezaloby mu nawet naxnacxyé miejsce pomiçdxy najznakomitszymi geometrami owego czasu, gdyby pewném byío, ¿e on jest autorem rozwifzania xagadnienia, które w dxiele swojém podaje : majqc davy punid widzenia i miejsce znajdowania sig prxedmiotu, oznaczyv na zwierciadle kulistém punkt odbicia. Zdaje siç, ie rozwiazanie tego zagadnienia prxejaf Albazen od Greków, chociaz dzisiaj zagadnienie to naxywaja xagadnieniem Alhazena. Albenmt, wlókao tkanina robiona z szychu inaczej nedzq zwana; w Vohiminach Leijum z r. 1650, wyszczególniona wysokoáé cía od tej tkaniny, której wiele do Pokki wchodziío. AJhoy, ur. 1755 w Angers, um. 1826 w Paryiu, zostawií szacowne dzielko: O teychowaniu gluchoniemych, oraz dwa peine zalet poemata opisowo-dydaktyczne p. t.: Les Hospices i Promenades poétiques dans les Hôpitaux de Paris. AlhOy (Filadelfija Maurycy), pisarz francuzki, ur. w Paryiu 1802, r. umarl w Rouen 1855, podczas restauracyi zaloiyl mnóstwo drobnych pism peryjodycznych, jako to: Le dandy, Le pauvre Jacques, Le journal des familles, La (Jaieltc des enfants, Le Moniteur des gourmands, L'ours, Le philantrope, nakoniec Le Figaro, którego za 300 franków sprzedal panu Lepoiteoin SaintAlme, ten ostatni zai wkrótce Wiktorowi Bobain za 40,000. Napisal takle pod róinemi pseudonymami kilkanascie sztuk dramatycznycb, zktórychwymieniamy: La vieille femme colère, Les employés, Les chemins de fer, La correctionnel le, Le secret du soldat i Le soleil de ma Bretagne, oraz kilka wiekssych dziei pozbieranych z rozmaitych zródel, jak пр.: Grande biographie dramatique (1824 r.) i Biographie des représentants du peuple, nakoniec mnóstwo utwo

Alhoy — All-Oalib-pasza

463

row licjszej líteratury, z których bardziej znanemi sa: Physiologie de la lorette, du créancier, (Fizyolohija wierzyciela i dluznika, Warszawa, 1843). Les bagnes (1844—45 г.), Let brigands et bandits célebres (1846 г.) i t. p. All, wyraz arabski, znaczy: wspanialy, wyniosly; imie, wlasne, czesto na Wschodzie uiywane, które nosifo wielu panujacych, wezyrów i uezonych. All-ben-Abl-Taleb, czwarty Kalif, byl najwierniejszym i najwaleczniejszym lowarzyszem Mahometa. Jako ziec proroka zostal wybranym kalifa i stoczyl do 90 bitew z powstancami, na czele których stala wdowa po Mahomecie, Aisze(ob.). W bitwie „wielblqdxiej," tak nazwancj dlatego, ze Aisza jeídzila w niej na wielbladzie, Ali-ben-Abi-Taleb, wzial ja do niewoli i uámierzyl powstanie, ale sam wkrótce przez jakiegos fanatyka zamordowanym zostal w 660 r.—Spoezywa w Kufa, gdzie mu stronnicy jego wystawili pyszny grobowiec, do którego dotad jeszcze wszyscy Szyjci (ob.) pielgrzymki odbywaja, gdyi jak wiadomo, Aliben-Abi-Taleb byl zalozycielem tej sekty, rozprzestrzenionej w Persyi i Tataryi. Ali-BeJ, urodzil sie w 1728 r. w Abchazyi, i w mlodosci jai sprzedanym zo stal jako niewolnik egipskiemu dowódzcy Janczarów Ibrahimowi-Kiaya, który w 1746 nczynil sie, niezawisfym od porty. Ibrahim ceniac walecznosé AH-Beja, obdarzyf go wolnoscia i mianowal Bejem Mameluków. Chytry i przebiegly Ali tak nmial postawié sie w oezach wszystkich, ¿e po smierci Ibrahima, udalo mu sie objac po nim rzady Egipto. Przy pomocy Mohammeda Beja, swego przybranego syna, zawojowal wkrótce caía Syryje, ale zdrada Mohammeda znaglila go do ueieezki. Wtedy ndal sie do Szejka Daheru i wspólnie z nim odniósl swictne nad Tnrkami zwyciçztwo w 1772 г., zdobyf Tripoli, Antijochija, Jerozolime i Jaffe, nareszcie na czele 30,000 bitnego ¿olnierza wyrnszyl na odebranie Egiptu w roku 1773. W Kwietniu tegoi roku zaszfa bitwa, w której dostal siç do niewoli wlasnego swego szwagra Abu-Daaba, i w kilka dni po tym wypadku nmarf w wiezienio w skutku odniesionych ran, lab zadania trucizny. All-BcJ, nazwisko przybrane znakomilego podróinika hiszpaíiskiego, wlasciwie nazywajacego sie Domingo Badia y Leblich. Urodzony 1766 r. odbyl nanki w Sewilli, szczególnie zas npodobal sobie matematyke i fizyke, a zamierzywszy zwiedzié Afryke i Azyje, przybral nietylko iinie muzuímañskie día uniknienia nieufnoáci, jaka w tamtych stronach wzbudzaja chrzeácijanie, ale nawet zamyslií udac siebie za potomka znakomitego roda kalifów Abassydów. Zamiar ten nzyskaí zatwierdzenie don Emmannela Godoy, ksiecia Pokoju, który panowaf wówczai nad Hiszpanija, poezém wyjechal do Londynu, gdzie z usilnoscia w krótkim czasie wynczyí щ jçzyka arabskiego, oswoil z obyezajami Indów wschodnich i día wiekszego bezpieczeústwa poddal siç nawet obrzezanin. Ali-Bej od 1803 r. kolejno przebywaf w Fez, w Maroko, i w Egipcie, r. 1807 stanaí w Mekce, poezém zwiedzif Jerozolime, Domanek i Konstantynopol. Roku 1809 os'wiadczywszy sie za Napoleonem, i powróciwszy do krajn, zostal prefektem Kordowy, wkrótce jednak powrócil do Syryi pod imieniem Ali-Othman. Um. w Alepie ro ku 1819. Opis jego podróiy, jakkolwiek niedokoñczony, ze wzgledu na grantowne wiadomoáci antora w nankach przyrodzonych, znakomite zajmuje miejscc w literatnrze podróiopisarskiej; wyjftek z tego opisn i dokladne szczególy o podrózach Ali-Beja znajduja siç u ñas w Dzienniku Wileúskim (r. 1818 torn I), podane przez Józefa Sekowakiego, który podobno od tego zajmnjacego artykulo, rozpoczal wówczas swój zawód literacko-oryjentalny. ■Щ (ob. Bobowski Albert). All-Oalllbpasza, tnrecki mai stanu, ziçé sultana, trzeci syn Reszyda paszy, nr. w Konstantynopolu 1830 r. W czasie, gdy jego ojeiee byl ambasadorem w Pa

464

AlHraflb-рама — AU

ryzu (1844—45), oddnno go na prywatna pensyje, gdzie gruntownc odebrai wychowanie. Nastçpnie rozpoczaf zawód publiczny i przy pomocy Reezyda przebiegl troche mozc za predko stopnie hierarchiczne urzçdôw tureckicli. Bedac czlonkiem rady paiistwa i sprawiedliwosci, zareczony matai r. 1852 z sultanka Fatyma, najstarszç córka sultana i poilubi! ja nastçpnie w 1854 r. Z tej okolicznosci Ali-Galib otrzymal godnoáci muszyra i zosta! dyrektorem jeneralnym iiienuicy, со go postanowiïo w rzedzie ministrów. W rokn 1857 byl przez czn jakis ministrcm apraw zagranicznych, a nastçpnie objal kierunek nad zakladami publicznemi. Ali, pasza Janiny, ur. okoio 1744 r. w Tepeleni w Albanii, pochodzi! z familii uaczelników niepodleglcgo plemienia mahometanskiego. Po smierci ojea, któremu sasiedni paszowie wydarli wszystkie prawie posiadloáci, Rameo, Alego matka,postawiía 16 letniego syna na czcle swycli stronników. Ali zostal pobity i schwytany, lecz pieknosc jego i zywoád tyie ujçly zwyciezce, Kurd-pasze Berato, ¿e go wypusci! aa wolnosc. Kilkakrotnie jeszcze míodzieniec z orçzem w rçku nsifowal ilobié sie niepodleglosci, ale z równém zawsze niepowodzeniem. Wieíé niesie, ¿e po ostatniej ze swych porazek schroni! siç do jakiegos" zwaliska i tam przypadkowo znalaz! skrzyniç peina zlota. Za pomoca tego skarbu Ali nzbroil 2000 ludzi, uduiós! pierwsze swe zwycieztwo i powróci! w tryjamfie do Tepeleni. Odiad jai *zczescie stale mu sprzyjalo, lecz jednoezeánie rozwijaé sie w nim zaezaf Charak ter okrutny i wiarolomny. W sam dzieú powrotu zamordowal brala, obwiniajac go o zdrade, a inalke zamknal w haremie, gdzie wkrótce nmarla. Pojednany z suítancm, z powodu udzielonej mu pomocy przeciw buntowniezemu wezyrowi Skutari, Ali zdolal powoli podbié nietylko wydarte ojeu jego ziemie, lecz nadto kilka miast greckich. Ñapad! nienawistnego porcie pasze Selima z Delrino, kazal go sciac i zostal jego nastepca. Uroslszy w potçgç, wyáwiadczy! porcie od roku 1787 tak waine uslugi w wojnie przeciw Rossyi i Austryi, ¿e mianowany zoslal pasza Tri кali w Tessalü. Wtedy takze podstçpem, przez okazanie falszywego (innanu, owfadnal miasto Janine i wymógl na mieszkaácach przemoca, ie poprosili sultana o nadanie mu tamecznego wielkorzadztwa. Od tej chwili zdobycze jego coraz bardziej siç rozszerzaly; wkrótce ujrza! siç panem calego prawie Epiru, Akarnanii, Etolii i znacznej czesci Albanii, z tytulem gubernatora Rumeln; trzyiiial nadto w zawislosci Moree, której pasza zrobi! jednego ze swych synów. Stanawszy tym sposobem na szczycie slawy i potegi, usilowal kilkakrotnie wejsc w przymierze z Francyja, Anglija i Rossyja, zdradzajac jednak te mocarstwa przy kazdej sposobnoáci. Gdy zamiar jego otrzymania za pomoca Napoleona miasta Pargi (na brzegach Albanii), oraz wysp joíiskich, spelz! przy pnkoju tylzyckim, Ali przerzuci! sie na stronç Anglików, za со ci wyjednali mu póíniej posiadanie Pargi. Nakoniec Porta postanowila ukrócic pychç zucbwalego wielkorzadzcy, i sultan Mahmud г. 1820 zloiyl go ze wszystkich godnoáci. Alakowany przez süy przewazajace, Ali bronil siç bohatersko, lecz zewszad odpierany, zmuszony by! nakoniec zamknaé siç w twierdzy Janinie. Kurszid-pasza» dowódzca wojsk suítanskicli, obleg! go w tém miescie i zmusi! do kapitulacyi (1 Lutego 1822), zarçczajacej mu wolnoác i iyeie. Mimo to wszakze 5 Lutego ogloszono mu wyrok sinicrci i wykonano go doraínie. Ali niezaprzeczenie byl czlowiekiem wielkich zdolnoici umyslowych i nieustraszonej odwagi, lecz charakteru podstepnego, a srogoáé jego wyrównywala dumie i bezczelnosci, do tego stopnia, ii nawet popisywac siç lubi! ze swemi zbrodniami. Blizsze szczególy o nim ob. w Pocqueville: Histoire de la régénération de la Grèce, i Lerfbeer: Mémoi res sur la Grèce et l'Albanie pendant le gouvernement d'Ali-Pacha. L. J.

Afi-Ssta-Alibert ■H ilttJ (Nieam Hhtk Wtddia Emir), znakomity mfl itanu i poeta perski, iyf w XT wiekn, na dworze saltana Czagatajskiego AM Kinem Babor Behadora, pózniej w Samarkaadzie wyf|enie poswie,eaf aie, praeom Hterackim. Pod saitatanem Hauejnem Mirza w Korassanie costal pierwssym weiyrem; w Heracie жаIoiy< meczet, akademije, klasstor, sspital, (azienki i t. d., badowaf drogi pnblicxne a karawanserajami (oberzami), wspierai rzeibiarzy, malarxy, poetów i mówcéw, naresieie po dfugoletniem, chwalebnem piastowanin wladzy slosyl ja i ndal вЦ na wies*. Najwainiejssemi z dzief jego, w narzeczach perskiém i turecko-csagatajzkiém sa: Mecíale» ennefais, t. j. wyborae towarsystwa, historyja poetów czagatajskich; Arusi Turki, prozodyja tarecka; Dywan. pereki z 6000 dystychów i t. d. Anglik Jonea kilka jego poezyj prselozyl na jezyk angielski. Allans, (ob. PrrymierzeJ. ABSJH ¿Wlety, (ob. Prsymierxe ivoiçte). AttaBS, gra w karty we Francyi niywana, do której wchodxg 4 oeoby, majace kaida po kart 12;zcztereehkartpozosta(ych jedna wyáwieca sie, na kozere,, a trzy zostajg zakryte. Siedm lew stanowif wygraaa; zadeklarowaé je moie gracz bçd|cy na reka, jako tolo, wówczas zas* inni wspóigrajacy, jeieli sadza, ii maja doáé dobre karty, zapowiadaja opór (résistance), to со w grse preferansowej nazywa sie, pomaganq. Najstarszemi kartami w kolorack czerwonych s§ dziewiatki, w czaraych trójki. Allas (po facinie : czyli), wyraz nxywany czçsto w mowie potocznej, dawnîej nawet w jezykn pismiennym. AUbaad (Ladwik), znany z zamachn na iycie Lndwika Filipa, króla Francnzów. Aliband w 18 rokn iyeia, zaciagnaf sie, jako ochotnîk do wojska francnzkiego, zostat kapralem, potém foryjerem, lecz jai w 1834 r. za jaxieé prxestçpstwo w Strassbnrgn, pozbawionym zostal atopnia i wydalonym z Armii. Alibaod ndal ■Ц do Barcelony i Perpignan, ale w dwa lata póíniej powrédl do Paryia z zamiarem targniecia sie, na iycie osoby monarszej. W dniu 25 Czerwca 1836 rokn, w chwüi kiedy Lndwik Fiiip wyjetdiajac z pataca Toileries, kfaniaf sie, gwardyi narodowej, która przed nim broú presentowafa, Aliband strselif do króla i chybif. Uwieziony i osfdsony na ¿mieré, gilotynowanym by( w dnia 11 Lipca 1836 roka. IfflbWt (Ja» Lndwik, Baron), nr. w Villefranche (Areyron), 1766 rokn, um. w Paryiu 1837 r. Jeden z najznakomitszych lekarzy franenzkich tegowieczoych, lekarz nadworny królów. Lndwika XVIII i Karola X, Professor Terapii w sskole lekarakiej paryzkiej. Poczatkowo poíwiecií sie, nancsanin li.eratnry, w jednym z zakhdów dnchownych, po zniesienio którego, w 26 rokn iycia dopiero oddal si; nance lekarskiej, w której tak znakomicie póíniej zasiynaf. Pierwsze jego kroki na tej drodze byïy jai krokami mistrza, bo bedac jesscre nczniem ztoiyl z najpilniejszemi swojemi wspófkolegami towarzystwo lekarskh wepófabiegania; wkrótce sas" po uzyskania stopnia doktora, mianowany sostal lekarzem szpitala L Lndwika, со dato ma sposobnoié do poznania grnntownego chorób skórnycb, i nastepnie do napisania i wydania znakomitego dzieia z rycinami o tych chorobach, а со go do 300,000 franków kosztowalo. Alibert zasfynaf nie tylko jako wielki badacz i znawca w swojej sztnce, ale nadto jako znakomity pisarz, csego dowióél ssczególniej w dziele: Physiologie des Passions, a które mn zapewniïo miejsce chlubne pomiçdxy pUarzami wspólczesnemi. Zreszta do tych znakomitych przymiotów nmyelu, laczyl szlachetne osposobienia serca; в natnry bowiem вястиогхош ток i. 30

466

Alibert — ЛЩемсу]*

charaktern (agodnego, byí wyrozumialym, dobrocxynnym i bezinteressownym, a miar) jego poiwiçceù i troskliwoáci nie byl atan chorego, ale moe i niebezpieczeústwo cierpienia. Jako lekara szczególna pofoiyt zasfngç w rozpoznawaniu chorób skórnych, со mo téi zjednato rozglos europejski. Dziefa jego »a: Dissertation sur les fièvres pernicieuses ou ataxiques intermitentes, Paryi 2804, a 5 wydanie pomnozone W r. 1819. Description des maladies de la peau, observées à Гhôpital Saint Louis 1806; o tychze chorobach w r. 1810 i 1822. Nosologie naturelle ou les maladies du corps humain distribuées par familles Paryt, 1817 2 tomy. Précis sur les eaux minerales les plus usitées en médecine, Paryi 1826, 2 tomy. Physiologie des Passions 1835 r. Oprócz tego pisaf wiele artykufów do pism czasowyeh i dykcyjonarzy lekarskich, nadto mowy pochwalne na czeád Spallanzaniego Galvaniego, RonssoTa, Bichat'a. Xatc. R. Д11Ы (wyraz facinski znaczacy gdiieindziej). Uiywa sie, w pгаwie kryminalném, jako sposób obrony, od zarzacanej obwinionemu zbrodni lab wystçpkn, i zaleiy na dowiedzeniu, ie oskarzony znajdowaf sie na inném miejscn (gdzie indziej), w tej chwili kiedy zbrodnia popefniona zostafa, a zatém fizycznie nie mögt jej dokonaó. Taki jednakie aposób obrony, moie byé za lab przeciw, obwinionema: to jest: jeieli zdoía dowieáé swoje alibi przez niewatpliwe i niezbite iwiadectwa, oskarienie samo z siebie upada; ale jeieli sie pokaie ii bez iadnej zasady, nciekí siç do tego sposoba, wtenczas prawa roznmieja, ie oskariony wyznaje priea to, ie i wszelkie inne zarznty przeciw niemu moga byé sfoszne. fJUaia, jest to narzedzie skfadajace si; z linijafu metalowego, najczçidej mosiçinego obracajacego siç okoio osi jakiegokolwiek przyrzadn, afsjsjeego do mierzenia katów, naprzykfad okoio osi przechodzacej przez irodek kola, podzielonego na stopnie i czeáci stopnia. Do konców linijaln przymocowane s§ celowniki przez które patrzy sie. pa przedmioty, koñce zai linijala opatrzone bywaja nonijussami,labtylkoskazówkami,s{uzacem¡ do dokfadnego oznaczenia liczby stopni zawartych w mierzonym kacie. Alidada jako linijaf z celownikamí bez narzçdxia do mierzenia katów, uiywa aie, przy pomiarach dokonywanych stolikiem mierniczym; w takim razie nazywa sie. dijoptra. AlldOWle, potomkowie Alego, tak zowbj zwykle dwanasto imamów, którycb stronnicy Alego uwaiajf za jedynych prawowitych nastepców proroka (ob. Imam, Kalif i Szyjci). А110П-ВШ, prawo o cadzoziemcach przebywajacych w Anglii, uchwalone przez Parlament podczas pierwszej rewolncyi francazkiej, día nchronienia sie, od emissaryjoszów wysyfanych z Francyi do wszystkich krajów monarchicznych. ktotorem tego prawa byl Pitt, który w 1792 r. w Izbie Gmin wniósl bill apecyjainy, obejmnjacy niezmiernie surowe przepisy policyjne, które przez pewien przeciag czasu utrudniaé mialy cndzoziemcom, z wyjatkiem tylko bisknpów franeuzkich i dzieci, przyjazd do W. Brytanii i dlniszy w niej pobyt. Bill ten, wymownie broniony przez samego Pitta, lorda Grenville i sfawnego przeciwnika rewolncyi francnzkiej, Borke'go, przyjçty zostal w oba izbach i kilkakrotnie (w lataeh 1802, 1816 i 1818) odnawiany; dopiero po smierci lorda Castlereagh, Canning zniósf go ostatecznie, czyli raczej dawny Alien bill zastapif aowém prawem, którego prze pisy, dotyczace przebywania cadzoziemców w Anglii, odznaczaja sie najwyissa, liberalnoscia. АЦ]вШи>у)а (alienatio: alieni faceré), wszelki sposób przeniesienia wfasnoáci nietylko przez akta miçdzy iyjacemi, przedarz, darowiznç, ale priez testament.

467 W prawie polskiem alijenacyjf nazywaja oddalanie, zakaxy oddalania dóbr ziemskich od ftann dwieckiego na rxecx duchowienstwa. (Volnmina Legum, torn 7, atr. 819). W. D. AUenl Juris, w prawie xoacxylo cxfowieka zaleinego od wfadzy jakiej, który panem wfasnej woli nie jest. A. J. AligeroWJL¿, znaczy w dawnej polszcxyxnie krosxcn jakiego przymiçmé. Rzeczynski, w dziele Zlotnik od ilota, wydanej w Krakowie 1629 г., pisie; „srebro domowej roboty aligeroja na 7 lotów fainzylbru 8 tut miedzi." Alighieri, (ob. DanU), AHgn*n (Benedykt), nesony zakonnik ХШ wieku. W mfodym wieku wstapit do klasitorn regufy rfwiçtego Benedykta; r. 1229 mianowany priez matkç éwiçtego Lodvrika biaknpem Marsylskim, srasîf sie. prsykroáciami w xarxadxie swej dyjecezyi, i w r. 1239 nda( siç do Paleatyny z Thibautem, hr. Szampanii i królem Mawarry. W csasie tej kracyjaty wielkie oddaf prxyslugi chrxescijanom. Wr6ciwizy do Europy, mial ndzial w aoborach: LyjoAskim (1245) i Walenckim (1248). Nastçpnie znów pospieizyl do Palestyny do Ladwika àwiçtego, zk{d 1264 r. powrócif, aby do nowej zachecac kracyjaty. Dm. 1268 r. zostawiwszy po aobie kilka pism teologicznycb, znajdnjacych aie, w Aebera rfawném Spictlegium. AligDy (Klandyjusz-Fryderyk-Teodor, zwany Caruselie), pejsaxysta francuzki. Urodxony 1798 r. w Chaumes (departameneie Nièvres), ucsyl sie. malarstwa a Regnaulta i Wateleta i po ras pierwszy wystapii z obrazem idyllicznym: Dafids l Chloê. RodzaJ ten dawno jnx wysxedf z mody, leez Aligny umiai go podtrzymaé na wssystkich wystawach. Glówniejsze jego obrazy sa: Jtxei druidôw, Prometeuiz, Pasterze Wirgiljiusza, Herkules i Hydra Lerneñska, Epixod z buntu Gallóte to /// wieku, Akropolis w Atenach i t. p. Aligny w swoich pe)saiach najciçiciej przedstawia okolice Wíoch, które dwukrotnie zwiedzif. Allgre (Stefan), wielki piecxe,tarx i kanclerz Francyi xa panowania Ludwika XIII, poehodzif z rodziny mieszezanskiej w Chartres; odxnaexywsxy siç w sadownictwie, powolany xostaf do Rady Stanu, xkad za wpfywem markiza de Vieurille mianowany zostal nastçpca, a nawet spadkobierca starego kanclerza Sil— léry. Umarl 1635 г.; skutkiem intryg dworskieh na Iat 9 przed émiercia utraciwszy wysoka swoja godaoác. — Allgre (Stefan Francisxek), praprawnuk poprzedzajaeego , za Ludwika XVI byl pierwszym prezydentem parlamenta w Paryzu, podczas rewolueyi podany w podejrsenie o zasady rojalistowskie, spieniçzywszy caíy swój majatek, udaf si; do Anglii i ta zabiegfoscia i praca, ale zarazem brudna lichwa i sknerstwem, do kolossalnej dosxedí fortuny. Umarl w Brunáwiku 1798 roku, zostawiwszy synowi swemo, Stefanowi, (urodzonemu 1770, xmarfemu 1847 r.) 60 kilka milijonów franków. Syn ten, w 1799 roku wróciwszy do Francyi, skupil ogromne dobra siemskie, tak ix wkrótce stal sie jednym s najwieksxych posiadaczy w kraju; roku 1815 przez Bonrbonów miano wany parem i markizem, día braku syna, nazwisko i pofowç majatku prxekaiat margrabiemu Pommeren, swemu ziçciowi, rente, zas* xapisaf xakfadom dobroczynnym i tancerkom wielkiej opery. Aligar, silna warownia w Hindostante, stolica okrçgu tegoi imienia, pomiedzy rzekami Gangesem i Diumma, zdobyta przez Anglików r. 1803, obecnie jest siedliskiem naczelnego trybunafu i wfadzy skarbowej w catej prowincyi, a zarazem sluzy za wiçzienle día wojowniczej ludnoáci okolicznej.

468 Allkant, Alakant, Alkant, wine hisspanskie AlkoAskie, cxerwone, majaee smak dwojaki, síodkawy i cierpki. Taki rodzaj win w Polsce wspominaja Volu mina Legum. Uiywano go na dawnyeh stolach polikich pray ucztaeh i festynaeh. Zwano alikant w powszechnoscl а вas winem alkonskiem. Allkante, miasto portowe hiszpanskie na moran áródziemném, w króleatwie Waleneyi, liczace okoío 25,000 mieszkanców i prowadzace handel bardso oiywiony. Waxyatkie narody europejskie prowadzace handel morskí, maja ta swoich konsnlów. Gíównym przedmiotem wywozn jeat wino bardzo sfodkie, swane vino tinto, z powodo ciemnoáci swej barwy, zaknpywane ssczególniej do Aagffi. Alikante jest ogniskiem handln miedzy Hiszpanijç a Wlochami, i poaiada kiika zakfadów nankowo-marvnarskich. Zt§d tei pochodzi najlepszy gatanek aody, zwanej alikantska. AlUat (Allât, AUata), bogini czczona od najdawniejazyeh czasów n pokolenia arabekiego Chakif, o której wspomina jni Herodot. Mahomet nakazal sniszczenie jej posagu. Alilat byia symbolem pierwiastkn ieúskiego, rodzacego, boginia ksie,iyca, tak samo jak sloóce wyobralaío pierwiastek mezkî, plodzacy. Alimenta, (ob. Pokarmy). Alimenta, w znacaantn prawném znacza érodki, a wie« gfównie pienifdze do ntraymania konieczne, których z obowi§iku jedna osoba ndzielaé mnsi drogiej, prawo do takiego ntrzymania majfcej. Alimenta takie dziela aie, na naturalne, do ntrzymania zycia niezbedne i cywilne, zastosowaoe do stana osób, tak ndzielajacych tei alimenta, jako tez pobierajacych je. Obowiazek alimentaeyi nstaje: 1) przez ámieré nprawnionego; 2) przez polepszeníe jego loen, skntkiem którego alimentów jni nie potrzebuje; 3) przez znboienie alimentnjacego, jeáli w rule apefnienia obowiazkn sara jui nie byfby w stanie aie ntrzymaó. Alimenta e? gfównie czworakie: 1) wyznaczone día dzieci; 2) día malionkówf 3) día rodziców; 4) día aresztantów. Dzieci z prawego loia ntrzymnje ojeiec, zas* w razie separacyi mafieástwa, strona majetniejsxa; dzieci z nieprawego íoia, n ñas, obowiaza■I jest alimentowa¿ matka, w Prnssach wylacznie ojeiec, do wynalezienia które go dostateczna jest tamie przysiçga matki i áledztwo przekonywajace, ie pomiçdzy stronami istniafy jakiekolwiek stosnnki. Do ntrzymania iony, stosownie do wspólnego mafíonków poíoienia towarzyakiego, obowiazany jest mai, chociaiby nawet posagn iadnego ma nie wniosfa; jeieli sal mai potrzebnje wsparcia, a iona jest zamoina, wówczas ona jemn plació mnsi alimenta. Wyrok separaeyjny obejmowaé powinien oznaezenie ich wysokoici. Do podobnych alimentów maja równiei prawo w podeszfym wieka i nbodzy rodzice, jeieli dzieci ich w lepszym s; bycie, lab przynajmniej w stanie zapracowania na siebie. Do alimentów maja takie prawo osadzeni w wiçzienin za dfngi; pfaci je miesiecznie z góry wierayeiel, na ¿adame którego díuinik zostaf nwieziony (u ñas dziennie zl. 1), a w razie uchybienia jednodniowego jni tém samém wiçzieà z areszta sostaje nwolniony. Albnnly, nazwisko jednego z trzech pokoleó, skladajacych mniejsza hordç Kirgizów, (ob. Alczyn), Allmuyje, tajemnice Cerery i Prozerpiny, obchodzone urocxyácie w Alimns, maiém miuteczkn niedaleko Aten, gdsie dwie te boginie miaíy swoje fwiftyaie. Allot (aliotb), gwiazda drngiej wielkosci, znajdajaca sie, przy osadzie ogona wielkiej niediwiedzicy. Allpijusi czyli OllmpUOBS, mnich pieczerski, ikonopisiec, to jest malarz obrasów àwiçtych, którego swfoki spoczywaja w pieczarach kijowskich, nieopo

dal od Neatora. Uezyl sie. situki n greckich mtlarxy, mianowieie a Mojzesza, w fawrze pracujacego, za panowania ksiecia Wszewofoda Jarorfawowieza. Nagrody za swe obrazy. brane, przez poboínoáó obraeal na ozdobç cerkwi. Uwazany za bfogorfawionego, z powodu cudownego uleczenia od tradu mieszczanina kijowskiego, którego wyspowiadawszy, twarz mn pomalowal. Umyty poinitj ozdrowiaf. Obrazy Alipijosza miafy byé z pomoca anielska malowane; kilka z nich cudownie ocalafo od poiarów w Kijowie i Rostowie. Niewiadomo jednak, czy sa gdzie aotentyezne jego roboty. Uczyl siç on takle robienia mozaiki od mistrsów sprowadzonych z Konatantynopola przez ihnmena Nikona do wielkiej cerkwi. Alipijasz zyl do r. 1114. Dzieü 17 Sierpnia poáwiecony jest pamiatce jego w lawrze kijowsko-pieczerskiej. А11я-ВбП-1в&, matematyk arabski z czasów Alroamuna, z poleeenia tego kalify stanaf na czele jednej kompanü, która" wymierzyla stopieá polodnika ziemskiego w dolinie Singiar w Ifezopotamü; na czele drugiego towarzystwa majacego toi samo nskutecznic, byl Chalid ben Abdolmelik. Oba wypadki bardzo ma lo miedzy aobf si; rózniíy, a przyjeto za istetna dlugoáé stopnia poiudnika, wartoié znaleziona przez Alii-ben-Isa. AllSOher (J.), iyjacy w XVII wiekn, napisal: Pituttu 8, taeculorum prin ceps, (Piast osmio wieków ksiazç), Lignica 1653 r. Alison. Nazwa rodziny szkockiej, która kilka nawet za granica gíoénych wydafa Indzi. — Alison (Archibald), prebendar yjusz sarnmski i rektor kenleyski, odznaczyf sie w swoim czasie, jako pisarz pelen chrzescijaóskiej moral noáci nanki i pieknego style, mianowieie tez jako autor: Essays on the nature and principles of taste, (Edynburg 1790). Heydenreich tlómacsy! to dzieío na niemiecki jezyk, (Lipsk 2 tomy 1792). — Alison (Archibald), najstarszy syn poprzedzajacego (urodzony 1792 r. w Kenley), ksztalcil si; w Edynbnrgn, gdzie jego ojeiee byl podowczas predykantem, nastçpnie pojwiçcif sie. prawn. W rokn 1814 byl adwokatem przy sadach szkockich, miai liezna. praktykç, która dostaresyla an árodków do odbycia wielkich podróiy po wszystkich prawie krajach stafego ladu. W rokn 1828 by< czlonkiem rady królewskiej, a 1834 r. piastowal najwyiszy i najwiçcej odpowiedzialny nrzad sadowy, szeryfa w Lanarkshire. Napisal dwa dziela prawne: The principles of the criminal law of Scotland, (Edynburg 1832) i Practice of the criminal law (taraie 1833), ktore za podreczne i powagç majace przez sadownictwo szkockie przyjete sostafy; szczególniejsza zas* zyskaf sfawç, nietylko w kraju lecz i za granica, przez napisanie: History of Europe from the commencement of the french revolution to the restauration of the Bourbons (Edynburg 1833—42, ósme wydanie tamie, 20 tomów 1850 г.). Dzielo to, pomimo znacznej swej objetóse! i licznych przedruków w Paryzo, Bruxelli, a szczególniej w Ameryce, rozeasfo alcj w niesfychanej liczble egzemplarzy, i nie tylko na francuzki i niemiecki, lecz nawet na arabski jçzyk przefoíone zostafo. Utwor ten Alisona, pomimo swych niezaprzeczonych zalet jasnosei, szlachetnosu i porywajaeego niekiedy stylu, jest zawsze praca majaca na wzgledzie pewne stronnictwo; czné w niej surowego, lecz konsekwentnego konserwatystç. Alison jest zwolennikiem konstytucyi angielskiej takiej, jakf byla przed reforma parlamentara;, która uwaza za szkodliwy owoc rewoIncyi. Historyja wszakze día niego nie jest ciagiem przypadkowych wydarzeá, lecz nastçpstwem skutków, wsród których zawsze siç objawia poteina reka przedwieeznej Opatrznoaci. Wyzsza ta sifa wystçpuje a Altona wszedzie nie w formie koniecznotfci odwiecznych praw natury, lecz jako kara lub nagroda. Z tej moralaej sasady wychodzi on w licznych artykuiach, od wielu lat ogfaaza-

470

Alison - Alisani

nych w Blackwood's Magasine, w prxedmiocie znaczniejszych wydarzen wspófczeuych i wainiejszych kwestyj ekonomii krajowej. Razem zebrane wyszly one pod tytufem: Еиауш (Edymburg 3 toray). Inné dziefa Alisona sa: Principles of population (1841), ta zbija metode, Malthusa; England in 1815 and 1845, or a sufficient and contracted currency (1845); The life of the Duke of Marl borough (1847). Alison cieszy sie. sílném sdrowiem, i pomimo zajeó sadowyeh spodziewad eiç od niego moiemy waínych prae hiitorycznych. — Alison (Wil liam Pnltnay), mlodisy brat poprzedsajacego, lekarz i professor medyeyny praktycznej w Edynburgn, chociai naleiy takie do stronnictwa konaerwatystów, jednak swem poiwiçceniem i gorliwoác¡§ o biednyeh i chorych n przeciwników nawet zasfuiyt sobie na szacunek. Alison w pismaeh swych powstaje na terazniej*zy system pieniçiny, na prawo o ubogích, i w swojej Dissertation on reclama tion of vaste lands and their cultivation by croft-husbandry (Edymburg 1850), saleca male gospodarstwa i uprawe. pnstyeh kawaíków siemi, przez ubo gich i skazanych na kare, przestepców. Allí de Champagne, eórka Teobalda IV, hrabiego Szampanü, mattonka Ludwika VII i matka Filipa Augusta, króla Francyi, podczas mafolelnoici tegoz, wras i teáciem jego, hrabif Flandryi i s bratem swoim, hrabif Szampanü, wspolubiegala siç о opieke, i regencyje. Wczesna dojnaíoáé umysfowa 14-letniego Filipa Augusta, nie dozwolíía jednak wybuchnad groiacej juz wojnie domowej. Uraiona tém zrazu AKx stanefa na czele malkontentów i przyzwafa nawet w po moс Henryke II, króla Anglii; wnet atoli ustapifa prsed objawionf przy tej sposobnoíci energija swego syna i tak szczerze siç z nim pogodzifa, ze podczas je go wyprawy krsyzowej, za zgodf zgromadzonych wassali, míala sobie priesen poruczone rzady kraju. Jako regentka Alix dala dowody rzadkiej zrçczoosci, wielkich lenników korony potrafifa utrzymaó w karbach posfussenstwa, z pomyálnym skutkiem opierala siç roszczeniom dworu rzymskiego, opiekowafa siç prsemysfem i sztukami pieknemi, jedném síowem, stanefa w rzedzie najzaakomitszych kobiet na Ironie, a umierajac (r. 1206) uníosla z soba do grobu bfogosfawieústwo í ¿al powszechny narodu. Alix (Celest), pisan duchowny francuzki, urodzif siç r. 1820, po ukoñczeniu nauk w seminaryjom i. Sulpicyjusza w Paryzu, wyswiçcony na kaptana, zostal w r. 1854 kapelanem prsy koáoiele s. Genowefy. Wydaí kazania (Sermons), kurs dpiewn koácielnego (Cours de chant ecclésiastique, 1854); tfómaczyf wíele dzief religijnych, miçdzy innemi „Zwierciadlo i. Edmunds, arcybiskupa kantuaryjskiego" (le Miroir de l'église de Saint-Edmond, 1854); „Tryjumf krzysa," przez Saronarolç, (le Triomphe de la Croix, 1855); „Zbior legend Emila Gentilucoi" (le Parfait légendaire, 1855—56) i t. d. Wydaf dziefo pozgonne znakomilego teóloga X. Ambrozego Guillois: „Katecheta na kazalnicy" (le Ca téchiste en chaire 1857, toraów 3), Uóraaczone na poiski jçzyk przez Leona Rogalskiego, (Warssawa 1859 r.).— Alix (Akkursyjusz), brat mfodszy poprzedsajfcego, wydaf kilka tomów poezyj religijnych (Harmonies, 1838; Poésies, 1842). Wras s bratem przefozyl Teologije. seraficzna. s. Bonawentury (1853). AJisari (Adolf Józef), znakomity Spiewak basista, urodzony w Paryiu 1814, umarf 1850 г., s poczatku poáwiecaí siç grze na skrzypcach, pózniej spostrzegfssy, ie ma glos objetoáci dwóoh oktaw od fa do fa, s zapatem oddaf sie nance ápíewu i wkrótce do wysokiej w nim dossedl doskonaloáci. Glówne jego role byly: w Robercie, Tellu, Wolnym Strtelcu, Mojteszu, Hugonotach, Jeroxolimie i t. d.; nie dociekal si) jednak wystapienia w napisanej día niego rol!

Alisard - ihiJÉHt wiatry

471

w Proroku, w akutek choroby bowiem gloi znpelnie utraeil i w rokn aastçpnym ■marl. AllMrl. Так nacywaja aie. konenie marzanny farbierakiej, wysusxone i bes dalszego przygotowania w bändln otrzymywane, których niywajf ssczególniej do nadawania trwalego kolorn ponsowego bawelnie. Tego przedmiotn trzy odróiniajl gatnnki: najlepszy z wyspy Cypri, áredni s Awinijonn i Veraisain we Francyi, i najpodlejszy zwany takie alizar; albo hazala smyrneúska lob anatolsk; ze Smyrny. AUiaryBi jeden z farbników marzanny (ob.); nie znajdnje si; w ¿wieiych jej korzeniach, lecz aie dopiero póíniej tworzy przez fermentacyjç,lnb przez dzialanie kwasów albo alkalijów. Dotychczas jeszcze z znpelna pewMddf nie rozatrzygniçto z jakiego ciala tworzy aie. alizaryn. Wedlng Rochleder'a, cialem tém jeat Atoar ruberytrynovoy, raá wedlng Schnnck'a, rubjan, który Rocbleder nwaiaf za nieczysly кwas wytej wepomniony; Schunck wazakie okazal, le mniemanie to bylo nienzasadnione. Nakoniee z najnowazych prac nad marzanna HigÍitu'a wynika, ze alizaryn powstaje przez kolejn; przemianç ióltego jej farbnia zwanego ktantinem, najprzód na rubjacyn a павЦрше na alizaryn. Jednakie pomimo prac tych i innych jeazcze chemików, tworzenie aie. alizarynn, nie zoatalo dotad atanowczo wyjainioném, a nawet aUad jego alomiatyczny rozmaicie przyjmowanym bywa. Rochleder naznacza dla alizarynn formule, CeoH)oOi«; Strecker С20Н0Ос; Schnnk za<| C,4 Hs04; kaidy z tych chemików mia( pewne powody sklaniajace go do przyjçcia jedñej z podanych formnl; którg jednakie z nîch jako prawdziwa przyjaé wypadnie, rozstrzygna dalaze badania. Do otrzymywania alizarynn rozmaite podano przepisy; wedlng nich otrzymany farbnikprzedatawia ciato stale kolorn jntrzenkowago Inb czerwonego, kryatalisujace w igiefki lnb Inazczki podobne dosiarczykn супу (аититт тимншт^, stosownie do tego czy jeatbezwodny czyzwoda pofaczony. Zrozwolnionego roztworn walkoholn,wklórym jak równiei i w eterze, fatwo sie. alizaryn rozpnazcza, krystaliznje w In azczki sawierajace 4 jedn. wody, która w 100° atraca; ze stçzonych sai goracych roztworéw w tych aamych plynach, oddziela eiç w atanie bezwodnym w iglach czerwonych. Ostroinie ogrzewany anblimnje w igielki kolorn jntrzenkowego; wazakie dosyé trodno, cteié bowiem rozklada eiç i daje pozostaloió weglowata. fcugi alkaliczne rozpnszczajf go w kolorze purpnrowym; kwaa liarczany ateiony równiei go rozpnazcza; z tego roztworn woda oddziela go w ata nte nie zmienionym. Woda wrzaca rozpnazcza nadzwyczaj malo alizarynn, i na zimno oaadza go prawie w znpelnoici. Tkaniny napojone trwalnikami (bejcami), w jego roztworach farbnja sie. tak jak w marzannie; s bejca nInnow| wychodxi kolor czerwony, z ielazna fijoletowy. Т. C. Allxejskle Wittrji tym apoaobem nazywaja аЦ wiatry panujace stale od wschodn ku zachodowi, azczególniej na oceanie wielkim i atlantyckim. Halo sjawiak wsbndsalo w tych atronach takie zdziwienie w pierwazych ieglarzach, jak Alizejskie wiatry; towarzysze Kolumba, przekonawazy aie. o bezprzeatannym wachodnim wietrze, niewymown§ trwoga byli przejeci, sadiac ie on im na zawaze drogç do ojczyzny zatamnje. Od XV wiekn róinie atarano aiç Alizejskie wiatry wytlomaczyd, nareszcie Halley I Hadley nastçpna podali teoryje.: pod równikiem promienie sloneczne prawie ciagle niemal pionowo padajac, aprawiajg tem peratarç о wiele wyiaza jak w innych atrefach; powietrze tak ogrzane jako liejaze wznoai sie. do góry, a natomiast z dwóch atron, od pólnocnej i polndniowej pólkoli naplywa powietrze zimniejsze, które znown ogrzane i wzniesione, góra napowrot aplywa do obu sienukich b¡egunów,prad powietrza dolny, idacy od Ые

472

Alisejekle wintry

gunów, w miarç zbliiania siç swego do równika, spotyka warstwy powietrza co rax wiçksza obdarzone szybkoscia, pochodzaca od dziennego obrotu lierai; Uk wiçc prad powietria, przychodzac od równoleínika o mniejszym, do równoleznika 0 wiekszym promienio, spotyka warstwy atmosfery wiçksza, jak sie wyxej rzeUo, obdarzone szybkoscia i zdaje sie poruszaé wolniej jakby powinien, azeby postepowaé równo za rnehem ziemi z jej atmosfera, ztad zdaje sie przybywaé w kierunka przeciwnym obrotowi ziemi. Z racha zatém atmosfery od dziennego obrotu ziemi, i z pradów idacych od biegnnów do rownika tworza sie wiatry alizejskie, wiejace w kierunku miedzy terni dwoma kierunkami, a mianowicie wiatr póínocno-wschodni (N. E.) na pófkuli póínocnej i poíudniowo wschodni (S. E.) na póíkuli poíudniowej. Teoryja alizejskich wiatrów pnypnsicza koniecznie prad wiatru górnego od równika ka biegunom w kierunku zapeinie przeciwnym wiatrom alizejskim. Fakt ten na poparcie teoryi sprawdza siç najzupeíniej. Kapitän Hall uwaíaf ie w strefach wiatrów alizejskich, wysoko wzniesione chmury postçpuja zawsze w kierunku przeciwnym panujacego wiatru dolnego. Tente «am podrózny, na wierzchoiku Teneryffy, napotkal wiatr poiudniowo-wschodni to jest przeciwny wiatrom alizejskim. Lecz najniezaprzeczenszym dowodem prawdziwosei tej teoryi jest zdarzenie nastçpne: Mieszkancy wyspy Barbada zdziwieni zostali duia pewnego niezmierna iloscia popioíów wolkanicznych spadajacych z nieba tak gesto, ie w dzieú mosiano sie latarniami posf ugiwaö. Byío to 1 Maja 1812 г., w przeddzien zas* tego wypadku síyszano tamie jakby kilkakrotne wystrzafy dzialowe w stronie zachodniej. Byf to wybuch wulkanu s. Wincentego, poíoionego na zachód wyspy Barbara o 10,5 mili geograGcznych czyli 80 kilo— metrów. W Kwietniu i Maja zwíaszcza wiatr stale tara panujacy jest wschodni 1 lekkim kierunkiem z pófnocy. Wyrzut wiec popioíów z wulkanu rausiaí byé tak silnym, ¿e je wyniósí ai do wysokosci, w której nietylko ie wiatr alizejski dolny (wschodni) jai siç czué nie daje, lecz nadto prad przeciwny doíé jest sil nym, aby mógí unieíé wyrzucone popioïy w stronç wschodnia. Wiatry alizejgkie wielkiego oceanu. Wiatr póínocno-wschodni (N. E.) dosé staíy w pewnej odlegíoáci od ziemi miedzy równikiem i koíem zwrotnikowem; granice jego póínoena posuwa siç ka bieganowi w czasie naszego lata, oddala siç zas w czasie zimy, árednio panoje on miedzy 2° a 25° szerokos'ci póínocnej. Wiatr alizejski poíadniowo-wschodni (S.-E.) na poíudniowej stronie równika panoje takie dosé regularme, lecz granice jego mniej dobrze znane, maío siç wszakie róznia od granic wiatru póínocnej strony; mniej wiçcej panuje on od 2° do 21° szerokosci poíudniowej. Pas, który oddziela te dwa wiatry N.-E. i S.-E. po 2° z obu stron równika tak jest silnie ogrzany ie prad powietrza od doío do góry niszczy dziaíanie dwóch wiatrów postepujacych po linii poziomej. Pas ten przedstawia gíadkf zupeinie powierzchniç morza, wszakie bardzo czçsto tç zwodnicza cieze przerywajf ogromne ulewy, borze i chwilowe silne oderzenia wiatru, który Hiszpanie nazywajf Tornado* lob Trovados. Zeglarze czesto przepíywajac ocean atlantycki, z wielka dokîadnoscia oznaczyli granicç wiatrów alizejskich totaj panajacych. Wiatr póínocno-wschodni rozeiaga siç od 8 do 30° szerokosci póínocnej, pomiedzy 3 i 8° znajdoje siç pas spokojuy, bliiej zas* równika panuje jai wiatr poíudniowo-wschodni, który rozeiaga siç do 28° szerokos'ci poíudniowej. Szerokoáé pasa spokojnego zalezy od рогу roka; w Sierpnia rozeiaga siç on od 3° 15' szerokosci póínocnej, do 13° szerokos'ci póínocnej, w Lntym od 1 15' szeroko sci póínocnej do 6° szerokos'ci póínocnej. Przejscie wiatru aiizejskiego poiadniowo-wschodniego па oceanic ШвЫЦхЫт, f an réwaik na póíkúle póínocna Homboldt prxypisuje ksztoítowi océano atlantyckiego. K, Kr.

Aljabarotta — А1каЩа organlosie, AftaloHy

473

Aljabarotta, ■rfutecibo w Estramadurze portngalskiej, z 2000 miesxkanców. Jib I, król portagalski odniósl tu r. 1385 w przymierza z Anglikami zwycieztwo nad polaczona armija kastylijsko-francozkç. Alka (Alka Lin), rodzaj ptaków pletwonogich, majacych diiób od gïowy krótszy, noiowaty, ¿cisniony, prawie tak wysoki jak dfugi; koniec szczeki haczyrty a inchwy sciçte. Nogi krótkie, trzypalcowe, pletwowate, w tyle osadzone; ogon krótki klinowaty о 12 aterówkach. Po oddzieleniu kilku gatnnków z dawnego Linnenssowskiego rodzaja, pozostalo tylko dwa gatonki, iyjace na morzach pólnocnych razem z norzykami i innemi wodnemi ptakami; plywaja i nurzajf tie doskonale, ryby щ ich glównym pokarmem. Gatunek Alka pólnocna (Alea árctica) jest lotny i dalekie podróie odbywa, lecac po nad sama woda, i cze■to przybywa na brzegi Zachodniej Europy; drsgi gatunek Alka bezlotna (Alca impennis), majacy tylko szczatki lotek, nie oddalaf sie, nigdy od kola biegunowego; wielkoácia wyrównywa gesi, dziá jai prawie do zaginiouych naleiy, bo od lat kiíkodziesieciu jai go niewidziano. , И7. T. Alkad, AlkaM, wytai aéqgajiey jeszcze ezasów maurytañskich, oznacza urzçdnika, sedziego w Hiszpanii. Przymiotnik dodany okresla jego stopieú i tak пр.: Alcalde de aldea, znaczy açdziç wojskowego; Alcalde de corte znaczy sedziç nadwornego i t. p. AlkallOSny, wynáa ie cialo ma przymioty alkaljom wlasciwe, albo ie ma smak tak nazywany (ob. alkalija). Alkalija, (tugowce), wyraz alkali pochodzi z arabskiego al kali, którym oznaczano roáliny nadmorskie, síuiace do otrzymywania z ich popiolów wçglaM sody, uwaianego wówczas za jedno z weglanem potain, wyrabianym z po piolów roálin ladowych. Dzisiaj nazwa alkalija w scisíém znaczeniu síuiy na oznaczenie pewnej gruppycialmineralnych, odznaczajacych lie, szczególnemi przymiotami, a mianowicie tlenków: potaso, soda, ütynu i ammonu, zwanych pospolicie potaiem, soda, Iityna i amonija, które z pomtedzy wizystkich tlenków roetalicznych sa najsilniejszemi zasadami. Przymioty ich sa nastçpnjace: 1) wielka rozpnizczalnoád w wodzie; 2) dzialanie na cíala roálinne i zwierzece w sposób gryzacy; 3) wlaáciwy smak ostry, gryzacy, zwany takze lugowym albo alkali— cznym; 4) wíaáciwe dzialanie na kolory roilinne. Ich roztwory, zielenia. syrop Ijofków, tynktare, z listków georginii parparowej i inne slabe kolory roslinne; kolor iólty knrkamy (ob. papiery odczynnikowe) zmieniaja na brunatny; zczerwienionemu przez kwasy lakmosowi przywracaja kolor blekilny i t. p. Nakoniec 5) alkalija odznaczaja щ wielkg rozpaszczalnoscia w wodzie ich soli, a szczególniej wçglanôw, których kwas jako síaby nie niszczy w zupelnosci dopiero wymienionych wlasnoáci alkalijów, tylko je nieco lagodzi, tak ie one i w polaczenia z nim najwidoczniej sie okaznja. W obszerniejszém zaá znaczenia licza do tej groppy i inne tlenki metaliczne, które día odróinienia ed poprzednich nazwano alkaiijami, albo ziemiami alkalicznemi (ob.); tudziei zasady organiczne naturalne i sztaczne, posiadajace nieraz w wysokim stopnia przymioty alkalijów, które día odróinienia nazwano alkaloidami (ob.). Т. С. Alkalija organloine, Alkaloldy. S% to polaczeuia organiczne zawierajace •zot, posiadajace Charakter zasad t. j. zdolnosd laczenia siç z kwasami. Niektóre z nich, szczególniej sztaczne, okazajf w wysokim nawet stopnia wfaenoM alkaliczne (ob.), i día tego tei nazwane zostaly wszystkie w ogóle alkaiijami organicznemi. Nazwa zas alkaloidy, slaiy szczegóiniej alkalijom zawartym w roslinach, i dla tego zwanym takie alkaiijami roilinnemi. Obecnoád azota jest ceckf chirakterystyczna, która je odróinia od innych zwi|zków organicznych, po 30«

474 Alkallja orgaoieme, Alkaloidy — Alkalimetry]a, Alkalimetr dobnej chemicznej natnry (mianowicie tlenków rodników alkocholowych etc.), rózniacych siç wszakie od nich pod bardzo wiela innemi wzgledami. Poniewai nasyealnoáó (ob.) alkaloidów nie zalezy tak jak w zasadach mineralnych od iloáci Ueno, lecz od azota w nich zawartego, awazaja je prieto za amonijaki w których wodor jest zastapiony rozmaitemi rodnikami organicznemi. Mniemanie to zoitalo stwierdxoném, przez wyrobienie bardzo wiela tego rodzaja poiaczen (ob. amonijaki), posiadajacych w wysokim nawet stopnia wszystkie wiasnoáci alkali— jów; dotychczas jednak niewiele alkaloidów gotowych w natnrze ndafo ai; sztaka otrzymaé; lecz wielkie jest prawdopodobienstwo, ze z postepem naoki zostana otrzymane. Alkalija organiczne w ogólnoáci tak sztaczne, jako tei i naturalne, jedne mianowicie nie zawierajace tlenu, s§ lotne, i po wiçkszej czçàci w zwyczajnej temperatnrze pïynne, zapach maja mocny przenikajacy, a smak bardzo ostry; drngie zaá, tien zawierajace, sa to ciafa nielotne, po wiçkszej csçâci krystaliczne, bardzo gorzkiego lab ostrego smaka. Pierwsze za rzeczywistemi amonijakami, i z tleaokwasami, podobnie jak amonijak, facia sie. dopiero po przybrania wody; ostatnie moga siç z niemi bezpoárednio faczyé. Alkaloidy nataralne 89 po wiç kszej czçàci w wodzie malo, íatwo zaá w alkohola, а niektóre w eterse i chloroformie rozpaszczalne. Sole ich sa zwykle rozpaszczalniejsze niz same alkoloidy, i dla tego bardziej gorzkie nii one. W ogóle alkaloidy i ich zwiazki sa bardzo silnemi trociznami, w mafych zaá iloáciach dzielnemi lekarstwami. Najwiçksza ezçàé alkaloidów znajdnje siç w roálinach, a niektóre tylko w zwiene.taca. Do ich otrzymania zwykle roálina wytrawia siç woda, kwasem solnym zaprawiona, która wyciaga alkaloidy; z tego roztwora straca siç je magnezyja, osad przemywa potaiem, amonija lab síabym alkoholem; a nakoniec wyciaga siç z niego al kaloid mocnym alkoholem, i z tego roztwora przez odparowanie otrzymnje w krysztafach. Alkaloidy lotne otrzymnja siç przez destylacyjç roálin s alkalijami. Do bardziej znanych alkaloidów naleia : z pomiedzy lotnych: nikotyna, znajdojaca siç w tytania, Iconiina w pietrasznika plamistym (Coninm macnlatum i t. d.; z po miedzy nielotnych: solanina w gatunkach psianki (Solanum), chinitia w korze chiny, ttrychnina i brucina we wroniem oka (rosi.), morfina w opijam, kaffeina w ktwie, kreatyna w miçsie i arynie, mocznik w arynie it.d., s pomiçdzy sztacznych np. propylamine, i inné (ob. amonijaki). T. С Alkalimétryja, Alkalimetr. Pod nazwa alkalimetryja, roznmiemy w chemii zbiór metod sfazacych do oznaczenia iloáci alkalijów, stanowi§cych glówna war108*6 potaza lab sody handlowej, które zawieraja je w zmiennej iloáci. Sposoby siniace do tego, powinny byé iatwe do wykonania i szybko prowadzié do cela, tak azeby nie obeznane nawet z chemija osoby mogly je wykonywaé. Obecnie w uzyciu sa dwie metody: jedna z nich mniej niywana, polega na oznaczenia sa pomoca wagi (przez strate, w wfaéciwym aparacie) kwasu wçglanego zawartego w dele badaném, i obliczenin z jego iloáci; iloáci wçglana potaia lab sody. Dra ga metoda, czeáciej aiywana jest analiza objçtoàciowa (ob.), i polega па wynalesienia, przez mierzenie iloáci kwasapotrzebnej do zobojçtnicnia alkali, znajdojfcego siç w pewnej oznaczonej wadze potaia lab sody handlowej. Кwas do tego uzjty mnsi byé oznaczonej mocy, czyli mianowany, t. j. rozwolniony woda w takim stosankn, azeby pewna jego miara пр. 100 lab 1000 cent, sseáó. sobojetnié BBogfa pewna, wiadoma iloáó alkali. Kwas w ten sposób przygotowany przy dochodzenin mierzy sie, czyli oznacza со do ilosci, za pomoca narsedzia zwanego alkalimetrem. Jest to rorka dosyé szeroka, pofaczona a epoda s draga waskç do góry obok niej siç wznoszçca, i wyciagniçta w dsióbek za pomoca którego plyn kroplami nawet wylewaé moina. Obie te rarki tworza mniej wiçcej ksztait

Alkalimetryja — Alkarsln

475

Ht. U. Na mee szerszej jest podziafka iwykle na oent. szes'é. za pomoca której moina oeenié flote* zuiytego kwasu na zobojçtnienie alkali, a ze znalezionej ta droga, fatwo oblicxyö ilosé alkali, znajdujacego sie w ciele badaném. Wiedzac bowiem wiele zobojçtnia jeden, 100 lab 1000 cent, szeác, fatwo obliczyd üoié jaka zostafa zobojçtniona w dochodzeniu. Zamiast lego narzedzia teraz uzywa siç powszechnie boretka Möhra. Т. С. Alkaloldy, (ob. Alkalija roilinne). âttMMâ (z arabskiego al ehenneh), tak nazywaja korzenie miodanki farbierekiej (Anchusa tinctoriaj, zawierajace w sobie farbnik czerwony piçkny, lecz nie bardzo trwafy, fatwo rozpuszczajacy siç w olejach i w ogólnoáci ciafach tfustych, i dla tego czçsto uiywany do zabarwienia pachnidef, pomad, mydel toaletowych î t. p. Alkanna albo albenna nazywa sie, takie farbnik otrzymywany z li fe! Lawsonii (Lavtonia alba), uiywany przez kobiety na wschodzie do farbowania paznokci na czerwono. Alkantara, staroiytne i warowne miasto Estramadnry hiszpañskiej, nad Tagiem, przez który prowadzi wspanialy most z fukiem tryjnmfalnym na czeié Trajana. Liczy okofo 3,000 mieszkanców. — Zftkon AlkftDtary, jeden z trzech staroiytnych rycersko-dachownyeh zakonów Hiszpanii, zaloiony zostal 1156 r. przez braci don Suero i don Gomez Fernando Barrientos. Papiei Celestyn 1П nadal mu r. 1197 znakomite przywileje i upowaznif go do obrony wiary Chrystusowej przeciw Maurom. Za bobaterska walke przeciw tym ostatnim, Alfons IX obdarzyí zakon r. 1218 wydarta Maurom Alkantara, która odtad zostafa jego stolica. Uróeíszy w potçgç i bogactwa, szczególniej pod rzadami Wielkiego Mistrza don Juaua de Zuniga, zakon pofaczony zostal r. 1492 przez papieza Alexan dra VI z korona hiszpaúska. Rycerze jego, podlegajacy regule i. Benedykta, od r. 1540 wolni sa od álubu czystoáci, i staja przedewszystkiém w obronie Niepokalanego Poczçcia Najswiçtszej Panny. Godíem ich jest zfoty krzyá lilijowy, na zielonej wstaice w kofo szyi, oraz krzyi haftowany jedwabiem na szacie i biafym plaszczu. Alkftrasas, oedienlOO. WEgipcie, wladyjach, nastçpnie w Hiszpanii a nawet we Francyi poíndniowej, wyrabiaja z gliny nieco piasczystej i wapiennej, lecz ogniotrwalej i urobliwej, naczynia czyli dzbanki do wody, ksztaftu flasz, czyli bocianek, które po wypaleniu s§ drobno dziurkowate, i dla tego eiç роса. Тут sposobem w czasie upafów woda w dzbanku cedzeúcowym zapoconym trzymana, cMód swój zdrojowy zachowuje dosyé dingo; rzecz waïna pod skwarnem niebem. W Hiszpanii nazywaja je Alkarazas, z arabskiego, gdyz Arabowie uiycie tych na cíyii wprowadzili; Francuzi zowia takie naczynia wyrobione z glinki, z domiçszaniem nieco wapna i nasladujace hiszpaúskie cedzeúce hydrocérames. H. t. Alkarstn. Piyn z pozoru do wody podobny, c. g. 1,642, wrze w + 150° C. Krystalizuje w — 20° C.Ma smak arszeniku i zapach tegoi ciafa, bardzo przykry; w wodzie nierozpuszcza eiç, rozpuszczalny zas we wssystkich stosunkach w eterze i alkoholu. W przystepie powietrza wydaje obfity dym, przyczem temperatura jego tak dalece tie, podnosí, ie wkrótce zapala sie pïomieniem, rozkladajac sie па кwat arszenowy, wode, i kwas wçglany. Byl on jui oddawna snany pod nazwiskiem plynu dymiqcego Cadeta, lecz dopiero Dumas i Bunsen poznali jego skfad i wtasnosci chemiczne. Przy olrzymywaniu tego ciaïa, jako bardzo zapalnego, naleiy zachowaé wielka ostroinoáé, a szczególniej baczyé aby nie bylo przystepu powietrza. Otrzymuje eiç przez destyllacyjç miçszaniny octann potaiu i kwasu arszenowego; w odbieralniku otrzymuje siç dwa plyny, z których na dole zebrany, jest powiçkszej czçéci alkarsinem, nad nim zai znajduje siç kwas

476

ADtarsbi — ADtíermes

octowy, Metoi i woda. Warstwe doing przeraywaja wodç dla usuniçcia cial obcych, a nastçpnie zmieszawszy z wapnem kanstycznem, które zatrzymuje wodç, destylluja i otnymuja alkarsin w slanie zupelnie czystym. Prsechowuja go w naczyniach szczelnie zamknietych, pod warslwa wody. Dym z alkaraina w powietrze vychodzacy, gwaltownie draíni Moay szlozowe nosa i oczy, jest trujaсу, z powodn zawartego w nira kwasu arszenowego. Kropla alkaraina puszczona na skorç, gprawia kfucie, wieksza zas iloác" mote sprawié rany zfoáliwe. Sklad jego przedstawia wzór: C4H|oAs2. Alkarsin faczac sie, z tlenem powietrza w ten sposób, ze sie nie zapala, rozkíada sie, na triy ciaía: kwas arszenowy, tudziez dwa nowe zwiazki, nazwane przez Bunsen'a Alkargen (C|HM0}As4) i Hydrarsin (skfad niepoznany). Alkarsin íaczy sie, z chlorem dajac chlorek alkarsino (C|H| 2 AsiCIa)AlkatoS, córka Minyaaa, a siostra Lensyppy i Arsyppy, równie jak one przez Bachusa, za to ie nie braly udziafu w szalejacych na czeáé jego bachanalijach, przemieniona zostafa w nietoperza. Alkoklngi, rodzaj roslin do rodziny psiankowatych (Solaneae) naleiacy, utworzony przez Tourneforta, lecz póíniej od Linneusza w rodzajn Physalis pomieazczony, i dzis powszechniej pod tem nazwiskiem, to jest: Physalis Alkekingi znany. Cechy rodzajowe sa: kielich do pofowy na 5 dzialek rozciety, trwaly, po okwitnieniu rozrastajacy sie; korona kofkowa 5 dziafkowa; precikow S, od korony krótszych; guzik owocowy okragfy, na nira szyjka tak dfuga jak preciki, blizna tçpa; owoc jest okragfa jagoda dwukomurkowa, w kielichu wydçlym, zwykle kolorowym i pieciokatnym zamkniçtç; nasiona liczne, spfaszczone, nerkowate. W rodzajn tyra miesci sie do 50 gatunków, powiekszej czesci w krajach goracych starego i nowego Iadu rosnacych. Wiele gatnnków roénie nad brzegami éródziemnego morza, inné w Indyjach Wschodnich, w Antyllach, Mexyku i Pern. — Physalis Alkekingi L., jest gatunek zielny, po zierai siç rozposcierajaoy, na slope wysoki. Kwiaty ma biafe lub blado ióJtawe, pojedyñczo z pomiedzy lis'ci wyrastajace. Kieiicb, w czasie dojrzafosei owocu nadçty, zawiera jagode, czerwona, z pozoru do mafej wisienki podobna. Roánie w pofudniôwej Europie, jagody przedtem byiy niywane w medycynie. J. P. Alkendl (Abu-Yussuf-Yakub-Ben-Ishak), jeden ze znaczniejszych fizyków arabskicli, iyi w pierwszej pofowie IX wieku. Po ukoñczenin studyjów w Bassorze i Bagadzie, zajat sie tíómaczeniem i komentowaniem Arystotelesa, nastç pnie pisaf wiele o filozofii, matematyce, medycynie, polityce, mnzyee ¡ t. p. On to w jedném z dziel swoich stara siç dowiesc, ie niepodobna rozumiec filozofii bez poprzedniej znajomoici matematyki. Z powodu róznorodaej erudycyi i wygfaszanych opinij Alkendego, sadzono, iz byf zydem, a nawet chrzetfcijaninem, z tego jednak, со o nim mówi Abulfaradi, chrzeácijanin, historyk arabski, w§tpi¿ nie moína, iz by! wyznawca alkoranu, со potwierdza takie Abdallatif, uczony lekarz arabski XII wieko, w jednej ze swych rozpraw o istocie Boga i jego przymiotacli, AlkiermOS. Pod tém nazwiskiem rozumieja sie jagody z roálin Phytolacca decandra i Phytolacca virginiana, naleiacych do rodziny Phytofacceae (R. Brown), a u Linneusza do klasy dziesiatej, rosnacych w Ameryce pofnocnej, a mianowicie w Wirginii, a w Europie hodowanych po ogrodach. Jagody te po dojrzeniu daja sok czerwony, który sie niywa do farbowania na czerwono wina i wyrobów cukierniczych. Míode rosliny w Ameryce uiywane sa do przypraw kuchennych, lecz starszemaja wfasnoáci t ruj ace, (ob. Kermes).—Alklermes, wyraz z arabskiego, oznacza gatunek robaczków czerwonych, do których i Czerwiec

Alklermes — Altanera

4T7

polski naleiy. Тут wyrazem wszelako, oznaczano glównie Iekarstwo, uiywane powszechnie w calej Europie i w Polsce w XVI wieku. Syreniusz podaje, ie do lego lekarstwa wchodzid powinny: surowy jedwab', w poczwarkach swieiego czerwca farbowany, sok z jablek, rózana woda, cukier, drzewo rajskie, cynamon, ambra, kamieú lazorowy, tluczone perfy uryjariskie, zloto bite i piimo. Wediug tego zielnikarza alkiermes wielce byi skateczny: Içkliwemn serca, diienia jego, mdíoáci serdecznej, szalenstwu, melaocholü. Przypisywal nawet mn moc, wstrzymujaca konanie. Alkiermes Lubelski slynal na cafa Polskç. AlklorZ, dwojakie mial znaczenie w jçzyku naszym: w XVI wieku znaczyl naroinik w budynku, lob ganek zewnatrz; peiniej wylacznie alkierzykami zwano boczne, ustronne izdebki, pokoiki. — Gospodarskie domy skladaly sie zwykle z izby, alkierza i komory. Pokoje goécinne z garderobami w czasach Stanislawa Augusta zwano po dawnemu, alkierze; póíniej, mafe pokoiki, zajmowane zwy kle przez kobiety. Alkmaar, miasteczko w pólnocnej Hollandyi, liczy 9,500 mieszkañców, przemysfowe i handlowne; pamietue jako miejsce urodzenia poety Henryka z Alkmaar (ob.), oraz kapitulacyja, zawarta tu w d. 18 Paídzi'ernika 1799 r. przez ksiecia Yorku, po pobiciu jego armii anglo-rossyjskiej przez francuzkiego generaba Brune. Alkmaer (Henryk d'), poeta niemiecki, domniemany autor romansu, a raczej satyry o lisie: Reineke Voss czyii Fuchs, byi ochmistrzem u ksiecia Lotaryúskiego. Mial iyé przy koñcu XV wieku. Wielu uczonych powftpiewafo o istnieniu Alkmaera, nwaiajac tç nazwç za pseudonym Mikolaja Baumann, który mial owa satyre napisaé, mszczac sie za doznane krzywdy od ksiçcia Juliers, którego slaíbe opuácif, przeszedlszy do ksiecia Meklemburskiego. Altanan, po attycku Altanaion, poeta grecki, syn niewolnicy lidyjskiej, rodem z Sardes, zyl w Sparcie, której udzielono mu obywatelstwo, okolo 670 do 640 r. przed Chrystusem. Pisaí w dyjalekcie doryckim z domieszaniem delikatniejszego eolskiego pierwiastku, pochwalne piesni día dziewic, peany i hymny, które wraz z pieiniami Terpandra spiewane byly przy ncztach. Wediug Suidasa, on pierwszy zastapil powainy hexametr lzejszym i powabniejszym wierszem, który jego nosi nazwisko: Alcmanicum genus, skladajacym si; i trzech daktylów i jednej syllaby wediug nastçpnego wzoru:

Spartanie wielce tego poete, cenili, i po ámierci wystawili mu pomnik, chociai podanie glosi, i¿ przebiera! miarç w winie i milosci. Grammatycy alexandryjscy komentowali i na szesó ksiag podzielili utwory Alkmana, z których do ñas maloznaczace doszly fragmenta. Moina je znalesé w wydaniu Welckera (Giess. 1815), w Schneidewina: Delectus poetarum elegiacorum graecorum (Gött. 1838 г.), i w Bergka Poetae lyrici graeci (Lips 1843). Altanóse, byla córka Elektryjona, króla Myceny i ion) Amfitryjona, któremu urodzila IOklesa, z Jowiszowego zas objecia (w postaci Amfitryjona) Herkulesa. Po ámierci mçza poszla za syna Jowiszowego, Radamanta, ¿yjacego w Okalii, w Beocyi. Wediug innych, Jowis z kazal Merkuremu przenieáé jej ciaío na wyspy blogoslawionych, gdzie ja Radamantowi poslubil. Jako matka Herkulesa i prababka Heraklidów, wielokrotnie byla opiewana przez greckich poetów. Alfanoon (po grecku Alkmajon), syn Amfiaraüsa i Euryfili, scigany przez foryje za zabicie matki, która sklonüa ojea do wyprawy przeciwko Tebom, gdzie temu ostatniemu ámieró byla przeznaezona. Tylko do kraju powstalego po dokonaném

478

Alkmeon — Alkohol

jai morderstwie, mógl Alkmeon ajíé pned faryami, bo matka amierajac przeklefa wszystkie, któreby mu przytulek dsfy. Ze zas* z lona wód rzeki Acheloüs wynurzyla sie, wlajnie wyspa, (am wiec Alkmeon szukal schronienia, i po odsunieciu pierwezej zony Arsinoi z córka boika wód tamecznych Kallirhoa polaczyl sie. Niedlugim wszakie eieszyl sie z nia pokojem; wyludziwszy bowiem na zadanie iony naszyjnik Eryfili, od pierwszego tcicia Flegensa, zostal przez synów tegoi zabity. Sofoklei, Stezychorus i Eurypides, basú lç wzieli za osnowe kilku tragedyj, które zaginely. Alkmeon, Uozof grecki, urodzil sie. w Krotonie okolo r. 500 pned Chrystu«em, byl nezniem Pytagorasa, potém wsíawií sie przez iwoje badania natury i praktyczna medycyne. Byl on jednym z pierwszych, со robili sekcyjç na zwierzetach. Alkmeon utrzymywal, ie zaémienia pochodza z obrotu ksiçzyca; ie planety odbywaja bieg przeciwny gwiazdom stalym; ie dusza przebywa glównie w mózgu; ie w rozwinieciu plodu najpierw uksztalca sie, gfowa; ie zdrowie ludzkie zalezy od równomieruo&i ciepla, sachoid, zimna, wilgoci, slodyczy, goryczy i tym podobnych wlasnosci, tak ii choroba, wedlug Alkmeona, jest zerwaniem harmonii miedzy niemi. Myíli te byly pierwsza byly zasada staroiytnej teoryi, a nawet dzis wznawianej, o czterech temperamentach. Alkohole. Do rzçdu cial które tém nazwiskiem oznaczamy, naleiy wielka liczba zwiazków organicznych, z wielu wzgledów podobnych do alkoholu zwyciajnego czyli winnego (spirytusu), który jako oddawna znany i wyrabiany fabrycznie w znacznych iíoáciach najlepiej zostal zbadanym. Do tej gruppy naleia ciala na pozór nadzwyczaj róine; jedne bowiem, Jak np. alkohol cetylowy, stanowiacy glówna czesc" olbrotu (ob.), sa to ciala átale, majace wlasnosci tluszczów, nierozpnszczalne w wodzie, w wyiszej temperatnrze nie iotne bez rozkladu; drugie, jak np. alkohol amylowy nadajacy przykry zapach snrowej t. j. nie oczyszczonej wódce, sa dala plynne, wszakie dosyé gçste, nawet oleiste, w wyiszém cieple alatujace bez rozkladu i w wodzie albo bardzo malo, albo wcale nierozpuszczalne; nakoniec trzecie, jak alkohol zwyczajny, sa cíala bardzo plynne, lotne, í z woda mieszajace sie we wszystkich stosankach. Pod wzglçdem jednak skladu tndziei zachowania siç chemicznego, ciala te tak sa do siebie podobne, ie rausiano z nich utworzyé jedna gruppe, któnj mianem alkohole oznaczono. Najwainiejszym charakterem chemicznym alkoholów jest tworzenie aldehydów (ob.) i kwasów odpowiednich; eterów, kwasów zjednoczonych i wçglowodorôw. Aldehydy tworza siç z alkoholów przez ntratç dwóch jednostaików wodorn, kwasy zas powstaja z ostatnich przez przybranie dwóch jednostników tlenu. Тут sposobem z alkoholu etylowego (zwyczajnego) powstajealdehyd octowy (ob.), a nastepniekwas octowy; z alkohola cynamonowego, aldehyd i kwas cynamonowy it.p. Pod wzglçdem skladu chemicznego mamy alkohole jedno, dwu i trój zasadowe, naleiace do tyPów«)o2;;jo.i¡¡: Oc. W kaidym za H, H¿ lub H3 podstawia sie odpowiewiedni rodnik alkoholowy; i tak np. do typu podwojonego jedn. wody naleiy H

j ^2 а^оп°1 etylowy, który jest jednozasadowym, wydaje bowiem jedno-

zasadowy kwas octowy (ob.); do drugiego typu naleiy dwuzasadowy alkohol gli) kolowy C ' H *|0|, wydajacy odpowiedni dwuzasadowy kwas glikolowy; do trze00, która jest alkoholem trójzasadowym. Sklad alkoholów moina jeszcze inaczej przedstawic, uwaiajac je mianowicie jako

Alkohol

479

wodany tlenków rodników alkoholowych (ob. etery); w tym razie alkohol np. etylowy bçdzie wodanem tlenkn etyla C4 HsO + HO. Alkohole tworza siç rozmaitemi drogami: 1) przez fermentacyjç z cukru powstaja alkohol zwyczajny, amylowy, butylowy i inne; 2) przez rozklad pewnych cial alkalijami: olbrot np. traktowany potaiem daje alkohol cetylowy, obok palmilauu potaiu; 3) z aldehydöw przez dziaíanie alkalijów, np. olejek gorzkich migdalów (ob.) wydaje alkohol benzoesowy; 4) z weijlowodoröw, np. z gazu do oswietlania, przez pochlonienie go kwasera siarczanym i nastçpne dziaíanie wody, moina otrzymaó al kohol zwyczajny; 5) przez dettylacyjg wlaiciwych soli wapiennych z mröwkanem wapna powstaja najprzód aldehyhy, które nastepnie zamienié moina na alkohole; benzoan wapna daje ta droga olejek gorzkich migdalów, czyli aldehyd benzoilowy; i innemi jeszcze drogami. Dotychczas znamy nastçpujace alkohole: metylowy, etylowy, propylowy, butylowy, amylowy, kapronylowy, enatylowy, kaprylowy, cetylowy, cerotylowy, melissylowy, allylowy, fenylowy, benzoesowy, knrainowy, cynamonowy, salicylowy, anyiowy, alkohole glikolowe czyli glikole i gliceryne. Z pomiedzy tego szeregu zwiazków, który w skutek nowych badaú coraz liczniejszym sie, ataje, najwainiejsze sa nastçpujace: Alkohol OtjlOWJ (Alkohol zwyczajny, wytkok, tpirytus) С H-3 1j 02 zawiera rodnik etyl Ct H4 (ob.); zwykle otrzymuje siej na wielka skalç przez fermentacyje cukru owocowego (ob) i stanowi najwainiejsza czçsô sMadowa wielu napojów spirytusowych, jak piwa, wina, miodu, araku i rozmaitych wódek. Alkoholowi wíasnie napoje te zawdzieczaja gíównie wíasnosc rozgrzewania i upajauia, której wszakie jemu tylko wyfacznie przypisywaó nie mozna; doswiadczenie bowiem wskazuje, ie stare wina lub miody posiadaja nieporównanie wiçkszç moc upajajaca, nii inne Îlyny spirytusowe, stosunkowo nawet daleko wiçcej alkoholu zawierajace. Alohol zupelnie czysty, w stanie bezwodnym, jest ciecza bezbarwna, bardzo ruchliwa c. gab 0,79, przenikajacego, Iecz przyjemnego zapachu, smaku ostrego i mocno palacego, со pochodzi od chciwego zabierania przezeá wody z tkanki jezyka; wrze w + 78u C, a w zwyczajnej temperaturze bardzo íatwo siç ulatnia. Z woda miesza sie, we wszystkich stosunkach, i przy mieszaniu zagrzewa siç w¡docznie, a nawet z powietrza ja przyciaga i día tego powinien byé przechowywanym w naczyniach szczelnie zamkniçtych. Z powodu tak wielkiego powinowactwa do wody, alkohol bezwodny jest día zyjçcych organizmów trucizna, niszczj bowiem funkcyje ¿ywotne wszystkich tkanek, faczac siç z wielk| chciwoscia z woda w nich zawarta, i oprócz tego wywiera jeszcze wlaáciwe dziaíanie chemiczoe, ácinajac bialko i inne cíala, w soku krazacym w tych tkankach ruzpuszczone. Día tych wfaeaoid alkohol mocny. malo zawierajacy wody, uzywa siç do zachowania od zepsucia cial organicznych, jak np. przedmiotów zoologicznych, preparatów anatomicznych i t. p. Rozwiedziony jednak stosowna iloácia wody nie dziala tak gwaltownie, i jezeli w tym stanie w malych ¡losciach przyjmowany bedzie, dziala na caly organizm ozywiajaco; w wiçkszych zas ilo— áciach sprawia odurzenie, które ai do zupelnej utraty zmyslów dochodzié moie. W cieple zwyczajném alkohol w powietrzu, ani nawet w czystym tlenie, nie zmienia sie wcale; w wysokiej zas temperaturze, Iatwo siç zapala; i bez wodny daje plomieú jasny, który na zimnych przedmiotach z nim zetknietych osadza wegiel; zaá wode zawierajfcy wydaje plomieó blady, nie osadzajacy wçgla, i w iwietle sloneczném prawie niewidzialny; goraco jednakie jakie przytém powstaje jest bardzo znaczne. Produktami zupeínego jego spalenia ц: woda ikwas weglany, cíala bez zapachu; día tego spirytusu w codzienném ¿y

480

Alkohol

ció niywa siç zwykle do gotowania i ogrxewaaia na ma?) skalç np. tak zwanych maszynek do kawy i t. p. Poniewai alkohol bezwodny w najwiçkszém uni zimnie, jakie zdolaao sztnka otrzymaé, «reale4lie krxepnie, niyto go zatém do ciepiomierzów, síuiacych do oznaczenia bardzo nizkich temperatur, w których rtçé (merkuryjosz) powszechnie na ciepíomierze niywana, mm. Alko hol rozpuezcza bardzo wiele ciaf, i dla tego tak w laboratoryjach, jako lea w farmacyi i sztokach znajdoje wiele zastosowan. Tynktary apteczne, wódki pachnace, sa roztworami lob wyci agami rozmaitych cial w alkoholo. Wiele lakierów szybkoschnacych, werniksy, politory, sa roztworami iywic w alkoholo. Staroiytni Grecy i Rzymianie, którym sztoka destyllacyi znana nie byïa, nie znali takie alko holo; prawdopodobnie alkohol czysty, z woda. tylko zmieszany, zaczeïy wyrabiaé pólnocne lady Earopy; czasa jedaakie, kiedy to nastapifo, oznaczyé niepodobna. Obeenie alkohol otrzymoje siç na wielka skale w osobnych nkladach zwanych gorzelniami, przez fermentacyjç (ob.) cukru owocowego, w skotek której tense rozpada siç na alkohol i kwas wçglany, który jako gaz ze wzborzeniem z cieczy fermentujacej nchodzi. Materyjafami, które w Europie powszechnie sfuia do wyrabiania alkoholo, s§ albo cíala zawierajace cokier gotowy, jak boraki cukrowe, melase i t. p. albo tei materyjafy zawierajace maczke (ob.), jak róine gatanki zbói, kartofle i t. p. Poniewai jednak maczka, jako w wodzie nierozposzczalna, nie moie przejsé w fermentacyjç, nalezy ja zatém zamienié na cokier, i ten dopiero poddaó fermentacyi. ' Przemiaoa maezki w cokier dokonywa siç przez dzialanie, swane zacieraniem; w niej materyjaly takie jak zboia zesrntowane, kartofle zaá ogotowane, rozgniecione i roztarte, mieszaja siç jak najdokiadniej z wíaáciwa iloscia wody i slodo, a nastçpnie za pomoca wody wrzacej lab рагу, doprowadzaj| do temperatury okofo 50" R. w której maczka przez dziafanie tak zwanego diastaza (ob.), matery i azotowej skielkowanego jçczmienia, czyli sfodo, najtatwiej siç zamienia na cokier. Przemiana ta nie nagle sie odbywa, dla tego massç zwani zacierem, zostawía siç na pewien czas w spokojnosci, nastçpnie wystudxiwezy ja szybko w pfaskich naczyniach zwanych chlodnicami, dodaje siç droidiy i w kadzi poddaje fermentacyi. W skotek wíasciwego dzialania droidiy, cokier, rozpada siç na alkohol, który w cieczy zwanej teraz robotq, pozostaje, i kwas wçglany, który jako gaz ze wzborzeniem nchodzi; со wfaJnie nazywaja rubieniem, czyli fermentacyjq. Po okoáczenia fermentacyi mamy jai w robocie u>yfermentowanej wyrobiony alkohol, nalezy go tylko oddzielid od wody, iupin i innych czçsci z któremi jest zmieszany, со oskotecznia siç najczesciej w aparataco zwanych destylacyjnemi (ob.), a czyonosé zowie siç dettylacyjq (ob.); od bywa siç zas na zasadzie wiçkszej lotnosci alkoholo nit wody. Z wspomnionej raieszaniny, za jej ogrzaniem do wrzenia, alkohol jako lotniejszy, predzej zamieni siç w pare, nil woda, która wszakie wspólczeáoie z nún ulatywaé bçdzie, lecz w oddzieloych na to przeznaczonych czçsciach aparata (talerze) skrapla sie; alkohol zas jako lotniejszy dalej przechodzi w stanie рагу, która ostate'cznie skrapla siç w oziçbiaczo, chiodzonym zewnçtrznie zimaç woda. Тут sposobem otrzymany surowy prodokt, zwauy o nas okowitq (ob.), jai moie byé przedmiotem handla, a rozwolaioay aiywa siç jako wádka zwana proslq, która zawiera od 50 do 52 cz. na sto czystego alkoholu; na lepsze jednak gatnnki wódki musi byé oczyszczony w destylarniach od inoych nieprzyjemnego zapacha alkoholów, wspófczesnie z nim w fermentacyi otworzooych; mianowicie od tak zwanego olejku fuzlowego, który jest alkoholem amylowym; i innych jeszcze ciaf. Oczyszczenie najczçsciej nastçpuje przez dziafanie wegla drzewnego, grobo •proszkowanego, i powtórzon§ kilkakrotnie destyllacyjç. Niedawno dopiero od

Alkohol — Alkuin

481

kryto, ie twarde mydlo sodowe doskonale zatrzymuje tlkohol amylowy, t ie priez jednorazowa s nim destylacyjç, otrzymaé moina alkohol zapelnie czysty, nie posiadajacy przykrego zapachq. Lubo znaczna jest róinica w paakcie wrzenia wody i alkoholu, poniewai jednak, jak wieray, ten ostatni bardzo nporczywie zatrzymnje wode, przez wielokrotnie nawet powtórzona destjllacyjç, nie moina otrzymaé alkoholu bezwodnego. Dia zabrania mu reszty wody potrzeba uiyé wa nt gryzacego (ob.); z niém alkohol czas niejaki zostawié, naslçpnie destyloC H 1 wad. — Alkohol mOtylOWy (wyskok drzewny, tpirytut dneicny) *„ J Os zawiera rodnik metyl C2 H3 (ob.), jestto jeden z prodnktów sncbej destyllacyi drzewa; jest plynem bezbarwnym, nader ciekiym, eterycznego zapachu, bardzo palacego smakn, C. gof. 0,79, który wrze w 61° C, miçsza siç we wszelkieh atoannkach z woda, alkoholem (zwyczajnym) i eterem, pali siç latwo, a wewnatrz przyjety, sprawia podobne skutki jak alkohol zwyczajny. Uiywa siç do podobnych celów jak ten ostatni, do palenia, werniksów i t. p. — Alkohol amylOWy CHI IOjj " j Oj, (olejek fuzlowy, olejek swgdny), zawiera rodnik amyl Gio Hi i (ob.); nadaje nieprzyjemny zapach okowicie, szczególniej z kartofli wyrobionej. Jestto ciecz oleista, przykrego zapachu, ostrego i palacego smakn, C. g. 0,82, wrze w 132"C, dziala trnjaco. Tworzy siç w czasie fermentacyi z cukra. Alkobolaoy. Wedfag Graham a sa to sole zwykle, w których alkohol zastepuje miejsce wody krystalizacyi. Sa to zwiazki po wiçkszej czeáci ïatwo krystalizujace, lecz ie je woda rozklada, dla tego otrzymuja siç, priez zetkniçcie soli bezwodnych z alkoholem bezwodnym, przyczém wywiazuje siç nieco ciepla. W chemii organicznej alkoholanami zowiemy alkohole, w których metal najczçsciej alkaliczny, zastepuje miejsce wodora nie naleiacego do rodnika, np. alkoC H ) holán potasa bedzie jj 4 J 02, w którym potass (K) zastçpuje miejsce wodora. AlkoholometT (ob. Areometr). Т. C. Alkola. Wyraz niywany przez Paracelsa na oznaczenie osada ziemistego tworzacego sie w moczu. W dawniejszej medycynie tak nazywano plesniawki u dzieci. Alkor. Gwiazda szóstej wielkosci, znajdajaca siç w konen ogona wielkiej niedíwiedzicy. Alkor jest wyraz arabski slniaxy na oznaczenie osoby majacej wzrok bardzo bystry, ztad zdaje siç, ii przed wieki ta gwiazda tylko día takich byfa widzialna, ie zaá obecnie jest bardzo widzialna, naleiy wiec zapewne do liczby gwiazd takich, których swietnosé siç powiçkssa. Аг-К0ГаП (ob. Koran). Л korao, Alkorono albo OfiabaiTO. Так nazywaja korç grab; kolora czerwono-brunatnego, niewiadomo z jakiego drzewa pochodzaca (zapewne z Alchornea latifolia), aprowadzana z Gujanny. Ma zapach nieprzyjemny, smak gorzki, éline farboje na iófto. Poznano ja od г. 1814 jako srodek lekarski w febrach przepuszczajacych. Bilz miaf z nitj otrzymaé szczególny pierwiastek nazwany przez niego Alkornin, którego przeciei póíniej Geiger, Tromsdorff i inni otrzy maé nie mogli. AlkOWa, w dawnych polskich dworach, tak nazywano framngç na íózko, lob oddzielne sypialnie bez okna: wklesloáé w izbie, osloniona opona albo firankami lab drewnianym przepierzeniem. Wyraz przyswojony s hiszpaúskiego, alcoba, л pochodzacy od arabskiego el-kauf, namiot. Alkuin (Alcninus Flaccus), powiernik, naaczyciel i doradca Karola W., jedes z najaczenszych meiów VIH wieka, arodzil siç 732 (5) r. w Yorku, a jak inni BNCYKLOrEDYM TOM I. 31

482

Alkuin—Alla юра

ntrzymuja, w Londynie. Uczeñ arcybiskupa Ekberta i jego krewnego Elberta, gdy ten ostatni r. 766 soetaf arcybiskupem, objai po nim obowiazki dyrektor•kie w szkole Torkskiej. Roko 782 wracajacego z Rzymu, zkad wiôzï pallijusz Jla jednego se swych prxyjacióf, poznaí w Parmie Karol W., i taki powziai dla niego szacanek, ii powierzyl ma intellektaalny kierunek w swéra panstwie. Al kuin wskrzesií nauki we Francyi, gdzie duchowieústwo do tego stopnia aie zaniedbalo, ii wielu ksiçiy zapomniaio jçzyka, w którym siç liturgija odprawia. Energiczne usilowania cesaría i tego, którego on w listach do niego pisanycb, •woim mistrzem nazywa, wydaly wkrótce poiadane owoce. Lugdnn, Orlean, Tours i wiele innych miast francuzkich otrzymaiy kompletne szkofy. Alkuin nie przeatal na ogólném kierownictwie, lecz sam piia< mate rozprawy w formie dyjalogów, w których jedn§ z mówiacych osób byI Karol W. Trescia tyeh dyalogó w byfy pierwsze zasady filozofii, matematyki, wymowy i grammatyki. Zaíoiyí przy dworze akademijç, która przybraía nazwe Académie palatine (tchola palati na); jako zwierzchnik nad klasztorami i opactwami zaniósí tam oswiatç, i mnóstwo azkól po caíym kraju zaíoiyí. Miçdzy innemi zasloguje na szczególna wzmiankç zaíoiona przezeú szkola w Tours, w której, po usunieciu sie od dworu 501 roku, osobiácie nauczat. Przebywajac w tém miescie, ai do ostatniej ehwili ¿ycia (umarl r. 8041) w ciaglej zostawal z Karolem korrespondencyi. Alkuin naleiy do najswiatlejszych swojego czasn ludzi: znal gruntownie jezyki laciñski, grecki i hebrajski; oprócz powyiej wzmiankowanych dzieí naukowych, probowal takie siíy w poezyi. Im wiecej barbarzynskie okazuj; siç nam tarnte csasy, tém wydatniejsza jest postad Alkuine. Dzieîa jego, jako wybornie przedstawiajace nam stan umiejçtnosci ludzkich i wiary katolickiej w VIII wieku, wydane zostaly w Paryiu 1617 r. i w Ratyzbonie 1777 w 2 tomie in-8. Bijogra6je Alkuine napisal Lorentz w Halli 1829 roku. AlkwlfU. Nazwanie arabskie Myszczu olowiu (Siarczyku otowiu) uiywanego przez garncarzy do polewania garnków. Na wschodzie kobiety uiywaja go w ргоszku, który brudzi palee, czerniac nim przez potarcie brwi a nawet rzesy. Nasz lud prosty swykl Myszcz olowiu zwaó „krusiec" día tego, ze ruda ta olowianna ma pozór kruszcowy. Alia breve, to jest w ruehu skróconym, jest w muzyce rodzaj taktn na dwie póf nóty, wskazany znakami 2/2, 2, C. Nazwa ta jednak pozyczona jest od muzyki dawniejszej, w której znaczyla takt na dwie cafe nóty (lub na jedne, zwaoa brevitj, a który równiei znakiem С wskazywanym bywa( (ob. Takt). Wyraz a capella, lub alia capella, nadawal taktowi temu ruch dwa razy szybszy, wiec odpowiedni dzisiejszemu caíemu taktowi; znaczyfo to, ie podczas gdy gmina wykonywa swój choral alle breve, kapella podwoié ma szybkosd. Alia Otava, all'ott: lub 8-va, znaczy w muzyce, ie jedna nóta albo caíу ich rzad, na którym znak ten poíoiono, ma byé brany oktawa. wyiej nii napisano. Przy díuzszym rzçdzie, od znaku tego wyprowadza siç podfugowata weiykowata kreska, ciagnaca siç ai do síówka loco, które wskazuje, ie w tém miejscu nóty wpasó napowrót winny we wíasciwa skale czyli wysokoáé, a zatém o oktawe nizej. W partycyjach oznaeza, ie instrument ma od drugiego ¡sé oktawa wyiej. W basie pod nótami sai oktawe nüsza nii napisano. Wyraz colliot: wskazuje, ie nótom wypisanym dodaé jeszcze naleiy oktawe wyisza lub nüsza, podlug tego, jak znak 8-та umieszezono. Alia polaooa, po wíosku, w tempie i charakterze poloneza w muzyce (ob. Taniec poltki). Alia XOppa (po wíosku: Jadawo), oznacsa przeniesienie wartosci jakiej nóty

IIa MW — Hbunala

483

w takele na taktu esfid lichasa, asezególnie zai ц postad nóty, wedleg której pomiedzy dwiema jednakowej wartoíci ttoi trzecia, majaca wartoíé podwójaa, вр. miedzy dwiema póíéwierciowerai Jedaa ¿wierciowa. Allaglt, mieaxanina rogowca i krzemiann tlenka manga», albo rogowca i wçglanu mangana. Allah, (wyrai arabaki, zfoiony s al i ilàh; iatota godna uwielbienia, po kebrajaka: Elohim), nazwa jedynego Boga, do czci ktdrego Mahomet obowiatywal wiernyeb i która przessfa do mowy wssyatkich narodów wyznajacyeh ialaatism. Wyobratenia Ifahometa o tym Bogo w Koranie ta ezyate, peine godnosci, wyiace nad przesad narodowy i wichodnif namietnoid; przedewazyztkiém zaí asfo mt 0 jednos'd, która dobitnie wyrazif w tyeh wierezach: „Nie maaz Boga, кrom Bo ga (Allah). Ten jeden prawdziwy, wielki i najwytazy Bóg istotçSwoja ma pries Siebie, jeit wíeczny, nikt Go nie plodzif, aniSam nie pfodsi nikogo, Sobie Sámeme wystareza, nieskoAczonoácia Swoja napefnia wazechiwiat, jeatpnnktem irodkowym w koío którego jednoezy aie wszyatko, jeat ntajonym i jawnym Panem áwiata, ciaf i dochów, Stwórca i Wfadca, Wazechmocnym, Wazechmadrym, Wizechdobrym, Mifosiernym, a wyroki Jego sa nieodwofalne." Wazyatkie te prtymioty Aliaba, Mahomet w popularny sposób nwidoezoil przez nader émiafe obrasy, jak np. w nastçpujacym wierszn Korann: „Gdyby wazyatkie drzewa na ziemi byly piórami do piiania, a siedm oceanów kaiamarxami atrámenla pefnemi, uiedoíc* byloby jednak na- opisanie wszyatkieh cndów Aliaba." Rozmaite praymioty Boga opisane «a w 99 Jego imionach, których aetném a obejmnjacém w aobie wazyatkie bine, jest Allah, i które razem w pewnym porzadku ufoione stanowia litanije, 1 róianiec Mahometanina. F. H. L. Allahabad, (znaezy: miasto Boze), atolica prowincyi tegot nazwiska w Indyjach angielskich, lezaca a eplywn dwóch iwietych rsek, Gangeaa i Diamny, i gromadzaca z tego powodu pod swojemi mnrami tlnmy poboznyeh pielgrzymów, ktorzy tu niywaja kapieli i zabieraja wode día obsfogi iwiatyn w odlegfe nieras atrony. Cytadella, zbodowana przez cetaria Akbara z ezerwonego piaskowea, panoje nad zeglaga obn rzek oraz nad drogami kommnnikacyjnemi pomiedzy Kal kutta i Delhi; zrestaurowanie jej w najnowszych czasach przez Anglików kosztowaé misto 1,750,000 funtów sterlingów. Allahabad jeat siedliikiem europejskieh i krajowych wfadz cywilnych calej prowincyi i liczy, wedlug apian a 1853 roka, oprócz zaiogi 72,093 mieszkanców. Przemysl miejieowy ogranieza аЦ na ргоdnkeyi tkanin jedwabnyeh i baweinianych, tadziei wyrobów garncarskich. Ostatnie powatanie wybnchlo w Allahabad miedsy garnizonem na poezftkn Czerwca 1857 roka, a przytfamione soata(o azczególniej przez energijç póíkownika Neill. AOablTal (Eleonora Krystyna, pomimo imion ienzkieh mçzczyzna) nrodzony pod koniee XVII wiekn, nmarf roka 1753, autor ulabionej w awoim ezaaie i po dzU dzien wybornej jeazcze komedyi, p. t.: L'école des bourgeois, oras kilke innych równie chwalonych, jak пр.: L'embarras des richesses; pomimo znakomityeh adolnolci ayeie przepedzU w nedsy i amarl s gloda. ' *n*mndfl. (Alamanda), rodzaj rodliu naleiaey do rodziny Toinowatyck (Apocyneae), ntworzony na ezeáé doktora AUamanda, profesaora hiatoryi naturalnej nniwerayteta w Lejdzie, klóry podróxajac po Ameryee, opiaal wiele nowyeh roilin; eeehy rodsajowe »9: kielieh 5 dziafkowy, korona lejkowaU, 0 5 regularnych wcieciach; prçcikow 5; gnsik owocowy wolay, asyjka jedna i blizna przyatajaca do pylników, owoe okrfgly, koleami okryty, zawierajacy wiele ziara aoczewkowatych, Monkaml otoczonych. Jedyny gatonek w tym rodzaja roinie w po

484

Allamanda — Allard

íudniowej Ameryce; jest to knew wijacy aie., po przecieciu wydajacy sok mleczny; kwiaty wielkie ¿óíte. Allan, (Dawid), malarz historyczny, ur. w AUon w Szkoeyi 1744 roku, nmari w Edyrabnrgu 1796 r. GJówne jego obrazy sa: Poczqtki malarstwa, Pasterze fcalabryjscy i Sceny Itarnawalu to Rzymie. Zostawif równiez kilka kompozycyi rytowanych jak пр.: Dziecie marnotratone, Herkules i Отfale i t. d., огах mnóstwo przeslicznych rysunków à l'acqua-tinta. AllaD WUUJaBI (Allen), jeden z lepszych malarzy angielskich tegoczesnych, nmarl w roku 1850 w Edymburgn, jako prezydent szkockiej akademii sztnk pieknych. W mlodosoi, sprowadzony przez Szczesnego Potockiego, bawil w Tulczynie i Zofijówce. Tu sie zaprzyjaznif ze sfawnym poeta Stanisíawem Trembeckim z którym grywaï w szachy. Slawç swoja i powodzenie zawdziçczal Polsce, i hojnoáci panów polskich. Wesele iydotcskie (polskich Zydów) obras wysíany na wystawe londynska, oryginaluoscia swoja. zwrócifo пай oczy wszystkich. Opuáciwszy nasz kraj : malowal obrazy, tresci z przedmiotów ñas obchodzacych: jak: Tatarzy dzielqcy sie hipen, i t. p. Szesé jego widoków Zofijówki, sztychowanych przez Schloterbecka i Krudnera, wyszly przy frtncuzkiéra tlumaczeniu, poematu Trembeckiego „Zofijöwka" przez Alian Willijara de la Garde, (w Wiednia 1815 w 4-ce). Allanit (Thomson), wedle rozbiorów Scherera jest to: 3 (S¡03. 3 RO) + 2 (Si03. R2O3), gdzie RO. oznacza tlenek zelaza, cera, lantanu i wapna. Zwany on bywa jeszcze Cerynem, Ortytem, Uralorlytem. Rzadko w wykonczonych krysztaíach, zwykle w ziarnistych massach blaszkowatego lab promienistego zfoienia, odíam muszlowy, barwa czarna, nieprzezroczysty, z poíyskiem szklistym, tfustym. Pod dmuchawka pieni ащ i topi w brunatne Iub cíame szkío, w kwasach rozpuszcza. Znajduje siq w granicie i gnejssie w okolicach Stockholmu i Bestnäd w Szwecji, w Grenlandyi, w Norwegii, Stanach Zjednoczonych i na Uralu. AllantOlna, Cs H0 N4 Ou, cíalo natury kwasowej, naleiace do Iicznej gruppy pochodników kwasu moczowego, znajduje sie gotowa wwodach píodowych krów, w moczu cielat, i tworzy sie sztuka z kwasu moczowego przez gotowanie z wod| i dwutlenkiem ofowiu. Krystalizuje w bfyszace bezbarwne síupy, nie dziafa na lakmus, rozpuszcza siç w 160 czesciach wody zimnej, w mniejszej ilosci goracej, a jeszcze latwiej w alkoholu. Dzialaniu kwasu azotnego tworzy sie z niej mocznik i kwas ollanturowr. Przez fermentacyje z droidzami, równiez powstaje moczuik obok kwasów szczaMiowego, weglanego i amonijaku. AlläOtOlS, (z greckiego alias kieíbasa, eidos postad). Так nazywa siç w anatomii Monka, z postaci podobna do kielbasy,znajdujaca siç w pfodzie najwiekszej liczby zwierzat ssacych, (ob. jaje píodowe). AUard, (Allard, Allert) Hnygh (Hugo). Sztycharz, rysownik i wydawca z Amsterdamu urodzony w roku 1637. Ze sztychów jego do rzeczy polskich naleza: rycina wyobraiajaca Jana Kazimierza z Marjjf Ludwika w ogrodzie na przechadzce i popiersie w owalu króla Michafa Wiszniowieckiego. Allard, (Carel), sztycharz z poczatku XVII wieku. Znana jest jego rycina portretu króla Jana III Sobieskiego, z herbem w rçku i podpisem w jçzyku holenderskim. Allard, naczelny wódz armii lahorskiej, byl za czasów Napoleona I, adjutantem marszalka Brune. Po ámierci tego ostatniego Allard opuscil Francyje w ro ku 1815, zamierzajac udaé sie do Ameryki, lecz wkrótce poszedf za rada przyjacióí i wyjechaf do Egiptu, a ztad do Persyi, gdzie Abbas-Mirza nadaí mu stopien pensyjç pulkownika. Allard sprzykrzyl sobie tç siuibe, porzacil ja wiec i wy

Allard — Allouas

485

jechaî do Afganistans ostatecznie zaá osíedlif sie w Laboree 1820 r. Wladzca tej krainy, Randiid-Sing, obdarzywszy Allarda najwyiszém zaufaniem, powierzyl mu wyksztafcenie i uorganizowanie armii na sposób Napoleoñski, po dokonaniu zaá tej pracy, nada! mu godnosé naczelnego wndza. Tesknoia do kraju natchnela Allarda mysla odwiedzenia Franc\i; zabrawszy tedy ionç Ind\jankç i dzicci, uda! sie w 1835 r. do Paryia. Król Ludwik Filip prz-jaf Allarda najíaskawiej i miaño wa! go francuzkim „ Chargé d'affaires" w Lahorze. A Hard podarowa! biblijotece paryzkiej szacowny zbiór mmet, a odebrawszy nawzajem od rz¡¡du kosztowne podarunki i dyplom towarzystwa azyjatyckiego día Randiid-Singa, powróci! do Lahory w 1836 roka. N nastepujacych latach Allard odznaczyl sie jeszcze w wojnie z Afganami i zakonczy! swe ¿ycie w Peszawer 1839 roku. Zwloki Allarda, stosownie do jego iyezenia, pocliowane zoatalj z okaza(oscia w Laliorze. Allardo (Piotr Gilbert baron d'), slawny swojego czasu finansista fruncuzki, na poczatku pierwszej rewolucyi czlonek Zgromadzenia Narodowego, urodzony 1749 r. w Montluçon zjednej z najznakomuszvch rodzin w Bourbonnais. Przez wzglad na jego wiadomosci ekonomiczno-polityczne, szlac'ta óbrala go 1789 r. swoim deputowanym do stanów generalnych, gdzie gwaftownie wystepowal przeciwko zainachom z dnia 5 i 6 Pazdziernika, przeciw projektom finansowym Neckera i przeciwko planowi Rabauta St. É lien ne wypujzczenia w obieg malych assygnatów, które póiniej tyle nieszezesó sprowadzüy na Francyje. Po rozwiazaniu stanów generalnych, jui przewidujac przyszfe wypadki, rodzine swoja wywiózf do Ameryki, gdzie znaczne miaf posiadfosci, sam zas powróci! do Paryia. Tu po zamachu z 18 Brumaire zostawszy dzieiiawca podatków Paryia, zmuszuny uczynié skarbowi znaczne zaliezenia, których mu póiniej nie zwrócono, doprowadzony zostaf do bankructwa; szczatkami kolosalnrj niegdys fortuny naby! fryszerki ielaza w Franche-Comté, gdzie umarl 1809 r. — AllardO (Franciszek), najstarszy syn poprzedzajacego, jeden z najdowcipniejszych wodwilistów francuzkich, znany jest pod pseudonymem Francis (ob.). Allart (Hortensyja), autorka francuzka, urodzona 1790 r. w Paryiu, córka deputowanego pierwszego zgromadzenia ustawodawczego. Wychowana przez matkç, która kilka dziel z angielskiego jezyka przeloiyla, wystapiïa najprzód z romansem: La Conjuration d'Amboise (1821), w którym rzeczywisty okazafa ta lent pisarski. Nastepnie wydala nader trafne Listy o pani Staël (1824) i díugi szereg romansów róinej wartosci. W osla:nich czaaaeh, przebywajac we Wloszech, napisala kilka dziel historyeznyeh, jak: Lorenzo de Media's i t. p., najlepsza jednak w tym rodzaju jej praca ma byé llistoryja rzeczypospolitej Flo~ renckiej (1837—1843 г., tomów 2). AllaUnS (Leon), albo AlaCOl urodzil sie na wyspie Chios, г. 1586, z rodzieéw greckicli. W dziewiatym roku iycia przewieziony do Kalabryi, we Wloszech, zyskal opiekç domu Spinelli, odbywal poczatkowe nauki i przeszedl na louo Koscioia katolickiego. Póiniej uczyl sie Blozofii i teologii w kollegijum greckiém W Rzymie, a chociai áwiecki, mianowany zostal wikaryjuszem generalnym, przez Bernarda Justiniani, biskupa Anglona, w zatoce Tarentu. Pelnil te obowiazki przez dwa lata i wróci! do swojej ojczyzny, na wezwanie biskupa katolickiego wyspy Chios, Marka Justinijana, ktÓry chcial mied go za spófpracownika w czynnosciach swoich. W kilka lat póiniej wróci! do Rzymu, z wielkim xapa lea poswiçci! sie nance lekarskiej i otrzymal stopieú doktora medycyny. Niedlugo potém mianowany professorem w kollegijum greckiém. W r. 1622 Grzegorz XV wyslal go do Niemiec, día dozoru nad przewiezieniem z Heidelberga do

486

Allatius — Allegoryja

Rzymu biblijoteki, która Maxymilijan elektor bawarski darowaf papiezowi. Wywiazaf sie szczesliwie z danego mm polecenia; ale ámieré papieia pozbawifa go zasíuzonej nagrody. Musiaf wiec przyjac obowiazki prywatne a kardynafa Bichl, a póíniej u kardynafa Franciszka Barberini, dla opedzenia potrzeb iycia, wyifcznie nankom poáwieconego. Alexander VII mianowaf go wreszcie kastoszem biblijoteki watykanskiej. Umarf Allatius liczsc 83 lata wiekn; w r. 1669. Nie przyjmowal nigdy swiçcen, a zapytany od Alexandra VII, dla ciego nie chce byé kapíanem, odpowiedxial: „Во chce ozenié sie.'- Zapytany dla czego sie nie ieni, odpowiedziaf: „Во chce byé ksiedzem." Так wahaf s¡§ miedzy swiatem а Коácioíem ai do smierci. Zarliwym byl obroñea wiary katolickiej, i staraf sie nadewszystko nawrócié do niej spólziomków swoicb, pismami i zakfadaniem szkóf. W tym cela wydaf sfawne dziefo: de Eccletiae Occidentales et Orientaiiг perpetuo consensu, (Kolonija, 1648); tudziez rozprawç: De utriusque Ecclesiae in dogmate de Purgatorio consensione, (Rzym, 1655). Allatios jest takte antorem wielu innych dzief, jako: Catena SS. Patrum in Jeremiam; Orthodoxae Greciae scriptores; de Octava Si/nodo Photiana; Confutatio fabulae de Jo hanna papissa, tudziez obrony soboru flurenckiego przeciw Robertowi Creyghtonowi. Nadto wydai: Poeti antichi raecolti, (Neapol, 1661). Opowiadaja о tym uezonym ten szczegól, it pi sat lat czterdziesci jedném piórem, i gdy mu sie zepsulo czy zginefo, plakal i byí w zalu nieotulony. L. JL Alle, rzeka w Prussach wschoduich, wypiywajaca z jeziora powyiej raiasta Alienstein, niedaleko od Hohenstein. Po przepiywie 22 mil wpada do rzeki Pregla pod Welawa. Allegacyja, z facinskiego, przytaezanie, przywodzenie, cytacyja zdan lab textów jakiego pisma; ztad wyrazenie: „allegowaö sfowami Pisma swiçtego." Czçste sa allegacyje Starego Testamentu w Nowym. Allegany czyli Apalacby, bardziej píaskowzgórze ni¿ wfaseiwe pasmo gór, we wschodniej czesci Ameryki pólnocnej, ciagnie sie mniej wiecej równc— legle od brzegów Oceanu Atlantyckiego przez 15 stopni szerokosci, od zatoki s. Wawrzyúca, ai do Stana Alabamy i Florydy zachodniej. Wzniesienie jego nad powierzehnia morza niebardzo jest znaezne, bo wynosi w przeeiecia tylko 2,000 stóp, w czçsci jednak póínoco-wschodniej dochodzi miejscami do 6,500 stóp. Pojedyúcze odnogi Alleganów rozchodza siç prawie równolegle od siebte. Najbardziej ka póínocy leza góry Albany, na granicy zachodniej Stanu Maine, w posrodku miedzy Oceanem Atlantyckim i rzeka s. Wawrzyúca. Dalej na pofudnie Green-Mountains (góry zielone), których gtówne pasmo przerzyna w No ну Yorka rzeka Hadson. W Newhampshire lañcuch White-Mountains (gór bialych), najwyiszy z cafego pasma. W Nowym-Yorku góry zamieniaja siç w plaskowzgórza, dzielace sie na gfówne czesci: gór Niebieskich, wíasciwych Alle ganów, gór Kamberland i gór Cherokee. Grupy póínocno-wschodnie odróiniaja siç wybitnie od pofadniowo-zachodnich: tarnte sa massami granitowemi, te wapiennemi i piaskowcowemi, pomiçdzy któremi niemafo jest grantów arodzajnych. Allegany bógate sa w píody kopalne, jak to: zloto, zelazo, sól i wegiel kamienny. Wfaáciwe Allegany by(y ojczyzng indyjskiego plemienia Apalachów, które za czasów zdobyeia okazywalo slady wysoko rozwiniçtej cywilizacyi, lecz dzü, jak siç zdaje, zapelnie wyginçfo. AllegOryJa (z greckiego: alios, inny i agoreuo, môwiç), w ogóle kazde wyobraienie przedmiota za pomoca innego, podobnego; jedna z przenoáni (ob.), gdyi i w aUegoryi zachodzi przemiana pojec, rózna wszakie od metafory (ob.), obejmajacej tylko eferç pojedyúezego zdania. Do wyobraieú allegorycznych wía

AUegoryJa — Allegrl

487

iciwe s§ nietylko pojçcia oderwane i dnchowe, lecz równiez osoby, czyli to rzeczywiste, czyli tei uosobione, jak np. cnota i wystçpek; wszelako osoby te z akcyj| i przymiotami swojemi powinny byé wyraione dobitnie, gdyi inaczej zbyt latwo wyrodzifyby siç z nich pojecia niejasne. Allegoryje od najdawniejszych czasów znajdujemy bardzo wyksztafcona w ludach wschodnich, u Greków i a Rzytnian, równie jak w jezykach nowoiytnych, jai to w krótkich, zestawionych z soba wyraieniach allegorycznych, jui lei jako zupeluie oddzielny rodzaj poetyczny. Przytaczamy to kilka pnykfadów siawnych w literatnrze powszechnej allegoryj: porównanie Izraela do latoroáli winnej w 80 Ptalmie Dawida; w Fedonie Platona wyobraienie duszy ludzkiej pod postacia woínicy z zaprzçgniçtemi do powozu dwóma rumakami, biaïym i czarnym; w Enejdzie Wirgilego opis Famy czyli Wiesci (ksiçga IV); opis snu w Priemianach Owidyjasza (ksiçga XI); w Odach Horacyjusza (1, 14) opis pañstwa, pod postacia pfynacego na morzu okretn i t. d. Niemniej waine miejsce zajmuje allegoryja w malarstwie, w sztukach plastycznych, oraz na scenie w balecie i pantominie; jakoz obrazy i w ogóle postacie allegoryczne, byle zrçcznie pomyílane, wykonane z gnstem i umieszczone w miejscu wiasciwém, nie chybiajf nigdy swego cela, zwfaszcza jeieli w nich osoby maja wlasciwe sobie przymioty, nie sai symbola, jeieli tedy z pod indywidualnego ich wyobraienia latwo odkryé siç daje zamierzone niém pojecie. Wszakie w tém wlaáoie i dawniej i dzis jeszcze bfaisIU czestokroé artyáci, ie zaniedbywali akcyi, przez któr§ postac allegoryczna dopiero sama siebie rzetelnie wyobraia, a zastepowali ja jedynie nagromadzeniem samych symbolów, albo dowolnych, albo wieloznacznych, a wiec w kaidym razie niedosyé zrozamialych. Pod pewnym wzgledem ka¿d§ ze sztuk pieknych nazwaéby mozna allegoryczn); wszakie jakkolwiek symbolicznosé, w samych jai srodkach przedstawiania, glówna jest cecha mazyki i architektury, przeciez ani w jednej, ani w drngiej allegoryja miejsca mied nie powinna i nie moie, albowiem niepodobna w nich zawrzéé podwójnego rzeczy znaczenia, do tego rodzaju przenoáni niezbednie potrzebnego. F. H. L. Allegranza (Józef), archeolog, urodzil sie w Medyjolanie 1715 rokn, umarl tamze 1785, b§d§c przeorem klasztoru Dominikanów, do których zakonu wstapit w mfodziachnym wieku. Pisma jego archeologiczne dotychczas s; szacowane, gromadzit do nich materyjaly w wielokrotnych podróiach po wszystkich czeáciach ziemi wloskiej. Z pomiçdzy licznych jego dziel wymieniamy: Spiegazione e rifieitioni topra alcuni tacri monumenti antichi. — De monogramma D. N. J. Ch. — De sepulchrit chrittianit in aedibus sacrit (Medyjolan, 1773). Pisma jego wyszïy w zbiorze: Collezione degli oputcoli eruditi latini e italiani dell' Allegranza. Allegrl (Antonio), ob. Correggio. Allegrl (Alexander), poeta humorystyczny, iyl w XVI wieku we Florencyi, zrazu sliiyl wojskowo, póíniej wstapil do stana dachownego, pisal wiele po ladnie i po wloska. Jego: Lettcre di Ser Boi Pedante i Fantástica Vitione di Pari da Pozzolatico sa satyrami na pedantów, których nasladowat ta z wielkim talentem. Jego: Rime piacevole wysziy dopiero po jego émierci, 1605 r. Allegrl (Gregorio), Spiewak kaplicy papiezkiej i kompozytor, urodzony 1590 w Rzymie, zmarl 1652 r. tamie, nczeA Nanina (ob.). Wslawif siq kompozycyja. „Miserere," corocznie we árode. wielkiego tygodnia w syxtyúskiej kaplicy wykonywan§ przez dwa chóry (jeden piçcio-, drugi cztero-glosowy). Kompozycyja ta byla nietykalna i klqtwa czekala tego, ktoby jj imial skopijowaé. Mozart jednak obszedl zakax, wynotowawszy j§ к slachn, poczém takow) wydal w Londynie

488

AHegri — Allemanda

w г. 1771; w skutek ciego papiez Klemens XIII w г. 1773 podarowal królowi angiel kiemu kopije z oryginafu wygotowana. Baini (ob.) utrzymuje, ¿e partycyj Allegriego nii¿dy nie byfo, ze tenie tvlko 18 czy 20 taklów gfosu basowego napitaf, re*ity zas nVpe/niali powoli spiewacy, dopóki sposobu spiewania, jaki sie u.-talií na poczatkii XVIII wicku, nie przyjeto za norme. Allegrinl (Franci>zek), szljcnarz w drugiej polowie XVIII wieku pracujacy we Florencyi: w\da/ wiele wi*erunków síawnych ludzi, pomiedzy temijest: Filippo Bonnccorsi da S. Geminiano delta Callimaco, nato 1437 mor te 1496. (YVielka c«iarlka, sztycli na miedzi z podpisem F. Allegrini inv. 1765). Allegro, w i-ki óreniu ullo, po wfosku wcsofo, zwawo, znaczy w muzyce rnch pewnego stopnia fzybknsci, nie nazbyt wszakze predkiego; miaño to síuzy i ustepowi niuzycznemu (najczçsciej dziefo rozpoczynajaceinu) na oznaczenie, jakie ma bye jego tempo w w>k' naniu, bez wzgledu nawet czy cliarakter ustepu jest smutny, czy wesofy. Trz>ma on srodek miedzy presto i andante (ob.). Dodatki scislej tu jeszcze oznaezaja stopuie prçdkosci; i tak: na oznaczenie ruchu corar szyhszcgo uiywa siç: alleijro con moto, alleijro con trio, alleijro animalo lab con anima, alleijro attai i alleijro vivace; clicac zas zmniejszyé ruch: alleijro y insto lub cummodo, alleijro moderato, alleijro maestoso (allegro uroczyste, powaíne): ziad tez pomiedzy dwoma ostatecznemi ruchami, to jest alleijro vivace i alleijro maestoso róznica jest bardzo wielka. Wyrazenie: alleijrissimo (zamiast presto assaij wyszí" dzisiaj z uzycia. — Alleyrello nieco jest wolniejsze od allegia, predsze od andante. Alleluja, albo hallelu-jah, (wyraz wiiety z hebrajskiego, znaczy „chwalcie Pana''). Jest-to wyraz radosnego rclitiijnego uniesienia; zaden jezyk nie mógf go naleiycie zastapic, i wszystkie przejeíy go z biblijnej mowy. Izraelici spiewali psalm wraz z alleluja, przy obc odzie doroeznej pamiatki Wielkonocnego baranka; Koscióf kalolicki takze najwiecej go uzywa w obchodzie wielkanocnym i w niedziele, w które wieczna pamiatka Zinartwychw.-taniaPañskiego jest powtarzana. W dni pokuty i smutku, jako to w wielkim poscie i obehodach ¿afobnych, wcale go nie uiywa. Alleluja we mszy swietej nastepuje po Gradúale; gdy zas" opuszcza sie, wtedy jego miejsce zastepuje Tractus, obejmujacy kilka wersetów z Pierna Swiçtego, tak nazwany od síowa facinskiego trahendo, przeciagajac, spiewaja go bowiem tonem przeciagfym i smutnym. Koscióf spiewajac alleluja przed Ewangelija, przysposabia serca wiernych do sfuchania Ewangelii jako wesofej nowiny. Alleluja spiewano za czasów s'wietego Augustyna tylko zaczawszy od Wielkiej-nocy do zesfania Ducha Swiçtego, czyli Zielonych áwiatek. Tractus zastepuje miejsce alleluja od niedzieli Starozapustnej do Wielkanocy, we wszystkich mszach w dni niedzielne i íwifteczne, we mszy sobotniej podezas suchedni, w wilijç Zielonych Swiatek i uroczystosci àwiçtych Mfodziankow, jezeli ta nie przypada w niedziele,, tudziez we wszystkich mszach z Requiem. Od niedzieli przewodniej fin albisj,*/ czasie wielkanocnym, Gradual zaczyna siç od alleluja. W Koáciele greckim spiewaja alleluja i podezas wielkiego posto i w naboieñstwie iafobnem. — Niegdys zwofywano zakonnice na modlitwç ápiewem „Alleluja," zamiast dzwonów. — Wyrazenie „wesofego Alleluja," czçsto uiywa siç n ñas przy winszowaniu áwiat wielkanocnych. Hikolaj Rej zostawif jednç z najpiçkniejszych jego piesni pod tytufem: Alleluja.—Pod nazwa Alleluja, wy- , chodzif w Warszawie roeznik religijny, roku 1840, 1841, 1842 i 1843, pod redakcyja Adama Rogalskiego. L. R. AÚenUUUla. 1) melodyja taneczna w % takcie i w tempie allegretta, majaca

Âllemanda — Allen

489

aieco podobienstwa do franeoxkiego Tambourin (ob.), dzis malo uzywana. 2) Naiwa taúca, który przy nie nader zrçczném uzyciu narodowo-niemieckich (nadreiiskich) motywów, utworzyli francuzcy tancmistrze za Ludwika XIV, a który za cesarstwa wznowiono na scenie paryzkiej. Ruchy jego sa w wolném tempie walca; tkfada siç z trzech tylko równych pas marchés, to jest z kroku suwanego, jednego naprzód, jednego w tyí, rzadko kiedy iywo walcujac. Cafy powab tanca leiy w uroczém splatanin i rozplataniu гак, czyli w taк zwanych passes. Motyw tanca ma pochodzié z Alzacyi; wprowadzenie go wiec na dwór wersalski byfo pod pewnym wzgledem manifestacyja wcielenia artystycznego nowo nabytych niemieckich prowincyi do Francyi. Allen (Franciszek), sztycharz pracujacy w Gdanskn od 1654 do 16S5 roku. Robil ryciny do dziei drukowanych w Gdansku a miedzy innemi, do Listów (Epistolae-Gedant, 1654, folio), slawnego Hewelijusza. Allen (fcukasz), ob. Wasselrodt. Allen (Tomaszl, matematyk angielski, urodzif sie w Dttoxeter w hrabstwie Staffordshire 1542 r. Po odbytych naukach w kollegijum oxfordzkiém, usunaf sie do Glocester-Hall, cafkowicie poáwieciwszy siç pracom naukowym. Hrabia Leicester ofiarowai mu bisknpstwo; Allen nie przyjal go, poprzestajac na swoich stosnnkach z najznakomitszemi matematykami owoczesnemi. Umari 1632 roku w Glocester-Hall, zostawiwszy drogocenny zbiór rekopismów, odnoszacych sie do historyi, astronomii, filozolii i matematyki a narodów staroiytnych. Allen (Wilhelm), kardynaf, wyáwiadczyl niesmiertelne zasíugi Koscioiowi katolickiemu w Anglii. Urodzony w Rossai, w hrabstwie Lancashire, ze staroiytnègo doma, г. 1532 (pod Henrykiem VIII), wsfawií siç za królmvej Maryi katolickiej (1553—1558 r.) jako kapíau i professor w Oxfordzie. W r. 1556 lostal kanonikiem w Yorkn; ale po wstapieniu Elzbiety na tron, odarty ze wszystkich godnosci, wyjechaí do Lowanijum. Zamiarem bylo Elibiety dad wygasnaé duchowienstwn katolickiema w Anglii, i día tego zabronifa wyéwiecaé ksieiy i uczyé nank teologicznych. Nietolerancyja zawzietej wiadczyni, zdawafa siç dosiegaó celu swego; lecz Allen stanai na przeszkodzie, powziawszy mysl urzadzenia za granica zakfadów do ksztafcenia ksieiy katolickich dla Anglii. Przy pomocy wiernych przyjacióf, otworzyf г. 1568 kollegijum przy uniwersytecie w Douai, niedawno zaioionym przez Filipa II, króla hiszpañskiego. To kollegijum wkrótce liciyfo 150 czlonków, a w pierwszych pieciu latach Allen wyprawil do Anglii przeszfo eta missyjonarzy. Elzbieta tak dalece tém siç rozgniewafa, it w czasie powstania Niderlandów, obiecafa Hiszpanii zamknaé porty angielskie przed powstancami flamandzkiemi, jeieli Hiszpanija zgodzi sie na rozwiazanie kollegijum Aliena. Requesens, hiszpaúski wielkorzadca Niderlandów, przychylií siç do zadania królowej, i Alien przeprowadzií swoje kollegijum do Reims, gdzie zostaí kanonikiem. Elibieta przez zemste, smiercia karala ksiçiy katolickich, których schwytaó zdofaao w Anglii, tych zwfaszcza, których pisma Aliena (am zwablfy; Alien bowiem naleíy do najgruntowniejszych polemików swojego czasn. Papiez wynagrodzif wszystkie jego zasíugi, mianujac go kardynaíem i arcybisknpem melinskim. Umarí Allen w Rzymie r. 1594. L. R. Allen (Ethan), jeden z zalozycieli stanu Vermont w Stanach Zjednoczonych Ameryki Póínocnej, czynnie siç przykladaf do ustalenia nnii i by{ jednym z najdzielniejszych generaíów podczas wojny wyswobodzenia Ameryki z pod wladzy Anglików. W г. 1777 wysíany do Kanady w celu oderwania mieszkañców od stronnictwa angielskiego, przy ataku miasta Montréal zostai wziety w niewole i w kajdanach odwieziony do Anglii, gdzie byiaby go spotkaía kara smierci, gdy 31»

490

Allen — Alíete

by jednoczeánie nie nastapifa wymiana jeíiców, skntkíem której odstawiono go do Nowego Yorku. Mianowany naczelnym wodzem, día osfab>onego zdrowia nie mógf jai przyjaé tej godnosci i udaf sie do Vermont, gdzie umarf 1789 roku. Oprócz opisu swojej niewoli, zostawif jeszcze gwaftowny traktat przeciw religii objawionej, pod tytufem: The oracle of reason. AUenbnrg, miasto prnskie (w obwodzie królewieckim) nad rzeka Alia, zafo¿one okofo roku 1326. Miasto to wraz z zamkiem Wfadysfaw Jagieffo na Krzy¿akach odzyskaf r. 1410. Allenszteln (po polskn Olsztynek), miasto pruskie w obwodzie królewieckim, nad rzekç Alia, od której Niemcy go nazwali, powiekszej czçàci katolickie, lezafo bowiem dawniej w biskupstwie warmiñskim. Posiadafo mocny zamek razem z miastera zafoiony r. 1367. Wíadysfaw Jagieffo roku 1414, rozgniewany na Krzyzaków, iz przed trzema laty zawartego pokoju niedotrzymali, i daniny rocznej nie pfacili, zebraf liczne choragwie, i wiele miast, miedzy którymi i Allenstein zdobyf. Pozar w r. 1657 wieksza pofowe miasta w perzyne obrócif. Roku 1782 liczyfo okoío 2,000 mieszkaúców. Miasto to z 70 wsiami, skfadafo da wniej ekonomije do kanoników Frauenburga nalezaca. AÍlent (Piotr Alexander Józef), urodzony w Saint-Omer 1772 roku, jeden ze zdolniejszych inzynierów pierwszego cesarstwa francuzkiego, za restauracyi byf czfonkiem rady paiistwa w wydziale wojny; w r. 1828 obrano go deputowanym. W roku 1832 zasiadf w izbie parów, umarí 1837 r. AIlent napisaf kilka dzief specyjalnych wielce cenionych, jak: Estai sur les connaissances militaires, wydane najprzód w Memorial de la guerre, póíniej (1829) przedrukowane i na angielski jçzyk przefoione: wyborny to przewodnik día oficerów sztabu gfównego. Dalej: Histoire du corps de génie, czyli o wojnie oblezniczej, i o ubezpieczeniu granic za Ludwika XIV: szkoda ze dziefo to nie zostafo skonczone, wyszedf tylko jeden torn (1805). WDictionnaire de la conversation, znaczna jest liczba artykuíów, tyczacych sie wojskowosci, pióra Alienta. W pozostafych po nim papierach znaleziono dokfadny Précis historique des événements de 1813 et 1814, który posfuzyf panu Kock do napisania Histoire de la campagne de 1814. Allentaken, nazwanie posiadfosci Estonskiej, lezacej nad zatoka Finska. Duñczycy, po zwycieztwie nad Szwedami pod Retel, wybudowali tu (1223) za mek Narwe, día obrony nowo nabytych ziem. AlletZ (Piotr Edward), urodzony 1798 r. w Paryiu, syn kommisarza policyjnego, poswieciwszy sie literaturze zostaf professorem filozofii moralnej w Towarzystwie krôlewskiém , nastçpnie oddaf sie zawodowi dyplomatycznemu. Umarí jako konsul w Barcelonie 1850 roku. Alletz jest autorem licznych dzief; niektóre z nich uwiei'iczone byîy przez akademije francuzka. Oto glówniejsze: Institution du Jury en France (poemat, 1819 r'); Dévouement des médecins français et des soeurs de Suinte-Camille (poemat uwienezony przez akademije francuzka, 1822); Abolition de la traite des noirs (poemat, 1823); Walpole (dramat w 3 piesniach, 1825); Essai sur l'homme, ou accord de la philosophie et de la religion (1826); Etudes poétiques du coeur hu main (1832); Tableau de l'histoire générale de l'Europe, depuis 1S14 juequ en 1830 J834); Caractères poétiques (1834); Maladies du siècle (1835); Lettre à Mr de Lamartine sur la cérite du christianisme, envisagé dans ses rapports avec les passions (1835): De fa démocratie nouvelle on des moeurs et de la puissance des classes moyennes en trance (1737); dziefo, któremu akademija francuzka przyznafa w r. 1838 nagrode Montyona; Aventures d'AI

AUetz — AlUJai stop

491

phonse Doria (1838); Esquisse* poétiques de la vie (1841); Harmonies de l'intelligence humaine (1845), i t. d. i t. d. AUevard, miasteczko we Francyi, w departamencie Izery, liezace blizko 3,000 mieszkanców, inane od lat dwudziestu kilku z wód mineraluych siarezanych. Skutecznosd lego íródfa przeciw cierpieniom szczególniej reumatycznyra i skórnym, oraz malowniczosé okolicy, licznych tu coroeznie zwabiaja goáci. Allewijftoyjfti z facinskiego, ulzenie ciezaru — ulga. W naszym jçzyku znaczy darowanie podatków za czas pewny mieszkancom, któny ulegli klçskom wylewu wody, lub gradobiciom. Otrzymuje sie ta ulga, przepisana prawem, po doznanych kleskach, gdy, jak na wsi, assesor ekonomiczny, sprawdzi straty poniesione, a zaprzysiezone tak przez dotkniçtego, jako i zebranych áwiadków. Opérât caïy przechodzi nastçpnie wïadze: Rzadu Gubernijalnego wlaáciwego, Komissyje Rzadowa Przychodów i Skarbu; a w ostatniej instancyi Rada Administracyjna Królestwa przyznaje allewijacyjç, Allfader, wyraz zïozony z All i Fader (wszystkiego ojeiee), wedfug Eddy Skandynawsk¡ej,przetíómaczonej i skróconej przez J. Lelewela 1828 roku, oznacza w mytologii skandynawskiej najdawniejszego Boga, niekiedy aldafauthr em (wieków ojeem) zwanego. Przy póíniejszém ksztaíceniu sie mytologü skandynaw skiej miejsce Allfadra zajal Odin (ob.); pod tém tez imieniem dziafa, dopóki áwiat nie przerainie, lubo po zgonie tego swiata inne jakies imie ten Bóg najwyiszy przybierze; przemienia wiec swoja postaé, a raezej ¡mié i róznie od róznych ludów skandynawskich nazywany bywa, majac 12 przydomków. Siedzi on w niebie, w grodzie Hlidskialf, zkad poglada, widzi i sfyszy wszystko, i gdzie w miejscu Ida-Wollur (górne pole) stoi dwór najjepszy i najwiekszy ze wszystkich, w árodku i zewnatrz zïotem pokryty; w nim ulozyí on 12 kamieni día tylui sedziów do odprawowania sadów, przezen ustanowionych. Alfader iyl po wszystkie czasy, rzadzi wszystkiém, wielkiém i mafém, wysokiém i niskiém. Stworzyí niebo, lie rai^, powietrze, а со wiecej ludzi, którym daí duszç niesmiertelna, która choó sie, ciaío rozsypie, trwa wiecznie i pojdzie, jesli czíowiek zyí dobrze, do Gimlu, nieba czyli Wingöifu (mieszkania przyjaíni), a jesli ¿le, do Hel (podziemnego mieszkania), a ztamtad do Niflliejm (chraurnego swiata), nisko w 9-lym áwiecie. Nim stworzyí niebo i ziemie, byí z samymi tylko Hrymthussami (t. j. olbrzymami mrozu). Ziemia byía jego córk^ i zona, i z niej miaí pierworodnego syna, który jest Asathor, za którym chodza sifa i moc, ze on wszystko ¿yjace zwyciçia. Dzieñ i Noc ntrzymaíy od Allfadra wozy do objezdzania ziemi. J- G. Allija, teraz Aja, mala rzeczka wpadajaca powyzrj Rzymu do Tybru, sfynna w dziejach z kleski, jaka tu okoío roku 387 poniesli Rzymianie od Brennusa wodza Gallów. AllijaraeriS, termin alchimiezny, znaczyí miedz filozofiezna, miedzia biafa, woda merkuryjalna zwana. A. J. AlUJaZ, Stop, poíaczenie kruszców róznych razem stopionych. Poíaczenie by wa w rozmaitycli stosunkach mieszanmy. Od natury kruszców íaczonych i stosunku icli w slopie, zawisfy rózne wíasnosci w nowém cíele, które pojedyñczym kruszcom nie nfuza, lui) w nizszym tylko stopniu; i tak, niektóre stopy posiadaja díwiek mocniejszy i donosniejszy, i dlatego sfuia na dzwony; inne ataja sie, topliwszemi jak kruszce, w skíad ich wchodzace; w ogólnosci zas przez poíaczenie staja sie zbitszemi, chociaz traca ciagíosé, a na powierzchni latwo sie, ulleniaja (oxyduja). Alliaze uwazane sa zwykle za proste rnieszaniny bezstosunkowe, wszakze krysztalizowaoie w wielu razach dostrzegane, przemawia za tém, \i one stanowia zwiaski chemiezoe, czyli zachowuja stosunki sitie, ziad potrzeba utra6e

492

AlUjai stop — ДШег

nia stosunku i zachowania go, aby osiagnaé ¿adaue wlasnos'ci w stopie. W rzemiosíach i sztukach,rózne przybieraja nazwiska wedíug cze.s'ci skíadowych i onych stosunku. Najdawniej znane sa rozne bronzy czyli spiie, to jest stopy miedzi i супу, uiywane na oreze n staroiytnycli, na posagi i róine odlewy. Kruszec dzwonowy jest takze spizem. Z domieszania cynku do miedzi powstaja, wedle zachodzacego stosunku w mieszaninie, mosiadze, tombaki; za dodaniem niklu tworzy sie, noire srebro, biaíy kruszec i kruszec ksiazecy (prince-metal). Do stopów naleiy stop Darset'a z bizmulu, olowiu i супу, topliwy w wodzie wrzacej, czyli okolo SO" R. Lntowiny, t. j. супа z olowiem, uzywaja siç do spajania czyli lutowania, mianowicie miedzi i mosiadzu. Nie pomiñmy materyjafa drukarskiego, z którego odlewane sa czcionki, a który sklada щ glównie z oíowiu i antymonu. Wreszcie i kruszce wmonetach zlotych i srebrnych sa stopami, równie jak i billon; w pierwszych dodaje sie pewna czçsé miedzi día nadania twardosci, a zatém trwaíosci w obiegu, w drugich, to jest wzdawkowej monecie srebrnej, día pokrycia kosztu wybicia i uniknienia zbyt mafej objetosci pieniadza. H. I. Alller, rzeka naplywowa Ligiery, bierze poczatek z depart. Lozery, przepjywa w kierunku póínocnym departamenta Haute-Loire, Puy-de-Dôme i Allier i wpada do Ligiery ponizej Nevers. Nazwany od rzeki tej depart Allier, w samym srodku Francyi, ma rozlegíosci okofo 130 mil □ i 350,000 mieszkanców. Klimat jego, z powodu wysokosci poíozenia, stosunkowo dosyó jest ostry. Szósta czesé prawie gruntu pokrywaja lasy; w innych czesciacb, mieszkañcy uprawiaja zboze i олуосе \vszelkiego rodzaju, a szczegolniej wino, którego produkcyja roczna wynosi przecieciowo 30,000 hektolitrów. Z píodów kopalnych napotyka sie tu: ¿elazo, wegiel kamienny i marmur. Przemysí mieszkaóców zwrócil sie najbardziej ku fabrykacyi wyrobów szklanych i glinianych, oraz ku garbarstwu i tkactwu. Stolica departamentu jest miasto Moulins. ДШег (Ludwik), archeolog i numizmatyk francuzki, urodzony 1766 r. w Lyonie, w 1795 r. przez rzad republikaúski mianowany dyrektorem drukarni francuzkiej w Konstantynopolu, zwiedzil zlad Azyje mniejsza, Ateny i wyspy archipelagu i lu zaczal zbieraé swój gabinet numizmatyczny, w którym to celu póiniej jeszcze dwukrotnic zwiedzil Egipt i Grecyjç, a nawet przez Napoleona I, wysyíany byf do róznycli miast Wschodu jako wicekonsul. Gabinet jego obejmowaiprzeszlo 50CO sztuk najprzedniejszych monet,miedzy innemi zapisany przezeft gabinetowi królewskiemu unikal: pieniadz zloty króla macedoúskiego Perseusza. W ulubionym przedmiocie napisaí kilka dziel i rozpraw, jako to: Essai sur l'ex plication d'une tessere antique portant deux dates, et conjectures sur Terc de Bérythe, en Phénicie (Paryi, 1820 г.); Notice sur la courtisane Sapho, née à Eresos, dans l'Ile de Lesbos (Paryz, 1822 г.). Umar! r. 1827; po smierci jego kupili piekny jego gabinet wexlarze, od których zaledwie rzwarta czçàc udalo sie biblijotece królewskiej odkupié. Allier (Aiitoni), rzezbiarz francuzki i byly deputowany, urodzony 1793 roku w Embrun, w departamencie Wyzszych Pyrenejów. Ojciec jego, takze deputo wany, a poczntkowo platnik jeneralny armii cesarskiej i przez czas jakis podskarbi króla rzymskiego, przeznaczal go do zawodu wojskowego, w którym tez w niedlugim czasie doszedl stopnia kapitana dragonów gwardyi cesarskiej. Po wypadkach roku 1815, Allier, idac za wrodzonemi sklonnosciami artystycznemi, w kilku latach dopelnil poczalkowycli studyjów, i jako rzezbiarz wystepowal ze swemi pracami na wystawach sztuk pieknych, poczawszy od 1822 do 1835 roku. W trzy lata póíniej umarl jego ojciec. Wyborcy departamentowi przeniesli swoje glosy na syna. Tymsposobem Allier jako deputowany braó musiaf udzial wrozpra

Alller — Alligator

493

wach prawodawczych, poczawszy od roka 1839 do 1851, stale zasiadajac na kraíicu lewej strony. Wieksza jednak Allier zjednaf sobie síawe w áwiecie artystycznym, nii politycznym. Znakomitsze jego utwory sa: Mlody ieglart konajqcy, Kamil przemaiajqcy szale Gallóte, oraz mnóstwo biustów ¡ statui marmurowych, miedzy któremi znajduja sie, popiersia znakomitych owoczesnych mçiów jak: Árago i Odilona Barrot. Wymienié ta takie wypada statuy Filipomena i Wymowy, znajdujace sie w izbie depatowanyeh. Alliey (Fryderyk), arcíieolog francuzki (ur. 1790 г.), zjednaí sobie tém szezególniejsza síawe, iz od czterdziestu lat przeszío, z naj wieksza troskliwoscia zbierajac wszystko, со zostaje w zwiazku z gra w arcaby i szachy, przyszedí do kollekcyi jedynej w swoim rodzajo. Wydaí: Bibliographie complete, analytique et raisonée de tout les ouvrages connus en toutes les langues sur le jeu de dames (3 edycyja 1852 r. in 8-vo), a dalej Zbiór poematów o grze to szachy 1851 roku), tíómaczonych z íacinskiego, polskiego, angielskiego i niemieckiego jezyka. Amator ten posiada jeszcze w rekopisie kompletna biblijoteke dxiel traktujqcych о grze w szachy, zawierajaca rozbiór szczegóíowy 412 traktatów, które z wieJkim mozoíem nagromadzií. AUigaoyJny raohanek, czyli regula mieszaniny, podaje sposoby na rozwiazanie zagadnieú, w których z wiadomych ilosci i cea materyjaíów z sob; miçszanyoh, dochodzi sie. ceny mieszaniny, lub z wiadomej ceny mieszaniny i cen mate ryjaíów do skíadu wnijsé majacych, oznaeza siç stosunek, w jakim tez materyjaíy maja by6 z soba zmieszane. Jezeli np. mieszamy 2 gatunki herbaty, jednego funtów 4 po 4 ruble i dragiego fantów 6 po 2 rabie, natenezas pierwszy gatanek kosztuje 16 а dragi 12 rabli, oba wiçc, czyli 10 funtów mieszaniny, kosztuje 28 rubli, a zatém jeden font jej kosztoje 2,8 rubia. Albo majac wino po 90 kopiejek i po 50 кор. к warte, cheemy po zmiesianiu otrzymaó wino, któregoby kwarta bez straty i zysku kosztowais 60 кор. Odejmnjac cene niiszego gatunka od ce ny mieszaniny otrzymamy 10, i to jest liczba kwart wina wyiszego, odejmujac cenç mieszaniny od ceny gatonkn wyiszego otrzymamy 30, to jest liezbç kwart gatunkn niiszego majaca wejáé do mieszaniny; otrzymamy albowiem 40 kwart mieszaniny, która kosztuje 24 ruble, ie zas 10 kwart wyiszego kosztuje 9 rubli, a 30 kwart niiszego, wina kosztuje rubli 15, wiec oba gatunki kosztuja 24 ruble, a tém samém wartosé mieszaniny jest równa wartosci win zmieszanych. Jeieli liczba materyjaíów mieszanych jest wiçksza od dwócb, natenezas zagadnienie jest nieoznaezoném (ob.), to jest deje wiecej jak jedna odpowiedi. Alligator. Rodzaj krokodyla przez Cuvier a rozdzielony zostaí na trzy podrodzaje: 1) Alligator (Caiman fr.j, 2) Krokodyl i 3) Gavial (Dzioboszczek Jar). Podzial ten dotychczas siç ntrzymaí, cechç jego stanowi szczerb w szczçce górnej día zçbôw czwartych dolnej szczeki, wchodcacycych w owe szczerby gdy paszcza jest zamkoieta, w tenie sposób kryja sie i zeby pierwszej рагу. Z postepem wieka zçby dziurawia szczçkç górna na wylot, a szczyt ich sterczy na górnej powierzehni paszczy. Dwa inne oddziaiy nie maja tej szczerby w szczçce, lecz zçby cz warte dolne wchodza w wydraienie warg górnych. Do podrodzaju alligatora lieza pieé galunków: 1) Alligator palpebrosus majacy powieki górne kosciane dorasta 129 centym., mieszka w Amerj ce pofuduiowej; 2) Alligator Lucius, dorastajacy 76 centymetrów, mieszka w wodach cafej Ameryki póínocnej; napotkano go nawet w wodzie goracej i kwasem siarezanym przejçtego ■trumyka. Glos jego przypomina ryk wolu. W Luzyjanie wediug p. Lavudreniere zakopuje siç w Moto bagien, gdzie odbywa sen zimowy, nie dretwiejac od zimna. W tym stanie moina go krajaé na czesci i oie rozbadzié

494

Alligator — âmteraoyja

z letargo. 3) Alligator Scleropt (Alligator okolarnik) ma takie podobnie jak pierwszy gatunek blaszke kosciana w powiece aie mniejsza, dorasta dïugosci 3,66 metra, zamieszkuje wszystkie wody Ameryki pofudniowej; noc przepçdza w wodzie, w dzieA zai sypia na piasku; bieg jego о pofowç prçdkosci wolniejszy od ludzkiego; na widok czfowieka uchodzi do wody, nie ña pada go wyjawszy w tenczas, gdy sie zbliia do miejsca w którém zïozone sa jaja Alligator Cynocephalus dochodzi dfugosci 2,16 metra, zamieszkuje te same okolice eo i gatunek drugi. 5) Alligator punclulatus dorasta dfugoscia 1,89 metra, mieszka w Brazylii i na Martynice. X. J. W. Ailloli (Józef Franciszek), teolog katolicki niemiecki, urodzif sie, r. 1793, w Salzbach, w Bawaryi, r. 1815 wstapil do seminaryjum w Ratyzbonie, nastepnego roku wyswiecony na kapïana, i w skutku konkursu ogloszonego w przedmiocie teologicznym otrzymaf stopieii doktora teologii. Od roku 1818 do 1821 zwiedzil Wieden, Rzym i Paryi, celem doekonalenia sie w jezykach wschodnich; za powrotem do Niemiec zaczal wykfadaé kursa w uniwersytecie w Landshut, a r. 1825 mianowany tu zoslaf professorem exegetyki. W nastçpnym roku powofany do Monachijum, otrzymaf lytuf radcy duchownego, a r. 1830 urzad rektora uniwersytetu. Stan zdrowia xmusif go do opuszczenia tych obowiazków r. 1835. Mianowany wtedy kanonikiem ratyzboñskim, a r. 1838 proboszczem kapitufy augsburgskiej. Jest takie czlonkiem akademii nauk w Monachijum. Allioii szczególniej wslawif siç tfómaczeniem niemieckiém Biblii Wulgaty (Norymberga, 1830; 6-te wydanie 1839—1845, tomów 6), z przypisami, potwierdzoném priez papieia. Inné dziefa jego sa: Staroiytnosci biblijne (Biblische AlterIh'ùmer, Landshut, 1825); Archeologija biblijna (Handbuch der biblischen Al terthumskunde, tamie 1841)'; ¿ywot Pana Jezusa (das Leben Jesu, tamie 1840), oparty na dziele Barradiusa i Lamy, przedrukowaném w Bruxelli r. 1802, pod tytufem: Historia evangélica ex verbis sanctorum quatuor Evangelistaram concinnata. Wydal przytém Allioli rozne pisma w przedmiotach teologicznych i kilka kazan, miçdzy inuemi: „Dwa drzewa, kazanie na wielki piatek (die zwei Bäume, Predigt. Augsburg, 1845). L. R. Allionl Karol, lekarz i znakomity w swoim czasie botanik; arodzif sie 1725 r. by? professorem botaniki w Turynie, wydaf Flora pedemontana, w której opisa{ bardzo starannie 2,000 gatunków roslia, a 237 nowych i rsadkicli gatunków przedstawif w rycinach; Stirpium variorum specimem /; Enumeratio stirpium Nicaeensis- Umarf 1804 r. Od niego nazwano Allionia rodzaj roslin naleiacy do rodziny Nifctagineae, ktorego gatunki rosna powiçkssej czç&i w Ameryce. Alllot (Fiotr) i Bar-le-Duc, zyf okoio r. 1661. Zajmowal sie. sztuka lekargka w swém rodzinném miescie; dosyé zyskal roigfosa przez leezenie chorób гаkowatych, na które miaf mieé lekarstwo zewnetrzne tajemne, a które wediug Hallera miafo sie giównie skfadac z drugiego siarczyku arszeniku. Alllot (Piotr), dworzanin króla Stanisfawa LeszczyAskiego, zmart w Nancy r. 1779, jest autorem dwóch dzief, które do historyi tego monarchy, jako ksiçcia Lotaryngii sa waine, a takiemi sa: 1) Recueil des fondations et établissemeus faites par le Roi de Pologne, qui comprend la construction d'une pla ce, où est érigée la statue équestre de Louis XV etc. Nancy, 1758 in-4lo, drugie wydanie wyszfo w Luneville 1762 in fol. 2) Compte générale de la dé pense des edifices et batimens que le Roi de Pologne, a fait construire dans Nancy, Nancy 1762 in—fol. AlUtoraoyla, rym spófgfoskowy, powtórzenie, najciçsciej trzykrotne, tych samych spótgfosek poczatkowych w jednym peryjodiie lub dwuwierszu, uiywane

AUiteracyja — Allodium

495

dawniej w poezyi ludów germai'iskích, mianowicie skandynawskich. W Anglii jeszcze Chaucer i Spenser pisali wierszem alliterowanym; w Irlandyi dzisiejsi ne wel poeci nie zaniedbuja tego rodzaju wierszowania. Zbyt czesto wracajaca sie alliteracyja, czyli powtarzanie siej kilkakrotne tych samych rymów spófgíoskowych, jest wadliwém i wyradza sie w ¿miesznósó lub zabawke, jak np. w tym wierszu íaciñskim: Plaudite! porcelli, porcorum pigra propago ProgrediturL АШж (Jakob, Alexander, Franciszek, general artylleryi francuzkiej, urodzony w Percy w Normandyi 1776, umarl 1836 г., byi synem professera matematyki. Sluzyf pocz§tkowo w szeregacli armii pófnocnej, byt przy oblezeniu Luxembnrga i dosluzyl sie stopnia puíkownika. Niemniej talcntu i odwagi okazaf Allix w kampanii wloskiej i na wyspie San-Domingo; nie podobaf sie. jednakte Napoleonowi za to, ie nie chciaf nalezeé do zamachu stanu 18 Brumaire. W roku 1808 Ailix wstapif jako general brygady do armii westfalskiej, w r. 1812 otrzymal dywizyjç i odznaczaf sie w kampanii 1813 г., poczém powrócií do Francyi i wszedf do armii napoleonskiej w stopniu generala brygady. W r. 1814 za waleczna obronç lasku Fontainebleau i miasta Sens, mianowany zostaf generalem dywizyi, ale wraz z upadkiem Napoleona udaí sie do Niemiec, gdzie przez 4 lata na wygnaniu zostawaï. W r. 1817 napisal dsielo: Théorie de l' Univers, w którém wystepuje przeciwko Newtonowi i jego teoryi. Dzieío to przelozone zostaio na jçzyki niemiecki, angielski i wîoski. W r. 1819 wrócil do kraju, i wstapil po raz trzeci do armii francuzkiej w stopniu generala porucznika. Od iad zajmowal sie czynnie sprawami sztabu giównego i napisal w 1826 r. broszurç, w której wykazuje niebezpieczeústwo, grozace dynastyi Burbonów ze strony Jezuitów i gabinetu Villète. Znane jest takie w swiecie uczonym dzieío: Système de ÍAltillerie de Campagne, wydane w Paryíu 1827 roku. AllobrOgOWlO, plemie Celtyckie w Gallii narboneñskiej, pomiçdzy Rodanem i Izer§, w pólnocnym DelOnacie i sasiedniej czçsci Sabaudyi. W r. 122 przed N. Chr.AHobrogowiepodbici zostali przez Rzymian, którzy na pamiatkç tego zdarzenia udzielili wodzowi swojemu, Quintusowi Flawiuszowi, przydomek Allobrogicus. Siedliskiem Allobrogów za panowania Augusta byly dwa miasta: Genewa i Vienna. W czasach pierwszej rewolucyi francuzkiej nazwisko Allobrogów pojawilo síq na wo w historyi; kiedy bowiem król sardyúski i ksiaie sabaudzki r. 1792 wypowiedzial wojnç Francyi, przebywajacy w Rzymie Sabaudczycy zaniesli przeciw temu aktowi protestacyjç i ukonstytuowali „klub Allobrogów," w celu okazania swojej sympatyi día Francuzów. Rzad rzeczypospolitej dozwolil im nastçpnie uformowaé legije Allobrogska, która chlubny przyjçla ndzial w ówczesnych waikach, a gdy w d. 29 Paídziernika 1792 roku zgromadzenie Narodowe Francuzkie uchwalilo przylaczenie Sabaudyi do Francyi, urzedowym dekretem postanowiono Sabaudczyków odtad nazywaé Allobrogami. AllOObrorit, tak zowia pospolity, zbity granat. Allodiiun, wyraz pochodzacy z jezyka pólnocnego Gotów czy dawnych Germanów all lub al, znaczacy wszystko i old, odh wfasnosó. Po upadku paústwa rzymskiego, gdy ludy barbarzyñskie na rninach jego osiadly, wladzcy ich i wo— dzowie znaczna liczbe ziem pod imieniem lennosci, feudóvr, benelicyjów, rozdawali wojownikom svtroim z tytufem wassalów, juz wynagradzajac zasíugi, jui día utrzymania w watpliwej wiernosci. Te dobra nadane doiywotnie lub na czas zakreslony, a zatéra przynoszace prawo uzywania posiadajacemu je tylko, nie zas* dxiedziclwo i wolnoáó rozrzadzania, stanowify feudalnosó, lubo ta nazwa nieró

496

Allodimn — Allokncyja

wnie póiuiej weszfa w uiycie. Obok tych dóbr lennych znajdowaiy tie inne, których posiadania nie ta dostepywano koleja, na które posiadacze mogli do dawniejazych praw odwofywad sie i rozciaglejsza nad uiini mieli wfadze. Te dobra . z гак do raк przechndzace, badi prawem spadku, badi skutkiem umowy, byiy to dobra allodyjalne, Allodia. W ly tule 72 prava «alickiego, de Allodiis, wyraz ten uiywa щ na oznaczenie dóbr dziedzicznych, dóbr prawem apadka po przodkach odziedziczonycli. W kapitularzach Karola Wielkiego i jego nastepców, allodyja zawsze sa uiy wane, w przeciwnym znaczeniu lennosci feudów; dawni prawoznawcy wyrazy allodyja i dziedziclwo biora za syoonimy. Allodium latém ttanowi wíasnoec gruntowna w tém znaczeniu, ze jej posiadacz nie stoi jai pod nikim wyiszym, któryby ta wíasnoscia mógi rozporzadzaó. Ztad allodyjalizm jeat system wfasnosci, który obywatela robi w ten sposób posiadaczem gruntu, ¿e monarcha zmieniac posiadaczy nie mole. Gdzie wiasnosc jest w tym systemie, tam i stosunki towarzyskie musía sic tworzyc, inaczej i allodyjalizm prawa cywilnego, pociaga za soba allodyjalizm prawa publicznego. W politycznym ukfadzie panstwa allodyjalizm stoi naprzeciw feudalnosci, czyli lennosci, wedíug której tylko monarcha jest wfascicielem ziemi, a wszyscy poddani sa jakby wieczyáci dzieriawcy. W Anglii, kaida ziemia uwaia sie. za lennosé i dowodzenie allodyjalnosci miejsca mied nie moie. We Francyi pod dawnym rzadem kaida ziemia uwazafa sie. za lennoéé, podfug maxymy: nulle terre sans seigneur; allodyjalnosé zas dowodami stwierdzic naleiafo. W Niemczech allodyjalnosc bierze sie, za ogólne prawidfo, a lennosé dowodzona bye powinna. Poniewai prawa wassala do lennosci sa bardzo ograniczone, a sukcessyja praw lennych, osobnym jest poddana przepisom, róinica zatém pomiedzy dobrami lennemi i allodyjalnemi wielkiej jest wagi. W Polsce od najdawniejszych czasów byt stan allodyjalny. Przez caíy ciag panowania Piastów, rzeczywisty feudalizm miejsca mied nie mógí. Pojedyñcze, ukazujace sie wyjatki dowodza bardzo maíego wpfywu, dziaiajacej na Polika, od zachodu feudalnosci. Lubo byl system u nas allodyjalny, wyrazu tego nie uiywano, chociai znana byfa wyjatkowo leunoáé. Od czasu Ste fane Batorego, dobra ziemskie szlacheckie staiy sie. nieograniezona wíasnoícia posiadaczy, nawet со do wnçtrza ziemi. К. Vfl. Vf. jUledium w dawnych dyplomatach polskich znaczy to samo со curia, dwór, folwark. W. D. aMatfiUtj mineral z familii glin, nazwany allofanem przez Stromeyera, nazywany bywa takze reinmannitem na czesc Reinmanna, który go w koncu 1815 r. pierwszy odkryl w Saalfeld w Turyogii. Znajduje sie w postaci zbitej, gronowatej, nerkowatej. Bardzo kruchy. Twardosé szpatu wapiennego C. g. = 1,8 — 2,0. Barwy lazurowej, niebieskiej, chociai щ i allofany zielone (w Guldhausen w ksieztwie Waldeck). Liczne rozbiory dowodza, ie wzór jego najbliiszy jest: 2 SiOj. 3 AljO* + 15. HO. Wszystkie allofany maja przy sobie jako przymieszke, nieco tlenniku miedzi albo wodnego krzemiana miedzi, któ ry okolo 2,5% wynosi. Pod dmuchawkf sie. nie topi, piomien jej barwi na lielono, w kwasach rozpuszcza z wydzieleniem galaretowatej krzemionki. Oprócz wymienionych miejscowosci, znajduje siç jeszcze w Schneebergu (w Saksonii), w Firmy w depart. Aveyron i u nas w Miedziano-górze. К. J. AllOgODit, Herderyt (Haidinger). Mineral bardzo rzadki, bçdacy wedle Plat inen podwójnym fosforanem glinki i wapna. K. J. Allokaoyja (■ lacinskiego), wyraienie prawne, znaczy tyle, со przyznanie jakiej pozycyi w rachunku, lub budiecie. Âllokaoyja (s faciáalüego), przoinowa publiczna wodzów rzymskich do arraii,

487

Allokncyja — Allopatyja

przed bitwa lob po bitwie, albo tei przy zbnntowaniu siç wojska, zwykle i konia, niekiedy jednak i innego wzniesionego miejsca. — AUokOOyJa naiywa sie. takie przemowa Ojea S. do kollegijam kardynaíów w prxedmiotach wainych i caíy koíciól z blizka obchodzacych. Allokucyje te odby waja siç w jçzyku íaciúskim. AJlomorflt (Breithaupt) , tém nazwiskiem oznaezaja odmiauç ziemistego siarezanu baryty, z Unterwirbach przy Rudolstadt, który ma przy sobie okofo dwóch procentów gipsu. Barwy biaío-ióftawej lab szarawej, z pofyskiem szklistym, nieco períowym. Twardoíd = 3,5 do 4. C. g. = 4,26. K. J. Allonge, wyraz franeazki, przyjety w handln na oznaezenie paika papierowego, klórym przedíuia sie wexel zapisany na odwrotnej stronie, jeieli takowych dopiaków wiecej jeszeze zrobic wypada. Pasek ten przycina sie odpowiednio do formy wexlu, przylepia ai; do takowego i pisze sie. po atronie blankieta: ie to jest allonge do wexlu na taka a taka summe, wyatawionego w dniu takim a takim, przez N.... na N.... w N.... na zlecenie N....— Allonge, nazy waiy siç takie pernki z workami, które wesziy w mode za panowania Ludwika XIII. Peruki te przez diugi ezas jeszcze utrzymy waiy sie jako godfo powagi urzçdniczej w Niemczech, a w Anglii podzijdzien prezeii sadowi, Iord-majorowie 1 tym podobni dygnitarze cywilni, przy wielkich a uroczystych wystapieniach, ukazuja aie pnblicznie w perukach allonge. Allonvffle (Armand Franciszek Iirabia d'), urodzony 1764; w 1791 r. emigrowai i zaciagnal aie do armii ksiecia Kondeusza, póíniej przeniórf siç do Roasyi, gdzie zaslubii wnaczke feldmarszaika Munich. Napisaf kilka dzief tresei hiatoryc7.nej, miedzy iiinemi: Precis biographique sur Louis XF1 II; Mémoires tirés des papiers d'un homme d'état; Mémoires secrets i De la constitution française et des moyens de la raffermir. Byi takie czynuym wspóipracownikiem francnzkiego Dictionnaire de la Conversation. Umarf 1824 roku w Paryin. — Allonvllle (Alexander Ludwik), brat poprzedzajacego, urodzony 1774, zmarl 1845 г., znakomity archeolog, bedac prefektem departamento Sommy na pisai wain; rozprawe pod tytufem: Dissertation sur les camps romains du département de la Somme, ciekawa zwlaszcza pod wzgledem topograficznym dawnych miast gallickich Samarabriva i Bactarpantinm. Jako rojaliala sa czasów pierwszego cesarstwa licznych doznawaï przeáladowan. Allonym (z greckiego: alios inny i onotra unie), oznscza dzielo ogloszone pod cudzém nazwiskiem, (ob. Pseudonym). Allopatyja (allopalhia, \ greckiego alios róiny, pathos cierpienie). Sy stem leczenia allopatyczny. Samuel Hahnemann tworea homeopatii, czyli systematn leczenia homeopatycznego, uzasadnil swa naukç na podatawie, ie podobne podobnemi lecza siç (similia similibus curantur), día odróznienia zas nadaí nazwe allopatii wszystkim innym metodom niehomeopatycznym, ale grnntujacym aie, na zasadzie, ie przeciwne przeciwnemi lecza siç (contraria contrariis cu rantur). Jednakie medycyna racyjonalna nie trzyma siç tej zasady wjfacanie; wybiera bowiem zawsze takie tylko frodki leczenia, które przes naukowe wyroinmowanie usprawiedli wie aie daja, a alai) do poprawy nadwatlonego zdrowia, na zasadzie poznanych nszkodzeu anatomicznych lab fizyjologicznych. Dopatrujemy aie a starozytnych Greków, na czele których byi Gallen, ie cztery elementa: ogien, woda, powietrze i ziemia, do skfadu wszecháwiata u nich wchodzace, byiy nawet i przyczyna chorób i niewfaáciwego stosunku tychie elementów w de le zuajdujacych siç, a jeieli który i nich prxewaial, atarali siç go zniszczyé przeKNCrKLOPEDÏJA TOM I.

32

498

Allopatyja — Alloxantyna .

ciwnym, i tak na ogieñ byll woda i naodwrót i t. d., ztadto wlasciwie poczatek bierze owa zasada, ie contraria contrariis curantwr, Dr. J. K. Ailori (Alexander), urodzony 1535, umarl 1607 г., siostrzeniec i uczen Bronzina (ob.), malarz ze szkoly llorenckiej, za najwyiszy wzór braf sobie Michala Aniofa i ze szczególném zamiíowaniem przykladal siç do anatomü. W muzeum florenckiém jest pickny jego obraz: Ofiara Abraharr.a, a w kosciele S. Duclia tamze: Cudzoloznica. Zostawif równiez dzielo traktujace о anatomü día uiytku malarzy. — AUOTi (Krzysztof), syn poprzedzajacego, uczeñ Grzegorza Pagani, oddawal sie, bardziej malowaniu krajobrazów; sa wszakze i jego niektóre wiclce cenione obrazy historyczne, jak tip. wgaleryi florenckiej: Judyta i S. Julijan, oraz kilka slawnych kopij S. Maijdaleny Correggia. Umarl 1621 roku. AllOtryJa, tak nazywaja sie przedmioty poboczne, do rzeczy glównej nienaleiace; w dyjalektyce uzywa sie ich, w celu zbicia nieostroznego przeciwnika, z glównej drogi na manowce. Mówca i nauczycicl, którzy w wykladzie lub mowie mieszaja mysli obce, do przedmiotu nienalezace, zbyt oddalone od glównej materyi, ulegaja Medowi allotriologii. — W mowie pospolitej uzywaja niekiedy tego wyrazu na oznaczenie rzeczy niepotrzebnych, do zamierzonego celu zycia lub obowiazków slanu wcale níenalezacych, któremi siç ludzie czasem zajmuja. Allotryjofagija (z greckiego), ozaacza chorobliwa skíonnosó do jedzenia rzeczy niezwyczajnych i niepoiywnych, zdarzajaca sie u cierpiacych obiqkanie, ¿arloków ¡ t. p. Indyjanie w Ameryce w braku pozywienia jedza gatunek gliny tíustej, która napelniaja zoladek. Przypadki, w których ludzie instynktem powodowani. przyjmuja wewnçtrz pewne rzeczy, nie naleiy braé za jedno z allotryjo'a8Ü?> gdyz w takich razach rzeczy te prawie zawsze wywieraja dzialanie podobne jak Iekarstwa. Allonry (Ludwik), publicysta francuzki, urodzony okolo 1805 г., koi'iczyl swe nauki w Paryzu w kollegijam s. Barbary, nastepnie sluchal prawa i otrzymaf stopien doktora. Z poczatku pracowal u róinych síawnych adwokatów, póíniej jako sprawozdawca rozpraw parlamentarnych, przeszedí do redakcyi Journal des Débats. Alloury gorliwym byl stronnikiem rewolucyi lipcowej ¡ bronil Guizota przeciw atakom liberalnej oppozycyi. Po rewolucyi lutowej popieraf ciagle zasady stronnictwa umiarkowanego konstytucyjnego. Po zamachu z dala 2 Grudnia, gdy rozpraw parlamentarnych nie stafo, Alloury ograniczyí sie tylko na artykulach o kwestyjach religijnych, lub ogólnej polityki dotyczacych. Alloxan, C-.R.flTiOs, jeden z wielu pochodników kwasu moczowego, i z niego sie olrzymuje przez dzialanie steionego kwasu azotnego, lub miçszaniny chloranu potazu z kwasem solnym. Cíalo stare latwo rozpuszczalne w wodzie, krystalízujace w osmiosciany, zawierajace 2 jedn. wody, gdy krysztaly wydxielaja eiej z roztworu goracego; z zimnego zaá sa slupami zawierajacemi S jedn. wody krystalizacyi, ktôrç w 150 J — 160 J utracaja. Roztwór alloxanu ma sraak metaliczny, na skóre puszczony plami ja czerwono, zostawiajac po sobie niemily zapach; czerwieni papier lakmusowy chociai nie ma wlasnoíci kwasowych, nie íaczy sie bowiem z zasadami. Alkalija zamieniaja go na kwas alloxanowy, ciala utleniajace na mocznik, kwas weglauy i szczawiowy; cíala odtleniajace jak siarkowodor, przeprowadzaja go w alloxantyne (ob), lub kwas dialurowy, a przei gotowaníe wodnego roztworu tworzy sie obok alloxantyny kwas parabanowy i kwas weglany. J1. C. AllOXanOWy kwas, (ob. Alloxan). ^ Alloxantyna, C|0H,N4OM + 6aq, tworzy sie z alloxanu (ob.), przez dziaia nie srodków odtleniajacych, z kwasu moczowego dxíaíaniem rozwolnionego kwa

AlloxutyM — Alluvium

499

su azolnego i t. p.; krystaüzuje w male bezbarwne slopy, trndno w n'ranej, nieco fatwiej w goracej wodzie rozpuszczalnc. Roztwoiy te czerwienia lakmas, z wodanem baryty daja osad fijoletowy, który w gotowaniu cieczy bieleje i znika; z amonijakiem zas na ЫерГо daja czerwony roztwór, którego kolor po oziebieniu ginie. Ulleniajace ciafa zamieniaja ja znowu w alloxan. Przez gotowanie roztworu alloxantyny nie zawierajacego powietrza, z takimie roztworem salmijaku, tworzy sie bezbarwny dialuramid, który w powietrzu amonijak zawierajacém czerwienieje, zamieniajac siç w tak zwany murexyd (ob.), uiywany obecnie w farbierstwie. Piçkny kolor czerwono-purpurowy, jaki ciafa zawierajace kwas moczowy (np. guano), po ullenieniu kwasem azotnym, przybieraja od amonijaku, pochodzi od tego ciaTa. T. C. AllgtOD (Washington), jeden z najcelniejszych malarzy i poetów amerykanskich, urodzony 1779 r. w Pofudniowej Karolinie, z poczatku poiwiecai siç medycynie, póiniej, zaprzyjainiwszy siç z malarzem Malbone, polubil malarstwo i uda( siç akademii londyiískiej, poczém r. 1804 zwiedzif Francyjç i WJochy. Po krótkim nastçpnic pobycie w Ameryce, powrócit znowu do Anglii, gdzie 1811 r. otrzymal wielki medal w British Institution i w kilka lat potém mianowanym zostaf czfonkiem akademii angielskiej. W r. 1819 powrócil do ojczyzny, gdzie juz w willi swojej w Cambridgeport, niedaleko Bostonu, przebywaf ai do ámierci; umarf 1843 roku. Obrazy jego, tresci po wiçkszej czesci biblijnej, sa nader liczne, najcelnirjJzc zas z nich sa: Sen Jakóba, Elijasz w pustyni i Oswobodtenie Piotra S. Styl Allstona jest wspanialy, myál peina namaszczenia, koloryt niezmiernie zbliiony do dawnych mistrzów. Z pomiedzy dzieí jego ogfoszonych drukiem, najlepszemi sa: The sylphs of the seasons, (Londyn, 1813), i Monaldi (Boston, 1843), powieáé poetyczna w rodzaju tych, które póíniej przez Longfellowa nzyskaly prawo obywatelstwa w literaturze amcrykanskiej. Allnaadlt, nazwany tak przez Damoura, na czesc pana Alluaud syna, Kraurit (Breithaupt.) Grüneisenerz. Fosforan tlenniku ielaza wodny : 2Fe2Oj).2(Ph03 + 5. HO. Schnabel znalazl niedawno w jednej jego odmianie 10 procentów llenku ielaza, ztad Rammelsberg przypuszcza, it pierwiaslkowo mineral ten bywa fosforanem tlenku zelaza, a z czasem dopiéro tlenek w tlennik dziafaniem po wietrza przechodzi. Znajduje siç w kulistych, nerkowatych massach, drobnoziarnistych, zielonej barwy z rozmaitemi odcieniami, nieprzezroczysty i z bardzo sfabym pofyskiem. Znajduje siç gniazdami w granicie w okolicach Limoges we Francyi. K. J. Alluvionls Jas, ob. Przybyt. AllDTiam (naplywy). Pod tém nazwiskiem rozumieja siç w ogólnosci wszystkie osady, które siç od potopu geologicznego ai do naszych czasów ulworzyjy. Geologowie zowia je takze z tego wzgledu post-diluvium albo okresem popotopowym, ciwartonedowym. Osady te, tworzace sie jeszcze ciagle i w naszych oczacti, sa zreszta bardzo, со do swej przyrody, rozmaite. Cala ziemia pokrywa siç nieustannie materyjami mineralnemi, nie powstajacemi obecnie, ale zdaleka lub z blizka naniesionemi i stanowiaccmi z uplywem czasu massy i pokfady ogromne, w naszych wzrastajace czasach. Napfywy te tworzç sie w morzach, w jeziorach, w rzekach, w podziemnyc'i jaskiniach, w kopalniach, w okolo wulkanów i íródel mineralnych, w dolinacli i t. p. Тут sposobem, kula ziemska od czasów potopu pokryïa siç pokíadami róinemi со do grubosci i natury swej geologiczncj. Ogromne nasypy pokrywajace wiçksza czçàé dolin, utworzyïy siç jui po potopie;wypeIniïy one mnogie jeziora i bagniska niegdys* istniejacejpotworzyly rzeczne deity i zmuszaja morze coraz bardziej cofaé siç od brzegów. Potoki

Alluvium

500

s gór spadajace osadzaja u ¡ch podnóza ogromne pokfady unoszonych przez sie bte materyj, powodzie i wylewy rzek zamulaja i zanosza materyjami nieorganiexnemi ogromne pfaszczyzny, wulkany Motem wyrzucaném, lawa i pop!otea zasypuja cafkowicie przestrzenie, wioski a nawet mi asta. Z drugiej strony, w mo ñaco niezliczone roje polipów buduja cafe skafy koralowe, tworz|C niebezpieczne rafy, a nawet cafkowite wyspy, które niebawem pokrywaja tía roálinnoácia, zaludniaja zwierzçtami i gotuja eiedlisko czfowiekowi. Torfy tworzace siç w bagnach wiekowém nagromadzeniem korxeni i szczatków mnóstwa roiiin wodnych, okrnchy wszelkiego rodzaju, wyrzucane przez morza na brzegi, piaski rochóme przenoazone z miejsca na miejsce wiatrami, sa to osady zaliczajace siç do alluviam, czyli formacyj napfywowych popotopowych. Naciski wreszcie stalagmitowe, rnda ielazna bagniata, sole rozmaitego rodzaju przez wody mineralne, gora ce lob zimne osadzane, nakoniec grant orny nieustannie powstajacy z rozkruszenia skat przylegfych — oto elementa naplywów. Napfywy podobne osadzafy siç bezwatpienia i przed potopem, poczawszy od najdawniejszej formacyi osadowej, zwanej formacyja azarowakkowa, osadzaîy aie w tenie sam sposób со i dzis, lubo w innych fizycznych i klimatologicznych warunkach, tworzac cafe pasmo forma cyj osadowych. Napfywy popotopowe, czyli wfaáciwe alluvium, cechnja siç szczególniej szczatkami roslin i zwierzat dziá istniejacych, a nawet swiadcza o istnieniu czfowieka w okresie ich powstawania, bo spotykamy w napfywach okrnchy naczyn glinianych, kliny i siekiery kamienne we wszystkich miejscowosciach kuli ziemskiej. Potop powszeclmy geologiczny, który utworzyt najwiçksza czçid wielkich dolin obecnie na kuli ziemskiej istniejacych, stanowi historycznogeologicznç granice,, pomiçdzy formacyj ami trzeciorzçdowemi a napfywowemi. Wszystkie wiec napfywy i osady póíniejsze od utworzenia wielkich dolin, naleia do formacyi popotopowej. Так np. osady w Anglii pod nazwiskiem crag znane, molassy i margle niebieskie zwane podapenninowemi, znajdujace siç w Per pignan, w Sycylii, na wybrzezach wfoskich i t. p. utworzone póíniej, nii wielkie potopowe doliny, odnieáé naleíy do formacyj napfywowych. Sa one dawniejsze, nii osady w naszych czasach powstajace, bo w nich jeszcze fiada czíowieka nie spostrzegamy. Día tego tei dzisiejsi geologowie formacyje popo topowe dziela na dwa wielkie piçtra : na osady pnedhisloryczne , jak crag, margle podapenninskie i otady wtpólczesne, które siç w naszych oczach tworza. W kaidém z tych pisjtr odróinió jeszcze nalezy dwie oddzielne gruppy, czyli formacyje, a mianowicie: formacyje mortkie i formacyje rzeczne. Te ostatnie Bf niezmiernie día ñas waíne, one bowiem zawieraja w sobie nie tylko wszelkie osady naniesione rzekami i potokami, ale i wszelkie rozkruchy skaf, dokonane wpfywami atmosferycznemi, a wiçc cafy grunt orny pokrywaja cy ziemiç. Skamieniafos'ci, jakie w napfywach znajdujemy, naleia naturalnie wszystkie prawie do gatonków dzis w wodach morskich i sfodkich iyjacych. Тут sposobem widzimy, ¿e tak nazwane delty czyli nasypy trójkatne, przy ujíciu niektórych rzek do morza utworzone, jak np. delta Renu, Rodanu, Nilu, Mississipi, Gangesu, naIe¿§ do formacyj napfywowych. Tu naleia owe duties, czyli wydmy piasczyste, na brzegaeh morskich znaczne zalegajace przestrzenie. W oczach niemal naszych napfywy i osady morskie straszne czasami czynia spustoszenia. Так np. w roku 1787 w miesiacu Maju, wybrzeia Koromandelu skutkiem uraganu pokryte zostafy morzem na trzy przeszfo mile od dawnych brzegów, przyczém mnóstwo wiosek zniszczonych zostafo, a przeszfo 10,000 ludzi émieré znalazfo. Po ustapieniu morza, w osadach morskich znaleziono przeszfo 100,000 skieletów bydlecyh. Podobny wypadek powtórzyf siç w 1832 roku. W roku 1780 na Jamajce,

-•

Alluvium — Alma

601

■one w jediiej chwili zniszczyfo i xaniorfo miaslo Savannah-la-Mar do lego stopnia, it sladu miasta dzis spostrzcdz w tém miejscu niepodobna. W r. 1833 w Indyjach przy kopaniu kanafa, odkryto bardzo starozytne indyjskie miasto, pokryte 12 stopowym pokfadem czerwonej napïywowej gliny, na którym jeszcze picó stop rzecznego piasku leíalo. Wulkany tworz; w окoío siebie ogromnc pokfady napíywowe. Kratery wulkauów wyrzucaja z siebie niezmierna iloéé рагу wodnej, która slykajac siç z powietrzem, zmienia sie w potoki, unoszace popióf i lekkie zuzle wuikaniczne, które nastepnie pod postacia. Mota wulkanicznego osiadaja. Tych potoków bJotautych, zwanych lava d'acqua sasiedni mieszkañcy wiçcej sie obawiaja, nil lawy, bo szybkoáó ich biegu daleko jest wiçksza. Terni to napfywami wulkauiczncmi, wedle zdania najznakomitszych dzisiejszych geologów, zniszczone zostaly Herkulanum i Pompeja. K. J. AUnzyJa, (z íaciñskiego: napomknienie, przytyk), figura retoryczna, przez klóra w umysle za pos'redniclwem jednego wyobraienia budzi siç drugie. Allezyja uiywa siç wtenczas, gdy nie chcemy zbyt jawnie wynurzyé naszych myáli, któreby mogíy obrazic skromnosc lab mifosé wfasna innych, lub gdy rozwaznemu czytelnikowi zostawujemy domysf tego, со zamierzamy powiedziéc*. Wielu pisarzy starozytnych i uowoiytnych uzywafo tej figury. Allozyja od allegoryi (ob.) róini sie. tém, ze ostatnia jest to obraz przenoány wiadomego przedmiota skreálony umyslnie, pierwsza zas jakby niespodziaiiie, prawie mimowolnie mówi o tém, czego po nazwiska wymienié nie chce. Allyl, Сй Из, jest to dotad niewydzielony jeszcze rodnik olejków, znajdujacych aie w roslioach ostrych; jak czosnku, ccbuli, chrzanie, rzodkwi i w wielo innych roslinach krzyzowych. Jeden z jego zwiazków równiez bardzo ostry, powstaje z gorczycy czarnej przy robieniu musztardy, synapizmów i t. p. Ta gruppa atoraów zostaje w pewnym zwiazku z szeregiem pofaczen trytylu czyli propylu CbH¡, niektóre bowiem pofaczenia allylowe, dadza siç otrzymaó z odpowiednich zwiazków propylowych. Propylen C0 H0 jest prawdopodobnie allylowodorem Co..3 ; jodopropylen Ctf H¡J jest jodkiem allylu C0y 1 j. Allyl podobnie jak inne rodniki wydaje caly szereg poifCzea z tlenem, cblorem, broraem, jodem, cyanera, siarka, rodanem i innemi ciafami. Z pomiedzy nich najwainiejszym, przynajmniej w obecnej chwili jest rodanek czyli siarkocyjanek ally la; który pod Mtwf olejka z czarnej goryczy (ol. sinap. aeth.), niywa siç w raedycynie do zadraínienia skóry, zamiast synapizmów. Olejek ten znajduje siç w chrzanie i w innych roáünach; nie ma go jednak gotowego w nasionach gorczycy, lecz siç dopiero tworzy, gdy pogniecione nasiona zarobiemy Ietnia woda. Тут wfasnie mniej wiçcej sposobem postçpujac przy robocie masztardy, wyrabiamy 'w niej olejek, nadajacy jej znana wszystkim ostroáé. Olejek z czarnej gorczycy pospolicie sie otrzymoje przez wytrawienie w cieplc i nastepna destylacyjç nasion z wod§, jednakze i sztocznie otrzymac go moina przez podwójny rozkfad jodopropylena, czyli jodka allylu, z siarkocyjankiem potassa; tworzy siç bowiem wówczas jodek potassa i rodanek czyli siarkocyjanek allylu. Zapach assafetydy prawdopodobnie pochodzi od jakiegos zwiazku allylowego. Т. C. Alma, rzeka w gubernii tauryckiej, (w Krymie) bierze poczatek w tej czeáci pasma Jajly, gdzie jeden tylko urwisty fancich gór Synabah oddziela go od rzeki Kaczy; piynie 165 wiorst na zachód i wpada do zatoki morza Czarnego iwanej Kafamicka. Nad rzeka Ц miai siç znajdowaé niegdyrf patac hana Tatarów krymskich. Rzeka Alma pamietna jest bitwa stoczona na jej brzegach

502

Alma — Almagro

pomiedzy Rossyjanami a Francuzami i Anglikami %> Wrzesnia 1854 roku, (ob. Krymska toojna). Alma albo Almud, miara objçtosci uiywana w Turcyi du oliwy, równa sie 1,301165 garnca warszawskiego. Alma Slater (z íaciñskicgo: tcysoka matka) , w mytologii przydomek bogini Cybele, matki wszyslkich bogów. Téiu saméin miaiiem wycliowañcy uniwersytetów i akademij nazywajn zwykle le najwyisze zakfady, w których sie kszlafcili. Almack, tak od imienia zmarfego wfasciciela gmacliu na Kingsstrcet, w St. James-Square w Londynie, nazywaja sic modnc bale arystokracyi angielskiej, odbywajace sie w kazda Srode w lymze paíacu. Dzisiejszy jcgo wfasciciel nazywa siç Willis. Wszystkie osoby do najwyzszej arystokracyi wprost nie nalezace, nie majn przystepu na te bale; nawet i szlachta wiejska jest z nich wyíaczona. AlmadOD, miasteczko w Hiszpauii, na poíudniowo-zacliodnim krañcu prowincyi La Mancha, niedaleko granic Eslremadury, liczy okolo 10,000 mieszkañców, i znane jest z najbogatszych w Europie kopalni iywego srebra. W zakíadach tutejszych pracuje cingle do 1000 robotuikótv, a mimo kilko-wiekowej exploatacyi, wydajnosé kopalni wcale siç nie zmnicjszyía. Rzad hiszpanski zastawiaí je kilkakrotnie, przy zaciaganiu pozyczek w Paryíu i Londynie. Almagest (z arabskiego al ¡ greckiego may islas najwiçkszy, najwieksze dzicíü). Znakomite dzielo o astronomii Klaudyjasza Ptolemeusza fllozofa szkoTy alexandryjskiej, napisane okoío 140 roku po Chryslusie, a w XIII wieku z rozkazu cesarza Fryderyka II, wytfómaczone z arabskiego jezyka na faciñski p. t. Almaijesti seu mai)пае compositionis opus. Z jçzyka greckiego na francuzki Alma gest przefoiyí ksiadz Halma, a Delamore uezonemi dodatkami opatr'zyi. Jest to najdawniejsze dziefo о astronomii, zawierajace w sobie wszystkie pracc, spostrzezenia i teoryje poprzedników Ptolemeusza, tudziez jego wiasne badania. Skiada sie z ksiag 13: ksiega pierwsza zahiera wyklad systeinatu swiata wediug Ptolemeusza, oparty na swiadectwie zmysfów; druga mówi o sferze pochyfej; w ksiçdze trzeciej zawicraja sie poszukiwania dla oznaezenia istotnej dfugosci roku; ksiçga czwarta, piala i szósta zawieraj§ wyklad rozmaitych biegów ksiçzyca; w ksiedze szóstej znajdujc sie dokfadne opisanie zadmieñ; w ksiedze siódmcj i ósmej sa opisane gwiazdy. Ostatnie pied ksiijg mówia o biego planet, о ich powrocie peryjodycznjm, a nawet o sposobach oznaczania ich odlegfosci od eíoúca. Tytut Almagest, nosi jeszcze dzieío Abul-Wefy (ob.). Almagra, wyraz alchemiezny, czerwony bolus, latón, czerwona ziemia, kamicn filozoficzny. A. J. Almagre, güna brunatno-czerwonego koloru, uzywana w Hiszpanii do polcrowania, a wiecej jeszcze do farbowania tabaki; uiywa siç takíe niekiedy jako ¿rodek s'ciagajacy w sztuce lekarskiej. Almagro (Diego d ) niewiadomego pochodzenia, otrzymal swe nazwisko od miejsca, w którém go znalcziono w 1464 roku. Idac za przykíadem wielu swych ziomków, Almagro udai sie do Ameryki, zebral tarn w krótkim czasie znaezne skarby, poíaczyf siç z Pizarrem i wspólnie z nim ñapad! na pañswo Inkasów w Peru. Zwycieztwo przecliyliío siç na stronç tych ámiafych awanturników; Pizarro udaí sie do Hiszpanii, Almagro zas ogfoszony zostaí namiestnikiem nowo zdobytej krainy, i otrzymaf pozwolenie od dworu hiszpañskiego na podbicie dla siebie osobnego namiestnictwa na poíudniu posiadíosci Pizarra. Wtedy pociagnal z wojskiem do Chili w 1534 roku, zkad jednakie cofnac siç musiaï w 1536 roku, gdyi Peruvvijañczycy pod dowództwem Inkasa Mungo Сарае oblegli Hiszpanów w Limie i Cusco. Almagro pokonaí krajowców i przeciagnawszy na

Almagro — Almanaoh

503

swa strone prawie wszystkie wojska hiszpaúskie, postanowií zdobyó cafe Peru día siebie i swej rodziny. Chylry Pizarro, po powrocie swoim z Hiszpanü, znalazl sie w bardzo krylyczném poloieniu; nie liacil jednakíe ducha i tak dfugo fudzii Almagra traklatami, póki siç doslalecznie nie uzbroif, i wtedy dopiero zerwawszy nagle ukíady, rzucif sie na przeciwnika. Krwawa bitwa pod Salünas w pobliiu Cusca, zakoiíczyía sie poraika Almagra, który dostaf sie. do niewoli i na smieró pizez Pizarra skazany, w dniu 26 Kwictnia 153S roku w wiezieniu uduszony zostaf. — Wprawdzie syn jego Diego ¿'Almagro, przy pomocy partyzantów zdobyí szlurmem palac Pizarra i odebraí ¿jcie mordercy swego ojea, lecz Vaca di Castro, sedzia naczelny, przybywszy z Hiszpanü z áwieiém wojskiem, wystapif przeciw Diegowi, pokonaí go w morderezej utarezee pod Chupas i na ámierc skazaf wraz z 40 stronnikami. Almakabala, (ob. Algebra). Almakaoda, Almakist a takie Albotar, naiwiska bieli oíowianej (blcjwasu), uzywane przez alchemików. Almamor, u Zydów, si 61 przed oltariem, gdzie hymny i psalmy s'piewaja. AlmamnD, siódmy kalifazpokolenia Abbassydów, syn síawnego Harun-al-Raszyda, urodzony 786 roku, wstapit w roku 813 po bracie swoim Aroinie na tron bagdadzki, przed czém nazywaf sie, Mahomed. Mial naprzód do zwalczenia wiele przeclwnoáci, do wytçpienia ducha stronnictw do powsclagnienia wiele buntów, które wladzy jego niejednokrotnie zagraiafy. Za pozór do jednego podobnego buntu podawano zmiane, przez Almamuna sukni czarnej, uiywanej przez Abassydów na zielona, jakiej uiywali Mahomet i Ali. Wychowany w szkole madrego Diafara-ben-Jahia, skoro wladzç swoja utrwalif, uswietnil panowanie swoje postepowaniem fagodném z dawniejszemi swemi przeciwnikami; od tego tei czamógí sie. poswiecié naukom i umieje.tnos'ciom, które umiaí wspieraé. Z jego to rozkazu wytfómaczono wicle dziet greckich na jezyk arabski; lecz astronomija i Dlozofija przed innemi naukami zwrócily na siebie jego uwage. Z rozkazu Al mamuna przejrzano i poprawiono tabliee astronomiezne Ptolemeusza; nastepnie, chcac nabyé dokfadnego wyobrazenia o wielkosci ziemi, kazaí zmierzyó jeden stopieñ pofudnika ziemskiego na równinie Syngaru w Mezopotamii, a nadto oznaczyó na nowo pochyíosé ekliptyki. Przywiezujac nie mniej wagi do nauk moralnych i ülozodi, ofiarowaí cesarzowi greckiemu w Konstantynopolu sto centnarów ilota i trwaíy pokój, za pozwolenie filozofowiFilonowi udania sie. na czas niejakinadwór jego. Przed Almamunem spory religijne pomiedzyMahometanami toczyfy sie tylko 0 to: który z towarzyszy Mahometa miaí prawo po nim nastapié, albo czyli tei wladza najwyzsza po smierci proroka nie powinna byía przejsó w rece Alego 1 jego nastepeów? Almamun otwonyl nowe pole do rozpraw pomiedzy swemi wspóíwyznawcami, zwracajac ich uwage. na subtelnosci metalizyczne, odnoszace siç do samej istoty objasnien zawartych w Koranie; naprzykíad na pytanie: czyli te objawienia istniaíy od wieków, lub czyli tei one byíy stworzone w miare, ogíaEzania ich przez proroka? Almamun umarí roku 833 ery chrzescijañskiej, okoío Tarsu, w powrocie z wyprawy przeciwko cesarzowi greckiemu w Konstantynopo lu, którego wyspe Kandyje opanowa?. Pomimo áwietnosci jego panowania, nie moina zaprzeczyó, ie spory scholastyczne, które jemu winne byíy poezatek i poparcie, znakomicie sie przyczyniíy do s'piesznego obalenia panowania Kalifów. Almanaoh (wyraz arabski, -zloiony z preedimku al i rzeczownika manach, pogoda, czas, stan powietrza); tak poczatkowo nazywano kalendarze, które obejmowaly prócz przedmiotów kalendarzowych, takie i przepisy na róioe dxia

504

Almanaoh — Almassy

lanía, prace i przypadki, a to stosownie do poíozenia gwiazd i przepisów astroBomicxnyeb. Wyraz ten zastepuje dotad nazwe kalendarza. Póíniej zwano Л1manachami ksiijzkç, wydawana zwykle okolo nowego токи, litcraturze nadobnej, poezyi, a niekiedy rzeczom powazniejszym poswiecona, zalecajaca sie, ozdobném wydaniem, tak przez starannoác typograficzna, jako lei przez dodanie nót i rycin. Taki Almanach wydal w Lublinie w r. 1815 Klemens Urmowski; p. n. Almanach Lnbelski na rok 1815, dla amatonho liUratwrg ojexgitej (w 12-ce str. 135). Odtad almanachy nazywano noworocznikami (ob. NotooroeziiikJ. Almandyn, (ob. Alabandyn). Almani czyli Alemani (Dominik), stolnik lubelski byl poslem króla Stefana Batorego do króla szwedzkiego. Byl pierwszym z tego domu, który przybyf z Wloch do Polski, i uíywal lierbu tegoz nazwiska. W roku 1578 zostal kuclimistrzem nadwornym króla Stefana Batorego, otrxymaf orzad iupnika olkuskiego. Umarl 1595 r. Potomkowie jego, wkrótce znów sic do Wíoch przeniesli. AlmanZft, mitsteczko w Nowej Kastylii, niedaleko granic królestwa Walencyi. W czasie wojny о sukcessyja hiszpanska (ob.) Francuzi, pod dowódzlwem marszalka Berwick, odniesli tu 25 Kwietnia 1707 roku walne zwyciçztwo nad Anglikami i Portugalczykami. Skutki wygrancj tej bardzo byíy wazne, gdyi ulaIwlfy zajecie królestwa Walencyi i dzialania wojenne Francuzów w Arragonii. Almanzi (Józef), jeden z najuczeiiszycli spófczesnych Izraelitów, poeta i badacz starozytnosci, nrodzil siç w Padwie 1814 roku. Dzicio jego: Higajon be'kinor (Glosy arfy), obejmuje poezyje hebrajskie, tak oryginalne, jako tei na¿ladowane z poetów íacinskich i wíoskich. Jego poezyje zaíaczone sa takie do nowego wydania prac rymotwórczych Б. Luzzato (1839 roku). Almanzi w dziele: Alme Sitaron, wazném dla archeologü hebrajskiej, zamiescil nagrobki hebrajsko-hiszpaúskie. S. D. Luzzato wydal objaánienia do tego dzieia, w Pradze 1845 roku. AlmanZOr (Abu-dzafer-Abdallali-ben-Mohammed-al-Mansur), byl drugim kalifa z dynastyi Abassydów, panowal od 754—775 r. Krwawe bitwy, morderstwa, wiarolomne intrygi i zdrada utorowafy Almanzerowi droge do wíadzy, po objeciu której saja! sie czynnie wytçpianiem sckt przeciwnych Islamizmowi, a szczególniej chrzescijan syryjskich, których niemilosiernie uciskai. Pomimo wrodzonej sobie srogo¿c¡ opiekowal lia naukami, kazal przetfómaczyc z Syryjskiego Elementa Euklidesa, uíozyl koran i tak byí zamiíowanym w architekturze, ii nie zwazajac na szemranie narodu wydawaí bajeczne summy na przyozdobienie Bagdadu, atafej awej rezydencyi. Obok miloáci do nauk i sztuk piçknych zachowywal nadzwyczajna prostote w zyciu i nieskazona czystoáó obyezajów. Umarl w 63 r. ¿yeia, podezas pielgrzymki do Mekki. Al mar00, t. J.: podlug wag i grzywny, tak sie na cedulach gieídowych (knrscetlach) oznaeza cenç monet rzadszych, lub czesto nie posiadajacych naleiytej wagi, jak np. dukatów i innych zlotych pieniçdzy. Almaryja, byfi to szafa lub skrzynia na schowanie przeznaezona. Sprzety tej nazwy znajdowaíy sie, w kaidym w Polsce zagospodarowanym i dobrze urzadzonym obywatelskim domu. Almasy (Almaszy), szeroko rozgaîçziona rodzina szlachecka w Wegrzech.— Almasy (Józef Ignacy), byí generaíem jazdy auslryjackiej i odznaczyí lia na czele pufku huzarskiego w wojnie siedmioletniej, za со do godnosci hrabiowskiej wyniesionym zostal. Tenie sam Almasy otrzymaf w 1773 r. stopien feldmarszaíka-porncznika, a w 1784 zostal naczelnym wodzem kawaleryi.—Almasy (Pawel), ur. siç 1818 r. w Peszcie, byl w r. 1844 deputowanym na sejmie prei

Aimasy — Almeida

505

bargekim, па klórym окам! s!ç jawnym slronnikiem oppoxyeyi. W r. 1848 byl jednym z wice-prezydenlów ixby depotowanych, a nawet pefnii priez pewien pneciag ciasu obowiazki prexydenla parlamenta debreczynskiego. Po ukonczeniu wojny schronil sie do Paryza. ÂlmazaTJ, miasteczko w Starej Kaetylii, nad rxeka Duero, przez która la prowadii most przepysznej budowy; liezy 2,000 mieszk., pamielne jest pokojem zawartym w 1375 r. miedzy Henrykiem Translamare, królem kastyiskim, a Piotrem IV Okrntnym, królem Arragonu. Aimée, lak nazywa sie na Wschodzie klassa kobiet podobnych do bajader indyjskich, niby tancerek, spiewaczek i mazykantek, których rozkoszne, a najczeáciej peine nieprzyzwoitych ruchów wystapienia, gfówna étanowia zabawe przy wszelkîch uczlach i uroczyslosciach muzuímaiískich. Almeida, jedna z najsilniejszych fortec portagalskich od strony Hiszpanii, nad rzeka Coa, liczaca okofo 3,000 mieszkañcó\r. Gdy Francuzi pod dowództwem Neya 24 Lipca 1810 r. przeprawili sie przez rzeke Coa, dla wkroczenia do Portugalii, marazafek Massena oblegï te fortece, bronion; przez Anglików i zmusif ja 25 Sierpaia do kapitolacyi. W czasie odvrrotu Francnzów z Portagalii, po morderczej walce Masseny z Wellingtonem (3 i 4 Maja 1811), francuzki dowódca Almeida wysadzif w powietrze wieksza czes'é fortylîkacyi; Anglicy jednak wkrótce je przywrócili. Almeida (Antoni d'), znakomity portngalski anatom i Chirurg, urodzil siç w Baira 1761 г., wszcdí do szpitala s. Józefa, jako dozorca chorych, prac; zas i lalentem z tak nizkiego stopnia wzniósí sie powoli do stopnia professora i naczelnika oddziafu chirurgieznego w tymie szpitalu. W r. 1791 Almeida kosztem rzadu portogalskiego wysfany zostaí dla dalszego ksztafcenia sie do Londynu, gdzie korzystaf z towarzystwa najznakomitszych cbinirgów i po dwulemim pobyeie wrócií do Lizbony. Peínü lu, z najwiekszym poiytkiem dla nczacych sie, obowiazki professora anatomii ai do r. 1810, w którym podejrzany o sprzyjanic Franeazom, skazany zoslal na wygnanie, na wyspy Azorskie. Uíaskawiony udal sie, do Londynu, potém do Rio-Janeiro i nakoniec wrócií do ojczyzny, gdzie 1822 r. iycie zakonczyi. Jako professor i pisarz wiele przyczyni! sie do upowszechnienia znajomosci chirurgii w Portugalii. Napisaf: Tratado completo de medicina operatoria, Lizbona 1801, 4 t.; Obra* chirurgical, tamze 1813—14, 4 lomy; nadto przefoxyt Cuvier'a królestwo zwierzat p. n. Quadro elemen tar da Historia natural dos animàes, Londyn 1815, 2 lomy. Almeida (don Francesco d'), znakomity wódz portagalski, z rodziny hrabiów Abranles, zyskaf rozg{os'ne imie w wojnach z Maurami, szczególniej lai przy oblçieniu i zdobyeia Grenady, za со przez króla Emmanuela I mianowany zostaí wice-królem Indyj Wschodnich w 1505 r. Póíniej poplynal do Quiloa, majac do 36 iagli i wzial sie natychmiast do ustalenia potegi portngalskiej w Indyjach. Quiloa, Mombaza, Cananor, Cochin, Kalkutta i Malakka poddaó sie. musiafy zwyciezkiemu wodzowi, w czém mu silnie pomagaf syn jego Lorenzo Almeida, znany z odkrycia wysp Maldywskich i Madagaskaru. Lorenzo postanowif zapewnié Portagalii wyfaczne panowanie na morzu Indyjskiém i w tym cela staral sie odciçd Wenecyje i Egipt od handln indyj kiego. Przestraszeni Wenecyjanie podborzyli snftana egipskiego, który idac za ich porada wystawii silna flotte, powierzyl dowództwo nad nia perskiemn admiraiowi Mir-Chakimowi i wyprawií go na pomoc królowi Kalkutty. Mina korzystajac z nieostroznosci Lorenza, napadf na niego niespodzianie pod Czul i taka zadal mu kleskç, ze sam Lorenzo zginal w bitwie, pozostawiajac ojea swema dokonanie rozpocz^lycb planów. Tymcza 32«

506

Almeida — Almendingen

■en dwórportugalski obawiajac sie wzrastajacej polegi rodziny Alceidów, wyrfaf do Indyj nowego namiestnika, Alfonse Albuquerque, ale don Francesco uwiçziï tego ostatniego i niepredzej zgodzif sie opuscié ewe stanowisko, póki mu nie udafo sie zniszczyc flotty egipskiej do szczetu. Po tej zemscie za ámieré Lorenza, zfozyï wiadze w rece Alfonsa i udal sie do Porlugaiii, której jednakze nie miat jui ujrzéé, zginaï bowiem na przyladku Dobrej Nadziej i w bitwie z lamecznymi mieszkancami w 150S roku. — Znanym jest lakze Nicolao (/'Almeida, poeta zyf od 1745 — 18H), którego dziela wydane zostafy w Lizbonie pod tyluíem: Obras poéticas. AlmelOVeen (Jan), ceniony sztycharz ur. 1614 albo 1624, zasíynal okofo r. 1650. Do najznakomitszycli prac jego policzyé nalezy cztery pory roku wedfug Saflleeven'a, tudziei wiele holenderskicli krajobrazów i widoków nadbrzeinych, dokonanych wedfug tegoz mistrza, którego do zíudzenia nmial naáladowaé. Mniej by! szczesliwym w pracach wíasnego rysunku. Swoje ulwory oznaczal gíoskami poczatkowemi: J. A. AlmeelOVen (Teodor Jansen van), uczony Hüllender, ur. 1657 w Hydrecht, blfzko Utrechtu, um art w Amsterdamie w 1712 r. W roku 1681 otrzyma? stopieñ doktora, poczém jako lekarz pracowaf kilka lat w Amsterdamie, w r. 1697 zostal professorem filozofii, tudziei medycyny w Hardewyk. Uskutecznií Wydanie bardzo szacowne dziel Hippokratesa, Celsa, Apicyjusza Caeliusa, Strabona, Juvenalisa, Kwintyliana i wiele innych peínych erudycyi. Almenar (Jan), lekarz hiszpañski jeden z pierwszych, którzy pisali o chorobach syfilitycznych; podaf dokladny sposób leczenia ich za pomoca merkuryjuszu. Dzielo jego: Libellus ad ecitandum et expellendum morbum gailicum, ut nunquam reoertantur, ogïoszonc zostafo po raz pierwszy w Wenecyi 1502 r. Almenara, miasteczko w Hiszpanii, niedaleko m. Lérida, síawne bitwf z d. 27 Lipca 1710 r. miçdzy Filipem V a arcyksiecicm Karolem, jego wspólzawodnikiem na tron hiszpañski. Auslryjacy, jakkolwiek utrzymali sie na polu bitwy, nie odniesli jednak slanowczego zwycicztwa; wojsko Filipa, korzystajac z ciemnej nocy, cofnçio sie pod mury Lerydy, a lak bitwa pod Almenara, jakkolwiek z obu stron krwawa, o niewiele tylko dni poprzediifa wielka bilwe pod Sarragossa. Almendingen (Ludwik Harscher), uczony prawnik niemiecki, nr. 1766 r. w Paryiu, gdzie ojciec jego by! postern Hesko-Darmstadzkim, ukoúczyí nauki w uniwersytecie Gettyngskim, roku 1794 zostal professorem w akademii Ksiaieco-Oraíiskiej w Herborn, zkad przez wzglad na przebywajacych u niego w podeszíym wieku rodziców nie przyja! katedry, oGarowanej mu przez szesc uniwersytetów. Póíniej wszedfszy do síuiby rzadowej pruskiej, a w 1811 r. powofany na ministra nassauskiego, smialém postepowaniem przeciwko prawodawstwn pruskierau s'eiagnaï na siebie przesladowania tego rzadu, skntkiem których zmuszony byt opuácié síuibe publiczna. Umarí 1827 г. w Dillenburgu. Z prac jego literacko-naukowych, w których wszyslkich odbija sie gíeboka ргаwoáé uezué i poglad éciéle naukowy, najznakomitsze sa: Ue6er den Ursprung des Krieges und seilten Einßuss auf die Civilisation (1785); Heber die Fortschritte und den Verfall der Wissenschaften (1789); Recherches sur les droits et la forme de lu diète germanique pendant la vacance du trône impérial (1792); lieber die gesetzliche Zurechnung und ihr Verhältniss tu der moralischen Zurechnungsfähigkeit (1802); Untersuchungen über die Natur der Verbrechen und Strafen (1804); Metaphysik des Cicilproiesses (1808); Denkwürdigkeiten für Rechtswissenschaft und Staatsökonomie (9

Almendingen — Almodor

507

tomów, 1809—18 12); Die Vergangenheit, Gegenwart und Zukunft Deutsch lands, betrachtet aus dem politischen Gesichtspunkte (1814). Almeon zwany takie Almantor, aslronom i astrolog XII wieku, godny pamiçci z powodu spostrzeiei't nad pochyloscia. ekliptyki. Dziela jego w rekopismie znajduja sie \v bibliotece oxfordskiej. Wydrukowano: Praepositiones ac sententiae astrologicae ad Saracenum regem, w Bazylei 1530. Almeras (Ludwik, baron d), znakomity gênerai francuzki z szkoly napoleoiiskicj, ur. 1768 r. w Vienne w Delfinacie, r. 1791 jako prosty iolnierz wstapif do batalijonu ochotników departamentu Izary i ryclilo na polach bitwy doszedl do stopnia kapilana. W 1793 r. przy oblezeniu Tulonu byl adjutantem ge nerala Carlaux; Napoleon w pamietnikach Montholona wielkie mu za walecznoéé w czasie lego obleienia oddaje pochwaly. Bonaparte zabral go póíniej z soba jako generala-adjutanta do armii alpejskiej, a po chlubnym udziale w kampanijach wloskich z 1796 i 1797 roku, Almeras poszedl za wodzem naczelnym do Egiptu, gdzie wraz z Kleberem odznaczyl sie. glównie w bitwie pod Heliopolis. Po powrocie do Europy, utraciwszy podobno przycltyluosé Bonapartego, zostal kommendantem wyspy Elby, zkad dopiero w 1809 r. wstapil znowu do armii wloskiej Eugenijusza Beauharnais. Niebezpiecznie ranny pod Wagram, odtad stale jui walczyl pod okiem Napoleona, klóry przywrócil mu cafe swoje zaufanie; w bitwie pod Moskwa znowa cieika otrzymal rane. W czasie odwrotu z Rossyi wziety w niewole, dostal siç do Krymu, zkad do Francyi powrócii dopiero po upadku Napoleona. Za restauracyi, w r. 1823 mianowany zostal kommendan tem w Bordeaux; um. 182S r. w skutek ran, któremi caly byl okryty. Almeria (dawne Murait), nazwisko portu i miasta handlowego hiszpanskiego w Grenadzie, nad rzeka i zatoka tegoi imienia. Obecnie liczy 10,000 (19,000 w 1830 r.) mieszkanców, jest poloiona w przyjemnej okolicy, w której palmy i inne podzwrotnikowe roiliny znajduja sic. Jest tu stolica biskupia, katedra, 26 kosciolów i klasztorów, szkola, fabryki sody i saletry. Za panowania Maurów, Almería po Granadzic byla drugiérn miastem w królestwie, liczyla 150,000 mieszkanców, kwitly w niej sztuki, rzemiosla i handel. Po wypedzeniu Arabów stracifa pieé szóstych swojej ludnosci, i od tego czasu upadaó zaczçla. Zatoka Almerii obszerna, zasloniona od wiatrów wystajacemi z dwóch atron przyladkami, zapewnia bezpieczne schronienie dla okrçtôw, które czesto tutaj przebywaja; port jest w zlym stanie. — Tegoi nazwiska jest male miasteczko w Mexyku, w prowincyi Vera-Cruz, blizko ujscia rzeki Noadana. Almesfea, grosz á. Piotra, tak nazywano danine, która Anglija opïacala corocznie w dniu 8 Sierpnia stolicy apostolskiej. Almlkantarat albo Almukantarat. Wyraz arabski oznaczajacy kola male sfery równolegle do poziomu. Almikantaraty zatém wzglçdem poziomu maja takie same polozenie jak równoleiniki wzgledem równika. érodki równoleiników znajduja sie na linii laczaccj bieguny, która do plaszczyzn tychie równoleiników jest prostopadla, srodki zas almikantaratów leia na linii prostopadlej do ich pla szczyzn, a laczacej zenit z nadyrem. Inaczej nazywaja sie one równoletnikami wysokoéci, lub kolami wysokosci dla tego, ie wszystkie punkta jednego almikantaratu znajduja siç w jednakowej wysokosci wzgledem poziomu. Almodor (don Ildefonso Diaz de Ribeira, hrabia d'), minister hiszpaúski, podczas wojny o niepodleglosc wstapil do wojska i odznaczyl siç szczególnie przy obronic miasta Olivenza. Po powrocie Ferdynanda VII, podejrzany o tajne zwiazki, osadzony w wiezieniu w Walencyi,. podczas rewolucyi 1820 r. oswobodzony zostal prxez lud i mianowany gubernatorem miasta. W r. 1823 przy wtargniçciit

508

Âlmodor — Abnonde

Francuzów do Hiszpaníi, przed reakcyja zmnszony schronid sie do Francyi, zkad dopiero po smierci Ferdynanda do kraju powrócif. Tu wybrany do kortezów, i preiesem izby prokuratorów, za ministerstwa Torena usunaf sie z íycia parlamentarnego i zostaf kapitanem generalnym Walencyi, gdzie w czasie wybuchfych niezadfago rozrachów stanal na czele janty. Pomimo liberalnego wystapienia popadfszy w podejrzenie demagogów, ichronid sie mesial przed remeta ludo na statek angielski; wkrótce jednak napowrót przez lud przywolany, znowu zostal prezesem junty i teraz z tak gwaftownemi i okrutnemi wystçpowaf ¿rodkami na nkrócenie demagogii, le rzad obdarzyl go swojém zanfaniem i mianowal feldmarszafkiem, a nawet powierzyf mn ministerstwo wojny. Nie powiódl siq jednak Alraodarowi plan jego kollegi Mendizabala, przytfumienia jednym zamachem powstania karlistowskiego w Biskai i Nawarze (1835 г.), a upadek gabinetu byl skutkiem tego niepowodzenia. Za ministerstwa Isturiza, pod rzadem Espartera, w 1841 r. Almodar raz jeszcze byf wiceprezesem izby prokaratorów; oGarowanego sobie jednak przez Calatravç wydziaíu wojny jai nie przyjal i odtad po upadku Espartera zdala iyje od spraw publicznych, malo nawet mied mogac nadziei, iiby kiedykolwiek w swym kraju waína jeszcze odegrad mial role. Almohädy, ob. Almorawîdy. Almon&Oid, miasteczko w NoweJ-Kastylü, n;edaleko Toledu, pamiçtne mordercza bitwa, która tu w dniu 11 Sierpnia 1809 r. dywizyja polska pod osobistém dowództwem króla Józefa Bonaparte, stoczyfa z 30 tysiecznym korpnsem hiszpai'iskim. Dowódzca 7 pulku piechoty linijowej, pufkownik Sobolewski, odebnl rozkaz wziçcia wysokiej góry, osadzonej liczna artylleryj) i rcgularném wojskiem hiszpañskiém. Pnfk ten, pomimo straszliwego ognia, wpada na pierwszy pagórek, zrzuca nieprzyjacióí bagnetami z wyzszych pozycyj, traci kilkunastn oBcerów; pada w ostatku pufkownik Sobolewski uderzony kula karabinowa w piersi. „Nie to dzieci, dogorywajacym gfosem wofa holiater, naprzód! szczçíliwe bçdç mial skonanic, kiedy was ujrzc na wierzcholku skaly zwyciezcami." Zemsta zawrzafa w sercach wszystkich zoinicrzy, na oslep rzucaja sie na Hiszpanów, bagnetami lamia ich roty i slaja sie panami pozycyi w dniu tym najwainiejszej. Ujrzawszy sztnndar swój, pufkownik Sobolewski na szczycie skaf, w tej chwili ducha wyzional. W tej bitwie, oprócz pnfkownika Sobolewskieyo, zginçli nasi rodacy: z pulku 4-go podporucznik Klenicwski, z pulku 7-go szef batalijonu Lubn, kapitan Wiinieicthi, porucznicy: Siehki, Tomicki i Gnjewtki, podporucznicy: Wilkotartki i Urbanowtki; z pulku 9-go szef batalijo nu Sleltki, kapitanowie Zaleictki i Stobleictki, i porueznik Gunyñtki.— Zdobycie tak obronnej pozyeyi stanowifo kluez zwycieztwa, klore w dniu tym pamiçtnym Polacy przewaiyli na strone Francuzów. Tu zfamani Hiszpanie rozniesli poploch w inné szeregi. Cafa artylleryja i 4,000 niewolnika: nie liezac rannych, byïy trofeami tej bîtwy. — Jeden z poetów ówczesnych, sam towarzysz broni, w znanym poemacic: „Dumanie iolnieria poltkicijo w Haroiylnym xamkti Maurúw nad Taijiem," taki poáwieca ustep polegfemu dowódzcy 7-go pufku Sobolewskiemu: „Mai nieulekfy w boju, nieagiety w enocie, Polskiej pod Almonacid przywodzif piechocie: Dzielna reka zwycieztwa sam przewaiyl szalt}, I smiertelne zdaf iycic nies'miertelnej chwale." Almonde (Filip van), wice-admiraf hollenderski, nrodzony w Biiel 1646 г., odznaczyl siç w wojnach z Anglikami, z Francyja i Hiszpanija. Jako dowódzca okrçlu linijowego „Dortrecht," zaszczytny braf udzial w czteroduiowej bitwie

Aimonde — Almqoist

509

morskiej (od 11—14 Czerwca 1666 roko), w której admirai Ruyter porazil na glowç dwie floty angielskie pod Albemarle'm i ksiçciem Rapertem. W r. 1672 oswobodzil otoczonego zewszad Ruytera, po klórego ámierci flote, i mona Sródziemnego odprowadzif do Hollandyi. Najwiçksza slawç zjednal eobie Aimonde, jako dowódzca eskadry hollenderskiej, w wielkiej bitwie pod la Hague (ob.), dnia 31 Maja 1692 rokn, gdzie giównie przyczynil sie. do zwycieztwa angielskiego admírala Rassel nad Francuiami pod Toarville'm. Rokn 1702 zniszczyf i we■p6l z Anglikami zabral pod Vigo flotç angielska i bógate slatki hiszpaüskie, plynace pod jej opieka; umarl w nstronin wiejskiém 1711 г. Aiinor&Wldy I Almohady, dwie dynaslyje maurytaásko-hiszpanskie. Na poezatku XI wieku, w póínocno-zachodniej Afryce, pewien Abdallah-bcn-Jasin opowiadaé zaczal Islamizm miedzy koczajacemi narodami tej krainy. Nowi wyznawcy przezwani zostali El-Morabitami, to jest ludími, którzy sie, dobrowolnie poswiçcili síuibie Boiej. Naslepca Abdallah', Abu-Bekir, zaloiyl Marokko w г. 1070 i pozostawil doáé silne panstwo Jusutowi-ben-Tasfen, którego król Sewîlski zawezwal do pomocy przeciwko Hiszpanom. Jnsuf ndal sie, do Europy, pokonal chrzejcijan w bitwie pod Zalacca, w skntek czego, przywlaszczyl sobje panowanie nad cafa Arabsk; Hiszpanija. Potçga Almorawidy znalazla jednakie silnych przeciwników w nowej fanatycznej sekcie Muahedin czyli Almohadón, którzy pod dowództwem Abd-nl-Mumena zdobyli Marokko w 1146 rokn i zadali stanowczy cios panowaniu Almorawidów w Afryce. Jeden z nastçpcôw Mamena, Jakób Almanzor, przeprawií sie i wojskiem do Hiszpanii i pobil Kastylijczykó w w slawnej bitwie pod Alarcas w 1195 roku. Syn jego Mohammed wkroczyl do Hiszpanii w 1210 roku na czele 500,000 wojowników, ale tym razem, trzej królowie: Alfons VIII Kastylski, Piotr II Arragoúski i Sancho VII Nawarski, wspólnémi siíami, taka zadali ma klçske, ie do 200,000 Arabów leglo na polach Tolozy w poblita pasma gór Sierra Morena. Gfównym skutkiem tego zwyciçztwa byl ogólny npadek potçgi arabskiej w Hiszpanii, w szczególnoáci zas* potçgi Almohadów, którzy cofneji sie, do Afryki. Jakkolwiek król Grenady powoíal raz jeszcze Almorawidów do wójny przeciwko Hiszpanom, a wódz ich Abu-Jusaf po bil don Sancha, arcybiskopa toledaóskiego, jednakie wkrótce potém Alfons X porazil Abu-Jasafa, udal sie za nim do Afryki i zdobyf Marokko w 1273 roku. AlmOSnÜlO (Mojzesz), syn rabina Barncha, zyl okolo roku 1538. Pisal wiele dzlel tresci duchownej, powiqkszej czçàci kommentarzów ksiag Starego Zakonu, drukowanych w Tessalonice i Weneeyi; jedne i nich pod napisem: Thephillath le Motee, csyli modlitwa Mojiesza, drakowane byío w Krakowie 1546, 1562 i 1590 r. in 4-to, oraz w Tessalonice 1568. ДшреШ (Melchior), Wíoch, rzeibiarz, okofo г. 1640 niyty do ozdobienia коtelóla wzniesionego kosziem Radziwillów w Olyce. Robil posagi i ozdoby oítarzowe i zewnçtrzna. AUnqolst (Karol Jonasz Ludwik), nader píodny pisan szwedzki, urodzony 1793 roku, poswiecif siç najprzód síuibie publicznej, Iecz w r. 1823 udal sie w lasy Wermlanda i iyl tam na sposób dawnych wolnych chíopów. Mieszkaí w chacie pokrytej darning, jadl kiste, z kora drzewna i ubieraí siç w prost} odziei chíopska. Wkrótce jednak sprzykrzywszy sobie to iycie, zostaí rektorem w Sztokholmie, a w r. 1842 zíozyl examen teologiczny. Poróiniwszy sie. ze swemi przefoionemi z powodu zasad demokratycznych i neologizmu w rzeczach religijnych, stawaó musiaí przed sadem konsystoryjalnym, który go jednak za niewinnego nznaí. Odiad wyíacznie poàwiçcif sie literaturze, pisal w rozmaitych kierunkach, a zawsze z talentem, wszçdzie rozwinal áwieie iycie, humor i áwietna.

510

Almquist — AlDpecht

twórczofó. Literacka dziaíalnos'c Almquista jest niesfychana, pisa! bovriem dziefa malematyczae, geograficzne i hisloryczne, grammatyki i sfowniki. Za granica wiukie many jest tylko ze swycli dziel belletrystycz'nycli, miedzy któremi najznakomitsze: „Ksiega rói cierniowych, czyli wolne fantazyje" (Tornrotent book), bçdace zbiorera romanlycznych poezyj róziiego gatonku. Z romansów Almquista wymieniamy: Gabriela Mimantо, Amorina , Amalia Hillner, Panowie to Ekoltund; z utworóww formie dramatycznej: Labgdzia grotta na Iptarze Marjam, Izydor z Jadmor; z epickich poezyj: Schemt-el-Nihar, Polowanie Artura; z mniejszych opowiadañ: ¡Columbina, Koplica, Aramintha May. Almquist jako humorystyczny pisarz jasnieje w Ormusie i Arimanie, oraz w Vwagach nad xicierzelami domowemi. Alunit, miara uzywana do zboia, idzie ich 12 na 1 fanegç. — Almada w Kadixie równa sie, 1,15271 garnca warszawskiego; w Chili 1,8906; w Marokko 3,5 garnca warszawskiego; w Arragonii 0,4698 garnca warszawskiego. — W Portugalli almnda uiywa sie do pfynów, jest równa 16,75 kwarty, czyli 4,1875 garnca warszawskiego; 52 almand stanowia jednç becike (tonnalada). Almos czyli Alom, zaloiyciel paústwa madzyjarskiego w Wçgrzech, pierwotnie przywódzca jednego z siedmiu pokoleft madiyjarskich, które okoïo r. 884 poïaczyiy sie w stepach nad Uralem baszkirskim w celu wspolnej wçdrôwki i wysznkania sobie nowych siedzib w Europie pofudniowo-zachodniej. Liczba wychodzców, bez starców, kobiet i dzieci, wynosifa do 200,000. Almas wówczas miaí jui 64 lat wieku, sify fizyczne jednak mial potçine i posiadaï sfawe zarówno madroáci jak mçzlwa. Wszystkie pokolenia rozdzielií na kilkadziesiat gromad, klóre w drodze iyïy polowaniem i ryboíówstwem, na worach skórzanych przeprawif sie z niemi przez Woigç, przybyf w równiny Suzdalu i pod Kijów, nowa podówczas rezydcncyjç ruskiego ksiaiecia Olega, gdzie wçdrowcy, Ugrami (Wçgrami) zwani, niezliczone rozbili namioty, zkad i cala ta okolica díugo jeszcze nosifa iniano Ugierskiej. Zdaje sie ¿e Oleg zrazu, wespól z Bulgarami, Madzyjarów prxywital nieprzyjainie; gdy jednak Bulgarowie poznali w sieh naród pobratymczy i zawarli z niemi przymierze, nie mu nie pozostalo inuego, jak tylko podarkami wymódz na niel» dalszy pochód na poind nie. Almus po dfugim i znojnym marszu przybyf ze swemi za doliny po pofudniowej stronie Har pa! (898 г.), gdzie przez 40 dni odpoczywali, a miejsce gdzic stafy jego namio ty, od wyrazu muñía (meka) nazwal Munkaczem. Dzisiejsza twierdza Munkacz lexy w tej samej okolicy. Nastepnie Almus zajal w posiadanie wszystkie kraje miedzy Cissa a Badrogiem, i zlozyl wfadze najwyzsza, wyraíajac iyezenie, by ja przeniesiono na syna jego Arpada, na со gdy naród przysla?, potomkowie jego przez lat przeszfo 400 piastowali koronç wegierska. Blizsze szczegóíy o tych ciekawych faktach znajdzie czytelnik w: Anonymi Belae Regit Notarii Hi~ tloria Ungariae, i w Feszlera: Getchichte der Ungarn (Lipsk, 1815). Almnzyja, koiuszek, ezyli futro popielicowe z kapturem— wspominane przez Kromera. Alo, lokieé szwedzki, dzieli siej na 2 stopy, 4 cwierci i 24 cali; aln równa sie. prawie 1 íokciowi i 2 calom czyli 1,032 íokcia warszawskiego, lokieé norwegski (alnar) jest równy szwedzkiemu. Alopeoh (Fryderyk), rodem ze Lwowa, akademik krakowski, w wierszu pod napisym: Xeniolum, inclytae Civitali Leopolienti bonarum art ium tingulari propagatrici patriae tuae charittimae, bono omine oblatum, (Krakow, 1619) wielbi swe miasto ojczyste, szczególniej z dawanej naukom opieki i síawi mçíów znakomitych uodzonych we Lwowie.

Alnpeoht — Aloes

511

Alnpecht (Jan), iyí za czasów Zygmunta III, czlowiek uciony, pisa! wleme facinskie za jego iycia drukowane. Skreslií Hisloryje Ltoowa w jçzyku takze faciñskim, która w Ifómacieaiu Jana Bakowskiego w Pamietniku Lwowskim z r. 1816 wydano. Wyjíjlki tcj history i amieieii Bruta w dziele iwém: De praeciput's totiиг unniversi urbibus, Alpoke Dittllb, zyf w XIII wieku, i napisaf niemieckiemi wierszami Kronike, Inflant od czasów przybycia Niemców do tej krainy ai do roku 1296. Kronika ta wydrukowana zostafa w Rydze w roku 1818, pod tytufem: Fragment einer Ur kunde der ältesten Livländischen Geschichte in Versen Riga 1817 rokn, z przypicami i objaánieniami wydawcy L. Bergmana. W wydaniu tém nie dostaje 129U wierezy, które jednak póíniej odkryte zostafy w jednej kopii Alpekowej kroniki, znajdujacej sie, teraz w Heidelbergo. AlOCb (Stefan), kanclerz ksiestwa austryjackiego, w 1453 by? plcnipotentem do ukíadów mafíenakieh miedzy królem Kan'mierzem Jagiellonczykiem a Elzbieta; w roku zas 1454 byí áwiadkicm ich slubu. Alod, w prawie salickiém ma oznaczaé, podfug bracî Grimm'ów, calkiem wtasne dobra. Maciejowfki (Hist, pratcodatcstw sloicianskich. War., 1856 r. 1. 1, sir. 528), przyznaje tema wyrazowi poczatek sfowianski i mniema, ie pierwotnie oznaczaf Ijlko ruchomos'ci, póíniej zas rozciagnieto go i do nieruchomosci, przechodzacych w spadku po kimkolwiek; nakoniec zas wszelkie dobra wyfgeiaa wfasnoáé slanowiace, zaczçfy sie, Alodem nazywaé. Aloeje czyii ¿JreeilDy, uroczystos'c' na czes'ó Cerery i Bacliusa, obchodzone w Lipcu i Grndnia, podczas których pierwiaslki iniwa i winobrania odnoszono do swiatyni w Eleazys. Piesni spiewane w te, uroczystosé nazywafy sic Julije, czyli Demetralije. AlOOS, rodzaj roslin do rodziny lilijowatych nalezacy, a Lineasza do szescioprecikowych, jednosfupkowych. Kielich zrosfodzialkowy, rurkowaty, pra wie walcowaty o 6 nie gtçbokich wcieciach; precików 6, przy nasadzie kielicha umieszczonych; blizna trzyklapkowa; owoc jest torebka trójgraniasla, trzykomórkowa, w kaidej komórce jest wiele nasion. Z powierzchownoáci aloesy sa podobne do Agawy; liácie maja grübe, miçsiste, z nasady íodygi lub gfabika wyrastajaee; na gfabika dosyé dingim mieszcza sie, kwiaty w podfuiny Mos uloione. Liczne w tym rodxaju getankt, rosna tylko w krajach goracych, a gfównie na przyladku Dobrej nadziei i w Indyjach wschodnich. Kilka gatunków día ozdobnych kwiatów utrzymuje lie, w cieplarniach, w których w skutku uprawy staranncj, w rozliczne rozrodzify sie, odmiany. — Aloes, czyli sok aloesoxcy (Aloe), jest to sok gumoiywiczny zsiadfy, pochodzacy z roslin naleiacych do rodzaju aloe a szczególniej z aloë spicata i perfoliota. Otrzymuja go wyciskajac sok z rosliny, nastçpnie pozostawiaja w spoczynka na czas niejaki; píyn czysty zlewaja i paruja na cieple sfoneczném; posostafoáé równiei odparowuja oddzielnie i zlsjd otrzymuja posledniejszy gatunek, uiywany tylko w weterynaryi pod nazwiskiem aloesu konskiego (aloe cabalina). Takíe obcinajac koñce liéci i zbierajac sok wyciekajacy w naczyniach podstawionych,przez parowanie w cieple fagodném, otrzymuja aloes stafy. Odróiniaja trzy gatunkraloesu: pierwszy aloe succotrina, tak zwany día tego ie go otrzymywano z Indyj wschodnich i wyspy. Soccotora, ma zapach aromatyczny, koloru ciemno-brunatnego a sproszkowany ióíto-zíocistego; gatunek drugi watrobowy (aloë hepática), oaimcxafavi siç kolorem ciemno-czerwonym a w proszku ciemno-ióftym, najczelciej napotykany bywa w aptekacb. Ostatni nakoniec gatunek konski, który jest bardzo zanieczyszczony. Obecnie aloes przychodii do handlu z Ameryki, Bombaju i Przyladka Dobrej Nadziei. W medycynie ma wielo

512

Aloes — Alompra

rtkie zastosowanie; w mafych dozach wywiera dziafanie wzmacniajaee, w wieksxych ni rozwalnia i krew ku organom dolnym sprowadza; wchodzi do ikfadu liarnek zdrowia doktora Franka, piguíek Morrissona, Boatin'a, Anderson« i t. p. Uiywaji go lei w lakiernictwie i farbierstwie. P. — Хаю. R. AlOOSOWO drZOVO, Agaloch albo Kalambak, ciafo inane na wschodzie pod nazwiskiera ajaludzin i uiywane jako kadzidfo od czasów niepamiçtnych, odznacsajfce aie zapachem bardzo przyjemnym, i z tego powodu jest nadzwyczaj wysoko cenione. Zdaje sie. ie olriymuja je priez gotowanie w wodzie kawafków drzewa z roáliny Aquilaria Agallocftum (Rozburg) rosnacej w górach Tybelu. Rzadko bywa do Europy z Indyj wschodnich przywoione. Pod nazwiskiem drze wa aloesowego napotyka sie w liandlu drzewo z gatunka Daphne odora, które w kadzeniu wydaje zapach przyjemny. AlOgtjaDiO, heretycy, w pierwszych wiekach chrzescijaástwa. Do nich zwykle stosuja. wzmianki s. Ireneusza (Adv. Ilaeres. III, 11, 9), i i. Dyjonizyjnsza Wielkiego, biskupa alexandryjskicgo (Euzeb., НШ. Eccl. VII, 25). Imiç ich atoli po raz pierwszy wyslepuje u i. Epifanijusza (Haerec, 51), ktéry mówi 0 nich obszeroie, ale niedosyó dokíadnic. Wedíug zdania powszechnego, Alogijanie byli: 1) nieprzyjaciófmi bóstwa Jezusa Cfarystasa, to jest Sfowa, po grecku logos; 2) przeciwnikami pism é. Jana ewangelisty; 3) nieprzyjaciólmi Montanistów. Toczyl sie o Alogijanów spór miçdzy dwoma teologami niemieckimi zpóíczesnymi Döllogerem i Hefele. Ostatni popieraf trzy powyisze okreilenia sekty. Döllinger zas ntrzymywaí przeciwoie, ie Alogijanie byli gafçzi; Montanistów. — W Hollandyi Alogijanami nazywano Socynijanów, którzy zaprzeczali bóstwa Chrystosa, to jest Síowa przedwiecznego. L. R. AlOgOtrofiJa (« greckiego), stan chorobliwy, ôbjawiajacy siç nadmierném lecz nierówném iywieniem jednej czçsci ciala. AloMy, takzwalisiçzeswegoojczyma,Aloeusa,dwaj synowieNeptnnà iIGmedii, Otns i Etijaltes, olbrzymi nadzwyczajnej wielkosci i siíy, którzy w mfodzienczym jeszcze wieku dobywali sie do nieba, zkad przez Apoliina pospychani i strzafami pozabijani zoslali. Za karç przywiazano ich w Tartarze do sfopa, gdzie sçpy iaríy im wnçtrznos'ci, a town ustawicznie wrzcszczafa po nad ich gfowami. Wedle innycli, za zdrada Dyjany pozabijali siç sami ua wyspie Naxos. Alolsy OODZaga ob. Gonzaga Alohu. Alompra, Alaoq-P'Hara, ezyli Alomandra-Pran, zafoiyciel panstwaBirmanów i panujacej tamie dynastyi. Kiedy w 1752 roku Beingu-Della, król Pegu, zdobyl panstwo Awy, Alompra byf Birmanem niskiego pochodzenia, ale przedsiçbierczym i smiaiym, i piastowaf urzad przeíozonego nad miasteczkiem Manchabu. Miai wówczas wieku lat 42. Jarzmo Pegaanów ciaiyfo nad krajem zdobytym 1 nakoniec atawafo siç nieznosném; earn Alompra, cieiko obraiony, zapewnif sobie pomoc stn odwainych lndzi. Zaloga miasta skfadafa siç z 50 ioínierzy peguanskich; tç wiçc pewnej nocy napadíszy, w pien wyciaf. Byfо to basfem powstauia, zvrfaszcza gdy nadeszlo 1000 Pegaanów dla zemszczenia smierci polegfych; kaidy jal siç obrony z rozpacza, wiedz§c dobrze, ze iaski spodziewaé siç nie moie. Alompra pobil wysfane przeciw niemu wojsko, za jego przykfadem w innych takie miastach zatknieto sztandar rokoszu, sify jego wzrosíy i jedno zwyciçztwo odnosity po dragiém. Gdy wiadomoió o tych wypadkach doszfa do króla Beinga-Bell, brat królewaki, Apporaza, stanal na czele ogromnej floty, która odpfynela w Stycznia 1574 roku rzekf Irawaddi pod Awç, obsadzona przez 10,000 powitaaców. Dowodzil wAwiesyn Alompry Szembuan, sam zas Alompra z wojskiem stal nad granice, wszakie na wiadomoid o przybyciu floty nieprzy

Âltmpre — Alopeojj*

513

jacielakiej w 10,000 ioínierza pociagnaí na odsiecz stolicy i walna ta stoczyl bitwç, w której Pegaanie stanowczo pobici, zmaszeni zostali do ncieczki. Wkrótce potém apadíy równiei inné warowne miejsca w kraja, tak ii z koncem 1754 roka zaden jui Peguania nie postal na ziemi birmanskiej. Alompra powitaay przez naród oswobodzicielem i dyktatorem, pobii jeszcze w nastepnym rokn (21 Kwietnia 1755 г.), powtórna wyprawe, Apporazy pod Synagong, i na pola zwyciçztwa zaíoiyí miasto Rangoon, nowa swa rezydencyje. Szczatki armü peguaáskiej cofneíy tie, za тагу Syryjamu, a teraz jai ват Alompra wkroczyí do Pegn, zdobyi frégate franenzka na ioídzie peguaúskim, któréj zaiogç w píen wycifé rozkazaí i z taka siia oblegf nieprzyjacielska stolicç, ie Benigga-Della smaszony byi poddaó siç na íaske i nieiaskç (1757 roka). Nastepnie Alompra podbii Jeateze Hartaban, wschodnie Pega ai po granice Syjamu, Tavoi, oraz naleiace do Syjainczyków Mergui i Tenasserim, przez со zapeínie jai panstwo peguanskie wcieiil do Birmauskiego; w czasie wyprawy na Syjam umari 1760 roku. Nadzwyezajny ten czíowiek wzrostu byl wyiokiego i wielkiej siiy fizycznej, waleczny, snrowy ai do okracieAstwa, peien wielkicb projektów, jeden z tych ladzi, których od czasu do czasu zsyía Opatrznoáó, ieby przez nich wykonaé awe zamiary. Alompra zaíoiyí najwieksza monarchije w Indyjacb, a dynastyja jego umocniia si$ najznpeiniej pod jego naftepcami. F. H. L. Д10П20, (ob. Alfons/. Alopa (Lorenzo Fracisci d'), znany takie pod nazwiskiem Francisci de Vé neta», nezony w XV wieku dru к art florencki, szczególnie biegíy w jezyka greckim, zkad tei i jego edycyje klassyków greckich bardzo sa posznkiwane. Draki jego odznaczaja sie równiei pod wzgledem technicznym, pieknemi kapitalikami na poczatku rozdziaíów i wielka dokíadnoácia typograficzna. AlopOOyjft (z greckiego alupex lis), peíznienie wíosów, íysina: alopecia wyraz grecki, dosfownie znaczy wypadanie wloaów a lisa, poniewai dostrzeiono, ie zwierz ten na starpsé dostaje s wieiby, albo moie i liszaju, z powoda którego aserié ma wyíazi, od tego powstaje golizna na skórze, czyli lytina. Zdaje tie, wiçe, ie i nazwanie polskie lys, lytina z tego tamego íródía poczatek bierze, to jett od wyrazów lis, Usina, témbardziej ie i po síowacka lysy, mówi tie. Uty (ob. *lo teniк Lindego). U síarozytnyeh peíznienie wíosów musiaío byé bardzo pospolitém, poniewai najznakomitti swego czatn lekarze, szczegóíowo o niém traktowali, jako: Asclepiades, Arcliigenet, Galen, Cela i wielu innych. Kobiety mniej podlegaja íysieuiu niieli mezczyzni. Peíznienie wíosów na gíowie bywa: czficiowe, calkovsite, przypadkowe, przedtoczesne i ze staroiei. Stad tei podziaíy naukowe i rozmaite jego nazwania pochodza; Madrasis oznaeza peíznie nie wíosów przemijajace, powolne; wfosy tylko rzadszemi sie, staja, nie pozostawiajac nigdzie obnaionej powierzchni. Alopecia wypeízníecie wíosów na gío wie, brodzie lab brwiach,pozostawiajace goliznç czyli iysinç, naksztaít oszpecenia, którema lisy na ttarosó podlegaja. Ophiasis wypeízanie wíosów weiykowato. Wíoty niekiedy zaezynaja wyíazió od tyíu gíowy. postepnje to naprzód ka atzom i oba ttron na pare, cali tzeroko, przechodzí nawet poza otzy i ai do czoía dosiega. Phalaerosis wíaáciwa íysi na, czyli wychodzenie wíosów staíe, najzwyczajniej od przoda gíowy, pozostawia po tobie gíadkosé i poíysk skóry, a wíosy wiçcej nie porastaja. Peíznienie wíosów z dwojakiego irodía pochodzi: raz przyczyna moie byó ogólna, drngi raz miejtcowa. Do pierwazych naleia: dziedzicznoáé, wada przyrodzona, epidemiezna, czatem niedocieczone utpotobienie tzezególniej o kobiet, goraczk¡,kaUlepsia,poíogi,eochoty,wyniszczenie, bieganka, zbyteczne nciecby miíotne, naaki, trotki, przestracb, przymiot (typhilit), merknryjosz, ERCTKUtPZDTJA ТОМ I. 33

514

Alopecyja — Âlopeus

tmcizny. Do przyczyn miejscowych, oprócz mechanicznych, zaliczaja siç: bóle giowy, róza na glowie, napalenie giowy od afonet, zelazka uazbyt gorace do trefienia wfoaów, zaniedbane uiycie czapeczek nocnych, parch, koftaa, wszawosc, a najbardziej pewien rodzaj liszaju, albo raczej uszkodzenia roiejscowego skóry na glowie. Ludiie temu podlegli, maja swierzb i peino iupieíu w giowie, które za grzebieniem schodzi w postad otrçbek mniej wiecej grubych; íupiez ten stanowi naskórek iuszczacy siç, odnawiajacy siç z niesiychana szybkoácia; nlekiedy zostawia po sobie skóre cierwona ale niebolesna (pórrigo, lichem siccus seu im petigo). Oprócz tego dostrzezono na giowie osobny rodzaj liszajn, nazwany przez Batmana, pórrigo decalvans. U ludzi dotkniçtych ta choroba tworzy siç na glo wie jedna albo kilka plam okragíych, biaíych, zupeínie pozbawionych wiosów, a otoczonych równa iloácia i gçstosci; wiosów zdrowych. Skóra jest gíadka nie zaczerwieniona, owszem niekiedy nadzwyczajaej biaíoíci. Powierzchnie tych plam okragíych, pozbawionych wiosów rozszerzaja siç powoli, stopniowo, a jezeli ich kilka znajdaje siç w bliskosci siebie, wtedy íaczy siç z soba. Choroba ta pozostawiona sama sobie, spçdzié moze wíosy ze znacznej powíerzchni gíowy. Nadto peíznienie wlosów pochodzié moie z rozmaitego rodzajn uszkodzei'i samychíe komórek wiosowych (folliculi), mianowicie zapalnych; albo tez wspóíczesne bywa i sekrecyja chorobna tiuszczu z torebek tluszczowych. Bichat zauwaiyf, ie peicnieniu wiosów u ludzi starych daje poczatek wiçdnienie czyli usychanie cebulek wfosowych, to jest, ie próínia samychíe cebulek umniejsza siç powoli, stopnio wo, wfos w zarodku ¿ciencza siç i wyiazi, a w koñcu i sam drobny kanalik mieszczacy komórki, znika. Przeciwnie, w peiznieniu wiosów przypadkowém, jakto bywac zwykio np. po cborobach goraczkowych, gdzie nie ma ani uezkodzeñ to rebek wioskowych (folliculi), ani tez innej choroby w samych cebulkach, wíosy krusza siç tylko i oddzielaja przy skórze od swych korzonków; со takze Bichat azczególniej stwierdzii postrzezeniem na czíowieku zmariyra ze zgniiej goraczki, który przez ci§g choroby zupeínie oíysiaí; u niego dostrzegí wszystkie kanaliki wíosowe w caíoáci pozostaíe, w ich zas* gíebi wszystkie wíosy na nowo odrastajace. Zacliodzi wiec najwyraíniejsza róinica pomiedzy dwoma tego rodzaju przyczynami peíznienia wiosów. W leczeniu zatém przedewszystkiém wyszukaó potrzeba przyczynç i do takowej zastosowad siç. Na iysienie ze starosci nie ma ¿adnego sposobu, kiedy przeciwnie na peíznienie wiosów z innej przyczyny, rozliczne zalecane srodki i pomoce skulkowaö moga, i nigdy nadziei tracic nie trzeba odzyskania utraconych wiosów. Jako najskuteczniejsze srodki porastania wiosów, zalecaja sie: powtarzane golenie gíowy, smarowanie olejkami aromatycznemi z ladanum, i bardzo czesto pomada ze áwiezych much sporzadzona, oras wiele innych. Dr. J. K. AlopeuS (Maxym), rzeczywisty tajny radca; urodzony 1748 r. w Wyborgu, pobierai nauki w Abo i Gettyndze; na wezwanie ówczesnego rossyjskiego pe sia w Szwecyi, hr. Panina, wstapii w siuzbç rossyjska dyplomatyczna. Mianowany (1790 roku) nadzwyczajnym posíem i pefnomocnym ministrem w Berlinie. W 1792 roku, po cofnieciu sie pruskiej armii od granic francuzkicb, postçpowai z wielka roztropnos'cia i zrçcznoscia áród ówezesnych trudnych okolicznosci, î wszelkiemi srodkami opierai siç zawarciu pokoju miedzy Prussami a Francyja w Bazylei. W 1796 r. Alopeus opuscií Berlin, a w 1802 r. powrócii znowu na to wazne stanowisko. Podczas zawarcia pokoju Tyliyckiego znajdowaf siç w Londynie, gdzie starai siç napróíno nakfonié gabinet Londynski do przyjecia posrednictwa Rossyi w zatargach pomiedzy Anglija a Francyjf. Wkrótce potém wziai dymissyje i zamieszkai w Frankfurcie nad Menem, gdzie umari 1822 r.

Alopeos — Alp-Arsüui

515

— AlopenS (hrabia Dawid), raeczywisty tajny radca, nadzwyczajny pose! i pefnomocny minister rossyjski przy dwoгасh Berliúakim i Meklembnrg-Szwerynskim, brat mfodszy poprzedzajacego; nrodiony w Wyborgu 1768 rokn, pobieraí nanki w akademii sztutgardzkiej; obral potém zawod dyplomatyczny. W 1800 r. zamianowany sprawujacym interesa rosayjakie w Sztokolmie, w 1803 r. wysfany byl tamie w charakterze nadzwyczajnego porfa i pefnomocnego ministra. On to skfoail Gastawa IV do przystapienia do systematu kontynentalnego. Na poczatkn roka 1808, podczas zerwania stosunków Szwecyi z Rossyja, wtracony loatal do wiezienia przez króla Gustawa IV, i z cafyffl orazakiem poselskim przesiedzial w niém trzy miesiace. Po powroeie ze Szwecyi Alopeos otrzymaf order i. Anny 1-ej kiassy, znaczne dobra t zostal poslem, najprzód w Neapolu (1808 г.), po tém w Sztutgardzie i nakoniec w Berlinie (1813—1831 rokn). W roku 1815 byl ministrem wojny i general-gobernatorem departamentów Francyi, zajetych priez wojska rossyjskie. W r. 1819, mianowany baronem wielkiego ksiestwa Finlandzkiego, a po wskrzeszenin królestwa Polskiego, za nregulowanie granic tegoi królestwa z Prussami, mianowany roku 1820, hrabia królestwa Polskiego. Uroirf rokn 1831. Alonp, w górach panaji pewne wiatry dzienne i nocne, podobnie jak to ma miejsce przy brzegach morskich. Z powodu nierówuoáci powierzchni gruta two— rzy sie jakby przypiy w i odpiyw powietrza, objawiajacy sie, wiatrami wiejacemi od dofa ka górze i od góry ka dofowi, które w róznych okolicach rozmaicie nazywaja. Wiatry takie stosownie do pory rokn wiçcej lab mniej czné sie, daja, do nich naleiy wiatr zwany Alonp de vent w dolinie Chetsy, wiejacy najczeéciej w nocy. Nad zgfebieniem przyczyny tych wiatrów pracowal Fournet w dolinach alpejskich. Promienie wschodzacego sioáea 'ogrzewajac wierzchoiki gór sprowadzaja rozrzedzenie tamie powietrza, a tém samémpradoddoíu, który nnosi kn górze chmury mgliste i roje komarów; ogrzania zas we dote dolin w czasie apata sprowadza wiatr wiejacy na dót podczas uocy. K. Kr. Alp czyli Alb, pasmo gór ciagnace sie przez okoío mil 20 miçdzy Nekarem i Dnnajem, biezy w kierunku od pofudnio-zachodu ka pólnoco-wschodowi przez кraje Hohenzollern ka Bawaryi, dosiçgajac przecieciowej wysokosci 2000 stóp. W stronie pófnocnej pasmo to w stromo ácietych tarasach zniia sie ku Szwabii, podczas gdy w stronie poíudniowej stopniowo i nieznacznie przechodzi w doling Dnnaju. Niektóre z górujacych jego szczytów pokryte sa malowniczemi zwaliskami starozytnych zamków. Góry Alpy naleia do pasma jarasowego wapienia i obfitoja w skamieniaiosci i jaskinie. Stoki ich i doliny wydaja wino i owoce, wyzsze zas" czesci zdatne sa tylko do nprawy iyta, owsa, Inn i ziemniaków. Mieszkaticy, nienaíoieni dotad do przemysía, odznaczaja sie, prostot; obyczajów i przywiazaniem do stron swych rodzinnych. Alp-ArslaU, drogi saltan z tureckiej dynastyi Seldiukidów, w 1059 r. wstapi? na tron korasanski po ojeo swoim Dattdzie, w 1063 r. na tron perski po stryjn Togrul-Begn. Jakkolwiek panstwo jego rozciagalo sie od Eafrata do lado, a ad Oía do zatoki perskiej, przeciei ciagle jeszcze zwiekszaf jego granice; wkroczywszy do Armenii i Georgii, prowadziï wojne z cesarzem konstantynopolitanskim Romanem IV Dyjogenesem. Przyszlo do bitwy na równinach Adzerbidianu, w której Roman Dyjogenes, nie przyjawszy otarowanegó sobie poprzednio pokoja, zostal zwyciçiony i wziqty w niewolç. Alp-Arslan z pobitym cesa rzem, obszedf sie, wtpaniafomyílnie i ndarowal go wolnoácia. Pózniej, chcac zdobyé Turkestan, na silny natrafif opór ze strony Jafora, dowódzcy warowni Berzem, z tamtej strony Oxa; rozdralniony zbyt dfuga walk;, gdy eztonnem nareszcie mia

516

Alp-Arslaa — llp^iMi gegpodtratvo

■to zajaï, zapoanial ■• chwile, о zwykíej sobie iagodaojci i pad( ofiara Ukiego zapomaieaia. Kiedy bowiem Jafora skazaf и smieró przes rozcwiertowaaie, tea niesxczçsliwy, asfyszawszy swój wyrok, rzucif sie. na Alp-Arslaaa i przebif go wlaaaym jego mieczem; Malla zai amierajac przyzuaf, ie saaieré jego jest aaslaiona. Alpäkft, uriana ssace z rxedu przeiawajacych, do rodtaja lama (Auchenia, Iliger), aaíeiaee, która jest odmiaoa gateaba lama pospolita, ciyli gaanaka {Auchenia llama). Zwierzç to wlaíciwe jest Ameryce, wielkosci jelenia, róiai аЦ od lam y na pierwsxy rzat ока wlosami dfagiemi, jedwabistemi, które óblele porastajf z obn stron ssyi i na ealésa cíele i sa bruoatno-ióftawe, glowa i pysk okryte sa wíosami krótkiemi, delikataemi, brzuch ааз i wewnçtzne strony nóg prawie upefnie aagie, kolorn szarego. Chociai massa wlosów nadaje temn zwierzçcia pozór ocieialoáci, przeciei jest lekkie i zwinne; weína jego dluzsza jak kozy kaszemirskiej, prawie wyrówaywa jej pod wzgledem delikatnosci. Gdyby sie. adato alpakç przyswoié klimatowi earopejskiemu, ka czema we Francyi obecnie stana nie szczedza, przemysl earopejskí zdobyfby día siebie przedmiot wielkiej wagi, oprócz albowiem wtosów, które día wyrobu tkanin, wymagajacych díagiej weíoy, mialyby wartosé bardzo wysoka, jeszcze alpaka dostarczafaby smacznego atiesa, które w niczém nie ustçpuje najlepszym gatnnkom miçsiw na pokarm aiywanych. Al-parl, wyraz wíoski w handlu uiywany, oznacza przyjmowaoie papiern pablicznego lab monety w równej wartosci z nominalna. O wexlach wtenczas sie mówi, ie stoja al pari, jeieli wexel jednego miasta handlowego na inne takiei miasto wyslawiony, w tém ostatniémma stosunkowojedne. i te. saina wartosé. H.F. AlpoJeka kolka (Alpenstich), w Szwajcaryi nazywaja tak zupalenie plae latwo z febra tyfoidalna íaczace siç, a powstajace w skutek zaziebienia, które czeato epidemicznie panuje. Pierwszy Haller zwróeif uwagç na te chorobq, a opisal ja Gugenmühl: Der Alpenstich und seine Verbreitungen, Zürich 1838. Alpejskle gOSpOdlTStWO, nazywaja sie gospodarstwa w okolicach górskich, w których z przyczyny krótkiego, wilgotnego i ziinnego lata uprawa roslin zboiowych jest podrzçdna, albo zupefnie zaniedbanq, a glównie ma siç na cela osiagniecie najwiçkszych korzyáci z paszy. Gospodarstwa takie sa. dwojakiego rodzaju; w jednych przez pewna liczbç lat z kolei uprawiaja ziemie pod abosa jare i ozime, a potém obracaja na znaczny przeciag czasu na pastwiska, со siç zdarza w okolicach niiej poíoionych; w dragich zas uprawa zupefnie astaje i obazary przeznaczaja wylacznie na pastwiska. Ostatniego rodzaju gospodarstwa maja miejsce na wysokich górach Szwajcaryi, Tyrolu i t. p. Miejsca bardzo strö me, jako día bydía niedostçpne spasaja owcami i kozami, maja.ce spadek íagodniejszy bydíem, z miejsc zas niedostepnych día owiec i bydia zbieraja siano, które po wysnsseniu, w pfaebty i kosze lab skrzynie pakuja i na gtowach znosza do siedzib swoich, albo tei ze skal zrzacaja, jeieli na to pofoieuie miejsca doxwala. Paszenie na Alpach niiszych zaczyna sie z koi'icem Maja, w wyiszych zas ka koncowi Czerwca po zniknieuiu sniegów. Gfówném íródíem dochodu w takich gospodarstwach jest mleko, z którego powszechnie znane sery sswajcarskie, rzadko zaá masfo wyrabiaja; do tego przyfacza siç jeszcze tuczenie swin pozostaiosciami od fabrykacyi serów. Podobne gospodarstwa istniejanacafym hácacha Karpat powyiej góraej granicy lasów; rozlegfe íaki, które w obwodach: wadowickim, sandeckim, sanockim, samborskim, stryjskim, slanislawowskim i kofomyjskün halami, a na Raai czerwonej poloninami Щ zwane, bywaja spasane przez owce, równie jak w Alpach, bydfo zas chodzi tylko po lasach, pola

Alpejskie gospodarstwo — Alpejskie roáliny

517

nach, to jest íakach miçdzylesnych i przyttçpniejszych halach. Siano zwoia tntaj mafemi wóxkami, a bardto rzadko w pfachtach znosza do domo. Tutaj fabrykacyja terów ma sie takie ua pierwaiym wzglçdzie, a tak zwana bryndza góralska ztad pochodzi. O Alpejskich goapodarstwach napiaaf Steiamiiller: Be schreibung der schweizerischen Alpen und Landwirtschaft, 2 t. Winter thor, 1802. AlpQjskle roáliny, tak nazywaja siç wfasciwie rosliny iyjace na wysakich górach pomiçdzy górna granica drzew i dolna wiecznych sniegów, pod któremi élady iycia znikaja. Ze газ stosownie do szerokosci geograficznej i rozmaitych okolicznosci miejscowych, te linije napotykaja siç w rozmaitych wysokosciach, a roáliny pomiçdzy niemi rosnace wszçizie powierzchownoscia przynajmniej fa do siebie zblizone, przeto widoczna jest rzecza, ie szczególnosci doatrzegane w roálinach, tak zwanych alpejskich, bardziej zaleza od sredniej temperatury miejsca, jak od wzniesienia jego nad poziom raorza. Так w Andach podrównikowych rosliny ziiajdujace sie. w wysokosci 12—15,000 st., przypominajf ro snace w Europie srodkowej na wysokosci 6,000 st. nad poziom morza, te zaá sa podobne, a czesto zupeínie takie samo, jak rosnace na górach nieznacznaj wysokosci Laponii, lub nawet na poziomie morza w krainach jeszcze bliiej bieguna polozonych. Rosliny alpejskie, we wszystkich szerokosciach geograficznych napotykane, ataja, cechy wspólne, chociai sa takie róinice pomiçdy niemi. Wszystkie one w ogólnosci sa roslinami wieloletniemi, a ztad pieu czyli iodygç maja drzewiasta; со ztad pochodzi, ie lato w takich okolicach jest za krótkie, aby z nasienia roslina dojrzafa i wydafa dojrzaie owoce. todygi ich zazwyczaj sa krótkie z wieloma gafeziami krótkiemi, mocno pomiçdzy soba poplatanemi, со ztad pochodzi, ie czas wegetacyi za krótki, aby pedy dfugie rozwlnac siç mogly. Liscie síabe, suche w porównaniu z kwiatami, które znakomitej okazafosci zwfaszcza w krajach poludniowycli dochodzq; to zjawisko objasnia siç niedostatkiem poíywienia z ziemi, którego obfitosc, jak wiadomo, powodoje znakomicie rozwijanie siç czçsci zielonych, gdy jego niedostatek sprzyja powstawaniu kwiatów i owoców; wiadome jest na tej prawdzie opierajace siç postepowanie ogrodników, którzy día przyspieszcnia kwitnienia, umieszczaja rosliny w ciasnych douiczkacli. Róinice zachodzace pomiçdzy alpejskiemi roslinami gór wysokich poiudnia, a takiemii na póínocy rosnacemi, dwom szczególniej przypisac naleiy okolicznosciom, temperatnrze podczas lata i stopniowi zgçszczenia powietrza; wyraieniem ich jest silniejsze rozwiniçcie siç kwialów pod wzgledem wielkoáci, koloru i zapachu, a síabsze liscie u pierwszych jak u drugich. W Alpach, w strefie, która nazywamy alpejska, zwracaja na siebie uwagç rosliny z rodzajów: goryczka fyentiana), fomikamieñ (saxífraga), róiodrzew (rhododen dron), pierwiosnek (primula) i t. d. Niektóre rosliny alpejskie znajduj; aiç w miejscowoáciach bardzo ograniczonych. Z pomiçdzy 2,200 gatunków roslin jawnokwiatowych, skfadajacych flore szwajcarska, naliczono dotad 126 gatun ków w Alpach tego kraju wyíacznie rosnacych, w liczbie ich sa i takie, które w jedném tylko miejscu byíy napotkane, jak np. dziurawiec (hypericum coris), znajdujacy siç na górze Wiggis w kantonie Glarus; Wñlfenia carinthiaca, na Alpie kuwergskim w Karyntyi i wiele innych. Przenoszenie roslin alpejskich do ogrodów, pofaczone jest z wieloma trodnosciami i bardzo czesto niepomyslnie wypada. W wysnszonym stanie sa one día oka przyjemne i día tego poszokiwane przez miíosników i zbieraczy roslin; z tej przyczyny w Szwajcaryi wszçdzie s; do nabycia maie zielniki. Sieber, Hoppe, Schleicher i inni, zfoiyli wieksze zbiory roslin alpejskich i te npowszechnili we wszystkich krajach.

518

Al pesso — Alpy

Al pOSSO i Al pOZZO. Poniewai towary sprzedaja siç i kupuja na situki lab па wagç, prieto w handln rozróznia siç: al pezzo, na sztuke i: al pesao, na wage. H. F. Alphon (Hieronim ran), poeta hollendereki, nr. w Gonda 1746 г., nm. w Hadze 1803 г.). Obdarzony niepospolitemi zdolnosciami, odznaczyl siç jako biegly teolog, prawnik, historyк, a mianowicie tez jako poeta i krytyk. Miedzy poetycznemi jego ntworami, kantata: Gwieidxiste niebo, odznacza siç szczególniejsza prostota i wzniosfoscia myáli. Duch religijny, bez mistycznych atoli wybujaíoáci przemaga w poezyjach Alphena; to téi wiele jego piesni dotad jest spiewanych po koícioíach ewangielickich. Najwieksza jednak zyskal Alphen sfawç przez awoje: Poeiyje día dxieet, w których stylem pefnym prawdy i naiwnoáci maluje nczucia wfasciwe miodemu wiekowi. Dowodem wysokiej wartoáci tych ■tworów jest to, iz prawie na wszystkie obce jezyki przefozonemi zostafy. Al phen, jako wierny stronnik domu Oraúskiego, w r. 1795 pozbawionyra byt arzedu generalnego podskarbiego pofaczonych krajów niderlandzkich. W Hadze re izte, iycia przepedzif. AlphOS (z greckicgo: biafy). Lepra, Lepidosis, Vitiligo alba, Dartre squammeuse. Choroba skóry, fuski okragíe, biale, jakby srebrne, na czerwonych takie okragiych wziesieniach, sa cecha jej charakterystyczna, ztad dawna jej nazwa alphos, która daisiaj wyszfa zupeínie z uzycia. Choroba ta trwa zwykle bardzo dfugo, szczególniej a ludzi starych. Skóra sucha, twarda, nieczynna; li asse i wilgotne mieszkanie, zie pozywienie przyczyniaja siç najczesciej do rozwiniçcia Lepry. Alpini (Prosper), lekarz i botanik wioski. Urodzif siç 1553 r. w Marostica w pañstwie weneckiém, г. 1578 otrzymaí godnosc doktorska w Padwie, i jako lekarz 1580 г. udal sie z weneckim konsalem do Egiptu, gdzie przez trzy lata zostajac zbadal tameczna nature. Powróciwszy do kraju by! czas jakis lekarzem na Oocie Andrzeja Doria, póíniej professorera botaniki w Padwie, gdzie tez 1617 rokn umari. Owoce swych poszukiwaú na Wschodzie zfoiyf w dzieiach: De plardit Aegypti (Wenecyja 1592 i Padwa 1640); Historia naturalis Aegypti (2 t. Leidd. 1735), i De medicina Aegyptiorum (Wenecyja 1591 i Parma 1645). Nadto pisai: De praesagienda vita et morte aegrotantium (Padwa 1601 i Leyd. 1710); De medicina methodica (Padwa 1911) i wiele innych. Dziefa Alpiniego odznaczaja siç scisloácia i trafnoscia spostrzezeñ kiïkakrotnie tei przedrukowane byiy. Alpini pierwszy opisal roáline kawy. Alpnhara (Alpuxaras), laáeneh gor w prowincyi Grenadzie w Hiszpanii, iaczacy siç z Sierra-Newada; najwyzszy jego wierzchofek wznosi siç na 4910 stóp nad powierzchnia morza. Z gór tych bierze poczatek kilka rzek, których jednakie bieg nie jest dfugi; w ogóle góry Alpuhary sa nieurodzajne i jedyna ich wartoáé stanowia dobre pastwiska, na których sie pasa liczne trzody owiec. Równiny przeciwnie, rozciagajace siç u podnóza Alpuhary, odznaczaja siç zyznoícia; rozmnaiaja tu drzewa owocowe i hoduja jedwabniki. — Nieimiertelny nasz wieszcz, Adam Mickiewicz, imiç tych gór uswietnif sliczna ballad; w Konradzie Wallenrodzie. Alpy. Zdaje siç it wyras ten pochodzi od celtyckiego alp lnb alb wysoki, inni utrzymuja, it ntworzony jest z wyrazu sabinskiego alpus biafy. Tern nazwiskiem oznaczaja w ogólnoíci góry bardzo wysokie, a szczególniej te, których wierzchofki odwiecznemi lodami sa pokryte; mówia w tém znaczeniu Alpy skandynawskie, Alpy w Loxa w Ameryce; Dfngosz to nazwisko rozciagnat i na góry Karpackie, mbvt\\t\ .Alpes sanocenses Polonium ab Hungaria disterminant.

Alpy.

519

a takieKochowski, wswojej Psalmodyi, wyraia siç: kraj natt od Krfраки i wegierskich Alpáw wizerz ai to mroine tie roxciqgnql tryony. W ácisíém znaczeniu Alpami nazywa siç najrozleglejsze pasmo gór w Europie, zajmujace podstawa swoja powierzchniç 4,500 mil kwadratowych, i rozciagajace sie od iachodu na wschód, na díagoáé przeszlo 100 mil wynoszaca, szerokosé jego w stronie zachodniej 20, we wschodniej zas 40 mil niemieckich dochodzi. Naturalne granice Alp wíaiciwych sa: z póínocy kraj pagórkowaty Szwajcaryi, utworzony przez odnogi gór Jura i górna równina Dunaju, od wschodn niziny wegierskie, od poludnia morze Adryjatyckie, równiny Lombardyi i morze Ligaryjskie; nakoniec od zachodu równiny Prowaneyi i dolina Rodanu. Od póínocy i poiudnia u podnóza Alp znajdujemy rzedy jezior; a na wszystkie strony áwiata otwieraja siç alpejskie doliny, w których zbiera siç woda ze eniegu powstajaca i splywa do mona Pólnocnego, Czarnego i Sródziemnego, Renem, Dunajem, Po, Rodanem, tudziei drobnemi rzekami przy brzegach morza Liguryjskiego i Adryjatyckiego. Día ulatwienia objecia tego Iabiryntu gór, Alpy dziela na zachodnie, árednie i wschodnie. Alpy srednie rozciagaja siç od zródeí Salzachu ai do íródeí Arwy i Dora baltei, i w nich odróíniaja pasmo árodkowe od Alp póínocnych i pofudniowych. Alpy zachodnie dziela na: 1) Alpy nadmorskie od sredniej Durancyi i Poquelle ku poíudniowi ai do brzegów lignryjskich, w nich szczyt Col-Roburent 9,120 stóp wysoki; 2) Alpy kottyjskie pomiedzy árednia Izera, Arkiem, Rodanem i Durancyja, ze szczytami: Monte-Viso (11,800 stóp), Mont-Genèvre (11,058 st.), Mont-Pelvoux (12,612 st.) i Mont-Ventoux (6,000 st.); 3) Alpy Graickie w stro nie pófnocnej i póínoeo-wschodniej poprzedzajacych ai do doliny Arwy i Dorabaltei, ze szczytami Mont-Cenis (10,752 st.), Hont-Iseran (12,456 st.), i maíy Bernard (9,000 st.). Wpaimie srodkowém Alp irednich odróíniaja: 1) Alpy penniáskie, pomiedzy rówuinami Lombardyi i Rodanu ze szczytami: Mont-Blanc (14,764 st.), Wielki Bernard (10,390 st.), Monte-Rosa (14,220 st.), Fletschhorn (8,970 st.) i Simplón (10,800 st.); 2) Leponlskie, czyli adularowe Alpy od Simplonu i doliny Tosa az do Spliigen i Renu tylnego, w których znajdu|e sie wyzyna s.Gotarda (8,000—10,000 st.), Piz Yal-Rhein (10,280 st.) i Moschelhorn (9,610 st.); 3) Alpy Retyckie pomiedzy Innern, Adda i górng Adyga, ze szczytami: Septym (9,200 st.), Julien (8,300 st.), Bernina (13,500 st.) Brenner (6,400 st.) i Drei herrnspitz (9,600 st.). Wpasmie pólnocném Alp trednich odróiniaja: 1) Alpy berneñskie pomiedzy Rodanem i Aarem ze szczytami Finsteraarhorn (13,698 st.), Jungfrau (12,870 st.) i Schreckhorn (12,558 st.); 2) Vierwaldsztadzkie Alpy pomiçdzy Aaren i Reusz'en ze szczytami Titlis (10,700 st.); 3) Alpy Glaruskie i Szwyckie, pomiçdzy Renem, Reuss i jeziorami: Zürich'skiem i Wallenstadzkiem, ze szczytami: Doedi (12,890 st.), Crispait (10,240 st.); Clariden-Alp (9,000 st.), Mythenbergiem (5,868 st.) i Rigi (5,355 st.); 4) Alpy turskie pomiedzy jeziora mi Zürich'skim i Boden z wyzyna Santis (7,679 st.); 5) Alpy Algauskie pomie dzy Ulem, Innern i píaskowzgórzem bawarskiem ze szczytami: Arlberg (9,400 st.) i Hochvogel (7,950 st.). W parmie poludniowém Alp jrednich sa: 1) Alpy Ortelskie pomiçdzy Adda i Adyga ze szczytem Orteies (12,020 st.); 2) Alpy Tryentynskie pomiçdzy Adyga i Piawa, w których odznacza siç Verdetta-Marraolatat ( 10,830 st.). Yf Alpach wtchodnich odróiniaja siç: 1) Alpy noryckie, pomiçdzy Draw; i równioa Dunaju, oznaczane rozmaitemi szczególnemi nazwiskami jak: Alpy salzburgskie, styryjskie i t. p., w których znajduje siç wysoki Tañer (8,300 st.), Grossglockner (11,669 st.), Wiesbachhorn (11,013), Walzmann (8,348 st.), Dachstein 1 9,222 st.) Stangalp (7,100 st.), Schneeber (6,380 st.) i Oetsches-Berg (5,809) st.); 2) Alpy karnijskie pomiçdzy Draw; i Saw§, i Do

530

Alpy.

brakiem (7,328 st.); 3) Alpy jolijskie pomiedsy Sawa, Kolpa i morzem Adryjatyckiéra, klóre wíasciwiej illiryjskiem píaskowzgórzem zwacby naleialo; najwyiszy ich szczyt Terglu (8,794 st.) inajduje sie w pófnocno-zachodniej stronie. Podobnie jak zachodnia czeáé gór alpejskich, a mianowi'cie .Alpy nadmorskie xapomoca Col di Tenda lacia sie z Apeninami, tworzaczémi pasmo najwyiszych gór we Wloszech, idace w kierunku poludniowo-wschodnim, tak tei i na wschodzie z górami Julijskiemi stykaja sie góry Dalmacyi, które w stronie poludniowowschodniej, lacza sie z systematem gór na pófwyspie grecko-tnreckim. Pomiedzy wysokoscia Alp i icli szerokoscia, ten daje sie upatrywaé zwiazek, ze tam sa one najwyzsze, gdzie maja najmniejsza szerokosó (na zachodzie), najniisze zas tam gdzie sie rozposcierajf} najszerzej (na wschodzie). Ziemie zajeta przez'Alpy ze wzgledu na wysokosc poloienia, mozna podzielió na trzy strefy, a mianowicie: strefa alp nizkicii przodowych, od 2,000 do 5,500 stóp, to jest do granicy w którcj drzewa rosó przestaja; strefe srednia do 8,000 — 8,500 stóp, czyli do linii sniegów i strefa alp wysokich, do 14,000 stóp i wiecej. S Ire fa srednia jest stre fa górskicii pastwisk, pokrytycli oblicic zioíami, które w Szwajcaryi, niekiedy nawet w Tyrolu lob. Alp) i w innych miejscowosciacit Alp niemieckich bywajg nazywane Almami i przedstawiaja szczególny rodzaj gospodarstwa zwanego alpejskiem (ob.). Jvdnakíe ten podziaí ze wzgledu na wysokosc, nie zawsse jest zgodiiy ze zjawiskami w Alpacli dostrzegaaemi; gdyi w ogólnosci granica sniegów na póínocy i wscliodzie przypada nizej jak na poíudniu i zachodzie, i tak: 1) dolIIa granica sniegów a górna mchów i roslin alpejskich na pochyíosci póínocnej znajduje sie w wysokosci 7,800—8,000 stóp, na poíudniowej zas jest wzniesio— na na 8,200—9,500 stóp; 2) najwieksza wysokosé, w której rosna drzewa iglaste na stronie póínocnej, wynosi 5,600 stóp, na poíudniowej zas 6,300 stóp; 3) Ostateczna granica strefy zboia, buków i debów, od póínocy jest wzniesiona na 3,400 stóp, od poíudnia zaá na 4,400 stóp; 4) W dolinach strefa winnych latorosli siega 1,500 stóp na póínocy, na poíudnie zas 2,000 stóp. Alpy nad równina Po, prawie pozionia, wznosz; siç massami majaceini áciany bardzo spadziste, od póínocy zas pocliyíosé ich jest fagodniejsza, podnosza sie wmassach niewielkiej wysokosci; día tego tei od poludnia przedstawiaja sie one w ksztallach olbrzymich, massami nagromadzonemi, a ztad widok ich przeraza; od póínocy zaá widok ich jest rozleglejszy. bardziej nrozmaicony, dla oka ponelny. Alpy w ogólnosci przedstawiaja iancaeh czyli pasmo nieprzerwane gór najwyrafniejsze w czesci wscliodniej, a mniej widoczne w zachodniej, w której przerwy, pekniçcia, rozpadliny dzikie i zdumiewajace przekonywaja o wstrzasnieniach gwaltownych, skulkiern których te góry powstaíy. Grzbiety ich sa gíeboko poprzecinane najrozinaitszym sposobem. Oddzielnie stojace szczyty wydaja sie biafemi, ániegiem okrytemi skaíami, które wystaja z pomiedzy mass rozleglych zielonych, pokrytych drzewami i roslinami; albo tei wciecia sa mniej giebokie, tworzac przerwy nieznaczne pomiedzy ostremi i zebalemi szczytami, stojacemi na olbrzymach, dzwigajacemi na grzbietach swoich morza lodowe i lodowce, zapuszczajace ramiona swoje niekiedy ai do równin, tym sposobem lody dotykaja drzew kwitnacych i dojrzewajacych zasiewów. W Alpacii wschodnich i srednich, przednie grnppy maja zwykle postacie nieforemniejsze nii pasma ich glówne. Z wie— loliczna rozmaitoscia ksztaítów gór ida w parze alpejskie doliny, które postaciami swemi i sposobem uporzadkowania odrózniaja Alpy od innych krajów górxystych. Najwainiejsza sie, wydaje postad obszernych dolin podíninych, leiacych n stóp gíównych íañcuchów, które ze strony wschodniej Alp, bezpoárednio otwieraja gie na równiny, ze strony pólnocnej lacza- sie z równinami za pomoca waz

Alpy.

591

kkk dolin popnecznych, a w Alpaca irednich samkniete sa pnei jeiiora. Doliay poprxeone najcxeáciej siç sdarxaja po etronie poladniowej Alp, gdzie one n poaoca chodników aajacych iciany spadxiste, od wichodn i saehoda wychodza ma równiny Lombardyi, twonac na aaaeaaa dlagosc rosciagajace siç jeziora. Doliny xaehodniej strony Alp sa roxmaicie pokrçcone, twonac doliny podlnine i роргжеexae, które podobnie jak w Alpaeh wschodnich nie koncxa aie a podnóia gór je— xiorami. Opróez dolin nixkich xnajduja sie. doliny wyzej pofosone, niníej jak tarn te rotiegfe, a bçdace eiedliskiem wlasciwego iycia alpejskiego. Nakoniec doliny najwyiaxe prxedstawiaja aie jako xaglebienia grxbietn giównego, ich ¿ciany s§ awiencsone lodami, a wejicia do nich stanowia waxkie sxcxeliay, prxex które spadaja kaikady. Doliny alpejikie oprócx naawisk wxie,tych od nek gíównych je prxenynajacych, bywaja bardxo étante jesxcze inacxej naxywane, x pomiedxy takich najwainiejsxe sa: dolina Rodana, xwaua inacxej Wallisem górnym i dolnym; dolina Aaru, górnym i dolnym Hasli, Renssu: Uraenenthalem; Renn pnedniego: Tavaetacherthalem; Renn sredniego: Medelsextbalem; Renn tylnego: Rheinwaldthalem; Illu, Montasonem; Innu, wyisxym i niisxym Gadinem; Salxachu: Pinxganem i Ponganem; Mura, Lunganem; Rienxu i Drany, Pasterthalem górnej; Adygi, Vintscbganem; Addy, Valtelinem; Tessinu, Livinerthalem; Arwy, Chamonny. DoHny w górach sa xaraxem drogami kommnnikacyi; od natnry sa one do tego pnexnacxone, chociai w roxmaitym atopnia bywaja doatepne. Wejacie do dolin podlainych xwykle bywa wygodne, lecx aby priejáé do dolin poprxecinych, potneba byio nierax aiyé pomocy axtuki. Doliny gfówne aa siedliskiem ladxi i knltary, doliny sad popnecxne slaxa do polacxenia x soba roxmaitych systematów dolin. W prxejscin od dolin gíównych do pobocxnych, cxestokroó napotykamy nieawykle tradnosci; lecx te jesxcxe bardxiej mnoxa sie prxy wxnosxenin sie. do dolin górnych, a nadewsxystko pny prxekrocxenin grxbietn gór cxy to w streite lesistej, cxyli tei ponad granica odwiecxnych ániegów. Drogi alpejskie policxymy do najsmielszych daiel ludzkich, jezeli zwaiymy te dla ich ntworxenia naletalo wysadxac skaly, domorowywaé tarasy, bndowaé mosty kamienne i dostawiaó skaliste Magie galeryje, prxexnacxone do xabexpieexenia tych dxiel sxtuki od xasypania pnex ániegi xsnwajace aie. x gór i spadajace x nieh kamienie; dla xapewnienia w dniach niepogody przytulkn podróinym, pobndowano pny drogach gospody (hospicija). Drogi pnex Alpy prowadza xwykle pries aiedm wawoiów, gdyi do glównego prxejscia prxex wlaiciwy grxbiet dodaó naleiy x kaidej strony, wfwoxy prowadxace do dolin górnych, pobocxnych i gíównych; licxba jednakíe takich wawoxów w Alpach wschodnich jest daleko xnacxaiejsxa. Takie wawoxy i prxejscia w roxmaitych miejscach Alp roxmaicie bywaja naxywane, ja ko to: Pase, Sattel, Joch, Seheideck, Klanse, Col, Chinsa i t. d. Drogi sxtncxne prowadxa podróinego w krótkim prxeciagu cxasn pnex okolice, przedstawiajace roxmaite pory rokn, xamiesxkale pnex róine lady, których xwycxaje i obycxaje nie sa jednakowe; w xadnych tei górach Enropy nie xnajdojemy tak wielkiej latwoici prxebycia ich jak w Alpach, o cxém pnekonamy sie x wylicxenia gíó wnych dróg Alpejakich. W Alpach xachodnich glówne drogi sa: 1) Droga sstucxna La Corniche, prowadxaea pnex Nisse nad bnegiem mona u podnóia Alp x ManyIii do Genui. 2) Droga bita prxex Col-di-Tendo, prowadxaca x Coni do Marsylü wybadowana 1778 г., a w najwyiaxym puukcie na 5,600 stóp nad poxiom mona wznosxaca siç. 3) Bardxo ucxexxcxana w staroiytuoici droga pnex gore, Génèvre, dochodxaca 6,258 stóp wysokosci, lacxy Prowancyje. x równing Durancyi i Delfinat x Turynem. 4) Droga xaloiona pnex Napoleona I w r. 1805 prxez gore Cénis, wysoka na 6,354 stóp, facsaca Sabaudyjç a Piemontem. 33'

522

Alpy

5) Przejície priez mniejszy s. Bernard, na 6,700 stóp wysoko pofoione, które laezy Sabaudyjç z Genewa i Pieraontem. Obecnie pracuja nad przebiciem góry Cénit, celem pofoienia kolei zelaznej, która poíaciy Turyn z Genewa. Oprócz wymienionych dróg gtównych, gafezie poboczne tworza wiele sieci, które lukiem od zachodu obejmuje wielka droge Rodanu. GIówm przejscia w Alpach srednich sa nastçpujace: 1) Przejscie bardzo uczeszczane, w czesci tylko dla wozów dostepne, lecz dla zwierzat jucznych bardzo dogodne, prowadzace przez wiekszy s. Bernard, w wysokosci 7,548 stóp, faczy Wallis z Wfochami. 2) Wspaniaía droga na 25 stóp szeroka przez góre Simplón w wysokosci 6,170 stóp przechodzaca, a z rozkazu Napoleona I w latach 1801 — 1805 zbndowana, ¡daca z Wallisu kofo Brieg, do Domo d'OssoIa i do Lago Maggiore, i ztad do Medyjolanu. 3) Przejscie przez góre á. Gotarda Rzymianom nieznane, wysokie na 6,650 stóp, w wiekach srednich siuzyfo gfównie do przewozn towarów wschodnich. 4) Przejscie Bernhardynskie w wysokosci 6,580 stóp, w latach 1819—23 przez Szwajcaryje i Piémont zbudowane, pomiedzy równina Rena tylnego i Bellinzona, niedaleko ujscia Tessynu do Lago Maggiore. 5) Gosciniec przez Splügen od r. 1822 odnowiony, w wysokosci 6,513 stóp, sfuiy do pofaczenia równiny Renu tylnego, przez Chiavenne, z droga nad brzegiem wschodnim jeziora Como; uczeszczany jui przez Rzymian dla dostania sie do Renu i Danajn, a w wiekach srednich tedy wojska niemieckie wkroczyfy do Wfoch. 6) Bardzo dawny gosciniec z Engadinu wyzezego, przez przejscie Maloya wy sokie na 5,800 stóp, prowadzacy przez dolineBregell doChiavenny, gdzie faczy sie z gosciñcem idacym przez Splügen. 7) Przejscie Stifskie, Wormskie albo Orteleskie, jest ze wszystkich najwyzsze, 8,911 stop, otwarte sostafo przez Anstryja 1824 roku, siuiy do pofaczenia doliny Adygi pod Glums z Veltlinem okoío Bermio. 8) Droga sztuczna z Landek nad Innern, prowadzaca przez Reschen-Scheidek, wysoki na 4,300 stóp, kofo Glums na dolinç Adygi, zkad z jednej strony do Veltlinu, z drugiej zas prowadzi przez Klause do Werony na równinie Lombardzkiej. 9) Droga sztuczna przez wawóz Brenner na wysokosci 4,300 stóp przechodzaca, najznakomitsza w Tyrolu, prowadzi z Insbruku do Brixen. W Alpach srednich oprócz tych dróg przerzynajacych pasmo srodkowe, znaiduja siç jeszcze przejscia w grupach poinocnych Alp, a mianowicie: 1) Scieika dla zwierzat jucznych, lacsaca pomiedzy soba doliny Rodanu, Aaru, która przerzyna Alpy berneñskie w przesmyku Grymzelskim 6,170 i Gemmi 6,985 stóp wysokim. 2) Takaz droga przez doliny Gadmen, pomiedzy dolinami Oberhasli i Reuse, prowadzaca przez przesmyk Surten na 6,980 stóp wysoki. 3) Goáciniec sztuczny Wallijski od jeziora Genewskiego do Brieg, i dalej at do Obergestelen, kofo St. Maurice przechodzi przez wawóz oszancowany. 4) Sciei ka prowadzaca z górnej doliny Rodanu pod Obergestellen do doliny Urseronskiej, Tawetschekiej do Dissentis nad przednim Renem, przechodzi przez wawóz Furka 7,716 stóp wysoki i przez Oberalpejski 6,174 stóp wysoki w góгасh à. Gotarda. 5) Gosciniec sztuczny z Feldkirchu do Landek, przechodzi pomiedzy Innem i Renem przez wawóz Alberycki, wysoki 4,800 stóp. 6) Droga Lechska, która z Füssen (nad Lechem) przechodzi przez Alpy algauskie i dwiema odnogami dosiega doliny Innu. 7) Gosciniec sztuczny Izarski, który wychodzi z Mittenwaidu nad Izarem, przechodzi przez wawóz Scharnitz, oszancowany i przez gleboki Seefeldsattel do Zirke nad Innem. 8) Przesmyk Achenski sfuzy do poIfczenia drogi monachskiej pod Tegernsee z Schwätzern nad Innem. Trzy gfó— wne drogi w Alpach wschodnich sa : 1J Gosciniec sztuczny równiny Drawy, przez przesmyk Toblachski wysoki na 3,902 stóp, prowadzi do doliny Puster

Alpy

533

i Jaczy Liu nad Drawa, z Brixen nad Eisachem. 2) Prxesmyk Kristallinski 4,600 stóp wysoki, tçdy. pnecbodzi nowy gosciniec sztnczny, prowadzacy z doliny Pastel pod Toblachem przez Alpy kadorskie do doliny Piawy, a tutaj dzielac siç na dwie czeici, dochodzi do Conegliano i Bassano. 3) Droga sztncza idaca od Salzacbu do Drawy, przerzyna Alpy noryckie, w nastepujacych miejscach: a) po miedzy Salzachem i Ensem, czyli pomiedzy Werfen i Radstadtem w oszancowanym przesmyku Mandlingskim; b) pomiedzy Radstadtem i S. Michael czyli miçdzy Ensem i Mirem w przesmyku oszancowanym Radstadtsko-Tauernskim, wylokim na 4,950 stóp; с) pomiedzy S. Michael i Spithalem a dalej Villachem, czyli miedzy Murem i Drawa w przesmyku Hochfeld, wysokim na 2,800 stóp. 4) Przejscia Villachskie, sfuiace do pofaczenia Austryi z krajami nadbrzeznemi Wenecyi i Friulu, tudziez doliny Drawy z dolina Sawy. W stronie poiudniowozachodniej od Villach nad Drawa,, idzie droga przez Alpy karnijskie, która sie. dzieli na trzy czesci: jedna z nich pofudniowo-wschodnia, pod Rigersdorfem, przechodzi Wurzenpass 4,000 stóp wysoki, faczy sie z droga Sawy i prowadzi do Lublany, Zagrebia i t. d.; druga poiudniowa podTarwis bioraca poczatek, prze chodzi przez Pedrilpass 3,600 stóp wysoki, prowadzi w dolinç Isonzy do Gorycyi i t. d.; trzecia poludniowo-zachodnia przez przejácie Ponteba 2,400 stóp wysokie, i oszañcowane Chiusa-veneta prowadzi w doline Tagliamentu. 5) Dro ga z Linzu nad Dunajem do Lublany nad Sawa, przerzyna Alpy noryckie i kar nijskie w nastepujacych miejscach: a) pomiedzy Traunen» i Ensem w Pyrnklause; b) Pomiedzy Ensem i Murem, z Lietzen do Judenburga, w przesmyku Rottenmanner-Tauernskim 5,000 stóp wysokim; c) pomiedzy Murem i Drawa z Ju denburga przez Scheffling do Klagenfurtu w wielu malo wzniesionych miejscach; d) pomiedzy Drawa i Sawa, przez góry Karawankenskie do Krainburga i Lublany przez Loiblpass, 4,243 stóp wysoki. 6) Trzy wielkie drogi, które z nad Dunaju Jaeza Linz, Mautern i Wieden z Bruckiem nad Murem: a) w doli— nie Ensu pod gôrç ai do Hieflau, przez przejácie Eisenerz do Leoben i Bruck; b) z Mautern przez St.Poelten, Mariazell 2,867 stóp wysoki, i Seewiesen 2,600 stóp wysoki do Bruck, i c)z Wiednia przezSemmering(ob.)na 3,122 stóp wysoki do Bruck, zkad kolej zelazna i droga wojskowa dolina Mura prowadzi w kierunku poludniowym przez Gratz do Marburga, w kierunku zachodnio-poiudniowym do Lublany, i przez wyzyne Karstu (1,800 stóp) do Tryestu. 7j Dwie drogi: Karoliny i nowsza Maryi-Ludwiki prowadza w wiekszej lub mniejszej odlegiosci od doliny Kulpy z Fiume do Karlsstadtu. Oprócz tych gîôwnych kommunikacyj w Alpach wschodnich jest jeszcze wiele waznych pobocznych, jak np. 1) Droga Salzachska, która jest dostepna día wozów ai do Wildbad, Gasteinu, przez wy soki Tauern (6,800 stóp,) dostepna día muíów, a kolo Malnitz znowu wozowa sie staje, prowadzi do Spitalu i Villachu. 2) Droga z doliny Innu do Pinzgau wyiszego, wiodaca przez doline Gerloss i pass tegoi nazwiska. Z) Droga z Woergl w wyiszym Pinzgau do Salzburga. 4) Drogi sztuczne pomiedzy dolinaroi Salzachu, Traunu i Ensu z Salcburgu przez Ischl do Steinachu wiodace. Z caía siecia dróg alpejskich zostaja jeszcze w zwiazku kommunikacyje nizkich wschodnich Alp przodowych, przez со Alpy staja siç jeszcze przystepniejszemi.—Wody alpejskie najwazniejsze sa nastepujace: 1) W Kotlinie Renu z którego poczeáci jezioro Boden powstaío: Ren, do niego wpadaja z prawej strony Lanquart i III, z lewej Thür i Aar, z których ostatnia wypeínia jeziora Brienzkie i Thuñskie razem z Sana z lewej strony, a z prawej strony dostarczaj) jej wód Emme, Reuss i jezioro Vierwaldstädskie, tudziei Limmat z jeziorem Zürichskiem, Linth i jezioro Wallenstadtskie. 2) W kotlinie Dunaju, z lewej strony do tej riekl

524 gfównej wpadaja: Hier, Lech, Izar z odplywami jezior Wuermskiego i Ammerskiego; Ens, Lejta i Raab, z wschodniej strony Drawa z Murem i Sawa z ¡hi pa. 3) W kotlinie Po, rzeka Po i wpadajace do niej z lewej etrony: Dora, Don-Baltea, Seria, Tícino z jeziorem Maggiore, Adda z jeziorem Como, Ogüo X jeziorem Iseo, Mincio z jeziorem de Garda i Adyga z Eisachem i Rienzem. 4) W kotlinie Rodanu: Rodan tworzacy jezioro Genewskie; do niego wpadaja z lewej strony: Arwa, Izera, Droma i Durancyja. S) Z pomiedzy nadbrzeinych nek liguryjskich najwieksza jest Var. 6) Z pomiçdzy rzek wpadajacych do morza Adryjatyckiego: Bachiglione, Brenta, Piare, Tagliamento i Isonso. Pod wzgledem geoynottycznym w Alpach napotykamy nieprzebrane skarby día spostrzeien, z których wyprowadzono dotad nastepujace wnioski. Najwyisze massy árodkowe, tak zwane Alpy pierwotne wznosza sie poáród równiny w stronie poïudniowo-zachodniej wzgledem Turynu i rozçiagajace sie olbrzymiemi lukami ai do jeziora Neusiedlerskiego, skfadaja sie glównie ze skaf krystalicznych gneisowych i fupku mikowego, daleko zas mniej zawieraja w sobie granito. W Alpach árodkówych od miejsca, w którém sie one z Apeninami stykaja, ai do Tyroln, znajduja si§ utwory wçglowe i juraskie, lecz tak zmienione, ie wiele ich zaledwie ze skamieniafosci gdzieniegdzie napotykanych oznaczyd sie daje. W Alpach graickich, penniñskich i retyckich okazuja sie wielkie massy serpentynu i eufotydów (gabro). Na pófnoc wzgledem równiny piemonckiej i w wyzszej dolinie Adygt porliry kwarcowe, zwfaszcza w ostatniém miejscu w nadzwyczajnej obfitoáci. W Alpach wschodnich, na póínocy i poíudniu pasma gíównego,' olbrzymie osady fnpku gliniastego, i waki szarej z leiacym pomiedzy niemi wapieniem przechodowym. Idaс w kierunku pasma srodkowego, napotykamy po obu jego stronach pasy utworów osadowych, z zachodu i póínocy rozçiaga jace sie od gór liguryjskich ai blizko Wiednia, z poiudnia zaá od Lago-Haggiore ai do okolic Marbnrga i Zagrebia. Sa to Alpy wapieniowe, których pokrzywienia faliste i olbrzymie poszarpania dowodza, ie powstanie tych gór przypisad naleiy gwaftownemu parciu, które od pasma srodkowego Alp wspólcze¿nle rozchodziio sie ku póínocy i poíudniowi. Alpy te zawieraja w sobie wszystkie czçsci szeregu formacyj od Zechsteinu ai do najgfebszych pokfadów gruppy trzeciorzedowej. Najbardziej pofudniowe odnogi Alp wapniowych, Alpy julijskie, po wiekszej czesci skladaja sie z wapieniów formacyi kredowej i juraekiej, obfitych w wydraienia i rozpadliny; wapienie te ze wszystkiemi swemi charakterami rozciagaj) siç do Alp dalmackich i dinarskich. Ze strony pófnocaej Alp wapieniowych od Prowancyi ai do Wegier, rozciaga sie nieprzerwany, niekiedy wiele mil szeroki pas utworów molassowych, gdy ze strony pofudniowej molassy okazuja sieprzerwami i sa niewielkiej szerokosci. Geologowie uwaiaja podniesienie Alp zachodnich jako 11—te, podniesienie zaá Alp srednich jako 12-te z kolei, w rzedzie podniesien rozmaitych gór na kuli ziemskiej. W piekne minerafy obfituja szczególniej góry pierwotne i trapowe; najbardziej pod tym wzgledem odznaczaja siç góry s. Gotarda i dolina Fassa z okulicami. Síawne sa krysztaty gorne z á. Gotarda. Górnictwo i hutnictwo znajdujemy w stanie coraz bardziej kwitnacym, w miare zbliiania sie ku wscliodowi. Szwajcaryja zas jest bardzo uboga w rudy poiyteczne. Zfoto i srebro otrzymuja jeszcze tylko w Tyrolu, Salzburgskiem i Karyntyi. Srebro w Allemont niedaleko Grenobli, we Francyi; w Sabaudyi zas, Illiryi i Styryi ilosó jego jest bardzo maía; podobnieí nie wiele otrzymuje miedzi we Francyi, Tyrolu, Illiryi i Styryi. Ofowiu niewiele otrzymuja we Francyi, Tyrolu, Salzburgskiem i Styryi, a ilosc jego w Szwajcaryi zaledwie zasîuguje na wzmianke w porównaniu z obfitoscia okofo Villacli,

535 gdxie go 34—36,000 eentnarów rocxnie prodnkaja. Otrzymywanie ielaia jest bardzo ogranicxone w Sxwajearyi, niexnaexae w Sabaudyi, Tyroln i Salxbargskiem w porównanin x Karyntyja, która 960,000, i Styryja która 450,000 eent narów rocxnie produkoje. Иerkuryjnsx pгаwie tylko w krainie Idrii otrxymuja w ilosci od 1,000 do 1,600 eeatnarów. Alpy bardzo obfituja w aól kuchenna; prxed innemi miejscowosciami pod tym wxgledem prxodkuja: Hall w Tyrola, Berchtesgaden w Bawaryi, Hallein w Salzburgskiem , a prxedewaxystkiem Salzkammergnt. W Hallein otrzymnje siç rocxnie 450,000 eentnarów. Pokfady wegla kamiennego xnajduja sie, wprawdxie w Sxwajcaryi, Francyi i Sa bandyi, lecx najobfitsxe щ anstryackie, a mianowicie w Styryi, Krainie i Karyntyi, pomimo to dobywaja go rocxnie tylko окoíо 600,000 eetnarów. Najwaxniejsxe iródfa wód mineralnych sa: 1) Zródfa télexiste: Blomenstein w kantonie berneáskim i Rohitsch w Styryi. 2) Wody siarexane: Aix w Prowancyi, Chambery i Aix w Sabaudyi, Schinxnach i Badea w kantonie aargauskim, Gnrnigel w berneóskhn i Stachelberg w kantonie Glarni. 3) Wody alkalicxne: Rosenlanibad w berneáskim, Gastein w salzburgskiém, Tober albo Dobberbad i Roemerbad w Styryi, Toeplitx w Krainie. 4) Wody gorxkie: Tarasp w Engadin. 6) Síone: Ischl w Salzkammergucie, Reichenhall w Bawaryi. 6) Wody kwaskowate: La Hotte we Francyi, S. Moritz, Fideris, S. Bernhardin w Bündten, tndxiez íródfa w dolinie Felli i Giesshttbel w Karyntyi. 7) Wody gorace i ciepfe sa: Aix prowanckie, Digne, Greoux, Montdanphin we Francyi; Aix, Chambery, Evian w Sabandyi; Pfaefers w kantonie S. Gallen, tudiiez Gastein, Leuk, Baden, Toe plitx, Schinxnach i Tyffer. Так pomiedxy roálinarai (ob. alpejskie roáliny) Jak i w królestwie xwierxat gór alpejskich napotykamy sxcxególne tym miejscom wlasciwoici. W okolicach wystawionych na diiaíante afonca bardzo wiele xnajdnje sie, owadów, a szczególnlej motyli. Ryb znajdaje sie niewiele, jednake pstragi (forelle) pofawiaja siç w stawach pofoionych w wysokosci 6,000 st. nad powierzchnia moría. Licxba ptaków w tych górach w porównanin x nape— tykanemi w równinach jest mala, chociai xdarxajasie tntaj gatnnki orfów, sepów i sów. Z licxby zwierzat ssacych rzadko sie teras widzieé daje: Gemza (koza skalna), czçsciej gazella; swiszez alpejski (marmotta) xamieszknje wyxsxe, bexlesne strefy Alp. Wilki czçjeiej siç zdarzajg w Alpach zachodnich nii wschodnich, niedf wiedzie zas, rysie i dzikie koty znajduj| sie. jeszcze w Alpach wschodnich, a licxba ich coroeznie sie xmniejsxa. Ze xwierxat domowych koxy i bydío wsxedxie sa w wielkiej iloíci npowsxechnione, owce xas i konie mniej hodowane i gatunki ich niensxlachetnione. Osfów i mufów wiçcej sie, xnajduje w Alpach pofudniowych nii pófnoenych, gdxie uiywane sa do przenosxenia cieiarów. Nie wiele takxe trxyraaj§ áwiii i psów; ostatnich uiywaja tylko do strxexenia trsód, tadxiei trzymaja po gospodach, día odsxnkiwania podróxnyeh xbfakanycb, lib zasypanych sniegami. Cxíowiek tntaj x ciagfej walki x sorowoscia natnry wychodxi xwyeioxko wsparty prxemyslem i wytrwaloscia. Ile pracy górala kosstnje pozyskanie kawafka ziemi do aprawy, dosé jest prsytoczyé, it na poohyfosci góry día zatrxymynia wsród bexpfodnej postyni kawafka roli, bnduje podpory x wielkim mozoíem, które nie na dfngo sfoia, bo potok wody xe sniegu powstajacej, fatwo je nnosi; niexraiony góral xbiera w dolínie roxrxncony materyjai i xnown na tém samém miejscn bnduje podpory día kawafka xiemi. Nie odstrasxy go praca konieexna día sprowadxenia wody do jego xagrody; exeato widxiéó moina kanafy x pni sosnowych wydraxonych, rxncone nad prxepasciami, sprowadxaj|ce wode x sasiednich strumieni día domowych, a nawet i mbrycxnych potrxeb. Podczas ximy, gdy sniegi kilkanascie stóp wysoko pokryjf waxystkie posiadfoáci go

526

Âlpy — Âlqnelre

rala, urzadza przejácia priez rozrzucenie sniegu, lab w nim wyilabia galeryje, doprowadzajace do wszystkich czçsci jego zakladu. Szesc miesiecy surowej zimy przepçdza w takiém odosobnieniu, zaspokajajac swe potrzeby wfasnym dobytkiem: owca daje mu mleko, mieso i odziei. Dostrzeglszy na gone drzewo prxydatne día niego, ácina je starajac siç aby upadlo w kierunku ku jego zagrodzie, a potém spycha je na dól, po ogoloceniu z galçzi. Zatrzymany w doma najczçsciej, uczy siç ваш, dzieci i slugi swoje, wtenczas dorn jego staje siç szkoía. Takie jest zycie pasterza alpejskîego podczas zimy, lecz skoro zawita sconce wio— senne, skoro zgina sniegi, a pokaze sie zielonoáé, i on .takie dzieli radoéé natnry; wyprowadza trzody swoje na pierwszy stopieú góry wolny od ániegów, gdzie i día siebie znajduje przytulek wiosenny; w miarç znikania sniegów po— stçpuje z trzodami coraz wyiej, ai pod lodowce, które stanowia granice jego panowania. To samo powtarza siç corocznie. Na pierwszy rzut oka moina poznaé górala z jego nbioru, postawy i glosa. Takie iycie trwa dotad w górach; po ubitych goscincach wstepajaca cywilizacyja, zmienia Charakter mieszkañców do lin i íciera cechç ich odznaczajaca. Alpy zachodnie sa w posiadania Francyi i Sardynii; Alpy srednie prawie wyfacznie naleia do Szwajcaryi, której konstytucyja jednoczy najrozmaitsze pierwiastki, bedac oparta . na wolnosci obywatelskiej. Do Bawaryi naleiy tylko mala czçsé Alp algauskich i salzbargskich. Ksiçztwo Liechtenstein miesci sie w polaczenia siç rzek Lamqaart i 111. Naj— wiçksza czçsé Alp naleiy do Austryi, które siç rozpostarly w jej prowincyjach: Lombardyi, Tyrolu, Illiryi, Styryi i arcyksieztwie austryjackiém. Alpy, nazwisko dwóch departamentów francazkich. Departement Niitzych Alp (Basses-Alpes), pófnocno- wschodnia czçsé Prowancyi, liczacy okolo 160,000 mieszkañców, poprzerzynany jest odnogami Alp morskich, które w liez— nych promieniach rozgaleziaja siç ku Rodanowi. tancuchy gór Liberan, Lure i Aiguines rozdzielaja cíese pólnocna deparlementu od poludniowej; ztad klimat pierwszej jest ostry i zupefnie alpejski, w drugiej lai dojriewaja brzoskwinie, morele, migdaly i inné wyborowe owoce, z których mianowicie sliwki z Bi gnolles staiowiq znakomity artykul handlu wywozowego. Wina z Meis i CasteIet naleia do lepszych gatunków win francuzkich. Na Alpach bydlo i owce wyborne znajduja pastwiska; przemysl malo jest rozwiniçty. Stolica departamentu jest miasto Digne. — Departement Wyitiych Alp (Hautes-Alpes), na pólnoc od poprzedniego, niegdys czesé Delünatu, liezy okolo 153,000 mieszkañców. Kraj ten z poloienia swego najwyiszy w calej Francyi, przerzyna glówne pasmo Alp kottyjskich. Wiatr póínocny ciagn^cy nieustannie przez snieiyste gór wierzcholki, czyni klimat tutejszy .bardzo surowym. Ziemia nieurodzajna, oprócz ziemniaków, wydaje tylko trochç iyta, owsa i jeczmienia; w kilku jednak dolinach poludniowych rosna orzechy, kasztany, wino i inne owoce. Stoki gór pokrywaja wspaniale lasy i obfite pastwiska, na których pasa siç bydlo, owce, osly i muly, glówny przedmiot przemyslu ubogich mieszkañców, z których corocznie kilka tysiçcy opuszcza kraj za zarobkiem. Stolica departamento jest miasto Gap. Âlpy nadmorskle, prowincyja dawnej Gallii, która skladály: czçsé Del6na ta, Prowancyi, Piemontu i Nizzy. Konwencyja utworzyla z niej departament francuzki, pod nazwa Alp nadmorskich, liczacy przeszlo 130,000 mieszkañców, który pogwypadkach r. 1814 wcielono do Sardynii. Alpy SkandynaWSkie (ob. Skandynavoija). AlQDOlre, miara iboiowa portugalska i brazylijska, éwieré fangi. W Lizbonie równa siç 13,84 litrom francuzkim; 100 alqueire lizbonekich równa siç 79,25 takichie miar uiywanych w Porto. W Rio Janeiro alqueire równa sie 36,27

Âlqueire — Alsgrafito

527

litrów francnzkich. Miara portugalska do cieczy, pota, zawierajaca pól Almndy (ob.), takíe nazywa sie, alqueire. Alqolé (Alexy), nrodzony 1812 г., jest professorem kliniki chirurgicznej w wydziale lekarskim w Montpellier i naczeluym chirurgien» w tamtejszym szpitaln. Так diieíami swemi, jako tez sposobem uczenia i w praktyce jest przedstawicielem dawnej szkoly Montpellier. Wydaí: Cours élémentaire de patho logie chirurgical, d'après la doctrine de l'école de Montpellier, 1845; Précis de la doctrine médicale de Vécole de Montpellier, 1847; Traité élémentaire de pathologie médicale 1850; Chirurgie conservatrice, ou moyen de restreindre Vutilité des opérations 1850; Clinique chirurgicale de ГHôtel-Dieu de Montpellier, 1852. W r. 1853 Alquié przedsiewziaf wydawanie w zeszytach dwumiesiçcznych roczników klinicznych w Montpellier, które w roku nastepnym juz niewychodzify. Alqoler (Karol), dyplomata francuzki za czasów pierwszego cesarstwa, ur. 1752 w Talmont, przy wybuchu rewolucyi byl merem w la Rochelle, wybrany za czîonka stanów generalnych, póíniej zgromadzenia ustawodawczego, braf udziaf w procesie Ludwika XVI, nastçpnie zostaf konsulem w Tangerze, ministrem peínomocnyin w Bawaryi, • ambasadorem w Madrycie i w Neapelu, a w r. 1810 wysiany do Stockholmu, *gdzie sie. poróznif z Bernadottem, skloni? Danije do wypowiedzenia wojny Szwedom. W r. 1816 jako królobójca majac sobie wzbroniony pobyt we Francyi, zaledwie dopiero we dwa lata uzyskaf amnestyje, poczém wróciwszy do Paryia iyf w zaciszu domowém az do smierci; umarl ro ku 1826. Alrimy, tak sie nazywafy u starych Germanów madre kobiety, zajmujace sie wróibiarslwem i leczeniem chorych. Chodzify zawsze boso i z rozpuszczonemi wíosami, szata ich byia biaia, ujeta u spodu klamrami, a w pasie miedziana przepaska. Wyraz Alrune zapewne pozostaje w zwiazku etymologicznym z ru na (ob.), czyli tajemnica. — Alrunami, dzisczesny jeszcze w niektórych okolicach Niemiec zabobon, nazywa takze maíe figurki ludzkie, wystrugane z korzonków niektórych roálin, najwiecej z Atropa mandragora, które przechowywane w miejscach ukrytych i starannie pielegnowane (do czego nalezy mianowicie w kaída sobóte kapiel z wina), wlascicielom swoim przynoszg liczne ziemskie dostatki, choé z czasem staé sie moga niebezpiecznemi día ich duszy. AlseD, wyspa naleiaca do ksiestwa szlezwickiego, oddzielona od ladu wazka Iecz gfeboka ciesnina, liczy olioío 25,000 mieszkanców, po wiçkszej czçàci Duñczyków. Poíozenie wyspy bardzo jest malownicze, a grunta jej urodzajne i dobrze uprawne. Z gfówniejszych miejscowosci wymieniamy: Sonderburg, z dogodnym portem nad cieánina 3,500 mieszk.; Norburg, ze szczatkami obronnego zamku, i Augustenburg, z pieknym paíacem ksiaiat tegoí nazwiska. W wypadkach r. 1848 wyspa Alsen, jako stanowisko wojenne dosyé wazna odegraía role. Duáczycy trzymali tu rezerwowe swe oddziafy, przerzucajac je wszedzie gdzie tego zachodziía potrzeba. W dziejach naszych Aleen znana jest z wyprawy Stefana Czarnieckiego, który w Listopadzie r. 1658 wpfaw przebyí cicinine od Szlezwigu i zdobywszy, po krótkiém obleieniu, miasta Sonderburg i Norburg, cal; wyspç zajaí w posiadanie. AlSgrafltO, wyraienie wloskie, oznaczajace malarstwo jednokolorowe, np. brunatne, w którém cienie oznaczaja siç tylko grubszém nalozeniem farby. W tym rodzaju malarstwa, które Francuzi nazywaja peintures hachées, od¡tnaczyl siç glównie z dawniejszych Caravaggio.

538

дшыесжа — Амжтек

АШЫеоЖД, gatnnek aukna, da od niego нити w г. 1650 (Vol. leg. IV, 368). AlsiOOlS (hrabia d'), Franenz, pisal wiersz na smieré Henryk« Walezyjusza, po polsku i po franeuzko, umieszczony to Nadgrobkach Uteuhova na ámieré tegoi króla. Alfter, rzeka w keieztwie Holsztynskiém, która prrepíywajac priez Ham barg, tworzy w nim wspaniafy wodozbiór, zwany Binnen-Alster i кilka kanafami wpada do Elby. Rzeozka ta, ehpciai spfawna tylko día atatków mniejszego rozmiaru, wazna Jest bardzo día Hamburga i dla tego miasto jeazcze rokn 1310 nabyfo ja od hr. Gerharde holsztyáekiego. JJstroemer (Jouas), slawny przemysfowiec szwedzki osmnastego wieku, ar. 1685, zmarfy 1761 г., którego usifowaniom i poáwieceniu zawdziçeza Szwecyja wprowadzenie fabrykacyi sakna przedniejszego, tkanin baweinianych i jedwabnych. Majac dwadzieácia dziewie.6 lat wiekn byf jeezcze komissantem kupieckim vr Londynie, a widzac, £e Anglija cal; wielkosé swojf i bogactwo zawdziecza przemysiowi, postanowif zaszczepié go we wfasnej ojczyznie. Husiaf z poczatku zwalczyé ogólna w tej mierze obojçtnoié ¡ zniesé wszyetkie przeciwnoici, jakie nowatorów spotykaja, lecz w koñcu usifowania jego oceniono i nalezycie nagrodzono: otrzymaf bowiem szlachectwo, mianowany zostaf czlonkiem rady najwyíszej handlowej i akademü nauk. W г. 1756 popiersie jego umieszczono w sali giefdowej w Sztokolmie. Uraierajac w piçé lat potém, lostawil znakomity majatek, uczciwie zebrany, czterem synom swoim, z których trzej dostapili zaszczytu zasiadania w akademii nauk, a jeden z nich Karol Attroemer, znakomity botanik, uczeñ siawnego Linneusza, czesto jest wspominany przez tego uczooego, jako dostarczajacy mu wielu nowych roslin. Od jego nazwiska Linneusz nazwal rodzaj roslin, pochodzacych z Ameryki poiudniowej, Alstroemeria. Karol Alstroemer umarf w r. 1794, majac pieédziesiat osm lat wieku. Alstroemerift. Rodzaj ntworzony przez Linneusza na pamiatkç szwedzkiego natnralisty Alströemera, naleiy do rodziny Amarylisowych, zawiera wiele gatunków rosnacych w pasie ziemi podrównikowym nowego ladu. Wszyetkie gatnnki sa zielne, niektóre wijace aie; kwiaty maja utoione w baldachy; cechy gíówne ich sa: kielich kolorowy, zfozony z 6 nierównych listków, z których dwa dolne sa przy nasadzie nieco wydrazone; prçcikow szesé osadzonych przy Sodstawie kielicha, i na zewnatrz odgiçtych; gnzik owocowy dolny, szyjka jena, blizna trzydzielna, owoc torebka trzykomórkowa, wieloziarnowa. Wszystkie gatunki odznaczaja sie, piçknoscia kwiatów. AiSSbailt, balsbând, wyraz z niemieckiego przyjety. Ubiór kobiecy do przyozdobienia szyi, kosztowny, drogiemi kamieniami bywat sadzony; wspominiany u ñas w drugiej pofowie XVI wieku. Gdy atrój niemiecki w Polsce upowszechniaé siç zaczaf, nastafy halsbandy i u meiczyzn, lecz skromne, biafe lub czarne w faídy uiozone, i z tyiu na sprzaczkç zapinane. AlSZeWSki (E. F. S.), doktor fllozoûi, professor w Berlinie, napisaf grammatyke facinska p. n. Lateinische Sprachlehre für Schulen und zum Privat gebrauche, Berlin 1852 г.; oraz broszure o terazniejszém zepsuciu w uniwersytetach niemieckich р. п.: lieber das angebt. Verderben auf den deutschen Universitäten, Berlin 1836 r. AlsatOOh, halstHOb, z niemieckiego: chustka na szyjç, krawat czyli opaske gardía znaczy. Nosify je Polki w koñcu XVH wieku haftowane, trefione, a eza•em drogiemi nasadzone kamieniami; pozniej fkromniejsze nosili metczyzai.

Aliityn — AltamwtJ

529

AlSltjH, i liemieckiego Haittteine, wyraz dawniej w Police uiywany, па сху opaskç z drogieh kamieni, które kobiety na sxyi nosily, to samo со ahzbaot. 1 AleiWftDgen, miaste w Knrlanâyi, s ruînami obronoego niegdyá zamka. Leiy od Goldyngi kn stronie mona о 3 '/2 mile. Ait, po wloska alto, po francnzku haute-contre, xowie siç Blzki glos kobiecy lab dzîednny. Jest on po sopranie dragim s 4 glównych кlasa glosa ludzkiego i rówaie jak tarnte tny ukazaje siç w rozmaitych stopniowaniach. Odrôiniaja iwykle nüsxy i wyissy alt; rozlegloié (skala) pierwszego siçga od malego / lnb g, ai do dwakreilnego d lab e, gdy tymczasem granica drogiego о jeden lab pare, tonów ¡dzie wyiej. Wedle skali wiec, alt wyiszy odpowiada prawie meizo-sopranowi (ob.) i nieraz bjwa brany za takowy. Chcac dokladnie gíos ten wyróinié, níetyle zwaiaé naleiy na jego brzmienie (timbre), sprowadzone nierzadko to jednostronném wyksztalceniem, to wplywami przypadkowemi, jak na natural oa strukture, ¡ na regestr (ob). Alt sklada siç z dwóch regestrów (ob. g(os), których rozdzial przy jednokreilnem a lab A, a dzieci o parç stopni niiej leiy. W kompozycyi instromentalnej, mianowicie czterogfosowej, narzçdzia míejsce dragiego gfosa biorace, oznaczaja siç slówkiem Alt, пр.: Altviola, Alt-pnzon i t. d. Klucxem altowym zowie siç odpowiadajace rozlegloici glosa altowego niycie klacza С na trzeciej linii systema nótowego (ob. klacz). W terminologiilowieckiej, myiliwi nazywaji altem glos srednl psa gonczego. O. K. Alt&lr, Atair albo Alkair. Gwiazda pierwszej wielkoici, znajdujaca siç w konstellacyi Orla; niektórzy wszakie astronomowie tok nazywaja Ц konstellaoyjç, inni sai konstellacyja labçdzia. Wyraz ten pochodzi od arabskiego al tayr, ptak. j\lt&mlr& (rodsina Ossorio y Hoscoso d'), jeden z najdawniejszych, najbogatssych i najpotçiniejszych domów magnackich w Hiszpanii, w którym godnoié grandów pierwszej klassy przywiaxana jest do tytulu hrabiowsklego. Wlela czlonków tej rodziny w dziejach hiszpaúskich waina odgrywalo rolç. Stolicf ich rozleglych posiadíoáci jest miasteczko Altamira w Galicyi, niedaleko miasta San Jago de Compostella. AIUUDOIlti (Marcin), nrodzony w Neapoln roku 1657, aczyl siç sztnki malarskiej w mieicie rodzinném i w Rzymie. W rokn 1679, jeden z kardynalów przyrfal go królowi Sobieskiema. Altamonti ozdobil pracami swemi Will anow pod Warszawa, i wiele innych tak zaraków królewskich, jako tei i koácioíów, którymi opiekowal siç Sobieski. Oprócz obrazów iwiçtych, wyliczonycb w Slovonilcu Malanów Poltkich: Edwarda Rastawieckiego. (Warszawa, 1850 rokn torn I. str. 6—12), odznaczaja siç tego artysty trzy obrazy ogromnego rozmiara, tok we wzglçdzie bistorycznym jak artystyczoym, w koiciele fanaym w ZôTkwi, po dzii dzien znajdujaee siç: 1) Bitwa pod Chocimem d. 11 Listopada 1673 r. Genijuss unoszacy siç trzyma rozpuszczona wstegç z napisem: „Dextera Domi ni permotit inimicum." Chwila jest wziçta kiedy ze wszech stron uderzono na obóz nieprzyjacielski. Widad po dragiej stronie Dniestra okopany obóz, Tnrcy ncieksja, wielu ginie w rzece : Polacy napadaja na obóz ze wszystkich stron. Z przodu w calej okazaloici jainieje wódz, na wspinajacym siç gniadym konin, w wielkoici naturalnej : gfowç ma okryta, bulawa hetmanska w rçka; abrany w sbrojç, po której splywa tygrysia skóra, a lekki pfaszcs czerwony nnosi siç z wiatrem w powietrza; wyraz twarzy sarowy, spokojny, zwyciçitwo zapowiadajacy. U epoda napis ïacinski, przypomina jedno z najslawniejszych zwyciçztw na kartach dziejów naszych, które dalo koronç Janowi Sobieskiema. 2) Bitwa pod Wiedniem, dnia 12 Wrzeinia 1683 rokn. U góry anosi siç aniol, trzymaEXCTKLOPEOTM ТО* I. 34

530

Altamonti — Altana

jacy w jednej rece, nad giowa króla Jana Ш, palme zwycieztwa, w drugiej wstege z napisem: ,,Ne quando dicant gentes, ubi ett Deut eorum, 113 Psalm." Obrana chwila przeehylania sie zwycieztwa, gdy Turcy zaczynaja ratowaé sie ucieczka. W glebi po prawej stronie widac miasto okryte dymem i pfomieniami, wieia s. Szczepana odznaczajace sie. W srodku swietny obóz turecki, obszerny jakby miasto; w posród niego jasnieje szkarlatny uamiot wielkiego Wezyra. Ze strony lewej okazuje sie król w wielkosci naturalnej, na czele swoich rycerzy; zlocista zbroja okrywa bohatera, na gíowie srebrny szyszak z skrzydlatym orlem u wierzchu, w reku ma bufawe; wyraz twarzy powagi i godnosci pefny; dosiada konia buianego, pod którego nogami padaja trzej przewróceni Turcy. Zaraz za królem rycerz z drzewcem, u wierzchu którego osadzone skrzydfo, znak objawiajacy obecnosó wodza, którego widok przekonal byf Kara Mustafe, ¿e król jest przy wojsku; ponad osoba króla przelatuje orzel od Kalembergu, wrózba zwycieztwa. Przed królem uciera sie kilka choragwi, Turcy uciekaja, a wsród uchodzacych widac siedzaca na wielbladzie odaliske wezyra, кtora Janczary uprowadzié usiluja: odznaczaja sie tei uciekajacy strwozony siedmiogrodzianin. 3) Bitwa pod Ostryhoniem (Slriyonium) i Parkanami d. 9 Pazdziernika 1683 roku. Widnokrag przedstawia po drugiej stronie Dunaju miasto Ostryhon z zamkiem na wysokiej skale, z tej zas strony rzeki sa Parkany. Most, po którym Turcy chca sie ocalié, w pofowie skórzany, a cale ich usiíowanie, ieby sie na drugi brzeg dostaé. Król Sobieski w naturalnej postaci, na koniu buíanym przodkuje rycerstwu: ozdobna zfocista zbroja, okrywa piers jego, na gío wie heim srebrny z orlem, jak na poprzednim obrazie, oprócz tego ma wstege blekitna orderowa. Obok króla mlody szesnastoletni syn jego, królewicz Jakób, w zupelnej zbroi, rozkazy ojea odbierajacy. Po lewej stronie puszkarze polscy nabijaja skwapliwie ogromne dziala, nad glowa króla ulatuje takze orzel bialy. U góry w oblokach aniol, w jednej rece trzymajacy palme, w drugiej wstege z napisem laciúskim. Te obrazy pomimo ¿e w nowszych czasach restaurowane kosztem Stanów Galicyjskich zostaly, przez butwienie zagroíone sa zniszezeniem. Altamonti z niewiadomych powodów wyniósí sie nastepnie do Wiednia, gdzie stale osiadlszy wiele pieknych obrazów wykonal, i tu umarl w rokn 1745 w scdziwyin wieku majac lat 88. — Altamonti (Bartlomiej), malarz, syn poprzedzajacego, urodzil sie,w Warszawie 1702 roku, umarl w Linz 1779. Przybyí z ojeem do Wiednia, uczyl sie od niego malarstwa i roku 1717 wyjechal do Wloch, ksztalció sie w szkole Franceschiniego w Bononii. Ztad oda! sie do Rzymu, i dwa lata pracowal w szkole Lutti'ego, a potém dwa lata u Solimena w Neapolu, i wzia! go sobie za mistrza w póíniejszych dzielach. W rokn 1728 wróci! do Linz, a 1770 zostal czlonkiem akademii Wiedenskiej po zloieniu obrazu „Jutrzenki budzacej Morfeusza." Celniejsze jego dziela znajduja sie: w kosciele Elibietynek w Linz, u é. Floryjana w Austryi wyzszej, w kosciele w Herzogenburgu, w biblijotece klasztoru benedyktynów w Admont, w Styryi i t. d. Altamnra (Ambroiy), Dominiken, tak nazwany od miejsca swego urodzenia. Nazywal sie wlasciwie Del Giudice. Wydal kilka dzíel, a mianowicie: »7 Melchisedech, pochwala najáwietszego Sakramentu, w jezyku wloskim 1653 roku; kommentarze nad topikami Arystotelesa 1671 roku; pochwaly áwietych zakonu s.Dominika. Pracowal nad nowémwydaniem „Biblijotekidominikanskiej," obejmujacej iywoty uczonych i pisarzy zakonu kaznodziejskiego, której pierwsza czçsé wyszfa roku 1677, w kilka miesiecy po émierci autora. Altana, budowla niemieszkalna, w ogrodzie, w miejscu cienistém stojaca.

Altana — Altdorfer

531

Altany bywaja stawiane we vrszystkich europejskich i azyjatyckich stylach i we wszelkie sposoby budowania, poczawszy od murowanych, ai do naturalnego namiolu z drzew blisko siebie stojacych, miedzy któremi ustawiaja sie fawki. AltaroChO (Maryja-Michal), literal, prawnik i deputowany francuzki, urodzony roku 1811 w boire (département Puy-de-Dôme), syn adwokata, przeznaczony by! do lawoda sadowego, lecz przybywszy do Paryia po rewolucyi lipcowej, porzncif prawo i z zapaíem wystepowac zaczal w dziennikach republikangkich. Z kolei by! wspólpracownikiem róinej nazwy pism peryjodycznych tego stronnictwa. W r. 1834 byl jednym z zaloiycieli satyrycznego dziennika Cha rivari, a nastepnie po smierci Ludwika Desnoyers, wylacznym jego kierownikiem ai do roku 1848. W tym czasie wydal kilka dzieí tresci politycznej, jak: Chansons (1835—36 2 tomy), Contes démocratiques (1837 г.), La réforme et la révolution, (1841 г.), wreszcie studyja nad Alezandrem YI i Ludwikiem XV. Wspólnie z panem Laurencin napisaï sliczny wodewil p. t.: Lestocq (1836 г.), a z panem Moléri komedyje p. t.: Le corrégidor de Pampelune (1843 roku). W roku 1848 wysfany do deputacyi Puy-de-Dôme, jako komissarz rzadowy, Altaroche odznaczyl sie wielkiém umiarkowaniem. Wybrany prawie jednogfosnie deputowanym do konstytuanty, w kwestyjach, gdzie szlo o zasady, ïaczylsiç sie zawsze z wnioskami lewej strony, gfosowal takie przeciwko dwóm izbom, przeciw gïosowauiupogminach, lecz za dozwoleniem zastepstwa wsluibie wojskowej.zazniesieniemklubow it. p. Oswiadczenie sie za propozycyja Râteau Lanjuiqais poioiyïo kres jego zawodowi parlamentarnemu, gdyi w roku 1849 nie zostal powtórnie wybranym. Porzuciwszy polityke, Altaroche zajmowaî siç administracyja teatrów i rozwinal na tém polu wielka dziaïalnosd. Od r. 1850 do do 1852 byl dyrektorem Odeonu, nastepnie polaczyl siç z Ludwikiem Huart, celem dawania przedstawieii rodzajowych, zwanych: Folies Nouvelles, które pewnej czeáci publiki do smaku przypadaja. Altaryja, znaczy fundusz albo zapis przeznaczony na utrzymanie szczególnego oftarza w kos'ciele Iub kaplicy. Ztad Altariysta, kapïan przy pewnym oftarzu, z funduszu na tenie oftarz przeznaczonego opïacany. Takie nazywa sie kapïan bedacy przy plebanie do pomocy. Altata, rzeka w Zawoîskiej okolicy gubernii Saratowskiej; bierze poczatek w stepach powiatu Nowouzieúskiego, tarn gdzie jui daja sie postrzegaé wyniosíosci Ogólnego Syrtu (Obszczyj Syrt); Altata plynie kreto; przy samém zródle sklada siç z oddzielnych pomniejszych jezior. Nad nia leiy miasto Nowouzieúsk (dawniej wies Czertanïa). Od íródía swojego do zniesionej fortecy Uzenia, Altata ma kierunek z wschodu na zachód; ztad zas zwraca sie wprost na pofudnie i niedaleko wsi Alexandrowa-Gaja, w gubernii Astrachaúskiej, wpada do wielkiego jeziora Morca, otoczonego trzcina i topieliskami; na Altacie znajduje eie mnóstwo míynów. Na jej brzegach îak nie ma; ciagna sie tylko obszerne równiny. M. В. S. Altdorf, miasteczko bawarskie, naleiace niegdyá do okregu wolnego miasta Norymbergi, nad rzeka Schwarzbach, liczy przeszio 2000 mieszkaúców. Wläawniejszycli czasach byío ono siedliskiem uniwersytetu, który zaloiony r. 1622, zniesiony zostal w r. 1809 i skutkiem przydzielenia Norymbergi do Bawaryi, poïaczony z uniwersytetem w Erlangen. Miasteczko to znane jest jeszcze ze sporzadzanych tarn z wielka biegloscia wyrobow drewnianych. Altdorfer (Albert), uczeu Alberta Durera, malarz i rytownik, urodzony 1488 roku w AUdorf, blisko Landshut w Bawaryi, znany we Francyi pod imieniem Malego Alberta (Petit Albert), zapewne z powodu drobnych przedmiotow sztu

632

Altdorfer — Altena

ki, któremi siç zajmowaf, lob tel die odróinienia go od wielkiego mietrza jego, Alberta Durera. Na szczególna uwage zaeïuguje jego: Zwyciçztwo Alexandra nad Daryjunem, w muzeom Schleissheimskiém w Monachijum i Narodzenie Zbawieiela w galeryi cesarskiej w Wiedniu. Umarf 1538 w Ratyzbonie; rycin jego na stall znanych jest dotad 96, na drzewie 63. Altea, córka boika rzecznego Testyjusza, siostra Ledy, mafionka Eneusza, krola Kalydonu, matka Meleagra i Dejaniry. Gdy kteleager, spierajac о skôrç dzika kalydonskiego, która przeznaczyf w podarnnko día kochanki Atalanty, zabü swoich wujów, fnryja Erinnys, przeklenstwo matczyne, przyprawifa go 0 ámieró. Wedfug innego podania Altea w czasie ciazy zjadfszy gahzkç oliwna, urodzifa Meleagra, poczém Mojry (ob.) zwiastowaíy jej, ze syn jej nrarze, skoro spfonie palace siç wlasnie polanko drzewa. Altea drewno téjela z ogniska i rtarannie ukryfa; gdy jednak Meleager zabif jej braci, oburzona wrzucifa je wogien, со spowodowalo natychmiastowa ámieré jego. Alteoa, wyraz z wloskiego wziçty, niekiedy w dawnych polskich ksiazkach niywany, oznaczaf: ton wspaniaty, przepych, wyniosfoáé, paáskoáé. Samuel 1 Skrzypnej Twardowski pisze: „przypatrywal siç wszystkiej dwornej altecy i armatorn." Mówiono: ,,sama alteca jedzie," día oznaczenia zebrania panów, arystokracyí. AltembaS| materyja jedwabna turecka, grubo tkana zíotem, nazwa z tareckiego altyn zloto, bat materyja. Z Tnrcyi przyjçliâmy ja na poczatku XVII wieku; niywana do strojów mçzkich i zeñskich, jak do ubiorów koácielnych. Róznica miçdzy altembasem a zfotogfowem ta jest, le w pierwszym osnowa je dwabna, watek zloty, w drugim watek jedwabny, osnowa zíota. Alteo (Karol August, hrabia), jeden z najznakomitszych gêneraiów hannowerskicb, nrodzony 1764 г., w czasie francuzkiej wojny rewolncyjnej, bedac adjutantem gfównodowodzacego nad wojskami austryjackiemi feldmarszafka Freitag, odznaczyf siç przy obleieniu fortecy Valenciennes i w bitwie pod Hondschooten. W szybkira przebiegu stopni dosluzywszy siç prçdko rangi pulkownika, zmuszony byt, w skutek kapitulacyi armii hannowerskiej w Lanenbnrgu, opuscié PJiemcy i udaé siç do Anglü, gdzie powierzono mn dowództwo nad czçàcia legii niemieckiej, która w 1805 r. szczçâliwie poprowadzil do Niemiec pófnocnych, do Rngii i Kopenhagi. W 1808 r. otrzymawszy dowództwo brygady w Portugalii, gíównie tamie przyczynif siç do ocalania angielskiego jeneraía Moore wodwrocie do Corunny, i do pbmyélnych w 1811 roku rezultatów oblçienia miasta Radajoz i bitwy pod Albuera. Mianowany nastçpnie przez ksiecia Wellingtona dowódzca. dywizyi, okryty sfawa i ranami we wszystkich prawie wainiejszych rozprawach na pólwyspie pirenejskim, równie jak pod Quatrebras i Waterloo, po ukonczeniu wojny do 1818 r. pozostai we Francyi, jako dowódzca kontyngensn bannowerskiego. Powróciwszy do ojczyzny, mianowauy zostaf ministrem wojny, ministrem spraw zagrauieznych i inspektorem jeneralnym armii, póíniej jednak gfosyf dwa ostatnie urzedy, zachowujac tylko ai do ámierci (1840 r.) godnoéé ministra wojny. Altena, obwód regencyi Arnsberg, w prowincyi pruskiej w Westfalii i miaste stoíeczne tegoi obwodu, przy ujáciu rzeki Netty do Lensy, leiy w glçbokiej, zewszad górami otoczonej kotlinie. Miasto to liczy przeszlo 5000 mieszkanców, którzy zyja wyíacznie z fabrykacyi wyrobów stalowych, garbarstwa i pooczoszaictwa; jeden zaklad pod firma Rumpe i Syn samych tylko igief, drotów do robienia poáczoch i napantków wywozi corocznie za przeszlo 500,000 talarów.

Alten» - Alteasteis

533

Niedaleko miasta na wzgórin stoi zamek niegdyá hrabiów Altena, po k|dzieli przodków panojacego dzii doma krolewsko-pruskiego, Altonberg, míasteciko w górach saskich, w poblizu którego znajduja siç najznakomitsze w tym kraju kopalnie rndy cynowej, rocznie dostarczajace przesxlo 1500 centnarów супу; liczy 2100 mieszkaúców i jest aiedliakiem gíównego urzedu górniczego. — Attenberg, niegdyá opaetwo Cyatersów w ksiestwie Berg, regencyi Koblentz, slawne bogactwami i wpfywem, znieaione r. 1803, dzU godne uwagi z powodu koácioía, wystawionego w 1255 r. w najczystszym atyln gotyckim, który dotad jeszcze jest jedoym z najpiekniejszych pomników architektonicznych w prowincyjach nadreuskicb. Altenbnrg, stolica ksiestwa sasko-altenburgskiego 5 '/j mil od Lipeka, w рЦknej i zyznej okolicy, liczy okofo 16,000 mieszkaneów. Zamek ksiaiecy, zbudowany na wysokiej skale porfirowej, znany jest w dziejach z porwania miodych ksiazat Ernesta i Alberta, synów Fryderyka fcagodnego, elektora saskiego, których uwiózf ztad r. 1455 Kunz ron Kaufangen. Miasto poaiada gimnazyjom, seminaryjum nauczycieli, pofaczone z instytutem gluchoniemych, ochronç malych dzieci i kilka innych zakladów naukowo dobroczynnych, oraz biblijotekç publiczna. Z towarzystw uczonych istnieja tn: towarzystwo przyjaciól nauk przyrodzonych, archeologiczne, lekarskie i t. p. Altenbnrg pofaczone jest koleja íele zna z Lipskiem i Bawaryja. Altenbnrg, miasto prutkle w obwodzie królewieckim, nad rzeka Alia, saloione okofo r. 1326. Miasto to, wraz z warownym zamkiem Wladysfaw Jagiello na Krzyzakach odzyskat r. 1410. Altendorf, miasteczko w Hessyi elektorskiej, znane z bitwy, jaka ta 6 Sierpnia 1796 r. general Kleber stocsyl z Anstryjakami, której wypadek poxoatal watpliwym. Altenbeim (Gabryela Soumet, pañi Beuvain d'), antorka francuska, jedyna córka autora Botkiej Epopei, nr. W Paryza 1814 roku, w nader mfodym wieku okazywala zdolnoáci poetyczne. Pomijajac zbiorek poezyi ogloszonych w r. 1838 (Nouvelle* filiale* in- 12) z czasów jeszcze jej dziecinnego wiekn, wymieniamy dwa ntwory dramatyczne, które napisala wspólnie i p. Soumet: Gla diator, tragedyjç w 5 aktach i Joanna Grey, takte tragedyjç. Ta ostatnia mía la wielkie powodzenie día ateieJliwie pomyílanych aytuacyj, rzecsywistego ■czucia i harmonijnego stylu. Pañi d'Altenheim wydafa prócz tego: Récit* de Гhistoire d'Angleterre i Le* ange* d'Itraël, 1856. AltenUrohen, hrabstwo w Pnaaack nadrenskich, w okrçgu koblenckim. Stolica jego jest miasteczko, tegoi nazwiska, liczace tysiac kilkaset mieszkanców, i sfynne se swycieztwa, jakie tu 4 Czerwca 1796 general Kleber odniósl nad Anstryjakami pod ksiçciem Ferdynandem wlrtembergskim. W trsy miesiace pozniej (19 Wrzeánia) polegl ta w odwrocie armii francnzkiej mlody i dzielay ge neral Marcean. Altenstein, najpiçkniejsza raina ataroiytaego zamkn rycerskiego w Niemczech, gniazdo znakomitego roda Altensteinów, niedaleko WUrsbarga w Bawaryi, xburzone podczas wojny chlopów 1525 r. — Altenstein, zamek i rezydencyja letnia ksiçcia Sasko-Meiningskiego, na poladniowo-sachodnim stoka gór Taryngskiego Lasa, pamiçtny jako miejsce trzyletniego pobyta à. Bonifacego, pierwszego apostóla Niemców (Z24—727 г.). Pod Altensteinem elektor saski Fryderyk Madry, chcac ocalió Lutra, w d. 4 Maja 1521 г. kaial go pojmaó i nastepnie osadzió w tamku Wartburg. Altenstein (Karol топ Stein), minister stana krola praskiego, ar. 1770 roku.

534

Altenstein — Alterantia

Po ukoñczeniu nank uniwersyteckich w Erlangen i Getyndze, otrzymal urzad referendarza przy izbie wojskowo-kameralnej w Anspach. Powofany do Berlina przez ministra Hardenberga, okazai tam tyle zdolnosci i gorliwosci, ie pozyskaf stopien tajnego radcy skarbu, w r. 1813 byf jui gubernatorera Szlaska, a w 1817 stanaf na czele nowo utworzonego ministerstwa spraw duchownych i oswiecenia poblicznego. Wszechstronna wiedza, czynnosc niezmordowana, sprawiedliwosc, wyrozumiaíosc, obok wielkiej mocy charakteru, oto przymioty, które zjednafy Altensteinowl rozgfosne w Prussach imie. Umarl dnia 15 Maja 1840 roku. AltoHS0ll6, dawniej klasztor cystersów, niedaleko Nossen w Saksonii, odznaczai sie szczególniej w wiekach XIII i XV iywa dziafalnoscia naukowa i literacka. Klasztor ten liczyï kilku znakomitych w zawodzie uczonym opatów i przeorów, a biblioteka miejscowa byfa kiedys najpierwsza w calej Saxonii. Przy sekularyzacyi klasztoru w r. 1544 oítarze i naczynia sw. rozdarowaoe zostaiy miedzy inne kosciofy, biblioteka dostaia sie uniwersytetowi lipskiemn, archiwum zas przewieziono do Drezna. Alter (Franciszek Karol), filolog, urodzif sie w Engelsbergu na Szlaska, 1749 г., ornar! w Wiednin 1804. Po ukoñczeniu nauk w Ofomunca, wstapif do zakonn Jezuitów r. 1766; w Pradze uczyt sie historyi koscielnej, jezyków greckiego i hebrajskiego. Byf naprzód nauczycielem w gimnazyjum pragskiém, a potém w Terezyjanum wiedenskiém, г. 1779 mianowany kustoszem biblijoteki uniwersyteckiej, wykfadai takie w uniwersytecie dyplomatyke. Z pomiçdzy licznych jego dziel filologicznej i biblijograficznej tresci, drukowanych w Wiednin, celniejsze sa: Novum Testamenta» ad Codicem Vindobonensem graece expressum: varietatem lectionis addidit F. C. Alter 1786, tomovv 2. Podstawa tego wydania jest Codex Lambecii, znajdnjacy sie w biblijotece nadwornej. lieber Gregorianische Literatur, 1798. Beiträge zur praktischen Diplomatik für Slaven, insbesondere fïïr Böhmen, 1801. lieber sanskridanische Sprache vulgo Sanskrit, 1799. lieber die tagalische Sprache, 1803. Wydaniem Phrantzae Chronicon (1796 in fol.), wielka nczynil przysfuge dla hi storyi byzantyúskiej. Ogfosil warjanty, podfug rekopismónr biblijoteki nadwor nej wiedenskiej, do Hornera Ilijady i Odyssei, Platona dyjalogów, Tucydydesa de bello Peloponeso. Zamieszczaf rózne pisraa i rozprawy o literaturze wschodniej w Repertorium über biblische Literatur, i w Memorabilien professora jenajskiego H. E. Paulus. L. R. Alter-EgO (z facinskiego: drngi ja), zowie sie osoba umocowana przez wysokiego dostojnika, mianowicie zai przez Menarche, do pefnomocnego dziafania w jego imieniu. Nazwisko Alter-ego pocliodzi z prawodawstwa hiszpanskiego, zkad przeszío do Neapolu. I tak np. w pomienioném królestwie, w czasie rewolucyi 1820, Ferdynand IV mianowaf syna swego Franciszka swoim Alter-ego. Altera pars Petri czyli Altera Petri, sposób mówienia przyalowiowy na oznaczenie rozsadku, pochodzi ztad, ie iyjacy w XVI wieku filozof Petrus Ba ntus napisal slawna w swoim czasie Logike, której druga czesc traktowafa о roz sadku. Chciawszy tedy zartobliwie wyrazic" sie o kim, ie nie ma zdrowego roz sadku, mówiono: caret altera parte Petri (brak mu piatej klepki). Alteraojja, i facinskiego: zmartwienie, zgryzota, wzruszenie; ztad pochodzi slowo: alterowac sie, martwié sie, trapié, пр.: „О tych potwarzach wiedzac, najmniej sie nie alterowaï." (ksiadz Skarga^. AlteraDtla, tak nazwali nowsi autorowie klasse srodków lekarskich, których zastosowanie jest znane, lecz sposób ich dziaiania na organizm pozostaje dotad niewiadomyra. Przypuszczaja, ie ciaia te dostajac sie do wnetrza organów, wy

Alterantia — Altimetr

535

wieraja dziaianie molekularne na tkanki, zmieniajac ich skíad i funkcyje, wprowadzaja je w ruch, którego celem jest zmiana stana skupienia píynów, powiekszenia zdolnosci chionienia, a tym sposobem usuniecie wszelkiego rodzaju zatkan. Gíównemi srodkami tego rodzaju sa: jod, brom, merkuryjusz i ich zwiazki. Przetwory arszenikalne zadawane w ilosciach bardzo maiych posiadaja tez same wiasnosci. Uzywane sa w leczeniu chorób syfilitycznych, skrofulicznych i skórnych díugo trwaiych. Alterkaoyja, % íaciñskiego: spór, sprzeczka. Bielski mówi; „Za króla Ludwika o poradlném díuga alterkacyja byía." Alternata, tak zwano w Polsce prawo, okreslajace wîadze przy sporze czysto dwóch wíadz równych, czy dygnitarzy i urzçdnikôw,.czas, miejsce i wîadze wykonywania ich atrybucyj lab urzedu. Alternatq sejmów zwano przepis okreslajacy miejsce, gdzie sie odbywaé miafy w Koronie czy w Litwie. Alternatywa, rzecz do wyboru: albo jedno, albo drngie. Alteram tantlim, wyraz uiywany w procesie prawnym polskim, znaczy podwojenie zasadzonego kapitaiu stronie, której procenta za wiele lat zalegfy. Althaas (Starogród), wies* w dawném województwie Chefminskiém z zamkiem na wzgórzu nad Wisla; zbudowanym w г. 1238. Byía to draga rezydencyja biskupa chefmiiiskiego. Altborp (ob. Spencer). AlUeri, starodawna ksiaieca rodzina w Rzymie, która míala jai wygasnaó na papieiu Kiemensa X (ob.), gdy tente przybral za synowca margrabiego Gasparda Panluzzi, mafionka Laory Altieri, który wraz z herbem Altierich przyjaí jego nazwisko, posiada w tém miescie przesliczny palac (zbudowany wedíug plana mfodszego Rossi) i znakomita galeryjç obrazów. Pomiedzy arcydzielami znajdujacemi sie w posiadaniu rodziny Altieri'ego godniejsze uwagi sa: portret Tycyjana przez niego malowany, Ecce homo pedzla Guido Reni, kilka kartonów Salvalora Rota, dwa krajobrazy Claude-Lorrain'a, Chrystus u grobu przez Van-Dycka i wiele innycb. — Altieri (Ludwik ksiaie), иг. 1805 w Rzymie, w r. 1836 zostaí nuncyjuszem apostolskim w Wiedniu, w r. 1845 kardynafem, póíniej sekretarzem prosb, prezydentem de la Comarca w Rzymie, a w 1848 r. czlonkiem tajnego konsystorza w celu rozszerzenia nstawy panstwa, oraz se kretarzem stanu spraw zagranicznych, w której to godnoáci w d. 5 Czerwca tego¿ roku przy otwarciu izb rzymskich w imieniu ojea s. odczytal mowe tronowa. W 1849 r. zostaí czíonkiem ustanowionej przez nieobecnego papieza kommissyi rzadowej, która w d. 9 Sierpnia nowy mianowafa gabinet, a 1851 r. z missyja dyplomatyczna zwiedzaí pañstwo Koscielne, Medyjolan i Wiedeú. — AlttOti (faíszywy), zreczny oszust, wíasciwie Ludwik Berutti, rodem z miasta Cava, w 1850 r. z faíszywemi peínomocnictwami i pieczeeiami papiezkiemi, jako po— síannik kuryi rzymskiej, pod imieniem ksiecia Alexandra Kiemensa Altieri, ukazaí sie w Niemciech, póíniej w Wçgrzech i W. Ksiçztwie Poznanskiém, wszçdzie wyisze peíniac czynnoáci kapianskle i ludom rozdajac apostolskie Mogosíawieóstwo, przy czém pod róznemi pozorami od wyiszego dochowieústwa wyciagal znaezne summy piçnietne. W Marca 1851 r. przyaresztowany w Warszawie, odstawiony zostaí do Krakowa, zkad go odwieziono do Rzymu, gdzie dotad jeszcze procès jego toczy siç w sadach papiezkich. Altimetr (wysokomierz), z íaciúskiego altut wysoki, i greckiego metron miara. Narzedzie síuiace do mierzenia wysokoáci, skîada siç z prawidía metalicznego (mosieinego) poziomego i i dwóch ramion do niego prostopadfych, z których jedno, po prawidía, ku drugiemu zbliiaó i oddalaé siç moze. Oba ra

536

âllsWli — AM—

mioaa pionowe opatrxone ea otworami podfninemi, po których potuwaé siç mo ga kwadraciki, opatrioae otworami okragfemi, przeznaczonemi do patríenla na mlerzone przedmioty. Wszystkie trzy czçsci podzielone sa na dzlatki równe, wyobraiajace jakiekolwiek mlary dfugoscl np. sainie. Chcac za pomocg tego narzçdzia zmierzyé wysokoád jakiego przedmiotn, odmierza sie, od niego pewna odlegfosé i alimeir nstawia siç w tej odlegfosci do pozioma, ramie rochóme ustawia siç w odlegfoáci tylu czçicl na prawidle poziomym od ramienia nieruchomego, ile np. saini odmierzoao na grnncie; kwadracik na ramienia ruchomem nitawia siç w upodobanej wyaokosci, kwadracik zas* ramienia nieraehomego posnwa siç po niém dopóty, dopóki, patrzac przez otwór kwadrata ramienia ruchomego, nie ujrzymy w otworze drngiego kwadrata wlerzchofka danego przedmio tn; wtenczas róínica pomiçdzy wysokos'ciami dwóch kwadratów wyniesie tyle dsiafek ile miar dfogosci, aiytych do mierzenia na grnncie, miesci siç w wysokoáci przedmiotn, która wszakie powiçkszyc jeszcze wypadnie odiegioácia pierwszego kwadrata od ziemi. AltimetryJ&j czçàé geometry! praktycznej podajaca sposoby mierzenia wysokoáci. Do tego cela uiywaja rozmaitycli sposobów, do najprostszych naleiy mierzenie za pomoca lasek i altímetro; dokladniejsze wypadki daj§: wymiary trygonometryczne i barometryczne (ob.). Atting, kilko czfonków rodziny tego naxwiska, zamleszkalej we wscbodniej Fryzyi, odznaezyfo siç w naukach, a mianowicie: JUetuo, nr. 1541, am. 1613, jeden z najgorliwszych reformatorów w awojej ojczyzaie; Henryk, sytí jego, nr. 1582, um. 1644, sfawny równiex teolog i gorliwy kontrowerauta, brat ndzial w nowém tfómaczenla Biblii na jezyk hollenderski; Jakób, syn poprzedzajacego, ■r. 1618, nm. 1679, biegfy fllolog, a szczególnie znawca jezyka hebrajskiego, zostawií piçc tomów in folio, p. t.: Opera (Amsterdam 1686), byl naczelnikiem stronnlctwa teologicznego, które od niego nazwalo siç Altingianami. AlÜpollta (Leonard), niewiadomo jak siç nazywaí po polsko, rodem z kfazowsza, doktór teologii, kaoonik lateranenski, teolog króla Zygmanta I i kaznodzieja katedralny krakowski, przyjaciel Slaoisíawa z towicia. Pierna jego wíasne lab cadze przez niego wydane, umieszczone s§ w relayсh miejscach dxiefa Stanisfawa z ¿owicza, p. t.: Mariât Immaculata conceptione yloriotae, Kraków 1538 in-8. F. M. S. Altmaim, biskop passawski, Koscióf katolickl zalicza go w poczet éwietych. Gorliwy o chwafç Koscioía, ognisly wróg przywlaszczeú wfadzy áwieckiej, niemniej jak nierzado duchowieástwa, zwany byl od spófczesnych: Vir apostolicae convertationit et magnorum in Christo virtutum. Urodzony miedzy roklem 1010 a 1030, ze znakomitego doma w Westfalii, doskonalK siç w naukach w Paryio, przez wiele lat zarxadzaí szkofa w Paderborn; tu go poznal cesan Henryk III, i mianowal proboszczem akwisgraáskim, tudziez jednym ze swych kapelanów. W osm lat po ámierci cesarza towarzyssyl wdowie po nia Agnieszce r. 1064 w pielgrzymce do Ziemi Swiçtej. W rokn nastçpnym mianowany biskopem passawskim. W owe czasy wzieia poczatek ogromna walka miçdzy wfadzami dnchowoa a áwiecka. Grzegorz VU uderzyí smiafo na wszelkie bezprawia tamtego wiekn. W Pastan, jak prawle w calym Kosciele niemieckim, karnoáé koácielna upadla. AItmann, za przyUadem papieia, wzial siç do aaprawy nadniyé. ZaUadaf nowe klasstory, przywracaí scisfy porzadek w dawnych. W r. 1087 fundowal na prxedmleácla Pastan kapitufç kaaoaików regaiarnych i. Augustyna, przeznaczoni do ksstafeenia poboznyeh dachownych. Ciçàc' dacho wieástwa rozgnlewana jego reformami, zamierzala pozbyc siç zbyt gorliwego

Attnuon — Alton

537

kapiana; lecz w koncn prxemógf on wsxelkie prxesskody. Z wiekssa smialoácia nix którykolwiek biskup Niemiec pofudniowycb, wxiai strong papieia; on jeden s pomiedzy nieh, wrai i Gebhardem biskupem, nie pojechai na lejm do Wonnacyi r. 1076, na którym byfa mowa o ztoxeniu papieia. Ogtoiit klatwç rxecona na Henryka cetaria, i snajdowa! lia jako légat r. 1076 na sejmie w Ulm, gdxie roxtrxçsano sprawy imperyjom; ale w roku nastqpnym cesan wypçdzil go s dyjeeezyi. Niechçtni mu ksiçxa ipotwarzali go baniebnie. AHmann schronif aie do Saxonü, iyl ta cxas niejaki w najwieksxém aboatwie, potém adaj sie do Rzymn, gdzie go papiei prxyjmowai jako biskopa. W r. 1081 wrócií do rzadów swojej dyjecezyi, za pomoca Leopolda anstryjackiego, ktéry go silnie popieraf, gdy Henryk Alpy prxechodxif. Umarl swie.tobliwy biskap dnia 8 Sierpnia 1090 r. Kanonik od s. Floryjana Jodok StUlz opisaf zycie Ailmanna. L. R. Altmark (ob. Brandeburgija). Aitmeyer (Jan Jakób), antor belgijski, nr. 1804 r. w Luembargn; w rodzinnem miescie swojém otrxymaf stopieá doktora filozofii i prawa, po xafoxenin nniwersytetn w Braxelli powofany social tamie na professera historyi i staroiytnoád greckich i rxymskicb. Oprócx tego otrxymal jesxcxe katedrç history! handlu w sxkole centralnej handlu i przemysfu i w Ateneam królewskiém, gdxie wyUada równiez ekonomijç politycxna. Diiafalaose literacka Altmeyera niemniej jest roxlegff; x dzief jego wiekszej objçtoicJ zasfuguja sxcxególnie na uwage: Intro duction à l'étude philotophique de l'histoire de l'humanité (Bruxella, 1837); Précis de l'histoire ancienne (1838); Marguerite d'Autriche, sa vie, sa politique et sa cour (1841); Histoire des relations commerciales et poli tiques des Pays-Bas avec le nord de l'Europe pendant le XVI siècle (1840); Résumé de l'histoire moderne (1849); oprócx tego zaá mnóstwo roxlicxnych artykutów po rózaych prxegladach francuzkich i belgijskich. Obdarxony iyw| wyobraznia, Aitmeyer umie jednak mieé sie na bacxnoáci prxed wsxelkiém zdaniem naprxód powxietém, a gfçbokie stadyja krytycxne po wszystkieh prar each jego roxrxncone obficie, xapewniaja im wartolé dfugq i rxeciywista. Alto (swiçty), zaloáyeiel klasztoru Altomünster, w Bawaryi, byf, wedfug je go bijografa x IX wieku, Sxkotem, a podobniej Irlandcxykiem. Otrxymawsxy od króla Pepina las Alto, który dotad xachowal ewe naxwisko, i prxy pomocy skfadek mieszkaneów pogranicxa Bawaryi i Sxwabii, xbudowal tam koációl i klasxtor Altomünster, który poswiçci! s. Bonifacy, i na xadanie Altona doxwolií kobiétom wchodzió do niego. Odnowiony w X wieku, klasxtor przesxedi w rece Benedyktynek w Altdorf, które oddafy go xakonnikom altomünsterskim. W r. 1487 ksiaze. Jerxy Bogaty, darowaf ten klasxtor 25-ciu xakonnikom i 60-ciu xakonnicom s. Brygidy. Dzisiaj znajduje siç tu okofo 30-ci zakonnic tejze regufy. Maur. Gandershofer wydaf po niemiecku Historyjç klasztoru w Altomünster (Monachijum, 1830). L. R. Altomobte, (ob. AltamonU). Alton szlachecka rodzina niderlandzka, zostajaca oddawna w usfugach rzadu anstryjackiego. — Alton (Rysxard, hrabia), dosfuiyf siç stopnia feldmarszafka w wojsku austryjackiém, i posfanym byl w 1787 r. do Hollandyi día uámierienia powetania. Okrucienstwo jego wywolaío wdeieklf nienawiáó w Niderlandczykach, tak dalece, ie powstawszy tlnmnle, zmusili go po wielu utarczkach do kapitulacyi i cofniçcia swych wojsk ai do Luxemburgs. Riad austryjacki odwo(al Altona w 1789 г., skutkiem exego xmusxonym byl wróció do Wiednia, lecx umarl w drodze do tego miasta 1790 r. — Alton (Edward), brat poprzedzajacego, za odznacxenie sie, w wojnie siedmioletniej i tureckiej otrzymal takie 34«

538

Alton — Alton Shée

stopieñ feldmarszafka, a chociai uwiçziono go 1792 r. xa dziefo, które napisal w obronie nieboszczyka brata, jednakze wkrótce wypuszczony byf na wolnosé i powierzono mu dowództwo nad korpusem wojik zdatajacych na pomoe ksiçciu Yorku. Alton zginaf w wyprawie przeciw Dunkierce w 1793 r. Alton (Józef Wilhelm Edward d'j, professor historyi sztuk pieknych i archeologii w Bonn, urodzony 1772 r. w Akwilei. Poczatkowo ksztafcif eiç w Wiedaiu w naukach wojakowych, póíniej przebywajao we Wfoszech, przykfadaf tie do sztuk pieknych. Tu poznawszy sie. ze slawnym owoczesnym weterynarzem Wolfsteinem, zajmowaf sie anatomija koni. W roku 1807, po dfugim pobycie we Francyi i nad Renem, osiadf w Tiefarta, niedaleko Jeny, w parku arcyksfecia Karola Augusta, gdzie wykonczyf pierwsza czçéô swojej: Naturgeschichte det Pferdes (Bonn 1810 fol.)- Pyszne to dziefo, opatrzone licznemi miedziorytami, wykonanemi przez samego Altona, dopiero w r. 1817 drug; anatomlczna ezeicia dopefnione zostafo. Nastepnie powziawszy zamiar wydania osteologii porównawczej zwierzat, udai щ (1817 r.) do Paryia, gdzie od slawnego Cuviera niemaJa pomoc zyskaf, potém cafy rok spedzif na poszukiwaniach w Hiszpanii, Portugalif, Anglií TSzkócyi. W Madrycie zbadaf 1 odrysowaf akamieniale kosci znalezionego w Ameryce przedpotopowego zwierza, opisanego nastepnie w dzielku, pod tytufem: Das Riesenfaulthier (Bonn 1821). Po powrocie z podróiy, Alton powofany zostaf na professera historyi sztuk pieknych i archeologii do nowo zafozonego uniwersytetu w Bonn; na którym to urzçdzie poxostaf ai do smierci (1840 г.), ciagle zajmujac sie ulubioném sobie rytownictwetn. Alton zostawil po sobie niemafy sbiór obrasów olejnych, bardzo cenionych, których rozumowany katalog napisaf prsyjaciel jego A. W. Schlegel (Boun 1840). Czeáé tych ohraiów przeszfa na wfasnosó ksiecia Alberta, mafzonka królowej angielskiej, a niegdys ucznia Altona; czçsé rozebrali rózni amatorowie angielscy i museum berlinskie. Zbiór sztychów i miedziorytów zakupiono día mlejsoowego uniwersytetu. — Alton (Jan Samuel Edward d'), syn poprzedzajacego, urodzo ny 1803 r. w St-Goar. Po otrzymaniu dyplomu doktorskiego w Bonn, ndaf sie. do Berlina i tam pod kierunkiem Rudolpliiego oddawal sie studyjom anatomicznym, mianowicie osteologii porównawczej. Nastepnie tei wydawaf w dalszym ciagu rozpoczçta przez ojea: Vergleichende Osteologie, której dwa zesiyty, mianowicie o strusiach i drapieznych ptakach, wyszfy w Bonn 1827—38 roku. Alton byf najprzód professorem anatomii w berlinskiej akademii sztuk piçknyeH, póíniej prosektorem i nadzwyczajnym professorem przy uniwersytecie berliñskim. W roku 1830 napisal wraz z Schlemmern o systemacie nerwowym ryby, za со otrzymaf premium akademii paryzkiej. Roku 1838 jako zwyczajny profes sor anatomii przeniósf sie do Halli, gdzie napisaf: Podrgcmik anatomii porównatcczej cxlowieka (Handbuch der vergleichenden Anatomie des Menschen), której torn I-szy wysiedf r. 1850 wraz z tablicami przez samego Altona wypracowanemi. Alton-Sbée (Edmund hrabia d'), byfy par Francyi. urodzony 1810 г., syn Jakóba Wulframa barona d'Alton i Franciszki Shée, córki hrabiego Henryke Shée, czfonka rady stanu i senatora cesarstwa. Dekretem królewskim z dnia 16 Grudnia 1816 r. przyznane mu zostalo parostwo po dziadku macierzystym, z dozwoleniem przyfaezenia nazwiska zony: Shée, do wfasnego. Alton wszediszy do izby parów, gtosowaf w poczatkach z konserwatystami. Roku 1839 ogfosif broszurke pod tytufem: De la chambre des pairs dans le gouvernement re présentatif, i przez wiele lat byf stronnikiem dynastyczno-konstytucyjnym, podtrzymujacym polityke Guizota. Gdy w roku 1847 nagle przeszedl do krancowej

Alton Shée — Altranstaet

539

opozycyi, jawny wziçl udziaf w agitacyjach reformistowskich, i zgorszyf swych kolegóir zuchwafoscia wyznania swej wiary rewolucyjnej. Wtedy wfasciwsze byío día niego miejsce za barykadami niz w izbie parów, jakoz w czasie rewolucyi lutowej stanat za niemi i odwaga swoja dowiódf, fe síowa jego nie byíy próinemí frazesami oratorskiemi. Naprózno jednak usiíowaf pociagnaé za soba deputowanych lewej strony, gdyz ci niedowierzali jego radykalizmowi zbyt swieiej daty. Zostawszy pufkownikiem drugiego legijonu okregu przedmiesc Paryia, stanaf po stronie Ledru-Rollina i atakowaf po klubach i ucztach generala Cavaignac, oswiadczajac aie gfosno za rzeczapospolita demokratyczna i socyjalna. Wybór z dnia 10 Grudnia zwiekszyl tylko zapaf jego przekonañ; gdy z?s zbyt ziinie zaproteetowai prieciwko zniesieniu klobów, aresztowano go i wydalono. W rokn 1849 naprózno go podawafo stronnictwo demokratyczno-socyjalne na kandydata do wyborów ogólnych, nie zostaf wybranym, a pózniej nie podawano go nawet wcale. Zwolna Alton-Shée, sawiedziony i zniechecony, usunaf sie z iycia politycznego, a obecnie w spekulacyjach prsemysfowych sznka ¿ywiolów dla swej dziafalnosci. Altona, najwiekeze i najludniejsze miasto w ksiçztwie Holsztynskiém, nad El ba, rozdzielone od Hamburga tylko rfupamt granieznemi, licsy przeszfo 32,000 mieszkanców. Altona lezy wyzej od Hamburga i dla tego zdrowsze ma powietrze, lecz zbywa jej za lo na kanafach, w które Hamburg tak obficie jest zaopatrzony. Handel jej równie i hambnrgskim, rozciaga si§ na Anglijç, Francyjç, morze Sródxlemne i Indyje zachodnie. Kolej zelazna laczy ja z miastami Kiel, Rends burg i Glückstadt. Altona jako miasto istnieje od drugiej polo wy XVII wieku. Rokn 1713 general szwedzki Steenbock obrócif ja w perzyne, z której jednak szybko sie, diwigue'a. W czasie wojen rewolacyjnych francuzkich przebywafo tu, podobnie jak w Hamburgu, mnóstwo wychodíeów. W latach 1813 i 1814, podczas oblçïenia Hamburga, wielu obywateli tego ostatniego miasta schronifo sie do Altony, i doznalo jui wtedy owej serdecsnej goácinnosci, która w wiekszych jeszcze rozmiarach objawifa sie po pozarze r. 1842. — Na kongresic w Altonie r. 1687, poslowie cesarza niemieckiego, tudziez elektorow saskiego i brandeburgskiego, rozstrsygnçli spór Danii z domem holsztynsko-goltorpskim; po przystapienin Wielkiej Brytanii i stanów generalnych, nastapifa roku 1689 formaba ugoda, moca której ksiaze gottorpski odzyskal kraj swój s prawem nieograniczonego zwierzchnictwa. AJtÓwka, po wloska viola lub viola di braccio, po francuzku alto-viola, po niemieckn Bratsche, narzedzie muzyczne smyczkowe, wiekszego rozmiaru niz skrsypee, mniejszego niz basetla, budowy takiejie samej. Pisze si; na nia w kluczu altowym (ob. alt), a rozlegfosé skali na czterech strunach strojonych jako c, (male) a, d, a — prsechodzi y dwukreilne. AltnUlStaet (Altranstädt) wioska w Saxonii pruskiej, siynna pokojem zawartym w dniu 24 Wrzesnia 1706 rokn, miedzy Karolem XII królera szwedzkim i Áuguslem II polskim.— Karol XII pobiwszy Augusta II kilkakrotnie w wojnie pófnocnej, osadzil na Ironie rzeczypospolitej Stanisfawa Leszczynskiego (1704 roku); gdy jednakie August, wspierany priez Piotra Wielkiego, wojne. dalej prowadzió zamyslaí, Karol XII, idac w slad za genera?em Rönskiöldem, który pobif Sasów pod Wschowa, wtargnaf do Saxonii I zajaf Ц kraine.. Przestraszony Au gust wyrfaf Imhofa, radcç tajñego, wru iPOngstenem, referendarsem tajnym, do Bischofs werda, w oelu Iraktowania ze Siwedami o pokój, który zawartym nareszcie zostaf w Altranstaet na bardso oeiazliwych warunkach dla Sasów. August znekl sis korony poiskiej na korzyác Leszczynskiego, wydal Sswedom Patkula,

540

AltraneUet — Altwasser

wyparl sie, przymierza s Piotrem Wielkim i obiecal opiekowac aie, troïklîwie Koáciolem luteranskim w Saxonii. W roku 1709 postad rzeczy zmienila »¡4 nagle i niespodiianie, albowiem Karol XII, przegrawexy waln§ bitwe, pod Póltawa, npadl ze szczytu swej potegi i smnszonym byl w Tarcyi izakaé ichronienia. W takim rzeczy atanie August II pospieszyl ogfosid pokój zawarty w Altranstaet za niewainy i wyplywajacy tylko z nadozycia zaafania, jakie pokfadal w Imhofie i Pfingstenie; wszedl w powlórne przymierze z Piotrem Wielkim, Offosit Stanislawa Leszczynskiego za przywîaszczyciela korony polskiej, i za pomoca wplywu kilko magnatów, po raz drugi na tron poleki wyniesiony zostal (ob. August II). AltSObnl (Elijasz), lekarz niemieeki, nrodzony w Pradze 1812 roku, koúczyl nauki w Wiednin, a w r. 1848 Matal profeisorem homeopatyi teoretycznej i praktyeznej w Pradze. On pierwszy wprowadzil wyklad tej nauki w uniwersytetach auatryjackicb. Napisal wiele dziel, jak: Lehrbuch der physiologischen Phar macodynamic Praga 1850—52 i inné, przeznaezone do uíytku lekarzy-homeopalów. a od r. 1853 wydaje Monatsschrift für Homëopatie. Alfstedt albo AiStedJns (Jan Henryk), teolog proteatancki w XVII wieku, urodzil aie, w Herborn, mieécie hrabstwa Naseau, gdzie uczyí filozofii i teologii. Ztad przeniósl ajej do ziemi Siedmiogrodzkiej i dawal lekcyje publiczne w Weissenburgu. Naleial do kalwiniatów, którzy podpisali siç na zjezdzie w Dordrecht, i umarl r. 1638, lat 50 przeiywszy. Byl to ealowiek niepospolitej nauki i autor trzydziestu kilku dziel. Z tych eelniejeze: Triumphus bibliorum sacrorum seu Encyclopedia bíblica, Frankfort, 1621. — Pentateuchus Mosaica et pleias apostólica, Herborn 1631. — Thesaurus chronologiae, tamie, wydanie 4-te r. 1650. — Methodus S. Theologiae, Hanau, 1623 r. — Encyclopedia seu сirculta omnium scientiarum, Herborn, 1620; Lyon 1649, tomów 4 in fol. — Summa casuum conscientiae, Frankfurt, 1626. — Diatribe de mille armis apocalypticis, tamie 1627. Altsted popiera tu bledy raillenarjuszów, i przepowiada, le tyaiacletnie królestwo àwiçtych, wraz z Jezusem Chrystusem, zacznie sie na ziemi od roku 1698. — Compendium philosophicum, Hanau, 1626 r. — Lógica theologica, Frankfurt, 1625. — Thcologia naturalis, tamie 1615 r. To ostatnie dzielo uznane przez Jezuitow za ateuszowskie, otrzymalo nazwe. Dogmática syllogistica contra essentiam et existentiam Dei. Smutnego nabyio w kraju naszym rozglosu, gdyi atafo sie. przyczyna meczeñskiej smierei Kazimierza ¿yszczynskiego, podsçdka brzesko-litewskiego, za panowania króla Jana III. Napisal on byl kommentarz nad wspomniona teologija naturalna Altsteda, w którym zbijal alabe jego dowody o bytnoáci Boga, a tém sciagnal na sie. zarzut 0 ateuszostwo; i chociai oskarzony twierdzil, ii wierzy w Boga, it со ze bra! z innych pisarzy w swoim rekopisraie, to zamyslal zbid w drugiej czçsci dziefa i tam wystçpié z nowemi dowodami rzeczywistej bytnosci Boga, pomimo tego wszystkiego, wyrokiem sejmu, za przewainym wplywem Audrzeja Chryzostoma Zafuskiego, biskupa kijowskiego, na smierc skazany, sciçty byl W Warsxawie dnia 30 Marca 1689 roku, a zwloki jego spalono. Innoceaty XI papiei ■arowo zganil biskupom polskim okrutny wyrok na ¿yszczyáskiego, do ktorego najwiçcej sie oni przyczynili. L. R. AltWSSSer, tak sie, zowie osada w Szlazku, a w szczegolnosci w okrçgu rzadowym wroclawskim, w powiecie Waldemburgskim, leiaca raiedzy dwoma znanemi z przemyslu miastami, Freiburgiem a Waldemburglem, 0 p6I milkt od mifego SaUbrunu, majacego tyle día naszych ziomków powabu. Wies ta, rozeiagnieta w parowie, bieiacym równolegle do doliny salzbruoskiej, pomiedzy dwoma ra

Altwasser

541

mionami Karkonoszów (eiylí Sudetów), wznosi sie na 1255' nad poziom mona. Zapewne tak, jak sasiedui Salzbrunn, winna swój poczatek zdrojom lekarskim, na których lud okoliciny mnsial sie byl poznaó oddawna, kiedy to miejacé jai w zabytku pismiennym z r. 1357 nosi nazwisko: Aqua antigua, a ówczeáni, jeszczo niezniemczeni krajowcy, zwali ja Starq teodq, i my dziá tak zwaó powiunbimy. Góry, otaczajace Stara Wodç, skfadaja siç z piaskowca wçglowego, w wielu miejscach poprzerywanego porûrera. Z nich tryska siedm zdrojów, mianowicie najdawniejsze z pomiedzy nich: zdrój górny czyli mfynski i sredni; dalej znany od г. 1771 zdrój dolny czyli Frederykowy; potém dwa íródfa fakowe, odkryte w latach 1790 i 1801; nastçpnie zdrój Jerzowy, znaleziony 1824 rokn; wreszcie zdrój nowy, o którym dowiedziano siç dopiero przed dziesiçcia laty, a który ze wzgledu na miejsce pojawienia siç, nazwano takie trzecira fakowym. Tempera tura wszystkich odpowiada + 7° Reaumura. Zródfo górne, któremu zdrojowisko to zawdziçcza swa wzietoáé, bije ze szczelinistego piaskowca wçglowego. Rozbiór chemiczny wody zeá pochodzacej pokazaf, ie takowa ma bardzo mato czçsci zsiadfych, bo tylko 3,180 ziarn (granów) w funcie s= 16 uncyj, i wcale nie wiele gazu kwasu weglanego, to jest: 50 objçtosci w 100 objçtosciach wody. Woda ze íródía sredniego, wydobywajaca siç ze studoi, wywierconej w fupku ilastym, wprawdzie opfywa w ielazo, albowiem zawiera go w funcie 0,728 ziarn, a czçsci zsiadfych razem 6,122 ziarn, atoli za to posiada о wiele mniej gazu kwasu weglowego, aniieli inné wody tamtejsze; albowiem tylko 16 objçtoàci w 100 objçtoàciach wody. Zródfo Jerzowe wytryska tak jak pierwsze z piaskowca wçglowego. Woda, która wydaje, zalecajaca siç smakiem przyjemnym, nicco szczypiacym, zawiera w funcie 6,58 ziarn czesci zsiadfych, pomiçdzy któremi ze wzglçdu na ilosé celuje wçglan sody i weglan wapna, niemniej siarczan sody i weglan magnezyi, wreszcie weglan zelaza. W 100 objetosciach posiada ona 106 objçtosci gazu kwasu weglanego. Woda iródfa Frederykowego wydobywa siç z warstw naptywowych, mianowicie ze zwiru. Pokrywa ja ciagle spora warstwa gazu kwasu wçglanego. Tego gazu znajduje siç 111 objetosci w 100 obje tosciach wody. Czesci stafych zawiera ona w funcie 6,81 ziarn. W ich liczbie miesci siç weglan wapna, siarkan sody, weglan magnezyi, wreszcie weglan ze laza i kwas krzemny, jako istoty, napotykane w ilosri stosunkowo najwiekszej. Sa to wiec wszystkie razem szczawy ielaziste, alkaliczno-ziemne. Chorzy pijaja przedewszystkiém wode ze íródfa Jerzowego; czasem tei zalecaja im lekarze, ieby przedtém pijali wode ze zdroju Frederykowego. Woda zaá s innych íródel si uiy tylko do kapieli. Stosownio do swego skfadu chemicznego, wody przerzeczone krzepia, stçiaja zwolna watfe tkanki ciafa ludzkiego, osobliwie bfony sluzowe; takie miesnie i nerwy, a z pomiçdzy trzew najwiecej tego skulku doswiadczaé ma macica. Uzywaja ich nietylko chorzy, przybyli wprost do Starej wody, ale i tacy (i to moie w liczbie znaczniejszej), którzy poprzednio pili wodç saUbruiiska. Ku wygodzie chorych, pijacych wodç podczas deszczu, znajduje siç przy íródle jerzowym obszerna sala Nadto posiada Stara woda trzy iazienki, w których jednoczeánie 32 osób kapaó siç moie. W szczególnoáci w tak zwanych starych fasienkach jest 8 izb faziebnych, 1 1 w iazienkach rnalych; wre szcie lazienki nowe obejmuja w sobie 13 izdebek faziebnych, liczac w to izdebkç do natrysków. Przebywajqcy ta chorzy mieszcza siç czçici; w cztérech wielkich domach, bçdacych wtasnoscia dziedzica tej wfosci, bogatego szlachcica Mutiusa; czçsci§ w trzydziestu i kilku domach prywatnych, w których znajduje siç do wynajçcia razem okofo 400 pokojów. Domy te sa w ogólnoáci piçkne, niektóre nawet okazafe, wszystkie zaá bez wyjatku utrzymywane chçdogo. Wreszcie uprzy

542

Altvesser — Aluminium

jemnia lo pobyl piçkny ogród spacerowy i fatwa sposobnoád iwiedxanía dosyd ciekawych i przyjemaych okolic. íyeie w StareJ wodzie, porównane i takowén n innych wód, jest tanie; a dla chorych, przeUadajacych ciszç i apokój nad roch i wrzawe, tiamów ludii, bardio przyjemne. Dr F. Sk. Aludel, naczynie gliniaae, wchodzace do ekfado przyrzada aiywanego do deatyllacyi merknryjuszu z cynobru, w Almaden w Hiszpanü. Nactynie to ma po stad gruszkowatg, jest opatrzone szyjka. i otworem, przeznaczonym do przyjecia szyjki drngiego naczynia; szereg naczyn w ten sposób pofaczonych stanowi przyrzad destyllacyjny, którego wynalazek przypisnja Saracenom. Alula, albo 5 gwiazda, curarte] wielkoáci, naleiaca do lapy wielkiej niediwiedzicy. Alumlntt (Haberle), ayo: Hallit, WebiteryL Mineral ten dawno byl znaleziony w okolicach Hall w Saxonü, lecz mato byl znany, dopóki w 1813 rokn Webster nie znalazl go w pokfadach krédowych w New-Haren, na brzegach Sassen. Nastçpnie Brogniart i Dafrénoy znaleíli go we Francyi, gdzie mianowicie w Lnnel-Vieil, w departamencie da Gard tworzy szeroko rozciagajacy aie. pokfad, na 3 — 4 cali graby. Jest on biaíy, ziemisly i wala palee, jak kréda. С. g. == 1,66 do 1,820, tradno sie, topi na dmachawce. Licznc rozbiory najczystszych gatuaków okazaty, ie jest on siarczanem glinki wodnym = Ala0j803 + 9 HO. Mnogie jednak odmiany maja zawsze przy sobie wodan glinki. K. J. Aluminium, gUn, od Alumen, alun; metal znajdajacy stej w glince, która jest podstawa gliny i ztad polska jego nazwa glin. W naturze nie znajdnje sie w stanie odosobnionym, lecz nadzwyczaj jest upowszechniony jako glinka, w glinie i wiela mineraïach stanowiacych g<ówn§ masse, naszej ziemi. Niezbyt dawno, bo przed pieédziesiçciu przessfo laty, awaiano glinkç sa pierwiastek, dopiero po odkrycin H. Dawy'ego (1807 .г.), ie alkalija sa tlenkami wfaíciwych metalów; domyilano eiç, ie i glinka mnsi byd zwifzkiem podobnego rodzaja, i starano sie, o otrzymanie jej pierwiastku metaliczaego. Dziafanie elektrycznotfci której niy( Dawy do rozkTada alkalijów, ta zastosowaó sie, nie dato; Irzeba byfo szukaó innyoh sposobów i dopiero pierwszy Oersted ( 1814 r.) okazaf, ie rozkfadajae bezwodny chlorek glina araalgamatem potassa, moins otrzymaé metal glinki. Nastçpnie Woehler (1827 r.) ogrzewajac w tygielku porcelanowym bezwodny chlorek gli na z samym potassem, otrzymal glin w postaci szarego metalieznego proszkn, który w polerowaniu átala, przyjmowal pofysk i kolor супу; a dopiero w r. 1845 ogrzewajac potass w parze chlorku glina, wyrobil go w drobnych kalkach z pofyskiem metalieznym. W wiekszych massach metal ten przed kilku laty (1854) do piero zostaf otrzyraany przez H. Saint-Claire Deville'a który pierwiastkowo uiywaí metody podobnej jak Woehler, tylko robil w massach nierównie wlçkszych, i zamiast potassu, uiywaí soda, jako metala tañszego i nie tak gwaltownie lie, otleniajacego. Daville okazaf, ie glin daje si; oifgnfé na draty, walcowaé na blachç, kué i urabiaé na zimno i goraco, toczyé, wyciskaé, skrobaé, piíowaé, a nawet wielkie medale wybijaé z niego moina; ie w powietrza а паwet w gazie tlenowym rozpalony, zaledwie eiç zmienia, w powietrza suohém i wilgotném nie atraca polyskn; w zetkniçeiu z para wodna roziarzony, zaledwie na powierzchni eiç otlenia; nie fatwo alega dziaíania kwasów; zgoía dowiódf, ie posiada wiele wíasnoici metalów szlachetnych, i gdyby go zdoíano otrzymaé ta nto sposobem fabrycznym, bylby niezmiernie waiaym i uiylecznym. Cesan Na poleon ///, sainteressowany tym przedmiotem, otworzyl Devilie'owi, dla pokryeia kosztów doswiadczeú na wielka skalç, kredyt nieograniezony; i którego on aiywszy dotychczas tylko 36,000 franków, doprowadzií wyrób glina do tego

543 stopnla praktycznoáci, ie niedawno zafoione we Francyî przez prywatnych fabryki glinu, wyrabiaja go centnarami. Doiwiadczenie okazafo, ie metal ten nie tylko *am priei aie,, najrozmaitszemi spoaobami przerabianym byd moie, na najdelikatniejsze nawet wyroby; lecz ie azczegolniej okazal siç przydatnym do wyrabiania wieln bardzo poiytecznych i piçknych aljaiów. Obecnie wyrabiaji s nie go: widelce, lyiki, kubki, Oliianki i inne bardzo piçkne naczynia, gfadkie i eyzelowaoe (ob.), w czçsci galwanicznie pozfacane; dalej bransoletki, apinki, gnziki, igielniki, naparstki, oprawy do okularow, medaljony, oprawy do perspektyw i mnóstwo najrozmaitazych przedmiotów. Przy wykonywania doáwiadczen na wielkf akalç, Deville swróeif najprzód awagç na wyrób metala aodn, do fabrykacyi glina niezbednego, i uproscif go do tego ztópala, ie dziz proity robotnik cala fabrykacyjç wybornie prowadzió moie; a kilogramm soda kosztaje obecnie 9 franków, to Jest prawie tyle со przed niewiela latami jeden gramm kosztowaf. Zaiycie todu do fabrykacyi glinn jest znaczne, albowiem wedfag podañ Deville'a, do wyrobienia jednego kilogrammu glinn, wychodzi 3 kilogrammy sodu. Postçpowanie Deville'a do otrzymywania gliou, polega na tém, ie sód w wfasciwych aparatach, ogrzewa w parze chlorku glina, dopóki sód znpefnie siç nie zuiyje; nastçpnie otrzyman| massç topi siç w tygln, dla odpçdzenia nadmiara chlorku glinn i soda, przez со otrzyma ai; glin w drobnych kalkach, sawartych w massie aoli knchennej, ktorç przez rozpaszczenie w wodzie eiç usuwa, a glin w jedna massç topi. Od czasu ogloszenia pierwszyoh prac Deville'a (1854 roku), inni chemicy jak Bansen, Wochler, Rose tadziei wieln in— nych zajmowali aie, tym aamym przedmiotem. Z pomiçdsy ich prac zasfagajç azcsególniej na awagç: sposób otrzymywania glinu z kryolitn (ob.), minerafa zaajdujacego eiç w obOtoici w Grenlandyi, podany przez Rose'go; tudziei spo sób Bnnsen'a polegajacy na niycia elektrycznosci w pofaczenia z ciepfem. Jedna a fabryk francozkich okolo Ronen, wyrabiajaca glin z kryolitn, rozUadajac go sodem, jest w stanie dostarcsyé mieaiçcznie osmdziesiat kilogrammów glinn. Nadmienié takie wypada, ie metal proszkowaty otrzymany pierwiastkowo przez Woehler'a, rózni eiç bardzo w awych przymiotach od glinn w atanie sbityra, albowiem pierwszy ogrzewany w powietrzu pali eiç, wydajac silny blask, a w tlenie tak wielkie goraco, ie powstajaca ztad glinka zostaje atopiona; gdy tymczasem ostatni jak wyiej wspomniano, nawet w csystym tlenie rozpalony, nie wiele siç zmienia. W stanie zbitym glin poeiada twardoM równajaca siç prawie csyatemu srebrn, a knty jest prawie tak twardy jak ielazo, daleko wszakie elastyczniejszy nii to ostatnie. C. g. stopionego jest 2,56; kntego 2,67. Metal knty ogrzany do 100' nastçpnie oziçbiony okaxuje c. g. = 2,65. Glin topi siç fatwiej nii srebro, trudniej nii cynk (okofo 700n); stopniowo i powoli stndsony, krystalizuje, prawdopodobnie w osmioáciany; elektrycznosó przeprowadza oám razy fatwiej nii ielazo; nie jest magnetyczny. W natnrze chemicznej glin zbliia siç do ielaza, z niektórych wszakie sacbowaá siç ma podobieristwo do krzemn (ob.), Kwas azotny atçiony i rozwolniony nie dziafa na glin, ani ■a ciepfo ani na zimno; kwas siarczany atçiony i rozwolniony tylko na ciepfo roxpnsscza go, tworzac siarczan glinki; w pierwszym razie z wywiazaniem кwa rn siarkawego, w drugim wodorn; kwas solny we wszystkich okolicxnosciaoh fatwo go rozpuszcza; kwas octowy równiei nieco nai dziafa, w tyglu srebrnym z roztworem soli kuchennej gotowany, po niejakim czasie daje rostwór alkali— czny, dla tego prawdopodobnie na naczynia knchenne nie bçdzie mógl byé uiywanym. fcugi alkaliczne nagryzaja go, tworzac na powierzchni glinkç; ntlenienie glinn nastepuje ta kosztem wody, której wodor siç wywifzaje. Co do севу glina,

544

Aluminium — Aloys

ta obecnie przy wiçkszych ilosciach (100 kilogramów) wynosi 100 franków za kilogram; jest zatem 2% razy niisza nil cena srebra, poniewai kilogram ostatniego kosztuje 220 franków. Lecz skoro gçstosé glinu jest cztery razy mniejsza nii srebro, zatem majac wzglad na objetoié, cena glinu wynosi okoío % czçàei ceny srebra. W mniejszych iloáciach pfaci sie 300 franków za kilogram, gdy niedawno jeszcze tai sama ¡losé kosztowafa cztery razy wiçcej. Т. С. Alumnat, zakíad w którym uczniowie, alumni, otrzymuja bezpfatnie, kosztem rzadu lub z zapisów prywatnycb, stóT, mieszkanie i naukç. Zwykle Alumnami nazywaja uczniów seminaryjów i akademij duchownych. Nazwisko to pochodzi od facinskiego wyraienia, ie biskup obowiazany byf, miodziez przygotowujaca sie do stanu duchownego, nakladem kosciofa katedralnego íywió i wychowywaó religijnie: alere ас religiose educare. — Nazywa sie, takle Alumnatem, zakíad dobroczynny w mies'cie Tykocinie, ustanowiony roku 1638 testamentem marszalka W. ksiçztwa LitewskiegoWiesiofowskiego,dla przytulku i utrzymywania 12-tu inwalidów ze stanu szlacheckiego, wyznania rzymsko-katolickiego, szczególniej z familii Wiesiolowskich, w razie gdyby ktory z czfonków jej podupadf. W tym zakfadzie znajdowalo sie, r. 1857 inwalidów wojskowych 23. L. R. Altimokaioyt, gatunek pospolitego opalu przez Kerstena oznaczony i nazwany. Znajduje sie w massacb niekrystallicznych, z odfamem muszlowym. Twardo¿¿ írednia pomiçdzy talkiem a gipsern, c. g. =2,174, przeáwieca na brzegacli, pofysk ma szklisty,sfaby, czçsto perfowo-maciczny. Barwy mlecznej z odcieniem biekitnawym, zielouawym lub czerwonawym. Do warg silnie przylega. Pod dmuchawka sam siç nie topi, z boraksem daje szkfo bezbarwne, w kwasie solnym stçzonym daje przezroczysta gaiarete, z wydzieleniem krzemionki. Wedle rozbiorów Kerstena skfada siç z 86,60 krzemionki, 2,23 glinki, 6,25 wapna i 4,00 wody. Znajduje sie w iyle rudy ielaznej w Eybenstock w Saksonii. K. J. Alnta, Alta albo Olta, u starozytnycli Tiarantus, rzeka, ma íródío w ziemi Siedmiogrodzkiej, plynie w poblizu Hermanstadu, a pod wsi§ Kontumsaz wchodzi w granice Woíoszczyzny; przebiegfszy okoío 60 mil, pod Turno, naprzeciw Nikopolis, wpada w rzekç Duiiaj. Alnta, pewien rodzaj obuwia u starozytnycli, wyrabianego z delikatnych skórek, do wyprawy których uzywauo aluna, zkad i nazwe, ich wywodza. Obuwie to, naksztalt dzisiejszych ciiemek czzli brodekinów, obejmowafo cafa nogç i siçgafo nierai blisko kolan; zawiazywano je na wstazki. Aluta mçiczyzn, a mianov.icie przebywajacych w samym Rzymie wojskowych, bywafa czarna; kobieca zawsze byfa koloru biafego. Obuwie to Rzymianie podobno przyjeli od Celtów. Alays z Cisteronu, w Prowancyi, nrodzil siç 1691 roku. Od ojea swego chrzestnego niejakiego Delisle'a uchodzacego za alchemika, otrzymaf w podarunku przy chrzcie àwiçtym czçsé przypraw alchemiczuych, to jest spora ilosé tynktury czerwonej i wiçksza jeszcze preparowanej soli, do przygotowania tamtej sluzacej. Dorosfszy, powodowany iadia wsfawienia siç jako adept, niebaczac na przestrogi matki i smulny koniecjakiego ojeiee jego chrzestny doiyf, opuscif domowa zagrode i udal siç w podróz. Przybywszy do Wiednia 1726 roku, wkrótce staí siç gfosnym ze sztuki swojej. W obec ksiazat: Lichtensteina, Slahrenberga i Lobkowilza i wielu innych panów wykonal nastçpujace doáwiadczenie: stopif w tyglu uncyja anlymonu szarego, a potém przymiçszai tylez arszeniku; gdy ztad obGte dymy powstaly, Aluys rzekf: widza panowie! jak jadowiteptastwo odlatuje! trzeba mu przyciaé skrzydfa! Dobyf puszkç koáciana i z niej wsypaf do tygla okoío uneyi soli szarej, zwanej przez niego tal naturae, poezém natychmiast dymy opadíy. tygiel pozostawií godxine, na ogniu, a potém wylaí z niego szkío

Aluys — Alvar

545

priexrociyste, cxerwonego koloru. Rozpaliwszy do czerwonoáci dnigi tygiel, wrzucií do niego 70 dukatów, które zebral od obecnych; do roztopionego zfota wrxncil oblepiony woskiem kawaîek szkfa poprzednio otrzymanego, i przykryty tygiel xnowu godsne w mocnym ogniu utrzymywaf; poczém zíoto xamieniîo sie w szklo purpurowe, mniej przezroczysle jak poprzednie. W trzecim tyglu umieécií dwa funty merkuryjuszu, a dodawszy kawaîek szkfa purpurowego w wosk zalepiony, przez godzine prazyi go v mocnym ognia hatniczym; wylany piyn z tygla okazaf siej czyslém zfotem, które na pamiatkç pomiedzy obecnyeli rozdzielif. Za pot iwrocil dwa fanty xïota i jeszcze tynktnry sobie przytportyl. Aluys byI takie u ksiecia Richelieu posta francuzkiego przy dworze wiedeñskim, który mial z nim dwa razy zfoto i kilka razy srebro otrzymaé. Z Wiednia udal sie Aluys do Czech, gdzie róznym osobom tajemnice swoje «przedawaf, klóre w zastosowaniu nie wydawaTy spodziewanych skutków. Nabyl tutaj zbior numizmatów, w których mial wielkie upodobanie; tulaj takie poja! zone, która mu odtad wszçdzie towarzyszyfa. Po roku pobytu w Czecbach, wrócil 1728 roku do гоdzinnego miejsca, w ktorem ze sztuka swoja wcale sie, nie lall. Zbiegano sie zewszad do niego, со byïo powodem arcsztowania go, a posiadany przez niego zbiór monet rtncil podejrzenie, ii sie trudni falszowaniem pienicdzy, za со wywieziony zostal do Marsylü i osadzony w wiezieniu, z którego xdofaî sie. wymknaó 1720 roku, a 1731 roku. przybyf do Bruxclli, gdzie zawiazaf stosunki z alchemikiem Percelem, który miaf mu by¿ pomoca, za со Aluys niewdziecznoácia Percelowi odpfacif, okradíszy go; poczém ucieki z Bruxelli 1732 roku. Wrócií nastçpnie do kraju, leez wiary juz nigdzic nie znalazl i niewiadomo, jaki koniec prxypadl mu w udziale. Alazyjao, XXIX król Bulgarski. W 1041 roku, panujac w Bulgaryi z drugim królem, Delijanem, wystapií z 40,000 wojska na opanowanie Tessaloniki; ale pobity na glowc, zaledwie ratowaî siç ucieczka z mala garstka zolnierzy. Po tej nieszczesliwej wyprawie wynikíy spory miedzy dwoma królami, wskutku których Aluzyjan zaprosií do siebie Delijana i kaxal wyiupicmuoczy, asam uciekl do Mossinopola do cesarza greckiego. Cesarz íaskawie go przyjaí, wyniósl do godnoáci magislra i odesíaT do IConstantyuopola; sam zas udal sie z wojskiem do Bulgaryi, wzial w niewolc Delijana, i opanowawszy te kiaine lamienil ja w prowincyje grecka. Alva czyli Alba de Tormos, miasteczko w Hiszpanii, niedaleko Salamankt, na póínocnym brzegu rzekt Tonnes, majace okulo 2500 mieszkanców. W pobli— in jego wznosi siç wspaniaf y zamek, siedlisko ksiazqt Alby. 28 Listopada 1809 roku, Francuzi pod dowództwem jenerala Kellermann odniesli tu zwyciextwo nad armija hiszpaúska. Alva u Serbów jest to pokarm z maki pszenicznej, masía nie przesmaionego, z chleha i orzechów, iigniatany w krçgi podobne scrom szwajcarskim. Produkt ten, nieznany Ciechom, zacxçli przedawaé Serbowic od roku 1857 na rynku w Pra die i znnleíli nan nieniaío zwolenników. Alvar (wfasciwie Alvares, Alvarus Emmanuel), uezony filolog, urodzií siç na wyspie Maderze roku 1526. Wstapií do zakonu Jezuitów, byf naslepnie rektorem kollegijum w Koimbrze i Eworze, oraz domu professów w Lizbonie. Uraarí w Eworze dnia 30 Grudnia 1582 roku. Imie jego staío siç gíosném i powszeehnic znaném przez granimalykc jezyka íaciñskiego р. п.: De inttitutione fjrntnmatica Ubri III, Diiingac 1574 roku wydana, w mnogidi wydaniach po rozmaitych krajacli powtarzana. Filologowie nicodmawiaja rzetelnych zalet tej grammatyee, do której Alwar czerpaí przykíady ze staroiytnych klassycznych KSCVKLOl'KDYJA ТОМ I. 35

546

Alvar — Alvares

pisany. Grammatyka ta w sikofach jeiuickich w Polsee laprowadtona, snajdowafa przeciwników, któny jej trndno¿é do zrozumienia i uczenia, oral rozwlekfo¿¿, zarzncali. Byfo jednakie wiecej jej zwolenników do tego alópata, ie wyraienie: „On sie} z alwara uczyl," znacsyfo toi samo со tçgi iacitmik. Pijarzy odrzaclli Airan, i z oowo ufoionej grammatyki nciyli jçzyka facinskiego. Komedyjo pisan Frsneiszek Zabfocki z czasów Stanisfawa Augusta, jai wyszydzsf jezuicka grammalyke,. „Sama tylko z Airara nabyta facina, nie nczyni dobrego dla ojezyzny syna." (Komedja Zabobonnik). AlvarOI (Pelayo csyli Pelagijusz), Reformat MszpaAski, peniteneyjaryjusi Ja na XXII, w Awenijonie, mianowany prier tego papieza bískupem Cora w Morei, a póíniej biskapcm Sylves w Portugais, omarf roku 1349. Byl jednym z najgorliwszych obronców wfadzy papieikiej przeciw doktorom Sorbony Marsilemu Padewczykowi i Janowi Jandun, którzy pierwsi na Zachodzie pop i eral i Ceiareopapijç. Píapisaf z tego powodu, i w innych okolicznoáciach, dziefa: Speculum Re glern;—Collgrium adversui haeretes;—Apologia pro Johanne XXII;—Sum ma de planctu Eccletiae (Ulm 1474 г.; Wenecyja 1560 г.). W tém ostatniém dziele oplaknje nadutycia i upadek Kosciofa, tudziei rozmaitych panstw spófczesnych i szuka árodków zaradzenia afeara, we wskrzeszeniu wfadzy papiezkiej, która uwaia za íródfo wfadzy doczesnej panujaeych. AÍvareS de Pas (Jakob), Jezuita, urodzif sie, w mieície In'szpinskiém T ledo roku 1560. W Pero, Brezylii i innych prowincyjach Ameryki pofudniowej pefnil roimaite obowiaxki zakonne. Umarf roku 1620. Jest aulorem wiela diiel dachownych, z tycb: De vita religiose intlituenda (Kolonija 1613 г.), pritfoijf piekna. polszczyznç Szymon Wysocki, Jezuita, Hamaca licinych dzief i wydaf w Krakowie 1613 r. pod tytufem: O iywocie zalconnym. Alvares (Diego), Dominiken, Hisipan, byl professorem teologii w Riymie, a póíniej priez lit 30 arcybiskupem Trani, w królestwie neapolitanskiém. Jeden z najpierwssych i najgfówniejszych przeciwników Molinizmn (ob.), na konferencyjach, zwanych Congregatio de auxiliit, gdzie sie toczyf spór miedzy Dominikanami a Jezuitami o fasce, czesto zwycieiaf Hob'nistów. Umarf roku 1635 i zostawif wiele pism iciagajacych siç do kontrowersyj onej epoki. Alvares (Juan), general mexykañski, urodzony 1760 roku, z rodiiny indyjskiej w kraju Guerrero, dalcko zyjac od Mexyku potrafif sobie zjednaé pewien rodiaj feodalnej wfadiy nad pokoleniami prawie diikiemi. Przebiegly i przedsiebiorezy, obey wszelkim zwyczajom cywilizowanego swiata, otaezaf sie Indyjanami pintos, ubieraf ab) w pfócienna odziei i kapelusz sfomiany. Kiedy zaá Santa-Anna ogfosif si; prezydenttem i zmierzaf do absolulnej wfadzy, Alvarez, dal basfo powstania (1854 г.), ufoiywsiy naprzód program polityciny, many pod Mtwa, plann Aguila. Inni przywódcy poszli za pnykfadem Alvareza, tak ii zagrotoay ze wszystkich stron Santa-Anna musiaf uciekaé (1855 г.). Glówni naczelnicy powstania, chociai nie zgidzsli sie z soba w zopefnoici, utworzyli nad tymczasowy, powierzsjac najwyisza wfadze Alvarezowi, który sobie za pierwszego nastepce wtbjl Commonforta. Zgromadzenie zebrafo sie w Cuernavaca pod prezydencyja Alvareza, który natychmiast zToiyl gab ¡ net, lecz ociagaf sie a wyjazdem do Mexyku, majac przeczucie, ie tarn zginie. Zdecydowaf siç jednak i wyrunyf do stolicy. Dotad rewolucyja ograniezafa siç na zmianach osób, a trzeba sie byfo wziaó do zbytecznych przywilejów wojska i duchowienstwa, jakoi wydany dekret, znoszacy fuero wojskowe i fuero duchowne, jest jedynym i najwainiejstym aktem wfadzy Alvarezi. Wkrótce bowiem oáwiadcxyf, ie ebee Mexyk opuició; zebra! wojsko i zaiadaf wypfaty 200,000 piastrów, klóre gdy

Atares — AtoMleben

547

olrzymaf, uslapit miejsea Commonfortowi, schronif siç do Acapulco í w zupefnej ¿yje tam niezalezooáci. Alñra (don José), znakomity rzeibiarz hiszpaóski, urodzony w Priego 1768 roku, ksztafcif siç poczfikowo w Granadiie; i powodu okazanych zadziwiajacych zdoluoáci do rzeíbiarslwa, przyjçtym aoatal do Akademii San-Fernando w Madryeie w 1794 rokn. Tu olrzymaf nagrode pierwezej klassy w 1799 roka i udaf sie, do Paryza i Rzymu, w cela wydoskonalenia siç w swej eztnce. Uwiencsony drngt nagroda we Francyi, (gdyi pierwsza nie mogfa byé mn udzielona jako cudtoziemcowi), Alvarez wyjeehaf do Rzymu, zaprzyjaznif aie. lam z Kanowa i Thorwaldsenem, a wkrótce potém, na rówui z innymi znakomitymi rzeíbiarzami, zawezwaay zostaf przez Napoleona I do wykonaaia píaskoneíb w paiten kwirynalskim na Monte-Cavallo. Najpiekniejszém dziefem Alvareza jeat grappa, przedstawiajaca scene, z obleienia Saragosay w 1808 roku, znana pod nazwiskiem: ,,Grupo colosal de Zaragoza" i znajdujaea sie. obecoie w Królewskiém Muzeum w Madrycie. Umarf 1827 roku w Valladolid. Alvares (don Martin, hrabia de Colomera), znakomity jeneral bitzpaáski, urodzony 1714 roku w Andaluzyi, osobisty brat udzia( we wszystkich wojnacb, jakie za jego czasów prowadzifa Hiszpanija, a zdolnoáci; i mçztwem wpredce dosfuiyf sie najwyiszych godnolci wojskowych. W 1779 roku, powierzono mu dowództwo pod St. Roche, on tez prowadzif dfugie, choé bezskuteczne obleienie Gibraltaru. W pare, lat póíniej mianowany zoslal wicekrólem Nawarry, zas* w 1794 roku, majfc juz 80 lat wieku, otrzymaf naczelne dowództwo nad korpusami Nawarry i Guipuzkoi. Z trudnoscia jednak udawafo mu aie, czas jakis* powstrsymaé silne natarcie mlodych republikanów francuzkich; owszem, uwazac* moina, ie od cbwili, gdy atanaf na czele armii biszpaiskiej, rozpoczaf sie, ezereg jej niepowodzea; Francuzi zajeli silne fortyfikacyje nad Bidassoa, dolinç Bastan i dolarli ai do S. Sebastiano i folosa. W 1795 roku miejsce jego zajaî ksiaze, Caslel-Franco, Alvarez zai wstapif do rady stanu. W 1808 roku, przeszlo 90 letni starzec doezekal siç rewolucyi i wykonal przysiçgç na wiernoéé królowi Józefowi Bonaparte; po powrocie dawnej dynasty! zaledwie tylko wiek xgrzybiafy zdofaf go neuronic od zemsty Ferdynanda VII. Umarf 1819 roku, majac lat 105. ArfâreS (de Castro Moriano), dzielny general w wojnie o niepodlegfos'c hisxpanska, urodzony 1770 roku w Osma, w Starej Kastylii. Bedac brygadyjerem, olrzymaf 1809 r. roskaz obronienia warowni Hoitjouy pod Barcelona; po odbytej atoli z wytszego polecenia kapitulacyi, mianowany zoftaf jenerafem dowodzca fortecy Gerona, gdzie odznaczyf sie, obrona jedna z najbardziej bobalerskicb, dotad zaanych w bistoryi. Zaloga wynosifa tylko tylko 2500 ladzi, lecz wszyscy mieszkaúcy wzieU udziaf w walce, zwfaszcza gdy Alvares w rozkazie dziennym zagrozif ámiercia kaidemu, ktoby wspomniaf o poddaniu, aie. Pleéset kobiet wszy stkich stanów podjefo sie, najuciailiwezych robót, a takiemi ¿rodkami Alvarez przez 70 dni niszczyf wszystkie usifowania nieprzyjacióf dziesie¿ kroé silniejszych, a licznemi wycieczkami ciggfe jeszcze wyrzfdzaf im szkody. Dopiero po sze¿ciotygodoiowém otwarciu przekopów, po czterotygodniowém bombardowaniu, po wybieiu czterech wyfomów w moracb, po wyniszczeniu zafogi i mieszkaáców ogniem i epidemija, nastfpifa kapitulacyja, i to nawet jeszcze wbrew woli bohatera, który wxiety w niewolç, umarf po kilku daiach w wiçzieniu w Figueras. AtveSSlekeS (Albrecht, hrabia), minister stanu królestwa pruskiego, byf najstarszym synem hrabiego Jana Ernesta Alvenslebena, ministra bruniwickiego; or. 23 Marca 1793 r. Alvensleben zaciagnat siç w 1811 r. jako ocholnik do kon

548

Alvensieben — AlvtJano

nicy pruskiej, dosfuiyl sic stopnia oflcerskiego, lecz po xawarciu drugiego paryzkiego pokoju,opusciiwojsko i poswiçcaîsiçsadownictwo. ámier¿ojca,powo?aïa Alvenslebena do zarzadn dóbr dziedzicznych, w klórych priez tat kilka prxebywaJ; zaprowadzif wiorowy porzadek w gospodarstwie, nie zapominajac przytém 0 sprawach towarzystwa ogniowcgo magdeburgskiego, które wybrafo go na glówncgo dyrektora. W r. 1823 Alvensieben powrócil znów do síuiby rzadowej 1 tak dalece umial zjednac sobie przychylnosé dworu, ie w r. 1834 byl jai tymczasowym zastepca ministra skarbu, a we dwa latapóíaiej rzeczywistym ministrem handlu, rçkodziel i budowli pablicznycb. Alvensieben zajal siç gorliwie peínieniem nowych swych obowiazków, popieral czynnie sprawe zwiazku celnego w Niemczech, lecz jai w 1842 roku usunaí sie po raz trzeci od spraw krajowyeh. W roku 1850 byt reprezentantem Pruss na konferencyjach drezdenskich. Al?erna, (Piotr de), razem z Andrzejem de Verulis nuncyjueze do Polski, za Wladysíawa ¿okielka w r. 1325. Król ten starajac siç w Rzymie o przywrócenie día swego paústwa dostojnoáci królewskiej, odnowií w r. 1318 zwyczaj pfaeenia swiçtopietrza z krajów polskicb, ale wymówií siç nastepnie na czas jakis z tej daniny pod pozorem, ie musi cznwaó naraz przeciwko Litwie, Tatarom i Niemcom. Jan XXII potrzebowaf wfasnie pieniçdzy na utrzymanie powagi swojej we Wloazech, przeciwko cesarzowi Ludwikowi Bawarskiemu i jego stronnikom, otói listem wydanyra w Maju 1325 г., zalecií Piotrowi i Andrzejowi, obudwu kanonikom wrocfawskim, aby wedfug starozylnych granic polskich, nietylko królestwo ale Szlask i Pomorze objechali i swietopielrze pobrali. Nie byfy te wyjaánienia bez celu; krzyiacy albowiem twierdzili, ie Pomorze, które posiadali podówczas, a które juz z pod wladzy polskiej uchylone byfo, podatkowi tema podlegaó nie powinno. Ze obadwaj ci nuncyjuszowie byli kanonikami wroclawskiemi, domysf prawdopodobny, ie byli polakami, a przynajmniej starszy z nidi Piotr, moie z Alwernii. Wybieraó mogli sami lub przez zastepcöw. Krzyiacy na Pomorzu aczkolwiek do dyjecezyi kujawskiej naleieli, czynem popierajac zuchwalstwo, nie chcieli plació, wiec nuncyjusze wykleli ich, a biskup kujawski Maciej z Golanczewa, który miaí do nich uraze, ie z dziesiçcinami wykrçcali sie, wyrok zaraz wykonaf. Ztad prawie wojna, bo mislrz polccii pogranicznym komandorom pustoszyö dobra biskupie; zebrali siç krzyiacy zupefnie jak na krucyjatç z czarnemi krzyiami na choragwiacli i spustoszyli biskupstwo, nawet katedrç wíoclawska spalili; polém zas nawet uderzyli na dzieriawy królewskie, miasto Kowal zburzylt i t. d. Naraszewicz kíadzie te. rozpuste pod rok 1327 (ks. 20, XXIII). Jul. В. AlvljaUO (Bartolomeo), jenerat i poeta wenecki, w r. 1508 ¿wietnie rozpoczaí wojnç w Alpach z cesarzem niemicckiin MaxymilijanempodCadore;lubowiem zniósl ze szczçtem wojsko cesarskie pod dowódtlwem ksiecia brunswickiego, zdobyí Gorycyje, opanowal Tryjest. Mniej szczçsliwie powiodía mu siç w naslepnym roku wojna z królem francuzkim Ludwikiem XII, który w bitwie pod Agnadel (ob.) pobif go na giowç i samego wziaf w niewole, zkadwydobyf siç dopiero 1513 roku po zawarciu traktatu miedzy Fraucyja a rzeczapospolita wenecka w Blois. Póznicj jeszcze odznaczyf siç w walkach z Hiszpanami i Austryjakami, tych ostatnich pobtf pod Kremona, Lodi i Marignano; nareszcie slrudzony i ranami okryty, umarl 1515 roku w Bergamo. Alvijano nietylko byí walecznym wojownikiem, ale namielnio kochal nauki i saín pomyslnie doswiadczaí siç w poezyi; cafy swój majatek obrócií na zaloíenie akademii w zdobytém przez siebie miasteczku Poidenone; jakoi umierajac w takiém znajdowal siç ubóslwie, ie mu koszlem publicznym pogrzcb sprawié miuiano.

Alvtnoiy — Alzacyja

549

Alvinczy (Jóxef), feldmarszaiek austryjacki, urodzony 1735 r. w Siedmiogrodzie; w piçtnastym roku zycia xapisanym jui zostai do puîku huzarów i odznaczyi sie w wojnie (¡edmioletoiej, szczególnic w bitwach pod Torgau, áwidnica i Teplitz. W wojniu o sukcessyje bawarska Alvinczy wziai do niowoli ksiçcia Hessen-Philippsthal. Póíniej uczestniczyi takze w wojnie tureckiej, a nastepnie, objai dowództwo nad wojskiem, wysíaném do Belgii w 1790 roku, lecz przy obleíeniu Lejdy spadt ciçiko z konia i do Wiednia wracac musial. W wojnach 1792, 1793 i 1795 г., Alvinczy dowodzii osobna dywizyja, po wstapieniu za¿ na Iron cesarza Franciszka II, powoianym ios tai na czfonka rady wojennej w Wiedniu. Nieszczesliwe día Austryi wojny z Fracazami, sciagnçiy znowu Alvinczego na pole bitwy do Wloch, gdzie míody Bonaparte codziennie nowe xdobywaf wawrzyny. Objai wtedy dowództwo nad arinija austryjacka, lecz wkrótce potém Bonaparte porazil go w dwóch walnych bilwach po Arkole i Rivoli (1796 i 1797 roku). Alvinczy nie utracii jednakze íask cesarza, otrzymai naczelne dowództwo w Wçgrzech, a w r. 1808, podniesionym zostai do godnosci feldmarszaika. UmarI w miescie Budzie 25 Listopada 1810 roku. Aiwa, inaczej Kolacz, jesl jedném z rarzedii uiywanych przy spiawie wyrobów towarowych w lasach Wofynia; robi sie z klub czyli uiewek debowych w ksztalcie obwarzanka we troje pleciony, w czasie skiadania gasek spaja ra miona, które belki w gaskach ulrzymuja. Âlwar, ob. Alvar Emmanuel. Alwerñija, w okolicy Krakowa na wxniostej, ciemnym borem pokrytej górze, w samotném ustroniu stoi koscióf z klasztorem XX. Bernardynów. Zaioiyciel, Krzysttof Koryciúski kasztelan wojnicki dobrze zasfuzony krajowi, i tu po ímierci 1636 roku pochowany, nazwai to ustronie Alwerñija, od pustyni leiacej nad rzeka Aro; w Toskanii, uswieconej pobytem i. Franciszka. Alxloger (Jan Chrz. von), poeta niemiecki, urodzony w Wiedniu 1755 roku, w miodosci uczçszczai na prawo, costal doktorem i miaf sie sfuibie publicznej poswiecié, gdy po rodticach znaczny odziedziczyi majatek. Urzad wiçc porxucii i tylko bezpiatnie jako adwokat broaif ubogich. W roku 1780 wydaf: Poezyfe, które trzykrotnie drukowane, zjednaiy mu wieikt rozgios dlá panujacéj w nich lekkoici, a jednak giebokosci uczucia. Lepszego jeszcze doznaly przyjecia rycerskie poemala: Doolin von Mainz (Lip. 178T roku) i Bliomberis (Lip. 1791 roku), w których uasladowai Wielanda, choó w nich starannosó i praca widoczna nie zapefniajf braku natchnienia. Przez czas jakis byi sekretarzem cesarskiego teatru w Wiedniu, w r. 1793 byi nolilitowany, amari tamie 1797 roku. Zcbrane pisma Alxingera wysziy w Wiedniu w 10-ciu tomach. AlyJatteS, król Lidyi, ojciec Krezusa, panowai od roku 617—560 przed Chr., przez szesó lat prowadzif wojnç z Milezyjczykami, rozpoczçta jui przcz ojea jego, Sadyjallesa; pózniej wojowai z królem medyjskim Cyaxarcsem. Grobowiec Alyjattcsa, w pobliiu jeziora Gygijskiego, jak twierdzi Herodot, objetosci miaf slóp 1400 i tak byi wysoki, ie go widzieé inozna byio w caiej Lidyi. AlypiUS z Alexandryi, siawny filozof i wyborny logik, iyl za czasów Jamblicha. Poniewai byi bardzo maîego wzrostu, zawsze dziekowai Bogu, ie daszç jego obarczyi tak maia czastka znikomej materyi. Alzaoyja (po niem. Elsass), piçkna i iyzna prowincyja franouzka, obejmujaca teraz dwa departamenta Wyiszego i Nüszego Menu, graniezy na zachód z iañcuchcin Wogezów, które j§ rozdzielaja od Lotaryngii, na póinoc z Bawaryja nadrenska, na wechód z Renem,oddzielajacym ja od wielkiego ksieztwa badenskiego, a na poiudnie z franoazka i szwajcareka Burgund yjj. Za czasów Cczara kraina ta

550

Âlsaoyja — Atakta-kol

byfa w posiadaniu plcraion celtyckieh, pomiedzy któremi wkrótce osiedlify sie, pokolenia germaâskie, zkad otrzymafa naiwç Germania prima. Roku 496 podbif ja Klodoweusi, król Franków i Aliacyja wcielona 10Itala do króiestwa Aastrazyi (ob.). W VII siuleciu wystçpoje ona jako ksiçztwo udiieloe, pod rzadami rodiiny Etichonów, domyslnych protoplastów doma habsborgskiego. Póíniej panowali ta z tytulcm landgrafów najprzód hrabiowic von Werth, dale] brabiowie von Oellingen, którzy to oslatni posiadToáé iw| odprzedali bisknpowi slrasburgskiemu. Stawizy sie, naslçpnie diieriawa doma austryjackiego, Alzacyja r. 1469 zostafa zastawiona Karolowi ámiafemu, ksiçcia Burgnndyi i odiad prowincyja ta kilkakrolnie zastawiana i wykupywana, alafa aiç w rçku linii aastryjackiej dogodnym érodkiera frymarczenia, ilekroé zachodzifa potrzeba otrzymania pieniçdzy. Po smierci arcjksiecia Leopolda (r. 1632) Szwedzi, pod dowództwem Bernarda ksiecia wejmarskiego, kraj ten zajçli, a pokojem westfalakim (r. 1648) »yn Le opolda odslapif go ostateczn'e Francyi, za wynagrodzeniem 3 mil franków. Roka 1697 pokój ryswickj zatwierdzif to ustapienie, z wyjatkiem kilku okrçgôw, które zagarnefa dopiero rewolucyja francuzka. AlSOg (Jan), doktor teologii, profesior exegezy i hittoryi kosVielnej w arcybiskupiém seminaryjum poznanskiém, wydal w jçzyka niemieckim: Hittoryje powtxcchnq Koiciola, której wedlag piatego wydania niemieckiego, mam y dwa tfomaczenia na jçzyk polski, jedno priez Joanne, z P. Belejowske, (Warssawa, 1655, tomów 6), drugie przez ks. J. W. Sch. Piar., przejrzane, poprawione i uzopeinione przez ks. Stanisfawa Kraiiáakiego , obecnie biskapa dyjecezalnego wileûskiego (Petersburg, 1855, nakfadem B. M. Wolfa, drnk. w Warszawie, to mów 6). Tçi Historyje, przeíoiyí na jçzyk francuzki ks. Goschler, tlómacz niemieckiej encyklopedyi katolickiej, doktorów Welte i Wetzer, wydawanej w Paryiu od r. 1858, pod tytnfem: Dictionnaire encyclopédique de la Théologie catholique, we 25 lomach, todziei Hittoryi objawienia biblijnego przez Haneberga. ÂlaOKfc, nazwisko rodu kirgizkiego, naleiacego do pokolenia Balufy mniejszej hordy (ob. Alctyn). Kirgizy, a których w cafém znaezenia zachowaje sie, iycie patryjarcbalne, w ogóle dziela sie. na rody (ru), a te na oddtiafy (tajfa) i pododdzialy, i tak do nieskoúczonosci up. Dichaf-bajfy mial 12 synów, z których najstarszy Manatau i t. d. ról wiçc nazywa tiej Dzchafbajlinski, a oddziaty od imienia synów, np. Manutauski, Serakliáski i t. d. A poniewaz Manataa byi najstarssym synem, wiçc jego oddziafowi naleia sie wssystkie lionory i potomkowie miodszych braci z wielkim sa szacunkiem día potomków Manataaa, tak, le nawet w ich obecnoáci usiaió nie smieja. Alaéjin albo Otadjln, nazwisko doma szlacheckiego w Rossyi, rozdzielonego na dwie galçzie: jedna z nich waiela pociatek od Lwa, przezwiskiem Aladja albo Ofadja, który z ksieztwa Sinolenekiego przesiedlif sie, w Moskiewskie. Diciko Aladjin, w r. 1495 naleial do orszaku córki wielkiego ksiçcia Hoskiewskiego Heleny, w czasie jej podrózy do Wilna, día poálabienia Alexandra, wielkiego ksiecia Litewskiego. Droga gafel tegoi doma miaïa pochodzié z Polski; lecz о niej tadoe nie dochowafy sie. wiadomos'ci. AladXOOhar, farba, której w garbarniach na Rosi ormiansey saDanicy asywali. AiaJ-bek, dowódzca kilka bolaków, czyli palków wojska lenniczego w Tarcyi, obowiazanych do stawienia sie, w razie wybucba wojny. Aiaj-bek w randze na siçpuje zaraz po sandzak-bekn. Alakta-kUl. W stronie póínocno-wschoduiej od jesiora Bafehaaz, w odlegfoM wiorst okoïo 300, znajdujf sie, dwa jeziora: blizsze Sissyk czyli Alaktu

ШШ-kol — Ala-knl

551

kul, dilue Ala-kul, które prawdopodobnie niegdys* atanowify jeden wielki wodozbiór. M. Pansmer, którego ksrta Rossyi w írodkowej Azyi, mianowicie pólnocna ilroia rxeki Ilia czyli Iii, na wielkie zaofunie zasloguje, faczy dwa te jeziora piecioma kaaalami: a poniewai przeslrzeA pomiçdzy temí jeziorami, 40 wiorst nieprzenoszaca, jest bagailta i trzcinami zarosla, to fatwo moglo potwierdzaé mniemanie, ie dwa te jeziora lylko jedno etanowia. Na kartach chiñskich, robionych przez enropejskich niissyjonarzy, z polecenia cesarza Kianlounga, na miejsco dwóch tych jezior widzimy tylko jedno. Klaproth powiada, ze dawniej nazywafo sie, Gourghe-noor, to jest jezioro mostów, którc po raz pierwizy widxial na karcie tego kraju, zrysowanej przez kapitana artyleryi Iwana Unkowskiego w r. 1722, wedfug opowiadaA Ziongarskiego Chon-Tailiy i nierozdzielone. Satijjl po kirgizku znaezy duttqcy. Nazwisko to, podlug mniemania Leezczonowa, powstalo od niezdrowych wyziewów, wydzielajacyeh sie z obszernych trzcinisk, w okofo jeziora gnijacych. Wainiejsza rzeka wyplywajaca z gór Тагbogatajskich, klóra to jezioro pochlania, nazywa sif Kara -kol. Lewszyn wyspç górzysta, zwana Aral-liube, na swej karcie mieáci na jeziorze zachodniém (Sassyk-kul), kiedy ta bez iadnej jui watpliwoáci do wschodniego naleiy (ob. Alakid). Jezioro to nazywane bywa niekiedy Ala-tau-kul, jako bljzkie gór tego nazwiska. G. Z. Ala-kol. Pod tém nazwiskiem jest kilka jezior w stepie kirgizkim. Letctzyn (t. I. 84) wspomina o jeziorze tego nazwiska, sfoném, nieprodukujacém jednakie soli, poloioném w stepach mniejszej hordy Kirgizów, niedaleko rzeki Tobóla i Uboganu czyli Abuganu. Drugie jezioro tego nazwiska jest, wlaiciwíe mówiac, odnoga wielkiego jeziora Balchasz, stanowiaca polndniowç koúczynq tegoí jeziora. Wodç ma gorzk;. Leiy pod 45 ' szer. a 92° dfug. geogr., otoczone piasczysta pustynif Tan-kam, pochlaniajaca w siebie rzeke. Dzartasznyn-kara-sa i przyjmujaca. w swój sklad wiele stromieni, z gór Arkarly i Chantan wyplywajacych (odnogi gór Aíatao). Trzecie, najwainiejsze tego nazwiska jezioro, leiy blizko granicy chiAskiej i miaste chiAskiego pogranicznego Czogaczaka, od któ rego oddzielone piasezysta. pustynia Kendyrly-kum, przez która przeplywa znaczniejsza rzeka Emyl czyli Imyl, bioraca poczatek w posiadfosciach chiAskich, i zabierajaca liczne strumienie s gór Tarbogataj i Barlyk wyplywajace. Rzeka ta zasila wody jeziora Ala-kul, wraz z kilka pomniejszemi rzekami, jak Chatyn-su i Urdzar kilkoramienny, wypíywajacy z góry Cxecharako, do pasma Tarbogatajskiego naleiacej. Jezioro leiy w kotlinie, majacej na pólnocy laúcuch gór Tarbogataj, a na poíndniu góry Ala-taaskie. Dfngoáé jego rechoja nawerst 100: poloienie geograficzno 46° szer. pófn. i 100 • dfng. wschod. odlegloáé od SemipolatyAska werst 450. Na tém jeziorze jest wyspa, a na niej wysoka spiczasta góra, jak gdyby ostrokrag éciejy od pogasfego wnlkanu, nazwana Araítiabe. Góra ta dala powód Hnmboldtowi do napisania ciekawego nstçpn o wulkanach i górach Azyi (Annale* de* voyage* 1830 Décembre). Póíniejszy jednak podróinik M. Schrenck, który w Lipcn 1842 r. po wielkich trndach dotarl ai na szczyt Araí-liube, nieznalazl w niej iadnego áladu wnlkanicznego pochodzenia. Opis tego jeziora, malo przez kogo dolad swiedzanego, daje nam nasz podróinik z r. 1846 Adolf Jannszkiewicz, nastepnjacy: „Przed nami zwierciadlo wód nieobjçtych okiem, owe niewidzialne dotad, zasloniçte nieprzebyta paszcza trzcinisk, strzeione od ciekawoiei wçdrowca slraszna paszczçka, tygryaa, morze Kirgizów: to Ala-kol. Po nad jego fale driace w ogniu promieni sloAca, wznosi sie dnmnie jedyna wyspa, díwigajaca dsika posçpna ipiczasla góre.: to AraMinbe. Rzeklbyi, ie na ucsarowanéra monta, zaklçty zamek jakiego czarnoksiçinika Inb

552

Ata-kul—Albaaln

ducha wód tych, nielkniçlych wiosïem zadncgo Kolumba. Z lewej slrony, \v odlegíej zamierzchfej dali, majestatyczne kolosy Tarbogataju; z prawej niebotyczna, krysztalowa áciana wiecznych lodów Alatao: to готу krajobrazu! A ponad ta caí? pustynia i ladu i wody, przezroczysty, jasny bfektt nieba." G. Z. Al&paJOWSk, miasto w gubcrnii Permskiej, do r. 1797 powiatowe, lezy nad rzeka Afapajka, o 72 mil od Perma, а 370 od Petersburgs. Zslotone w г. 1704. Wyrabiaja tu do 20,000 pudów ielaza w sztabach rocznie, które doslarciaja do Petersburgs. Ala-tan czyli Ala-tagÜ, faúcuch gór naleiacy do systematu górnego ThianBzan, eiagnaey sie od wschodu ku zachodowi, prawie równoodlegle od gór ThianBzan i Asferach, wzgledem których lezy na pófnoc. Ala-tan, znaczy góry plamiete i pochodzi od linij i plain czarnych, które siç dajs spostrzegsé na etromych akalacb, pomiçdzy pokfsdami sniegów. Góry te, stanowiace óciane, pófnocna jeliora Issykkul i oddzielajace takowe od doliny jcziora Bafchasz, w przedíuieniu swém zachodoiém, zwaném Kungi-Afa-tan, faeza sie. z górami Kara-tau (Turkestanskiemi), zaá od wschodniego brzegu jeziora Issykkul biorac kierunek pófnocno-wschodni, przechodza doline rzeki llia i ciagna siç ai do jeziora Afa-kul lo jest do 46° szerokosci geografieznej. Caíego tego fancacha gór pofozenie astronomiezne naznaczyc noina od 43 " do 46 1 szerokosci, a 89 ' do 99э dfugosci wechodniej. Góry te wiecznemi iniegami sa pokryte, i uwaiaé je mota* za naturalna granice pomiedzy posiadlosciami Kirgizów, do wielkiej Hordy nalezacych, a Borutami, czyli dziko-kamiennemi Kirgizami, oraz paistwem Chiiískiém, klórego zachodnia stanowia granice. Alatyr, w piesniacli i zamawianiach czarodziejskich ludu wielko-ruskiego wystepuje na siném morzu kamieñ biaíy Aíatyr, o którym zapewne spiewsja w piesniach weselnych ukraiiískich, kiedy wspominaja. kamieú biaíy na siném morzu. Alatyr, wielka i gíeboka rzeka w gubernii Nizgorodzkiej, przeplynawszy 30 mil przez obszerne faki, wpada w rzeke Sure, w gubernii Symbirskiej, pod miastem Alatyrem. Ma szerokosci pod miastem Ardatowcm 20 do 25 sijzni. Alatyr, miasto powiatowe gubernii Symbirskiej, lezy o 29 mil od miasta Symbirska, a 1S3 mil od Petersburgs , przy ujsciu rzeki Afatyr do Sury. Ma 15 cerkwi, 2 monastery, i okoío 5,000 ludooici. Dochody miejskie wynosza 6,180 rubli rocznie. — Alatyrskl powiat ma przestrzeni 84 mil kwadrstowycb, z tych 144,757 dziesiçcin ziemi uprawnej, 19,729 dziesiecin fak i okofo 200,000 dziesiecin lasów. Mieszkaúców przeszfo 100,000. Zamieazkafy w znacznej czeáci przez Mordwq i Tatsrów. Jest to powiat najzyzaiejszy w gubernii, pomimo ie nicktóre grunta sa piasczystc. Z rzeki Sury spfawia sie na Woíge шетаГа ilosé zboza blizko na dwóchset statkacli. AiaZQja, rzeka w Syberyi wechodniej, bierze poczstek w górach Afazejekich pod 67° szerokosci, przepfywa niewiexej jak 80 mil; gfeboka i kre,ta niekiedy odwiedzana jest día poíowu ryb przez Jukagirów; wpada w morze Lodowate, piecia ramionami, z których najwiekszc sa dwa wschodnic: tagsczkin i Wielki Protok. Z ryb znajdujs sic w niej: czeczuga, mietusy i wiele innych. Brzegi Afazei maío sa zaludnione, i to tylko w blizkosci ¿ródla; niíej zaí zupefnie puste. Albazin, miasto niegdys w Syberyi, nad rzeka Amur pofoíone. Wysíany do Jenisiejska Polak Nicefor Czernihowski, zabiwszy w r. 1665 Obuchowa, wojewode. ilimskiego, lekajac sie. kary, uciekí nad rzeke. Amur i zafozyf tu miasteczko nazwane Afbazin, od imienia jednego z pomniejszych ksiazat Dauryi. Wy

Albuin — Attalt

653

cieczki Czernihowskiego rzeka Amur, wywolaly ñapad Chiáczyków, którzy w 15,000 uderzywszy na Albazin, r. 1685, zniszczyli to miasto. W roku 1688 z rozporzadzenia wojewody nerczyñskiego Wíasowa, Albazin odbadowano; lecz w nastepujacym roku Chinczycy znowu naú uderzyli. Wtedy wyslano z Moskwy día ukladów z dworem pekiáskim Teodora Golowina. Stanal traktat w Nerczyñsko, r. 1689, moca którego, miedzy innemi, odstapiono Chinczykom Albazin, którzy go niezwlocznie z ziemia zrównali. Alozyn, jest to dame nazwisko silnego pokolenia Kirgizkiego, które w poczatkach XVIII wiekn, lacznie z siedmia drobnemi rodami, stanowiío mniejsza hordç Kirgizów. Saltan Tiawka polaczyl te drobne rody w jedno pokolenie i nazwal je Dieti-Urug czyli Semirodzkiém, aby tém latwiej stawié moglo opór Alczyúcom. To pokolenie alczyñskie, w póíniejszym czasie rozdzielilo lie na dwa pokolenia Alimuly i Baialy. Mniejsza wiec horda Kirgizów dzieli sie zwykle na trzy gtówne czçsci: 1) na pokolenie Alimuly, skladajace sie, z izeiein rodów: Kara-sakal, Kara-kisiak, Kitia, Dziurt-kora, Ciumekej i Czykli; 2) na pokolenie Bajafy, skladajace sie z rodów dwunastu to jest: Adaj, Diappas czyli Jappas, Alacza, w którém sie przechowaly resztki nazwiska zbiorowcgo Alczyn, Bajhakty, Maskar, Bersz, Tazlar, Issentetyr, Czerkies, Tana, Kizyl-kurt, Szichíar; 3) na pokolenie Semirodzkie (siedmiu rodów), skladajace aie. z rodów siedmin: Tabyn, Tama, Kerdery, Dzagal-bajly, Kereit, filian i Ramadan. G. Z. Aldan, rzeka zeglowna w Syberyi, blizko granicy chinskiej, plynie z wyzyn pasma Jablonowego, przez dzika pattyaie, i poniiej Jakucka wpada do rzeki Leny z prawej jej strony. Ta i owdzie Aldan sciesniony jest skalami; brzegi ma blotniste. Szerokosé przy straiy Aldai'iskiej 750 sai.; dlugoáó jej zas* przeszlo 80 mil wynosi. Z liczby rzek wpadajacych do Aldann znaczniejsze •§: Moja i Amga. W 1643 roku, Pojarków z towarzyszami, dostal sie Aldanem na rzeke Amur. W czasie przygotowania wyprawy Berynga, celera zwiedzenia najodieglejszych kranców Azyi i Ameryki, rzekami Aldan, Moja, Judoma i Ochota eprowadzono do Ochocka zapasy zywnosci. Ta droga wodna w wielu miejscach jest niebezpieczna i prawie niepodobna do przebycia. Algan-Ooll, straszna día Kafmyków ksiega, w których sedzia piekielny Erlik-Han wpisuje wszystko, cokolwiek oni na ziemi uczynili. Algan-Takl albo Taki-Algan, obrsed weselny u Baszkirów; przed weselem mçiatki i dziewki wszczynaja spór о panne mloda; pierwsze zwyciçiywszy, wyrywaja narzeczonej wtosy w jedném miejsca. Alta albo Olta, rzeka w gubernii Fultawskiej, powiecie Perejaslawsklm, w Malorossyi, wziawszy poczatek z blót, przebiega 10 mil ku poludnio-wschodowi, prawie równolegle miçdzy rzekami Dnieprem i Trubieiem, wpada w te, ostatnia z prawej strony, pod miastem Perejaslawiem. Na brzegach tej rzeki zabity r. 1015 ksiaie i. Borys; w témze saméra miejscu r. 1019, jego zabójca Swiçlopelk przez Jaroslawa zwyciçzony. Ta w г. 1088 Polowcy ciçika kle^kq zadali Jaroslawowi Jaroslawowiczowi i jego braciom. Wlodzimierz Monomach zaloiyl ta r. 1117 cerkiew Borysa i Hleba i przy niej umar! r. 1125; spalili ja czy tez inna pod témie wezwaniem, nad rzeka Alta, Polowcy r. 1155. Na brze gach Alty i Trabiesa pod Perejaslawiem Kozacy г. 1628 odnieáli nad Polakaml iwyeiçztwo. Altait, mineral ten znaleziony w kopalni Zawodziñskiej na Aítaju, nazwany tak przez Dana, jest tellurkiem olówiu, w którym pewna iloáé olowiu zastapiona jest 1,28 procentami srebra. Znajduje sie w massach zbilych, z lupnoscia w trzech kierunkach, wskazujaca, ie mineral ten naleiy do ukladu krystalliczne 35«

654

Attalt - Alta)

go foremnego. Twardoáé 3,0—3,5. С. g. = 8,159. Nieprzezroczysty x eilnym pofyskiem metalicznym: koloru супу z zóítawym odcieniem, w kwasie saletrzanytn (•two sie, rozpusicza. A . J. AttaJ, systemat gór w póf nocnej Azyi, rozciagajacych sie, pomiedzy 48° a 55° szerokoéci pólnoc. i 99° a 109') dfugosci wschodniej, zwany po mongolsku AHaiin-oola, po chinsku Kin-szan, znaczacy Zfote góry. Kaímycy, pier wo tn¡ gór tyck mieukaácy, pod imieniem Altaj rozumieja nietylko góry, ale i kraine, rozciagajaca siç od íródeí Czarysza do Bü, a na poíudnie do ziódei Katuni. Uczony Pal las za nadto wielka rozlegíosé nadaje cafemu eystematowi; faczy go na zachód przez stepy Kirgizkie z górami UraUkiemi, a na wschód przedf uza do Oceana, który wschodnie brzegí Azyi oblewa i uwaia go za najpotezniejszy górny syste mat istniejacy na powierzchni globn. Humboldt przeciwnie, w nadto moze ciasne zamyka go granice: zawiera go pomiedzy poíudnikami Semipoíatyñska i jeziora Bajkaí, odíacza lancuch gór Abakaínkich i Kuznieckich, ciagnacych sie od jezio ra Teleckiego ka pófnocy, bez zadnej na to nzasadnionej przyczyny; i tak scieénionemu caíemu eystematowi nadaje w przyblizeniu powierzchnie 4,400 mil □ morskich (20 na stopiert geograficzny), to jest cztery razy wieksza niz Szwajcaryi; z Ц jeszcze uwaga, ze prawie caí у ten systemat znajduje siç w granicach Rossyi, a mala tylko czeác przechodzi w Chirtskie posiadfosci. Podziaf na mafy, i wielki Aftaj, w wiekszej czesci kart i dziet geografícznych przyjety, nie zdaje sie, iadnej mied zasady. Powód do tego dal Abul-hazy, dzielac go na wielki i maly, nwaiajac za granice tego rozdziafu przeciwne brzegi Irtysza, okoio jeziora NorZajsan. Ale podziaf podobny, ani w tém miejscu, ani na poíudnie i pófnoc rzeki Bachtanny, nie ma zadnej zasady geologicznej; tém wiecej, ie na miejscu samém, ani Rossyjanie, ani Kaímycy zamieszkujacy Aítaj wschodni, bynajmniej tej róinicy nie czynia; nawet karty wielkiego Atlasu chirtskiego, ze 104 czesci zfoionego, a przez missyjonarsy astrónomo w z Pekinu, za cesarza Kian-lounga dokonanego, ani tez szczegófowe opisy autorów chiñskich o zachodniej granicy Niebieskiego Panslwa, niczém tej hypotezy o wielkim Aftaju nieusprawiedli wiaja. Nawet, o ile wiadomo, laúcuchy gór tego systematu znajdnjace sie, w grani cach chiñskich, sa o wide nizsze od Aftaju w posiadíos'ciach rossyjskich bedacego, któremu tém mniej nazwa mafego Aftaju byíaby wíasciwa. Prawdopodobnie góry Afa-tau, nalezace do systematu Thian-szan (gór niebieskich), daleko wyisze od aítajskich i wiecznemi lodami okryte, przcz blizkosó swoja i podobieñstwo w nazwisku, d¿íy pierwszy poezatek mniemaniu o wielkim Aftaju. Gó ry Aítajskie nie íacza sie. bynajmniej z Uralskiemi, jak to dfugo mylnie utrzymywano i na wiekszej czesci kart geografícznych dotad postrzegaó sie daje. Wprawdzie Humboldt nie zalieza gór w stepic Kirgizkim sredniej hordy do sy stematu aftajskiego, chociaz z tym systematem naj wiecej maja faeznosci i powinowactwa: powiada albowiem, ie miedzy 49" a 50 1 szer. póín. jawne sie okazuja usifowania przyrody, natezenia sif podziemnycli do utworzenia íaíicucha gór; ale te gromady poziomych wzgórków i skaí odosobnionych, które Aftaj wyposzcza na zachód, nie dosiçgaj§ pocliyíosci Uralu i nagle sie przerywaja na pofudnika, pomiedzy twierdzami Presnowska i Presnogórkowska. Tu sie bowiem zaczyna ów szereg jezior i przerwa wyniosíosci, ów jakoby zfób ziemny, o klórym mówilismy pod wyrazem „Aksakaf-barby." Idac wiec w czesci za powaga Humboldta, granica cafego systematu Aftajskiego, od zachodu naznaezamy rzeke Irtysz, po wyjsciu jej z jeziora Nor-Zajsan i rzeke Übe, wpadajaca dort z prawego brzegu, powyzej miasta Semipoíatyñska; zaá od wschodu pofudniowa kortczyne, jeziora Bajkaf. Nazwalismy góry Aítajskie górnym systematem, bo nie

Altai

ббб

jest to zaden pojedyneiy laftcuch, od zachodu ka wsehodowi sie. ciagnacy, ale niejako wezel gór, i wielu gromad zloiony i w róinych rozchodzacy siç kieruukach, a oddzielonych od siebie gíebokiemi dolinami, bçdacemi íozyskami licznych rzek i strumieni, które do utworzenia najwiekszych rzek Sybirskich, to jest Irtyszu, Oby i Jenisseja, wodami swemi sie przyczyniaja. Poczynajac wiec od prawego brzega Irtysza, w kieraoku od zachodo-poludnia ku wsehodowi pólnocnemu, ciagna sie íañcuchy: Narymski, Burczumski, Sajliahemski, Sajaúski, Sabiñsk¡, które mniej wiecej moinaby przyjac za jedao ciagíe pasmo i których grzbiet stanowi granice, pomiedzy Rossyja i Chinami. Na pólnoc od tych {aúcnchów, to jest w granicach Rossyi, oddzielaja sie. 1) Od lañcuchów Narymskiego i Burczumskiego, pasmo Cholsuúskie i Koksuñskie, a od tego ostatniego Ubiúskie i Tigereckie, pomiedzy dolioami rzek Naryma, Buchtarmy i Katuni, oraz Uby, która oddziela pasmo Ubiñskie od Tigereckiego. 2) Od Iañcucha Sajliuhemskiego, wychodza Czujskie i Katuñskie bieíki, rozdzielone od siebie dolina rzeki Arguta, a zawarte miedzy dolinami góraej Katuni i Czui. Dolina rzeki Kok-su oddziela pasmo Katuñskie od Tigereckiego, z którem sie lacza zniiajace sie. ku pólnocy Czaryskie bielki, Anuskie i Urusulskie. Pomiedzy dolinami rzek Czui i Arguta i górnej Katuni, jest najwyzsza podniosíosc gór Aítajskich. 3) Z punktu íaczacego laúcuchy Sajliuhemski i Sajaúski, wychodza w kierunku póínoenym góry Kurajskie, laczace sie z AjguTackiemi i Teleckiemi, a zawarte miedzy dolinami rzek Czui, dolnej Katuni, Baszkausu i Czuf yszmana. 4) Z íañcucha Sajañskiego, pomiedzy dolina Czuíyszmana i jeziorem Teleckiém (Altyn-nor), a rzeka Abakanem, wydziela sie pasmo gór Abakaúsk ch, majacych kierunek z poíudnia ku póínocy i faezy sie z górami Kuznieckiemi, które po prawym brzegu rzeki Tomu, prawie ai pod Tomsk siegaja. Z wyliczonych tu gór, pasmo Katuúskich biefków jest najwyisze. P. Gebler, który w r. 1833 i 1835 trzy przedeiewziaf wyprawy i skreslil gór tych karte, za najwznioslejszy punkt uwaia góre Bieíuche i síupy Katuñskie: majestatyezny wierzchofek Bieiuchy, rozdzielajacy sie na dwa szczyty, wiecznemi lodami okryte, z których zachodni wyissy od wschodniego, uwaia za niedostepny: w przybliíonym rachunku trygonometrycznym, daje jej wysokosé 3,352 metry (10,300 stop) nad powierzchnia oceanu. Po niej najwyisze góry sa: Afas-tu i Irbis-tu, zwane Sfupami Katunskiemi, przy íródfach rzeki tego imienia, i dotykajace nieznanego dotad íañcucha Sajliuhemskiego. Z rzek lieznyeh, które w tej czejei Aítaju biora poezatek, widzimy, ie Kurczum, Narym, Buchtarma, Uba, wpadaja do Irtysza; Czurysz i Anui do Oby; Czuja, Argut, Kok-su, Urusul do Katuni; Baszkaus do Czufyszmana: które takie wszystkie swoje wody zlewaja do rzeki Oby. Nareszcie Abakan, z rzekami Any i Dziabacz, wodami swemi powiekszaja strumieñ górnego Jeniseja. Pofudniowa strona Aítaju, to jest zawarta w granicach Chin, malo nam jest znajoma. Za pomoca wiec Humboldta, takie o tych pasmach moiemy podaó wiadomoáci. 1) Góry Kurczumskie, oddzielone od Iañcucha Narymskiego dolina rzeki Kurczuma, ciagna sie od zachoda па wschód, po prawym brzegu górnego Irtyszu. •Laiícuch ten ruzdziela sie na gaíezie Saratau, Dalenkhara i Arkaouí i o wiele jest niiszy od gór Narymskich. 2) Góry Taugnu. Oddzielaja sie od Aítajskich, na wysokosci Iañcucha Sajluhemskiego, okolo iródel Czui: okraiaja obszerna do ling wyiszego Jeniseja, tworzaeego sie przez zbieg rzeki Kemczyk i Oula-kem: dalej rozdzielaja sie na kilka pasm, z których pófnocne laczy sie z laácuchem gór Sajañskich, a poludniowe z lañcuchem Oulangom i Malakha. 3) Góry Oulangom sa niejako przedluieniem lub moie lañcuchem równoodleglym od Kurczumskiego i biora kierunek ku íródlom rzeki Orkhon, wpadajacej do Selengi, w dal

556

Attaj

ezym ciagu przybieraja nazwisko Malakba, a na poiudniku jeziora Koussu-goul, pod nazwa Kukn-oala dochodza do granic pustyni Gobi. 4) Nareszcie, góry Sajaúskie, czyli Ergik, biorac naprzód nazwe Sabii'iekich (Szabina-oala) i posuwajac sie, ku jezioru Bajkai, przybieraja nazwisko Mundurgan-Oala, gór Gourbi czyli Tunkiúsk i Kamarnoj Chrebiet, gdzie góra wielki Kamar jest punktem najwznioálejszym. Góry Mundnrgan, jakkolwiek znacznie jeszcze od Bajkaín oddalone, nazywane bywajg niekiedy górami Bajkaískiemi. Wíaáciwy Aítaj, zwany przez rossyjskich pisarzy Aítaj -Koíywan, przedstawia sie jako obszerny cypel na koñczynie zachodniej caíego systematu. Na tym to cyplu, na stokach jego zachodnim i poludniowym, odkryto rozsypy metaliczne, które od г. 1736 i 1746 staíy siç przedmiotem ciaglej i rozlegíej exploatacyi. Nazwisko Aítaj-Koíy wan, okregów, min i fryszerek Koíywan-Woskresieúskich, zaliczyd nalezy do pamiatek historycznych, albowiem nie ma ani gór, ani min Koíywañskich: znajdujemy tylko jezioro tego nazwiska, w romantyczném poíoieniu i maía mies'cinç Koíywan, u stóp Sinej-Sopki leiaca, w której nie ma zadnych fryszerek, tylko jest cesarska szlifiernia kamieni, to jest granitów, jaspisów i porfiiów aítajskich. Kamienie te dostarczyfy do cesarskich paíaców w Petersburgu, znacznej wartoáci przedmioty, a miedzy innemi wielka wiua 8 '/2 stóp w árednicy, a 4 stopy i 5 cali wysokosci majaca. Blok jaspisu, który byí do tej wanny uiyty, waiyl 28,000 funtów; sprowadzony byí do fabryki z odlegíosci werst 40, przez najprzjkrzejsze góry w ciagu dni 8, przez 400 robotoików. Do obróbki i wysilifowania potrzeba byío tnech lat czasu, a pomimo nizkiej píacy robotnika, koszt na miejscu wyniósí 35,000 rubü assygnacyjnych. W r. 1725 niedaleko tego zakfadu, przedsiçbierczy Nikita Demidów urzadzií pierwsze hamernie miedzi (Koíywaíiski zawód), i te nadafy imie caíej okolicy, lecz día braku materyjafu palnego i z powodu odkrycia srebra zfotodajnego, przeniesiono te zakíady do Barnauíu, dzisiejszego punktu gíównego i zarzadu górniczego i wspaniaíych zakíadów metallurgicznych. Poínzenie bogatych min Zmiejnogórska, Zyrianowska, Riddertka i Krukowska, dowodzi, fe strefa srebrnonosna tworzy zaledwie trzecia czesé wíaáciwego Aítajo, uwazanego w swoich naturalnych granicach, pomiedzy rzekami Narymem i Buchtarma a Zmiejnogórrkiem i konczyna póínocntj jeziora Teleckiego. Góry te, oprócz porfirów i ja-pisów, posiadaja wegiel ziemny i obfituja w kf'palnie zíota, srebra, ¿elaza, miedzi) oíowiu. W nrzedowych raportach z kopalni Koíywano-Woskresieñskicb, widzimy, £e exploatacyja metali, mianowicie srebra i oíowiu, która w r. 1745 zaledwie wynnsifa 45 pudów srebra, w dalszym czasie wzrnsía do tego stopnia, te od r. 1828 do 1S34, w ciagn lat pieciu, wydobyto 5,205 pudów srebra, a 239,488 oíowiu. Wieksza czeié tych gór pokryta jest lasem. Rosna tu: cedr, jodia, sosna, brzoza, topol, jesion, wierzba i t. d. Flora aitajska podobna do europejskiej, ale tylko po íródía Jenisseja. Po za ta rzeka ku wscbodowi, rozpoczyna sie áwiat roálinny prawdziwie azyjatycki, jak gdyby wedrówka roálin w lym punkcie wstrzymanij zoataía. Królestwo zwierzece w górach Aítajskich przedstawia nam takze szczególny fenomen, ¿e znajdujemy obok siebie zwierzeta slref najodleglejszych: i tak, na poíudniowych stokach gór Aítajskich, zamieszkuja jednoczesnie reny (cervut tarandus), tygrys królewski, íosie (cervus alcis) i pantera zwana Mil. Pierwotnemi gór tych mieszkancami, mianowicie gór Taugnu, byli Samojedzi (Soyotei), którzy posuneli swoje wçdrôwki ku oceanowi Lodowatemu, a o których díugi czas w Europie mniemano, ze sa wyíacznie ludetn nadbrzeznym i pófnocnym. Te¿ same góry w dalekiej starozytnoáci stanowía granicç pomiedzy rasa turecka czyli poíudniowa, a Kirgizami czyli Hakami od póínocy. W poczgtkach zeszíego

Attaj — Ahm

557

wieku, a mianowieie od ciasn, gdy Demidów odkryl tam kopalnie, Roeeyjanie osiadaé zaczçli, znajdujac jesxcze w tych górach ziemle, bardzo do aprawy spotobna: powetafo aieié miast, jako to: Barnauf, Kuznieck, Bijsk, Kofywan, Uet, Kamienogorsk i Bachtarminsk i 40 forlpoczt straiy granicznej. Do okregu górniczego Kofywano-Woskresienskiego, naleiy 40 wofoáci, w których sie. liczy 1,275 ws¡ z cerkwiami. Wiele z nich jednak znajduje sie, nie w gorach, ale n podnoia gór. Ludnoéó wynosi 190,000 mieezkaóców, domów tad 34,435. Pszczolnictwo przed 50 laty tu zaprowadzone, nadzwyezaj sie rozmnoiylo, tak, ze oprócz lesnych, licza tu 90,000 ulów, które w roku 1826 wydafy 18,329 padów miodu, 1428 "/2 pndów wosku. Niemafy tei dochód przynosza. orzechy cedrowe. Wiadomoáci statystyczne o górach Aftajskich, oparte tu sa na artykule, zamieszczonym w encyklopedycznym sfownikn rossyjskim. Obszerniejsza o nich wiadomoáó powziaé mozna z podrózy p. Ledebonr, professera uniwersytetu dorpackiego, pod tyt. Reite durch dut AltajGebirge, Berlin 1829, tomów 2; Asie centrale, par A. de Humboldt, Paris 1843 г., tomów 3, oras s prac Helmersena, Geblera, Gustawa Rose i iunych w Rocznikach Akademii Petersburgskiej zamieszczanych. G. Z. Âityn, dawna moneta rossyjska. Nazwa ta pochodzi od wyrazu tatarskiego alty, со znaczy liczbe. szeáé; po zawojowaniu Rossyi przez Tatarów, oznaczafa monetç nominaln; wartosVi 6 groszy polskich. Aftyny srebrne bió zaczelo za Piotra W.; lecz wkrótce zaniechano, a nawet calkiem z obiegu je usuniçto i w rachunkach uiywaé zakazano. Wszelako rachunek na aítyny trwa dolad poáród gminu, zwlaszcza w gubernijach Wielkorossyjskich: liczac 5 aftynów na srebrna monetç, obejmujaca 15 kopiejek czyli zloty polski jeden.—АИупя\Ъо A Шип, moneta turecka zlota, zawiera w sobie 3 piastry. Altyn*nor, jezioro nazywane przez Zungarów i inné koczujace narody Aityn lub Aítan-nor i Aftan-kul (stowa nor i lad znacz§ jezioro, Altyn czyli Altan znaczy iloio). Rossyjanie nazywajç je Teleckiém, a niekiedy Aftajskiém. Je zioro to na pewnej przestrzeni stanowi granice, pomiçdzy gubernija tomska, i jenissejska i dotyka okrçgôw bijskiego, minusinskiego i kuznieckiego, otoczone górami pokrytemi gqstym lasem, które nosza nazwisko Teleckich i Abakanskich î naleza do systemalu gór Altajskich. Din gosé jeziora nie jest dokfadnie znajoma: podaja ja na 80, 100, a nawet 126 werst, szerokoáó na 20: sadzac z dokfadniejszych kart geograficznych, pierwsza nie przenosi 60 werst, druga 4 do 7 werst. G/ebokosc takze niezmierzona, ale musi byé znaczna, jak u wszystkich jezior Alpejskich natury, Stanowi|Cych gfçboka miedzy górami rozpadlinç. Dno ma piasczyste i kamieniste. ObBtosé ryb wielka. Gíówne wezbranie wody nie nastçpuje na wiosnç, po rozpuszczeniu lodów, ale latem, kiedy tajacy ánieg w gó rach spada ze wszystkich stron potokami. W jezioro to, którego strona pófnocna rzadko, a pofudniowa nigdy nie zamarra, wpada wieloramienna rzeka Czulyszman, díugoáci okolo 100 werst majaca. Z jeziora tego wypfywa rzeka Bija, która pofaczywszy sie. póíniej z Katunia, formuje rzekç Oby. Pofoienie jeziora geograBczne 52° szer. pófn. 105° díug wschod. Kierunek jeziora z pofudnia na póínoc. 6?. Z. Ahm. Rozmaite gatunki afunów sa tylko odraianami jednego i tegoz samego gatunku, przedstawiajacego najlepszy przykfad soli podwójiej, w której jedna z zasad zastapiona bywa przez rozmaite inné z nia jednokszlaftne zasady. Wzór ogólny chemiczny aíunu jest wiec: SOjAbOj + SOj Ro + 24 Aq. Rozpuszczaja siç w dziewiçciu wagach wody zimnej i w pofowie wagi wody goracej, со de je latwy sposób krystalizowania ich i oddzielenia od materyj ziemnych, i któremi

668

Alan

pomieszany inijduje sie w Datarte. Pierwolna postad afunu jest szescian równoosiowy, najpospolitsze jegn krysztaíy sa oámiosciany foretime, czesto nafozone stosami jedne na drugich, tworzac lym sposobcm koluinny najezone katami bryfowemi na wicrzchofkacli. Krysztafy afunu sa przezroczyste, z odfaincin szklislyro i muszlowyin. C. g. 1,7ü3, rysuje gips, a rysowany bywa weglanein wapna, topi sie, pozostawiujac po oslygnieciu masse gebczastn. Odmiany zuane w natiirzc sa. nastepujace: 1) Alun amonijakaliiy (Ainmonalumin, Boudant) w massa ch wfóknistyeb. biafycli, rozpuszczalnycli, oslrego alkalicznego smakn; z alkalijami ogrzewanywydziela annnoniak. Jest to afun w klórym potaz zostaî zastapiony przez ammoniak. Znnjduje siç w kopalniach lignitu w Tcliermig w Czcchacli, w Solfatara przy Neapolu, na Etnie. 4) Alun potaiowy, najpospolitszy ze wszystkicli afunów w naturze, zwykle w postaci wykwitów, rzadko bardzo krystaliczny, znajduje sic w niezliczonych miejscowosciacli. 3) Altai sudowy, wfasnosciami swojemi zupefnie podobny do afunu polazowego; znaleziono go w pofudniowej Ameryce, w prowincyi Saint-Jean, na wscliodnim stokn Andów. 4) Alun таупеzyjowy, znaleziony w poludniowej Afryce w massacli wfóknistycb, magnezyja i mang^inez zastepoja \v niin alkali. W Peru znaleziono rowniez afun magnezyjowy, który pan Hayes opisaf i nazwaf Pikorymjitcm, ma on przy sobie lylko 22 jednostniki wody. 5) Alun mnnyaneiowy, znaleziono w Lagon-Bay w pofu dniowej Afryce, w postaci wfóknistej z blaskiem jedwabistym, podobnym do as besto. Alkali w afunie lym cafkowicie zaatapione jest tlenkicm inanganu. 6) Alun ie/azisty, Ranunelsberg znalazf, ze odmiana afunu z Morsfeldt w Bawaryi renskicj. inn alkali zaslapione llenkiem zelaza. Udmiana ta ma poslac pierzasta, wfosisln. Forchhamer znalazf podobnyz afun zelazisty w Islandyi i nazwaf go HaloIrlchitem, a w ostatnich czasach podobnyi afun znalazf Scacchi w Puzzuoli, inni zas mineralogowie w okolicach Królewca, gdzie go zwia alunem pienattym i kesamohalitem.—Pod tém nazwiskiem rozumiemy w chemii cafy szereg soli podwójnych, krystalizujacycli z 24 jednostnikami wody, w skfadzie swym odpowiadajacych uastepujacej formule ogólnej: MO,ROj + M,0,, 3R03 + 24 Aq. Najpospolitsze afuny sa zwykle zwiazkiem dwócli siarezanów; jednego o zasadzie jednokwasowej, drugiego o trzykwasowej. Mniej pospolite zawieraja kwas chromny (CrO.i) równokszUftny z kwasem siarczanym (SO.t). Stosownie do tego jakie zasady oznacza MO i M.O,, roztnaite bed§ afuny; i tak: jesli za MO podstawiemy potaz (KO), sodç, (NaO) lub amonije, (AmO); otrzymamy afun potaiowy, sodowy lub amonijakalny; podstawiajac znowu za M.O, zasady odpowiedniego skfadu jak gliiikq (AI.O,), póftorotlenki zelaza (Fe.Oj), chromu (Cr20.,), i manganu (MiijOj), bçdziemy inieli afun glinkowy, zelazny, chromowy lub mangauowy. Kombinujac te dwa rodzaje siarezanów miçdzy soba, otrzymamy rozmaite afuny jak np. potazowo-glinkowy, potazowo-chromowy i t. p. Afuny przedstawiaja piekny przykfad równoksztaftnoáci (izomorfízmu) (ob.); wszystkie bowiem krystalizuja jednakowo, a zwykfa ich forma krystaliczna jest osmioscian równoosiowy. Ciemny, prawie czarny krysztaf afunu cltromowego, wzrasta w roztworze afunu zwyczajnego, bez najmniejszej zmiany w kszlafcie; moina go jeszcze powlec warstwa afunu zelaznego lub manganowego, a ksztaft bynajmniej sie, nie zmieni. Obecnie nazwe afunu na wiekszi} jeszcze liczbe zwiazków rozciagnac wypada, otrzymano bowiem wiele afunów, w których jako zasady MO, podstawiono ro zmaite amonijaki organiczne; jak metylijak, etylijak, amylijak i t. p. (ob. amonxjak). Z pomiçdzy tak wielkiej liczby zwiazków, najwiçcej maja zastosowan altiny ylinkowe; a mianowicie: potaiowy i amonijakalny. Afuny te najwiecej sa

Aran

659

uiywane w farbierstwie i drukowaniu perkalików, do utwierdzania kolorów na tkankach; dziaíaja ta one swoja glinka, która íaczao sie z farbnikami, wydaje i niemi zwiazki nierozpuszczalue w wodzie, zwane pospolicie lakkami farbiers/uemi (ob.). Lakki te ui) wane jako farby klejowe ¡ pokostowe, przy pomocy alunu równiei na wielka skale sa wyrabinne. Oprócz tego afun uiywa sie jeszcze: w bialoskórniclwie, do wyprawy skór i futer; w fabrykacyi papiero, do klejenia; w mcdycynie i weterynaryi. Bywa takie uzywanym do klarowania wody metnej; tworzac bowicm ze znajdujaca siç w zawieszeniu glinka afun nierozpuszczalny, zahiera znajdujace sie w wodzie nieczystosci, i szybko z niemi opa da; woda jednak taka, do picia uiywana bye niepowinnd. Uiywano takie alunu do faíszowania chleba, wina i piwa (ob.). Poniewai najwainiejszém cíafem w alunie jest glinka, din tego w wielu razach, mianowicie w farbierstwie, zamiast af unu zwyczajnego, uiywaja czystego siarczanu glinki.—Alnn ZWyozaJny (Alamen, Alum), siarczan glinki z siarczanem potazu lub amonii; w liandlu zwykle znajduje sie w postaci wiclkich krysztalów osmios'ciènnycb, niekiedy szesciennych; albo mass solnych bezbarwnych, póf przezroczystycli, smaku slodko sciagajacego. Jest on przedmiotem fabrykacyi, czçstokrod na ogromiia skale rozwinietej. Otrzymuje sie rozmaitemi sposobami : 1) Z kamienia alunowega otrzymuja na wielka skale afun w Td fa przy Civila- Vecc'iia w paástwie koscielném: przez sfabe wypalenie, w skutek którego wodan glinki ulega rozkfado wi, i pozostala glinka jui sie z kwasem nie laczy; nastapnie przez wy{ugowanie i krystalizacyja. Wyrób zwany aliment nymskim, zwykle jest rózowawy, со pochodzi od póftoro-tlcnku ielnza, któryin krysztaly sa powleezone; poniewai jednak nie zawiera go w zwiazku chemicznym, dia tego dawniej za najlepszy byl uwaiany. 1) Z rud aluuowych, jak z lupku alunoweijo i ziemi alunowej. W cialach tych jak to ze skladu ich widzimy, nie ma alunu gotowego, lecz dopiero powstaje, w skutek dziafaú cliemicznych zachodzacych przy prazeniu i wietrzeniu tych mass mineralnycli. Z roztworów otrzymanycli przez wyiugowanie, w skutek wlasciwego postçpowania, wydzielaja sie sole ielaznc, a po dodaniu soli potaiowych, przez odparowanie do krystalizacyi, otrzymuje sie alun dosyc czysty. 3) Z yliny, (ob.), która powinna byé jak najczystsza, wolna ile byé moie od wapna a szczególniej od zelaza. Glina dla ulatwienia dziafania kwasu siarezanego lekko sie wypala, nastepnie proszkuje, miçsxa z 40 pCtwym kwasem siarezanym, i dfugo atrzymujc w tempernturze blizkiej wrzenia wody; przez со kwas siarezany rozrabia krzemian gliuki, daje siarezan glinki rozpuszczalny, który wylugowany woda przez zmieszanie z odpowiednia iloscia soli alkalicznych i krystalizacyja, wydaje alun zwyczajny. Тут sposobem u nas ze sprowadzanej z zagranicy gliny, wyrabiaj§ afun. 4) Nakoniec otrzymuja takie afun z mincralów glinkç zawicrajacycli, np. z feldspatu (ob.); lecz podane w tym cela postçpowanie Turner'a, dosyc trodne i kosztowne dotad, nie wiele sie rozpowszechnilo.— Alan атогД]&ка1оу- Z powodu coraz wiecej upowszechniajacej siç fabrykacyi gazu do oáwietlania, ten gatunek alunu coraz czçsciej aie, wyrabia; poniewai tym sposobem powstajace przy suchej deatylacyi wçgli kamiennych, ciecze amonijakalne, zostaja najkorzystniej zuiytkowane. Alun ten bardzo latwo odróinié od potaiowego, ucierany bowiem z wapnem, wywiazuje silny zapach amonijakalny. — Alan SZeácienny (kubiczny), pod wzgledem nankowym niewlasciwie zwany alunem obojetnym, zawiera bowiem nadmiar glinki; stanowi soi niekwas'na, a tém samem niezmieniajaca kolorów, i dla tego w niektórych przypadkach w farbierstwie uzywanym bywa. Otrzymuje sie z alunn zwyczajnego, priez dodawanie do jego roztworu weglanu potaiu lob amonijaku,

560

Ahm — Amadeus

dopóki tworzacy sie, osad jeszcze siç roxpasieia. Ciecz odparowana daje krysztaíy afano szesciennego. — Ahm palony. Ogrzewajac alun zwyczajny w tygielku lub garczku glinianym, najprzód on sie, topi we wfasnej wodzie krystalizacyi; nastepnie wrze w skutek zamiany jej w pare, w koñcu gçstnieje, wzdyma sie, i wznosi znacznie nad tygiel, tworzac musse, biafa, lekka, gçbczasla, która jako srodek gryzacy ma zastosowanie w medycynie ¡ weterynarji. K.J.— T.C. Alm&nda, fabryka aíunu sztucznego. W irednich wiekacli wszystek aiun uiywany w Eoropie pochodzií ze wschodu, z krajów muzufmanskich (Turcyi Syryi); pierwsza aiunarnia w Europie, zaíoiona zostaía w XV stóleciu w Jchia przez knpca genuenskiego nazwiskiem Perdiz; równoczeánie Jan de Castro urzadzií fabryke aíunu w Tolfa niedalekoCivita-Vecchia wpanstwie papiezkiém, z miejscowych aíunów. VT nastçpnym wieku powstafy takiei w Niemczech, Hiizpanii i Francyi, lecz postep dopiero chemii w czasach ñas bliszkich, udoskonaüí wyrób aíunu sztncznego, i na czele takich zakíadów wymienió naleiy aíunarnie, zaíozona przez síawnego chemika i ministra Chaptala. H. I. AhlOOWällie, tak uzywaja bardzo waine postçpowanie w farbierstwie, maj§ce na celu ustalenie farbnika na tkaninach. W tym cela przed zanurzeniem tkaniny w píynie farbierskim, maczaja ja w mocnym roztworze aíunu, który majsc wielkie powinowactwo do ciaía farbujacego i do tkaniny jedwabnej, baweínianej, lnianej lub konopnej, utrwala zwiazek pomiçdzy farbnikiem i tkanina. AfalSlewlOS, dorn szlachecki w Polsce. AfalSXta (Aíuston), miasteczko, lezace na poíudniowym brzegu Krymu, o 7 mil na poíudnio-wschodzie Symferopola , o 279 mil od Petersburga. Godne uwagi tu szczatki fortyfikacyj, wzniesionych przez Justynijana (w VI wieku). Od roku 1826 zaczeto tu rozmnazaó winogrona na eposób europejski. Przeiliczny obraz, jaki Aíuszta pnedatawia w dzieñ i w nocy, skreálií Adam Mickiewicz w Sonetach Krymskich. A. H. albo а. т., skrócenie uiywane w dyplomatach i na tytuíach ksiaiek zamiast; anno mundi, roku od stworzenia áwiata. — А. И. zaaczy takie: artium magttter, magister nauk i sztuk wyzwolonych. ДШ albo Fat (naczynie), miara szwedzka, dzieli sie, na 4 ankry, po 15 kann; równa siç 157 liirom francuzkim, czyli 39 '/4 garnca miary polskiej. Amadoiáol, zgromadzenie zakonne, zaíoione w poíowie XV wieku przez Franciszkana portugalskiego Amadeusza Jana Menez, trwalo do czasów papieza Pijusa V. AmadoJ herb, na tarczy ezerwonej orzeí biaíy bez ogona, z koron§ zíota na glowie, w lewa etronç tarczy obrócony, skrzydía rozpostarte, pierácien zíoty w dziobie; nad heímem pifó piór strusich. Dlugotx nazywa ten herb Amadeyoica, i wspomina, ze koío roku 1330 do Polski przyniesionym zostaí przez rodzi■î wçgierska Amadejów, która chciaía zamordowad Karola króla wçgierskiego i Elibiete. siostrç Kazimierza Wielkiego. Bielski zas a za nim Paprocki mówi, ¿e przez Wíadysíawa tokietka koío roku 1300 nadany zostaí Amadejowi wojewodzie wçgierskiemu, który mu do zdobycia zamku Peíczyskiego dopomógí. Dodaje jednak, ¿e za jego jai czasów, czíonkowie tego rodu wymarli, lub do ¡nnych herbów siç przeniesli. AmadeaM (po polsku Bogumií), imie najczçàciej uiywane przez ksiaiat sabaudzkich. — AmadensX I byí najstarszym synem hr. Humberta na poczatku XI stulecia. — Amadeosi П, szwagier cesarza Henryka IV, pomagaí temu monarsze w czasie przeprawy przez Alpy sabaudzkie w 1075 r. — AmadOOSI Ш,

ЁшиЛтш — Amadle

661

panowa? od 1103—1149 г, umart na wyspie Cyprze, wracajac i wojny krxyiowej. — AmadeOSZ IV, urodzii sie. 1197 г., panowat od 1233—1253, otrzymaf od Fryderyka II tytuí kiecia Aosla í Chablais. — AmedOUSI V, powiçkszyl awe pañstwo ta pomoca wojny i stnsunków bail jnvch.— AmadeiUI VI, zielonym hrabia zwany, urodtif siq w 1334, nmarf w 1384 г.; Amadeus« lawojowal Faoeeigny i Gex, pozyskal zwierzchnictwo nad krajami Jakóba piemontskiego I otreymat i faski cesaría Karola IV wikaryjaszostwo nad znaczna cieícia Wloch pófnocnych. — Syn jego AmadOUM VII, czerwonym zwany, odznaczyi sie. jako aprzymierzeniec króla francuzkiego Karola VU w bitwie pod Ypern,-zdoby{ sxturmem miaslo Sitten ¡ przyfaczyf do swych posiadfosci dwa miasta: Coni i Nizza. Paaarl w 1391 r. — Amadensi VID, arodcony w 1383 г., potostawal ai do 1398 r. pod opieka babki swej, cnotliwej Anny de Bourbon. Ámadensz pomagal czynnie cesarzowi Zygmuntowi w sprawie wytepienia beretyków, Zygmunt zad, przez wdziectnoáé, podnlósl Sabaudtja do znaczenia udzielnego ksieztwa. Wkrótce potém Piemout, po wygasniçciu panujaeej rodziuy, wybraí Amadeusza na awego regenta, ale ten zrzekf sie. wladzy swieckiej, taк w Sabandyí jako tei i w PiemoDcie, i adal siç w towarzystwie szeíc/u rycerzy do Tfaonou nad jeziorera Genewskiém, gdzie prowadzif i) cíe pustelnicze ai do 1439 rokn. W tym ostatnim roku sobór bazylejtki ogfosií Amadeusza papieiem pod imíeniem Feliza V. Watfpif na tron papiezki z mocném poslanowieniem wytepienia wszyslkich iütniejacych wówczas sekt heretyckich, lees wkrótce zniechecif siç niepowodseniem, zrzekf sie, lyjary w 1448 roku i zaknnczyf iycie w trzy lata póíniej, w Genewie. — AmadeOSZ EC, urodzif siç w 1435, objff rzfdy w 1465 roku, znudzif sie jednakie sprawami panstwa, i powierzyl je ionie awojej Jolancie z tylufem regentki. Umarf w 1472 roku. Amadis, nazwa niektórych bohaterów poezyi rycerskiej. Na czele romantycznych Amadysów sloi Amadit Oallijtki (de Gaule) zwany takie od godfa na tarczy rycerzem Iwim, albo tei, pifknym brunetem (Bel-Tenebros). Mifostki i áwietne czyny tego odwaiaego rycerza znajdujemy apisane w sfawayai romansie, do którego Hiszpanie, Portugal«) cy i Francuzi в kolei siç przyznaja. We— diu; owego roman цц, klóie wielce sie, róinia miçdzy soba.. Cervantes w s'awnym swym przegladzie biblijoteki Don-Kiszota tylko pierwssym czteretn ksiçgom przyznaje pewna wario'é, inne skazujac na ogien. Aulorem ich, wed/ug jednych, miaf byé pisara portugabki Vasco-Lobeira, iyjacy na poczaikn XIV wicku, wedfug innych jakaá niexnajorna dama portugalska, a jeszcze wedfug innych, infant dun Pedro, syn Jana I króla portugalskiego. Hr. Tres«an utrzymuJe, ie je napisal trubadur francuzki ze szkoly Ruslicien de Puice, autora prawie fcXttkLUPKllVJA TUM I. 36

689

Amadle — Amalaryjusi Fortunatas

wstystkich powiesci о rycerzach okraglego stofu, pisanych ta ctasów Filipa Augmia (1180—1223). Piala} ksiege zawierajaca awantury Amadisa Esplandiana napisaf podobno Gardas Ordones de Montalbo, poprawiacz dawnej edycyi. Szó•ta napisana priez Pelaga de Ribera, zawiera czyny rycerza Florisaando; siódma nieznanego autora, i óima F. Diaza, opisuje bohaterstwa Lionarta; dziewiata i dziesiata czyny Florisela, Amadisa greckiego i rycerza Anaxanta; jedenasta I dwunasta wyprawy rycerskie Rogela i Agezylausa, a trzynasta Sylwiusia de la Silva. Dalej ida tfómaczenia francuzkie, które pocz§wszy od przekfada Mikofaja d'Herberay, pana des Essars (1540), przedíuzaja romans do 24 кмаг, z których od 14 do lT-ej zawieraja wyprawy Sfaramonta i Amadisa od gwiaxdy, a 18 do 24 przygód innych polomków Amadisa gal lij skie go i Amadisa Irebizondzkiego. Niejednaklej wartoáci sa róine czesci tego romanan, czy poematu. Pierwsze ksiegi sa wspaniafym obrazem bohaterstwa i wiernoici, której nagroda jest miíosé, troche nad miare sie udiielajaca, ale zawsze skromna i nieobrazajaca dobrego smako. Dalsze ksiegi nie maja juz tej wartoáci estetycznej. Amadokl, Amadoka, lud, góra, jezioro w Sarmacyi Ptolemeoszowej, watpliwego pofoienia. Reichard w swoim Orbit antiquu* w.-kazuje na okolice wyz■zej Berezyny iWilii, gdiie dotad miasteczko Dokizyce. Przypominaja sie Amadoki od r. 460 przed, do 182 po Chr. Szafarzyk liczy plemie to miçdzy sfowiañakiemi. Dr. С. Amadorl (Józef), spófczesny Porgory i Leona, jeden z najgenijalniejszych kompozjtorów dawniejszej szkofy rzymskiej, w spiewie byl uczniem sfawnego Bernaehi. Z diieí jego pozostalo nam wyborne oratoryjum: // Martiro de St. Adriano, i kantata na supran x towarzyszeniem general-basu: Pria che giunge a godere. Amadnzzi (Donat), kompozytor wfoski, w XVII wiekn, autor licznych motetów, które Utn eja tylko w rzadkich dzií bardzo kopüach. — AmadOSll (Jan Krzysztof), znakomity staroiytnik i Glolog wfoski, ur. 1742 w Savignana, nmarf 1792 г., od 1769 r. przebywal w Rcymie, gdzie by( professorem jezyka greckie go. Papú i Klemens XIV mianowaT go dyrektorem drukarni Propagandy. Z pomiedzy licznych jeeo pism najcelniejszemi sa: Anécdota er manuscript!* condicibus (Rzym 1773—1780; 4 tomy); Monumenta vetusta in hortit coeiimontit et aedibnt Matthejorum. Атак (po dnnsku: Amager), wyspa na Snndzie, majaca 1 mile. П powierzchni, oddzielona od Zeland/i wazka ciesnina Kailebostrand, a polaciona dwoma mostami, tak ii nawet na Атак stoi czesé samej Kopenhagi Cnristianshavn. Na tej wysepce najwiecej uprawiaja jarzyny, zkad otrzymafa nazwe „ogroda wartywnego stolicy." Атак liczy 6,500 mieszkañców, którzy po wiekszej czesci щ potomkami dwudziestu czterech rndzin, sprowadzonych przez Krystyjana II i okregu Waterland w Holland y¡ pólnocnej; po dzis dzie i jeszcze sachowali oni ebiór i zwyczaje, nawet i jçzjk swoicli przodków.— Gfówne miasteczko Dragöe ma 1,600 mieszkañców, najdzielniejszych w cafej Danii marynarzy i pilotów. W г. 1850 nrzadiono ta kwarantauiiç. Amaknki czjli Amazlkl, stolica wyspy Santa-Maura, ze stalym ladem Albanii pofaczona moslem. na p6T mili dfugim. Amakuki ma dwie warownie: à. Ale xandra i s. Maury, 6,000 mieszkañców i jest stolica arcybiskupa greckiego i wfadz rzadowych; wywozi oliwe, pnmarañcze i rodzenki. Port jest bardzo píjtk i przystepny tylko día mnit-jszych statków. AmalaryJUSZ Fortaaatas, arcybiskup trewirski od rokn 810. Karol Wielki wyprawií go w ruku nastepnym na opowiadanie ewangelii Sasom. Za
Am&laryjaes Fortunatas — Amaleoyol

563

koációf w Hambarga i wrócií do Franeyî, zkad wysfany do Kointantynopola día ukfadów o pokój z cesarzem greckira. Umarf aa powrotem te Waehodu 814 r. Napisaf dziefo o chrzcie, myluie przypisywane Alkmnowi, który amar? 804 r. Amalaryk, syn i nastçpca Alaryka II, króla Wisygotów, wnnk Teodoryka Wielkiego, po imierci ojea swojego ai do 526 r. zostawaf pod opieka dziadka. Mafionka Amalaryka, Klotylda, siostra czterecu królów frankoúskich: Klodomira, Caildeberta, Klotokara i Teoderyka, przywiazana do wiary katoVckieJ, czçstyca za to od swego meia, oddanego duszç i ciafem aryjanizmowi, doznawafa prieiladowan; udafa si; wiec z proibç o pomoc do brata swego Childeberta, który Amalaryka porazil w kilku potyczkach i zmaiif do uciecski do Hiszpaoü, gdu'e zamordowanym zostal priez wfasnych poddaaych. Klotyldys umarfa w drodze do Paryia, dokad Childebert chcial ]ц zabraó a sob;. — Amalaryh- \ ¡ П, królowie Jerozoümy, (ob. Amanry). Amalazontaj Amalesnenta, córka Teodoryka Wielkiego i Odofledy, swstry Klodoweusza, sfynna z rozurau î piçknosci, mafionka Eutaryka, magnate Oetrogockiego, matka Atalaryka, którego Teodoryk naznaezyf swoim nastçpca. Po ámferei króla 526 г., sama jai bedac wdowa, objeta regencyje, paéatwa w imienio mafoletniego syna, któremu rzymskie dawafa wjehowanie; rzady jej odznaczaly si; madra fagodnoicia. Wszakie magnaci goccy, niezadowoleni a prsywiazaaia Amalarunty do cywilizacyi Rzymian, zdoiali powaánié syna s matkf: Atalaryk wyrwaï sie z pod jej czujnej opieki, i w 534 roku po krótkiéra, rozpustném zycia nmarf. Po jego imierci Amalazunta oddafa swa rçke Teodatnwi siostrzanowi Teodoryka, i uezeifa go lytafem królewskim; rzçdy wazakze miafy przy niej pozostaé. Zaledwie jednak niewdziecznik esaf sie; bezpiecznym w poaiadaniu когоny, gdy Amalazuntç, idac podobno w tém za namowa cesarzowej greckiej Teodory, w r. 534 kazaí pojmaé i ndu*ic, z której to zbrodni cesarz Justynijan wzta( poebop do dfugiej wojny, poprzedzajacej zupefny npadck partitwa ostrogockiego. Amaleoh, Amalott, (ob. Amaiecyci). AmaleoyoL Amalrch byf synem Ëlifaza, a wnukiem Ezawa, z gfównej liait Edomitów. (Genet. 36, 12—16; I, Paral. I, 34J. Wszelako ten Amalech nie móg{ byé ojeem Amalecytów czjli ludu Amaleka, gdyi w takim razie, niemngliby oni za czasów Mojzesza skfadaé narodu tak znakomitego, jakim ale. okaaaj| w Pentateuchu (Exod. 17,8; Num. 24, 20). Nadto, okoío czasów Abrahame, a zalém na diugo przed Ezawem, Oodurlahomor i jego sprzymierzency zwalezyli Amalecytów blizko Kades (Gen., 14. 7): 1 jest to pierwszy naiód, który Balaam wymienia (Num., 24, 20); wreszcie nie wystepuja oni nigdzie jako pokolenie sprzymierzone z Izraelitami lab Edomitanr; wyraínie sa odrózniani od ostalniob (I, Paral. 18, 11), którzy zacliowali neutralnosl, gdy Saul xaezal wojne wytçpieaia przeciw Amalecylom. Kraj ich, którego granice, jak stç zdaje, nigdy nie byfy dokíadnie okreslone, leiaí na pofudnie Palestyny, przylykaf do ziemi Fill— stynów i do góry Seir, rozc'agajac sie od Hewila ai do Sur. W czasach dawn
564

Amaleoyol — Amalgamât

axcxafti tego Indu, wytepifn, n czasa Exechijasza, pokolenie Symeona i zagarnefo jego kraj, (I, Parai. 4, 43). Królowie Amalee ytów prawie wszyscy m.sili iaaie Agag. Stolica ich nigdzie nie jest wymieniona. Wedfug p >dañ arabskich, Amalecyci sa jedna z ndjdawniejszych gafe/i lud-iw arabskich, pochodzacych od Chama, podobnie jak Chananejczycy. Filon zaliczaf ich do Fenicyjan. L R. ânmfll, miasteczko nadmorskie, nad xatoka Salerno, w kroUwtw'e neapolitanekiém, liczace okofo 3,000 mieszkañców. Amain w wiekac'i árednich byfo rzeczapojpolita, póíniej zai kwitne.ro pry skóry, w postaci srebrzystego potu. Nastçpnie z amalaainu w osobnjm pleca oddzieU sie. merkuryjusz, i pozoslaje czyste srebro lub zfoto. Sposob ten otrzymywnia kruszców s rod drogich, wynaleziony zoslaf w Mexyku przez Bartlomieja z Medyny, okofo 1550 г., gdyz día obfitosci merkuryjuszowrvch к »pabi fatwo go byío zastosowaé. Uiywano amalgamowania w Peru od czasu Ferdynanla Velasqueia okolo 1570 r. Amalgamacyja wprowadzona i wydoskonalona zoslaTa do Europy w koñcu leaafego wieku, w hutach srebmych saskich pnd Frejbergiem. Od niewielu jednak lat zarxucajf ja w hutach frejbergsk ch, odkad znaleziono sposoby daleko taftsze, przez uiycie soli kuchennej do wydzielenia srebra, metoda Au¡ru»tyna od jej wynalazcy zwana. — Amalgam ilota uzywany jest do zfocenia, a to lym sposobem, ii pokrywszy nim kruszec, nastepn'e w ogniu ulatnia tie, iywe srebro, a zfoto jako pozfota pozostaje. — Amalgam 0JBJ afaiy do podlewauia zwirrciadef. Inne amalgamy uiywane ra: bizmutu na podlewe szkief, nadajacf im poiór kruszcowy. Amalgamy srebra lub palladu, uiywane bywajç do plumoowania zçbôw. H. t. Amalgamât, rodzimy zwiazek srebra z rtecia, stanowiacy minerai pieknego erebrzystego koloru, zpofyskiemmetalicznym. Przedstawia sie on w dwunastoscianach rombowych, w massach ziarnistych i blaszkach; w tym ostalnim razie, wyáciefa mafe szpary. Rysuje gips, twardoáó ma 2,5. С. g. 12,119; pod dmuchawk| rted sie ulatnia, a kulka metaliczna pozoslaje; podnbniex zachowuje sie na wçglach zarzacych. W kwasie azotnym fatwo rozpu*zczalny. Wedle rozbiorów Hlaprotha odpowiada wzorowi AgHg^, wedle zaá Hayera i Cordier, AgHgi, pierwszy zawiera 26,5, drugi 35% srebra. W pierwszym raz:e krysztafy s? swielnego blasku i nalciycie wykonezooe, w drugim kaly ich i krawedzie sa zjo— kraglone i czasami pokryte kuleczkami rteci. Moznaby go dla blasku wzia^ó xa srebro rodzime, ale jest kruchy, gdy przeciwnie srebro ku<5 sie, daje. Znajduje aie s rtçcia rodzima. i cynobrem w Landsberg, Stadlberg i Mörsfeld w Bawaryi reñskiej, w Szlana w Wçgrzech, w Almadén wHisxpanii, wSala wSzwecyi i wAllemont we Francyi. W ru dach platynowych z Kolnmbii, Schneider odkryf amal gamât ilota, w postaci ziarn kruchych, skfadajacych sie. z 38,39 '/„ xfota, 5,00 /о

565 zrehra i 57.40% rtçci; coby prowadzifo do wzoru (Au, Ag) Hg,. Nakoniee wkopalniich Kaliftów, wywodzaca awe nazwisko od mytycznego króla Amali. Oslrogoci wybierali z aie] swoich wfadtców; do Amalów «it¡c nalezeli: Ermanryk, trzej brada Walamiro wie, Teodemir, Widimir i Teodoryk W., s mi Teodemira. W pieáni Nibelungów i inn>ch poemalach staro-niemieckich Teodor) к i jego bohaterowie nazywani в; wszedzie Amelungami. W roku 564, Teodemir i Walamir prowadtili nieszczeáliwa wojnç z Leonem, cesarzem bizanlynskim. Amaltea, nazwa kozy, która iywila Jowisza na wyspie Krecie, gdzie go matka Rea przed zarfocznoscia Saturna ukryía; Amaltea za to policzona zoslaTa miedzy gwiazdy. Oderwany róg kozi, daf Jowisz córkom Mellbsusa, pomocnicom Rei, z tém biogo>fawieñ>twein, aby ile razy do niego siegna, braíy ztamlad wgzyslko, со im do utrzymania bedzie potrzebne. Ztad cornu Amalteae znaczy tyle, со cornu copiae, róg obfitosci. Inni wide; w Amaltei po proslu nimfe, któ ra koiiem mlekiem Jowisza karmila. Pod ta nazwa wychodzifo takze znakomite niemieckie pismo archeologiczne, pod redakcyja Böltigera (Lîpak 1822—25 3 tomy). Amaiajewa, rzeka w Syberyi, przerzynajaca w dTugosci 28 mil powiat Zygartski obwodu Jakuckiego, wpada do morza Lodowatego. Amanta, Jarzemaki w opinio Warszawy wiertzem z roku 1643, wepomina, ie widzial w pafacu Os«olii»kich, portrety tej rodziny, przez Amama. Tego nazwiaka ku koúcowi XVII wieku by! minijaturzysta w Alionie. Aman, wykrzyknik arabeki, tyle znaczy со: biada! litoicil W bitvie: bla gué amanii, to samo со: prosió о pardon. Aman albo Шивав, ajn Amadata albo Amata, ulubieniec Asswerusa, zapewne Daryjusza Hystaspa, króla perskiego, który, wedfug afow Pisma iwietego, „wywyiaayf go i wafawH stolice jego nad WMyatkie ksiaiçta które miaí; i wezyaey síudiy królewscy, klórzy we drzwiach pafacu byli, klekali i kfaniali ai; Amanowi, bo im tak by! pan rozkazaf, earn tylko Mardocdeuaz, hebrajczyk, stryj królowej Eatery, nie klekai przed nim, ani mu siç kianiaf. Ruzgniewany tém Aman, postanowif wylracié wszyatkich ¿ydów wraz z Mardochenszem, i rzekf Assweruiowi: „Jest lud po Wizyatkieh krainach królestwa twego rozproszony, i sam od ciebie róiny, nowych praw i ceremonij niywajacy, nadto i królewskiém rozkazaniem gardzaey; a wiesz bardzo d »brze, ie nie jeat poiyteczno królestwu twojemu, aby щ mial rozpuszczaó przez awa. wola; jes.ié sie podoba, wydaj wyrok, aby zginaf." Asewerus zgodzif »ie na wainsrk ulubienca awego i ogfoszono, oraz rozesfano wyrok o wytraceniu waayatkieh ¿ydów piel obojga w królestwie - parakicaa, od dziecíecia do atarea, w dniu 13 mieaiaca Adar. Zdarzyfo aie, tymezaaem, ¿e król ap<¿ nie mó¿f i kaza< aobie przynieáé kromkç przeszfych czaaów,

Aman — Aman! która gdy pried Dim czytano, przypomniaf sobie ze Mardocheusz nie odniósf tadnej nagrody xa doniesienie przed laty o uknowanym na iycie jego spisku; wezwaf wiec Amana i zapytaf go : Co ma byé uczyniono mezowi, którego król chee nescié? Aman myslac ie to zapytanie do niego wfasnie sciage siç, odpowiedziaf: Czfowiek, którego król chee uezeid, ma byé obleczon w szaty królewskie, a waadzon na konia, który pod siodfem królewskiém chodzi, i wziaó koronç królewska na gfowç swa, a pierwszy z ksiaiat i panów królewskich niech dzierzy konia jego, a po ulicy miejskiej idac, niech wofa i mówi : Так uezezon bedzie, któregokolwiek bçdzie cheiaf król uezeie". I rzekf mu król: Pospiesz siç, a wziawszy szate. i konia, uczyíi jakoá powiedziaf Mardochenszowi iydowi, który siedzi przededrzwiami pafacu. Ze zfoscia w sercu wjkonaf Aman rozkaz królewski, a tegoz dnia zaproszonybyl, wraz zkrólem, na uezte. do Eatery, która oskariyfa go o zamiar wytracenia ludu zydowskiego. Zapomniawsiy o swoim rozkaiie, Asswerus kazal powiesió Amana na szubienicy, przygotowanej przezen día Mardocheusza; dzieaiçciu aynów Amana takie powieszcno, orzad jego oddaf król Mardocheuszowi, i odwofaf wyrok na wytracenie Zydów (ksiçgi EttergJ. Powiadaja, ze Aman byf z rodu Agaga, przez którego Zydzi póíniejei rozumieli Agaga (ob.) króla Amalecytów, wyprowadzajac tym sposobem Amana z rodu akazanego na smierc juz za czasów Mojiesza. Wszelako tfumaezenie alexandryjskie Biblii, i fragment deuterokanoniezny ksiag Estery (16, 10), nazywaja go Macedoúczykiem; ¡míe zas* Amana i jego ojea sa perskie. Dotad Zydzi obchodza pamiatke. ocalenia swojego od rzezi nakazanej przez Amana uroczystoscia Purim, czyli ,,losów," od sfowa pur, pkur, los, to jest, te los ich zguby byf juz wrzucony w naczynie. L. R. АШ&П Karagaj, jeden z siedmiu okregów, na które obecnie podzielony step sredniej-hordy Kirgizów(ob. Ак-molly). Zarzadtego nazwiska,pofozony jest w bliskosci rzeki Ubugana, wypfywajacej z jeziora Kisz-Murum i wpadajacej do Tobofu, a stanowiacej granice pomiçdzy stepami mniejszej i sreduiej hordy Kirgizów. Pofozenie geografiezne miejsca jest pod 54° szerokosci pófnocnej i 84" díugosci wschodniej. Odlegfosé od Omska 99 mil, od Petropawfowska mil 70, od Presnogorkowska , najblizszej forteczki na liuii Sybirskiej mil 25. AmanKaragaj znaczy w jezyku Kirgizów „szcze.sliwy las;" pófnocna bowiem czesc stepów kirgizkicli, mianowicie zblizona do podaóia gór Uralskich, obfituje w lasy, pomiedzy któremi, najznaczniejszym ma bj¿ Aman-Karagajski, bogaty w brzozy i sosny zdatne do budowy; wedfug relacyi Kirgizów, ma bye nadzwyczaj gçsty, i obejmuje przestrzeñ díugoáci na werst 60, szerokosci na 40. C. Z. Amanat, wyraz tatarski, znaczy zakfadnik; tak sie nazywaja osoby po wiekszej czesci ze znakomitych domów, wziete od zwyciçzonego nieprzyjaciela w zakfad wiernego wykonania zawartego z nim traktatu. Rossyja wymaga amanatów tylko od podbitych przez nia narodów azyjatyckich, wybierajac ich przedewszyslkiém z pomiçdzy mafoletnich, aby dad im wychowanie i uksztafció z nich rozkrzewicieli oáwiaty posród spófziomków. Amand (Saint), miaste okrçgowe w departamencie Cher we Francyi, niedaleko Bourges, fabryezne i handlowoe, liezy 10,000 mieszkañców, lezy nad kanafem faczacym rzeki Cher i Ligierç. — St. Amand tur le eauv, miasto okrçgowe nad rzeka Scarpe, w deparlamencie du Nord, niedaleko miasta Valenciennes, liezy okofo 12,000 mieszkanców, posiada nieimiernie starozytny koációf, nalezacy niegdys do afynnego opaetwa, fabryki koronek i warzeloi soli, gfównie jednak waznem jeet día wódsiarczanych, znanych jui w atarozytoosci Rzyraianom, a wafawionych na nowo w XVII stuleciu. Wody te maja temperature, 20—21 etopnî ciepfa i wedfug analiiy Horaada, oprócz aiarkowodoru iawieraj| jeazcze aiarcaan

Aiiiand — Aüuuiityna

067

wapna, siarczaa sody i siarczany ziem. Dzii jednak lekarze nie zalecaja jut wody tej w stanie czystym, i uzywaja jej jedynie do kapieli szlamowych w cierpieniach artrytycznych, oraz wysypkach i wrzodach dfugotrwafych. Arnaud (Swiçty), apóstol Belgów. JuzwIV wiekn znajdowaly siç biskupatwa w Belgü, jako to: w Tongres (przeniesione do Maestrychtu r. 452), w Tournay, i Arraa (w Cambrai od г. 545); ale zbrojae wçdrôwki narodów, tntaj jak gdsieindziej, wiele zfego sprawify Koáciofowi. Trzeba byfo podíwignaó wiarç chrzeícijanskn w Bclgü, a przedewázystkiémpozyskaénajwiekszych jej nieprzyjaciól. Podwójne to dziefo przedsiçbrali : Audomar, Liwin, Eligijusz, a najwiçcej Amand. Urodzony w okolicach Nantes z poboznych rodziców, w roku 20 wstapif do klasztoru i tak dalece zasmakowai w iywoeie zakonnym, ¿e ani prorfby, ani groíby krewnych nawrócic go do iwiata nie zdofafy. Udaï sie, wkrótce potém do Bourges, gdzie pod kierunkiem éwiçtego biskupa Austregizyla, wiódl przez lat pieó ostry iywot w ubogiej celi. W powrocie do Franeyi r. 628, z pielgrzymki do Rzymu, poiwiçcony zostaí na biskupa, bez wyznaczenia mu szczególnej dyjecezyi. Rozkrzewiaf wiarç posród Flamandczyków, Sfowian karyntyjskich i w prowincyjach nad-Dunajskich. Wygnany przez króla Dagoberta, któremu ámiaío wyrzucaf nierzgd, poszedï opowiadaé Ewangelijç w Gaskonii i Nawarze; aie Da gobert wkrótce go odwofaf, i s. Amand wróeiwszy do pierwotnych missyj, udaf sie, w okolice Gandawy, gdzie byf île przyjety, Izony, bity, czqsto zagroiony ímiercia. Gsrliwosé jego atoli nie ostygla, a uwienczona darem czynienia cudów, dokonafa wreszcie nawrócenia mnóstwa pogan, którzy sami obalili awoje tfwiatynie, prosili o chrzest, a wkrótce z ich ofiar á. Amand pobudowaf liczne klasztory i koácioíy, które stafy aie. najmocniejsza podpora wiary chrzeácijanskiej w tych stronach. W roku 646 Amand mimowolnie wybrany biskupem Maestrychtu; majac do czynienia z duchowieñstwem zepsutych obyczajów, a pafajac iadz; opowiadania Ewangelii balwochwalskim ludom Austrazyi, prosif Marcina I, papieia, o uwolnienie od obowiazków biskupich, со dopiero na powtórna prosbç w samym Rzymie otrzymaí. OsiadI póíniej w klasztorze Elnon, w okolicach Tournay, i laprowadtií tu surowa karnoéó. Umarl w póínym wieku roku 684. Pamiçtka jego obchodzona jest dnia 6 Lutego. L. B. Amand (Jan de Saint), kanonik turnejski, który iyl okolo roku 1200. By< to najswiatlejszy lekarz swojego czasu, jak to widaé z dzief jego, bftht to drukowanych, badi w rekopismach pozostalych. PracowaI nad koraentarzami i robieniem wyciagów z Hippokratesa, tudziez z dziefa Galien'a o chorobach ostrych. Rekopisra о prognostykach Hippokratesa i kommentarze na Galien'a, znajduja sie, w biblijotece opactwa s. Wiktora w Paryzu. Z rçkopismu de Saint Amand'a, pisanego w jezyku facinskim,idzieprzekonanie, ¿e tak on sam jako i inni Iekarze paryzcy byli bardtiej zwolennikami Greków niz Arabów. Prócz tego pisarz ten zoatawif: Expositio sive additio super Antidutarium Nicolai, drukowana w Wenecyi 1527, 1589 roku; napisaï jeszcze: De usu idóneo auxiliorum, drukowane w Moguncyi 1533, a nadto o wfasnoáciach roflln; ostatnie pozostalo w rçkopismie i ma sie, zoajdowac w biblijotece lekarskiej Schenckius'a. Zdaje sie, ie Amand uczyl w Paryiu, rok ámierci jego, równie jak inné szczegófy iycia af nieznaoe prócz tego, ie jeszcze w roku 1395 przechowywano w fakultecie paryzkim jedoo z dzieí jego: Concordantiae Joannis de Sancto Amando, które powinno byío znajdowaó sie, w reku dziekanów. AniUdtyna, wíamoáci trujace mucharów (grzybów z gatunku Agariem ma scar¡tu s. Amanita muscaria, jak równiei i Адатicus bxdbosus), przypisaf Le Tellier szczególnej materyi, która nazwaï amanityna; nie otrzymal jej jednak

56S w tlnie czystym. Póíniejsze doíwiadczenia ionych przekonaTy, it to byfo ciafo nieczyste, zawierajace zasaJç lotna nietrujaca, której natwç aman tyny zoüa»iono, i kwas trujacy zwaay mukarowym; со jest rseetf wcale niezwjczajna, gdyi najczçiciej dziafanie trujace ciaf organicznycli, pochodzi od zasad, klóre sa gwaTtownemi truciznami. Т. C. Amant, s francuzkiego amant, znaczy knc^ajacy, lubiacy osobç jaka, kochanek; ztad zdrobniafy wyraz amane¡k. Wyraz w powszeclmym, do nieda*n\ch czasow bçdacy uiyciu w jezyku naszym. Komedyjo pisarz Zabfocki, i póíniejsi pitarte diamatyczni Jak Wojciech BogusTawski, Dmuszewski ¡ ¿óíkuw-ki, uiywali tego wyraza W znaczeniu kochanka: lak samo, jak amantka, zamiast kochanki. АШЭЛИПШ Jesn SOOletas, towarayatwo protestanekíe mifujacycli Jezosa, zafozone priez Ьагопа aastryjackiego Wels, w roku 1K64 celem nawacaoia pogaa, i przez niego uposaione summa 12,000 talarow. Nie przyniosfo atoli zamierzonych owoców. Polniej earn Wels poswieeif sie, w Zwoll na missyjonana, i opowiadal Ewangelijç w Surinam i Essequebo, gdzie tei niedíugo po przybyciu umarl. AmannODSis, «wall siç ■ Rzymian miannwicie za czasów Aogasla, niewolnxy, uiywani w domach znactniejjzych do zatruduien naukowych, jako to do piran a i kopijowan'a, dyktowania i czytaaia ksiag panom swoim; a to día róiuicy od io nych niewoln ków, do pos Tug domowych uiywanycli. Czystokroé i wolni zajmowali powyisze miejsce. Dzisiaj w Niemczec!) téin m:anem oznacaja acta a unlwersytetu, który professorowi w przedmiolach drobiazfowych, do nauki naleiacych, pomaga i posredniczy ponvedzy professorem a uczniam;<>razmfodych lekarzy, bçdacych przy boku swych siarssyck kolegów, prztc azon\c 1 praktyka. AmanDS, AmonsklO góry (dzisirjsse Ala Dalag), pófnocno-zac'iodnie pasmo gór tauryckich, rozciagajace lia, od atona SróJziemn -go ai do Eufratu i Melileny w Kappadocyi, z drugiej strony do Syryi, którz; oddziela od Cylic. i. Tu byiy tak zwane Amaûskie wroia (Amanicae pylae, Amnui moiiti» portaet, csyii wawóz na wschód Issu, przez kióry Daryjusz Kodoman woj>ka swoje przeprowaJzat ж Syryi do Cylicyi. — Amanns i Amandatns, dwa bóstwa, wedfug Strabona czezone wespóí z boginia Anaitis w Zela, w Poncie. Amapala, zaloka Oceana wielkiego w Ameryce srodkowej, na poTudniu Gaatemali, na pólnoco-zachód Realejo; na zatoce tej znajduje щ liezna gruppa dro— bnjch wysepek. Amar (Andrzej), byl aiwokatem przy parlamencie Delfinalu, po wybuc'iniecia rewolucyi wnet przystaf do stronnictwa najbardzíej wyuzdanego, gfosowaf za ámiercia Ladwika XVI bei appellacyi ni zw loki, póíuiej zoslawssy czfonkirm, a nawet prezesem komitetu bezpieczenstwa publicznego, tysiacami wiezif ludzi i pro— wadsif na ámieic. On to glównie przyczynif sie do zguby najsslachetniejsz.ch Zyrondynów. Krwioierczoié jeg» byía tak wielka, ie u'akí sie jej na wet Robes pierre; Amar uprzedzajac go, iwalif Robespierra rewolucyja z dnia 9 Thermidora. Wprawdzie wkrólce poiéra (11 Fruclidora)samzoslaf strscony ze szczytu wíadzy; przeciei, jakkolwiek kilkakrolnie oskarlony, nie pad! pod zasíuzonym nieilicionemi zbrodniami mieczem sprawiedliwosci, któremu lyle niew nn. ch oßar poíwiecif. Umarl 1816 roku w Paryzu; eiasy cesarstwa p>zepeJzií na uboczu od wszelkich spratv publicznych. Amar-Dnlloler (Jan Augustyn), uezony francuzki, urodzony w Paryiu 1765 roku, z poezatku poiwiçcat sie, sianowi duchonmemti, w 1791 roku je inak wy— stjpif ze zgromaJzen a nauki earzeícijaáskiej (CiMujréyation de la doctrine

Amar — Amar!

568

chrétiene), gdzie byl naaciycielem jçzykôw slaroiylnych. Póiniej w Lyonie priez stronnictwo terrorystyczne wtracony do wiezienia, zaledwie usiedl gillotyny; po npadka Robespierre zostaf biblijotekarzem akademii, a nastepnie jednym z najzawofanszych professorów w kollegijam Henryke IV. Umarf 1833 г.; i pomiedzy licznych dzie? jego zasfaguje na uwagç: Court complet de Rhétorique, w którym nietyle autor zdaje siç chcieé ksitaícié rozum, ile raczej aeree i Cha rakter mlodziezy. Amar sil swoich doJwiadczaf równiei w poezyi i w dramacie, jak пр.: Le Culte rétabli et l'anarchie vaincue, poemat w 4 pieániacb, przypisany papieiowi Piusowi VII; Paméla mariée, komedyja i Cathérine II, tragedyja, przedstawiane w Théâtre fronçait w Paryiu. Amarant, sikariat, (Amaranthut). Jestrodzaj do rodziny amarantowatych naleiaey; ma okrycie kwiatowe 3, 4 lub 5 dzielne, precików trzy do pieciu, nitki wolne; szyjka zwykle trzydzielna; owoe: torebka jednoziarnowa, na okofо siç otwierajaca. Wszystkie gatunki s| roálinami rocznemi, kwiaty sf zebrane w kfoay lub wierzcboikowe grona. Liczne gatunki amarantu rosna w pasie zwrotnikowym Azyi; w ogrodach día pieknoáci kwiatów hodoja sie, gfównie gatunki: Amaranthut caudatut, zwany n ñas niewlaáciwie protem tureckiém, i Amaranthut tricolor; ostatni odznacza sie, wielkiemi Háciami ióíto, zielono i czerwono plamistemi. Amarantowate, szkarlatowate (Amaranlhaceae R.Brown). Roáliny ziel ne lub podkrzewy, majç liscie naprzemian lub naprzeciwlegfe, niekiedy suchemi opatrzone przysadkami. Kwiaty drobne w kfos, wiechç lub gfówke, zebrane, pooddzielane íinkami. Kielich jednolistny, trwaíy, 5 razy gfeboko wciçty; precików 3 do 5. Gazik owocowy wolny, jednokomórkowy, jednoziarnowy. Owoc w ogólatosct, otoczony kielichem, jest ziarnczakiem (akenium) albo maf| puszkf, otwierajaca sie nakrywkç. Ta rodzina ma glówne rodzaje: Amaranthut, Celotia, Gomphrena, Achyranthet; sa. one utrzymywane w ogrodach kwiatowych, a niektóre z przyczyny sucbych i trwalych kwiatów zwane nieimiertelnikami. Niektóre gatunki amaranto, jako to: Amarant trzyltolorowy i kiiciatty, maja kwiaty piçkne purpurowe, zebrane w gçste klosy. 5. P. AmarantOWy order, ustauowiony w 1653 r. prsez królowe. szwedzka Krystynq día uczczenia bezieñstwa, liczyl piçtnastu kawalerów i tylei dam. Byli wprawdzie miedzy kawalerami niektórzy takle zonaci, le» ci przynajmniej álubowali, ie w razie owdowienia powtórnie slç nie oienia. Order ten zniesiony zostaf w trzy lata póiniej, gdy Krystyna przyjela wiare. katolicka; oznaka jego byl wieniec laurowy ze zlota, z podwójna w srodku litera A, oraz wslçga niebieska z wyhaftowan; zlotem dewiza: Dolce nella memoria. — AtnarantOWy Order, czyli zakon, nazywa lie, równiei w Szwecyi instytucyja, poáwiecona wyfacznie zabawie towarzyskiej; czlonkowie tego zgromadzenia, którego ozoakf jest gwiazda zfota ze wstejf amarantowa о zielonych wypustkach, dla wiekszej spójnoáci przybrali formy wolno-mularskie. Loie ich zaajduja sie, we wszystkich znaczniejszych miastach Szwecyi. Amarapura, miasto w Indyjach wschodnich, niegdys* stolica panstwa Birmanów (ob. UmmerapuraJ, AmardOWie czyli HardOWle, naród wojowniczy i rozbójniczy na pofudniowych brzegach morza Kaspijskiego: w Medyi, Hyrkanii, Margianie i w Azyi mniejszej. Niektórzy mniemaja, ie Amardowie nie stanowili oddzielnego 'narodu, leez ie to raczej jest nazwa góralskich plemion, trudnigcych sie, rozbojem. Amarl (Micha!), uczony wfoski, ur. 1806; po ¿mierei ojea, który za przestçpstwo polityczne zginal na rusztowania (1832), przejgf caly cieiar pracy na utrzymanie liczuej rodziny, earn zai popadfszy w podejrzenie, otrzymaî rozkaz 36»

570

Amari — Âmarykowaô

przeniesienia sie, do Neapola. Ztad po czteroletnim pobycie wróciwszy do Pa lermo, wydaf: Historyje nieszporóie sycylijskich (1812), кtora áciagnqfa naú takie przeíladowania, it zmuszony byl kraj opuácié i przcnieáé sie. do Paryza, gdzie usilnie poàwiçcif sie, nance jqzyków: arabskiego ¡ nowogreckiego. W 1848 г., po wybuchn rewolucyi w Sycylii, powródf do Palermo i objal katedre. prawa publicznego; wkrótce powierzono mu zarzad ministerstwa skarbu i w Sierpnia le go! roka wysfano go z missyja dyplomatyczna do Paryza i Londynu. W Parytu wydaí wówczas broszurç p. t.: La Sicile et let Bourbons; póíoiej, gdy rozpoczçto na nowo kroki nieprzyjaaielskie, sam stanaï w szeregach: leez sprawa sycylijska jui byïa stracona, ¡ Amari wnet znowu wyszedfszy na wygnaoie, o>iadl powtórnie w Paryia, wylaczoiejuz tylko oddany pracom naukowym. Oprócz licznych artykutów w Revue archéologique i w Journal asiatique о jçzyku i historyi Arabów, wydal priekfad angielski Solwana Ibn DIafera, oraz po francuzku I tom waznego dziela p. t.: Histoire des musulmans de Sicile. Jegn Historyja niesxporów, wyizla we WfOfzech w szeácin edycyjach i prietíómnczona zostafa na jçzyki francuzki, niemiecki ¡ angielski; ostatniego przekfadu dokonaf lord Ellesmore, który na czele pracy awojej zamieácif obszerny tyciorys autora. Amaii (Emeryk), publicyala wíoski, ur. 1810 r. w Palermo, w 1838 r. zalo¿yl tamie dziennik statystyczny i wydal broszurç: O istocie i postepie przemyslu. W 1841 r. zostat professorem prawa karnego i dyrektorem szpitala oblakanych w Palermo. Zjednawszy sobie wykfadami uniwersyteckiemi wielka po pularnos^, i popadfgzy przez lo w podejrzenie wladzy, aresstowany zostaí w Stycznin 1848 г., a nastepnie, po wybuchn rewolucyi, osadzony w wiçzieniu cytadelli, najwiçcej wystawioném na ogieú oblegajacycb. Po zdobyciu warowni, Amari zostaí czlonkiem komitetn bezpieczenstwa publicznego, mianowanego przez parlement sycylijski, a nastçpnie wiceprezesem izby, na którém to stanowisku odznaczyl sie jako jeden z najcelniejezych mówców. Wyelany z missyja do króla Sardynü Karola Alberta i do brata jego ksiecia Genu i, którego Sycylijanie powofywali na Iron swojego królestwa, na wiadomoáé o ponowieniu kroków nieprzyjacielskich ze slrony Neapolitañczyków powrócif do Palermo, wszakze na to tylko, ieby ztamtad wnet udaó sie na wygnanie. Odtad Amari zamieszknje w Sar dynü, gdzie sajmnje sie, na nowo praca nad dziejami prawodawstwa. Amaro, poeta indyjski, autor stu poezyi zawartych w zbiorku noszacym tytuí: Amaru szatajam (Centnryja Amarego). Bliisze szczegófy o íycin tego poety nieznaae, wszelako wyborowa czystoáó styln i smak wyksztafcony, jakiemi sie odznaczaja jego ntwory, kaza wnosié, iz iyl w epoce najáwietniejszej literatnry indyjskiej, to jest w pierwszym wieku ery chrzeácijanskiej. Przedmiotem tych poezyi s§ dzieje Amora, po indyjskn Käme, opiewane w najpowabniejszy sposób. Najlepsza edycyja, z glossami sanskryckiemi, wyszfa 1819 r. w Kalkncie; dziá wydanie to bardzo jest rzadkie. Am&ryJass. Kilka osób w Starym Testamencie nosilo to imiç, jako to: Syn Merajota, arcykapfana Achitoba, sam arcykapfan za czasu Sçdziow (I Paral. 5, 33).—Syn Azaryjasza, arcykapfan (Ezdr. 7, 3). — Lewita, wyzaaczony za czasu Ezechijasza do rozdziafu darów skfadanych na sfuzbe. Boza (II Paral. 31, 16).— Drug! syn Hebrona, z pokolenia Lewi (I Paral. 33, 19). — Syn Ezecyjasza czyli Hiskijasza, ojciec Godolijasza, dziad Sofonijasza proroka (Sofon. 1, 1). — Ojciec Zacharyjasza, z pokolenia Judy (Nehem. 11, 4). AmarykÓW&Ó (z faciskiego amarus), w dawnych ksiazkach polskich wyraz czesto uzywany, i znaczyf, gorzko narzekaö, ntyskiwaó, ¿alió sie. Так Bienijasz

Amarykowaó — Amastrys Budny (krútkie a wçzlowate powiesci, apophtegmala) pisie w czasach oslatnich Jagiellonów пр.: „Olimpias amarykowala na Alexandra, ie sie szczycif synem Jowisza.'* „Na zepsucie amarykuja." Amaryllis, albo Narcywwa Iii¡ja, rodzaj ten nazvrany od nimfy, opiewanej pnez poetów, a szczególniej Wirgilego, jest szczepem rodziny Amaryllisowatycb. Wszystkie gatanki naja korzeú cebnlkorodny, kwiaty wielkie; rozwijajace sie z jednolistnej pochwy. Rodzaj ten zawiera okofo 80 gatunków i wiele w nich odmian, ponajwiçkszej czeáci w Indyjach, w Ameryce pofoduiowej i na przyladkn Dobrej Nadziei rosnacych. W ogrodaeh utrzymoja siç: A. formosittima, A. reyinae. W nowszych czasach Hebert, angielski botanik, utworzyl z wieln gatun ków nowe rodzaje. S. P. AmAryllisOW&tO (Amaryllideaej. Rodzioa roslin jednoliácieniowych, utworzona przez R. Brown z rodzajów naleíacych do narcyzowatych Jnseien'go, a majacych gnzik owocowy dolny. Charaktery tej nowej rodziny sa: gnzik dolny, kielich jednolistny, rurkowaty, 6 dzialkowy; prçcikôw 6 wolnych lub zrosfych nilkami; gnzik trzykomórkowy, wieloziarnowy, szyjka pojedyncza, blizna trzydiielna. Owoce albo torebka, albo jagoda, jedno lub trzyziarnowa. Korzeú cebulkorodny lob wlóknisty, kwiaty w baldach ifoáoie, pospolicie wielkie i piçkne, día lego wszystkie gatunki jako ozdobne utrzymoja sie, w cieplarniach lub pod otwartém niebem. Glówniejsze rodzaje sa : 1) Z korzeniem cebnlkorodnym: f'rinum L., Calostemma (R. Br.), Pancratium L., Amaryllis L., Narcisttu L., Leucoinm L., Galanfhu» L. 2) Z korzeniem wlóknistym: Alttroemeria L., Doryanthes Cor. S. P. Âmarynt, miasteczko na wyspie Eubei, niedaleko Eretryi, gdzio szczególna tibió posmecano Dyjanie, zkad tei i cafa wyspe czestokroé nazywano Amaryntem.—Amaryntyje czyli Amaryzyje, byfy to uroczystoJci i igrzyska, obchodzone w Amaryncie na czeáé tejie bogini. АшМвОО, rzeka w Pañstwie Koácielném, wypfywa pod Sau Prassedi z gór Wolskicb, lad starozytném Privernum, laczy sie z rzeka Uvente i kilkoma odnogami wpada de bagien pontyúskicli. Am&MO (Romulo), uezony filolog, ur. 1492 r. w Udine, professor jezyków starozytnych w Padwie i Bononii, za papieía Pawía III byí nauczycielem Ale xandra Farnese, póíniej legatem kuryi rzymskiej w Niemczech, naostatek sekretarzem Innocentego III. Amaseo um. 1552 г.; najwiçksza sfawç zjednaf sobie znakomitemi wytwornoscia slylu przekfadami Xenofonta i Pauzaiiijasza. Obszerny iyciorys jego zostawil Scareellius (Bonn 1769). AmasЫ (Bazyli), nawrócony Rusin wydal: inlerroyalionet et retpontionet de proceuione tpiritu* sancti a Pâtre et Filio denimptae ac breviore et dilucidiore ordine diyettae, ex libro Gennadii Scholarii, Patriarchae Constainopolitani, in quo quinqué capita defenduntur, quae in tanda et oecumenica Florentina tynodo continentur, (Wilno w drukarni Radsiwilfa 1581). Ksiaika ta wydana w czasie sporow teologicznych Koiciofa zachodniego z wsebodoim, o pochodzeoie Ducha à., wyszfa powtórnie w 1583 r. w przekfadzie na je,zjk rosko-slowianski p. t.: Itpowiedanie o izchoidenii twiataho Ducha, drukowaoa w Ostrogo. Amasil, naród w Sarmacyi azyjatyckiej, w póíuocno-wschodniej stronie Pa lus Meotis, czyli morza Azowskiego. Amastrys, niegdyá kwitnace z podwójnym porteui miasto nad Pontea Euxynem (morzem Czarném) w Paflagonii, dawniejsze Sésamos. Za ceearza Trajana Amastrys otrzymafa przywileje stolicy; póíniej przyfaczona zostala do

572

Amastrye — Amatus Lusitanus

panstwa bizantynskiego, w 1210 r. opanowali ja Teodor Laskarys, nastçpnie Genuenczycy i Mohammed II. Dziá Amastrys nazywa sie, Amastro Amassero i jest jedném se znaczniejszych miast portowych mona Czarnego. Amastrys, eórka Oxatresa, brata Daryjusza Kodomana, przez Alexandra W. zaálubiona Kraterowi, z którym sie, w г. 322 przed Chr. rozwiodfa, by poíaciyé aie, z Dyonizyjuszem, tyran em Heraklei nad Pontem, po jego zas ¿mierci (r. 302) z Lyzimachem. Przez Lyzimaclia porzacona, Amastrys zrecznoácia swoja przywfaszczyfa sobie rzady w Heraklei; wtasni jej synowie jednak w 285 r. podniei\i przeciwko niej bunt i zamordowali ja. Amata, malzonka Latynnsa i matka Lawinii, której nie chciaía dac* Eneaszowl za ionç, z powodu ií rçkç jej poprzednio przyrzekia Toraasowi. Za podoszczeniem furyi Alekto wznieciia wojnç, w czasie której sadzac, ze Turnos polegï, sama sie. powiesila. — Amata nazywano takze kaide dziewice, wybrasa, na Westalke, (ob.). AmaÛ, familija artystów wloskich, która wyrobifa wielka ilosc narzedzi muzycznych smyczkowych, odznaczajacych sie siía i ¿piewnoscia tonn, dzis w na der wysokiej cenie bedacych. Andrzej Amati w poîowie XVI wieku zalozyf warsztat w Kremonie (w królewstwiejLombardzkiém), zkad instrumenta jego wyrobu kremonskiemi zwano. Synowie: Antoni (arodzony 1565, urn. 1620 г.), i Hieromm doprowadzili fabryke, do najwiçkszej swietnosci; najiepsze instrumenta wychodsiiy z niej okolo 1600 г. Mikoíaj syn Hieronima mniej jui dobrze wyrabiaf' a pod Józefem w koñcu XVII wieku zakiad ten zaezal upadaö. — AmaU (Karol), architekt w Medyjolanie, wykonaf czeác fasady katedry medyjolanskiaj z rozkazu Napoleona I w r. 1806 i wedle planu Pellegriniego; wydal nadlo: Antichità di Milano, 1822 tamze. AmatOr (z francuzkiego amateur), lubownik, mtfoinik, lubiacy rzecz lub przedmiot jakowy, np. amator muzyki, polowan>a, smacznego objadu i starego wçgrzyna. Ztad amatoria, w tymie samym znaczeniu: amatorskie zebrania jak np. muzyków, lub teatr amatorski, przedstawiany nie przez artystów dramatycznych, ale przez lubowników sceny. Amatant, obecnie Limisso, miasto na wyspie Cyprze, zamieszkale pierwotnie przez Fenicyjan, póíniej przez Greków. Otrzymalo ono swa nazwq od Amatuia, syna Herkulesa i ifynefo w starozytnosci ze swiatyni Wenery, której slady odkryto w nowezych czasach, i która od tego miasta czestokroé nosi takze przydomek: Amathusia. AmatOS Lusitanos, lekarz i botanik, rodem z mafego miasteczka portugalskiego Castel-Bianco; sfyanl okolo r. 1540. Nazywat sie Rodrigez de CastelloBianco, dopóki nie wydaío sie, ie jest pochodzenia zydowskiego; od tego ciasu doprzestal na nazwie Amatus Lusitanas. Uczyf sie medycyny w Salamance; nastepnie podrózowal po Francyi, Hollaadyi i Wíoszech; zatrzymany w Ferrarse, uczyl medycyny, ztad udal sie do Ankony, nastepnie obawiajac sie, przeáladowania, szukat przytuiku w Pesaro. Rzeczpospolita raguzanska i król polski pragncU posiadac* Amatuse, lecz on nie przyjawszy korzystnych warunków, udal sie do Tessaloniki w Turcyi, gdzie mógi bez przeszkody zadosyó czynic przepisom religii zydowskiej, do której od dziecinstwa byí przywiazany. Zostawif dziela: Exegemata in priores duos Dioscoridis de materia medica libros, Anlwerpija 1536; Curetionum medicinalium centuriae septem, Wenecyja 1557, 1566; Lugdun 1560, 1580; Paryz 1613, 1620, ostatnie zas" wydanie wyszto w Frank furcie 1646; In Dioscoridem Anaxarbaeum commentaria, Wenecyja 1553, Lyon 1558. Amatas napisal jeszcze: Commentaria in quartum Fen libri primi

Amatas Lusitanas — Amaarosa

573

Avicetmae, lecz rçkopism diiefi tego zaginal w esasie obleienia Ankony, gdzie go Amatus razem x iunemi rzeezami zostawil, uciekajac z tego ralasti za zbliieniem siç wojsk ksiçcia Alby. Дшаш (Justynijan), nrodzony w Zurich 1539, unify w Norymberdze w гоku 1591, snycerz na míedzi, drzewie i rysownik, jeden z najplodniejszych awego czasu. Drzeworyty z jego rysunków robione do Biblii Frankfurtskiej 1565 г., uiyte u nas zostafy do SzarlFenbergerowskiej. Jest takte jego roboty na blasze portret Stefana Batorego z 1576 roku: i drugi na drzewie wiekszych rozmiarów, do rzadkoáci naleiace. Amaarosa {SlepotaJ, wyraz ten oznacza Ii tylko 6w rodzaj utraty wzroku, który na zniszczeniu uczucia swiatía polega. Bezpeárednia jej przyczyna jest •paraiiiowanie samej Mony siatkowej, która otrzymuje pierwsze od swiatla wraienie, albo tei nerwn optycznego, który owe wraienia mózgowi przekazuje, albo nakoniec owej czçàci mózgu, która poczucia wzrokowe pojmuje. W amaurosie око zdaje sie by¿ zupelnie zdrowe i niczém swej nieczuloáci na áwiatío nie zdradza. Natenczas tylko, gdy oba oczy oáleply, ¿renice sa rozszerzone i nieruchawe, apojrzenie Medne Iub oslupiale, chód chorego niepewny s rekoma wyciagnionemi przed sobf, rysy twarzy jakby osíupiaíe, wskazuja ie nie nie widzi' a zreszla przekonaö siç o tém nie trudno, bo slonce Iub áwieca zapatona, toi przed oczyma trzymana, niesprawia zadnego uczucia jasnoáci. Slepy szuka zazwyczaj áwiatla, gdy zas ociemnialy (majacy np. katarakte) uníka go iwykle, i día tego na pierwszy rsut oka zdala rozeznaé moina niekiedy u kaidego z nich przyczynç utraty wzroku. Powody álepoty sa nieprzeliczone: zranienia Mony siatkowej, nerwu optycznego lub owej czesci mózgn która áwiatío czuje; wstrzaánienia gwaftowne owych organów przez uderzenia glowy, oka lub reszty ciala, jeáli sie, mózgowi kommunikuja; chorobliwe wycieki i chorobliwe produkta, w okolicznych czeáciach ciala lub w samych rzeczonych organach powstale, jeieli naciskaja i priez to czynnosci nerwu tamujf; zepsucia i zakaienia krwi w calym organizmie, jak np. w skorbucie, w blednicy, w ignilej goraczce i t. d., przez które cierpi odiywnosó mózgu, nerwu optycznego lub Mony siatkowej, zeschniçcie siç ich i marnienie (atrophia), naostatek zupelne ich sparaliíowanie, to jest wygasniecie w nich owej nieznanej dotad nerwowej funkcyi, przez która nerw czuje a mÓzg uczucie pojmuje. élepota moie byó wrodzona, jeieli owe na áwiatío czule czçsci albo siç nie rozwinçly wcale albo niedostatecznie, albo tei jakiemuá przypadkowemu przeistoczenia w rozwoju ulegly. Gaíк i oczne moga by¿ wtedy albo zupelnie wyksztaleone, albo ich zupelnie brakuje, albo sa niedotworzone lub przetworsone, stosownie do okolicznoáci. Poniewai Mona siatkowa stanowi rozpostarcie glab' oka wyácielajace, na które Mona rogowa, soczewka, síowem caly obraz optyczny oka rzuca obrazy na zewnatrz znajdujacych siç przedmiotów, jeieli wiçc jedna tylko ograniczona jej przestrzefi oálepieniu popadnic, to nie mogac przez nia czuó áwiatla, bçdziemy widzieli przed soba czarna píame, wáród jasnej wzrokowej przestrzeni, a palma ta zakrywaó nam bçdzie czçàé pewna widzianych w owej przestrzeni przedmiotów. Jeieli plama jest poloiona we árodku wzroko wej przestrzeni, to sakryje nam árodek kaidego przedmiotu, na który siç zapatrujemy, tak ie wpatrujac siç np. w kilkozgloskowy. wydrukowany wyraz, widzieó bçdziemy tylko poczatek jego i koniec. Za kaidém poruszeniem oka, plama ta poruszaé siç bçdzie i takie zrobi wraienie, jak gdyby czarne jakieá oibce cíalo bujafo siç przed narai w powietrzu. Plamki tego rodzaju z boku leiace, swlaszcza jeieli ich jest kilka ludia nas témbardziej; albowiem ich ruchy nie xdaja siç do rochów oka odnosié, a chorzy zwykli natenczas mawiaé, ie im muchy przed

574

Amanrosa — Amasa

oczyma latajç. Zkad lei Francazi zjawisko to mouche* roíanles (ob. UiodrropttaJ nazywaje. W miare, rozlegfoici owej nieczofej na bfonie siatkowcj przcstrzeni, przedmioty które nam sie, przedstawiaja, moga byé mniej lob wiçcej niewiéziaieml. Ztad pochodzi, ie niektórzy ludzie, ciçsciowa tak§ dotkniçci ¿le póte, widza tyiko kawafek a czasem poiowç (ob. Hemioptia), górna lub dolna, prawf lab lew§ ze wezystkiego па со ich oezy sie, zwróca. Vollaston np. widiiaf pewien czas przed smiercia, ze wszystkiego prawa tylko pofowe, ¡ lo bez wzgledu na to, czy obu oczami czy tei samém prawém lub lewém na rzeez pogladaf. Przy otwarcln poimiertném pokazato sie, ie prawy poklad optyezny mózgu cliorobliwemo ulegi przetworzenia. Jeieli cafa blona siatkowa oslepfa, z wyjatkiem jednej tylko mafej przestrzeni, to chory nia tylko widzi, a przestrzeñ ta niekiedy do jednego niemal ogranicza siç pnnktu tak, ie np. czytajac jednç tylko na raz widzi siç literç. U osób, które wzrok traca, zdarza siç tei nierai, ie ich prze strzeñ widzenia zmniejsza sie stopniowo, albowiem z boku formojace sie. plamy coraz bardziej j? zwqiaja, jak to пр. w tak nazwanym zieloniaku (ob. Glauco ma) zazwyczaj sie. przytraDa. Dr W. Sz. Amaory I> król Jerozolimy, w 1162 r. wstapif na tron po ojeu swoim Baldwiiiie III, zaraz z poczatku prowadsil wojne, z kalifa, egipekim, póiniej zaá sam dopomagal mu w walce z Nuredynem, sultanem Alepa. Z wyprawy tej wroeif Amaory obsypany sfawa i bogaetwy, leez nie bez zazdroici poznawszy skarby i iyznoáó Egipto, nmyálif kraj ten zawojowac. Z poczglku odniósf kilka zwyciçztw, wkrótce jednak przeciwnik jego zawarl znowu przymierze z dawnym nicprzyjacielem, suftanem Alepa, i zmasif Amaury'ego do odwrotu. Niezadfugo powstaf przeciw wlasnemu jego panstwu grozny Saladyn; Amaory jednak imarl w 1173 r„ zanim jeszcze Jerozolima stafa sie. na nowo fupem Muzufmanów. — Amaory II (de Látigo»), najprzód byl królem Cypru, póiniej, w 1194 г., oieniwszy sie, z Izabella, wdowa po Henryku hrabi Szampanii, ostatnim honorowym króla Jerozolimy, która podówczas jui byfa w rçku tureckim, sain otrzymal tenie lylul królewski. Umarf w Plolemaidzie w 1205 г., nie widziawszy nawet nigdy kraju, klórego niianowaf sie. wfadzca. Amaory (de Chartres), filozof francazki, iyl pod koniec XII wicko. Z tapa ient poiwiçciwszy sie w mfodym wieko naace filozofii i teologii, popadf w bîedy panteizmu: utrzyniywaí, ie wtzyttko jett Boyiem i Bog jett wtzystkiem, ie Shoortyciel i stworiente eq jedno i to tamo. Bîedy GlozoGczne przenoszac do teologii, uznawaí Trójce Swiçla, lecz w ten sposób jej znaezenie pojmowal: prawo Mojiesza byío panowaniem Boga Ojea; czasy religii chrzescijaáskiej do XII wieka panowaniem Syna Bozego, a odiad sacramenta ustçpuja miejsca panowaniu Ducha S. Przytaczamy te szczegófy jedynie día tego, aby okazac, ie bíe,dy tegoczesnych myilicieli, jako coá nowego podawane, sa powtórzeniem tyl ko z pewnemi modyükacyjami dawniejszych. Amaory odwoiai podobno swojc doktryny. Umarf z ialu i zawodu. Amaory Duval (Eagenijnsz Emmanuel), malarz francazki, urodzony 1808 r. w Montroage, jest synem zmarfego w 1839 r. Amaury Pinen da Val, znanego dyplomaty i archeologa, a nezniem síawnego portrecisty Ingres. Amaury-Duval gzczególnie odznacza щ w portretach; kilka jednak obrazów historyeznyeh gwiadczy równiei o wielkim jego talencie w tym rodzaju sztuki. Najcelniejszem z njch sa: Tragedyja, wyobraiana pod postacia panuy Rachel (1855) i liezne freski i malowidfa olejne w koiciofach St. Germain l'Aaxerrois i St. Germain en Laye (1839 i 1848—53). Amftfft, syn Jetra i Abigail, siostry Dawida, mianowany przez AbaalOMj pod

Amasa — Amasonka

575

czas buntu jego przeciw Dawidowi, dowódici wojeka, zwycieiony priez Joaba, wodza wojsk Dawida. Po porazce Abialona, Dawid przebaczyl Amazie i obiecaf ma nawet dowództwo w miejsce Joaba, czém ten rozgniewany, zabif zdradziecko Amaie, chcac go niby pocaiowac. Stosownie do ostalniej woli Dawida, Salomon skazal za to na amieré Joaba. (H, Kràl. 17, 23; 19, 13; 20, 8; III, Król. 2, 5, 31). — Amala, ayn Adali, naczelnik pokolenia Efraim, za króla Achaza, spólnie z ¡nnyrai, na wezwanie proroka Odeda, puácií wolno wzietych w niewole, z Judy i obazedf sie z nimi faskawie. (II, Paral. 26,12). Amasonka, najwiçksza ze wszystkich rzek knli ziemakiej, od zachoda na wschód przebiega caía Ameryke poiudniowa. Indyjanie zowia ja Gujena, Hiazpanie Avellana, Portugalczycy Marafion; innt Enropejczycy lostawili nazwisko rzeki Amazonek, nadane jej día tego, ze Orellana, który pierwszy r. 1541 popfynaf caiym jej biegiem, utrzymywaf, iz w drodze kilkakrotne odby wai walki z nzbrojonemi kobietami, zamieszkojacemi nad brzegami rzeki, a którym priez nnalogijç z bohaterkami slaroiytnego áwiata dal miaño Amazonek. Rzeka ta pod 12 ' szerokosci pofadniowej wypfywa z jeziorn Llanricocha, w Andach peruwijai'iskich, na 3,000 metrów nad powierzchnia morza. Z poczatku plynie ona na pófnoc, pod Jean jednak zwraca sie ka wschodowi, ataje sie spfawna, i zwieksznna po drodze mnóatwem innych rzek do niej wpadajacych, przyjmaje jeszcze w liebie wielka rzeke Ucayale, bioraca poczatek daleko bardziej na poiudniu w Boliwii. Po obu stronach scieániona akafami, przedziera sie nastepnie blizko dwumilowym pradem Pongo de Mansericlie przez srodkowe pasmo Andów, i po BOO milowym biegu przez niziny Ameryki pofadniowej, wody swoje wlewa do Oceana Atlantyckiego. Rzeka Amazonka о 250 mil przed ujádem ma pó< do dwóch mil szerokoád; przy samém ujáciu szeroka jeat na blizko 50 mil morskicb, a w Oceanie na 60 mil jeszcze poznaé moina jej masse wodna z morzem niezmieszana. Ujscie tej rzeki tworzy dwie gtówne odnogi: Rio-Maraáon i RioРага, pomiedzy któremi znajdaje sie ogromna delta, zwana bla de las Juanos czyli Marajo. Najwiekszemi rzekami wpadajacemi do Amazonki sa, oprócz Uca yale od poladnia: Haallaga, Yavari, Jutay, Teffe, Puras, Madeira, Tupajoa, Xingu i Tocantines; od pófnocy: San-Jago, Morona, Pastaça, Tigre, Ñapo, Putamayo, Japnra czyli Caqueta i Rio-Negro. Poczawszy od Andów przerzyna ona najpyszniejeze i najiyzniejeze, po wiekszej czesci niezamieszkale prowincyje w Pera, Ecuador i Brezylii; ta i owdzie tylko, jak np. w Tabatingu, Yavari i Santarem, zafoione sa nad jej brzegami missyje chrzes'cijanskie i zgromadzeni przy nich nieliczni Indyjanie. Santarem nawet jest dose wazna przystania, i liezy 5—6 tysiecy mieszkaúców. Podczas pory didiystej rzeka Amazonek zwykle okropnie wylewa; wielka zas jej gíebokosé, która o 150 mil od ujácia jai dochodzi 200 fokci, dozwala míeé nadzieje, ie z czasem día Ameryki pofudniowej tego samego nabierze znaezenia, со Mississipi día pólnocnej. Dotad jeazcze nowaze uaífowania wzglçdem zaprowadzenia na tej rzeee ieglugi parowej nie powiodfy aie. Cafa przestrzeii tej rzeki zasiana jest mnóstwem wyap, z których Cuviana i Ma chima, z powodu znajdujaeych sie, w ich blizkosci tkaf podwodnych, atraszne sa día ¿eglarzy. Poczawszy od deity Marajo, na której Brezylijczycy hoduja liezne Stada koni, mufów i wofów, az do Cap-Nord, przypfyw morza przedstawia okropne sjawisko, znane a krajowców pod nazw| pororoca (ob.); przez tny dni bowlem, poprzedzajace nów' i peínie ksiezyca, morze zamiast wzbieraé jak zwykle w przecifgu szesciu godzin, w dwóch minutach dochodzi 45 stop wysokoíci. Amazonka jai to sama, jai przy pomocy rzek do niej wpadajacycb, faezy od wschodu na zachód Pera z Oceanem Atlantyckim, od pófnocy na pofudnie Bre

576

Amazonia — Amazyja

iy lije srodkowa z Kolumbiji pófnocng. Glównemi jej plodam! i przedmioUmi handlu wywozowego dU mieszkanców nadbrzeznych sa: solone ryby Gamita, sasaparylla i Manteca, czyli olej iófwiowy. F. H. L. Amazoaka, ubior kobiecy z czasów Stanisfawa Aagusla, skfadajacy aie, z kurlki mezkiej i ipódnicy zapinanej dfugiej, do konoej jazdy, krótszej do chodzenia: panie bowiem nasze w podeszlejszym wieka, dia ciepla, uiywaïy w zimie na codzienny ubiór sukiennych amazonek. AmaZOnkl (z greckiego: a, bez i mazos pierá), zbrojny naród kobiecy, nieznoszacy w posród aiebie mçzczyzo, o którym bain staroiytna nie bez hislorycznej podstawy máwi, ze groíne tworzyl niegdyá panstwo i pod wodza królowej szedí do boju. Z mçiczyznami sasiednich ludów miaï on chwilowe tylko stosnnki día propagacyi roda; odtyfal im lab zabijaf oMopeów, jacy sie, rodzili, dziewczela zas sposobií do wojny, a gdy doraitafy, wypala? piers' prawa, by nie zawadtafa przy napinaniu fuka, zkad i nazwe, bezpiersiowych otrzymafy. Nowsi badacze wiaia sfowo to z czerkieskiém mata, ksieiyc, twierdzac, jakoby obyczaj ten odaoeil sie do czci ksieiycowej, wówczas npowszecbnionej w Azyi mniejszej. Pisarte starozytni trzy odrózniajf narody Amazonek: 1) Azyjatyckie, od których dwa inae pochodza; te mieszkafy na brzegach morza Czarnego i w górach kaukazkich, mianowicie tez w okolicy Trebizondy nad Termodonem (dziá Terme), szerzyíy postrach po catej Azyi i byíy zafozycielkami miast Smyrny, Efeiu i innych. Herkules zabíí ich krôlowçHippolite czy Antyjope, by odebraé koíczan darowany jej przez Marsa. Za panowania Tezeusza, zapedzify sie one i do Atlyki; a pod królowa Pentezylea niosfy pomoc Pryjamowi przeciwko Grekom. Pojawiaja si; raz jeszcze za Alexandra Wielkiego, gdy królowa ich, Talestris, odwiedza tegoz w obozie, by przezen matka zostaé. 2) Scytyjskie, faczyfy aie, z sasiedniemi Scytami, a nastçpnie pociçgnefy w gíab' Sarmacyi. 3) Afrykaáskic, odniosïy pod królowa Myrina zwycieztwo nad Gorgonami i Atlantami, przebiegfy Egipt i Arabijç, gdzie przy jeziorze Trytonis stolicç zafoiyly; wytçpione przez Herkulesa; (ob. Nagel: Geschiente der Amazonen, Stutgard 1838). Amazonkl OZOSkie, tak nazywano ¿miaíe niewiasty, które po wymordowaniu swoich mçzôw г. 739 zaczeíy wojnç, zwana Niewieácia, siedmioletnia, stoczyíy wiele bitew pod dowództwem Wlasty, i raezej podstfpem, nüeli siía, pokonane zostaíy. Wsfawify sie pomiedzy niemi: Radja, Zastana, Tristona, Nodra, Worasta, Malada. Amazonskl kamien. Pod tém aazwiskiem rozumieja zielone odmiany apata polnego (ortoklazu), uiywane jako kamien ozdobny, a znajdujgce si; szczególniej w Ilmeñskich górach, w Syberyi. K.J. Amazjrja, warowae niegdys miaslo w Poncie, nad rzeka Iris, rezydencyja królów Ponto, od czasów cesarzy Trajana i Marka Aurelijusza zwane takze: Metropolis Ponti i Prima Ponti, slynne jako miejsce nrodzenia Strabona, i priezen obszernie opisane; dziijest jai tylko podupad/а stolica sandzaka tareckiego w ejalecie Siwas, pótnocnej Natolii, i lezy na kilku wzgórzach, nad któremi sterczy jeden wyiszy od innych wierzchofków, gdzie silna cytadella. W 1083 roku odebraf Amazyje, Grekom sultan Melek Ohazy, z dynastyi Danniszmendów; póíniej raz jeszcze zdobyf ja Bajazet H (1485 г.), poezém pozostala jui w posiadaniu osmaiiskiém. W 1555 roku stanaí ta traktat рокojo pomiçdzy Tnrcyjç a Persami. Cytadella Amazyi wyobraia pieciokat z 41 wiezami, i ma 9,000 kroków obwodu; do niej prowadza wykute w skale wschody o 3,000 stopni. Na górze s| 4 bramy telazne, a obszeme grotty sfuza za magazyny. Samo miaste skíada sie z Atuazyi wschodniej i zachodniej, obejmujacych 48 cyrkofów, z których pieé

Amaiyja — Amaiyt I

677

jest zamieszkafych przei chrzeácijan, reszta przez mnzulmanów. Z pomiedzy dwttstu meczetów w Amazyi, najceluiejssym jest meczet saltana Bajazeta II. Jett ta Medrette, czyli uniwersytet i wielki bazar, oraz 40 klasztorów i metropolita irecki. Domów jest. do 10,000, mieszkaúców dawaiej byfo 200,000, dziá zaleiwie 30,000; najpiçkniejsze niegdyi ulice ¡ gmachy lei| w rainach, odraiaja brudem i nedza. Glównym przemyslem Amazyi jest jedwabnictwo, tkactwo i handel przewozowy z Persyja. Amaiyjasx, aya i пазЦрса Joasa, króia Judy, podobny byl do ojea, ezyail ■nwodé przed Panem, wszakze nie tak áciále jak David, bo nie zniósl wyiyn, i lud ofiarowal jeszcze i palil kadzidío na wyzynach. Potracif morderców króia ojea swego, na mocy prawa Mojieszovrego, nie karzac ich potomstwa. Zwycieiyl Idumejczyków i zdobyí ich stolicç Petra; aie sam wpadf w Mad, klanial eiç balwanom pokonanego nieprzyjaciela, palil im kadzenie, pomimo upomnien proroka. Sciagnal tém na sie. nielaske. Pana Boga i odtad nie juz mu sie. nie powodzifo. Dumny zwyciçztwem nad Idamejezykami, wyzwal Joasa, króia izraelskiego, który irazu nieprzyjmowal wojny, ale w ostatku stoczyl bitwe pod Beth-sames, porazil wojsko Judy, wzial Amazyjasza w niewole, rozwalil mury Jernzalem od strony królestwa Izraela, zabral wszystko zloto, srebro i naczynia ze áwiatyni i skarbcu królewskiego, a synów króia uprowadsif jako sakladników do Samaryi. Amazyjasz wkrotce odzyskal wolaoíé i panowal jeszcze lat pietnaicie, po ámierci Joa sa, króia izraelskiego. W 29 roku jego panowania, uknowat sie. spisek w Jern zalem przeciw niemn; Amazyjasz uciekl, ale dognany w Lachis i zabity. Syn je go Ozyjasz albo Azaryjasz, nastapit na tron judzki po ojeu. (IV, Król. 12; 14; II, Paral. 24; 25).— ÁmÚyJaeZ, kap(an halwanów w Bethel, zaskariyí Amosa proroka przed Jeroboamem II, królem Izraela, cheae aby wiecej nie prorokowat w Bethel; со mu sie wszakze nie powiodfo. (Атом, 7, 10). L. R. Ашшу]&Н, wódz sultana Mahommeda II w wojnie przeciw Skanderbegowi, którego byl krewnym; w 1454 r. przeciwnik jego porazil go i zabral w niewole. Am&zys I (po egipsku: Aah-Mei, syn ksieiyca), król Egiptu, panowal okolo r. 1840 przed nar. Chryst., prowadzil bezustanne wojny z obcemi ludami pasterskiemi, osiadlemi w dolnym Egipcie, nareszcie je pokonal, poezém niedlugo nmarl. W hiitoryi egipskiej Amazys nchodzi za zbawcç Egipto, którego nsilowania najakuteczniej przyczynily sie, do odrodzenia monarchii, praw i religü krajowej; w bistoryi hebrajskiej jest on owym tyranskim Faraonem, który za czasów Mojzesza ciaglém przeáladowaniem Izraelitów zmusil ich do opnszczenia tego kraju. Amazys I, na którym wygasla siedmnasta dynastyja Faraonów, wybudowal takie wielka pirámide,. — Am&iys II, król Egiptu, panowal od r. 569 do 526 przed nar. Chryst.; pochodzil s rodo nizkiego, lecz byl jednym z najdzielniejszych wladców staroiytnych. Pod królem Aprijesem piastnjac godnoác* dowódzcy armii, wysïany zostal na uimierzenie rozruchu, wybuchlego posaiadsy obcemi przychodaiami, od czasów Psammetyka com liezniej przybywajacemi do kraju; sam jednak zdrada stanal na czele powstanców, i przy ich pomocy, wspar-r ty oraz wplywami kasty kaplañskiej, po dfugiej walce pokonal cadzoziemskich na zoldzie królewskim najemników, za со po zamordowanin Aprijesa przez wlasne ioldactwo wyniesionym zostal na tron. Zaledwie doszedlszy do wladty, zawarl przymierze z Grekami w Cyrenie, sam oienil siç z Greczynka, i greckim iolnierzem powiekszyl swoje wojsko; jeduoczeinie zas umial zyskaó sobie przychylnoáó ludu, zakladal liezne swiatynie i surowemi prawami wspieral rolnictwo i przemysl: pod kara ámierci np. kaidy zmuszony byl wykazaé, jakiego rodzaju pracf zarabia na swoje utrzymanie. Zdobyciem na Fenicyjanach wyspy Cypru, tacTKLortoTjA tob i. 37

578

Am&ztfass — Aabarkacyja

rozszerzyf handel egipski na moría áródziemném. Pod 46 letniém jego panowaniern, Egipt nkwitl i najswietniejszego dostapil rozwojn; nauki i sztuki podniosfy sie do nieznanej przedtém wysokoáci; «ni z jego áraiercia skoncsyt sie, caíy blask historyi egipskiej. Amazys wlaiaie nmieraf, kiedy atriymal wiadomosé, ¿e ogTomne wojska Persów pod Kambizesem i Polikratesem z Samos zbliiaja sie, w cela podbicia Egipto, a zaledwie Psammenit wetapií na tron ojeowski, gdy rozpoczefa sie. walka, która poíozyfa koniec niezaleznos'ci Egipcyjan. Altibaje, (i faeinekiego, ambages), тагу, urojenia, przywidzenia, bafanractwo, np. „Smieszne sobie w gtowie uprzadíeá ambaje." Fr. ZaMocki (Zabobonnik komed.) „Co tei za niedorzeczne pleciesz ambaje." Âmb&l&X) (po francuzku: emballage), sztnka pakowania przedmíolów íatwemn zepsncio lab zniszczenia nlegajacych, tak üby w czasie przewoienia z miejsca na miejsce na zadna szkodç narazonemi nie byfy. Ambalaiem zowie sicj takie samo opakowanie, którego ciezar przy wadze towaru stanowi jego tere, gdy tymczasem sam towar bez ambalazu oznacza sie, waga netto. Obie wagi, razem wiiete, czynia ogólna wagç brutto. jambaras z francazkiego: embarrar, klopot, trudaoáé, zawikfanie, pasaiewanie; пр.: „па te sfowa, w taki mnie wprowadzify ambaras, ie zapomniafem jezyka w gebie."— „Та sprawa tyle mi ambarasu robi, ie trndno wypowiedzieé-"— „Szczesliwie wyprowadzifes mnie z ambarasu." Ztad pochodzi sfowo ambaratsowac, to jest ambarasn, klopotn nabawiö czyli przyczynió, i przymiotnik ambarasowany, zaambarasowany, zatrudniony, zakfopotany, interessami zajety. AmbargO (embargo), wyraz hiszpanski, znaczy tyle со sekwestr, przyaresztowanie statków lub towarów, nakoniec przeszkodzenie handlowi lab wzbronieniego. Sama rzecz, równie jak wyraz, siega czasów feodalnych, w których drobniejsze pañstwa, czçstokroémiedzy soba bçdace w sporzc, przed otwartym wybnchem wojny kíadíy embargo na wfasnosé nieprzyjacielska w ich portach znajdujaca siç;kodex praw morskich, ufoiony w XIV wiekn w Katalonii, zupefnie jui ten zwyczaj uswieca i powszechne mu przypisuje uznanie. Kiedy Kolomb odkryf Ameryke, sam radzil Ferdynandowi i Izabelli, izby kolonizacyje nowej ziemi oparli na zupeiném od niej wyfaczeniu cudzoziemcÓM; wszystko cokolwiek w portach tych stron znaleziono kiedykolwiek niehiszpanskiego, czyli to przedmiotem byio, czy srodkiem handlu, niégalo barbarzynskiemu prawn embargo, z którém poniekad porównaé moina zwyczaj starozytnych Kartaginczyków, topiacych obok towarów i samych cudioziemców, którzy odwazali sie wspófzawodniczyé z handlem punickim. Od Hiszpanów przejeli ambargo najprzód Anglicy, daleko póíniej Francuzi i inne narody; kfadzie sie ono na wszystkkh statkach kopieckich, naleiacych do poddanych, do obcych, do mocarstw neutralnych, do sprzymierzeñców i nieprzyjaciot: jedném slowem swobodnemi oden sa jedne tylko okrety wojenne. Jedyném jego prawem jest niytecznosé : ambargo jest sprawiedliwém, skoro tylko wydaje sie korzystném; poniewai zas sfuiy wszystkim bez wyjatkn, przeto wzajejnnosé stanowi równosé, a cafa sprawiedliwoáó kodezn narodów na tém polega, izby zobopólnie szkodzífy sobie jak najwiecej. Panojacy jedynie wyrzeka am bargo; w Wielkiej Brytanü przywilej ten jest w posiadaniu króla, którego proklaBtacyja w podobnym razie, ogfoszona wszakie jedynie w chwili grozacej wojny, posiada znaczenie billa parlamenta. W innych krajach, a mianowicio we Francyi, ambargo jest samo przez sie nastepstwem prawa pokoju lub wojny; zreszta wszystkie kodexa morskie jednozgodnie zaliczaja je do rzedu takich niebezpieczeástw morskich, jakiemi sa: rozbicie okretu, zabor korsarski i t. d. F. H. L. Ambarkaoyja, ogólna nazwa wszystkieh statków wiosíowych, od najwiekszej

Anbarkacyja — Ambassador

679

szalapy ai do najmniejszej yolli. Zwykle jeden okret miewa od dwóch do szeáciu ambarkacyj. Amb&rkader (po fraocuzku: embarcadère), ezyli debarkader (débarcadère), budynek tak urzadzony, iiby z fatwoácia kfaáó i zdejmowaé moina towary, przywiezione na slatkach lab koleja ielazna. U паз takie bndynki día statków parowych, równie jak innych, zowif wfaiciwiej prtystaniq; na kolejach ielaznych niywanszy jest na ich oznaezenienie niemiecki wyraz: Bahnhof, chociai i ta polska nazwa dworca corax wiecej wchodzi w uiycie. AmbaiTalOS, ArvaleS (z faciúskiego: ambire, okrazyó i arva, pola), nazvra kaptanów rzymskich, pod przewodnictwem których odbywaly sie. uroczystoáci Ambarwalije, na czeáé Cerery. Plinijasz podaje, le Akka Laarencyja, opiekunka Romalosa, zostawila dwanastn synów, którzy corocznie na polach matki swojej odbywali ofiary; po ámierci jednego z nicb, Romulus chcac go zastapié, zostal przez innych jedenasta przypuszczonym do tajemnx tej uroczystoáci, nastepnie gas* ustanowif zgromadzenie dwunasta kaptanów, których nazwaf: fratres ámbarviales i którzy uwiecznié mieli te, íwieta czynnoíó, jakiej sam byí nczestnikiem. Bracia Ambarviales godnoáé swoja piastowali dozywotnie, i sami, w razie ámierci jednego z pomiedzy nich, dobierali sobie jego nastepcç z najznakomitszych rodzin Rzyma. Godíera ich urzçda byf wieniec z klosów, zwiazany biafa wstçga. Ambassador, pose?, urzçdnik pnblicziy, którego jedno mocarstwo, zaopatrzywszy w pelnomocnictwo czyli listy uwierzytelniajace, wysyfa do drngiego w celu jni to ogólnym reprezentowaaia siebie za jego poárednictwem, jui tel w szczegóiowym jakiej missyi od zwykfego biega rzeciy odrçbnej. Pochodzenie wyraza: ambassador jest niepewne: jedni wywodza. go od lacinskiego slowa: ambulare, przechadzaé siej, inni z hebrajskiego. To wszelako jest pewna, ie na zwa ta «Jeja bardzo dawnych czasów, i ie znajdnjemy j| jui w prawach salickiém i burgundzkiém; sama rzecz jednak jest jeszcze dawniejsza, gdyz powstaé musiafa wraz z najpierwszemi stosnnkami miçdzynarodowemi. Ludy spartanski i atenski publiczne na zgromadzeniach dawaly andyjencyje ambassadorom paústw sasiednich, wzywajacym ich opieki lab przymierza; w Rzyraie poslów zagranicznych przyjmowaf sénat, a Cycero o nich mówi, ie osoby ich-byfy nietykalne i swiete. W wiekach srednich, nowo powstafe narody poslów swoich nazywaly mówcami, oratores; byli to jednakie ambassadorowie, wysylani jedynie na pewie n czas, lab do zafatwienia pewnej sprawy, nie zas" stali i z jednostajném miejscem pobytu, jakich uiywac* zaczeto dopiero w nowszych czasach. W dyplomacyi tytul ambassadora oznacza posfa pierwszego rzçdu. Osoba jego nietykalna jest w kraju, w którym spelnia swój mandat, a nietykaloosé ta byfa dawniej tak wielka, ie am bassador nietylko sam za uajwieksza zbrodniç nie mógl byé áciganym sadownie, lecz nawet jego rodzina i domownicy wolnl byli od wszelkiej odpowiedzialnosci, a mieszkanie jego przestepcom sfuiyfo za miejsce àwiçtego schronienia. Podfug nowego kedexu miçdzynarodowego, ambassador na równi z kazda osoba prywatna odpowiada za zbrodniç tarn, gdzie ja popefnif, a w takim razie godnosé nie zaslania go przed kara; nie moie byé wszakie pociagnietym do odpowiedzialnoáci za czyny wzbronione jedynie prawami politycznemi lab zwyczajarai kraja, w któ rym speinia ewoja missyje. Montesquieu w swoim Esprit des Lois jest zdania, ie ambassador nie ulega wiçzieniu za díugi: dzii wszakie ustalifo sie. zdanie przeciwne, i w krajach gdzie istnieje prawo handlowe día osób niehandlojacych, am bassador, tak dobrze jak kaidy inny, moie byé nwiezionym za dlogwexlowy, pod warankiem wszakie, iiby sady naleiycie ubezpieczyfy nietykalnosé archiwów jego ambassady. Ambassadorowie sa albo poslami zwyciajnymi, i to jak wspomnieli

580

Ambassador — Ambloyja

lay jest godnoscia najwyisza w zawodzie dyplomatycznym, albo nadtwgczajngmi, do którego to ostatniego tylufu zwykle dodaje sie, miaño ministra pelnomocnego. Czestokroé wyraz: ambassador uiywany jest znpelnie ogólnie, na oznaczenie jakiegokolwiek rzçdu agenta dyplomatycinego, a wiec oprócz powyiszych dwóch godnoáci: sprawujqcego intéressa i ministra rexydenta. Gfówném zadaniem ambassadorów, jak w ogóle wszyslkich agentó vr dypiomatycznych, jest en mato nad iyciem, wolnoácia i wfasnoácia, swoich wspófkrajowców; na wschodzie sfoiy im nawet nad niemi prawo jnryzdykeyi. F. H. L. Amberg, miasteczko w Bawaiyi, licz|ce 8000 miesskanców, niegdyí stolica Wyiszego Palatynatu. Posiada gimnazyjum, seminaryjnm, biblijoteke, publiczna, arsenal i rçkodzielnie, broni palnej, wydajaca rocznie do 12,000 wybornych strzelb myáliwskich i karabinów. W dziejach wojennych Amberg sfynie ze zwyciçztwa, które ta 24 Siepnia 1796 odniósf arcyksiaie, anstryjacki Karol nad generalera Jonrdan. Ambergor (Krysztof), malarz niemiecki w XVI stuleciu, orodzony w Norymberdze, nastçpnie oaiadl w Augsburgu, gdzie w 1530 rokn wymalowaf portret Karola Y, który go wielce cenif i zwykle porównywaf z Tycyjanem. Portret ten znajduje sie¿ obecnie w rauzeum berlinskiém. Amberger historyje. Józefa, syna Jakóba, przedstawil w 12 obrazach, uchodiacych za jego arcydziefa. Byí on uczniem Holbeina mlodszego, którego naáladowal sposób malowania. Galeryja w Monachijum posiada jesscze niektóre inne jego dliefa. Amberger umarf okoío rokn 1560. Ambert, (Joachim Maryja), pisarz wojskowy francazki, urodzony 1804 roku w Cahors, syn generaba z czasów rzeczypospolitej; ukonczywszy w 1824 roku szkofe. wojskowf, nalezal do dziewiçciu kampanij w Hiszpanii, w Belgii i w Algieryi, gtównie jednak odznaczyl siç jako pisarz. Ambert za czestemi nrlopami zwiedzil cafa prawie Europe, i Amerykç, mianowicie díugo przebywal w Gwadelupie i Nowym Orlanie, a wszçdzie zbieral ciekawe wiadomosci do miejscowej historyi militarnej. Jako wspófpracownik nalezaf do licznych pism peryjodycznycznych, oprócz tego sai napisal kilka prac obszerniejszych, jako to: Eloge du maréchal Мопсeg; Esquisses historiques et pittoresques des différents corps d'armée (Saumur 1835 i 1837); La colonne Napoléon et le camp de Boulogne i inne, które w 1848 r. zjednafy mu wybór na czfonka zgromadzenia ustawodawczego. Wkrótce jednak ifoiyf swój mandat i w stopniu pufkownika wstapif na powrót do armii czynnej. Ambloyja (z laciñskiego ambitio), wysokie uczncie wiasnych zasfug, znaczenia, badí rzeczywislych, badí przywidzianych, zadza czci, wyniesienia siç nad innych, d!a zdobycia dostatków, wladzy i sfawy. Jeieli posíuszna sumieniu i obowiazkom, ma tylko na cela dobro publiczne i pozytek spoieczenstwa, ambicyja jest namietnoscia dusz szlachetnych, i dzielna spreiyna. najswietniejszych czynów. Przeciwnie wylçgfa z egoizmu i próznosci, jest namietnoscia szkodliwa, i jeieli nie jest plaga día narodu, lub spoíecznosci, moie byc powodem, miotanym tego rodzaju namietnoácif, drogi do podíoáci i znikczemuienia. O takiej pisze w Argenidzie Wacfaw Potocki: ,,Gdy sie hardém skrzydfem, ai podniebo wzbija, Ze sieáó nie chce, pase musi gfupia ambicyja." Wyraz ten, od najdawniejszych pisarzy naszych uiywany, dotad przetrwaf w pierwiastkowym snaczeniu пр.: „Szlachetna ambicyja kaidemu potrzebna." „Ambicyja tego czfowieka niema granic, i wszystkie drogi sa día niego dobre, aby jej dogodzif." Ztad poszly wyrazy: ambicgjant, czíowiek ambitny, wywyísze

Ambicyja — Amblyopia

581

nia pragnacy, iapiczeáé; пр.: „Tronu si; priez wojny ambicyjami dobijaja." Ambit, toi samo со ambicyja; пр.: „Mój ambit byl, byé godnym tronu." (J. E. Minasowicz). „Daleko jestem od ámbito tego." (Fr. ZaMocki komed.). Ambitny, w zfém gíównie znaczenia, zapróina efawa. siç ubiegajacy, czci chciwy, pragnacy zaszczytów. W tém znaczenia pisze Jacek Przybylski. .,0 narodzie ambitny, czegói ty chcesz przecie? Tego, ieby wieáé wszçdzie gadaía po ¿wiecie?" (límaczenie Lnzyjady Kamoenia). Amblga-Oomlqne, teatr na boulevard Saint Martin w Paryzu, zafoiony w 1769 r. przez síawnego aktora Andinot, naleiy do drugorzednych seen paryzkich i poàwiçcony byl gfównie pantomimic i melodramatowi. W ostatnich dwudziestu latach Fryderyk Soolié i Alexander Dumas z powodzeniem w Ambigu-Co mique przedstawiali niektóre ze swoich wiçkszych dramatów, jak пр.: Le fils du diable, La cloterie des genètt, Les Mousquetaires i t. d. AmblOliZ, ksiaiç Eburonów, miesskajacych za czasów rzymskich w pofnocno-zachodniej Gallii. W roku 55 przed nar. Chr. Cezar postanowil wyslaé na zimowe lele legijç Sabinusa do krajn Eburonów. W czternaicie dni po przybyciu Rzymian, wybuehfo tak straszne powstanie za powodem Ambiorixa, ze prawie wszyscy Rzymianie wygineji. Ambiorix poápieszyl natychmiast do sasiednich a przyjaznych mu pokoleú gallijskich, pobudzif ich do powstania i tak zrçcznie otoczyf legija Kwintusa Cycerona, ie byfby ja nióil do szczçtu, gdyby nie zdrada pewnego Galla, który si; przedarl do obozu Cezara i uwiadomif tego ostatniego 0 groiacém niebezpieczeñstwie. Cezar poipieszyf na odsieez Kwintusowi i pobil Gtllów. W nastçpnych latach Ambiorix bezustannie wojowat z Rzymianami, a chocîai Cezar zwycieiyl wszystkie pokolenia Gallów, Ambiorixa jednakie nigdy pokonaé nie zdofaf, caía przeto zemste wywarí na kraju Eburonów, burzac i palac eiedliska tego plemienia. Ostatnie losy Ambiorixa mafo s§ znane; wedfug niektorych dziejopisarzów miat on zakonczyó zycie za Renem u Germano w, gdzie w koncu swego bohaterskiego zawodu bezpieczne znalazl schronienie. Ambit czyli kruiganek, siedi czasem od s'rodka w staroiytnych domacb polskich. Ambit w przekfadzie polskim Biblii roku 1561, znaczy obehod, kruiganek, miejsce przechadzki. Ambitos (crimen ambitus), nieprawne wystaranie sie, o urzad; tak prawo rzymskie mianuje zbrodniç tego, kto przeciwnemi prawn srodkami stara sie, skusié osoby, od których zaleiy mianowanie na urzad i wplynac tym sposobem na ich decyzyjç. Nowsze prawodawstwa bardzo logieznie przestçpstwo to uwaiaja na równi z przekupstwem. AmblygOUlt, (Breithaupt). Nazwauy tak z greckiego día oznaezenia stçpionycli naroiców, jakie stup rombowy, w który krystallizuje, zawsze przedstawia. Krysztafy zwykle nie wykoñczone i nie gfadkie. Twardoáé 6,0, c. g. 3,—3,1, przeáwiecajacy, jasno-zielonej barwy. Pod dmuchawka fatwo sie, topi, miañowicie z boraxem, dajac szkfo bezfarbne; w rnree szklannej daje nieco pary wodnej, nagryzajacej szkfo. Wedle rozbiorów Rammeisberga jest to zlozony fosforan glinki, sody i lityny s fluorkami tychie metalów. Wzór chemiezny: (3 PhO¿. 5 AlaOa+3 PhOj,. 5R0) + (Fla Alj+FIR) gdzie R. oznaeza sod i lítyn. Bardzo rzadki minerai, trafiajacy aie, przy Chursdorf i Arnsdorf w Saxonii. K. J. Amblyopia (niedoilep), jest to przyómienie wzroku, od którego zupefna ílepota fob. Amaurosa) zazwyczaj sie, zaczyna. Chory widzi ale niewyraínie 1 priy wyiszych tylko stopniach oáwietlenia przedmiotów; polega ona na zmniejszeniu drailiwoíci, badi w bïonie siatkowej, badz w nerwie optycznym, badz"

582

Amblyopia — Amboina

w owej czçàci mózgu, która wraíenia swietlne przyjmuje. Najszczególniejszym jej skutkiem jest (ak zwana korza s'lepota Hemerolopia (ob.), to jest niemoznosc rozróinienia tego na со sie patrzy, w cieniu, po zachodzie sfonca lab przy niedostateczném oswietleniu sztaczném. Jezeli jest ograniczona. do pewnycb tylko w blonie siatkowej obrebów, to chory przy niiszém oéwietleniu widziec bçdzie ciemne obloki, lub czarne przed oczyma plamy, które przy mocniejszém swietle znikaja. Dr. W. St. ÂmblypterOS, ntworzony przez Agassiza rodzaj ryb laginionych, blizkich jesiotra, których szcz|tki znajdoja sie w lapkach bitamicznycb, tadziez w brylach weglanu zelaza, nalezacych do utworu wçglowego. Odznacza sie ten rodzaj zçbami szczotkowatemi, ciafem przedfnioném, fuskami romboidalnemi; pletwy ma szerokie, skfadajace fie z wieln promieni; piersiowe. bardzo wielkie; grzbietowa nmieszczona naprzecîw przedzia(u pomiçdzy pletwami brzochowemi i odchodowa. Agassiz odróznif w tym rodzaju piçô gatunków. Ambo, nazywa sie. w raehanko kombinacyjnym dwie iloáci, zwane takze Binion. Zwykle atoli oznacza, dwie liczby z soba poïaczose w stawce Ioteryi liczbowej. Poniewai газ z numerów tej Ioteryi, ciagna tylko 5, zawieraj|cych w kombinacyi 10 amb, a cafe 90 numerów skombinowane dajf 4005 amb, ma aie, zatém przypnszczalna wygrana do przegranej jak 1 : 400. Ambodlk (Nestor), professor akuszeryi w Petersburgo, nrodzil sie, r. 1740 w guberni puftawskiej, umarl r. 1812 w Petersburgs Ksztafcil siç w akademii kijowskiej, a nastçpnie pos'wieciwszy sie medycynie, w Strasbnrga po napisaain rozprawy: de hepate humano, otrzymaï dyplom doktorski. On pierwizy zaczaf pisad wjezyku rossyjskim dzieía lekarskie, z których wazniejsze sa: Wraczebnoje wietzcieshcoslowije 1782; Anatomikofitjologictetkij tlowar , w jezykn rossyjskim, íacinskim i franeuzkim, 1783; Iskusstwo powiwanija ili пайка и babicijem diele, 1784; Fitjologija, 1787; Otnowanija botaniki 1796; Nowyj botanieteskij tlowar w jezykach rossyjskim, íaciiískim i niemieckim 1808. Prawdziwe nazwisko jego byio Maximowicz, przybraí zas" i uiywal Ambodik, z facinskiego ambo die, powiedz jedno i drngie. Amboina, gromada archipelagu wysp Molackicb, która miaño to otrsymafa od wyspy i miasta tegoi nazwiska. Oprócz Amboiny naleif do tej gromady wyspy Ceram, Pulu-Buru, Haruko, Honimoa i kilka innyeb. Prodakcyja ich bardzo waina dla handln, sUada sie ze wszystkich pfodów zwrotnikowych, pomiedzy któremi najwazniejsze miejsce zajmuje drzewo gwozdzikowe. Dawnemi czasy rosfo ono na wszystkich wyspach tej gromady, leez kompania hollenderska kazafa je wytepié wszedzie, zacho wujac hodowle jego dla jednej tylko Amboiny. Na h an del przemycarski gwoídzikami, kompanija naznaczyfa karç sznbienicy, od csego produkt ten n HoUendróvr w Indyjach nazywa sie. dotad zielem sznbieniczném. Oprócz tego na wyspach tej gromady znajdnja siç drzewa kajepntowe, wydajace znany olejek, i drzewa saga, które Um zastçpnj; zboze. Amboina, jak wszystkie wyspy archipelagu poludniowo-azyjatyckiego, zostafa kolejno zwiedzana przez Indyjan, Chinczyków, Malajów i Arabów. Okoïo г. 1515 zjawili siç tarn po ras pierwszy Portngalczycy i zdobyli wkrótce cafa gromade, Iecz r. 1607 zmnszeni byli oddaé ja Hollendrom. R. 1796 zajeli Amboinç Anglicy, r. 1801 powrócifa do Hollendrów, a w latach 1810—1814 byla znów w posiadaniu Anglików. Dopiero ngoda zawarta r. 1824 miçdzy Anglija i Hollandyja cafy archipelag Molucki przeszedf ostatecznie na wlasnoáé ostatniej, i warnnkiem wyfaczenia od han dln tamecznego wszystkich narodów oprócz Anghi. Ludnosd tej gromady wynosi okoio 280,000 mieszkañców, wyznajacych w inacznej czçsci religije. mahorae

Ambrina — Ambona

583

tanika. Miaslo Aroboina; siedliiko hollenderskiego gnbernalora wysp Molnckich, leiy w pofudniowo-zacbodniej czeáci wyspy i liczy do 15,000 miesikaúców. AmboiSO, miasto na lewym brzega rzeki Loiry w departamencie Indre et Loire, i zamkiera, byfa rezydencyja królów, liczy dziá do 5,300 mieszkaúców i posiada znaezne fabryki broni, wyrobów slalowych i jubilerskich. Jest ono miejscem nrodzenia i zgonu Karola VIII króla francnzkiego. W r. 1560 Amboiee byio ogniskiem wezystkich spisków i wojen domowych we Francyi, wynikfych z powodu spnysieienia sie. Hugonotów (proteatantów) przeciw Gwizyjuszom (ob.), przedstawicielom katolicyzma, które to sprzysieienie dato poczatek do morderezych wojen religijnych we Francyi. Amboiee jest takie ojczyetém miastem szlacheckiej rodziny d'Amboise, glosnej i swycb czynów w dziejach narodu fran cnzkiego. W najnowszych czasach zamek Amboise, po ujeciu Abdelkadera, przeznaczony byí na czasowe jego wiçzienie. Amboiee (Grzegórz d'), kardynaf i minister stanu za panowania Lndwika ХП króla francnzkiego, nrodzil sie. w 1460 r. w Chanmont-snr-Loire. Majac zaledwie czternasty rok iycia, by! jai biskapem w Montanban i jalmuinikiem Ludwika XI, a za panowania Karola VIII w 1493 г., posuniçtym zostaf do godnoáci arcybisknpa w Rouen i Narbonne. Zreczny dworak, gorliwy przytém w pelnienin swych obowiazków, nmial zjednaé sobie zanfanie Ludwika Orleaúskiego i zaraz po wstapieniu tego keiçcia na tron francnzki, mianowany zostal pierwszym ministrem i otrzymal jednoczesnie od papieia Alexandra VI kapelusz kardynalski i godnoáó legate. Odtad Amboise by( prawdziwym sternikiem losów króla i Fran cyi; to tei Ludwik XII, idac za jego radf, przedsiçwziat wyprawç do Wfoch i zdobyl Medyjolan. Mie omieszkal z tego skorzystaé (zwlaszcza gdy papiei Ale xander VI шпаг! w tymie samym czasie) i postanowif. wynieáé si; na tron Panatwa Koícielnego. Zamiary te nie ndaly sie.. Wprawdzie nastçpca Alexandra VI, Pius III, panowaf przez 27 dni tylko i tron papiezki znown osieroconym zo•tatfj ale kardynafowie wybrali Juliusza II, pomimo intryg i zabiegów ministra, który chcial nawet scbizme. zaprowadzié miedzy koácioíem francuzkim a rzymskim, aby tym sposobem ufatwió sobie drogç do tyiary. Nawet zebraí jui sobór w Pizie, potém w Medyjolanie i Lugdnnie, lecz wszystkie te plany zniweczone ■Ofltaly niepomyálnoseia oreia francuzkiego , która wydarfa Ludwikowi XII wszelki wpfyw we Wíoezech. Wkrótce po tych wypadkach uniarl 25 Maja 1510 г., zostawiajac swej rodzinie w spadku 11,000,000 liwrów. Zycie jego opisaí Montagnes w 1631 r. i Legendre w 1724 r. Amboiee (d'j, dworzanin króla Henryka Walezyjusza, by? z nim w Polsce, opisaí Polskç, jej prawa, zwyczaje i obyczaje i drnkowal tç ksiaike w Paryiu 1573 r. p. t.: La description du Royaume de Poloigne et pays adjacent: avec les statuts, constitutions, moeurs et façons de faire d'iceux. Dofaczyf do tego tablicç genealogiczna domu Jagielloúskiego. АшЬоШЦ mirjsce wywyzszone, zwykle w srodku nawy kokiofa, czyli kazalnica, na której miewane sa kazania i czytane zapowiedzi, wezwania do modlitw za umarfych, nickiedyogóf obchodzace rozporzadzenia rzadowe. Dawniej czytano na ambonie Pismo Swiete, Ewangelije, Epistofy, teostatnie, oraz Ewangelije kantorowie takie ipiewali na ambonie, a graduaf na jej wechodach. Bywaly niegdyj na ambonie trzy pulpity, jeden dla Ewangelij, drugi dla epistof, trzeci dla proroctw. Prowadzify tu wschody z obu stron, dzis* pospolicie z jednej. Biskupi z tronn ewe go zwykli przemawiaó do wiernych, lecz chcac byó lepiej sfyszanymi wchodz§ niekiedy na ambonç. Wyraienie: „prawi jak z ambony," uiywa sie, о tym kto mówi pfynnle i gfadko.

584

Amboten — Ambracyjska оOnega

Amboten, zamek w Kurlandyi, w powiecie pillyáskim, w powabnej okolicy, zafozony r. 1246 przez mistrza Krzyiaków Dytrycha z Grëningi. W r. 1247 zaszla tu bitwa miedzy Krzyzakaroi a Litwinami: ci ostatni zostali porazeni. Amboten, dorn szlachecki w Polsce. Ambotras, wyraz francuzki, skiadajacy sie z ambo i tracer kreslié, uiyty na ozuaczenie narzedzia podobnego do pantografu (ob.), za pomoca którego otrzymuje siç wierna kopija pisma wspofczesnic z pismém oryginalném z pod pióra wychodzacém; moie wiec byé z korzyácia uzytym przy pisania listów jeduakowç tresé zawierajacych. Ambra. Dawniej nazwiskiem tém oznaczano wiele eial rozmaitych, dodajac wiasciwy przymiotnik, jak cetyne, ladanum i t. d., dzisiaj pozostalo w uiyciu nazwanie ambry szarej, dawniej bardzo uiywanej, teraz zupeinie zarzuconej, jako srodek lekarski pobudzajacy i antyspazmodyczny. О pocbodzenia ambry szarej i jej naturze dziwne rzeczy opowiadano, tak, ie dotychczas nie mozemy wyjasuic, со byla rzeczywiscie ambra staroiytnych. Ambra w cieplych strefach piywa po morzu, lub na brzegi bywa wyrzucana; najlepsza pochodzi z Madagaskaru, Surinam i Jawy, lecz znajduje sie takie na brzegach Japonii, Chin, Koromandelu, Afryki, Brezylii, a nawet napotykano ja w zatoce Gaskonskiej. Znajdowano ja niekiedy w kanale kiszkowym potQsza (Physeter macrocephahu); przypuszczano zatéin, ie ambra jest wyrobem chorobliwém tego zwierzecia, podobnie jak kamienie zólciowe lub kiszkowe. Zreszta uwaiano ja takie za gummç lob iywice wyciekla z drzew, albo za jakis gatunek kamfory, grzyb, odchody wielorybów, albo tiuszcz pozostaí y ze zgnifych ryb morskich i miçczakow. То со te raz ambra zowia rzeczywiicie, pochodzi z potBszów. Jest to massa nieprzezroczysta, eiagta, ciemno-szarawej barwy, wywiazujaca zapach wlasciwy przyjemny i dla tego z innemi ciafami bywa liywana w fabrykacyi pachnidef. Przedtém wchodzifa ona takie do wielu leków, jako ¿rodek pobudzajacy dziafalnoéc* organów pfciowych. Jako glówna jej czçsd skfadowa podaja tak zwana ambrein§ czyli ambrainç, która jest materyja tíusta, krystaliczna, Mytzczaca, biafa, dobna do cholesteryny, znajdujacej siç w kamieniach iólciowych, i podobuie jak ta ostatnia, otrzymuje siç przez wyciaganie ambry goracym spirytusem, z którego po ostygnieniu wydziela sie w igielkach. Oczyszcza sie przez powtórna krystalizacyjç. Т. С. Ambraoyja, wnuczka Apolline, córka Melaneusza, króla Dryjopów i Epirotów; od niej wziçfa nazwisko. — Ambraoyja, stolica Epiru, nad rzeka Arachtos (dzis Arta), leiy na 80 stadyi powyiej oduogi ambracyjskiej, i jest miastem najbardziej wysuniçtém na pófnoc ze wszystkich ciysto hellenskich. W bagnistej nizinie, na póínoco-zachód od Ambracyi, leiaía warownia Ambrakus. Szcze,sliwe dla handln poloienie doprowadzilo w starozytnosci to miasto do nader kwitnacego stanu, dowodem czego byíy przepyszne jego gmachy, jak np. áwiatynie Eskulapa i Minerwy. W czasie wojny peloponnezkiej Ambracyja zostafa zburzona, pod Cacydami jednak znów siç podniosla, a Pyrrus zaíozyf w niej «woja rezydencyjç. Nastçpnie zrabowali to miasto Etolczycy i Rzymianie, poczém prawie wszyscy mieszkartcy przeniesli siç do Nikopolis, a dopiéro w ostatnicb czasach cesarstwa rzymskiego Ambracyja doszfa znowu do niejakiego znaczenia. Pocqueville odkryi rniny Ambracyi w gestym lesie; cytadella Pyrrusa byla jeszcze w zupeinie dobrym stanie. Ambraoyjska OdOOga (Ambracicut tiniujj dzisiejszy Golfo di Arta, inacziia odnoga moría jortskiego miedzy Akarnanija a Epirem, w staroiytnoáci

Ambracyisk* odnoga — Ambroetai

685

bardio handlowna, bo oiywiona miastami Argos, Anaktoryjam i Arabracyja. Do odnogi tej wpadaly rxeki Inachos i Arachtos. Ambraina lab Ambrelna (ob. Ambra). Affibran bulka duia i sxafranem, sewnftrz miodem polewana, któr§ Ormianie na stypach pognebowych, krewnym, przyjaciolom i ubogim rozsylali. X. S. B. Ambras, zamek w Tyrolu nad rzeka Inn blizko Insprukn, zbudowany w XVI wieka przez arcyksiecia austryjackiego Ferdynanda, slawny ze swoich bogatych zbiorów. Biblijotekç Ambracka darowala Maryja Teresa nniwersytetowi w Insproku, a zbiór staroiytnoáci dziejowych i portretów, jeden ze znakomitszych w Europie, przeniesiono 1806 do Wiednia, gdzie pod nazwa zbiorn ambrazyjskiego nmieszczony zoatal w Belwederze. Miçdzy innemi znajduja sie tarn zbroje Skanderbega, Stefana Batorego i portret tegoi, zbroje trzeeh ksiaiat Radziwillów: Mikolaja rodego, brata królowej Barbary, Mikolaja czarnego i Mikolaja sierotki, Jablonowskiego, Sobieskiego, Kara Mastafy, Zyzki, oraz ciekawa genealogija Habsburgów. АшЬгбШЦва to ziarna rosliny Hibiscus odoratus, których zapach jest podobny do piima i wanilli. Pochodzi gíównie z Martyniki, pod nazwa ziarn piimowych. Dawniej gíównie jej uiywano do nadawania zapachn pndrowi, obecnie w fabrykacyi pachnidel. AmbronOWle, naród celtyeki lab helwecki, który wraz z Cymbrami i Teutonami walczyl przeciwko Rzymianom i pobity zostal przez Maryjusza. Pierwotna siedxiba narodu tego jest dotad niewiadoma; wedlag jednych miala nia by¿ okolica Saony, Aary i Reassy, wedfug innych dzielnica Berneñska, albo strony, w których biorf poczatek Ren i Saona. Ambrontcus pagut (siolo ambroñakie) ша podobno byé to samo со dzisiejszy kanton szwajcarski Soloturn. AmbrOSOb (Józef Julijusz), archeolog niemiecki, ur. 1821 r. w Berlinie, uczen slawnych przy tamecznym uniwersytecie professorów Boeckh'a i Buttmana, sa ich wstawieniem sie, otrzymal fandasz na odbycie czteroletniej podrózy do Wfoch, po czém powoíany zostal na professera archeologii i Glologii w Wroclawia. Pisma jego ¿wiadcza o rezultatach jego podrózy i badán naukowych; wymienimy to z nich celniejsze: De Charente etrusco commentâtio antiquaria (Wroclaw, 183T); Studien und Andeutungen in Gebiete des altrömischen Bo dens und Cultur (Wroclaw 1839); lieber die Religionsbücher de Römer. Oprócz tego Ambrosch csynnym byl wspólpracownikiem wloskiej publikacyi p. t.: Annali dell Instituto di correspondente areheologiche. Umarl 1856 r. Ambrotbd (Bartlomiej), z Bolonii, otrzymal stopien doktora medycyny w raieácie ojczystém, gdzie nastçpnie zaj§l katedre botaniki i zarzad ogroda botanicznego, z czego nader cblubnie tiej wywiazal. Jako lekarz biegly w swej sztuce, byl bardzo poszakiwanym przez chorych, których z szczególna staran■oicia pielçgnowaf, czego okazal dowody mianowicie w czasie szerzenia sie zarazy w jego ojczyznie 1630 r. Z tej okolicznoáci napisal: Modo e facile praeserva e cura di peste a beneficio del popólo di Bologna, 1631. Prócz tego pozostawil dziela: De capsicorum varietate, cum suis iconibus; accessit pa nacea ex herb is quae a Sanctis denominantur, Bolonija 1830. Theorica me dicinae in tabulas veluti digesta, cum aliquot consultationibus, tamie 1632. De pulsions, tamie 1645. De externis malis opusculum, tamie 1656. Rok 1657 podaja jako date, smierci tego lekarza. — АшЬГ08Ш1 (Hijacynt) brat poprzedzajacego, urodzil sie, 1605 r. Wydal poczatek slownika botanicznego pod napisem: Phytologia, torn I, 1666 г., tudziei oglosil inne pierna botaniczne. Umarl 1771 r. Od nazwiska tego uczonego, rodsaj roslin, naleigcych do rodziny 37"

586

Ambrosinl — Ambrozyja

Aroideae, Sprengel Mzwal Ambrosinia. — Jeszeze many jest ШмЫ Floryjan, znakomity budowniczy boloñski siedmnastego wieku, którego gíównym tworem jest kaplica i. Dominika w Bolonü. Takie pisal o budownictwie AmbrOSinl (Ambrogio Andrzej), znakomity bndowniezy boloñski z poczflkn oámnastego wieku. AmbrOSkl (ob. Ambrozevoski). AmbrOSkl (Maciej), po lacinie pisal sie Ambrotcius, urodzony w Ostrogu w r. 1600 z rodziców kotolickich, pierwsze poczatki nauk bral w Gimnazyjum w Bytomiu, gdzie w r. 1622 czytaf rozprawe: O pokorze Chrystusa Pana, a potém w Toruniu. Zostawszy na synodzie w Lesznie dnia 2 Maja 1632 r. mini stren) braci czeskicb, sprawowai obowiazki duchowne przy zborach w ¿ychlinie i w Parcicach. Umarí na suchoty w 46 roku zycia, dnia 14 Sierpnia 1646 roku. Byl to mai uczony, a w jezykach: hebrajskim, greckim i faciñskim tyle biegíy, iz mógí wiersze w nich pisaé. Prócz teologicznych dzief, które wydaf jako gorliwy reformowanego koécioîa czionek, w literackich pracach niepoálednia czeáé zyskaï z biegíoáci w uczonych jçzykach i z pieknoáci rymotwórstwa; w hebrajskim jçzyku jak byl uczonym, dowodzi jego diieío pod tytufem: Psalmi XV Analysis exegetica didáctica; adjuncta paráfrasis poética tum graeca tum latina Poethaniae, 1625 in 4-to. Niemniej pieknie napisaném jest jego Trenodia Cupressus exequialis. Na ámieró Symeona Graciana syna Marcina superintendente zbotów wielkopolskich, Toruií, 1625. Wiersze jego greckie umieszczone s| w róznych panegirykach, jako to: Temió votorum Belhaniae, 1621 in 4-to i w innych pracach Ascheborna. F. M. S. AmbroSOVSZky (Micha!), historyk wegierski, urodzony w Galantha, w Wegrzech, 1702 г., umarí w Erlau 1792 г., gdzie byl ostateeznie arcyproboszczem i prefektem seminaryjum dyjecezalnego. Dziela jego s; nastepujace, wszystkie drukowane w Erlau: Hisloriae Ducum et Regum Hungariae synopsis, 1757.— Mausoleum Hungariae Regum et Ducum, Í758.—Compendiosa chronologia Hungariae, 1758.— Nova series Episcoporum Agriensium, 1759.— Ilias in nuce, sive chronologia sacra, 1759. Âmbrosy (Jan Chrzciciel), kaznodzieja lutersko-czeskiej gminy u i. Gertrudy w Berlinie, sfynny mówca, urodzif sie w Selnitz, w Liptawskim komitacie, w Wegrzech r. 1741, uczeñ i przyjaciel G. Franck'ego, czuwaf nad wydaniem Biblii czeskiej, drukowanej w Halli. — AmbrOSy albo Ambrosias (Samuel), nrodzil siç w Selnitz r. 1748. Byí sfowiansko-ewangelickira kaznodzieja w Radwann, a póíniej niemieckim w Schemnitz, gdzie utrzymywaf zakfad wychowauia. Umarf r. 1806. Oprócz poezyj faciñskich i innych pism pomniejszych, wydaf: Annales novi Ecclesiastico-scholastici Evangelicorum Augustanae et Helveticae confessionis in Austríaca monorchia (Chemnitz 1793—1803, tomów 9 w 8-ce);—Die Gotteshäuser der Christen (tamze, 1796). Ambrozyja (z greckiego: a, nie i brosios, ámiertelny), byf to pokarm bogów, niosacy z sob§ niesmiertelnosó i wieczna mïodosc, podawany Jowiszowi przez gofebie, a którego niekiedy i ludziom, szczególniejsza faskç bogów posiadajacym, udzielano. Byfa nía i masé wonna, uzyciajaca bogom pieknoáci i ciato od zgnilizny cbroniaca, która Jowisz loki swoje naciera! (ob. Nektar). Ambrozyja, Boiybyt, Rluk, Ambrosia. Ten rodzaj roslin lubo przedstawia wiele nieforemnoáci w budowie kwiatów i owoców, najbardziej wszakte zbliia si§ do rodziny Zroslopylnikowych (SynatheraeJ i od nich oddzielony byé nie moze, cechy tego rodzaju sa: kwiaty oddzielno-pfciowe; precikowe, sa uloione w kíosy wierzchoftowe, majf pokrywe jeduolistna, a w niej wiele drobnych

Ambrozyja — AmbroievsU

587

kwiatków ж korona lejkowata; kwiaty síupkowe pojedynczo lab po dwa skupione, wyrastaja i katów liáci; maj| korony bardzo krótkie, owoce okryte cafkowicie przysadkiem kolcxyslym. Sa to krzewy lab ziola, majace liicie najczelciej wcinane. Wszystkie gatunki, wyjawsxy jeden, pochodza i Ameryki pofnocnej. Ambrozyjable. Zakon i. Ambroiego ad Nemus, zafoiony zapewne pod Grzegorzem XI (1370—1378 r.) dfugi czas istnial obok zakonu i. Barnaby, do pofaczenia ich obu w jedne kongregacyjç, pod regufa s. Aagastyna, przez Syxlusa V r. 1589 i zatmerd'zenia przez Pawla V r. 1606. Zniesiony ten zakon przez Innoeentego X r. 1650, rownie jak istniejacy od r. 1476 pod dozorem Ambrozyjanow, zakon ienski i. Ambroiego ad Nemus. Ambrozyjankl, zakon ieáski od á. Ambroiego tak nazwany. Zafoiyfy go, pod regula i. Auguslyna, r. 1408 w Pawn, trzy niewiasty: Morosini, Cantarini, Duodi; ubiór ciemno-brunatny; krucyfix na ramienin. Ambrozyjañska biblijoteka, tak na czeáé s". Ambroiego, patrona Medyjolana, kardynal Fryderyk Borromeo nazwal zaloiono przezeñ 1600 г., w urayálnie na to wystawionym gmachn, biblijotekç publiczna w Medyjolanie. Biblijoteka kosztem kardynata zebrana z wssystkich krajów Earopy, nawet Azyi; póíniej wiçkszego jeszcze nabrala znaczenia przez nabycie rçkopisow Pinelli'ego. Borromeo z zakladem tym polaczyé chcial zgromadzenie szesnastu uczonycb, z klórychby kaidy w swojej specyjalnosci dozorowal biblijoteki i osobom z uiej korzystajacym udzielal rady naukowej; día braku funduszów jednak uczonyeh takich ostanowií tylko dwócb, którzy nosili tytul: Doctores bibliothecae Ambrotinae. Ksiegozbiór ambrozyjaúski obejmnje przeszlo 60,000 dzieí drukowanych i 15,000 rçkopisow, miedzy któremi wiele nadzwyczajnych rzadkosci, jak np. palimpsesty (ob.), ogloszone z przypiskami kardynata Mai, Castiglione'go i Mazzuchelli'a, oraz Wirgilijasz, na którym Petrarca zapisat notatke o pierwszém swojém spotkanín siç z Laurç. Z biblijoteka poíaczona jest galeryja sztak pieknych, w których obok obrazów Breogia, Barocci'ego, Luioi'ego i Alberta Dürera, znajduje sie karton do sxkofy ateíiskiej Bafaela, oraz stndyja Leonarda da Vinci i dawniejsze kopije z Wieczerzy tego wielkiego malarza. Ambrozyjaúski obrzadek (ob. AmbroUf iwi§ty). Ambrozyjaster albo pseado-AmbroZy. Так nazywaja niewiadomego au tora kommentarza na listy i. Pawía, poniewai z poczatku przypisywano s. Ambroiemu to dzieío exegetyczne, zalecajace sie gruntownoácia i dokíadnoácia. Pózniej uwaiano powszechnie za jego pisarza Hilarego, dyjakona rzymskiego, który r. 553 by( Iegatem papiezkim, wraz z Lacyferem, biskapem Cagliari, na sobór arelatenski (Arles) i który póíniej chwycil sie, odszczepienstwa Lueyfera. Inni przyznawali wspomniony kommentarz Hilaremu, biskupowi Pawiij inni znowu Tychonijusowi Afrykaninowi (iyjacemu okolo r. 370). Rzecz ostatecznie nierozstrzygniona. AmbroZewlcz, herbu Wai, dorn szlachecki w Polsce i Litwie. Ambroíewskl (Marek), Wielkopolanin, rodem z Oslroga w wielkim ksieztwie Poznanskiém; ksztaícií sie jako artysta sztycharz w Paryiu pod koniec panowania Zygmunta Augusta i tu wydaf dzielko po íacinie р. п.: Arma live insignia Rey ni Polonlae, ejiuque precipuarum familiarum, w 8-ce, naslepnie po francuzku przypisane wybranemu wówczas na króla polskiego Henrykowi Walezyjaszowi. Obejmuje w sobie wyobraienie herbów królestwa polskie go, jego prowincyj, województw, ziem, oraz znakomitszych rodzin, niebiegla reЦ wykonane i bez iadnych objaánien. Naleiy do osobliwych rzadkosci biblijograficznych. Po trzydziesta latach troskliwych poszukiwañ, laledwie udaío sie.

688

AmbrotewsU — Ambroiy

Jóiefowi Zalaiidem! nabyc" to dziefko i biblijoteki Oratoryjanów w Paryiu, ten earn wfasnie egzemplarz, który Henrykowi Walezyjnszowi by( ofiarowany przez Ambroskiego. Wedle áwiadectwa Tomaiza Hyde, znajduje fie, drngi egzemplarz w biblijotece Bodlejanskiej w Oxfordzie, jak o tém pomieniony pisara posViadcza w katalogu tegoz ksicgozbiorn (sir. 25). Ambroty (iwiçty), biskup Medyjolanu, jeden ze czterech wielkich doktorów Koiciofa (acUakiego, pochodiif ze znakomitego rodu rzymskiego. Ojciec Jego, prelekt pretoryjatu Gallii, mieszkaf w Trewirze, gdzie Ambroiy nrodzif sie, zapewne okolo r. 340. Po imierci ojea, udal aiç w mfodych Iatach, wraz s raatka, bratera Satyrem i sioatrf Marcelling, do Rajan. Ta poiwiecif eiç nance prawa i wslawif siç krasomóstwem, jako niepospolity adwokat. Okolo r. 370 cesarz Walentynijai I mianowaf go rzadca {consulariij Lîgnryi i Emilii, prowincyi medyjolanskiej. Ambroiy na tym nrzedzie potrafii zyskaó mifoáé podwíadnych; ale pan wyiszy nad cesarza, powolywai go do sluiby awojej. Umart r. 374 Auxencyjnaz bisknp medyjolanski, jeden z naczelników aekty Semi-Aryjanów, natenczas bardzo lieznej i potçinej w tém mieseie. Dnchowieóstwo i lnd zgromadziiy eiej na wybór nowego bisknpa. Prawowierni i Aryjanie nie mogli poroznmieé sie z soba, spór wzrastaf, i do rozprawy oreiem jni przyjéé míalo; wtedy nadbiegt Ambroiy día przywrócenia spokojnoéci. Nagle dzieciç z poirodka tfnmn zawolalo: „Ambroiy bisknp!" Tíum powtarzaé zaezal jednozgodnie okrzyk dsiecka. Ambroiy nie bedac jeszcze nawet ochrzezonym, nie posiadajac iadnej nanki teologicznej, bardzo wysokie wszakie mial wyobraienie o godnosci bisknpiej. Z tego powodu odmawial przyjecia ofiarowanego mn urzedu; wszelkich przeto dokiadaf nsilowan, i niywaf árodków najosobliwszych, aby wyiwolié sie. od nalegan Medyjolañczyków; ale gfoa lndn byí Ц raza gfosem Boga; a wszelkie wybiegi Ambroiego na nie sie nie prsydafy. Cesarz z prawdtiwf radoácia wybór ten potwierdzi?; Ambroiy nledz mnsiaf. Przyjawszy ebnest z rak biskapa prawowiernego, w tydzien póiniej otrzymat konsekracyje.. Objçwsxy orzad pasterski, cafego swego majçtkn srzekf sie, na rzeez Koiciofa, a czeáé jego rozdaf miedzy nbogich, którym póiniej odstapil takie spadkn po bracie swoim Salyrze. Przy dobrowolném ubóstwie wiódf iyeie nadlwyezaj ostre, praenjac wiele, sypiajsjc malo, poazczac codziennie ai do wieezora, wyjawszy dni niedzielne i iwiateczne, wykonywajac swe powinnoáci z prawdziwie apoatolska gorliwosci;. Kaidy mial wolny przystçp do niego; pomoey i wsparcia ndzielal wszystkim proszacym, wszedzie gdzie tylko mógl. Jni wyjednywal n cesarza Jaske, skazanemu na smieré, jni sprzedawaf nawet koscielne naczynia na okup wieíniów i jenców. Pesiada! nieograniezona ufnoéé luda swego. Sadzif i zafatwiaf wszelkie spory. Z przystepnoicia, fagodnoécia i dobrocia faczyf atoli Charakter energiezny, który nie poswalal mu odstepowaé od tego, со uwaiaf za sprawiedliwe, przez iaden wzglad osobisty, przez iadna groibç, iadne niebezpieczenstwo. Gdy w r. 385 cesarzowa Juslyna, skfaniajaca sie, kn aryjanizmowi, prosifa go o koscióí za miastem día Aryjanów medyjolañskich, stanowczo odmówif, pomimo wstawiania sie, samegoi cesarza za proébf matki. Równiei imiafym i nieustraszonym okazaf siç wzglçdem Teodozyjasza cesarza, który po strasznej rzezi Tessaloniczan, cheial wnijáé do koácioia. Ambroiy zastapií drogç cesarzowi, nie dopuicif mn wnijsc* do áwiatyni Panskiej i naloiyf nan pokute kanoniezna. Ina raza kazaí mn ustapic z koáciofa. Pomimo tak ostrego postçpowania, bisknp zachowaí wzglçdy cesarzów, i dwakroc jeidzif do przywlaszczyciela Maxyma, wstawiajac sie. za roíodym Walentynijanem II. Teodozyjnsz cesarz mawiaf, ie znal tylko jednego bisknpa na calym éwiecie, to jest: Ambroiego. Gíównym przedmiotem

Ambro*?

589

iarliwodci jego bylo wytçpienie herezyi, a nadewazyatko aryjanizmu. Walczyl go alowy i piamami, i aklonil Gracyjana i Teodozyjuaza do wydania aurowych praw przeciw Aryjanom. Jednoczeinie Ambroiy walawil sie. jako mówca koscielny. Wytwornoáé, moc, namaszezenie jego kazan, lilac wywarly wraienie na áwietym Aogustynie i wîelki wplyw miaJy na nawrócenie tego dwiçtego. Ambroiy ze gzczególna gorliwoícia zackacal do dziewictwa; ognisle »Iowa jego roxlegaly aie. ai w Afryce, ¡ seciny panien slubowaly tam dziewictwo
590

Ambroiy — Ambnlans

lie przelakl i pisaé nie mogfem tego со mówif, ai to widzeuie przeszfo. Jam to oznajmii kustoszowi dyjakonowi, u któregom byf w poruczeniu: a on powiedzial, iem na nim Dacha swiçtego widziaf." L. Д. Ambroiy Alexandryjski, byï w poczatkach III wieku zwolennikiem sekty Gnostyków, a nawrócony przez Orygenesa na wiarç katolicka, poswiçcif odtad wielki swój majatek wspieraniu Orygenesa w olbrzymiém jego przedsiewziçcia Hexaplów. ZakupywaI día niego rçkopisma, utrzymywal swoim nakladem czternaetn sekrelarzy i t. d. Zostaf dyjakonem w Alcxandryi i umarí meczennikiem r. 251 czy 252. Koscióf obchodzi jego pamiatke, jako wyznawcy. Ambroiy Eamedoia. Так zwykle nazywaja síawnego generala Kamedulów Ambroiego Traversari, który wsfawii sie na soborze bazylejskim, jako obroúca Eagenijusza IV i gorliwy opiekun nank. Urodzi( si§ w Portico, blizko Florencyi, okoio roku 1386; aczyl sie jezyka greckiego pod Emmanuelera Chrysolorasem, w 14-ym r. iycia (1400 r.) watapii do zakonn Kamedufów, zostaf ich generalem г. 1431, usifowai przywrócirj surowa karnosé w swoim zakonie. Byl wysíany przez Eagenijusza IY na sobory w Bazylei (1435 г.), we Florencyi, a potém w Ferrarze. Cesarz Jan Paleoiog, przybywszy na ten sobór z Konstantynopola, zaswiadczyf, ze nikt z íacinników lepiej od Ambroiego nie umiaï po greckn; jemu przeto polecono nfoienie formuly unii miedzy Koscioiami wschodnim i zachodnim. Umarî r. 1439. Przetfómaczyt z greckiego na ïacinski wielkf liczbç Ojców Kosciola, tndziei pisarzy áwieckich, ksiege pseudo-Dyjonizyjusza Areopagity de Coeletti hiérarchie; iywot s*. Jana Zfotoustego, przez Palladyjusza; dzieia i. Jana Klimaka; mowy s. Efrema; Dyjogenesa Laercyjusza; nadto, sam napisaf: kronikç góry Kassynu, Historyje swoich czasów, kilka iywotów swietych i mow, traktat de Sacramento admirabili Corporis Christi. Listy jego zébrai w jednym tomie Kozma Medyceusz. AmbrysSUS, staroiytne miasto w Focydzie, na pofudniowym stokn Parnassu, podwójnemi morami obwarowane przez Tebañczyków w obronie przeciwko Filipowl Macedoñskiemu. W poblizu Ambryssa znajdowafa sie wspaniaia swiatynia czczonej to z wielka wystawa bogini Atemis Dictynnaea; swiatyniç te, zburzyï Filip wraz z wszystkiemi miastami focyjskiemi. — Ambryssns, rseczka w Tessalii, bierze swój poczatek pod góra Otrys, przechodzi przez równine, Krocyjska wpada do zatoki Pelazgijskiej, dzisiejszego Golfo di Voló. Ambnbaje (od wyraza syryjskiego abub, alibub, piszczafka), tak nazywafy siç w staroiytnoäci, towarzystwa syryjskich artystek, w rodzajo bajaderek, które podczas uroczystych zabaw spiewaíy i graiy na piszczaikach w miejscach publicznycb, zwfaszcza w cyrku w Rzymie. Obok tego zajmowafy sie rzemiosfem, nie zostajacém pod opieka Muz, i día tego Swetonijasz (Nero, 27) kladzie je na równi z kapíankarni Wenery Vulgivaya. Ambolans (z francnzkiego: ambulance). Jest to zakfad ruchomy, przeznaczony do pierwszego opatrywania rannych na polo bitwy, przed ich pomieszczeniem w stalych lab polowych lazaretach. Wydoskonalenie i rozszerzenie systeraatu ambulansó w, jest dziefem najno wszych czasów. Szybkie ruchy wojsk, cz«¡ste i krwawe bitwy w kampanijach Napoleoáskieh, równie jak rozbadzony z postepem czaia dach filantropii, przyczyaify sie, glównie do rozsserzenia i ulepszenia, bardzo wprzód niedostatecsnych árodków pomocy lekarskiej na pola hitwy. Do naleiytej dziafalnorfci ambnlansów, potrzeba odpowiedntch przyrzadów i materyjaíów, równie jak odrçbnie zorganizowanej sfaiby. Do takich przyrzadów naleia np. wozy ambulansowe, narzçdiia chirurgiczne, árodki opatrzenia, materyjafy apteczoe, i t. p. Sfuiba zas" ambulansowa sklada si? jai to i lekarzy woj

Ambalane — Amettl-Bffeni]

591

skowych om pomocników, jako to: chirurgów, felczerów, aptekariy, jui to i róinyeh stopní wojskowej administracyi lazaretów. W skutek iciefaienia pierwotnego pojecia wyrtzu, nazywaja u ñas pospolicie ambnlansem, nie cafe urzadxenie rochóme día doraínej pomocy lekarskiej w pola, ale jeden ezczegól tego urzadzenia, to jest kareta ambulansowa, inateracami wysfana i na faúcnchach zawieszona, w której ciçiko rannych skfadaja, opatruja i, o ile podobna, do najbliiszego lazaretu przewoia. — Ambulatorljam, nazywaja miejece gdzie chorzy nie miejscowi, sami do lekarza lub kliniki po rade przychodza. Wl. B. Ambaran, przyladek na zachodním brzegn morza Kaspijskiego, tworzacy pófn. wech. czçsé Apszeroúskiego pólwyspu; znajdaje siç w Zakaukazkich posiadfoáciach Rossyi, w gubernii Szemachiñakiej. Przyladek ten sklada eiç z niewielkich skaf wapiennych. Prawie od Amburanu ciagnie siç brzegiem morza piascsysty pas ziemi; dno morskie blizko przyladka skfada eiç z rzadkiego ¡fu, i día tego okolice Amburann s§ niedogodne do zarzucania kotwicy. Amborbljalle (z Itdáaklego: ambire, okraiaé, i urbt miasto), nroczystosci równie jak Ambarwijalie (ob. Ambarviales), obchodzone przez Rzymian na czeáé Cerery, tylko it zamiast przy nich obchodzid pola, okraiaao w okoío та гу miasta. Amburgb (Izaak Tan), pogromca zwierzat, urodzony 1811 r. w Duchéis, w stanie Kentucky, w Stanach Zjednoczonych, od mfodoáci z szczególném zamifowaniem zajmowaí siç nlaskawianiem koni, niedíwiedzi, wilków, nawet potworów morskich, póiniej lwów i tygrysów, i sztuke te, jako czíowiek myál;cy, podniósl do wysokosci nankí, której zasada jest pewnik biblijny i logiczny, ie czíowiekowi nadana jest wladza nad wszystkiemi iyjacemi na kali ziemskiej istotami. W roku 1838 vón Amburgh przybyï do Europy i w stolicy Anglii wystapieniami swemi powszechny wzbudzií zapa!. Mówia, ie nawet królowa Wiktoryja z zajçciem uczeslniczyía w afachania wykfadn jego tcoryi i ciekawego opowiadania dfagoletnich doíwiadczeá; cafa arystokracyja cisnefa щ do niego i skfadala mu hofdy uwielbienia. Van Amburgh utrzymaje, ie towarzystwo dzikich zwierzat bywaío dlañ zawsze iródfem najwyiszej rozkoszy, i ie chwile z niemi spçdzane naleia do najpiekniejszych jego iycia. Podfug niego uíaskawid moina najdrapieinicjsze nawet zwierzçta i obrócié je na ludzki poiytek; o wilku zaá zapewnia, ie jest ze wszystkich najrozumniejszém i najfagodniejssém, byleby naleiycie umieé siç z nim obchodzid, — a strasznym jest jedynie wtenczas, kiedy sglodniafy, bo jui wówczas nie jest w stanie normalnym, ale racsej w pewném przejáciu do oMakania. Przyszfosd okaie, czyli nanka, której ran Amburgh pierwsze ufoiyf podstawy, przelrwa swojego wynalazcç i czyli naleiéd siç jema bçdzie zaszczytne miejsce obok Bakewell'a (ob.), twórcy systematycznego wychowania zwierzat domowych. F. H. L. AmbUSkada, dzii wcale jui nieuiywany, i francazkiego przejçty wyraz na oznaczenie wojennej zuadzki, (ob. Zatadtka). Wi. B. Amdoa, jedna z jedenastu prowincyj Tybeto, na wschód graniczy z Chinami, na póínoc z Kohonorem i Kiangiem, na zachód z Kahangiem, na pofadnie z Tongkingiem. Mieszksicy Andoi odznaczaji siç przed innemi szczególn; întelligencyja; z niej tei pochodza wszyscy prawie uczeni i najznakomitsi naucsyciele w Tybecie. Amedil-BIfendl, godnoáé pierwszego sekretarza Reis-Effendego, czyli miniatra spraw zagranicznych w paástwie tureckiém. Amedii-Effendi redaguje wazystkie noty dyplomatyczne i depesze swego zwierzchnika, nastçpnie zai, za po

593

йаёШШшп- Amelija

sredoictwem swojej kancellaryi, expedyjaje takowe pod wíasciwe adren; urzad jego acbodzi ia jeden i najbardziej wpiy wowych w administracyi ottomanskiej. Anteil (August, baron a"), general s czaaów Napoleona I, nrodiony w Paryio 1775 г., na poczalku rewolucyi byl proitym grenadyjerem, w 1792 porucznikiem, w 1799 majorem, a w 1807 r. generafem. Walecznotfd jego byfa niezrównana; w 1804 r. pod Honachijum z oddiiafem 60 strzelców francnzkich zabral do niewoli 120 hnzarów i 300 atrzeieóir anslryjackieh. W ezaaie Stn dni, Ameil byl znowu jednym z najgorliwszych slronnikow Napoleona, za со powtórna геatauraeyja wygnala go z krajn, poiuiej nawet nciekajacego, wbrew wszelkiemu prawu narodów uwiezila w Hildesheim, gdsie dano ma do wybora, albo poxostad w wiezieniu, albo atawîé siç przed sadem wojonnym francozkim. Takie barbarzyñstwo przyprawilo nieszczesliwego Ameil'a о utratç roznmn i iycia 1822 г.; w 1816 r. tymczasem riad francuzki akazal go na ámieré jako zdrajcç ojczyzny. Ameilhcn (Hubert Patchalis), nczony francuzki, nrodzony 1730 r. w Paryio, najglówniej poswiçcaï sie. hiatoryi i literaturze staroáytnej: waine tei oddal uslugi naukoweinu áwiatu, peïniac z wzorowa gorliwodcif obowiazki konserwatora biblijoteki i muzeum w Paryzo. Z literâckich prac jego najcelniejsse s;: Histoire du commerce et de la navigation des Égyptiens tous le régne des Ptolimies, Paryi, 1766, dzielo uwienczone przez Académie des inscriptions; Histoire du Bas-Empire, wíasciwie tylko dalazy ciag i dokonczenie takiegoi dzida, którego autorem byl Le Bean. Z archeologicznych jego badaú zaslugnje na wzmianke objainienie napisu znalezionego w Rozecie, które (1803 r.) w imieniu instytutu zloty! Bonapartemu. Umarl 1811 r. w Paryzn. Ame!, germanski olbrzym, ukazujacy siç w otchlani piekielaej, czyli Gehennie, zaraz po Nibeln i Heglu (mgle i npale), oznacza pare powstajact s ziemi, odpowiada normandzkiemo Imerowi, a poniekad Hancowi slowijaoskiema. Z nie go powstali Amelungi. Àmelija (áwie.ta), s królewskiego doma Franków ród wiodaca, przez brala swojego Pepina, poslubiona Witgerowi, palatynowi ezyli pfalzgrárowi Lotaryngil, byla matka i. Adalberte, biakupa rheimskiego i czterech córek. íyjae potém dlagi czas ze tfwiatobliwym malionkiem w dobrowolnej wstrzemieiliwoáci, gdy on wstapi! do klasztorn, Amelija takie zoztala zakonnica, i ornarla wdowa w chwale wielkiej swiatobliwosci. — Amelija, inna sw¡e.ta, z ksiaiecego doma', w mlodych latach wstapüa do klasztora àwiçtej Landrady, w Leodyjam. Ta ujrxa! ja Pepin, a zachwycony jej pieknoscia i sslachetna postawa, przeznaczyí ja na maíionke día syna awego Karola. Amelija odrzueüa te ofiary, a onikajac natarczywosci Karola, uciekla do dóbr swoich, gdzie w wykouy waniu uczynków chrzeácijanskich zeazla z tego íwiala. Relikwije jej epoczywaj| w opactwie i. Piotra pod Gandawa. Pamiatka obu tych swiçtych obchodzona jest dnia 10 Lipca. Amelija (Anna), ksieina Saako-Wejmaraka, urodzona w 1739 г. 24 Paidziernika, eórka Karola ksiecia Brunswik-Wolfenbuttel, byla w drugiej poiowie XVIII wieku, doM| i ozdoba dworu Wejmarakiego. W 19 roka iycia, a drngim od zamçicia, Amelija straciia meia awego, ksiecia Ernesta Augusta Konstantyna (1758), ktöry pozoatawil syna, Karola Augusta. Тут sposobem Amelija stala sie opiekunka awego syna i regentka paástwa, którém tak dobrze rzadzió nmiala, ii nietylko nie poniosla podcsas siedmioietniej wojny, ale nadto sebrala przez oszczednosé znaczne skarby, których potém na dobro i korzysd swych poddanych nigdy nie szczçdziia. Niemniej godna jest awagi miíoáé i sapa! Amelii do nauk i sstok piçknych. Maty Wejmar stal sie, za jej rzadów siedliskiem wszyslkich

АтеЩа — Amelot de la Номвауе

693

zoakomitoáci Niemieo, jakó tot Wielanda (guwernera nastçpcy trono), Herden, Goethego, Seckendorfs, Knebla, Böttigera, Bodego, Musäusa, a w ostatnieh latach i Schillere. Najlepszym dowodem dobroci i roiamn ksiqiny Amelii, pasfuiyé moie ta okolicsnoác, iz nawet po zfozeniu pries nia wiadzy w rçce syna w rokn 1775, znakomici uczeni i poeci nie porsncili jej towsrzystws, znajdujac roskosz w ciaglém s ni; obcowaniu. — Poraska pod Jena w dniu 14 Paidziernika 1806 r. tak przeraziía i zasmuctfa ja, se sachorowala i ornarla na sercowa choroba w dnin 10 Kwietnia 1808 r. Amellja (Marja), mafsonka Ludwika Filipa króla Francuzów, córka Ferdynanda I króla Obojga Sycylü, urodzifa siç w dnin 38 Kwietnia 1783 r. W r. 1809, Ludwik Filip, ksiaze Orleans, nraiat sie przypodobaé Amelii, ktöra sgodsils sie. oddaé mu swa rçke bes wzglçdu па to, ie ten ksiaze, byf wygnaúcem bes znacsenia i majatku. Wzorowa mafsonka i matka, Amelija po wstapienin na tron oddata siç calkowicie dobroczynnosci i pobosnej aprawie, nie mieszajac sie. bynajmniej do apraw pnblicsnych. W r. 1848, po upadku Ludwika Filipa, cnotliwa jego maiionka, obnrsona niegodném postçpowaniem wielu s otaczajacych jej meza, okazala sie wytrwafa w nieszczçsciu, odwazna w niebespiecsnej prseprawie prses kanaí La-Manche, i staïa sie prawdsiwym anioíem opiekúczym pognebionego króla. Anglija przyjçfa Amelije s oznakami najsywssego asacnnkn, którym nie przestawaf zaszcsycaó j| i wíasny malionek do koúca awego iycia. Amelija (Maryja Fryderyka Augusta), ksieina saska, atarasa aioatra króla Fryderyka Augusta II, urodziía sie. 10 Sierpnia 1794 r. Zbogaciwasy awój umysí rozlicsnemi wiadomosciami i doáwiadczeniem nabytém w podróiach po Wfoszech, Francyi i Hisspanii, Amelija oddala sie s zapaíem literatnrze. Pod przybraném naswiakiem Amelii Heiler, Amelija rozpocsefa sawód literacki komedyja: Dzieñ koronacyjny, w dwa lata póíniej napisafa drug) pod tytulera: Мегги, a w 1833 r. trsecia Klamttwo i prawda, odegrana na acenie berliáskiej s nadzwycsajném powodseniem. Jeascse wiekszy zapaí wsbudsily póiniejase utwory Amelii: Narzeczona luieeia, Narzeczona t ttolicy, Gospodarz, Slubny piericionek, Kuxyn Henryka, Opiekun, Dziewczyna te wsi, Dziedzic majoratu, i inne w których prsebija siç gfçboka znajomoáé serca ludzkiego, obok szlachetnego zapaíu i moralnosci. Dzieía Amelii wydane zostaïy w Dresnie pod tytufem: Originalbeitrage zur Deuttehm Schaubühne. Skompouowaïa takie kilka oper i piesui koscielnych, lees te n dworu tylko wykonane zostaíy. АтеЩа (Maryja-Fryderyka), królowa grecka, nrodzona 1818 г., najstarssa córka zmarfego w 1853r. Wielkiego Kaiçcia Oldemburgskiego, Paw(a Fryderyka Augusta i Adelaidy, ksiqiniczki Anhalt-Bernbnrgakiej, w 1836 r. saalubiona soatala Ottonowi I, królowi greckiemu. Za prsybyciem do Grecyi, prsyjeta byfa prses naród s zapaíera, i po dsiá dsieó jessese królowa Amelija popolarniejssa jest w Grecyi od awojego mattonka, którego zressta. prsewyissa energija charakteru, esego data dowody mianowicie podezas ostatniej swojej regency! w 1856 roku, kiedy Iota francuska sajela porty greckie. Licsne saMady dobrocsynne istnienie swoje sawdziçczaja króiowej Amelii, która sscsególna opieke. rozeiaga nad saUadem ociemniaíych, jednym s najbardsiej wsorowyeh tego rodzaju w Europie. Ameika, tak zwano pusske, w gotowalni kobiecej; w kofteo XVII wiekn torebki damskie. AmelOt de la Hoassaye (Abraham Mikoïaj), urodsony 1634 r. w Orleanie, byl s pocsatku sekretarsem poafa francuskiego w Wenecyi, póíniej wyfacsnie •i; poáwiqcií polityce, history! i filosofli. Licsne napisr.I dziela i wiele dokonal BSCTBXOrsDTU ток i.

38

594

Amelot de la Ноомауе —

tlómaczeú; umarl w nedzy rokn 1706 w Paryiu. Amelot tfómaesyf: Machiavela O monartie (1683 i 1686 in 12-mo); w aotach swoich usprawiedliwiajac autora utrsymuje ie cafe dzielo jest ironija przeciwko owocieenej polityce wioakiej; History Wenecyi Marka Velferasa takie z notatami (1705 r. 3 tom in 12-mo); publikacyja ta, na która sie, uskarial sénat wenecki, byla powodem samkniçcia Amelóla w Bastylli; Hittoryja Rady triydziettu fra Paoli Sarpi; niexbyt wierne tíómaczenie francazkie ogfoail pod pseudonymem de la Motte Josseval; Roczniki Tacyta i notami (1692 i 1735 t. 10 in 12-mo), leci tylko cxtery pierwsze tomy i to najlepsze, sa jego pióra. Amelot oryginalnie upiaal: Histoire de Guillaume de Nassau (1754 tomów 2 in 12-mo), ogloszone po jego smierci, jak równiei Mémoires historiques, politiques, critiques et litéraires (1722, 1737, 1742 tomów 3). Ostatniego tomu podobno Amelot nie jest autorem, czego dowodem liczne biçdy w nim siç znajdujace. Jakkolwiekbadi Amelot zasluguje na poczesna wzmianke, gdyi jesli dziela jego nie odznaczaja sie, stylem wyborowym, za to mysïi i sad w nich zawsze sa gruntowne. Amelot (Jan Jakób;, urodzony 16S9 г., minister spraw zagranicznych pod Ludwikiem XV, przy którego rozpustnym dworze charakterystyczna odgrywal rolç. W 1738 roku podpisai w Wersalu traktat pokoju miçdzy Francyja a Austryja; w sxesó lat póiniej wpadfszy w nieiaskç, umarf 1748 r. — Amelot (Sebastyjan Michai), od 1775 r. byt bisknpem w Vannes i gorliwym obroúca pravr hierarchicznych, w 1790 roku odmówii zaprzysiçienia cywilnej konstytucyi duchowieñstwa, skutkiem czego powstanie ludowe zmusifo go do opuszczenia rezydencyi biskupiej i do schronienia aie do Szwajcaryi, gdzie wespóí z 48 ibiegfymi biskupami, w dniu 15 Sierpnia 1798 r. podpisai znany list pasterski do wiernych we Francyi. Za wkroczeniem Francuzów do Szwajcaryi, Amelot udal sie, do Augsburga, a ztamtad w 1800 roku do Londynu. Po zawarciu konkordatu z Piusem VII, on byl jednym z tych pralatów, którzy pomimo wezwania papiezkiego, odmówili zloienia godnosci biskupiej, utrzymuj§c, ¿e Kosciól stoi wyzej nad papieia; wszakie po powrocie w 1815 r. a wielkiém wystçpowal umiarkowaniem wzglçdem wszystkicli duchownycli, którzy sie poddali konkordatowi; umarl w 1821 r. w Paryiu. Amelotte (Dyjonizyjusz), kaplan zgromadzenia oratoryjanów, urodzil aif w Saintes 1606, umarl w Paryiu 1678 r. Przetlómaczyl na jçzyk francuzki Nowy Testament, uiywajac do tego wiele najlepszych rekopismów tak we Francyi jak za granica, i wydal poraz pierwszy r. 1666—1668, we 4 tomach. Przeklad ten, po wielekrod przedrukowywany, dotad jest uiywany i ceniony. Inne dziela Amelotta sa: Harmonija czyli zgodnosc czterech Ewaugelistów, po francuzku r. 1669, po lacinie 1670 г., w Paryiu; krótki wyklad teologii, po francuzku, 1675 г.; Obroua konstytucyj Innocentego X i Alexandra VII, 1660 г.; kilka dziel ascetycznych. AmelOIlgi, potomkowie Amela, albo moie Ainalów, olbrzymy germaáskie, które mialy byó symbolem pierwszych pokladów ziemi. — AmelOQgaml nazywaja sie takie bohaterowie w Nibelungach (ob. AmalowieJ. Amen, wyraz hebrajski, znaczy: prawdziwie, wiernie, niech siç tak stanie. Je na Chrystus czçsto uiywal tego slowa w sposobie twierdzacym: Amen, amen dico nobis, „Zaprawdç, zaprawdç powiadam warn." Kosciól laciúski i grecki xachowaly ten wyrax w modlitwach swoich, podobnie jak AUeluja i Hosanna. Amen koncxy modlitwe Pañska czyli Ojcze nasz, tudziei wsxystkie inne. Niegdyi lud po skonczonych modlitwach publicznych, glosno mówil Amen. W niektórych miejscach, tudziei w Paryiu, bioracy Koimnunije iwiftf, odpowiadaja Amen, jako

Amen — Amenorrhoea

595

wyznanie wiary, po slowach kaplana: Corpus Domini nottri Jetu Christi. Wyraz ten przeszedl i do raowy potocznej, naprzyklad: „To tak pewno jak Amen w pacierza;" „jeszcze nie amen," to jest, jeszcze nie koniec; ,jui amen," to jest juz po wszystkiém, jai siç skonczyfo; „powiedz amen," to jest zgódí siç, przystan, zrób koniec. Mahometanie zaczynaja i koncza swoje modlitwy od slowa Amen. L. R. Amenda (Stanislaw), poseí Maxymilijana cesaría austryjackiego, do Solimana sultana tureckiego; biegly w naukach, i wiadomoiciach których nabyt zwiedzajac Niemcy, Wlochy, Grecyjç, Egipt i Syryja; otrzymal od tegoi cesarza Maxymilijana herb, jako szlachcic niemiecki. Przybywszy jai za Zygmunta HI do Polski, otrzymal indygenat, za wiernoáó jaka temuz królowi okazywal. Od 1608 do 1614 r. dzieriawiï olborç srebra i ofowia w Olkoszn, za summe. 7,000 zip. roczaej dzieriawy. Zyl jeszcze w 1624 roku, wystawil kosciól w Olkusza. Ze smiercia córki jego Zazanny, dom Amendów w Polsce wygasl. AmendÓWOa (Zazanna), pochodzila z wfoskiej familii osiadlej w Krakowie. Zyla okolo roku 1620, godna pamieci, po przybyciu do Krakowa bowie« w rokul625, 00. Reformatom wystawifa klasztor po za brama i. Anny i oddala znaczny a caly majatek na dobroczynne uczynki. J. M. AmenoflS I, król Egiptu, syn i nastepca Amazysa I, który pasterzy, zdobywców Egiptn, zamknal w warownym obozie Aiirys i przez kapitulacyje wypedzif do Syryi, przez со monarchija egipska na nowo dawnym zajainiala blaskiem. Amenofis zajal siç równiei czynnie uporzadkowaniem rozmaitych galezi administracyi, przywróceniem do dawnej okaiafoid miejsc swiçtych i gmachów pablicznycb, utrzymaniem kanalów, policyja miast i prawodawstwem; imie jego zapisane tei jest na licznych wspóíczesnych mu i póiniejszych pomnikach, oraz w Mtanii królów, zas wizerunek jego na mnóstwie plaskorzeíb umieszczony jest wespól z wizeruakami boçôvr. W muteum turyúskiém znajduje siç posag ubóstwionego Amenofisa I. Król ten, po 30 letniém panowaniu, uraarí w 1822 rokn przed Chrystusem.— AmODOflS II, król Egiptu, syn Merysa czyli Tutmozysa III, panowal od г. 1723 przed Chrystusem. Imie jego dotad jeszcze widaé na mnóstwie pomników, zwlaszcza w Nubii. AmenoGs II glównie przylozyí siç do upiekszenia Teb budowa propyleów i kolossów Karnaku. Kolossalna statua tego Faraona, monolit wykuty z rózowego granito, znajduje sie, w muzeum turyñskiém. Umarl po 25 Iatach panowania w 1697 r. przed Chrystusem. — AmODOflS Ш, wiak poprzedzajacego, po ojcu swoim Tutmozysie IV naslgpil okolo r. 1687 przed Chrystusem. Byl to jeden z najznakomitszych wíadców starego Egiptu, znany w Grecyi pod nazwiskiem Memnona (ob. Memnona potqg), do którego przywiazywano podania o licznych cudach, juz to poprzedzajacych i zwiastujacych jego narodzenie, juz tei otaczajacych tajemnica koniec jego íycia. Palace w Tebach (dzisiejsze Memnonium) i w Luxor, obeliski i mnogie budynki po miastach prowincyjonalnych, swiadcza o potedze Amenofisa III, a istniejace jeszcze dotad na murach palacu tebanskiego obrazy bitew dowodza, ie byl niemniej szczeáliwym wojownikiem, jak gorliwym krzewicielem nauki i sztuki; liczne bowiem nad nieprzyjaciolmi Egiptu odnosil zwycieztwa w Azyi i w Afryce. Umarl po 35 latach panowania w 1657 r. przed Jezusem Chrystusem. Amenorrhoea (z greckiego : a bez, men miesiac, reo plynq), zatrzymanie a kobiet; dosé czesto przytraßajaca sie, choraba. Rozliczne okolicznosci wplywaj§ na jej spowodowanie u dziewic, a naprzód: watla i delikatna budowa ciala, sposób wychowania fizyczny i moralny, temperament limfatyczny i nerwowy, iycie siedzace i brak ruchu w ogólnosci, nauki przeciagnione, praca fizyczna

596

Amenorrhoea — Amerigo Vespucci

с wyeileniem przy niedostatecznym pokarmie, sen nad miare, przedfuiany, mieszkania wilgotne, pobyt w miejscach blotnych, napoje kwaáne nadniywaae, oporczywie przedlniane cznwanie, namiçlnosci smntne; powtóre: pokarmy nazbyt maczyste, napoje rozpalajace, aromatyczne, podbndzajace i inne; potrzeeie: przypadkowe okolicznoáci, jako przeetrach, gniew, nagle wzraszenie nraysfowe; lecz najczesaej zaziçbienie, choroby badí jawne bad** nkryte w organizmie, mianowicie zapalenie chroniczne iofadka i plue, grnzlice, a najbardziej bladaczka czyli konstytueyja chlorotyczna i anemia. U kobiet zameinych, zatrzymanie chorobliwe dowodzi zwykle jakoweji zawady czyli przeszkody w obiegn krwi, albo tei ukrytej choroby w organizmie, lab zatkania trzewiów brzusznych i czeáci je otaczajacych. Zatrzymanie przychodiié iwyUo takie w skutkn otyíoáci, po gwaltownych wypróinieniach ciafa, po wielkich krwotokach badí piersiowych, badí hemoroidalnych, po chorobach dlugo trwalych, wycieñczajacych, jakiemi sa: wodna puchlina i euchoty, niemniej podczas brzemiennotici, karmienia dzieci piersiami. Zdarzaly sie i takie nawet wypadki, gdzie kobiety przez ealy ciag iycia swego, miewaly stale zatrzymanie, a pomimo to, byly zawsze jak najzdrowsze i cieszyly siç liczném potomstwem, (ob. ctyncienie) . Dr. J. K. AmeiltC8, ■ Egipcyjan pieklo, grecki Hades. Nazwa ta nie znaczy, jak twierdxl Plutarch: „Bioraca i oddajaca," lecz „Kryjaca." Obrazy i rysnnki na pomnikach egipskich daja nam wyobraienie pojçé starozytnych Egipcyjan o mieszkanin podziemném i pobyeie dusz po smierci; daszom wylatojaeym z ciala przez nsta, w ksztalcie ptaka, towarzyszy Annbis ai do trono Ozyrysa, wiadajaeego w paüstwie podziemném w towarsyatwie 42 sedziów nad sprawami nieboszczyków. Widzialna na pomnikach wyiszego Egiptu bogini Amente», nie ma nie wspólnego z wymienionym tu Amentesem, jest to tylko lenaka postaé Ammona (Amen). AmerbftOh (Wit), wydal: D. Joannis Chrytottomi aliquot orationes graeeae et latinae, ante hoc tempus nunquam editae, latine tanturn temel, cum Epiphanii quadam oratione, ac historia de Jesu Christo; interpretibut M. Cromero et Vito Amerbachio per Oporinum, Basileae 1551 r. Kromer, który poprzednio tlómaczyl mowy i. Jana Zlotonstego, aria! pozwolió Amerbachowi i Opporinowi poprawié jego tlómaczenie, gdzieby im siç wyklad zdawal niedokladny. Amerbach nadto sam przetlómaczyl mowe tegoz swietego de Pro videntia i umies'cil ja na poczatku powyiszego dziefa. Amerdad, w Zendaweácie Emeretdebie, t. j. ten, który owoce wyprowadza na Éwiatlo, ten kto daje niesmiertelnoíé, — nazwa siódmego Amszaspanda (ob.), opiekan siódmego dnia w kaidym miesiaca, orçdownik wszelkiej wegetaeyi, wszystkich pozytecznych drzew i rosïin, día tego téi ,,Stwórca pañstwa roílinnego." Z poczatku Ormuzd stworzyl drzewo, które jednak bylo suchém; dopiero Amerdad przesadzil je do wody Tentera, nad iródlem Ardujzura, poezém drzewo to zostalo drzewem iyeia, Horn, od którego pochodza wszystkie inne drzewa i zbawienne roáliny. — Amerdad jest równiei nazwa piatego miesiaca n Persów. AmeiigO VespOGCi, szlachcic florencki, nrodzony 9 Marca 1451 г., z mlodych lat zaslynal dokladna znajomoácia fizyki, astronomii i Geografii, które to nauki stanowily w ówczesnej Florencyi glówn§ podstawç wychowania narodowego. Amerigo ndal sie jako kupiec do Hiszpanii i znajdowal sie wlasnie w Sewilli, w tejie saraej epoce, kiedy Krzysztof Kolumb czynil przygotowania do powtórnej podróiy. Pomyálnoáé towarzyszaca Kolnmbowi, tak dalece zapalila wyobraínie mlodego Florentczyka, ii porzuciwszy kupiectwo, postanowil poznaé nowoodkryta czeíé swiata. W dnw 10 Maja 1497 r. Amerigo odpíynat

Amerigo Vespucoi — Ameryka

597

z Kadyxu na okrçcie admírala Ojeda, po 37 daiach podrózy dostal sie. na staly l|d nowego ¿wiata, nriedxil cieâninç Paria, puácil siç brzegiem lado na parç act mil i powrócií szczeáliwie do Sewilli po 13 miesiecznej podrózy. Ulegajac namowom i obietnicom króla portugalskiego Emannela, przedsiçwziaf dwie wyprawy do nowego íwiata: 10 Maja 1501 i 10 Maja 1503 г., leca po dmierci Kolum ba wstapií do aMby hiszpaúskiej i zwiedzil jeszcie kilka razy nowa czçsé áwiata, która od jego imienia przeswana zostafa Amerykq. Wszyatkie te podróze odbywaf Amerigo w charakterze Geografa i sternika okrçtowego. Uraarl w Sewilli 1510 roku. Król Emanoel rozkazal zawieeié w koáciele katedralnym w Lizbonie szczatki okretu, па którym on odbyl ostatnia podrói do Ameryki. — Nie wszystkie okolicznoáci iycia Ameriga znane sa nam doUadnle. Mamy po nim mappç Ameryki, dziennik czterech podróiy wydrakowany w jçzyku íaciáskim w Paryzu 1532 г., i liaty na 24 stronnicach in 4-to wydane w Florencyi u Giovanni di Cario da Paria. Godna jest uwagi nastçpujaca okolicznoáé. Przez dfugi cías przypisywano samemn Wespacyjuszowi nazwanie nowego lado od swego imienia, kíadac to na karb jego próznoéci, tymczasem slawny Humboldt w dziele: Kritische Untersuchnungen über die historische Entwiekelung der geo graphischen Kenntnisse der Neuen Welt, dowodzi, ie nazwa Ameryki nadana zostaía nowej czçàci áwiata nie przez Ameriga, leez przez wydawcç niemieckiego Waldseemilllera, który zaproponowat aazwe, Ameryki día nezczenia pamieci autora, dajaeego nam pierwszy dokfadniejszy nieco opis tej krainy. Nazwe, ц napotykamy po raz pierwszy na mappie dofaczonej do dziefa Ptolemeusza, wydanego w Metz w 1522 г., póíniej przyjçli ja wszyscy nczeni w Europie. Szczególy o ¿yciu Ameriga znaleáó moina w dwóch znanych dziefach: 1) Vita e lettere di Amerigo Vespucci, Florenzia 1745, Blandini; i 2) The life and voyages of Columbus, Irwinga. AmerllUg (Fryderyk, urodzony w Wiedniu, jeden ze znakomitszych tegoczesnych portrecistów niemieekich; portrety jego uchwycone щ z wielkiém zyciem, w moenych ¿wiatfocieniach szeroko malowane, i najwiçcej siç zbliiaja do sposobn malowania sfynnego Lawrence (ob.), którego by( uczniem. Studyja jego z natury bardzo sa cenione, historyezne zas obrazy alabe. W Warszawie sa niektóre jego pçdzla piekne portrety, jak пр.: kasztelana Bieliuskiego w galeryi wilanowskiej. A. L. AmerniCf, gatonek ryb, uzywane za potra wç na stoiach polskich w dni postne. AmCryJft cxyli Angustí O&Strom, staroiytne i znacznè miasto w Umbryf, kolonizowane nastçpnie przez cesarza Augusta; tu urodzif siç wslawiony priez obroncq swojego Cycerona Roscyjusz Amerinus. Ajneryoi, dynastyja arabska w Andaluzyi, powstala na gruzaeh monarebii Ommijadów. Ameryci poebodzili od síawnego Abu-Amer-Mohammed-Almanxora; panowali w Walencyi od 1031 r. do poezatku ХП wieku. Ameryk (Mateusz), ksiadz, byf nauczycielem w domu Latalskieh, pisaf poezyje które umieszczaf w róinych pismach wysziych s drukarni w Lésante i Baranowie. Miçdzy innemi wydal wiersz iafobny na émieré Mikolaja hrabi z Labiszyna Latalskiego, umieszczony w dziele Andrzeja Wçgierekiego wydanem, pod tytufem: Politicus Christianus, Leszn 1632 r. Ашегука (Geografija fitycma). Ameryka, czwarta z kolei czçié swiata, dfugosci) zajmowanej przestrzeni priewyíszaj аса wszystkie inné, powierzchnia wszystkie prócz Azyi, jeden z trzech ogromnych kontynentów ezyli ladów stalych kull ziemskiej, Svoiat nowy, rózni siç od tyoh ladów ksitaltem, wyraxem i Ые

»98

Ameryka

rankiem, równie jak prostot; i jednostajnoácia budowy, iycíem fizyczném i duchowém. Cafa Ameryka po'foiona jest na pófkuli lachodniej naszej ciemi i día tnech czes*c¡ swiata starego (Europy, Aiyi i Afryki) wyfaczny stanowi zaehód. Ameryka graniczy na pólnoc z morzem podbiegunowém arktyczném, czyli lodowatém amerykanskiém (zatoki: Kotzebnego, Mackenzie, Limaúska, Jerzego IV koronacyjna, kanaf ksiecia Regenta; przejscia Fary, Hekla ¡ Barrow i zatoka Bafflnska); na wtchód s oceanem Atlantyckim (zatoki Hudsoáska, cieániny Hudsonaka, Frobisher i Komberlandzka, zatoki 6. Wawrzynca, cieéniny Belle-Isle, Fuody, Longisland-Snnd, zatoki Delaware, Chesapeak i Mexykañska z cieáninami Bahama star; i nowa, z oduogami, Campeche i Honduras, morze Karáibekie z zatokami Daryja i Marakáibo, zatoki La Plata i i. Jerzego); na zaehód z oceanem Spokojnym (zatoki Guayaquil, Panama, Tehnantepek i Kalifornijska, snndy królowej Szarlotty, ksiecia Williama, Cook a i Nortona). Powierzchnia Ameryki wraz z wyspami podawana bywa tak rozmaicie, ie róznica najmniejszej cyfry od najwiçkszej dochodzi przeszfo 100,000 mil □; wedfug jednych bowiem nie przenosi 651,162, wedfag innych wynosi ai 771,928 mil Q. Najprawdopodobniej i ta, jak zwykle, prawda jest po srodku, zawsze jednak powierzchnia Ameryki, zawierajaca w takim razie przestrzen okofo 720,000 mil □, obejmuje jedne trzecia czeáé cafego ladi stafego kuli ziemskiej, 4 razy jest wiçksza od Europy, i równa sie, massa Europio i Australii razem wziçtym. Miçdzymorze Panama dzieli Ameryke na dwie prawie równe polowy, ksztaftu trójkatów: na Ameryke pólnocnq i poludniowq, z których pierwsza ma 380,000, draga 340,000 mil □ powierzchni. Podsta wa trójkata Ameryki pófnocnej s§ brzegi morza arktycznego, wierzchofkiem jego jest miçdzymorze Panama; wszakie trójkat ten nie jest zupefny: jeieli bowiem odejmiemy przesmyk, na którym leiy Mezyk z Ameryka árodkowa, pozostanie raczej postaé trapezu. W takim razie Ameryka rozpadnie sie, na cztery czefci gfówne: Ameryke pólnocnq, Migdxymorze, Ameryke po ludniowq i Indyje tachodnie, jakoi Anglo-Amerykanie w taki sposob pojmojf ksztaft swojego kontynentu. Ameryka pofudniowa jest prawie foremnym trójkatem prostokatnym, którego przeciwprostokatnie, tworza brzegi zachodnie, ramionami zas* kata prostego sa linije od miçdzymorza Panama do St. Roque i s le gos' puaktu do przyladka Horn. Lad Ameryki ciagnie sie, od pófnocnej strefy podbieganowej, ai gfçboko w strefe omiarkowana pófknli pofudniowej; najbardziej wysuniçtym na pofudnie punktem tego kontynentu jest przyladek Forward, najbardziej na pófnoc przyladek Barrow, na zaehód przyladek ksiecia Wallii, na wschód przyladek Roque. Od przyladka Barrow do Forward odlegforfé wynosi 2,000 mil geogr. Z pomiedzy wielu warunków, wpfywajacych na wiekszf lab mniejsza, kulture. kraju, jednym z najwainiejszych jest bez watpieaia formacyja jego nadbrzeiy, od niej bowiem zawisfa wieksza lub mniejsza jego przystçpnosé; im wiçc liczniejsze sa pófwyspy i gfeboko zachodzace w lad staly zatoki, tém nadbrzeia owe s; korzystniejsze; im ksztaft ich prostszy i jednostajniejszy, tém mniej przedstawiaja widoków pomyálnoáci. Otói nadbrzeia Ameryki w ogóle rozwiniçte s) daleko mniej od nadbrzeiy Europy i Azyi, choc" nierównie lepiej od afrykañskich; po szczególe zas" strona Ameryki wschodnia, zwrócona do Eu ropy i Afryki, wyksztafcona jest daleko korzystniej od zachedniej, pófnoena bardziej od pofudniowej. Wyntka ztad, ie Ameryka Pófnocna podobna jest do or ganismo uksztaftowanej Europy; Pofudniowa, której nadbrzeia sa mafo tylko wygiçte, bez zatok, wysp i pófwyspów, sbliia sie, wiecej do jednostajnej Afryki, a nawet archipelag, pofoiony na samym cyplu pofudniowym, nietyle jeszcze jest samoistnf gromada wysep, ile raczej tylko roierwanym dalszym cifgiem konty-

Ameryka

699

nentu. Czçsci nadbrzezne, czyli pólwyspy Ameryki pófnocnej obejmuja 31,500 mil a satém atanowig jednç dziesiata czçsc caíej powierachni tej jednej poíowy Ñowego Swiata; z tych Alaska ma 400 mil □, Czugaczia 230, Kalifornija 3,600, Yukatan 2,200, Floryda 1,100, Maryland 285, Nowa Szkoeyja 650 i La brador 24,000. Równiez i wyspy otaczajace Amerykç pófnocna, liczbç, wielkotci| i znaczeniem historyczném wazniejsze sa od wysp Ameryki pofudniowej; one bowiem od atrony Azyi przez Aleuty, od Europy za Normandów przez Grenlandyjç i Islandyjç, za Kolumba przez Azory i Antylle, uíatwiíy odkrycie, zaludnienie i cywilizacyjç Ameryki. Najwainiejszemi pod tym wzglçdem sa wyspy tak zwanych Indyj Zachodnich; ich bowiem samo juz poioienie niezmiernie sprzyja wewnçtrznemu rozwojowi, porty ich sa najwyborniejsze, kiimat i grunta nie maja, sobie równych na cafym ladzie stalym amerykanskim. Za to wysp Ameryki pofudniowej, oprócz archipelagu ogniowych, bardzo jest mafo, a i te jeszcze, równie jak ów archipelag, wyslawione na dziaíanie wiatrów i pr|dów antarktycznych, nie zdoíaja wywrzéó widocznych wpíywów na sasiedni lad staty. Od formaeyi wysp kontynentu zalezy znowu konstrukcyja dróg czyli ciesnin, nie zmiernie wainych pod wzglçdem ieglarskim; oczywiscie wiec skutkiem wiçkszej ilosci wysp, Ameryka póínocna wiçcej ma takich dróg od Ameryki pofu dniowej, gdzie na wzmianke zasfuguja jedynie cieánina Magelanska, pomiçdzy Patagonija a Ziemi) Ogaiowf i ciesnina Mera, miçdzy Zieraia Ogniowa a Stanami pofudniowemi, które obie z oceanu Atlantyckiego prowadz; do oceanu Wielkiego. Przeciwnie Ameryka póínocna, na pofudniu wyspy á. Trójcy ma cieánine Paszczy smoczej, kanaf Yukatan, cieíniny Fioryda i Belle-Isle miçdzy Labradorem i Newfoundland; kanal Davis, prowadzacy z oceanu Atlantyckiego do zatoki Baffinakiej; ciesnine Hudsonska, prowadzac$ do zatoki tegoz nazwiska; desaine Laukaster-Barrow miçdzy Northdevon i кraina Baffiúska i cieánine Beryngska, laczacç pomiçdzy soba Amerykç z Azyja, ocean Wielki z morzem Podbiegunowém. Pod wzglçdem górzystolci gruntów Ameryka póínocna zawiera prawie tyle powierzchni górzystej со nizin; Ameryka pofudniowa nizin ma blizko cztery razy wiçcej, nii krajów górzystych. Do oslatnich naleia: Kordyllery de los Andea 33,000 mil □, pasmo nadbrzezne Venezueli (1090), góry sniezne i. Marty (110), plaskowzgóra Gujany czyli Sierra Parime (14,500), pjaskowzgórza Brazylijakie (15,500); do nizin tamze zaliczamy: Llauosy rzeki Orinoko (10,200 mil □), Selwy i równiny rzeki Amazonki (146,000), Pampy rzeki La Plata i Patagoúskie (76,000), niziny pomiçdzy íancuchami Kordyllerów Choko i Kundinamarka (6,800), Taras nadbrzeiny nad oceanem Wielkira (11,300). VY Ameryce póínocnej powierzchniç górzystg stanowi;: Andy, Alpy nadmorekie i górna Lnizyjana (167,000), oraz Allegany (8,000); niziny za.4 skíadaja siç z Sawannów jezior Kanadyjskich i i. Wawrzynca (100,000 mil □), z Sawannów w krainie apadku Missiasipi (52,000), z Tarasu nadbrzeznego Alleganów (9,700) i z Tarasu nadbrzeinego píaskowzgórzy Anahuak. Ogromny (aúcuch gór, przerzynajacy prawie bez przerwy caí; Amerykç od poíudnia na póínoc, od przylçdka Forward ai do ujácia rzeki Mackenzie i do ciesniny Beryngskiej, najwiçkszy wywiera wpíyw na formacyjç i nawodnienie, kiimat, pfody i ludnosé tego kontynentu. On to aprawia, ie grunt wszçdzie tç sam§ forema; ma postad: na zachodzie Wfzkie nadbrzeze, tui obok niebotycsne pasmo gór Andów, na wschodzie nieprzejrzane plaszczyzny, przerywane tu i owdzie pojedynczemi wzgórzami; g{ównie zas s te go to íancucha wyplywa owa ogromna obfitosé wód, powstaj; i reguluji siç prady powietrzne, na nim stopniuj} i gromadza sie najrozmaitsze stanowiska klimatycxne i prodakcyjoe, a na przeplatanych jego píaskowzgórzach utrzymoj) ale,

600

Amenta

jeszcze najcelniejsze szczatki dawaego striata indyjanskiego. ¿aúcuch ten nazywa siç Cordilleras de los Andes, czyli po prostn Kordyllery (po hiszpaóska: Cordilleras, pasmo gór), lnb Andy (po peruwijaósku: Anta, miedí). Wlaiciwie nazwa ta oznaeza tylko pasmo gór Chilijskich, Pernwijanskich i w Quito, priez krajowców zwane czçstokroé Anti-Saju; wssakie aiywa sie równiei na oznaczenie calego Amerykç wzdlui przerzynajacego lancucha, którego dlugosd wynosi 1,900 mil geograficznyeli, a przestrzeú przezeú zajeta do 220,000 mil Q. Dodawszy do tej dfugosci dalszy ciag podmorski Andów, ai do gór Nowej Pofndniowej Szetlandyi, na 3,000 stóp wysokieh (pod 62 szerok. poind п.), otrzymamy liaije, na 2,200 mil dluga, równajaca siç odlegfoáci od przyladka Finiste rre w Hiszpanii, ai w Azyi do przyladka Wschodniego. Szerokosé Andów w Ameryce póínocnej ma siç do dfugosci jak 1 do 50; w Ameryce poíudniowej jak 1 do 60. Wszakie wlaíciwie rzeezy biorac, Kordyllery nie przerzynajf bez przerwy cale] tej czesci swiata, albowiem Andy Ameryki poíudniowej koúcza siç nie dochodzac miedzymorza Panama, a pasmo gór, wznoszfce sie na nowo na tern miedzymorzu samo znów kilkakrotnie jest poprzerywane, zai dopiero z tamtej strony miçdzymorza Tehuantepek nagle znowu powstaje glówny lancueh gór póínocno-amerykanskich, który odtad jai ciagnie siç stale ai do morza Podbiegunowego. Zreszta Andy Ameryki poíudniowej tém takie róinia siç od glównego pasma gór póínocnej Ameryki, ie pierwsze rozciagaja siç blizko nadbrzeiy zachodnich, ostatnie zaá bardziej zachodza w ваш srodek kontynentn, przez eo zo gtaje jeszcze miejsce na oddzielny faúcuch gór nadmorekich. Dwa dragie pasma gór, od owego glównego laúcucba niezaleine, Brazylijskie i Allegany, tenie sam takie maja kieranek póínocny, którego nie dziela z nim jedynie triy pasma górzyste Ameryki poíudniowej: góry Parime, pasmo nadbrzeine Venezueli i ma le góry snieine ¿. Marty. Kordyllery, których árednia szerokosé nie przenosi 15 mil geogr., po wiekszej czçàci sHadaja siç z równoleglych laácuchów, zamykajacych zwykle w sobie dos¿ znacznej wysokosei plaskowzgórsa, na stokach których czçstokroô stopniuja siç inne znowu gór lancuchy; od strony zachodo sa one daleko spadzistsze, nii od wschodu. Wysokosé ich zwykle dochodzi od 6 do 14,000 stóp, a wierzchoiki dosiçgaja nieraz przeszlo 23,000 stóp wysokosei. Skutkiem naturalnej wklçslosci powierzchni Panamy, gdzie najwyisze pagórki wzniesione щ jedynie na 500 stóp nad poziom morza, lancuch Ameryki poín dniowej oddzielonym jest od laúcucha pólnocno-amerykaúskiego, a wiçc na izczçscie kontynentn kommnnikacyja dwó*ch oceanów, Atlantyckiego i Wielkiego, atoi otworem día calej dzialalnosci ludskiej. W samej rzeezy kanalizacyja miçdzymorza Panama, wedlug wskazan Alexandra Humboldta, za wspólném staraniem Europy z Ameryka niedawno przedsiçwziçta, zlote wydaé powinna owoce día bytn materyjalnego dwóch swiatów. Kordyllery rozpadaja siç na pojedyneie czçsci nastçpojace: W Ameryce Poíudniowej Kordyllery Patagohskie, Chilijikie wraz Sierra de Puelche*, Peruwijañskie x górami Chichas, Sierra Ne vada de Cochabamba i de Santa Cruz oraz z górami Cuchao, Kordyllery Quito i Notco-Granadikie s trzema glównemi pasmami: Choco na zachód, Quindin w árodkn i Sierra de Suma Paz, czyli Sierra Nevada de Metida na wschód. W Ameryce Póínocnej Kordyllery Gualemalyjskie s Sierra de Ynkatan, MexykaAskie z plaskowzgórzem Anahuak, Srodkowe pólnocno-amerykanskie, dzielace siç na Sierra Madre, Kordyllery Pograniczne Nowo-Mexykahskie, góry Oregonu i Rocky Mountain* czyli góry Skaliste; dalej Kor dyllery wtchodnie z Czarnemi Радоткатi, Sierra de Texas z górami Ozark, Kordyllery Zachodnic czyli Alpy Nadmorskie, na Mtttek sai Kordyllery So

ÉBiijto

601

norgjttie. Kordyllery Patagoáskie zaczynaja sie, jai na archipelagn wysp Ogniowyeh, gdtie w pofudniowo-zachodniej »Ironie Poíudniowej Ziemi króla Karoli, góra Sarmiento doehodzi 6,900, a Darwin 6,800 stop wysokoéci. Na ladzie staíym te Kordyllery ciagna sie ai pod 72° szerokoici poíadníowej, gdzie wprost wyspy Chi loe dosiçgaja najwiekszej wyjokoáci 11,700 ftóp w górze Nevada de Corcovado. Na xachodniém nadbrxein Patagonii, ai pod 46° izerok. poiudn., inane sa lodowce, które np. w zatoce de Pennaa zachodza w samo morze, eo w Norwegii ma miejiee dopiero pod 66" szerokosci pófaocnej. Poczawszy od 40" ai do 18 azerok. pofudn., góry te nazywaja sie, Kordyllerami Chilijakiemi, z których od 33° ai do 18° wychodza trzy faúeucky poprzeczne kn wschodowi w nixiny La Plata, pomiedzy 33° a 31° Sierra de Cordera, pod 26° Sierra de Salta, miedzy 22 ' a 18 ' Sierra Nevada de Cochabamba i de Santa Cruz. Z tyeh najwyxsxym jest ostatni fancach poprzeexny, który wxnosi sie do 14,000 stop wysokoáci. Pod 22*"azer. pofad., gdzie fancach gfówny хитаса sie ka pófnocozachodowi, tenie rozpada sie. na dwa pasma: zachodnie i wsehodnie, które potém zaowu pod 15° szerok. poind, schodza sie z toba, a pfaskowzgórze powstajaee z dwóch tyeh laiencbów, ze wzgledn na szczyty ich poíozone jest nizko, w porównaniu zaá z poziomem océano bardzo wysoko. Zmiana podobnych wezíów górzystych i faoeuchów równolegle bieifcych (dwukrotnie nawet pasm potrójnie do siebie równolegfycb) z zawartemi poirodkiem ich pfaskowzgórzami, na których powetafy nieslychanie rozwiniete gospodarstwa alpejskie, powtarza sie dziewieékroé, pocxawsxy od 20 1 szerok. pofudn. ai do 7° szerok. pófn., a miaaowicie: w Peru pfaskowxgórxa Porco i Potosí (od 20 '/2° do 19 '/2° szerok. pofad.), Casco (od 15u do 14"). Huanako i Pasco (od 11° do 10 '/a°), Loja (od 5'/,° do3'/4'j; vr Quito Assuay (pod 2'/3° szerok. poind.), Chisinehe (pod O" 40'), Los Pastos (od 12° do 1 y, szerok. pófn.), Zródfa i. Magdaleny (od 1 Vi i 0 do 2'/j°), nakoniec Antioqoia (od б'/2 do 7° szerok. pófnocnej). Pomiçdxy werfami Pasco i Cosco leiy najwyisza kraina alpejska Andów, z jeziorem Titikaka, najwiekszym wodozbiorem alpejskim Nowego Striata, obejmojacém 250 mil □, a zatém 20 raxy wiekszém od jeziora Genewskiego. W pasmie zachodniém tego pfaskowzgórza wierzchofek Nevada de Chnqoibamba doehodzi 20,600 stóp wysokoici, we wschodniém Nevada de Sorata 23,940 stóp, a Ne vad* de Ullmani 22,940 stóp. Na wschodnim atoka cafego tego fancucha Kordyllerów ciagnie sie taras lasów dziewicxych i bagien, oddxielonych od Alp Llanosami i Pampami. Kraina alpejska w Quito, skfadajaca sic z trzech prawie jednakowej wysokosci pfaskowzgórzy: Caeaca, Hambato i Quito, dfuga na mil 50, na 3 do 4 mil szeroka i wysoka na stóp 9,000, wazkiemi tylko w skafach szparami przepuszcza wode (rzeke Amazonke) i ludzi. W zachodnim faÈcuchu tej wyniosfej pfaszczyzny znajduje sie wulkan wiecznym lodem pokryty: Iliniza 16,300 stóp), ezterowierzchofkowy Pichincha (14,950) i Chimborano (20100 atóp); we wschodnim zas fancucha góry: Cotopaxi (17,700 stóp), Antisana (17960) i Cayambe (17710 stóp wysokoici). Pfaskowzgórze Patros zamieszkafe jest nawet na wysokoici 10,000 stóp nad poziomem morza. Na pófnocnym koácn pfaskowxgórxa Quito, zkad wypfywaja rzeki i. Magdaleny i Cauca, Kordyl lery rozstepuja sie na trzy faácuchy gór, które jai nastçpnie zupeínie sie z so ba nie schodza. ¿ancach wschodni, na prawym brzegu i. Magdaleny, ciagnie aie. zrazn jako pasmo Snma Paz, póiniej na pófnoco-wschód jako Sierra Nevada de Merida, naostatek kn moran na wscbód okoío jeziora Marakaibo; laúcuch írodkowy, nazwany Quindin, dzieli rzeke i. Magdaleny od Rio Cauca, ciagnie sie. kn pófnocy i spuszexa sie w nixiny, gdzie facía sie z soba obie rzeki; fancuch za38'

603

Arneryk*

chodai, czyli Choco, wlaiciwym jest dalszym ciagiem Andów i wzdfai nabnela rozciaga siç ku miedzymorzu Panama. Na fancachu wsehodnim pofoione jest pfaskowzgórze Santa Fé de Bogota, 8,400 stóp wysokie; fancueh irodkowy, nie nizszy od wschodniego, w szczycie góry Tolima wznosi siç do 17,200 stop wyfokosci; fancach zachodni dopiero nie dosiega o wiele wysokoici dwóeh poprzednich i tarn jedynie, gdzie styka siç z fancuchem Quindin, tworzy krainç gorzysta Antioquia, na 7,000 stóp wysoka, a koóczy sie lui przed samém miedzymorxem Panama. Kordyllery pófnocno-amerykanskie, równie jak Andy Ameryki pofudniowej, wazkie sa na pofudniu, lecz rozszerzaj; sie i zdfniaja im bardziej na pófnoc, tylko ie nie dosiçgaja tej samej wysokoici со tarnte. Tai obok, gdzie miçdsymorze jest najweisze, gdzie równiay ze swemi pagórkami nie przenosza 500 stóp wysokoáci, wznosi siç Silla de Veragua na 8,400 stóp wysoko, a pomiçdzy jeziorem Nikaragua i oceanem Wielkim ciagna sie, Kordyllery Nikaragui i Guatemali, fañeich gór wulkanicznych, których wierzchofki niekiedy 10,000 stóp dosiçgaja. Na spadzistym ich stoku pófnoenym poloione jest miçdzymorze Huasakualko i Tehnantepek, na 1000 tylko stóp wysokie. Na pófnoc od tego miçdzymorza winosza sie Kordyllery na pfasko-wzgórza Anahuak, wysokiém na 7000 stóp, przerzynaném od wschodu ku zachodowi Nevadami i faécuchami gór wulkanicznych, z których najcelniejszemi sa: Pic de Orizaba czyli Silaltepetl (16,300), Popokatepetl czyli Góra Ogniowa (16,626), Toluka (14,320 stóp) i t. d. Bardziej na pófnoc leiy Иехуко, chîodna kraina alpejska, oblita w liczne jeziora alpejskie. Pod 21° szerok. pófn. grzbiety gór staja sie corar azersze (pfaskowzgórze Guanaxuato), ka pófnocy jeduak znowu sie rozchodza w trzy pasma. Z tych pasmo wtchodnie, Kordyllery Texas, ma swój kiernnek ku pófnocy ai do przerzynajacego je Rio del Norte, póíniej, corax bardziej zniiajac siç ka pólnoco-wschodowi przez Arkanzas, ai do rzek Missuri i Mississipi, gdzie w górach Ozark dochodzi jui tylko 2,000 stóp wysokoáci; na lewym brzegu Hiasifsipi ai ku faúeaehowi gór jeziora á. Wawrzynca, to pasmo wschodnie przedfuia siç pod nazwa gór Wisconsin. Pasmo irodkowe, najgfówniejsze ze wszystkich trzech o których mowa, najprzód ai do 83° szerok. pófn., ciagnie siç jako Sierra Madre na pófnoco-zachód, ztamtad jako pfasko-wzgórze pófnocno-mexykanskie wzdfui wyiszego Rio del Norte, nastçpnie jako grzbiet gór kolossaloych rozmiarów (u Indyjan Lupata), wraz z kilkoma pasmami równolegfemi, pomiçdzy dzielnicami rzek Missuri, Mississipi i Kotanbii, pod imieniem Rocky Mountains czyli gór skalistych Oregonu. Na tych to górach, we dfug naiwnej wiary krajowców, zmarli wojownicy po raz pierwizy ogladaja kraine dusz i przepyszne lasy, w których jasnieja pomieszkania szczeáliwych dachów. Góry te maja w tém miejscu kilka ogromnych wierzchofków, jak np. Jameshorn, Espaúolpic i Bighorn, które wznosza siç okofo 10,000 stóp wyso ko; wyiszemi jeszcze od nich sa Thompsonspic i Bonnevillepic. Pod 42° szerok. pófn. fancuch poprzeczny, Góry Czarne (Black-Hils), ciagnie sie od pasma gfównego ku pólnoco-wschodowi ai do rzeki Missuri; to sai pasmo gfówne zniia siç coraz bardziej i posuwa sie ku nadbrzeiom morza Podbiegunowego, wzdíui lewego brzegu rzeki Mackenzie. Przeciwnie pasmo zachodnie, pod na zwa Kordyllerów Sonory, ciagnie siç na pófnoco-zachód ku pófnocnemu koAcowi satoki Kalifornijskiej, a od pofudniowego koñca tejie zatoki, wzdíui pobrzeiy Ameryki pófnocnej i równolegle ze wszystkiemi ich zgieciami, w odlegfosci 10 do 15 mil geogr. ciagnie siç faócuch Alp nadmorskich, przerzniçtych pod 45° ■serok. pófn. przez rzeke Kolumbije, a od 50° szerok. pófn. najzupefniej podobnych do gór nadbrzeinych Norwegii. Pod 60° szerok. pófn. te Alpy nadmor-

Ameryka

603

ekie zwracaja siç ku lachodowi i wstçpuja na pófwysep Alaskç, a ztamtad jako pasmo gór iasnlarnych na wyepy Aleuty. Wysokosé ich jest znakomita; pod 40 ' szerok. póinocnej dochodza 9,000 stóp, dalej na pMnoc jeszcze sa wyisze, jak np. góra Fairweather (piçkna pogoda) pod 59Q szerok. pófn. wysoka, na stóp 16938, a nawet na wyspach AleuCkich pojedyncze góry wysokie sa na 6,000 stóp nad poziom morza. Oprócz wyliczonych tu w cafej swej rozciagtosci KordylIerów, sa jeszcze niektóre odrebne od nick iancuchy górzyste, a mianowicie w Araeryce poïudniowej: góry Brazylijskie, plaskowzgóra Gujany, Sierra Ne vada de Santa Harta i góry Venezneli; w Ameryce póinocnej: Allegany czyli Apalachy. Góry Brazylijskie oblane w koto morzem, oraz rzekami La Plata i MaranAon, maja 160 mil dlogoici, a 100 mil szerokoici; stanowia one grzbiet gór wysoki na 1000 do 2000 stóp, z którego wystçpuja trzy pasma bieiace równolegle pomiçdzy sob; i do brzegów oceanu Atlantyckiego, a powiazane pojedynczemi pasmami poprzecznemi. Z tycli pasmem wschodniém jest nadbrzeine Serra do Mar; irodkowe ze wszystkich najznaczniejsze i naj wyisze, pod róznemi nazwami: Serra de Villa Rica, Serra do Espinhaco, Serra Monteqneira, ciagnie siç w odlegíoíci 45 mil od nadbrzeia morskiego, na prawym brzegu rzeki s. Franciszka; naj wyisze jego szczyty wznosza sia w bogatej w dyjamenty prowincyi Minas Geraes, jak np. Itacube, majacy 5,600 stóp wysokosci, albo góra Organów 7,000. Nakoniec pasmo zachodnie, czyli Sierra Vestentes, ciagnie siç o 60 mil od nadbrzeia pomiçdzy dwiema rzekami wschodniemi MaranAon i La Plata. Plaskowzgórze Gnjany, czyli góry Parime, szerokie na mil 80, a 130—140 mil dlugie, poloione jest miçdzy niiszym Maranúon, a rzeka Orenoko, wypfywajaca z nieznajomego jeszcze wnçlrza tych krain górzystych i oblewajaca je od pofudnio-zachodu ku póíuocy. Z pomiedzy osraiu równole gle bieiacych patm tego laócacka, najwyiszém jest najbardziej poïudniowe, w którém znajduje sie Pic de Duida, na 7,800 stóp wysoki. Góry Sierra Neva da de Santa Marta, najmniejszy aie najwyiszy z pomiedzy odrebnych íañcuchów Ameryki poïudniowej, jak spadzista piramida z goracych dolin wznosi siç miçdzy jeziorem Marakaibo, morzem Antylskîém i rzeka s. Magdaleny do przeszfo 18,000 stóp wysokoáci. Pasmo nadbrzeine Venezueli, maja ce 120 mil dfugosci, a 8—9 szerokos*ci, w równolegíym podwójnym faficuchu ciagnie siç wzdíui morza Antylskiego od zachodu na wschód i przez Paszcze Smocza przechodzi na wyspç s. Trójcy. Najwyiszy szczyt tego pasma znajduje siç w jego Jaiïcuciiu pófnocnym; jest to Silla de Caracas, na 8,100 stóp wysoki. Pófnocno-amerykanskie odrçbne od Kordyllerów pasmo gór Allegany czyli Apalache, pod róznemi nazwami przerzyna czçàô wschodnia Stanów Zjednoczonyc'i, dfugie jest na 350 mil, szerokie na 20, zaczyna siç od pagórków na pofudniu rzeki i. Wawrzyúca, potém ciagnie siç na pófn->co-zaehód, a nakoniec zgina ku niiszemu Mississipi. Allegany skfadaja siç z kilku pasm równolegfych, o 3,000 stóp áredniej wysokosci; najgfówniejszemi z nich sa: pasmo wschodnie, czyli Allegany wíaáciwe (Góry Niebieskie) i zachodnie, czyli Laurel Mills, albo, jak je nazywaja w Tennessee, góry Kuraberlandzkie.—Pod wzgledem formacyi wulkanicznej same Kordyllery przedstawiaja poniekad jeden tylko olwór wulkanów, z których 58 czynnych i tylei nieczynnych, wzniesione na najmocniejszym granicie ai w sama wysokojé jnieinç, áwiadcza o ogromném wspolném wewnatrz ogniskn. Wszystkie wulkany amerykaAskie poíoione sa w kierunka Andów, jedne tylko mrxykanskie ciagna sie od tachodu ku wschodowi. Najwyiszemi i najstraszniejszemi sa íaúcuchy gór wulkanicznych w Quito, Nowej Granadzie i w Ameryce srodkowej; pomiedzy niemi leza zagfebienia Psna

604 my i Aatyilów. Wogóle wKordyllerach piçé jest grup i aseregów wulkanieznych, • mianowicie: Siereg poludniowy, mieszcxaey w sobie wulkany de Loi Giganti (51° нет. potad.), de San Clemente (46 ), de Maco (45"), de Cuplano (44 V,"), Jenaknmen (44'/a°), de Medielere (44 ), déjentelas (43'/,'), de Minchina (421/,"), Llebkam i Quacucabi (41"), Gnanagee, Osorno i Raneo (40 >), Chinnok (39%°), de Villa Rica (39 '/s°), Notnco (39 'A «), Chinai (38l), Collaqui (38°), Antojo (Z1*U% Tncapel (37°), Chilla (36"), Peteroa (36°), Mappo (34"), San Jago (33°), Acanagne (ЗЗ'Л0), Ligna(32°),Chinpa(31,A<),Limori (31"), de Coquimbo (30"), de Copiapo (37°), Gualatirri (20"),Saguma (19"), de Arequipa (15%°). Wulkany to Quito, ogromne ognisko ádesaiete na przeitrieni exterech etopni szerokoáci (od 1° 45' aier. poíud., do 2o 40' axer, pófnoc), oddzielone sa od szeregn poludniowego 14 stopniami szerokoáci; najznacxniejsxemi z pomiçdxy nich sa: Sangai, Tnrgurahna, Cargninazo, Cotopaxi, Sinchulahua, Guachomajo, Antisana, Pichincha, Inibabura, Chiles, Cumbal; Aznfral, de Pasto, Sotara, Puracé, de Rio Fragna. Wul kany Ameryki Srodkowej, leí) miçdxy 9° 4C a 15a 58' axerokorfei pófnocne; do nich naleza: Wnlkan de Barua, de Zapanpas, Pasagayo, de Orosi, de Tenorio, de Riocon, de Granada, de Bombacha, de Leon, de Tolica, de Viejo, de Gilotepe, de Gaanacoia, de San Miguel, de Sacate Koluka, de Vozatlan, Tropa (s. Wincentego i San Salvador), de Isalco, de Apoeca, de Guatemala, de Alitlan, Sakatepek, Sapotillan, Amilpas i Sakonasko. Szareg wulkanów to Anahuak, miedei w sobie wulkany: Texlla, wçzel wulkaniczny pieciu gór Sillaltepetl pod Oribaza, Naukompatepetl, Popokatepetl, Istasihuatl i Toluca, oraz wulkany Jorulla i Kolima. Szereg polnocny: Wulkan de las Virgenea w Kalifornii, Góra PiçkneJ Pogody, Góra Elijasza i dwa wulkany na pófwyspie Alaska. Prawie wszyslkie wyapy Ameryki, z wyjatkiem tylko Bahamów i Mafych Anlyllów, majacych formaeyje, korallowa, щ wyspami górzystemi o faneuchu, 2—6000 stóp wysokosci i a wulkanami oogieú siejscemi. Wulkan i. Wincentego na Antyllach jest najslrasxliwsxym archipelegu Indyj xachodnich, na wyspach Sxetlandzkich xas* wulkan Bridgeman jest najmniejsxym i najbardxiej pofudniowym na swiecie.—Jesxexe bardziej uderzajaca od formacyi gór w Ameryce, jest formacyja dolin i równin w tej ezesci éwiata; te ostatnie bowiem prxewaiaja do tego stopnia, ze zajmaja dwie trzecie cafego konlynentu. Na cafej ziemi nie masx wiekssych pfassczyzn, jak w Ameryce, gdiie obrjmuja przeszfo 407,000 mil □ przestrzeni, z klórych na Amerykç Poíudniowa przypada 246,000 (okolo trzech czwartych ezesci cafej Ameryki Pofudniowej), na Amerykç Pófnoena do 1,620,000 mil □ (piçé ósmych czçici eaíej Ameryki Pófnocnej). ■ Od poïtdnia ka pófnocy nastçpuja po sobie: Równiny Patagonskie, Pampas de La Plata (76,000 mil □), Llanosy rzeki Harannon (145,000 mil □), Llanosy rzeki Orenoko (16,000 mil □), niziny Gujany (2100), niziny rzeki á. Magdaleny (6800), Savanny rzeki Mississipi (47,000 mil O), Taras nadbrzeza wschodniego na poíudnio-wschodxie Alleganów (17,000) i Równiny Tarasu podbiegunowego i rzeki i. Wawrzynca (100,000 mil □ ). Pfaszczyzny te mieszeza w sobie najwieksza obfitosc wód i roslinnosci, a w porxe dzdzystej zastepuja poniekad nasze laki; maja one istotç, wyraz i zycie zupefnie cobie wfaseiwe, jakich gdzie indziej na cafej kuli ziemskiej nie znajdzie. Jezeli niziny nadmorskie na póínocy sa bagniste, skalisle i raartwe, równiny Patagoóskie kamieniste i solne, z zyeiem roélinném mato wyksztaíconém, tedy inne píasxcxyxny sa to albo ogromne oceany trawne, bez drzew ni pagórków, albo tez olbrzymie lasy dziewicze. Równiny Pampas, csyli poiudniowe pfasxcxyxny La Plata, obejmuja prxestrxeú niexmierna i otoezone sa na okolo Andami, pfaskowzgórzem brazylijskiém i monem. WoJy tych równin «padaja od póínocy i póf

Âmeryka

60S

noco-zachodu i po wiekszej czçsci w porze didzystej, z powodu mafosci spadku, gromadza sic w obszerne jeziora, które póíniej w czasie suszy znów ulalniaja sie. Widok równiny w róínych odlegïosciach jest rózny; znakoraity podróiny Head cala ich przettrzeú, poczawszy od Buenos Ayres ai do Mendoza, dzieli na trzy okregi, z których pierwszy, ciagnacy sie od Buenos Ayres na 45 mil w gfab' krajn, wydaje koniczyne i osty; drugi, szeroki na 100 mil, rodzi wysoka trawç; trzeci zas, dochodzacy ai pod same stopy Audów, krzaki i niskie lasy. Dwa ostatnie okregi pozorn swojego nigdy nie zmieniaja, gdy tymczasem pierwszy w kaidej porze inaczej wyglaea, albowiem grunla jego od lata do zimy pokryte koniczyna i szerokolis'ciaslem!, wysokieroi na 10 stop ostami, sa pastwiskiem niezliczonych trzód swojskich, zdziczafych bydlat rogatych i koni, zas wraz z poczalkiem jesieni silnie wiejace wiatry poiudniowj-zachodnie, znane pod nazwa Pamperów, koniczyne wraz z ostami zmiataja i przemieniaja w próchno. W czarownej i górzystej Brazylii miejsce tych nizin stepowych zajmuja pfaskowzgórza, akapo pokryte ziemla rodzajna i poprzerywane licznemi przepasVami, na których siabo rosna t. awy i к ario wate krzaki i które pod nazwa równiny Campos, Marannon i Orenoko, czyli klepiska Llanos, rozciagaja sie pomiedzyAndami, píaskowzgórzem brazylijskiém, niorzem i górami Yenezueli i Gnjanny. Pfaszczyzna ta ciagnie sie. niemal poziomo jak ocean na szerokosci 240 mil geograGcznych, na 40 do 70 mil dfugoáci, przeraiajac umysl ludzki swoja nieskoñczonoscia; nie masz tu ani pagórka, ani jednego nrwiska, któreby przerywafy te ogrnmna jedaostajnos'c, tylko ta owdzie leía poíamane, do 200 Q mil wielkie pokíady napíywowe, które krajowcy nazywaja fawami, jakby domyálajac siç prawdy, ze te stepy niegdys byíy dnem wielkiego morza sródziemnego, te zas warstwy wznoszacemi siç nad niém podwodnemi skaíami. Stepy te, równie jak Sahara, pofoione sa w strefie goraeej, tylko ie one dwa razy do rokn odmienny przedstawiaja widok, Sahara zas wiecznie ten sam ma pozór marlwos'ci; w czasie pierwszej pory letniej pokryte sa wysoko rosnaca trawg, podoboe do stf pów azyjatyckich, podezas drugiej wszelka roslinnosc zamienia siç w popió/, a sama równina w morze piasku. Pomimo to jednak, po odkryciu Ameryki i te stepy zaezety siç zaladniaó; wznosza siç tarn dzis nad rzekami wioseczki, a wnetrze ich, beda ce z natnry siedliskiem niezliczonych dzikich zwierzat ladowych, wodnych i powietrznych, pokryte jest pojedynczemi stadami zdziczafych bawolów, koni i muJów. Wzdíuz rzeki Marannon, ai pod fanench Andów i do íródeí Hualagi i Uoajle, rosna niezmierzone lasy dziewicze, w których nnga ludzka nigdy nie póstala, tak gçsto poplatane niezliczonemi i najrozmaitszemi roslinami pnacemi sie, ie tylko z siekiera w reku utorowaé sobie mnina kaida diogç, a których straszliwa i dzika cisze przerywa tylko ryk drapieinych zwierzat i krzyki nieznanego ptastwa. Sawanny (Prairiei), sa to ogromne równiny po obu brzegach Mississipi, na któ rych krzaki i drzewa sa rzadkie, ale na których za lo obficie rosna kwiaty i wonne trawy indyjskie. Dalej ka poíudniu jednak ukazuja siç i tu pagórki porosíe drzewami. Ñad brzegami wielkich rzek iaki zamieniaja fiç w bagnn, z Hórych wyrasta trzeina na 10 do 12 stóp wysoka, tworzaca tak zwane Jaki trzcinowc. Na zachodzie Sawannów, w wyiszej póínocno-zachoduiej czes'ci gór skalistych, leí y pustynia 100 mil szeroka a 120 mil dfuga, której piaski nie wydaja dizewa, lecz na których tu i owdzie wznosza sie оат.у pokryte roslinami sfonemi i kaktusami i bujaja swobodnie nicprzeliczone stada bawoíów, dzikich koni, earn, jeleni, niedíwiedzi, wilków, dzikich psov i anlylop. Brzegi tej porosíe ьп dçbami, cedrami i innemi drzewami.—Wszakie ten obraz plastycznej budowy swiata amerykanskiego byíby zbyt niedokfadnym, gdysmy nie zamics'cili w nim równiei iy

606

AmerykA

wioïu piynnego, którego formacyja równie jest kolossalna, jak formacyja olbrzyinich gór i równin. Wprawdzie w porównaniu x rozlegioscia Ameryka niewiele ma systcmatów rzecinych, równie jak i uiewiele owych formacyj plastycznych; ale wszystkie sa niezmierne i imponujace swoja olbrzymioscia; bo i w eamej rzeczy, z pomiçdzy wszystkich ladów slaiych kuli xiemskiej, Ameryka najwiçksze postada jeziora i rzeki, najwiçksze bogactwo massy wodnej, a tém samém najobTitsze nawodnienie kontynentalne. Sama postaó ziemi, tu jak wszçdzie, wskazuja tym wodom ich kierunek; poniewai bowiem jedna tylko strona Ameryki jest stanowezo rozwiniçta, przeto i sied rzek i jeiior z koniecznosci poloion jest w pasie wschodnim. Przeciwnie brzeg zachodni, z wyjatkiem dwóch rzek zupetnie wyksztafconych, jakkolwiek po wiekszcj czesci naleiacych takie do górzyslego grzbietu i píaskowzgórzy póínocno-amerykañskich, posiada jedynie potoki i krótkiego biega rzeki nadbrzcine, a i te jeszcze w skutek lieznyeh wodospadów tradne sa do przebycia. Na póínoy okazuje sie poprzerywane i skaliste Joiysko ogromnej formacyi jezior, wraz z jednym tylko, jeszcze nierozwiniçtym systematem rzecznym, który zreszta, z powodu lieznyeh przed njsciem jego rozpostartyeh wysp, podobnym jest poniekad do nadbrzeiy póínocnych i póínocnowschodnich Azyi. Natomiast rzeki wschodniego pasa Ameryki maja brzeg swobodny, niekrepowany i goscinny día ieglogi we wszystkich porach гака, со lacznie z ich pofozeniem w strefach íagodnej i podzwrotnikowej, z ciagía obfitoscia ich massy wodnej, z ich díugoscia i licznemi gíeboko w lad staïy zachodzacemi rozgafçzieniami, ich naluralnemi i sztucznemi pomiedzy soba poíaczeniami (jakiemi sa niezliczone kanaíy, síuiace do nawodnienia, wysuszenia i ieglogi w Kanadzie i w Stanach Zjednoczonych, oraz niektóre w Mexyku i Gnjanie), nakoniec z ich przystepnoscra día cywiUzacyi europejskiej, sprawiaé musí koniecznie, ie za ich posrednictwem przemysl i handel wniknaé moga w samo wnçtrze ladu staíego, jakoi w tamej rzeczy statki parowe setkami jui skracaja bieg Mississipu i uíatwiaja kommun kacyj i odlegíemi krajami srodkowemi. Maranñon i inne drogi wodne dotad wprawdzio nie maja jeszcze ieglugi na tak wielka skale, rozwiniçtej, ale czas zapewne jui niedaleki, w którym arteryje te zatçtnia nietylko íyeiem natury, lecz i ludzkiém; a jakai to wówczas bçdzie droga na píody Andów do Oceana Atlantyckiego! W opisie systematu hydrograficznego Ameryki godnemi jeszcze sa uwagi dwie okolieznosci, które i pod tym wzglçdem wykazuja z jednej strony podobieñstwo Ameryki Póínocnej z Poíuduiowa, z drngiej zaá strony rôznicç zachodzaca pomiedzy NowymSwiatemaStarym. W AmerycePófnocnej bowiem, równie jak w Poludniowej, na Kordyllerach i na nizinach wscho dniego pasa, znajduja sie. ogromne wqzíy íródeí: pierwsze w Póínocnej na tak zwanym przez Indyjan Grzbiecie Swiata, pod 42° szerokosci póínocnej, gdzie rzeki Oregon, Colorado, Rio del Norte i Missuri wsiakaja w siebie swoje wudy íródlane; íródía Kordyllerów w Ameryce Poludniowej znajduja sie na górzystym grzbiecie Titikaka, zkad powstajace * rzeki Beni, Madeira i Pilkomajo podsyeaja wodami swemi rzekç Maranñon. Wszakie bardzie jeszcze od tych íródeí, spíywajacych ze wzgórzy, zastanawiaja badaeza niezmierne okolice íródlane píaszczyzn wschodnich, jakim równych nie znajdzie w iadnej innej czesci swiata. W samym árodku Sawannów sterezy wynioslosc" na 900—1400 stop wysoka, a wszedíszy w te ogromne pustynie, z zadziwieniem widzi sie, ze wzgórzy tej wyniosîosci mniej lub wiçcej spadzistych, wypíywajace w najrozmaitszych kierunkach rzeki w liczbie przeszío 40. W samym poezatku sa one caíkiem drobnemi strumykami, lecz w biegu swym szybko,cho¿ bez zadnego widoeznego zkad ¡nad przypíywu, wzrastaja w stosunku prostym do odlegíoici od swych íródeí,

Ашегука

607

a jai о pare, mil od nich ataja sie. spíawnemi. Otói i tych rxek jedne pfyna do mona Antylskiego ¡ do latoki Paria, ione znów wpadaja. do Orenoku i do ogromnej Dety njsciami jego ntworzonej. To zjawisko, które na pierwszy nut oka zdaje sie zaprzeczaé wszystkim oznanym tasadora geografii fizycznej, tíómaczy sie geognostycznf formacyjg tego kraja. Do wielkiej owej wyniosfos'ci w samym árodku Llanosów przytykaja bowiem niektóre inne wyniosfosci drugorzedne, których miedze poprzerzynane sa tjlomaz rzekamí i których powierzchnia po wiekszej czesci sklada sie z gruntu piaszczystego, porosíego wysokiemi trawami Sawannów. Otói w czasie ziray, deazcze przez te piaski przesiakaja ai do warstwy gliniastej, które nie przepuszczajac ich, koncentruja na sobie niezmierne massy wodne, a te znów toruja sobie drogo, i tworza wszedzie strumyki, które ciagle ¡wdsycane w doiinach, wnet ataja sie. rzekami i rozchodza w rozmaitych kierunkach. Stanawszy w duchu w pos'ród tej niezmiernej okolicy hydrograficznej i wyobraiajac sobie ogromna sieé jej rzek niezlíczonych, moinaSy pomyáleó, ie sie ma przed oczami ostatnia faze, olbrzyroiego wód rozlewu. Podobny stosunek zachodzi takie w odpowiedniej okolicy árodkowej wyniosíosci pólnocno-amerykanskiej, z której otrzymnja swe wody Mississipi, oraz jeziora Kanadyjskie i Hudsonskie. Wynioslosd te podsycaja wilgotoe wiatry allantyckie i dfugie zimowe deszcze, których skalisty grunt wsiakac w siebie nie mole, lecz które gromadza sie wzdíui owej powierzchni i w niisze zlewaja sie. foiyska. Jeziór stepowycli, których w Azyi takie jest mnóstwo, Ameryka skutkiein swej architektoniki nie posiada prawie wcale; te zas', które tu sie znajduja, poloione sa po wiekszej ciesci na grzbiecie Kordyllerów, a najwiekszém i zarazera najslawniejszém z nich jest jezioro Titikaka czyli Chuqnito. Podamy tu w kn'nkoáci obraz sieci hydrograGcznej Nowego S wiata; ¡ tak w Ameryce Pólnocnej wpadaja do Moría Podbiegunoweyo rzeki : Mackenzie, bioraea íródfo swoje pod 53° szerokoáci pól nocnej, díwga na mil geograficznych 225, do nie; wpadaja rzeki: iosiów, Niewolników, Pokoju, Kamienna i Zielona Niedíwiedzia; jzeka Kopaini Miedzianych, wypiywa pod 02° szerokoáci pólnocnej, dfagosci ma «ОЙ 45, przyjmuje w siebie rzeke. Skalista. ^ ' -A '1о szerokoáci z rzekami 1 „, , i ga na mil 130), Sacramento i Rio Grande, bioraco ¿rodía pôd 50'' szerokoáci pólnocnej. Do Oceanu Atlantyckiego rzeki Bobrów i Churchill, pt.vnie t pod 55° szerokoáci póínocnej, przyjmuje w siebie rzeke Missisippi zje'úo™ Renów i ácieki jeziora Bobrów; rzeki Saskacziwon i Nelsonska (pod 50 1 «zerokoáci pólnocnej), do których wpadaja poludaiowe ácieki jeziora Bobrów, polou.*"0** Saskaczowan, Rzeka Czerwona Golebi, i ácieki jeziora slonego; rzeki Hill Se vern ze áciekiem jeziora Kotów î rzeka Albany; rzeka á. Wawrzyíica, wypiywa z pod 48" szerokoáci pólnocnej, do niej wpadaja jeziora Wyisze, Michigan, Huronskie, Erie i Ontario, oraz rzeki Ukawos i Sorella; rzeki nadbrzeine na wschód Alleganów: Johna, Connecticut, Hudsoúska, Delaware, Susquehanna, Potomak, Jakóba, Roanoke, Sawanna Altamaka, á. Jana, Alatama; rzeka Mississipi, dluga ne mil 320, (íródlo pod 48° szerokoáci pólnocnej), z rzekami wpadajacemi do niej Illinoa, Ohio (z rzek; bocana Tenessee), Missuri (z rzekami boczoemi ¿ólta, Kamienna, Plaska, Kansas i Osage), Arkansas i Czerwona; Rio del Norte (pod 42° szerokoáci póínoanej), przyjmuje w siebie rzeki Pueno, Couchos i Sabinas, dlugoáci ma mil 220; rzeki nadbrzeine zatoki Mexykanskiej i Sabina, Trinidad, Brazos, Colorado de Texas, á. Antoniego, á. Józefa, Rio del Tigre, á. Ferdynanda, Santander, Tampiko, Tabasko, Sumasinla, Rio Hondo, Balize, Rio Grande, Panta

Âmeryka sma i s. Jana. W Ameryce Poiudniowej wpadaja da Осеапн Atlanlyclciego: пека i. Magdaleny, wypíywa z pod 2 1 szerokosci póínocnej, díugosci ma mil 137, przyjmuje w siebie rzeki: Cauca, Rio Bogat, Rio Cesare, 6uarez; áciek Jeziora Marakaibo, przyjmuje w siebie 50 drobnych rzeczek; Orenoko (pod 5° sze rokosci póínocnej), do niego wpadaja rzeki Amagnaka, Maquiritori, Padamo, Cassiquiari, Ventuari, Qaaviore, Sipaps, Itari, Meta, Casamare, Apore, Carone, Marapiri, ma 100 mil díugosci; Amazonka czyli MaranAon, ¿ródío swoje ma pod lO'/i" ezerok. poíud., dfogoáci mil 430, przyjmuje w siebie rzeki Ucayle (z hoczncmi rzekami Tambo, Parobeni, Apurimek), Ñapo, Ika, Japora, Purn, Rio-Ne gro (z rzeka Rio-branco), Madeira, Topagbs, Xingu, Tokantins (z boczna rzeka Araguaya); Rio de la Plata (pod 22° szer. potad.), z rzekami Paraguaya (do której wpadaja boczne rzeki pilcomayo i Rio Vermejo), Rio Salado i Urugnay (do której wpada rzeka Rio Negro), ma díugosci mil 330; rzeki nadbrzeine: Essequibo, Demerary, Berbice, Surinan, Maroni, Ogopok, Paranakíba, i. Franciszka (ma 270 mil díugosci), Rio Colorado, Kusu Leuwn czyli Rio Negro. Do Oceanu Wielkiego wpadaja rzeki nadrzezne : Rio Santa, Salado, Huasko, Quillota, Marpo, Maule, Biobio, Cantea i Campana. — Obok opisanej tu obecnie postad zewnçtrznej czyli plastyki kraju, jedna z gíównych danych, warunkujacych fizyjonomije jego roslio, zwierzat i ludzi, jego stosunki towarzyskie i przemysíowe, jest bez watpienia hlimat, który w Ameryce w przeciecin wilgotno-ciepíy, skutkiem ksztattu tego kontynentu w kierunkach pionowym i poziomym, najrozmaitsze zgoía przebiegu temperatury, tak dalece, ii znajdujemy tam wszystkie bez wyjalku klimata, a nawet tuz obok siebie, albo nad i pod soba najwieksze pod tym wzgledem sprzectnosci. W samej rzeczy ta to okolicznosó sprawiía, ie Amery ka moie przyswoié sobie wszystkie obce iywioíy, ¿e potrafi sposredniczyé je pomiedzy soba, ie jedném síowem zostaía ojczyzna kolonizacyi día wszystkich narodów kali ziemskiej. W porównaniu ze starym swiatem, temperatura Ameryki daleko jest niisza od temperatury tych samych szerokosci geograficznych na innych kontynentach, a pochodzi to przedewszystkiém z jej pofoienia i ksztaftu; wazkoáé bowiem jej ladu stalego, bliskosé okolic podbiegunowych, oraz wiecznie odswieíanych i odswieiajacych oceanów, zupeíny brak sasiednich ciepíodawczych kontynentów, niezmierzona rozciagíosé gór i niezliczone mnóstwo ich szczytów, obQtosc nawodnienia i bogata roslinnoáó, wszystko to klimat póíoocy i pofudnia czyli wilgotnym i chíodnym, klimat árodka wilgotnym i cieplym, a tém samém uzdatnia grunt do silnej i jedrnej roálinnosci i do rozwoju nizszorzedaego áwiata zwierzecego. Tei same okolicznoáci tfómacza równiei fakta meteorologiczne, ie w obrebie podzwrotnikowym, po ustaniu chíodnych wiatrów alizejskich, wilgotne ciepfo nagle przemienia sie w zar najokropniej duszacy, po czém czastkowe wyziewy pojedynczych warstw powietrznych, zwlaszcza w czasie ciszy po nadbrzeiach, tworza straszliwe owe burze, których ftfa niczém niewstrzymana, porywa z sob; wszystko со spotka na drodze i najbardziej kwitnace okolice przemienia w pustynie. Ze wszystkich innych na catej kuli ziem skiej burz i wiatrów, iadne nie dorównaja orkanom Indyj zachodnich. Z tychze samych przyczyn strefa dídiysta w Ameryce rozleglejsza zajmuje przestrzeó, aniieli w okolicach podzwrotnikowych starego áwiata; zarazem jednak strefa pó( ánieina, pó( dídiysta jest najmniejsza, a okolica sniegów wieczystych najdalej z pod biegunów wysuniçta. W samej rzeczy w wazkiém tylko przedfoieniu Ameryki Poiudniowej i w mniejszej póínocnej poíowie Ameryki Póínocnej snieg na przemiany pada z deszczem, a jui na Wyspach Ogniowych, w ziemi Baffióskiej i w krajach z niemi równolegíych, wieczne sa sniegi i lodowce, które, jak to

Ameryka.

609

np. widzimy na Archipelagu Ogniowym, ciagna sie ai po nadbrzeia. Na zachodniém nawet nadbrzeiu Patagonskiém, ai po 46° нет. pofud., znane sa leraz lodowce, które, Jak, пр. w zatoce Pennas, schodza ai do samego moría. Zjawiiko tak nadzwyczajne , ie np. drzewa palmowe, rosnace jeszcze pod 38° ezerok. pofud. i lodowce przylykajace do morza, oddalone sa od siebte tylko o osm stopni szerokoici, dostatecznie jai zdaje sie dowodzié écieánietej strefy póf ánieznej, póf didiystej, sai tfómaczy sie, klimatyczném iyciem caïego kontynentu. Na nadbrzeiach pófnocno-zachodnich, gdzie tylko %, а со najwiçcej '/, czeád roku jest pogodna, sniegi lub deszcze padaja prairie bez ustanku, zas bliiej ka srodkowi Ameryki póínocnej ñastaja deszcze zimowe, gdy tymczasem w okolicach wschodnio-nadbrzeinych Stanów Zjednoczonych przewaiaja deszcze letnie. Tam gdzie w prowincyjach srodkowych pófnocno-amerykaúskich, stykaja sie z soba obie strefy didiyste, róznica ich, do pór roku przywiazana, znika supefnie. Na nadbrzeiach zachodnich pófkuli pofudniowej, w Chili i Patagonii, pora didiysta przypada w zimie, przeciwnie zas po stronie wschodniej Kordyllerów w miesiacach letnich; wszakíe dalej na poludniu, biiiej ku Ziemi Ogniowej. dwa te pasy sie schodza, jakoi tam sniegi i deszcze od poczatku do koñca roku padaja tam z gwaftownoscia, przypominajaca ulewy podzwrotnikowe. W Ameryce równie jak w starym swiecie cieplo zmniejsza sie, im dalej od zachodu ku wschodowi, w okolicy podzwrotnikowej bowiem zniiaja temperature nadbrzeíy wschodnich wiatry alizejskie; w Ameryce póínocnej latem wiatry pófnocnowschodnie, sima póínoco-zachodnie, nakoniec wiatry poíudniowo-wschodnie w Ameryce pofudniowej. Día tego to odpowiednie Izotermy na wschodnich nad brzeiach Ameryki, zwíaszcza póínocnej, tak gfeboko sa poloione w porównaniu ze starym swiatem, chociai to i ztad pochodzi, ie prad powietrzny pofudniowo-zachodni przenosi wysoka temperature zatoki z nadbrzeíy amerykañskich na europejskie, oraz ie prad arktyczny, íacznie z pradami poíudniowemi ciesnin Hudsoñskiej i Davis, pçdzi kry podbiegunowe ku brzegom Labradoril i Nowej Foondlandyi, czçstokroé jeszcze daleko bardziej na poíudnie, przez со pr§dy nadbrseine i znajdoj§ce sie nad niemi powietrzne, a zatém i sasiednie nadbrzeia znacznie sie. oziçbiaja. Prad antarktyczny znowu, który pedzi zimna wode ku równikowi wzdíui nadbrzeíy zachodnich Ameryki Poludniowej, oziçbia temperature, oceanu о 8°, zas о 4°—6° temperature zachodnich nadbrzeíy. Oprócz tego i na to jeszcze zwróció naleiy uwage, ie nadbrzeia zachodnie Ameryki Póínocnej sa men» ¡ jui Kordyllerami nadbrzeínemi wybornie sa zasíoniete od mroínych wiatrów póínocnycb, które z klimatu podbiegunowego przybywaja po nad okolice Mackenzie i Mississipi i które bezposrednio po najgoretszych upafach letnich sprowadzaja najostrzejsz§ zimç; przeciwnie w Ameryce Poíudniowej gwaítowne wiatry, wiejace od píaskowzgórzy Kordyllerów, temperatura obnüaja znakomicie. Ztad tedy pochodzi owa anomalija, ie w Ameryce Pofudniowej nadbrzeia wschodníe cieplejsze sa od zachodnich.—Pod wzglçdem patologicznyra, pasy nadbrzeine amerykaáskie wystawione sa po wiekszej czesci na choroby endemiczne; gíównie pasy bagien nadbrzeínych sa ojczyzna zimnicy, a nadbrzeiom morza Antylskiego iófta febra smutna zjednafa sfawe,. Upafy, wilgoó i unoszace sie, po nad srodkowemi bagnami wiatry, nasycone wyziewami tych gruntów, sprawiaja niezdrowy klimat nizin nadbrzeínych, i tam tylko klimat ten nieco sie fagodzi, gdzie wiatry morskie rozpostrzeó zdofaja zbawienna dziafalnosó. Za to znów árodkowe, wysokie pofoienia kraju, w czystszej i swieíszej atmosferze, nierównie tei sdrowszy maja klimat.—Od podstawy topograficznej i klimatycznej, przechodzimy w nastçpstwie logiczném do dziafalnosci produkcyjnej amerykaúskiej, ENOKLOPCDIJA ТОН I, 39

610

Ameryka

przedstawiajacej w trzech króiestwach natury sprzecznosci najwiçksze, od któ rych ват nawet czíowiek nie jest wyjçtym; bardzo wyraína bowiem zachodzi róinica pomiçdzy Eskimem pófnocnym i Peszerechem poíuduiowym, a Patagonem i Karaibem, których za olbrzymów poczytywano. Zaczynajac od królestwa kopalnego, mozna powiedziéó bez przesady, ie krainy podrównikowe Ameryki sa gniazdem zíota i srebra. Wszystkim wiadom§ jest reirolucyja, jaka w caiej mianowicie Ameryce i Europio zarzgdziío przed kilkoma laty odkrycie niesiychaaie obfitych min zíota w Kalifornii, z któremi w zawody isé zaledwie moga, niektóre krainy Afryki i Australii; ogromna ilosé srebra, w obieg pussczona przez górników kopalni Guanaxuto, Catorce i Potosí, istny sprawiía przewrot w przemysle i handln najlepiej urzadzonych narodów uaszej póíkuli. ßrazylija z jednemi tylko Indyjami, wyspa Borneo i górami Uralskiemi dzioli przywilej posiadania ko palni dyjamentów. Aby daó poznac bogactvro Ameryki pod wzgiedem píodów kopalnych, wyliczymy tu со do drogich kamieni, kruszców, wçgla ziemnego i so li, miejsca w których sie, takowe zn?jduja. I tak dyjamenty znachodzg sie: w Brazylii (w Mina* GeraetJ, inné drogie kamienie: w Brazylii (Minas Geraes), w Kolambii (Cundinamarca), w Chili, w Dolnym Peru i t. d; zíoto: w Brazylii (Minas Geraes, Goyar i Mattogrozo), w Kolumbii (Cauca), w Cnili, w Mezyku, w Peru, w Ameryce srodkowej i w Stanach Zjednoczonych Ameryki póínocnyeh (Kalifornija, Karolina póínocna); srebro: w Mexyku (Quanaxuato, San Luis de Potosi, Zacateas), w Görnym Peru (Potosi), w Cnili, w La Plata (Mendoza), w Ameryce srodkowej i w Stanach Zjednoczonych Ameryki póínocnej (Pensylwanija); супа: w Dolnym Peru; iywe srebro: w Dolnym Peru i w Mexyku ; miedz: w Chili, w Dolnym Peru, w Mexyku, w Stanach Zjednoczonych Ameryki póínocnej (ladiana, New-York); oíów: w Stanach Zjednoczonych Ameryki póínocnej (NewYork, Missuri) i w Mexyku; zelazo: w Stanach Zjednoczonych Ameryki póínoc nej (Pensylwanija, Massachusetts, Connecticut, Karolina poíudniowa, New-York, New-Jersey, Maryland), w Brazylii (St. Paul, Minas Geraes), w Kanadzie; wçgiel kopalny: w Stanach Zjednoczonych póínocnyeh, w Ameryce angielskiej (wyspa Cap-Breton i t. d.), w Chili (Penco); sól: w Stanach Zjednoczonych Ame ryki póínocnej (New-York, Massachusets, Illinois, Missuri, Kentuky, Kalifornija), w Ameryce angielskiej (wyspy Bahama, s. Krzyeztofa i t. d.), w Brazylii (Kio Grande del Norte, Para), w Mexyku (Oxaca), w La Plata, w Ameryce srodkowej (Honduras) i w Kolumbii (Zipaquiva). Co do pfodów roslinnych w Ameryce wyznac naieiy, ie nie nie wyrównywa bogaetwu jej wegetacyi, przechodzacej przez wszystkie stopniowania, poczawacy od mchu isiandzkiego, ai do 100 iokciowej palmy woskodajnej, do kolumniastych i olbrzymich drzew lasôw dziewiczych. Owe uiezmierne równiny, o których mówilismy, nadajf florze nowego áwiata zupeínie odrçûaa lizyjonoraijç. Powiedzielismy jui, jako równiny Mackenzie, Guariare, Urenoko i Rio de la Plata na powierzcnni kilkunastu tysiçcy mil □ nie iyw¡§ ani jednego drzewa, lecz same tylko rosliny trawiaste, -albo kaktusy, których lodygi sterezace naksztaít síupów, dziela sie, u góry na gaiçzie, jakby swieczniki; przeciwnie znowu równina rzeki Amazonki, wystawiona na deszcze wiosenne i jesienne, oraz na wpíyw klimatu goracego i wilgotnego, wydaje tak dzielna wegetacyjç, ie jej równej nie masz na obu Igdach. Flora pourzeía póínocno-zachodniego, jako tei czçsci póínocnej Stanów Zjednoczonych, wystawia najwiçeej. ksstaítów roslinnych europejskich, a drzewa skfadajace tameczne lasy, s§ to drzewa, krzewy i t. d. do uaszych podobne. Ku równikowi i miedsy zwrotnikami flora staje sie, rozmaitszg i okazalsza; lasy krzewiste zarosíe a| paprociami i osnule lijanami lub ionemi pasoiytnemi rosluiami. Powiraj|C ti% coras daiej na

Ашегука

en

potudaie, ka równinie Baenos-Ayrei, wegetacyje corax bardziej wyradza sie. i uboieje, ai nareszeie w Pattgonii i na przylegfych wyspach przybiera postad zupefnie odrebna, zdrobniona. Do roáliu Ameryce tylko wfaáciwyeh, naleia: mais ezyli kakurydza, ziemniak, bulwa (Topinambur), agawa, какао, rnzmaite kaktusy, a miçdzy niemi nopal, ciyli kaktus koszenillowy fcactiu coccinillifer), kampess, mahon, china, orlean, kaucznk (gamma elastyczna), wan'lla, tytoñ, Passiflora; ipekakuana, sassaparilla, kassawa czyli maniok (Jatropha manihot), roálina jadowita, s której krajowcy umieja wydobywaé poiywny krochmal. Z ro sita amerykaAskich, staremn ladowi wspólnych, najcelniejsze sa nastçpne: ananas, drzewo kokosowe, banany, bawefna i lue. Europejczycy prsenieáli tam trzcine cakrowç, kawq, ryi, len, konopie, iyto, jçczmien, pszenice, drzewo cynaraonowe i goídzikowe, pomarancze, cytryny i wiele innych roilin uiytecznych, a mianowicie winna latoroál i drzewo oliwne, które ostatnie wszakie dotad nienajlepiej sie. ndaj), gdy tymczasem trzcina cukrowa, kawa, ryi i bawefna naleia teraz do najcelniejszych produktów w handla wywozowyra nowego iwiata. Do najpiçkniefszych rosita Ameryki naleia owe palmy olbrzymie, z których gatonek zwany Ceroxylon (drzewo woskowe), dorasta 130 stóp wysokoáci, oraz gatanek sosny, znajdujacy sie. na brzegach Dolnej-Kolnmbii, a dosiçgajacy wysokoáci 300 stóp; pnie tych olbrzymów pañstwa roálinnego miewaja po 45 stóp obwodo, a wznosza sie. prostopadíe na jakie 200 stóp, bez iadnej przerwy gafeziarai. Niemniej wybitne cechy ma Ameryka pod wzglqdem zoologicznym; ze zaajomych dotad blizko 120 gatunków zwierzat czwororecznych, pofowa naleiy do Amery ki. Oaa jedna pesiada gataaki o d'ugím chwytnym ogonie, bez nabrzmialosci na poíladkach. МаГра czteropalcowa i таГра wyjec, której przeraíiiwy gíos rozlega sie, daleko po lasach, zgrabny kre,togon (Sapaiu), kotomalpy (Saki) i inne, których wielkoié nie przechodzi wielkosci szcznra, stanowia rodzaje nigdzie indziej nie majace sobie podobnych. Z pomiedzy nietoperzy wiele jest takich, któ re wysysajf krew o innych zwierzat, i przez to glówna Ц przeszkod| w rozmnaiania sie. bydfa, mianowicie w Gujanie, Brazylii i Kolumbii. Pletwokrety (scalops) i faskonogi (condylora) zastQpuj; nasze krety w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych. Cztery gatnnki niediwiedzia, a miedzy terni biaïy, z krain póTnocnyeh i brnnatny, w Stanach Zjednoczonych, nie ustçpujf, со do wielkoáci i drap!einoici, tegoi rodzaja zwierzçtom w innych czeáciach áwiata. Wspomniéó tei wypada o naleiacych do tejie rodziny: szopach, ostronosach (Coati), chwytaczach (Kinkaia) i rosomakach. Z pomiediy innych drapieinych godne uwagi sa: knny, imierdsiele, które w stepach Buenos-Ayres i na równinach Laizyjany da leko cznd sie, daja; wydry, których jeden gatanek, przebywajacy na pobrzeia pótnocno-zachodniém, najprzeduiejsze daje futra; pies, prawie nagoskóry, uwaiany za pochodzacego z Afryki, lecz, jak si; zdaje, Ameryce tylko wíaáciwy, wielce rozmnoiony w Pera i w Chili; pies rakojad, mieszkajacy nad brzegami morza w Brazylii i Gujanie; wilk, szczególnie liczny w Ameryce pólnocnej i Iis, trzymajacy sie najwiçcej wysp i brzegów Oceanu Pólnocnego; z rodzaju ni ibika prawie wiçksza polowa gatunków, a mianowicie: jaguar, kuguar i t. d. samieszkujf iwiat nowy. Ziemie Arktyczne i MagelaAskie s| siedliskiem mnóstwa fok, zwabiajacych na potów tak mieszkanców Europy, jako tei Stanów Zjedno czonych. Cafy rodzaj dydelfów (Sariga) gnieidzi sie. tylko w Ameryce. Wiewiórek Stany Zjednoczone aaaj) podostatkiem, a nasz szczur pospolity, dostawszy sie. tam z Europy, tak sie. niezmiernie rozmnoiyf, ie teraz jest klqska wielu miast nadmorskich. Bobry i ondatry, niegdyá bardzo rozplenione w Kanadzie, codzieá ciç w liczbie zmaiejssaj}, a handel fatrami ich prowadzony, bliskim jest apadku,

612

Ameryka

jeáli wytçpianie tyeh zwierzft pójdiie dalej tym krokiem. Rodzaj zajecy wiele liczy gatunków wlasciwych klimatom uraiarkowanym; w krainacb ras podro wuikowych sa natomiast kaletniki (Рака), aguty i á winki raorskie, dajace wyborne miçso. W rzedzie bezzebnych odznaczaja siç tu leniwce (Unan i Ai), liczny rodzaj pancerników, tudziez trzy gatunki mrówkojadów. Ze zwierzat gruboskórych, Ameryka bardzo malo ma gatunków. Dwa tapiry, z których jeden zoetat niedawno odkryty w Kordyllerach, sa najwiekszemi z czworonogów amerykartgkicb, zastçpujacemi poniekad ilonie i nosorotce dawnego swiata. Swinie pizmowe i tajann, zamiast naszych dzików, bfakaja siç stadami po Iasach Brazylü i Gujany. Przed przybyciem Europejczyków, Ameryka nie miaía íadnego zwierzecia z jednokopytowych, ale je pózniej otrzymala z Europy, przez со dzis liczne ata da koni i mufów wszçdzie siç tam utrzymuja, a nawet w niektórycli okolieach kon powrócil do stanu dzikoici. Równiei zawdziecza Ameryka Europejczykom zaprowadzenie zwierzat przezuwajqcych, jako to: wofu: owcy, kozy, jakkolwiek z pierwszego rodzaju ma dwa gatunki rodowite: bawolu, który w wielkich stadach buja po równinach Missuri, i woíu pizmowego (Bison), mieszkajacego w czçàci zachodniej Rocky-Mountains. W tychze górach skalistycli, od 40 do 60 równoleznika, mieszka dziki gatunek z rodzaju owcy; dosyé atoli jest rzadkim. Peru posiada lamy, paki i wigonie, a na cafym ladzie amerykanskim podostatkiem jest rozmaitych gatunków jeleni. Ze zwierzat ssacych wodnych, roslino-zernych, brzegowce (Lamantin), krowami morskiemi zwane, i suchogrzbiety (Stellerae), trzymaja sie jedne ujsé rzek brazylijskich i gujariskich, a drugie pobrzeza pótnocno-zachodnicgo. Z rzedu wielorybiego , pominawszy inné, przebywajace w morzach Ameryki, wspomniemy o dwóch gatunkach delfinów, z których jeden odkryty zostaf przez Humboldta, w rzece Orenoko, i innych do niej wpadajacych, a drugi przez d'Orbigny'ego w rzece Amazonce. Klassa ptaków gniezdzacych sie w Ameryce, rozmaitsza jest jeszcze od poprzedzajacej; znamy ich do 1,200 ga tunków, со stanowi przeszfo % czçié wszystkich poznanych dolad gatunków calego swiata. Ptastwo drapieine w ogólnoáci wielkosci§ swoja przewyzsza podobne ptaki starego ladu, z których zaden nie moie siç porównaó z kondorem andejskim, lub z wielka liarpija gujañska. Cóz dopiero powiedziéó o owych prze¿licznych ptakach krain podzwrotnikowych, jakiemi sa пр.: szkarfatówki (cotinga), tanagry, górzyki (Manakin), skalokury (Rupicola), ióítaczki (Tronpiale), kraski (Rollier), kolibry, zíotki (Jacamor), pilibi (Kuruku), tukany, ary i inné ladowi amerykartskiemu wlaáciwe, których swietne pióra upiçkszaja tameczne lasy? Z rzçdu kurzego szyszkonosy (Hocco), paraki (Paragua), kuraki (Tinamon), indyki i t. p., rozproszone sa po cafym ladzie, trzymajac siç stosownej szerokosci geograficznej. Dfugonogi a bezlotny ptak rea (Nandu), zastepuje strusia w stepach Buenos-Ayres i Brazylijskich; wrzaskoty (Agomi), wgiçtodzioby (Sawaku), nigdzie sobie podobnych nie maja. Nieprzebrane mnóstwo czapli, zórawi, kulików, czajek, bekasów, ibisów, czerwonaków, w pewnych porach roku okrywa brzegi Gujany. Podobniez liczne i rozmaite sa gatunki ptastwa wodnego w Ame ryce. Mewy, kaczki, gçsi, alki, bezlotki, w niezmiernych stadach iyja na brzegach wysp pófnocnych i poíudniowych. Zasíuguja te¿ na wspomnienie i albatroay, petrele, nozyconosy, fregaty, jako tez ankingi guj artskie i brazylijskie, któ rych dluga szyjç strzelec czçsto bierze za wçza, wijacego siç wpoíród traw wyaokich. Z klassy gadów i p{azów znajdujemy w Ameryce wielka iloíd zólwi, z których rzeczne, mianowicie w Orenoko, dostarczaja mieszkancom z jaj swych przedniego oleju do jedzenia i innych uzytków. Z pomiedzy jaszczurek, trzy gatunki krokodyla czyli alligatora, lçgna siç w rzekach krain podrównikowych. Ostrze

Ашегука

eis

gacze (Monitor), ameiwy, legwany, (Ignaane) zasfuguj; takoz na wspomnienie, tém bardiiej, ze niektóre z nich daja zdrowy i przedni pokarw día cziowieka. Jakie wreszcie pominaé weie dusiciele i grzechotniki, których od Rio-Janeiro do Nowego-Yorku jest peino, lab straszliwego trygonocefala, znajdujacego sie na niektóryeh z wysp Antylskich ! Wspomnieé tez wypada o íicznych gatnnkach zab, malo jeszcze znajomych, a najzywszemi kolorami ubarwionych: o zabie jçczacej Stanów Zjednoczonych, o syrenach, mieszkajacych w bagnach Karoliny, i o grzbietorodzie, zabie (pipa), której siedliskiem jest Gujana.Niemniej obficie Jak lad, zaludnione sa zwierzçtami wody Ameryki: gatunki bowiem ryb, dotad tarn poznanych, skiadaja pгаwie '/, czçsé zwierzat tej klassy. Za to mieczaki (molluski) tak ladowe jako i wodne, mniej sa pospolite nii w Europie, a tém bardziej w Indyjach. Co do skorupiaków, te zapewne nigdzie wazniejszego artykuiu zywnosci mieszkaúców nie stanowia, jak wíaánie w Ameryce, a w okolicach podzwrotnikowych, zwfaszcza w Brazylii i w Gujanie, bagniska nadmorskie sa przytulkiera niezliczonego mnóstwa raków i krabbów. Przeszío 20,000 mamy gatunków owadów amerykaáskich, których prawie poíowa nalezy do chrzaszczowatych; po nich najliczniejszemi sa zyfkoskrzydíe, a nareszcie motyle. Maío ta wezakie tych owadów jest uiytecznych, a przeciwnie szkodliwych poddostatkiem, osobliwie w atrofie goracej, i takiemi sa: mrówki, termity, moskity, pchly amerykaúskie (pulex penetraos), niedíwiadki, mygale, wielonogi (scolopendre) i inne. Klassa promicniaków w Ameryce jest bardzo nieliczna.— W ogóle pobiezny ten poglad siíy produkcyjnej nowego swiata dowodzi, ie jak nizsze w nim ¿ycie organiczne wielkoscia, iloácia i przepychem, góruje nad takiemze zyciem we wszystkich innych czesciach kuli ziemskiej, tak znów wyzsze iycie zwierze.ce jest w nim síabe, albo nawet i wcale nie istnieje. Jezeli Afryka jest kontynentem zwierzat wyzszorzednych, Europa potçznie norganizowanej ludzkosci, Azyja najszlachetniejszych roslin i ludzkosci nizszorzednej, massowej, bo rzadko kiedy wznoszacej sie do godnosci indywidaów, Ameryka przeciwnie jest ojczyzna olbrzymów zycia nieorganicznego i organicznego, które gdzieindziej biedne i drobne, ta przybiera wszçdzie rozmiary kolossalnej potçgi. Tenze sam stosunek zaohodzi z czíowiekiem, owém najwyzszéra i najszlachetniejszém atworzeniem Wszechmocnego. Otóz w Ameryce postrzegamy jedyne na caíej kuli ziemskiej i w historyi zjawisko: najszlachetniejsze pokolenie roda ludzkiego, kaakazkie, wiodac za soba reprezentacyjç prawie wszystkich odmian pokolenia murzynskiego, usadowiío siq na tej uowej ziemi; wygnaío, albo raczej wytçpilo % pokole nia miejscowego; pozakíadaío poteíne paástwa i mieszajac swa krew z dwiema owemi rase ami nizszemi, wydaío czwarta, której sie. poniekad zapiera i gnebi ja, lub równie jak i poprzedzajacemi pogardza. Ludnosé Ameryki obecnie zíozona jest z mieszkaúców pierwotnych, czyli Indyjan i Eskimosów; z obcych przybyszów: Europejczyków i Negrów, nakoniec z mieszaúców, t. j. Mesticów (powstalych z biaíychi Indyjan), Mulatów (potomkow ludzi biaíych i Negrów) i Zambów (dzieci Negrów i Iudyjan). Ogólna Iiczba tej ludnosci, wprawdzie przez róznych róznie podawana, wynosi okoío 50 milijonów mieszkaúców, a zatém despeina 70 dnsz na 1 milç □, mniej wiçcej '/ig czeáé ludnoáci cafej ziemi, gdy tymczasem powierzchnia Ameryki zajmuje %0 czeíé caíej ziemskiej powierzchni. Z tych 3e/i oo jest biaíych, 2i/l0ll krajowców, u/,0o Negrów i ,8/,0o mieszañców. Ze wzgledu na pojedyncze kraje, ladnoáó Ameryki rozíozona jezt w sposób mniej wiçcej nastçpujacy: kraje arktyczne (bieguna póínocnego) 12,000 mieszk.; kraje zatoki Hudsoúskiej 17,000; kraje Indyjan niepodlegíych w Kauadxie i w Stanach Zjednoczonych 700,000; Kanada 2,000,000; Stony

614

Ameryka

Zjednoczone Ameryki pófnocnej 25,800,000; Texas 170,000; Mexyk 8,500,000; Ameryka srodkowa 2,600,000; Indyje zachodnie (opróez Hajti) 2,600,000; Hajti 1,000,000; Venezuela 900,000; Nowa Granada 1,900,000; Ecuador 800,000; Guiana 250,000; Peru pófn. i pofudn. 2,400,000; Chili 900,000; Araukanija 540.000; Boliwija 1,350.000; Paraguay 750.000; La Plata 1,200,000; Uruguay 115,000; Brazylija 7,000,000; Patagonija 200,000; Nadbrzeie Moskito 300,000 Wyspy pofudniowe 5,000. Ze wzglçdu na kolonije ludnoáé dzieli sie. nastçpnie: Ameryka Angielska 3,200,000; Rossyjska 72,000; Osady Hiszpanskie 1,420,000; Francuzkie 415,000; Hollenderskie 108,000; Duuskie 9,000; Szwedzkie 11,000. Wykaz ten dostatecznie dowodzl, ze Ameryka w porównaniu ze swoja objetoicia, zaludnionf jest bardzo alabo; wszakie ta ludnoáé nie byïa tei wie le liczniejsza w czasach jej odkrycia, a nîgdy zapewne, dla samej jui architektoniki tej czejci áwiata, nie dojdzie do gçstosci ludnoáci europejskiej. Ale ta sama wfaánie okolicznoáé zniewalafa krajowców i po wszystkie czasy. zniewalaó bçdzie mieszkañców Ameryki do rozpraszania siç na mnóstwo pojedynczych ludów, jakoz zaden inny kontynet nie posiada w stosunku do swej ludnorfci tak znacznej liczby, bo okofo 600 dotad znanych i jçzykôw narodowoíci (ob. Amerykañtkie ratty i fgzyki). Pod wzglqdem róinic religijnych przypada na koációf katolicki mniej wiecej 23 milijonów, z których 16 w krajach dawniej hiszpañskich, 4 w Brazylii, 3 w Indyjach zaehodnich, Stanach Zjednoczonych i Ameryee angielskiej 21 mil. Protestanei prawie wylacznie mieszkaja w Ameryce pófnocnej; rozpadaja sie tu oni jednak na niezliczone sekty, i tak w Sta nach Zjednocionych znajduja síq: Anabaptyáci, Hetodyáci, Prezbiteryjanie, Kongregaeyjonalttci, Episkopalnl, Uniwersalttci, Luteranie, Reformowani niemieccy, Kwakry, Unitaryjusze, Dunkery, Szekery (Shakers), BaptyJci, Bracia raorawcy, Rappttci, Purytanie, Hugonoci, Chrystyjanie, opróez tego zaí w teokratyczuej rzeczypospolitej Utah, dzlwna sekta Mormonów (ob.), której zapewne nikt do rzedu sekt ehrieicijañskich nie poliezy. Pogan, jak siç zdaje, nie ma wiecej nad 3 % milijona, opróez 2 milijonów Negrów, których trudno jest uwaiaé za chrzefcijan.—Hlttoryja. Jui w najodleglejszej staroiytnoácijak opowiada Platon, kraiyly podania o wielkiej wyspie Atlantydzte, leiacej na morzu Zachodniém, a pochfoniçtej przez fale oceanu; Dyjodor twierdzi, zezapedzeni burzf Penicyjanie zuaIeili daleko od zaehodnich brzegów Afryki jakal kraine, zyznf i licznemi poprzerzynanf rzekami. Obok tego szczatki sztuki grecko-egipskiej na wyspie Tri nidad, w Mexyku budowle w stylu fenicyjsko-egipskim, nakoniec prfd równikowy, ufatwiajacy niezmiernie droge, z Afryki do Ameryki, wszystko to razem wskazuje, ze zbfadzeni zeglarze staroiytni odkryli jiii wielki lad stafy amerykaaski. Jakkolwiek mniej udowodnioném jest mniemanie, jakoby do Ameryki dostawali sie takie Irlandczycy, przeciei watpliwoici nie ulega, ie ¿wiatli ieglarze Normandzcy jui w 10 stuleciu z Irland yi odkryli Grenlandyjç, i ie ztçd w 1001 r. Bjorn, a nastepnie i inni, zwiedzili brzegi wschodnie Ameryki gTeboko at za równik, które to kraje, odpowiednio ich naturae, nazwali na pófnocy Ziemia Skalist; (Hälluland), w ¿rodku Piaszczysta (Markland), na pofudnie Dobra Winorodna (Viinland det Gode). Najnowsze badania staroiytnicze w Brazyli wykazaly álady najpewniejsze bytnoáci Normannow w okolicach zwrotnika Kozioroica. Wszakie jui z r. 1121 wraz z ostatni; wiadomotela o wyjeídiie w tarnte itrony jednego z biskupów grenlandzkich, koñeza siç wszetkie t nlemi stosnnki, które día tego, ie zbyt settle byfy pofaezone z losami ieglugi normandzkiej, nigdy nie zostafy wlasuoícia dziejów powszechnych. Так tedy Amerykç potrzeba byto odkryö na nowo; a poped ku temu dafy wyobraienia staroiytne o budowie liemi,

IHIjlli

615

natchnienie mí wiek XV, ze wszystkich najbardxiej przedsiebiercsy i rnchlivry. Pojçcie о kulistoáci ziemi, wyrzeczone stanowcso przez Pytagorejczyków (Hicetus, Heraklit s Ponto i inni), oczywiáoie naprowadzié musiafo na myíl, ie od brzegów zachodnich Europy i Afryki pfynac ciagle na zachód, w koácu dopfynie sie. do nadbrzeiy wschodnich azyjatyckich; jakoz jai Arystoteles wyraia przekonanie, ie wielkie morze zachodnie oblewa oba brzegi i ie odlegfosé miçdzy Iberyj| a Indyjami nie Jest zbyt wielka, jako tez ie na tém mona snajdowaé úq jeszcze moga wielkie wyspy, nakaztaft Europy, Azyi i Afryki. Równiei i Strabo innej nie uwaia przezzkody ku odbycin tej drogi, nad nieznana szerokoáé Oceana Atiantyckiego i tradnoáei przepfyniecia go. Zreszta i oprócz nica wezyecy prawie iwiatli ludzie ztaroiytni, jak Cycero, Plinijusz, Seneka i inni, jak najmocniejsze wyraiaü awoje w tej mierze przekonania, z których cofniçto sie, dopiero póiniej, pod wpfywem zwfaszcza niektórych ciemnych zelotów religijnych. Wssakie w dragiej pofowie XIII wieka wyobrazenia te zbudzify si; na nowo, spowodowane mianowioie podróiami niektórych mnichów i kupców wíoskich francozkich, jak Ruisbröcka, Carpini'ego, a mianowicie trzech braci Maneo, Nicolo i Marco Polo (1250— 1296), którzy doszli ai do Cola i Indyj, oraz nauka wielkiego Rogera Bakona, który opierajac sie, na opowiadaniach tych podróinych w 1267 r. na nowo zaczaf wykíadaó twierdzenie Arystotelesa, Ptolomeasza i Se nekL Przectei wyobraienia te rozchodzify sie. niezmiernie powoli i dopiero okofo potowy XV stulecia powszechae pozyskafy azaanie. Wíochy wówczae przez oiywiona dxiafalnoác Wenecyi, Genui i Pizy byfy punktem árodkowym handlu cafego swiata; codziennie bywali ta ladzie, którzy zwiedzili Indyje i w których niezlomae atwierdzilo sie, przekonanie o dalzzym ka wzchodowi ciagu l$da azyjatyckiego. Otói Kolomb (ob.), rodem Genaeáczyk, zawczasu jai oswoic sie ma lla! z mysla przebycia Atlantyku ka zachodowi, a jakkolwiek Alexander Hum boldt udowodnif, ie piem autorów staroiytnych nie znal w oryginale, przeciei doskoaale zgfebif argumenta przytoczone przez Aryitoteleza i Strabona, jak o tém swiadoza. jego listy pieane do Ferdynanda i Izabelli, królestwa kastylijskich. Wspieraf go jeszcze w tém przedsie.wzie.ciu znakomity owego czaeu astro» nom Toscanelli we Florencyi, który od r. 1474 teoretycznie z niezmierna asilnoácia zajmowal sie, tym przedmiotem, i miçdzy innemi postal Alfonsowi V królowi portugalskiemi mappe. przedstawiajaca czçàc moría, która wedfug jego przypuszczeA przepfynaó nalezafo. Sam nawet Koicióf teraz jui gorliwie popierat te plany, bo gfówny wfadca mongolski Azyi srodkowej, znany pod nazwf wielkiego Chana, kilkakrotnie jui usifowal prsyjac wiare, chrzescijaúska, nawet dwa razy posfów wysfaf w tym celn do papieia, tylko missyjonarze, ktorym poruczono to zlecenie, nie zdolali pokonac ogromnych przesskód takodleglej podróiy ladowej. Dlatego tei Kolumb wyraínie jako cel wyprawy swojej podawaf: wyszukanie wschodu na drodze zachodniej, dopfyniçcie prosta droga do krain, w których ro sna drogie korzenie i odwiedzenie wielkiego Спала, día obdarzenia go dobrodziejstwem religii chrzeicijanskiej. Kolumb tak byf prsepefniony Ц mysla, ie gdy w pierwszej swojej podróiy d. 19 Wrzesnia 1492 r. przybif do Kuby, w dnchu byf przekonanym, ie znajduje sie, w Cipango lub w Japonii. Do tych wszystkich motorów przybywala jeszcze i ta okolicznosc, ie Portngalczycy wsselkich dokfadali usifowan, tty morzem na okofo Afryki dostaó sie, do Indyj; zanim wiec jeszcze Barttomiej Diaz (I486 r.) dopfynaf do pofudniowych brzegów Afryki, postanowienie Kolumba tkwifo jui w duszy stanowcze i niezfomne. Napróíno jednak imiafy badacs usfugi swoje ofiarowaf najprzód wfasnej ojczyznie, póíuiej tak pncdiie,b¡erciemu swykje Jsjiowi Ш portugalskiema i innym celniejszym

816

Ашегук*

i«PBпив europejskim; zaledwie dopiero po diagoletniej, ciçikiej walce i nieuctwem, zazdroscia i intryga, udafo sie, niezmordowanej jego wytrwafosci njskaé od króla hiszpanskiego trzy licho wyposaione okrety, z któremi w dain 3 Sierpnia 1492 r. wypfynaf z porta Palos, a w 12 Wrzesnia tegoi roku ujrzaf po raz pierwszy ten nowy swiat zachodni, którego znaczenie día dziejów i rozwoja ludzkoíci w skutkach swoich jest dotad nieobliczone. Pierwsza liemia tego nowego swiata, która ujrzaf szczeiliwy odkrywca, byía Guanahani, jedaa z wysp Lakajskich, nazwana przez niego San Salrador; wkrótce odkryf Kube i Hispaniolç (Hajti), w nastçpnym roku Dominica, Marie-Galante, Gwadelupç, Antigoç, Portorico i w kilku latach jai byfy otworem día Europejczyków, oprócz 4 wielkich i 70 malych Antyllów czyli wysp Karaïbskich, 60 takie wysp Panienskich i 700 wysp Bahama, a zatém ca(y ow ogromny archipelag, tak znaczaco przez Kolumba przezwany Indyjami zachodniemi. Tymczasem w Г49Т r. Sebastyjan Cabot odkryf now§ Foundlandyjq i Labrador; Kolumb zas w 1498 doszedf do rzeki Orenoko i do nadbrzezy Karyjskich i Kumaiiskicb, a zatém jeszcze przed Amerigiem Vespucci wetapií na staíy lad amerykaúski. W 1500 r. Cabrai od kryf Brazylijç, a Piuzon rzeke Âmazonke. Naprózno w 1502 r. Kolumb, piynac widfai pobrzeiy Guatemali ai do miedzymorza Daryjskiego, usiíowaí znalesé przejscie do morza Indyjskiego. Pinzón i Diaz de Solis w 1507 r. odkryli Yukatan, Ponce de Leon w 1512 Florydç, a w 1513 r. Nunez de Balboa ze wzgórzy Daryjskich po raz pierwszy zobaczyi Ocean Wielki. W 1515 r. Grijalva wchodzi do Mexyku, zdobytego przez Ferdynanda Cortez w latach 1519—1521. W 1520 r. Ferdynando Magelhaens, pierwsza odbywajac na okolo kuli ziemskiej ieglugç, odkryf ciesninç noszacç jego nazwisko. Franciszek Pizarro w 1526 r. dociera do Pera i do Quito, Cabot do Paraguay. W 1529 r. Bezerra przybija do Grijalra w Kalifornii, w 1533 Weiser w Venezueli, Jakób Cartier w Kanadzie, Diego de Almagra w Chili, Pedro de Mendoza nad rzeka La Plata, w nastepnym zas roku Cartier wplywa do zatoki s. Wawrzyúca. Fernando de Soto w 1537 r. zdobywa Florydç, Ulloa w 1539 i 1540 r. okraia pobrzeia póínocno-zachodnie, Alorco tti i Carnudo poínocno-wschodnie. W 1541 r. Franciszek Orellana zwiedza brzegi rzeki Amazonki, Soto, Mississipi; Fi lip Hutten wnetrze Ameryki pofadniowej. W 1557 r. Apostólos Walenty Fuca znajduje przez Sund królowej Karoliny drogç do oceanu Spokojnego. W 1557 r. Frobisher odkrywa krainy pofnocno-wschodnie, a Franciszek Drake w latach od 1577—1584 cafe zachodnie pobrzeia Ameryki; jednoczesnie Walter Raleigh dociera do Wirginii. Od 15S5 do 1587 r. Jan Davis opfywa nadbrzeid zachodnie Grenlandyi; w 1592 r. Fuca utrzymuje, íe znalazf przejácie póínocno-zachodnie, a Hudson w latach od 1607 do 1615 bada brzegi wschodnie tejze wyspy. Od 1611 do 1617 Baffin, May, Button i Bylot docierajf do odnogi Baffiáskiej i do nowej Wallii pofudniowej, w 1615 Jakób Lemaire i Scheuten przybywaja do Terra del Fuego (Ziemi Ogniowej). W 1648 r. Deschneew przepfywa przez ciesuinç Beryngska, w 1682 r. Lasalle z Kanady wplywa na Mississipi i dociera ai do samego jej ujseia. W 1684 Cowley zwiedza wyspy Galiopagos, w 1714 Barbinais bada Pero, w 1732 Oglethorpe Georgijç. W latach 1725 do 1728 Idzi Behring przepiywa nazwana podfug niego ciesnine. W r. 1736 La Condamine, Bouguer, Couplet, Jussieu i Ulloa wymiarem stopni w Peru stwierdzaja wyrzeczenia Newtona o ksztafcie ziemi; La Condamine zas przepfywa rzekç Marannon. Jones i Middleton w 1741 r. oznaczaja granicç zatoki Hudsonskiej; w 5 lat póíniej parlement angielski wyznacza nagrodç 20,000 funtów szterl. na odkrycie przejscia w pofnocnej etronie Ameryki. W latach 1747 do 1775 Kalm, Barnaby i Hatchinaon badajf Amerykç

Ameryka

617

pófnocna, Löffling hiszpaáska, Неагпе (1769—1772), czçsé póínocno-zachodnia pófnocnej Ameryki. Od r. 1775 do 1778 Cook zwiedza nowa Georgije, ¡ sund Nortka, brzegi zas póínocno-zachodnie badajf Ayala, Juan Francis, de la Bode ga i Quadra. W 1789 r. Mackenzie dociera nad morzem arktyczném ai do rzeki Mackenzie; w 1754 r. Lozieres zwiedza Luizyjauç, de la RocliefoucauU Stany Zjednoczone Ameryki pólnocnej, od r. 1799—1803 Alexander Humboldt i Aimé Bonpland badaja krainy podrównikowe, Mac Kinneir angielskie Indyje zacliodnie, Michaux zachodnie Allegany. W latach od 1804 do 1806 Lewis i Clarke zwiedzaja rzekç Kolumbijç, Krusenstern brzegi póínocno-zachodnie; w 1809 Koffer bada Surynam i Brazylijç, od 1815—1817 r. ksiaíe Maxymilijan Neuwied Brazylijç. W 1808 r. kapitan Ross w pierwszej wielkiej wyprawie do bieguna pólnocnego zwiedza brzegi zatoki Baffiúskiej i dochodzi do 75" 55' szer. póln. i 65° 32' díug. zachodn. W latach 1819 i 20 Parry przedsiçbierze pierwsza swoja wyprawç raorska, Franklin pierwsza ladowa w celu odkrycia przejscia pólnocno-zachodniego. W latach 1821 do 1827 Parry robi trzy jeszcze wyprawy podbiegunowe, od 1829—1825 Ross druga, Back w 1833 do 1835 pierwsza, a w roku nastçpnym druga. Nareszcie podfng jednych w 1837 r. Dease i Sim pson znajduja przejácie póínocno-zachodnie, którego slady jednakie wkrótce zaginçly, i dopiero w Lipcu 1854 r. kapitan Mac Clure i doktór Raa, uczestniczacy w jednej z licznycli expedycyi wyprawionych na odszukanie sir Johna Franklin (ob.), którzy w 1845 r. poplyneli pod biegun pófnocny, w opisie tejie expedycyi zdaja zarazem sprawç o znalezioném przez siebie owém przejsciu. W 1834 r. Smyth i Lowe podróia z Limy przez Oudy, z Sarajaku przez rzeki Ukail i Marrañon do Pary, toruja drogç odbytowi plodów kordyllerskich do oceanu Atlantyckiego. W 1837 r. Belcher zbadal rzekç Sacramento w Kalifornii, w r. 1840 Schomburyk Gujanç, Cadozzi Venezuela; w 1846 r. Squier i Jeffers Amerykç árodkowa, w 1850 Guilielmo Prieto Mexyk, w nastepnych latach ai do obecnej chwili Reichardt Nikaraguç i Granadç, Bernard i Williams miedzymorze Tehuantepek, Philippi Boliwijç i Chili, Jameson Quito, Taylor Grenlandyjç, i mnóstwo innych uczonych podróiników, których imiona i glówne zaslugi, o ile tego zachodzi potrzeba, oddzielne pod wlaiciwemi gloskami w Encyklopedyi naszej znajda pomieszczenie. Так wiçc Ameryka, której tç nazwç na wniosek Marcina Waldseemiillera, tlómacza jednego z dziel Vespucci'ego, nadano w 1507 г., jakkolwiek Amerigo po raz pierwszy zwiedzil ja dopiero w r. 1501, a zatém w 9 lat po KrzysztoQe Kolumbie, odkryta zostala przez mieszkanców starego swiata nie prostym tylko przypadktem, ale potçga mysli i genijuszu, jakoz obecoie w ciagu owych przeszlo 360 lat stoi nam jui otworem zbadana dokladnie na zewnatrz i na wewnatrz, z wyjatkiem chyba niewielu pasów srodkowych i niezupelnie jeszcze ustalonego ksztaltu pólnocno-zachodniej czesci z tamtej strony równolegloboku, tworzacego cypel poludniowo-zachodni Labradora. Wszakie w tych samych 360 latach fizyjonomija Ameryki pod wzglçdem etnograGcznym najzupelniej zostala zniieniona. Europejczycy zaludnili Amerykç, jui to jako zdobywcy, jui to jako osadnicy, a murzynów prowadzili ze soba niewolników. Hiszpanie i Portugalczycy zajçli Amerykç poludniowa i Mexyk, Francuzi i Anglicy Amerykç pólnocna, chociai wkrótce pierwsi zmuszeni byli ustapié miejsca drugim. Rossyjanie osiedli na samej koñczynie pólnocno-zachodniej. Antylle zostaly ziemia wspólna szeáciu narodów europejskich i jednego murzyúskiego, Gujana krajem osad día Francyi,Hollandyi i Anglii. Wszakie tylko na pólwyspie Iberyjekim i w Wielkiej Brytanü powstala myál uczynienia Ameryki now§ Europa, zdobycia jej, ucywilizowania jej i nawrócenia na wiarç Chrystusowa. Hiszpanie zdobyli 39»

618

Ameryka,

i aajeji plaekowzgórza Andów, równie jak kraje Ameryki jai norganizowane; poniewai zaá ladnoáci, jak; tamie zastaU, nie mogli ani wypedzió, ani zniszczyé, przeto w poáród niej sami osiedli i z mieszkañców krajowców zrobili swoieh robotników i poddanych. Portugalczycy kolonizowali nadbrzeia poíudniowe; Anglicy pófnocne, przez со krajowców wyparli do árodka nowych panstw, które na poludnin zatrzymaly daleko wybitniejsze cechy amerykaúskie, niieli na pólnocy, leca których takie rozwój na dwoistej odbywal sie drodze. Jedni z nich bowiera oiiedli w kraju, którego grant i klimat pnypominafy im wïasna ich ojczyznç; drndzy wybrali okolice podrównikowe, do których sami przyzwyczajeni nie byli; w skntek tego na uprawe ich wzieli marzynów niewolaików. Тут sposobem pomiedzy róinemi iywiolami ladnoáci amerykanskiej nataralny powstal przedziaí: w Ameryce pólnocnej czeáó polndniowo-wschodnia zostala enropejska, a Indyjanie w tych «tronach zamieszkali, zmuszeni byli cofnaé sie, ka zachodowi; w Ameryce poíudniowej zaá ze wszech stron otoczeni, w jednej tylko Patagonii i w Deltach Orenokn i rzeki Amazonki wolny mieli przystep do océano. W Ame ryce árodkowej i w czeáci zachodnicj Ameryki poíudniowej Europejczycy zmietzali siç z krajowcami, gdy tymczaeem nadbrzeia wschodnie, pomiedzy 35° szerokoáci pólnocnej, a 35° szerok. polndn., zostaly krajami europejskiemi niewolniczemi, po obu zaá stronach tych równoleiników europejskiemi krajami bez niewolników. Skutkiem tego Ameryka enropejska przedstawia trzy kasty: Europejczyków, krajowców i Negrów; jakoz kolor ich ustanawia wprawdzie miedzy niemi przedziaí, wszelako powstajace ztad przegrody spóíecznenie wszçdzie jednakowa maja eile. W samej rzeczy Hiszpanija i Portugalija z latwoácia krajowców przyciagaja do siebie, gdy tymczaeem Anglo-Amerykanio pomiedzy niemi a soba stanowcza ciagnie linijç demarkacyjna; na Antyllach ïacza siç biali z czarnemi, lecz miedry eob) siç nie mieszaja. Wplyw biaïych przewainie dziala na rozwój stoennków spoíecznych, bo w skntek wyzszoáci intellektualnej, bialy bierze przewagçnad apatyzmemkrajowcóWjnadzmysíowym Negrem i nad ruchliwym a przedsiebíerczym Mulatem, zwolna jednak niisze te kasty podnosi do swojego stopnia cywilizacyi i nauki. Poniewai zaá oáwiata biaïych iberyjskich nie alafa na równi a oáwiata biaïych angielskich, przeto róinica ta spowodowala dwa przeciwne sobie iywioly, które dzialaja na rozwój losów amerykañskich. Hiszpanie i Portn galczycy przybywali z poíudniowej Europy, z krajów pochodzenia romanskiego, katolickich i poddanych wfadzy absolutnej; opaszczali oni swoja ojczyznç neceni ekarbami Nowego Swiata i osiadali pod nowym día siebie klimatem, który wielk§ ich czçàé pochlaniaí, jednych oslabiaí, a upajaï drugich. Niezmierzony oce an ze awemi licznemi przeciwnemi pradami utrudnial im powrót do Europy i oddzielal osadników od kraju rodzinnego. Uiytosily, ieby zmusió krajowców do pozornego przyjecia katolicyzmu, lecz rzadko kiedy udawalo sie nawrócié go w glebi serca. Cywilizacyja, oslabiona jui we wlasnej ojczyznie, nie mogía tei na obcej ziemi silnych zapuáció korzeni; rzad umyslnie zostawial lud w niewiadomoáci, a jednoczeánie samolubne prawa krepowaíy handel, przemysl i wzajemne pomiçdzy soba stosunki rozmaitych ladnoáci. Так wiec osadnik skazany by! na zgubç wraz z krajowcem, krajowiec razem z osadnikiem, a na szczatkach osad ukonstytuowaly siç rózne paústwa niezaleine, po wiekszej czeáci z forma republikaiiska, niektóre jednak takie z monarchiczna. Nie przecie, we wszystkich tych zmianach spoíecznych, nie zapowiadalo narodu godnego woínoáci, a ciagle tylko pomiedzy temi ludami wojny áwiadczyly o rzadzie i o bycie politycznym, od samego zaraz poezatka pochylonym ku smierci. Inaczej miala sie, rzecz w Ameryce angielskiej; tu osadnik brytyjski przybywal jako reprezentant Euro

Ameryka py germañskiej, umiarkowane), priemyrfowej, wolnej i moralnej, a przybyl do krajo podobnego z tym, w którym earn ujrzaf íwiatío diienne. Nie zastawaf tarn an srebra, ani zfota, Iecz znajdywaf dziewicza. ziemie, czekajaca tylko reki robotnika, ieby obficie wynagrodzic* jego pracç. Tu wiçc ten osadnik ustanowil wolne gminy, wszystkie instytucyje oparí na religii i nie mieszaf sie, wcale ani z rassa krajowców, ani z rassa raurzynska. Stosunki z pierwotna ojczyzna pozostaíy día nie go latwe i wnet wielkiego nabraty rozwojn we wszystkiém со dotyczyfo intelligencyi i handlu. Instytucyje spóleczne, które osadnicy przywieili z soba z kraju macierzystego, glebokie wnet na ziemi amerykanskiej zapuscify korzenie, szybko sie, wzmogfy i dzieki swobodnej i rozumnej opiece, tant nawet sie, udawafy, gdzie odmienna przyroda inné zdawala sie, przepisywaé prawa. Póíniej najwieksza czçàé kolonistów angielskich utworzyta naród wolny i ustanowila silny zwiazek paástw republikañskich, podstawa którego jest rówooáé wszystkich klass spólecznych. Odtad nietylko jui Ameryka byla w moinoáci lad stary zaopatrywaé w drogie kruszce i towary kolonijalne, lecz jeszcze zaczçla silnie na niego oddzialywaé nowemi teoryjami politycznemi. W taki sposób powstal czynny antagonizm pomie,dzy Ameryka romanska i germaúska, chociaz w jednym znów bardzo waznym punkcie poloienie ich jest jedaakowe, gdyí ani jedna, ani druga nie posiada klassy uprzywilejowauej. W saraej rzeczy nowa ojczyzaa, nowa przyroda sprawify etanowczy z przeszloscig rozbrat i día dojscia do jednakiej przeszloáci wymagaly wspólnoáci teraíniejszej. Ten fundamentalny Charakter cywilizacyi amery kanskiej wain} odgrywa role, w hi storyi politycznej Nowego áwiata; w chwili wyswobodzenia osadnicy nie mieli pomiçdzy sob; ani rodzin ksiaiçcych, któreby mogíy osiaíd na tronie, ani arystokratów, którzyby chcieli sobie przywlaszczyd najwyisza wladzq: koniecznie wiçc powstad musía Гy rzeczypospolite demokratyczne, a zarazem reprezentacyjne; posiadfoici ich bowiem, ob3zernoáci| przechodzace wiçksza czesd królestw earopejskich, zbyt byíy znaczne, iíby pra wa najwyíszej wladzy daly sie. w nich wykonywaé inaczej, jak priez delegacyjo.. Nowe pafistwa poszfy róinemi drogami; albo ustanowily sie rzeczami pospolitemi zwiazkowemi, tam zwlaszcza, gdzie silo o polaczeaie míedzy sob; ludów rozmaitego pochodzenia, rozraaitych interesó w i potrzeb, w których jednak, jak w Ameryce Pófaocnej, liczba lndzi áwiatfych byla doád znaczna; albo tei tworzyly siej rzeczypospolite jedne, nierozduelne i ceutralizujace w jednej miejscowosci wladze, najwyisza. Ostatni ten tryb miewal miejsce miedzy ludami hiszpaúskiemi naleiacemi do tej samej rassy, które jednakie w kraju macierzystym nigdy swobody politycznej nie miafy. Przykfad Stanów Zjeduoczonych porywal za soba ich sasiadów z poludnia (Mezyk i GuatemaleJ, którzy przyjeU martwe forray konstytucyi amerykanskiej, nie mogac sobie wszelako przyswoié jej ducha; okolicznoáó ta mnogie znowu wywofafa sprawy i wojny domowe, zas" miçdzy federalizmem a unitaryzmem (rzecza pospolit§ zjednoczona a jedna) równie gwaltowny spowodowaía antagonizm, jak panujfcy w Europio spór pomiçdzy rojalizmem, a naj wyisza wfadz; saraego narodu. Najcelniejsza podstawa rzeczypospolitej jest moralnosé i cnota; gdzie wiçc naród tak gfeboko jest zdemoralizowany, tak nieoswiecony, tak niezdolny do iycia politycznego, jak Hiszpanie amerykanscy, spokojnoid publiczna naruszana bye musi bez przerwy, a wolnoió wnet wyradza ele, w swawolq. Wojny domowe niemniej sa szkodliwe rzeczom pospolitym je dnym w sobie, jak zwiazkowym, i wczesniej czy pózniej jedne i drugie wpadaja pod jarzmo despotyzmu wojskowego: jakoi te walki iycia politycznego trapify jui rzeczypospolite amerykanskie i trapia je w tej chwili jeszcze, w której to wlasnie pisiemy; um zas, gdzie jeszcze drzémia pod slaba opieka monarcoizmu,

Ameryka rzec moina, ie czekaja tylko pierwszego popçdu, by wybuchnaé. Historyjç panstw amerykanskich szczególowo opisana, znajdzie czytelnik Encyklopedyi pod wfasciwemi artykufami о kaidym z tych krajów wmowie bedacych. (Geografija polityста). Ameryka na nastepujace rozpada siç pañHwa ¡ prowincyje, jai to niezaleine, jui téi kolonije krajów europejskich: A. W Ameryce pófnocnej, Indyjach zachodnieh i Ameryce árodkowej: I. Danija posiada nadbrzeia wschodnie i zachodnie Grenlandyi; na zachodzie posiadfosci jej ciagna sie ai do kolonü Uperniwik. Cafa Grenlandyja ma okofo 20,000 mil □ powierzchni; kolonije jednak sa niewielkie. Pierwotna ludnosé tych krajów stanowia Eskimosy, w czqsci chrzescijanie, czçscia takze poganie. Oprócz osad Grenlandzkich Danija posiada jeszcze w Indyjach zachodnieh wyspy á. Tomasza, i. Krzyia i é. Jana, oraz wyspy Wirginskie maja.ee 8 mil □ powierzchni. II. Amjlija posiada: a) Ameryke pólnocnq angieltkq, do której naleza krajny zatoki Hudsonskiej wraz terrytoryjum pófnocno-zachodniém, Nowy Hannower i Nowa Georgijç, wyspy na morzu arktyczném naokofo cieániny Banks, sundu Melville, cieániny Barrow, Lankasterskiej, sundu Jones'a i Smith'a. Granica pofudniowa ustanowiona zostafa traktatem z 1846 r. pod 49° szerokoáci pófnocnej, granica zachodnia od Rossyi regolacyja z 1824 r. pod 54" 40' szerokoáci pófnocnej. Glówném miejscem w tej prowincyi, liczaeej do 100,000 mil □ objçtoàci, jest warownia York; pierwottri mieszkancy skfadaja siç z Eskimosów i z Indyjan. Kanada nad rzek; s. Wawrzyrtca z miastem Montréal, z krajowcami po wiçkszej czesci chrzeácijanskiemi; Nowy Brunswik nad zatoka Fundy z miastem Frederictown i Nowa Szkocyja z wysp9 Cap Breton i stolica Halifax; wyspa ksiçcia Edwarda z miastem Charlottetown i nowa Foundlandyja z m. St. John; wyspy Bermudas z miastem St. George; wyspy Bahama (210 mil □) z miastem Nassau na New Providence i gubernatorstwo wyspy Vancouvers. b) W Indyjach zachodnieh gubernatorstwo wysp Antigua czyli Leeward (39 mil □), zfoíone z kilku wysp Wirginskich, jako to: Anguilla, Barbuda, St. Christoph, Antigua (miçdzy która to wysp; a Gwadelupf pofoione jest gfówne wejscie do cafych wysp Antylskich), dalej Dominica i Mont serrat. Gubernatorstwo Barbadoes czyli wyspy Windwards (30 mil □), do którego naleia wyspa i, fcucyi, Barbadoes, s. Wincentego, Grenada i Tabago. Gu bernatorstwo Jamajki i wyspy Turks i mafe Kajmany (270 mil □) z miastem Kingston. Gubernatorstwo Trinidad (113 mil □). c) W Ameryce árodkowej kraje nad zatoka Honduras na wschodniém nadbrzezu Yukatañskiém z miastem Balize. d) W Ameryce poludniowej: Gujanq angielska z miastem Georgetown, (wedfug jednych 415, wedfug innych do 5,000 mil □ objetosci), nad rzeka Essequebo, której granice, od Gujany niderlandzkiej stanowi Correntín; wyspy Falklandzkie czyli Malouiny. Na pofudniu Ameryki leía angielskie wyspy: pofudnio wa Georgija, pofudniowo-Orknejskie, pofudniowo-Szetlandzkie, Grahamsland i Palmersland. III. Rossyja posiada rossyjskq Amerykf pólnocno-zachodniq, 57,247 mil □ i 54,000 mieszkaúców. Do rossyjskich osad nadbrzeinych naleia wyspy Sitcha z miasta Nowy Archangiel i ksiçcia Wallii, oraz pobrzeie wzdfui Alpz nadmorskich Norfolkskich i Nowo-Kornwallijskich. IV. Stany Zjednocione Ameryki pólnocnej, pomiedzy oceanem Atlantyckim, Ameryka pófnocna angielska i Mexykiem, ciagna siç na 500 mil dfugoáci, a 370 szerokoáci, powierzchni maja 148,000 mil П. Stany Zjednoczone sa nastepujace: Okrag zwiazkowy Kolumbija, Wirginija, New-York, Massachusetts, New-Hampshire, New-Jersey, Delaware, Connecticut, Maryland, Rhode-bland, pófnocna Ka rolina, Pensylwanija, pofudniowa Karolina, Georgija. Stany te utworzyfy zwiazek s 1776 roku; po roku 1791 przystapify jeszcze do tegoi zwiazku:

Амегука

631

Vermont, Kentucky, Tenessee, Ohio, Luizyjana, Indyjana, Illinois, Mississipi, Alabama, Maine, Missuri, Arkansas, Michigan, Jowa, Florida, Texas, Kalifornija, Wisconsis. Oprócz tego naleia tu jeszcze terrytoryja: Minnesota, Nebraska, Oregon, Washington, Utah, Nowy Mexyk, Krainy Indyjan. Na pófnoco wschodzie nie masz zadnego Stanu niewolniczego; w srodku niewolniczym jest Delaware; na pofudniu nad Oceanem Atlantyckim Maryland, Wirginija, Karolina Pófnocna i pofudniowa, Georgija i Floryda; na pofudniu zas, ku zatoce MexykaAskiej- Alabama, Missyssipi, Luizyjana, Tenessee, Kentucky; na zachodzi Arkansas i Missuri. Pierwotnych krajowców jest jeszcze w Stanach Zjednoczonych okofo 400,000; niewolników 3,204,347. Resztç z ogólnej ludnosci 27,114,227 mieszkaAców stanowia Anglo-Amerykanie i 5 milijonów Niemców. Stolica rzadu zwiazkowego jest Washington. — V. Rzeczpospolita mexykantka, ma 29,383 mil П objçtosci i 6,744,090 mieszkanców, leiy pomiçdzy Stanami Zjednoczonemi a Ameryka érodkowa, miedzy zatoka MexykaAska a Ocea nem Spokojnym, facznie z pófwyspem kalifornijskim. Stolica rzadu jest miasto Mexyku; obecnie nalezy do tej rzeczypospolitej republika Yukatan z miastem stofecznéra Merida, leiaca miçdzy zatoka Campèche i odnoga Honduras, liczaca 3,823 mil П i 472,000 mieszkanców. Podfug najnowszych danych statystyoznych, cafa objetoáé rzeczypospolitej mexykanskiej wynosié ma 40,316 mil □, a Iudnosc 7,485,200 mieszkaAców. VI. Indyje zachodnie; a) Hitzpañskie: Kuba z Hawanna i wyspa Peños. Cafa generalna kapitaneryja Hawanay ohejmuje 2,504 mil □ i 1,589,000 mieszk., z których 2,409 mil □ i 1,207,000 mieszkanców przypadaja na Kube. Portorico (188 mil □ i 380,000 mieszkan ców), i hiszpanskie wyspy Panieúskie (6 mil □ i 2,600 mieszkaAców); b) wytpa Hajti (dawniej Hispaniola i St. Domingo), ma 1,385 mil □ i 950,000 mie szkanców, po wiekszej czesci murzynów; czesó naleiaca dawniej do Francyi stanowi dzisiejsza rzeczpospolita Domingo (840 mil □ i 200,000 mieszkaAców); czçsc zachodnia po róinych przejsciach z rzeczypospolitej pod czarnym cesarzem Faustynem I Souluque zostawszy mouarchija, w 1858 r. pokonana zostafa przez sasiednich republikanów i obecnie znów przyjefa formy republikaAckie. Cesarstwe Hajtyjskie obejmowafo 558 mil □ i liczy 560,000 mieszk.; c) Indyje zachodnie franeuzkie: Martynika (23 mil □ i 123,800 mieszkaAców), Gwadelupa (31 mil □ i 132,800 mieszkaAców). Oprócz tych posiadfosci naleia jeszcze w Ameryce do Francyi: wyspy s. Piotra i Miquelon, na pofudnie Nowej Foundlandyi, waíne z powodu opieki, udzielanej ztad francuzkim statkom rybackim w tych okolicach; oraz Gujana francuzka w Ameryce pofudniowej (3,600 mil □ i 23,620 mieszkaAców), leiy miedzy posiadfoiciami brazylijskiemi i niderlandzkieml, mifdzy rzekami Marouy i Ojapok. Stolica rzadu jest miasto Cayenne, gdzie znajduje sie. takte kolonija karna; d) Indyje zachodnie izwedzkie: wyspa Barthélémy (3 mil □) na pófnoco-zachód Barhndy; e) Indyje zachodnie niderlandzkie: wyspa Curaçao, na pófnocnym brzegu Venezueli (9 mil □ i 15,000 mieszkaA ców). Do tegoi gubernatorstwa naleia jeszcze wyspy Oruba, Buen Ayre i t. d. Oprócz tego Niderlandy posiadaja w Ameryce pofudniowej Gujane czyli Surynam (1,289 mil П i 90,000 mieszkaAców) pomiçdzy Gujana angielska a francuzka, oraz rzekami Correntín i Marony. Stolica rzadu jest miasto Paramaribo nad rzeka Surynam. VII. Ameryka ¿rodkowa: a) Rzeczpospolita Guatymala (3,062 mil □ i 970,000 mieszkaAców); b) Rzeczpospolita San Salvador (308 mil П i 394,000 mieszkaAców); c) Rzeczpospolita Hondura* (930 □ mil i 358,000 mieszkaAców), z raiastem stofeczném Comayagua. Prowincyja Ruatton, o która ubiegaf sie, rzad hondurski, przyfaczona zostafa przt-z Anglije, do

622

Ameryka — Amerykanskle Koscioly

Belizy; d) Rzeczpospolita Nicaragua (1,677 mil П i 260,000 mieszkanców) z miastem stoieczném Leon, niepokojona w ostatnich latach przez pólnocnoamerykañskiego flibustyjera Walkera. W 1856 roku przylaczono do tcj rzeczypospolitej kraine Moskitów, zamieszkala przez niepodlegtych Indyjan (2,346 mil П); e) Rzeczpospolita Costa Rica (746 mil П i 215,000 mieszkaticów), z miastem stoieczném San Jose. В. W Ameryce poluduiowej: VIII. Rzeczpo spolita JVowa Granada (21,535 mil □ i 2,363,000 mieszkanców), z miastem stoieczném Santa Fé de Bogota i porten Kartagen;. Miqdzymorze Panama tworzy obecnie oddzielna rzeczpospolita, polaczona jednak z Nowa Granada pod wzgledem stosunków zagranicznych i wojskowych. IX. Rzeczpospolita Vene zuela, ma 20,097 mil □ i 1,356,000 mieszkanców, z miastem stoieczném Car racas. X. Rzeczpospolita Ecuador, dawniejsza Kolumbija, ma 13,421 mil □ i 665,000 mieszkanców, z miastem stoieczném Quito, które w Kwietniu 1859 r. przez trzçsienie ziemi zupelnie zostalo zburzoném. XI. Rzeczpospolita Peru, z miastem stoieczném Lima; ma 23,941 mil □ i 2,106,000 mieszkanców. XII. Rzeczpospolita Boliwifa, z miastami stofecznemi Chuquisaca i La Paz, ma 22,409 mil П i 2,326,000 mieszkaúców. Boliwija na maíej tylko przestrzeni dotyka do morza. XIII. Rzeczpospolita Chile (Chili) (6,635 mil □ i 1,439,000 mieszkaiíców), z miastem stoieczném Sant Jago. ¡Va poíudniu miasta Conception rozciaga siç kraina zwiazkowa Wolnych A.raukanóu>, z кtora lacia sie. terrytoryja Chilij skie Valdivia, wyspa Chiloe, wyspy Chenos i Wellingtoáskie. XIV. Cesarstwo Braiylijskie, z miastem stoieczném Rio de Janeiro, ma (147,624 mil □ i 6,073,000 miejzkanców). Brazylije przerzynaja olbrzymie rzeki: Amaionka czyll Solimano, Wyisza Parana i Rio San Francisco; do niej naleia takze wyspy Fernaudo Noronha, w stronie pólnocno-zachoduiej przyladka St. Roque; wyspa Trinidad na wschód Rio-de Janeiro i wyspa Martin Vaz. XV. Rzeczpospolita La Plata czyli Konfederacyja argentyàska, ma (28,270 mil □ i 1,100,000 mie szkanców); powstafa z rzeczypospolitych Argentynskiej, oraz z Uruguay i Para guay, czyli Banda Oriental. Siedliskiem rzadu zwiazkowego jest miasto Parana, powyiej Bnenos Ayres. XVI. Patagonija, na saném poíudniu stalego ladu, ma (18,000 mil □ i 150,000 mieukaúców Indyjafckich), z których Peszerechy zamieszkuja Ziemiç Ogniow§. (Bliisze- szczególy dotyczace opisu pojedynczych krajów Ameryki, znajdzie czytelnik tego dziela pod wlaíciwemi artykulami). Z pomiçdzy mnóstwa dziel traktujacych o Ameryce, wymienimy tu tylko pare, uajcelniejszych, jako to: Alexandra Humboldta Examen critique de Г histoire de la géographie du Nouveau Continent (5 tomów; Paryz 1836 —39); Long, Portes i Tucker America and the West-Indies geographically described (Londyn 1843); Mac Gregor The progress of America (2 tomy; Londyn 1847); Andrée Amerika (Bruniwik 1851—55). F. H. L. Âmerykanaka literatura, ob. Angielska literatura. AmerykaÚska metoda pisanla, (Carstaers'a); ob. Kalligrafija. Amerykanskl NOS, przyladek na pólnocno-zachodnich brzegaoh Ameryki. AmerykaÚSkle Kosololy. Spowiednik i jalmuinik Kolumba ojetee Solozzono, z zakonu Mariae de Mercede, byl pierwszym apostolem nowego áwiata. Zakon jego nial tu pozniej wielkie zaklady, posiadal osm obszernych prowincyj i dokonal wiele przecudnych nawrócen. Kiedy w roku 1493 puicil sîq Kolumb z Kadyzu po raz drugi, día odkrycia nowych krajów, udalo sie, i nim dwunastu kaplanów tak iwieckich jako tei z róinych zakonów, pod przewodnictwem Ber narda de Buil, Benedyktyna, día opowiadania w tym kraju Ewangelii ; papiei miaaowal go generalnym wikaryjuszem apostolskim dla Ameryki. Wiçksza

AmerykaüsUe Koácioty

623

czeié tych, którzy eîç z Hiszpanii ndali powtórnie z Kolumbem , byli to zloczyñcy со pouciekali, z wiezien zasiuzywszy na kara, ámierci: jedyna ich pobodk| byla chciwoáó zfota i nadzieja bezkarnoscí; nie mieli oni ani religii, ani obyczajów; nie dziw wiçc, ie tacy ludzie dopnszczali sie na Amerykanach okropnych zbrodni; lecz missyjonarze nie brali w nich ¿adnego adzialo, owszem stawili eil— ny opór gwaltom i okrncieústwom, ale nadaremnie. Sam Robertson, chociai pro testant, oddaje im chlubne áwiadeclwo; tak bowiem pisze: ,,Missyjonarze posyfani do Ameryki, stosujac sie, do dacha religii, która glorió byli obowiazani, naganiali mocno mniemania spofrodaków we wzglçdzie Amerykanów, potçpiali podziat ich pomiçdzy siebie tak jak bydlat, i uwazali to postepowanie za przeciwne przyrodzonej sprawiedliwojci, przepisom chrzeácijanizrou i prawdziwej polityki. Dominikanie, którym naprzód byfo poraczone naaczanie Indyjan, najmocniej sie opierali takim podziafom. W roku 1511 ojciec Monterino, jeden z najsfawniejszych kaznodziei powstawat w koáciele w San Domingo przeciw temu nadnzyciu, z cata potçga wymowy; gubernator, przedniejsi urzednicy osady i wszyscy áwieccy obecni kazaniu, zalili sie przed jego przefozonymi; ale ci nie tylko ze mu nieprzyganili, owszem, potwierdzili jego naukç, jako prawdziwie poboina i odpowiedniç obecnym okolicznosciom." Amerykanie znaleíli takie jednego z najiarliwszych swych obroñców w Bartlomiejo Las Casas (ob.), bohaterze chrzeácijanskiej raiíoáci. Urodzií sié on w Sewilli r. 1474 z familii francuzkiej, której gaïei dotad istnieje i z niej pochodzif hr. Las Casas, towarzysz i historyk wygnania Ñapoleona na wyspie s. Heleny. Majac lat 19, wraz z swym ojcem, towarzyszyf Kolombowi, podczas drugiej wyprawy, a bedac swiadkiem niegodziwoáci swych rodaków w Ameryce, powziaí zamiar powsciagnienia onych. Po przybyciu wiçc do Hiszpanii, przyjaf swiçcenia kapfanskle i powrócií do Ame ryki bronió Indyjan swietoscia swego charakteru. Po wielu Iatach niebezpieczeústw i trodów wszelkiego rodzaju, kiedy siç przekonaí, ie íagodnoácia i dobroci| niezdoía poskromié dzikoáci Hiszpanów i niepowstrzyma niesprawiedliwoéci, poczaí im wyrzucaé z cafa moca, ich zbrodnie. Tych Amerykanów, со sie mu dostali w podziale, obdarzyí wolnoscia; ale przykfad jego zamiast znaleáé naáladowców, zapalií przeciw alema nienawisd i naraiaf jego zycie na niebezpieczeástwo. Pomimo tego, nie przestawai on ucisnionych cieszyé, gnebicieli gromió, i przesyfaé do Madrytu zazaleñ. Nareszcie kiedy w Ameryce nikt go ■feafaehaf, a z Europy nieodbieraf odpowiedzi; adaf sie osobiácie do niej, día olworzenia oczu królowi Ferdynandowi: ale ten niedfugo nmarf. Las Casas postanowil jechaé do mlodego monarchy Karola Y, powstrzymaf go kardyaal Xymenes, który zostawszy regentem panstwa, przyrzeU uiyé wszelkich srodków do powsciagnienia naduzyó, i w rzeczy samej wyeíaí trzech znakomitych zakonników Hieronimitów, aby czuwali nad osadami: nadto przydaí im Zaaza prawnika, meta wielkiej poczciwosci, opatrzywszy go wfadzç nieograniczona sadzenia wszystkich spraw w osadach. Las Casas towarzyszyf im z tytuíem opiekona In dyjan. Lecz po przybyciu i po wzieciu na uwagç rzeczy, nznali za niepodobieáatwo przyjaó plan podany przez Las Casasa i zalecony przez kardynaía, día tego postanowili dokonany podziaí utrzymaé, a przez nowe nstawy naduzyciom zapobiedz. Las Casas wyrzucal im publicznie ich bojazliwoic* i pomimo pogróiek émierci, postanowil na nowo odpíynaé do Europy, día przedstawienia catej rze czy saraemu Karolowi V, który objaf rzady Hiszpanii. Podal on plan ukolouizowania i nawracania Indyjan, prawie taki sam, jakiego póíniej niyll Jezuici przy nawrócenin Paragwaju. Jako widocznie pozytecznego nieodrzucono wprawdzie, ale odíozono jego wykonanie na dalazy czas; kiedy lie, zaá dfngo przeciagato,

624

Amerykañskie KoÉoioty

oámiu kaznodziei królewskich adaïo siç do rady Indyjan i zniewalali ja do wykonania plana Las Casasa. A kiedy jeden z biskupów przyslany przez nieprzyjaciól Indyjan z Ameryki, poczal raów¡6 ze Hiszpanija ma prawo tak postçpowaé z Indyjanami, bo oni z natury sa niewolnikami i nigdy nie moga byé ucywilizowanymi, Las Casas odrzekf: „Nasza religija chrzescijanska jest powszechna; udziela riej wszystkim ladom swiata; wszystkie ludy zarówno przyjmuje i nikomu nie odbiera wolnosci; nie wtraca podbitych w niewole pod pozorem jakoby z na tury byli niewolnikami." Krótki opis postepowania Hiszpanów z Amerykauami tak zakoúcza: „Ja brat Bartlomiej Las Casas, z zakonu s. Dominika, przybylem z milosierdzia boskiego do dworn hiszpanskiego, aby pieklo usuniçte zostalo od Indyjan, i takle wzraszony staraniem i poiitowaniem nad moja ojczyzna Kastyllija, aby Bóg niezagubil jej za popelnienie ciçikich grzechów przeciw swej wierze, przeciw swemu honorowi i bliínim, koñcze le krótk; relacyjç w Walencyi dnia 2 Grudnia 1542 r. Szkody jakie poniosly korony Kastylii i Leons, przez te rzezie i wytçpienia, slept zobacza, giusi uslysza, niemi wyglosza, a madrzy osadza. A poniewaz ja odiad zy¿ dingo nie möge., powofojç sie przeto do swiadka Boga, do swiadectwa wszystkich hierarchy i cliórów anielskich, wszystkich swietych calego niebieskiego dworu, i do wszystkich ludzi ealego swiata, iz rzeklem afowa prawdy aby zdjaé cieíar z mego somienia." Skoáczyfo sie na tern, ze mu daño przestrzeá demi okofo 300,000 mil, znana pod imieniem prowincyi Cumana, a póíniej mianowano biskupem Chiapy, gdzie bronif nieszczçsliwych, którym cale swe íycie poswiecií. W poludniowej Ameryce wymowny Vieira, Jezuita, klórego nazywaj; amerykañskim Bossuetem, zmaríy w r. 1697, nader wiele przyczynil sie do rozszerzenia religii chrzeícijanskiej. W Kalifornii Jezuici takze bardzo zbawiennie pracowali, a szczególniej w Paragwai. Zaczçte missyje przez Jezuitów po ich zniesieniu przez Kiemensa XIV 1773 г., ciagneli dalej Dominikanie i Franciszkanie; a po przywróceniu Jezuitów w r. 1814 przez Piusa VII, znowu skutecznie przykladali sie, do rozszerzenia wiary katolickiej w Ameryce. Heina smiafo powiedzieé, íe w zadnej czçsci swiata, nie czyni katolicyzm tak szybkich postepów, jak w Ameryce; dzisiaj bowiem, podlug ksiçdza Lamiron, liczy ona do trzydziestu milijonów katolików, a podlug innych nawet do czterdziestu, to jest: do trzydziestu w poíudniowej, gdzie zaledwie dwakroé sto tysiçcy jest pogan, a do dziesieciu w póínocnej. Podlug ojea Pawla od s. Aloizego Karmelity, Kosció! katolicki liczy dziriaj w Ameryce diiewiecdziesiat siedm arcybiskupstw, biskupstw, wikaryjatów i prefektur. Oto ich nazwy, wed Tug porzadku mniej wiecej alfabetycznego: 1) Biskupttwo Antequera albo Oaxaca to Мехуки. Zalozone w 1547 roku przez Pawla III. Antequera jest stolica biskupa, a Oaxaca jest nazvva prowincyi, obejmuje 1,800 mil □ i liczy do 800,000 katolików, miçdzy któremi wieksza poiowa Indyjan. Najznakomitszém miastem jest Oaxaca, Uczace 40,000 wiernych, a Antequera tylko 4,000. Dawniej najwiçcej w tej dyjecezyi pracowali ksiçza Dominikanie: mieli bowiem w niej dwadziescia szesó osad. — 2) Bitkupttwo Antyjochija. Dyjecezyja ta w nowszych czasach zalozona w poíudnio wej Ameryce, w Nowej Granadzie. Liczy do 200,000 katolików, a Antyjochija, stolica biskupa do 10,000. — 3) Bitkupstico Arequipa, w Ameryce poíudnio wej, jest sufraganija arcybiskupstwa Limy. Ma rozleglosci okolo 1,300 mil □; katolików liczy 200,000, a stolica biskupia 30,000. — 4) Arcybiskupttwo Bahia albo St. Salvador, w cesarstwie Brazylijskiem, liezacém 7 milijonów mieszkanoów prawie, wszystkich katolików, na przestrzeni wyrownywajacej niemal calej Europie; arcybiskupstwo liczy 800,000 katolików, a stolica do

flil'jtlirtlii koéoioiy 180,000. W xaprowadzeniu to religii chrzeácijaúskiej, szczególniejsze zasfngi poíoiyli Jezuici. W drugim zaraz roku po wybudowaniu tego miasta (1549 г.), osladlo ich ta 10, а w г. 1740 hyío jul 300. Koációí w Bahü niegdyá Jezuitów, a dzisiaj katedralny, wspaniaioscia iwoja prawie wezystkie kosciofy prxechodzi.— 5. Arcybitkupttwo Baltimoru, Miasto Baltimore w r. 1788 priez Piu sa VI wyniesione na stolice, biskupia, a w 1808 r. na metropolijç, otrzymafo 4 sufraganów, a po odbyciu synodu prowincyjalnego w r. 1843 i po zatwierdzenia go otrzymaío ich 21. Dyjecezyja Baltimoru liczy 670 mil □ rozlegíoáci. Obejmnje prowincyje: Maryland i Kolumbijç. Liczy do 100,000 katolików, 59 koáciofów i 26 stacyj, 80 kapfanów, 5 duchownych instytutów. — 6. Bitkup ttwo Bottom. Biskupstwo to naleiace do Stanów Zjednoczonych, powstafo w r. 1808; obejmuje piçé stanów: Maine, New Hampshire, Massachusets, Rhode-Is land i Vermont. Pomimo wielkich przeszkód, religija katolicka uczynila tu znaczne postepy; dzisiaj liczy 70,000 wiernych. Stolica biskupia na 90,000 raieszkaóców, ma 24,000 katolików; w dyjecezyi jest 32 koácioíów, 15 staoyj, 37 kapfanów i 1 duchowny instytut.*— 7. Bitkupttwo Bueno» Agre». Za(ozone w r. 1620, liczy do 600,000 wiernych, z których w stolicy biskupiej znajduje sie 90,000. — 8. Bitkupttwo Kalifumii. Kalifornija naletaía dawniej do dyjecezyi Sonora, ale w r. 1840 Grzegorz XVI papiez zaloiyl w niej nowa dyjecezyjç i pierwszym jej biskupem zostaf Franciszek Garcia Diego zakonu i. Franciszka. Dzisiaj liczy ona do 100,000 wiernych. — 9. Bitkupttwo Kartayeny (Carthagena in Indiis). W póínocnej stronie Ameryki poiudniowej, w panstwie Nowej Granady, nad morzem Karaibskiem, portowe miasto Kartagena, zaloione w r. 1553 przez D. Pedro de Herradia, jest stolica katolickiego biskupa. Byfo widownia chrzeácijanskiej miíosci bliíniego, posunietej do najwyzszego stopnia, przez Piotra Klawera, kapfana z Towarzystwa Jezusowego, który aie, zawsze podpisywaf Apostolem Murzynów, i im sfuiyí przez lat czterdzieéci. OczekiwaI nad morzem w czasie oznaczonym na ich przybycie: sfabych wyprowadzai z okretu, odwozif na miejsca wskazane; wszystkim obmyslaf posywienie, okrycie, mieszkanie, odwiedzal ich w dsien, pocieszai, nauczal prawd wiary chrzescijanskiej i blizko milijona ochrscif; za to tei w r. 1851 policzony zostat w poczet Bfogosfawionych. Dyjecezyja ta liczy do 200,000 wiernych, a miasto Kartagena 20,000. Kartagena jest sufraganija arcybiskupstwa Bogota.— 10. Apottoltka prefectura Cayenne albo francuzka Guyana, obejmujaca osady fraucuzkie w Poiudniowej Ameryce, rozciaga sie na 1,400 mil □• W r. 1845 liczyía ludnoáci do 30,000, pomiçdzy która polowa jest religii katolickiej. Stoli ca biskupia ma 3,000 katolików. — 11. Arcybitkupttwo Charcot albo La Pla ta (w Boliwii). Miasto La Plata budowane w 1535, a w 1553 r. przez Pawla III papieza uczynione stolica biskupi;. W r. 1605 podniesione na metropolijç liczy 300,000 katolików, a stolica do 30,000. — 12. Bitkupttwo Chicago, w'Ameryce Pófnocnej, w Stanach Zjednoczonych, w stanie Illinois, który ma 1,500 mil Dawniej kraj ten nalezaf w czeáci do dyjecezyi Vincennes, a w csçici ». Ludwika. W roku 1843 otrzymaf oddzielaego biskupa; liczy katolików okoío 30,000, a stolica biskupia. 10,000. Pierwszym biskupem tej nowej dyjecezyi byl Quarter, przedtem proboszcz w Nowym-Jorku. — 13. Bitkupttwo Cincinnati. Kiedy Edward Fenwik Dominiken przybyi do tego kraju, znalazl na pieknych brzegach rzeki Ohio 70 osób religii chrzeácijenskiej; a dzisiaj biskupstwo to zafozone r. 1800, liczy 70 kosciolów, 50 innych stacyj, 67 kapfanów, dwa duchowne zaklady i do 70,000 katolików. — 14. Bitkupttwo Comayayua, zaloione w r. 1530, stolica biskupia byía dawniej w Truxillo. Obejmuje dzisiaj ■KCTKLOPEDTJA той i. • 40

Amerykaóskle koédoiy okoío 0,000 mil Q; ma 60 paraGj i katolików do 300,000, w stolicy bisknpiej do 20,000. — 15. Bitkupstwo Conception, w Ameryce Poíudniowej; stolica jego byía w 1564 w Imperiale, a w 1603 r. przeniesiona do Conception. Rozciaga si? znacznie nad Oceanem i dxisiaj liczy przeszío 300,000 wiernych, a biskupia stolica do 11,000. — 16. Biskupstwo Crut de Sierra, w Ameryce Poíudniowej, w paáetwie Boliwija, graniczy z Brazylija, Paragwajem i Charcas, nazwç ma od prowincyi. Byía kiedys gíównym punktem dziaíania-kaieiy Jezuitów. Biskupstwo zaíoione w г. 1605; jego stolica w miescie San Lorenzo délit Frontera. Dyjecezyja liczy wiernych przeszío 100,000, a stolica biskupia 10,000. — 17. Apostolski wikaryjat Curaçao i Surinam, jest ntworem nowych czasów i pamiatka papieia Pijusa IX. Wprzód stanowií dwie prefektary, to jest: Curaçao i Surinam, z których pierwsza obejmowaía hoUenderskie osady w Zacho dnich Indyjach, a druga na ladzie staíym i razem Uczyly wiernych do 45,000. Teraz sa poíaczoue w jeden wikaryjat i majf jednego pasterza z godnoscif biskupif w Osolice Mariana Niwind. — 18. Bitkupttwo Cusco. 34 kaplanów zakonu Mariae de Mercede i 6 Dominikanów, towarsyszaeych Pizarrowi, poczqli tu naprzód ogíaszaó naukq chrzescijaúsk) ; ale со Itgodnoscia i dobrocia zbudowali, to Pizarro swemi okrucieústwy burzyí. Wszedzie jednak, kedy przecnodzií, stawií koscioíy i dawaí dowody ii pragnie nawrócenia tych ludów. Biskup dyjecezyi Cusco, wsparty przez ksieiy Dominikanów, pracowal z calf zarüwosci okoío nawrócenia Peruwijan i wlania w serca Hiszpanów ducha chrzescijanskiej miíoáci ku aim, а паwet nie bez poiytku. Biskupstwo Cusco jest dzis sufraganij; arcybiskupstwa Limy. Liczy do 300,000 wiernych, a stolica biskupia do 40,000. — 19. Biskupttwo Cuyaba, zaíoione w r. 1832, obejmuje te prowincyje cesarstwa Brazylijskiego, którym dla ich odlegiosci od biskupich stolic, nie moina byfo niesé dostatecznej posltgi. Stolica biskupia leiy wprowiacyi Hatto Grosso, której rozlegíosó wynosi 20,000 mil Q. Dyjecezyja Cuyaba, chociaz pod wzglçdem rozciagíosci maiej liczbie ustçpuje, jeduak katolickiej ludnosci liczy tylko 200,000. — 20. Biskupttwo Detroit, zaioione w roku 1833. Leiy w Stanach Zjednoczonych, w Ameryce Póínocnej, w stanie Michigan, liczyfo w 1845 roku 12 kapíanów, 31 stacyj, 30 kapíanów i wiernych 40,000, w miescie dyjecezalaém 8,000. — 22. Arcybiskupstwa St. Domingo. Jan Perez gwardyjan Obserwantów de l'Arabida, pierwszy w miescie Isabelle, па tej wyspie sprawowaí ofiarç Mszy swiçtej, w lepiance ubogiej, która sie, átala pierwszym koscioíera Hiszpanów w Ameryce. Kiedy Bartlomiej Kolumb, brat admírala, zaíoiyí miasto St. Domingo, brat Juan kazaí tu wybudowaó drugi koációí pod uazw§ swiçtego Franciszka z Assyiu. Mieszkanców liczy okoío milijona, prawie wszyscy sa katolicy. — 22. Bitkupttwo Dubucque, zaíoione w roku 1837, obejmuje kraje na zachód rzeki Wyzszej Mississipi. W roku 1846 liczyío 12 kapíanów i do 10,000 katolików. — 23. Biskupstwo Durango, w Mexyku, zaíoione okoío r. 1620, liczy wiernych blisko 30,000. — 24. Arcybiskupstwo Santa Fe de Bogota, zaíoione w r. 1564, miaío kilku sufraganów; liczy do 200,000 wiernych. — 25. Biskupstwo Fernambuco albo Oiinda. Pod wzglçdem liczby clirzescijan jest jednem .z najwiekszych: liczy bowiem ich do 1,500.000. Obejmuje cztery wielkie prowincyje Brazylijskiego ce sarstwa, to jest: Fernambuco, Parahyba, dos Alogoas i Sergipe, klóre razem ma ja 9,000 mil □; w stolicy biskupiej jest wiernych 60,000. — 26. Biskupstwo Charlestown, w Póínocnej Ameryce, zaíoione przez Pijusa VII w roku 1808. Obejmuje trzy stany, to jest: Póínocna i Poíudniowa Karotinç i Georgijç. Kazem maj§ one 7,000 mil wiec swoja rozlegiosciç przechodia poiowç Nieraiec. Na

Amerykaúflkie Itédtiy

627

tej przestrzeni rozrzueona ludnoáó wynosi do 2,000,000; której pofowa, z hanba najjwiçtszych praw ludzkosci, jçczy w niewoli. Biskupstwo to w rokn 1845 liczyío do 25,000 wiernych, а etolica w liczbie 40,000 mieszkanców, ma 6,000 katolików. — 27. Bitkupttwo Charlottettown. Zafozone w т. 1829 przez Pijusa VIII; obejmoje wyspe Ksiecia Edwarda, wyspe, Johna i okolice. przy ujáciu rzeki i. Wawrzyñca czyli cze¿¿ otad angielskich w Ameryce Poínoenej. W ro kn 1846 ludnoéé katolicka te] dyjecezyi wynosifa do 80,000, a etolica biskopia na wyspie ksiqeia Edwarda do 3,000. — 28. Bitkupttwo Chiapa, w Mexyku. Ma rozciagfosci 2,000 mil □, a ludnoác" katolicka wynosi do 160,000, etoliea liezy 8,000. Zafozone w r. 1547; na jego stolicy zaeiadal sfawny w dziejach Koáciofa i áwiata Bartfomiej Las Casas. — 29. Bitkupttwo Guadalaxara, w Bfezyku. W rokn 1570 stolica biskupia z St. Compostell zostafa przeniesiona do Guadalaxara; dyjecezyja ta nalezy do wiekszych, bo jej ludnoáé katolicka wynosi okofo 900,000. — 30. Apottoltka prefektura Guadalupe: liczba wiernych na tej wyspie dochodzi do 100,000. — 31. Bitkupttwo Guamanga, w Peni, za fozone w r. 1611; ludnosé katolicka tej dyjecezyi wynosi do 160,000, w a stolicy biskupiej do 25,000.— 32. Arcybitkupttwo Guatemala. Miasto Guatemala w r. 1547 stalo lie, biskupia stolica, póíniej sai podniesione do stolicy arcybisknpiej i dzisiaj jest punktem gtównym unii Ameryki Pofudniowej. Arcybiskupstwo liezy 700,000 katolików, a stolica arcybiskupa 60,000. Zaburzenia krajowe w nowszych czasach staly eie powodem rozprzezenia tu karnoáci koácielnej; arcybiskup Raymund Cesans топ Torres miaf wzbronione wykonywanie swych czynnosci. — 33. Bitkupttwo Guyana, w Ameryce pofudniowej, w pañstwie Venezuela. Skfada je prowincyja Orenoco, która bierze nazwç od rzeki tego imienia. Liczba katolików, po obu brzegach rzeki Orenoco rozrzueonych wynosi do 150,000. Biskup tej dyjecezyi mieszka w mieácie s. Tomasza, które sie inaezej Angostura nazywa i liezy do 9,000 wiernych. — 34. Apottoltki wikaryjat Georgttown. W osadach angielskich w Ameryce pófnocnej, bardzo malo bjfo poslugi duchownej; w roku wiec 1837 Ojciec áwie,ty mianowaf wikaryjuszem apostolskim día tych osad, Wilhelma Clançy; jai w r. 1845 bylo w nich przeszfo 10,000 katolików. Stofecznem miastem wikaryjatu jest miasto Georgetown, które liezy 20,000 mieszkaóców, a 1,000 katolików. — 35. Bitkupttwo Guayaquil, zafozone w r. 1838; leiy w Pofudniowej Ameryce, w pañstwie Ecuador, ma rozlegfoáci 700 mil Liezy 100,000 wiernych, a miasto biskupie 20,000. Pierwszym tej dyjecezyi biskupem byf Franciszek Xawery de Garaycoa, urodzony w r. 1775.—36. Bitkupttwo Halifax, erygowane przez papieza Grzegorza XVI z wikaryjatu apostolskiego Nowej Szkocyi. Póíwysep ten ma 670 mil Q. Dyje cezyja w r. 1845 liczyfa 70,000 katolików, 8,000 w stolicy biskupiej i byla obsfugiwana przez 30 kapfanów.— 37. Bitkupttwo Hartfort, w Ameryce Póí nocnej, niedawno zafozone, obejmuje dais* atan Connecticut. Jego obszernoáé i predkie pomnazanie sie, katolików w miastach, które przed kilkf laty zaledwie po kilka rodzin liczyfy,byfy powodem jego nstanowienia. Pierwszym biskupem tej dyjecezyi jest Tyler, który pomiçdzy 400,000 ludu mieszkajacego w jego dyje cezyi, liezy do 10,000 chrzeácijan katolików. — 38) Bitkupttwo Hawanna, na wyspie Kuba; dyjecezyja ta nalezy do wiekszych pod wzgledem ludnosci, bo liezy 600,000 katolików; przeszfo 100 parafij i 300 kapfanów. Так mata liczba kapfanów, przy najlepszych nawet checiach, nie mote wszystkim nalezycie nsfuzyé. Hawanna w nowszych czasach zostafa pozbawiona usfug zakonów: za ledwie bowiem kilku Dominikanom dezwolono pozostac* i niektóre miejsca w uniwersytecie zatrzymaó. Wspaniafy koációf katedralny ¿ciaga do siebie po

628

Amerykaáskie KoéoMy

drózników, día tego ze w nim sa zfozone szczatki Kohimba, którego Opatrznoíé tijfa za narzedzie do obdarowania Ameryki cywilizacyja chrzescijanska. — 39. Arcybitkupttwo S. Jago de Cuba. San Jago byfo kiedys stolica wyspy Kuba, i día tego jai w r. 1522 podniesione nz stolicç biskupia. Chociaí od Havranny raniej ma wiernych, bo tylko do 200,000, parafij 32 i wikaryjatów 9, jednak jest dzisiaj arcybiskupstwem. Stolica arcybiskupia liczy 16,000 katolików. 40. Bitkupstwo S. Jago de Chili, zaïoione г. 1561, liczy 400,000 katolików, a 60,000 w stolicy biskupiej. Od roku 1842 tutejsi Dominikanie moaieli sie. aekularyzowaé. Wíasnoáé koscioïowi zostaía zabrana i naznaczono duchownym pensyje. Zadnemu zakonowi nie wolno tu istnieó; wygnano nawet wikaryjusza apostolskiego. — 40. Apottoltki wikaryjat Jamaika, obejrauje wyepe tego imienia, wyspy Lnkajskie albo Bahama, angielska oiadç Honduras w Yukalan. Ludnoec katolicka w r. 1845 wynosila 7,000, a miasto Kingston na wyspie Ja maika w 1840 roku 3,000. — 42. Bitkupitwo S. Juan de Cuyo, w Ameryce Poíudniowej, w rzeczypospolitej Venezuela. Zaïoione w roku 1837, pierwszym biskupem mianowany Józef Emanuel Eufrosius de Quiroga Sermento. Dyjecezyja ta liczy 120,000 wiernych, a stolica biskupia 10,000. — 43. Bitkupttwo Yu catan, stelica biskupia jest w Merida, i liczy wiernych 30,000, a dyjecezyja do 600,000.— 44. Bitkupitwo S. Karola (San-Carlos), w Ameryce Poíudniowej, przy pofudniowycb krañcach paúslwa Chili; ma do 200 mil Zaïoione w г. 1843. Wyspa Chiloe liczy do 60,000 wiernych, a dyjecezyja przeszio 100,000.— 45. Bitkupttwo Kingston. Zaïoione w г. 1826 przez Leona XII poczatkowo obejmowaïo caïa Wyzsza Kanade: aie dla rozlegïosci zbyt wielkiej, w r. 1841 zostaïo rozdzielone na dwa. Liczba wiernych w caïej Wyiszej Kanadzie w r. 1840 wynosiïa 90,000, a teraz mogïa sie pomuozyó przynajmniej do 100,000; a zatém po rozdziale na biskupstwa Kingston i Toronto, kazde przynajmniej po 50,000. — 46. Arcybitkupttwo Lima. Miasto Lima, dzisiaj stolica rzeczypo spolitej Peruanskiej, a dawniej caïej Ameryki Poíudniowej, wybudowane w ro ku 1535, miaïo juz w r. 1539 biskupa, w r. 1547 wynieaione zostaïo na metropolije. Koscioïy jego, klasztory, szpitale i inné zakïady przywodza na pamiçé stolice chrzescijanstwa i podrózujacy przyrównywaja je do Rzymu. Ludnoáé tej dyjecezyi wynosi 200,000, a stolica arcybiskupia liczy do 70,000 wiernych.— 47. Bitkupstwo Linaret albo Nuevo Reyno de Leon. Biskupstwo to skiada czesó pañstwa Mexykañskiego. Stolica biskupia w miescie Monterey; dyjecezyja podzielona na 50 parafij. Ludnosc katolicka wynosi 150,000, stolica biskupia li czy jej 12,000. — 48. Bitkupstwo Littberock, w Ameryce Pôïnocnej; w Stanach Zjednoczonych. Obejmuje stan Arkansas, ma 3,000 mil Liczba wier nych jeszcze nie odpowiada roiciçgïosci dyjecezyi; liczy bowiem tylko 5 lub 6 tysiecy, a stolica dais moze mieé do 2,000 wiernych.— 49. Bitkupitwo é. Ludwika (Saint-Louis), w Stanach Zjednoczonych, dawniej nalezaio do biskupstwa Nowe go Orleanu, ale w r. 1827 czeác kraju zostaïa oddzielona i nowe biskupstwo utworzone. Jest w stanie bardzo kwitnacym. Pracuja tu z wielkim poiytkiem ksieía Jezuici i Missyjonarze. Pierwsi, przed kilku laty, prócz braciszków liczyli 42 kapíanów, a drudzy 28. Ma ta dyjecezyja do 120 klasztorów pici ieiiskiej, które trudnia sie wychowaniem panien i posíuga chorym. Biskup Rosati, ze zgromadzenia s. Wincentego a Paulo, w przeciagu swych riadów przez lat 17 nader wiele dobrego w tej dyjecezyi uczynií. Kosciól katedralny bardzo okazaTy, ma ta dyjecezyja seminaryjum, stale stacyje dla kapíanów w znaczniejszych miejscach; 80 kapíanów, zatém wiecej jak którakolwiek w Stanach Zjednoczonych. Liczba wiernych wynosi do 100,000, a stolica biskupia

Amerykaàskle Koáoloiy

638

pomiçdzy 31,000 ludnoáci, do 16,000 kttolików.— 50. Bitkupttwo Louisville, w Ameryce Pófnocnej, obejmoje w stanie Kentucky, okofo 2,000 mil Jut w r. 1808 Pijua VII daf temu krajowi biskupa i naznaciyl mu za stolice miasto Bardftown. Lecx gdy siej Louisville z powodu swego pofozonia nad rzeka Ohio zoacznie podnioelo i ludnoáci liczyfo do 24,000, stolica apostolska uznaJa za rzecz pozyteczna przenieáé lu stolice, biskupia. Ta dyjecezyja w r. 1845 liczyla 40 koáciofów, 70 innych stacyj, przez 45 kapfanów obsfugiwanych. Ludnoác* katolicka dyjecezyi w r. 1843 wynosifa 150,000, a stolica biskupia 10,000 wiernych. — 51. Bitkupttwo i. Ludwika z Maranhao (San-Luii de Maranhao), w Ameryce Poiudniowej, w cesarstwie Brazylijskiem. Miasto Maranhao, w roku 1676 stafo sie, stolica biskupia. Ludnoáó katolicka tej dyjecezyi wynosi do 500,000 a stolicy biskupiej do 25,000. — 52. Bitkupttwo Mariana, w prowincyi Minas Geraes, nalezacej do cesarstwa Brazylijskiego, zaloione r. 1745; miasto Mariana liezy katolików 6,000, a cata ludnoád dyjecezyi do 700,000. — 53. Bitkup ttwo il. Marty, w Ameryce Pofudniowej, obejmuje czçàé rzeczypospolitej Nowej Granady i czçàé departamentu Magdaleny. Zafozone w r. 1529, zniesione 1562, przywrócone 1577 r. liczy 80,000 katolików, a stolica biskupia do 8,000. — 54. Apottoltka prefektura Martyniki. Wyspa nalezaca do Francuzów, liczy 100,000 katolików, obslugiwanych przez 30 kapfanów. — 55. Bitkupttwo Maynat, w paóstwie Peru; obejmuje terainiejszego Peru czeác pófnocna i roiciaga sie, nad wieika rzeka Amazonek. Prowincyja Maynas byfa srodkowym punktem missyj odprawianych przez kapíanów Towarzystwa Jezusowego, i ai do pofowy przeszlego wieku naleiafy one do najpiekniej kwitnacych; lecz póíniej podobnie jak w Paraguay, Koációf katolicki zostaf tu pozbawiony swego tak wiel kiego blasku. Podfug opowiadan nowszych podrózników, cafa prowincyja Maynas ma ludnosci katolickiej okolo 10,000, a stolica biskupia 5,000.—56. Bitkupttwo Mechoacan, w Mexyku. W roku 1544 stolica biskupia zostafa przeniesiona z miasta Pascuara do Mechoacan; liczy okofo 215 parafij, a do 500,000 wiernych. — 57. Bitkupttwo Merida de Maracaibo, w Ameryce Pofudniowej, w rzeczypospolitej Venezuela, obejmuje prowincyje Zulia, majaca rozciaglosci do 1,000 mil □; ludnoáé jeszcze nie odpowiada jej rozlegfoáci: liczy bowiem okolo 100,000 mieszkaóców, którzy prawie wszyscy sa katolicy. — 58. Arcybitkupttwo Mexyku. Bartfomiej Olmeda, zakonu Maria de Mercede, który towarzyszyf Kortezowi, pierwszy poczaf tu ogfaszaé naukç Zbawiciela, a córki wielkiego Kacyka, która pierwsza ochrxdf i nadaf jej imie Molina, uzyfa Opatrznoáé za narzedzie do nawrócenia wielkiego mnóstwa Mexykanów. Mfoda chrzeácijanka odkryfa Bartfomiejowi miejsce, gdzie Amerykanie czcili swoje balwany. Bartfomiej po zabraniu ich, postawif na ich miejscu oftarz prawdziwemu Bogu, umieácif krzyí, odprawif Mszç àwiçta, i po ogfoszeniu Jezusa Chrystusa odebraf od nich przysiçgç wiernoáci królowi katolickiemu. Olmeda byf wiçc pierwszym apostofem Nowej Hiszpanii. Niedfugo na zadanie Korteza przybyfo 12 missyjonarzy pod dyrekcyja Marcina z Walencyi, i pomimo niektórych trudnoáci, postçpy byly tak prçdkie, it w lat kilka 7,000,000 Indyjan ochrzczono. Arcybiskupstwo Mexyku zostafo zafozone w r. 1537 przez Pawfa III i koációf katedralny jest bardzo wspaniafy i bogaty. Pod wzglçdem ludnosci katolickiej jest najwiçkszém biskupstwem, bo ma 1,800,000 wiernych, a stolica arcybiskupia 200,000. — 59. Bitkupttwo Milwaukie. To nowe biskupstwo, w Ameryce Pófnocnej powstafo przez rozdzielenie dyjecezyi Detroit; obejmuje okrag Visconsin, wyrównywajacy swa rozlegfoscia pofowie Niemiec. Z powodu napfywu ludu niemieckiego do tej dyjecezyi, stolica àwiçta dafa jej pasterza z tegoi narodu

630

Amerykaáskle Koécioty

w osobie Henni, Szwajcara. W г. 1840 wzniesiono okaialy katedralny koációf w Milwaukie.— 60. Bitkupttwo Mobile, zafoione w r. 1829, w Ameryce Pófnocnej, w Stanach Zjednoczonych, obejmuje stan Alabama i okteg Florydy. W r. 1840 míalo 7 koáciofów i 22 stacyj do odprawiania naboieñstwa, nadto dorn sierot, 2 pensyjonaly, 3 szkofy día mfodzieiy, 13 kapfanów i wiernych 20,000.— 61. Bitkupttwo Montreal, najwiçksze miasto w angielskiej Kanadzie, majace 40,000 ludnosci, po najwiekszej czçàci katolickiej, stanowifo dawniej czçic biskupstwa Quebec, lecz Ojciec àwiçty troskliwy o te, czesé wielkiej winnicy Pana, w raiejsce wikaryjusza generalnego, który dotad byf delegatem b¡skupa Quebeku, dal jej w r. 1840 oddzielnego biskupa w osobie Ignacego Bourget i na stolice, naznaczyf miasto Montreal. Dyjecezyja ta w r. 1842 liczyfa do 200,000 wiernych, a stolica biskupia 30,000. — 62. Biskupttwo Nathville, zafoione w r. 1837 día stanu Tenessee, w Ameryce Pófnocnej; ma rozlegfosci do 1,800 mil kwadratowych.Biskup Miles, z zakonu Dominikanów, przy wstapieniu na вщ stolicq w mieácie Nashville znalazf tylko walaca sie. kapliczkç i do 130 wier nych, a dzisiaj sfucha juz gfosu jego okofo 7,000. — 63. Biskupttwo Natchez, w tym samym roku со i poprzedzajace, zafoione día stann Mississipi, majacego rozciagfosei do 2,200 mil kwadratowych w Ameryce Pólnocnej. Biskupa jednak otrzymafa ta dyjecezyja dopiero w r. 1841 w osobie Jana Józefa Chance. Ludnosé katolicka wynosi 7,000.— 64. Bitkupttwo Nowej Korduby. Bisknpstwo to jest czescia prowincyi Zjednoczonych nad rzeka La Plata, zafoione w roku 1570. Miasto Nowa Korduba liczy 14,000 ludnoáci. Dyjecezyja cafa do 500,000; lecz z powodu polityczaych zamieszan, dyjecezyja ta 1843 r. nie byfa obsadzona, a przed para laty zanominowano w Rzymie Hilaryjona Itura do tej dyjecezyi, jako biskupa in partibus. — 65. Bitkupttwo Nowa Cuenca. Obejmuje prowincyje Assuay, w panstwie Ecuador. Stolica biskupia ma 22,000 ludnoáci, a cafa dyjecezyja 100,000. — 66. Apottoltki wikaryjat Newfondland. Wielka wyspaNewfondland, wangielskiej Ameryce, ku samej pófnocy stanowi ten wikaryjat zafoiony przed stu laty, z którym zostafa pofaczona ziemia Labrador. Pomiçdzy 15,000 ludnoáci, która liczy gíówna wyspa á. Jana, jest 12,000 katolików.— 67. Bitkupttwo Nowego Orleanu. Po arcybiskupstwie Baltimoru, pomiedzy biskupstwami pófnocnego amerykanskiego zjednoezenia, jest najdawniejsze, bo za foione w r. 1794 obejmuje stan Luzyjany okofo 2,000 mil kwadratowych majacy. Liczy do 400,000 mieszkañców; wieksza ich pofowa jest katolickiej religii. Podfug nowszych doniesieñ, miasto Nowy Orlean liczy 106,000 ludnosci, a 70,000 katolików. — 68. Bitkupttwo Nowej Pampelony. Zafoione w roku 1836, leiy w Ameryce pofudniowej, w rzeczypospolitej Nowej Grenady; obejmu je prowincyje. Boyacca. Biskupia stolica liczy ludnoáci katolickiej 10,000, a cafa dyjecezyja 200,000. — 69. Bitkupttwo Nowego Jorku. W r. 1808 zafoione, míalo w r. 1816 tylko 16,000 katolików, a dzis liczy 200,000, stolica zaá do 90,000; w r. 1840 liczyfo 54 koáciofy, 49 stacyi i 58 kapfanów, ale od tego czasu wszystko znacznie siç powiekszyfo.— 70. Bitkupttwo Nicaragua, obej muje pañstwa árodkowej Ameryki. Zafoione za rzadów Hiszpanii, liczy 300,000, ludnosci katolickiej, a stolica 20,000. — 71. Apottoltki wikaryjat Oregon. Przez zafoienie wikaryjatu Oregon, olbrzymia budowa Koáciofa katolickiego zostafa posuniçta ku póTnocy od Kalifornii ai do stopnia za który posunaó sie, dalej nie dozwalafy lody morza Pófnocnego. Wikaryjat ten obejmuje okr§g tego imienia, majacy do 12,000 mil kwadratowych. Pierwszym pasterzem tego kraju zostaf mianowany ksiadz Blanchet z Towarzystwa Jezusowego. — 72. Bitkupttwo Pa nama, liczy mieszkañców 100,000. — 73. Bitkupttwo Para. Miasto Para jest

AmerykañsUe koécloty

631

stolica jednej s najrozleglejszych prowincyj cesarstwa Brazylijskiego. Koiciól katedralny «Mtal wybudowany w г. П45. Liciba wiernych tej dyjecezyi liciy przeszlo 300,000.—74. Biskupstwo Paraguay. O wprowadzeniu Towarzystwa Jazusowego do Paraguay i wielkich przyslugach, jakie okazali temu krajowi, znajduje sie, wiadomoéé w artykule Paraguay. Biskupstwo Paraguay zalozone w r. 1547; od wielu lat inajduje aie w najsmutniejszym stanie, z powodu przesladowania katolików, roznieconego przez zmarlego dyktatora Fraucia. Dyecezyja liczy do 400,000 wiernych. Stolica biskupia w Assumpcion.—75. Biskupstwo i. Pawta, w Brezylii, zalozone r. 1745, liczy dzis mieszkaúców 40,000, a caía dye cezyja 600,000. — 76. Biskupstwo de la Pat, w rzeczypoepoiitej Boliwii, zaloione w r. 1608, liczy 300,000 wiernycli, a stolica biskupia 40,000. — 77. Apostolska prefektura i. Piotra i Miguelon. Na poludnie od Newfoundland lela trzy wyspy male, á. Piotra, Miguelon i Langley, naleza do Francyi. Ludnosé nie przechodzi 200,000, której potrzeby duchowne opatruje apostolska prefektura. — 78. Biskupstwo Filadelfii, zalozone w r. 1808, obejmuje najwiçksza czçsc Pensylwanii, Delaware i czçsc Nowego Jersey. Stolica biskupia liczy do 250,000 mieszkaúców, iniçdzy któremi szósta czeáó katolików. Ma 70 kosciolów i kaplic, 60 kaplanów, seminaryjum, cztery domy sierot i wiele szkóf katolickich. — 79. Biskupstwo Pittsburg, powstalo w r. 1843 przez odlaczenie czçsci kraju od biekupstwa Filadelüi. Stolica biskupia pomiedzy 40,000 mie szkaúców moio liczyó do 10,000 katolików. — 80. Biskupstwo Popayan, w rzeczypospolitej Nowej Grenady, w Ameryce Poludniowej: miasto biskupie li czy 20,000, a dyecezyja 150,000 katolików. — 81. Biskupstwo Porlorico, wziçlo swe imie od wyspy i miasta Puertorico, klóre slafo sie, stolica biskupia w r. 1513, a dzisiaj ma 15,000 mieszkaúców. Cala ludnosó katolicka wyspy wynosi do 300,000. — 82. Biskupstwo Quebec, w Kanadzie, zalozone roku 1670. Francuzi r. 1763 odstapili to miasto Anglikom. W tym roku bylo tylko to jedno biskupstwo od ujscia rzeki s. Wawrzyúca ai do ujscia Mississipi; a 25 biskupstw i wikaryjalów, które w angieUkiej i wolnej pólnocnej Ameryce znajduja ale dzisiaj, powstaly s czçàci od pomienionej dyecezyi oddzielanycli. Liczba jej wiernych wynosi 300,000, a w stulicy zuajduje sie, do 15,000. — 83. Bisku pstwo Quito, zalozone w r. 1545, w pólnocnej czçsci Ameryki Poludniowej, w rzeczypospolitej Ecuador, liczy mieszkaúców, którzy wszyscy sa katolicy, 400,000, z tych w stolicy biskupiej 70,000. — 84. Biskupstwo Richmond, w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pólnocnej, erygowane r. 1608, w stoleczném miescie вtana Wirginii, ale día malej liczby wiernych zostawalo zarzadzane przez arcybiskupa Baltlimore, az nareszcie, w r. 1840 otrzymalo oddzielnego biskupa. Dyecezyja ta liczy mieszkaúców 1,400,000, alé katolików tylko 12,000, 6 kaplanów i 7 kaplic. — 85. Biskupstwo Rio Janeiro, w cesarstwie Brazylijskiém, liczy okolo 1,000,000 katolików.—Biskupstwo Salta, wprowincyjach zje dnoczonych Rio de la Plata, w Ameryce Poludniowej. Stan religijny tej dyecezyi jest smutny, s powodu niespokojnoáci politycznych; 180,000 wiernych jest bez pasterza jui od kilkunastu lat. Stolica biskupia liczy do 10,000 wiernych. — 87. Biskupstwo San Salvador, w rzeczypospolitej srodkowej Ameryki, powstalo z powodu nader wielkiej rozciaglosci dyecezyi metropolitalnej Guatemala, ma do 500 mil kwadralowych, a do 400,000 wiernych, z tych 40,000 w mieácie San Salvador. — 88. Biskupstwo Serena albo Coquimbo, w paústwie Chili, w r. 1842 erygowane, rozciaglosci ma 1,500 mil kwadratowych, obejmuje prowincyjç tegoï imienia. Ma wiernych okolo 100,000, a Serena, biskupia stolica, 12,000. — 89. Biskupstwa Sonora, w Mexyku, liczy ludnosci kilka kroé sto

632

Amerykañskie koáololy

tysiecy, a biskupia stoliea 10,000. — 90. Apottoltka prefektura poludniowej Ameryki. Szereg biskupstw Ameryki nieobejmowaf jeune calej Amerjki po ludniowej; troskliwy wiçc Papiei o tych katolików, którzy rozproszeni aie naleieli do zadnej z erygowanych dotad dyecezyj, zalozyf apostolska prefekturç dla rzeczypospolitej Argentyáskiej.—91. Apottoitki wikaryjat Texas, poprzednio w prowincyi Mexyku, dzisiaj w jednym ze Stanów Zjednoczonych sostal znie•iony r. 1849, a miejsce jego zastapily dwa nowe biskupstwa w Galveston i w Monterey, w KaLifornü, których ludnosé z kazdym dniem wzrastajaca, dokladnie obliczona byó nie moze w tej chwili. — 92. Bitkupttwo Tlascala albo Puebla de lot Angelot, zalozone w r. 1527 w Tlascaia, a w r. 1550 przeniesione do Puebla de los Angelos, liczy ludnosci do 800,000, a stoliea biskupia przeszlo 90,000. Mialo przed zamiessaniami politycznemi do 30 klasztorów.— 93. Bitkupttwo Toronto, w wyzszej Kanadzie. Liczba wiernych ciagle wzra stajaca w Kanadzie byla powodem odlaczenia w r. 1841 czçéci кraja od bisku pstwa Kingston i utworzenia z niej nowej dyecezyi Toronto, liczacej do 45,000 wiernych. W r. 1845 pierwszym biskupem tej nowej dyecezyi byi Micha! Powel. — 94. Apottoitki wikaryjat St. Trinidad. Wikaryjat ten, oprócz wy•py tegoi nazwania, obejmuje jeszcze la wysp Anglii podleglych: Barbados, i. fcucyi, Granado, Dominica i t. d. Liczba wiernych wynosi do 160,000 czyli trzecia czeáé calej ludnoáci tych wysepek. — 95. Bitkupttwo Truxillo, w pofudniowej Ameryce, w Peru, zalozone w XVI wieku, liczy 300,000 katolików, a biskupia stoliea 10,000. — 96. Arсуbitkupttwo Venezuela albo Caraeat, zalozone w г. 1532, dawniej zostawalo pod metropolija San-Domingo. We wspomnionym roku na stolice, naznaczona byla Venezuela, to jest: mala Wenecyja, tak nazwana dla podobienstwa z Wenecyja europejska; ale w r. 1567 dyecezyja zostala przeniesiona do Caracas. Liczba wiernych wynosi 300,000, a stoliea bi skupia liczy 30,000 wyznawców Koácioia Rzymskiego.— 97. Bitkupttwo Vincennet, w Ameryce Pólnocnej; obejmuje stan Indyjana, majacy do 1,700 mil kwadratowych. Ludnosé dyecezyi wynosi dzisiaj przeszlo 50,000, a stolica biskupia 4,000.—Obok Koáciolów katolickicb, tudziez wysnaú ewangelickich: augsburgskiego i reformowanego, w Ameryce, a szczególniej Pólnocnej, znajdnje sie. mnóstwo rozmaitych sekt chrzescijanskich , z których glówniejsze wymieniamy: 1) Preibiteryjanie (ob.) w swych róznych rozgale.zieniach lieza 2,175,000 czlonków, gmin 3,744, a pastorów 2,898. Zarzad najwyzssy jest przy generalnym synodzie. — 2) Baptyici (ob.) liez) 4,300,000 czlonków, 7,130 gmin i 4,907 pastorów. Sekta ta malych dzieci nie chrzci, przysiçgi w zadnym przypadku nie dozwala, uaueza takie, ¿e wojna jest zakazana, procentu zadnego nie bierze i zonatych uwaia za niedoskonalych. Rozszczepia sie. na kilkanaácie gaiçzi.—3) Kongregacyjoniéci (ob.) maja 1,400,000 czlonków, 1,300 gmin i 1150 duchownych. Sekta ta waznosc duchownych postanowieá usnaje tylko wtedy, kiedy sa dobrowolnie przyjçle; rzad koáciota zostaje u nich przy wszystkich meszczyznach gminy; w niedziele, na ulicy nie ukazujg siç, ion swych nie caluja i wlosy do pewnej dlugosci dla uezezenia Boga obeinaja.—4) Metodyici (ob.) liez} 3,000,000 czlonków, gmin 3,506, a pastorów 8,800, miedsy terni trzy tysiace podrózujacych dla obudzenia ducha.—5) Epitkopalni (ob.) lieza czlonków do 600,000, gmin 950, a duchownych 850 tak sie. nazywaja, ze w hierarchii koscielnej przypuszczajç presbyterów i biskupów. Zarzad duchowny jest u nich przy konwencyi, która ma dwie izby i ogólna odbywa sie. со trzy lata.— 6) Menonièci (ob.) maja czlonków 152,000 w 200 gminach. Przysiepi nigdy

Amerykaúskie koscloly — Amerykaúskie raesy 1 jezyki

633

nie wykonywajf i nauczaja, it w wojikn síuiyé nie godii siç. 7) Brada Morawtcy (ob.) maja czfonków do 112,000, w 24 gminach i dachownych 33. 8) Kwakrowie (ob.) do 100,000, w 500 paraOjach. Przyjácie Ducha i. objawiaja oni priez konwulsyje i róine wykrzywiania sie. 9) UnUaryjune (ob.) nie wierzf w Trôjcç áwieta, maja czfonków do 180,000, gmin 200 i pastorów 174. 10) UniwersalLici (ob.) maja czfonków 600,000, gmin 653 i 317 pastorów. 11) Tankierxy (ob.) liez; do 30,000 czfonków, gmin 40 i duchownych 40. Chrzczac nurzaja katechumenów Irzy razy w rzece. 12) Szalcerzy (Shakers) (ob.) liez; czfonków do 6,000, gmin 13, dachownych 45, prowadza zycie bezienne, dobra doczesne maja wspóloe; modlitwy priez nos odmawiaja i podcz&s nabozeástwa tañcuja. 13) Steedenborg ijanic (ob.) maja czfonków do 5,000, gmin 27, du chownych 33. 14) Mormoni (ob.). Znajduje siç w Ameryce wiele jeszcze innych sekt, o których podana jest wiadomoác* pod wfaéciwemi ich nazwiskami. X. Paw. Riete. Amerykaúskie mlyny (ob. Miyny). Amerykaúskie mosty (ob. Motty). Amerykaúskie rassy I JeiykL Powíedzieliámy jui w орые geografieznoBiycznym Ameryki, ¿e laden inny kontynent nie posiada w stosunku do swej ludnoáci tak znacznej liczby narodowos'ci ■ i jezyków. Otó! z trzech pokolen zamieszkujacych tç cze.se swiata, dwa, t. j. kaukazkie i murzynskie, sa napfywonre i o nich w inném miejscu mowa jui byfa (ob. Afryka), albo bedzie (ob. Axyja). Ale ludzie trzeeiego z tych pokolen, amerykanskiego wíaiciwego, zwykle Indyjanami zwani (poniewaz Kolumb odkrywszy Amerykç sadzif, ie przybyf do kraju bedacego w bezposredniej stycznoáci z Indyjami Wschodniemi), tyle odrebnych przedstawiaja cecli charakterystycznych, ¿e wypadnie im tu obszerniejsze nieco poswieció miejsce. Podfug koloru skóry nazwano krajowców Amerykaiiskich takie rassa czerwona (red race); jakoi rassa ta pod wzgledem fizycznym odznacza siç kolorem miedziano-brunatnym, wfosem na gfowie gfadkim, twarz; szeroka, leez nie pfaska, owszem z rysami wyksztafconemi, czofem wygielém w tyl, gfeboko zarosfem, a wiec pozomie bardzo nUkiém, które to oznaki charakterystyczne jednak w pojedynczych ludach na ogromnej przestrzeni Ameryki, rozeiagajacej sie; priez wszystkie strefy klimatu, oczywiscie rozlicznym ulegaja zmianom. Pomimo to wszystkie ludy amerykaú skie, poczawszy od brzegów Oceanu Arktycznego ai do Ziemi Ogniowej, maja jeden typ sobie wspóiny, nietylko w konstytucyi fizyczaej, leez równiei i w fizyjonomii, w przymiotach umysfowych i w jezyku. Z twarzy czerwonego czfowieka wszedzie, na pofudniu i na póínocy, przemawia jakaá posepna i obojqtna powaga, jakieá pognebienie i smutek. Rysy twarzy pod wpfywem zwykíych wzruszeú zaledwie sie nieco oiywiaja, zas smutnieja i tçpieja zupefnie, ilekroó przy braku tych wzruszeíi zewnetrznych powstaje ów atan zadumy, w który Indyjanie tak latwo wpadaja i który zawsze dla nich wielki ma urok. Im pokolenia sa wiecej nieokrzesane, im bardziej cierpia pod naciskiem nieprzyjaciól czerwonycli czy biafych, tém wzrok ich jest niespokojniejszy i ruchliwszy, tém wyraz ich fizyognomii, ataje sie nizszym; w ludach jednak iyjacych jui w stanie sfuiebnym, ostra ta surowosé niezaleinych Indyjan znika zupefnie, a miny ich przybieraja raezej wyraz melancholiczny. Otói jeieli pod tym wzgledem wszystkich podrózników opowiadania zgadzaja sie ita to samo, malo zapewne jest przcdm'otótv, wzgledem których mniemania badaezy w tak silnejzostawafy z soba sprzecinoáci, ile wíasnie со do przymiotów umyslowych auto chtone amerykanskiego. Wstakie niedfugo po odkryciu ¡Vowego Swiata (1557) 40»

634

Amerykaáskie rassy 1 jçsyki

zaezía potrzeba roztrzygniecia ai bulla papiezka watpliwoici, czyli w ogólnoíci Indyjan zaliczyd moina do roda ladzkiego. Przeciei i dokfadniejsze, a wolniejsze od przesadów nowsze badania wykazafy, iepod wzgledem nmysfowym Indyjanina г Kaukazyjczykiem bynajmniej lei zrównac niepodobna: pojecia rassy czerwonej zdaja sie powolniejsze i bardziej ograniczone, ich fantazyja tcpsza, ich umysí daleko síabszych dozoaje wzrnszen. Indyjania iyje jedynie w terainiejszosci i nigdy przyszfosci nie oblicra, ztad jego lekkomyálnosé, która naj wiçkeza jest w ludach majacych najmniejsze i najfatwiejsze do zaspokojenia potrceby, Jak np. w brazylijskim. Poniewai tedy przyszfosci mysla swoja objaé nie umie, przeto ranny lub smiertelnie chory, i obojetnoscia widzi zblitajaca siç ostatnia godzine, a jeniec wojenny Pólnocno-Amerykanski i Cbilijski bez szemrania idzie na smierc nieuchronna. Lenistwo Indyjanina równie weszfo w przysïowie jak jego apatyja; niemniej charakterystyczném jest takze zbytkowanie w czasie doslatków, a zarazem spokojnosd, z jak a znosi póíniejsze niedost alki, oraz obojelnosé jego na polepszenie wfasnego bytu, na instytncyje wfasnosVi i spóíeczne. Te niernchawos"é sobie wfasciwa slara siç zwiekszyé jeszcie sztnczném nawyknieniem i panowaniem nad soba; jaieli zas* raz wzieía nad nim góre mysl doznanej krzywdy, wówczas wroga swojego sciga bei uslanku s przebiegff skrytoscia drapieinego zwierza, dopoki zemscie swojej nie nczyni zadosyé. Msciwosó jest powodem okrntnych wzajemnych wytçpian miedzy plemionarai Póínocno-AmerykaAskiemi, owego systematu wendetty, owych cîagfych wojen, owego straszliwego zwyczaju niektórych ludów, jak пр. Purysów, Botokndów, Kaliseków, Kopachów i t. d. poierania swoich nieprzyjacióf. Podbudzony do takiej zemsty, w samym fakcie zadowolenia jej Indyjanin znajduje dzika radosé, Jakoi najgorliwsi nawet obroncy Indyjan uwaiali w nich brak goracych i iywych nczud. Przy wieikim braku dostatecznych i pewnych wiadomoéci o najwiekszej czesci niezliczonych plemion indyjskich w Ameryce, trudno grnpowanie pojedynczych ludów na wieksze rodziny i pokoienia zasadzaé zawsze na iywíoíach lingwistj cznych, lecz owszem nieraz poprzeslawaó trzeba na podstawie wyfacznle geograficznej. Otóz wedfug uajnowscych badán, pierwotna ludnosd Ameryki dzieli sie na nastepujace wieksze rodziny: 1) Etkimoty, ktorych dwie sa gafçzie gfówne, wschodnia i zachodnia. Pod wzglçdem fizycznym Eskimosy tworza niejako przejscie do ludów typu Mongolskiego Pófnocno-Azyjatjckich. Pewna czesé Eskimosów zachodnich w Ameryce Rossyjekiej, zmieszana zapewne z rodzina Atabaska, nosi nazwe Eskimosów Poíudniowych. Do nich nale ia, oprócz oddalonych nieco wiecej Aleutów, miçdzy innemi: Kaskokwiúcy nad rzeka Kuskokwin, Czugaczy nad snndem ksiecia Williama, Inkalici, Kadiacy i mieszkañcy wschodniej poíowy Alaski. 2) Koloszowie, zwani lakie ro dzina Nootka-Kolumbijska, mieszkaja miedzy aondem Norton i rzeka Miedziana,, ztad zaí wzdíut brzegów ku poíudniowi ai za granice rossyjskie. Koloszowie przedstawiaja rasse czysto amerykañska, a po czesci nawet zdradzaja wyisze wyksztaicenie od swych sasiadów poíudniowych; do nich naleia takie Atnaowie nad rzeka Miedziana, oraz Koloszowie wíasciwi, okoío góry i. EHjasza i lady iyjace nad brzegami Nowej Kaledonii i otaczajacych je wysep, dzielone zwykle na dwa plemiona gfówne: na Challomów о 24 pokoleniach, mówiacych jezykicm Challamskim i Korwaischimskim (od 40—50" sierok. pófn.), i na Kwakeoltów, liczacych do 40000 ladnosci, zamieszkujacych w 27 pokoleniach brzegi i wyspy od 50—54° szerok. póínocnej. Innemi pokoleniami, których jez) ki mniej jui maja podobieústwa, sa Massed i 13 ianych pokolen na wyspie królowej Karoliny; Ñassowie nad rzeka Nass; Czymsganie w 10 pokoleniach

Araerykartskle гаму i Jfsyki

635

nad sundem Chalam, w Porl-Essington i na sasiednich wyspach; Skeneowie, Labassowie i Milkbanksundowie, razem w 16 roiprosxonych pokoleniach, nakoniec 24 roimaUych drobnych pokoleñ na wyspie Vancouver. Wszyslkie te pokolenia nadbrzeine zajmuja siç prawie wylacznie rybactwem; po wiekszej czesci trzymaja one niewolników, klórych traktuja z najokropniejszém okrncienstwem. Jezykowe ich powinowactwa dotad jeszcze sa malo rozwikíane. 3) Rodzina Atabaska, dzieli sie na dwa plemiona glówne, wschodnie i zachodnie. Do wschodniego naleza Czepejany, Indyjanie miedziani, Psie Zebra (Dogrips), Strongbowsy czyli Biwery, G órale indyjscy (Mountain-Indians), 0 wee (Sheep-Indians), Zajace (Hare-Indians) i t. d.; do zachodniego, czyli Nowo-Kaledoñskiego naleza: Takellisy, Cekanie, Nohanisy i t. d. Zezowaci czyli Querellers mówia djalektem wcale róznym. 4) Lieme pokolenia obszernej rodziny Algonkwino-Lenape dziela sie, na cztery galezie glówne: póínocna, póínocno-wschodnia, wschodnia czyli atlantyck§ i zachodnia. Gala¿ póínocna stanowia Knistynosy, zwykle Kreesami zwani, Górale i Naskopisy, Odiybwesy (niekiedy mylnie zwani Cryppewesami), Ottowasy wraz z Potowotawisami 1 Missinsygi. Do gafezi pófnocno-wechodniej naleza Szeszatapuszy i SkofGsy na nadbrzeiu póínocném zatoki s. Wawrzyñca, Mikmaki na zachodzie tejie za toki w Nowej Szkocyi, Кар-Breton i Nowej Fundlandj i, Eczeminy i Abenakowie. Z pomiedzy Algonkwinów Atlantyckich dawniejei mieszkaúcy Nowej Anglii, jak np. poteini niegdyrf Pekwotowie, Massachusettsy, Narragausettsy, Hohikanie, Montaki i Suskwehanie zupelnie juz wymarli; z innyeb . jak z Delawasów i Nantikoków, pozostaly tylko z tamtej strony Mississipi alabe gaïçzie; zniszczeli równiez Powhattany i Pamptykoesy. Dzial zachodni plemienia Algonkwinów obejmuje Henomemisów, Miamów, Piankiszawów, wytepionych Jai dsii* Illinczów, Sankisów i Foxesów, Kikapusów, Szawnosów, Czarnonogich (Blackfeet) i Szejennów. 4) Pokolenia Irokezów, podezas pierwszego zdobycia Ameryki straszne día swego krwiozerczego okrucieñstwa, dzielily siç dawniej na dwie galezie glówne: wiçksza póínocna i mnicjsza poludniowa. Irokezowie pólnocni skladali sie z dwóch oddzialów, z których wschodni obejmowe! tak zwane: piçé narodów (Mohawków, Onejdasów, Onondagasów, Kajugasów i Senakasów, wraz z szóstym narodem Tuskarorasów, przyjetym do ich grona w latach 1714 i 15), zachodni zaá Wyjandotów czyli Huronów, Attionandaronów (naród neutralny), Andaatów czyli Gujandotów i Erygasów. Dwa pierwsze z tych czterech pokoleñ zachodnich wyniszczone zostaly przez pieé naro dów prawie zupelnie, dwa ostatnie ze szezetem. Z rzçdu pokoleñ Irokezów poludniowych Mekerrynowie czyli Tuteloki i Notlowajowie wymarli calkowicie, 5) Ludy Florydy w czeáci poludniowej Stanów Zjednoczonych dziela sie, na trzy galçzie glówne, mówiace trzema calkicm róinemi miedzy soba jezykami; i tak: jezykiem Kalawba mówili Katawbasy i Wukansy; jezykiem Czyroke Czyrokezowie, a jçzykiem Czoktaw-Muskoge wszyslkie pokolenia naleiace do zwiazku Krików, jak np. Czykazowie, Czoktawsy, Muskogesy, Hiczytesy, Seminolowie i inné narody Florydzkie. Odrçbnemi od tych trzech je.zjków gíównych sa Jezykl Uczysów, Naczezów, Alibanconsów, Kuzadów i kilku innych jeszcze pokoleñ. Wszyslkie te pokolenia poludniowc przeniesiono w ostatnich czasach na zachód Mississipi; ogólna ich liczba wynosila wówczas 6700O dusz. 6) Pokolenia Sijuxów, na poludniu Atabasków, zaludniaja kraine na zachodnim brzegu Mississipi ai do Arkanzas i do Gór skaliatych, po 43° szerok. póln.; do nich naleiy najprzód: zwiazek siedmiu niezaleinych od siebie pokoleñ Siju xów wlaíciwych, zwanych takie Dakotasami czyli Nadoweseyjczykami, wraz

636

Aroerykanskie raesy i jçiyki

z oddiielonemi od nich Winnebagozów i Assyboinów (Indjan kamiennych); nastepnie trxy pokolenia Minetare (Mondanowie, Minetarowie wfasciwie í Krowasy czyli Upsaroki), nakoniec zas Sijuxowie pofndniowi, zloieni z ósmiu pokolc» (Jowajów, Punkasów, Omakawsów, Ottosów, Missusysów, Kanzasów, Ozagesów, i Kwappasów). 7) Kaddosowie, w zachodniej stronie Mississipi, jezykiem których mówia równiei Nandakosy, Inisy czyli Taxisy (zkad wziçfa nazwç kraina Texas) i Nabeduchery. Od nich i miçdzy soba róznia siç najzupelniej jezykami Naczytochesy, Adajesy, Atakapasy, Czetymachesy i niektórc inne jeszcze pokolenia na brzegu zachodnim Mississipi. 8) Pawnisowie, sktadajacy si; z Rykaresów i Pawnisów wfasciwych. 9) Caíkiem odrebnych znowa uarzeczy uiywaja Rápido wie czyli Paunczowie, oraz poleiny naród Czarnonogich (Blackfeet), wraz z podwíadnemi ma pokoleniami Pajganów i Indyjan krwawych, zwykle raiera Saskaczawinami zwani. 10) Rodzina Komanczów obecnie najliczniejsza w cafej Ameryce Pófnocnej, zamieszkaje przcslrzen nader obszerna od krainy Oregonu ai do zatok Kalifornijskiej i Mexykaúakiej, a skfada sie z czterech gaíezi glównych, któremi sa: Szoszonowie czyli Weie, wraz z Walla-Wallasami, Nespercesami czyli Saptynami, Pinezonami, Selipszami, Molelami, Wajllaptnami, Tlamatami, Punaszlami i Sozonami,—dalej Apachowie z Ulahami, Apachami wíaáciwemi, Nawajoczami i innemi pokoleniami; nastçpnie Arapochosy i nakoniec Komanczowie wíasciwi, najdzielniejsi jeídcy z pomiedzy Indyjan. Apachowie smutna zjednali sobie Slawe, zbarzeniem wyiezej cywilizacyi krajowej, istniejacej jeszcze w 16 wieku nad Rio-Gila i Rio-del-Norte w Ñowym Mexyku, a której szczatki znalesc jeszcze moina w nielicznym jui tylko 11) plemieniu Mokwów. 12) Indyjanie kalifornijscy, których jezyki i pomiedzy soba powinowactwo plcmion maio jeszcze Ц dotad zbadane.—Zaden kraj na sViecie tylo nie ma róinorodnych jezyków со Мехук. Pomiedzy licznemi ludami Ameryki ¿rodkowej, w której moinaby wymienió со najmniej 36 zupefnie odrebnych narzeczy, po dzis dzieá jeszcze potomkowie ucywilizowanych juz w staroiytnosci Azteków pierwsze zajmaja miejsce. Jqzyk ich, zwany takze po prostu Mexykatiskim, jest wfasciwym je zykiem krajowym i panuje od Sanla-Fé w Nowym Mexyku ai do jcziora Nikaragui, z wyjatkiem tylko pfaskowzgórza miasta Mexyku, gdzie w niyciu jest jçzyk Otomisów, pokolenia najludniejszego w Mexyku po Aztekach. Reszta ludów Mexykanskich istnieje jai tylko w sfabych szczalkach; w jednym kraiku Oaxaka mieszka ich ai dziewiçtnascie. Tu przed zdobyciem przez Europejczyków Zapotekowie skfadali kwitnace pai'istwo, którego stolica byl Teozapotlan czyli Zachila i z którém sasiadowa'o królestwo Mistekapan ze stolica Tlaxiako: Misteków nawet dotad jeszcze dou znaczna jest liezba. W królestwie Mechaacana, od Azteków zawsze niezaleiném, a zdobytém przez Hiszpanów w 1524 г., mieszkali Taraskowie, których potonikowie istnieja jeszcze w prowincyi Mcchoacana. Do innych mniej znacznych ludów naleza: na pófnocy Pimowie, Jakwowie, Znakwowie, Tarahumarasy, Korasy, Cynaloasy i Majosy; w prowincyjacli srodkowych i pofndniowych Mixesy, Matlarynki, Huajtekowic, Czycxymeki, Totonaki, Tlapaneki, Haabesowie, Czynanteki, Kujkateki, Czatynosy, Mazateki, Izkateki, Czontalesy, Czokosy, Zokwowie i t. d. W Yukatanie ludem panujacym s; Majasowie. Jçzyk Pokomzów uiywany jest gfównie na pobrzeiach Guatimali, a jezyk Quiclio wíasciwy jest wszystkim niemal pokoleniom indyjanskim w Ameryce árodkowej. Co sie tyczy aulochtonów Ameryki pofudniowej, nowsi etnografowie podzielili je na trzy wielkie klassy: na AudoPeruwianów, na ludy Pampów i na brazylijskie. Haida z tych klass znowu

Amerykaäskie гаму i jçsyki

637

rozpada sie, na pewne gafezic, któremi sa: 1) Kundinamarkanie wraz z ludami Mosków, których jçsyki jednak zupelnie sa od siebie róine, naród w czasach pierwezego zdobycia osiadfy, rolniczy i cywilizowany, mówiacy narzeczem zwaném Czytsza, jakotei z Panczami i Goachirozami. Plemiona indyjanskie w Nowej Grenadzie: Papajanie, Czoko-Neiwa wszystkie miaiy wlasne swoje jçzyki; dzis jednak pozoatafe po nich szczatki przyjçfy jezyk hiszpaúski. 2) Peruwijanie, naleiacy wfasciwie do trzech odrçbnych plemion, z pomiçdzy któremi Kwicznasowie, niegdys naród potçiny i wysoce wyksztafcony, lafoiyli pañstwo Inkasów. Jçzyk tych Kwicznasów czyli Inka, o którym Tscmidi napisal obszerne dzielo, przez missyjonarzy podniesiony Matal do godnoáci mowy piámiennej i dotad jeszcze uiywany jest powszechnie na pfaskowzgórzach i pobrzeiach Peruwijaáskich, mi w czqáci Bolivii, Ecuador i pófnocno-zachodnich prowincyj rzeczypospolitej Argentynskiej. Niemniej cywilizowanemi byli Aimarasy w pro wincyj ach pogranicznych Pero i Boliwii; narzecze ich od jçzyka Kwicznasów calkiem jest róine, a uiywane jest nawet powszechnie przei potomków pierwszych przybyszów hiszpanskich. 3) Antizanie, obejmujacy okoío 60 rozmaitych pokoleñ, mieszkaja w goraeych i wügotnych okolicach wichodniego stoka Andów w Boliwii i w Peru; jçsyki ich ddtad wcale nie sa zbadane. 4) Aranкаше, dziela sie, na dwa narody: a) Araukauów wfaiciwych, ikfadajacych sie, z Czonosów, Peknenczów, Ankasów, Ronkelasów i Czilenosów; b) na Hieszkañców Ziemi Ogniowej czyli Peszerechów, ubogi naród rybacki i mysliwski. 5) Do Indów Pampa, zamieszkujacych rozlegfe etepy i pustynie wschodniej Ameryki Poïudniowej, od najbardziej pofudniowego koúca ladu stafego ai do ujácia rzeki La Plata, licza zwykle okoío 10 narodów, mówiacych tylomai znpefnie odrçbnemi jçzykami. Najwiçcej z nich znaoi sa Puelchowie, Abiponowie i Guajakurusy. 6) Lndy Czikwitos, tak nazwani podiug najznakomitszych pomiçdzy niemi Czikwitosów, podzielonych na 36 pokoleñ i tylei dyjalektów, od samego poczatku byli rolnikami i wczeánie dali sie nawrócié na prawdziwf religijç. 7) Moxosy, pod wzglçdem fizycznym i moralnym zbliieni do poprzedzajacych; 8) Garannisy czyli Karaibowie, rozgafçzieni od rzeki La Plata po cafej Brazylii i Gujanie ai do morza Antyllów, którego pomniejsze wyspy zaroieszkiwali w czasie odkrycia Ameryki. Na pofidafa nosili oni nazwç Guaranów, w árodkowych najlepiej uprawianych prowincyjach Brazylijskich nazywali siç Topi, w Gujanie Karaibami. W cafej czeáci Brazylii, od wyspy É. Katarzyny ai do ujácia Amazonki, jçzyk Guarani czyli Tupi jest jçzykiem powszech nie uiywanym; wszystkie tei pokolenia Karaibskie, których licza do przeszfo 60, mówia jçzykami z nim wspófplemiennemi, wyjawszy mniej podobnych do jçzyka Tupi narzeczy kraju nad Orenoko. 9) Botokudowie czyli Aj morowie w Bra zylii. 10) Pomiçdzy Iudami Brazylii, których jest przynajmniej okoío 200, mówiacych zwíaszcza jçzykami miçdzy soba wcale róínemi, choó dotad niezbadanemi, zasfuguja na uwagç jedynie Purysowie i Kiryrysowie (w prowincyi Bahia). 11) Lndy z nad Orenoko, rozdzielone na 150 pokoleñ, róiniacych siç miçdzy soba jçzykami, mieszkaja w okolicach nad rzeka Orenoko i innemi do niej wpadajacemi; bardziej z nich znani sa: Guamosy, Makuzysy, Ottomakowic i Saliwasy, naród nadewszystko roluiczy. Jakkolwiek wszystkie te ludy ze wzgledu na budowe fizyczoa dowodza wspólnego typu, a jçzyki ich wspólny wykazuja Charakter, przeciei ogromne mnóstwo i rozmaitoád pojedynczych na rzeczy, przy zbyt malej stosunkowo liczbie pierwotnej ludnoáci Amerykanskiej, niemniej zaslanawiajace przedstawiajf zjawisko. Liczba ta, wfacznie с meslicami, bliiszemi Indyjan nii bialych, wynosi okolo 9'/a milijona, a iloáé ich

638

Amerykaüskie rassy i JçzyU

jezyków dochodzi 5—600, z których jedna trzecia cieác ma na sobie cechy najzupelniej odrebne. Kilka z nich uiywanych jest nawet pomiedzy narodani róinoplemiennemi, jak np. jezyki Azteków, Kri, Kwiczna, Moska, Kwicze, Guaraní i t. d.; inne zas", jak np. jezyki nieklórych ludów Brazylijskich; z nad rzeki Orynoko, ograniczaja sie tylko na pokoleniach zloionych zaledwie i kilka rodzin. Taki brak narzecza ogólnego, zrozumialego na wiçkszych takie przestrzeniach, utrudnil niezmiernie wpïywy cywilizujace missyjonarzy. Liczba pogan indyjañskich wynosi okolo 3 % milijona. Pod wzglçdera stopnia oáwialy podzielió moina Indyjan na trzy klassy: pierwsza z nich stanowi krajowa ludnoáé tych okolic, w klórych podczas zdobycia istoialy jai samoistne panstwa; draga obejmuje te narody, których stan przez bialych ulegí pewnemu rodzajowi zmiany; trzecia klassa, pokolenia tak zwane dzikie, zachowaly tenze sam sposób iycia, jaki prowadzily w czasie odkrycia. Pierwsza klassa jest najliczniejsza i zawiera w sobie wiçkeza polowç czerwonej ludnosci amerykanskiej; w nieklórych krajach przewaia ona liczebnie bialych przybyszów, a np. w Puebla i w Oaxaka wynosi °/,0 ogólnej liczby mieszkanców. Narody te trudniíy sie. rolnictwem jui na kilkaset lat przed odkryciem Ameryki i w ciaglym tei pozostawaly zwiazku z uprawiana przez siebie zieraia. Zmiana panujacych i zaprowadzenie chrystyjanizmu niewielki ksztaltujacy wywarly wpíyw na ich obyczaje, jezyki, prawa i zvryczaje; jakoi zelkniçcie sie. z niemi Europejczyków nie bylo día nich tak szkodliwém, jak día ludów myáliwskich Ameryki Pólnocnej. Przyznaé nawet nalezy, ie po ukoñczeniu wojny zaborczej przez Hiszpanów, ludnoíé krajowa wzraslala w tym samym stosunku, со i biala. W czasie wybijania sie. na wolnoié rzeczypospolitych hiszpañsko-amerykaúskich tç ludnoáé krajow; liczono na 6 milijonów; wszakie z tej cyfry ubylo bardzo wiele skutkiem bezustannych i krwawych tamie wojen domowych. W Ameryce Pólnocnej, gdzie Europejczycy osiedlili siç nie jako zdobywcy, lecz jako kolonisci, ludnosc krajowa, wyíacznie prawie iyjaca z lowiectwa, topnieje jak snieg na sloncu i coraz bardziej, lo podstçpem, to kupnem, to gwaltem wypierana jest ku niegoácinnema zachodowi, bez nadziei nawet, ii choc" tolaj uni кnie rychlego wygasniçcia. Inaczej mialy eiç rzeczy z pierwotnemi mieszkañcami Ameryki Pofudniowcj, gdzie przynajmniej w okolicach przez Europejczyków jeszcze nieuprawianycb, Iudnosé ta prawdopodobnie raczej siç zwiçkszyla, nii zmniejszyla. Pochodzi to czçscia zlad, ie Indjjanie ci iyjg nietylko a samego myrfliwstwa, lecz zarazem z nprawy Mandyjoki i Pizangu, czeácia. zas takze, ie tu rozliczne zakony duchowne, a mianowicie Jezuici, pomyslnie wplywali na oswiatç i osiedlenie mnogich pokoleñ. Pewna czçsé tych Indyjan, zwanych w Aineryce hiszpanekiej Indias calequisados, w Brazylii zai Indios Mansos, przejçla jçzyk i obyczaje ЫаГусЬ. i przeszïa do klassy tak zwanych Indios reducidos. Poniewai zai u tych ostatnich oswiata gíównie zaleiala od bezustannej nad ni; pieczy ojców Jezuitów, przeto po wypçdzeniu tychie, mnóstwo pokoleft powrócilo najzupefniej do stanu barbarzyiistwa, tak dalece, ii dztt zaledwie jui tylko naliczy 1 milijon takich Indios redu cidos. Trzecia. klassç stanowi; dzicy, znani przez Hiszpanów Indios bravos, dochodzacy okolo 4 milionów ludnoáci, iyjacy w Ameryce Pólnocnej polowaniem i rybolówstwem, w Poludniowej przepedzajacy wiçksza czçàc roku najspokojniej w rodzinnych swoich wioskach; na nich wplyw Europejczyków o tyle jest widoczny, о ilo przez bialych doszli do posiadania koni i broni palnej, skutkiem czego zdolali smialym najazdem i rozbojem siaé postrach pomiçdzy bialych nieprzyjaciól. Jako z jednej strony Indyjanie amerykaúscy poetom i romansopisarsom tego kraju oryginalnego i obfitego dostarczaj§ materyjalu, tak i папка

Amerykanskie raeey i jçiyki — Amerykanskie staroiytnoáoi 639 w oslatnich lat dxiesiatkach wciagnçfa Czerwone skôry (Red akin) do obszaro •woieh usifowaA. Z kaidym daiem pomnaia sie, w Eoropie, równie jak w Ameryce liexba obszernych, ciçstokroé kilkotomowych dzief о budowie flzycznej, o dziejach i staroiytnos'ciacn, o obyczajach i zwyczajach Indyjan; z dziet tych wymieniamy to znowu jedynie najcelniejsze: Mostona, Crania Americana (Fila— delfija 1839), waine pod wzgledem antropologicznym; Hittory of the Indian tribes, priez Mac Kenney i Hal! (3 tomy; Washington 1S38—1844); Oneola or the Bed Race in America (Nowy York 1844) i Historical and statistical information, respecting the history, condition and prospects of the Indian tribes of the United States (2 tomy, Filadclfia, 1852), przez Schoolcrafta, oraz przepyszne dzieio Rivera i Tschudi'ego, p. t. Antigüedades Peruanas (WiedeA 1852). F. H. L. Amerykanskie Staoy ZJednOOZOne, ob. Slany Zjednoctone Ameryki Pólnoenej. Amerykanekle Starotytnoéol. Pomniki Ameryki, ktore doszfy naszych czasów jako swiadkowie wfasciwej piervrotnym narodom amerykaAskim cywilizac-yi, dziela sie. na pomniki epoki przedhistorycznej, oraz na takie, które w Mexyku, poczawizy od VII wiekn, wzniesli Toltekowie iichnastepcy: Azlekowie (ob.), w Pern zas, poczawszy od XII lab XIII wiekn, dynastyja Inkasów. Kiedy pierwsse z nich jui w oczach dawnych Pernwian i Azteków, równie jak po dzi.4 dzieA jeszcze w oczach Indyjan pófnocno-amerykaAskich, uchodzify i uchodza za swiçte dzieía olbrzymów i bogów, badacz zas w obec nich trapi si; tylko bezskntecznemi domysfami nad historyja owych bezimiennych i pierwotnych narodów amerykaAskich, ostatnie, t j. pomniki PeruwijaAskie, w policzenin z obfitemi wprawdzie, lecz czçstokroé zbyt jednostronnemi opawiadaniami zdobywców 0 oáwiacie njarzmionych przez nich lndów, przyczyniaja aie. potçinie do wyjaánienia ich dziejów i wfasciwej im w tak zadziwiajacym stopniu kultury. Odkad wiec Alexander Humboldt pochodniç naoki poniósí tel do Nowego Striata, ataroiytnosci i dzieje pierwotnych mieszkaúców Ameryki stafy siej przedmiotem najgorliwazych badaA tak Earopejczyków jak i krajowców, nawet oddzielnych w tym cela utworzonych towarzyatw, jak np. Towarzystwa etnograftcznego w Nowym Yorkn. Staroiytnosci te zbieraja w odrebnych Mazeach (w Nowym Yorku, Mexyku, Waahingtonie i t. d.) i dokfadnie je opisuja; jui na pólnocy 1 pofudniu odkryto na nowo mnóstwo pojedynczych pomników i calych miast ruiny, które przez spnstoszenie owych krajów, podczas wojen prowadzonych z biafemi zdobywcami, albo zupefnie posziy w zapomnienie, albo leiafy nietkniete, bo pokryte bujna wegetacyja podzwrotnlkow*. Ciekawe w tej mierxe szczegófy znajdzie czytelnik w dziefaeh Braunsci. i'w Altamericanische Denkmäler (Berlin, 1840) i Bradforda: American antiquities (Nowy-York, 1841). W ogóle staroiytnosci te, atosownie do narodó^v i okolic do któryeh naleia, sf rozmaite, a najczçsciej trojakie: pófnocno-Amerykañskie, pofudniowo-AmerykaAskie i árodkowo-Amerykaiiskie, reprezentujace zarnzem trzy odrçbne atopnie oswiaty. Stosunkowo najniiszemu z tych stopni odpowiadaja po mniki Ameryki pólnoenej, znane gfównie z dzief Squiers'a i Davis'a, wydawanych koiztem Smithsonian Institution p. t.: Ancient monuments of the Mississipi valley (Washington, 1848). Pomniki te dziela sie. na trzy gruppy, z któryeh piernrsza zaezyna sie na wschód od íródef Allegai'iskich w NowymYorko i ciagnie aie. na poiudniu jeziora Erie ai do Missuri; druga od Texaa nad odnoga MexykaAskp ai do Karoliny pofudniowej; trzecia nad Mississipi i rzekami doA wpadajai eiri, w krajach mieH-y Apalachami i Mexykiem.

640

AmerykaásUe staroiytnoáci

Oprócz grobli drogowych i pagórkowych, orax wschodów nadbrzeinyeh, poniniki te skladaja sie mianowicie z wafów ¡ sztucznych pagórków, wxniesiooych z ziemi i kamieni, albo czasem z obojga razem, a tak licznyeh, £e czestokroc brano je za utwory nalury. W jednym Stanie Ohio naliczono dolad podobnych pagórków (mounds) okofo 10,000, zas waíów (enclosure*) 1500. Waíy te, síuzace do obrony i do uroczystosci religijnych, po wiekszej czesci postad miewaja foreran?, jui to kwadratów, równolegfoboków, lab wielokatów, jai téi kóf, lab ellipsów; wysokie bywaja na 5—40 stóp, ¡ zwykle obejmuja przeatrzeú 1—5 akrów, niektóre jednak daleko wiecej, bo niekiedy i przeszTo 200 akrów. Prawie zawsze w posrodku tych watów znajduje sie kilka cystern. Wafy obronne, slawiane na odosobnionych wzgórzach, maíycli przyladkach, póíwyspach i wysokich nadbrzeiach rzecznych, nietyle zdaja sie miec na cela obrone, ile racxej nbezpieczenie sie od niespodzianych napadów; wafy zas przeznaczone do obrzedów religijnych rozlegfoáé miewaja zawaze mniejsza, iiajczçsciej bywaja w formie kwadratów, tworza. miçdzy soba pojedyncze lub tei pofaczone kola o 250—300 atopach árednicy, opasnja jeden, niekiedy tei i wiecej pagórków i zwykle poíozone sa wewnatrz wíekizycli waíów obronnych. Oprócs tych olbrzymich budowli znaleziono jeszcze w Ameryce pófnocnej inne szczatki áwiadczace o wyisxej oswiacie, aniieli posiadaja dzisiejsi Indyjanie; takiemi sa np. ciemnobranatne wypalone wazoniki na 5—6 cali wysokie, ksztattu powabnego i gnstownie prsyozdobione; fajki i inne przedmioty z gliny lub kamienia, z gíowami ludzkiemi szlachetnego czestokroc wyrazo, choé wykazujacemi typ amerykanski, albo z ptakami, zabami i t. d.; sprzety, klejnoty i bron s miedzi wyisxych jezior, albo z muszli z zatoki Hexykaúskiej. Szczatki te wykopuja sie. na wszystkich punktach szerokiej krainy, przez która pfynie Mississipi, i dowodza poteinego ruchu handlowego miesxkajacych ta niegdyi narodów, kjorych atan kwitnacy wedfug wszelkiego prawdopodobienstwa odnosi sie do r. 1000 przed nar. Jez. Chryatasa.—Wyszego jai rozwoju oswiaty swiadkami sa pomniki w Ameryce poíudniowej, w Peru, Quito i Boliwii, gíównych czçsciach skíadajacych kiedyi zburzone paústwo Inkasów. Wszakie z pomiedzy licznych szczatków ich cywilizacyi niewiele dotad zbadano i opisano w dzieíach Humboldt« i d'Orbigny'ego; do bardziej znanych Maleza: ogromne mury pod Tiahuanako, w pobliiu La Pax w Boliwii, ibudowane x bryl kamiennych, majacych po 4000 stóp szesciennych objetosci, a sprowadxanych tamie o mil kilkanascie; rainy áwiatyni Inkasów na wyspie Titicaca, w jeziorze tegoi nazwiska; szczatki najsfawniejsxej ze wszystkich swiatyni boika Pachakamak, o dwie mile od Limy; znajdujace sie w wielu miejscach groby i palace Inkasów. Wszystkie te budowle, po wiekszej czesci proste czworoboki z duiych, ociosanych kamieni, charakterystyczna maja ceche w piramidalnym ksztalcie otworów na drzwi i okna, ozdobionych czestokroc piekuemi choé pefnemi prostoty obwódkami. Rzeíby na scianach swiatyni Tiahuanako, pomimo troskliwosci w obrobieniu, ogólne jedynie wykazuja wizerunki postaci ludxkiej; wfasciwe ich ksztafty xdradzaja samowolnosc, a wykonanie trzymaio sie tylko pewnych praw konwencyjonalnych. W Peru budowy fortec, kanalów, mostów i dróg publicznych wyksztalcone byfy znakomicie, dowodera czego jest wielka droga Inka sów, która wykuta w skalach gór, wspaniaiemi groblami prowadzi przez straszliwe przepascie i w podwójnym kierunkn idzie czescia na grzbiecie Audów, czescia wzdfui nadbrzeiy od Cuzco do Quito, ku wygodzie i obronie podróinych zaopatrzona nawet w domy goscinne i warownie. \V wyrobach zfotych i x innych kruszców Peruwijanie nie podobno nie dokazali nadxwyczajnego.

lnijliáillii staroiytnoéci

641

Oprócs tego Ameryka pofudnlowa posiadt jeszcie w Sawannach Varinas droge, oa 5 mil dfuga, zfoiona z eamych tylko wysokich nasypek, oraz mnóstwo cmentarzy. W terrytoryjnm Orenoko, zamieszkafém dzisiaj przez jedno z najbardziej nieokrzesanych pokoleñ, na ácianach tkaliatych widzieé sie, daja olbrzymio wyobraienia, zwierzçta, figury planetarne i t. p., posiadajace zapewne znaezenie lymboliczne, a które w nowszych czasach badal szezególnie podróiny Sekombnrgk. Ale najciekawsze i najwainiejsze pomniki oáwiaty staroamerykañskiej istnieja na pfaskowzgórzach Ameryki srodkowej, w dawnym Mexyku, Gnatemali, Yukatanie; jakoz badacz napotyka tu na dzieia architektury i rieiby, albo pojedyncze w pobliiu dzisiejszych siedzibludzkich, albo tei nagromadzone w massach, jako rainy calych grodów (tak zwane: cata» piedras). Jakkolwiek szczatki te w ogóle Charakter posiadajç jednakowy i wyobraiaja jedne i tq sama sztuke, najdokfadniej przeprowadzana podlug najprostszych zasad, przeciei dwoiste przynajmniej rozpoznaé w niej moiemy stopnie rozwoji, do jednego z których, bardziej akoáesonego, a w kaidym razie wczeániejszego, naleia pomniki w Oaxaca, Guatemali Yukatanie, do drngiego zai, póíniejszego, czyli do epoki Azteków, pomniki zachowane w Mexyku, lub ogóle w granicach dawnego paóttwa Azteków. Przeciei dolad jeszcze nie zdofano rozsegregowad doUadnie tych utworów ¿ztuki na epoki i narodowoáci: pierwszy Antonio del Rio w 1822 r. zwiedzif i opisaí ruiny w Palenque (ob.), po nim podrózowali w tym samym celu Dupair [Antiquities of Mexico; 4 tomy; Londyn. 1829), Galindo, Gailhabaud, Stephens [Incidents of travels in Central-America) dziesiate wydanie, 2 tomy; Londyn. 1842); Nebel (Voyage pittoresque et archéologique en Mexique) Paryz. 1836); Waldek (Voyage pittoresque et archéologique en Yucatan) Paryz 1836), Squiers, Norman i inni. Do najwainiejazych poznanych od czasów Humboldta pomników naleia: dwie piramidy pod San-Juan de Teotihuakan, pofoione w dolinie Mexykanskiej, poáród gruppy licznych malych i wysokich piramid. Naleia one, równie jak pomnik w Cholula, do najdowniejszych kraju tego ataroiytnoáci. Inné dziwnej struktury piramidy znajduja siq w San-Christobal Teopantepek, w Santa-Cruz dei Qniche, pod Xochicalco, w Guatusco, pod Cuernavaca i w róinych innych miejscach. Ruiny cafych miast wldaé w Tasapan, pod Papontla w Vera-Cruz, pod Mapilca tamie, w Gehuantepek w prowincyi Oaxaka, w wielokrotnie opisaném Palenque w prowincyi Chiapa, w Okosingo tamie, w Copan w rzeczypospolitej Honduras, w La Quemada pod Villa Nueva na poludniu Zacatecas, w prowincyi Vera-Pai, nad Rio-Gila i w innych miejscach. Wspaniafoácia swoja uderzajf pomniki w Uxwal (dawniejszem Itzalone), w Kaba, Zagi, Chichen-Itza, Tuloom i w licznych jeszcze innych miejscach w Yukatanie, oraz w Milla, w prowincyi Oaxaka, które, jakkolwiek zapewne dawniejsze od epoki panowania Azteków, wszystkie jednak sztuke amerykai'iska ukazujf w pefnym swoim rozkwicie. Cafkowita architektura árodkowej Ameryki zasadza si§ na piramidzie, со glówoie objáwia siç w pomnikacli religijnych, mniej widocznie w budowie iwiatyó i pafaców. Teokalle (domy boie), rodzaj oítarzy wzniesionych do olbrzymich rozmiarów, sa to zawsze piramidy czworoboczne, ustawione dokïadnie podiug czterech stron áwiata, obciçte u góry w mniejsza lub wiçksza pfaszczyznç, na której czestokroé znajduja sie jeszcze innne, niezbyt jedoak wysokie budowie. Teokalle wznoeza siç albo w pojedynczycb, pochyfych pfaszczyznach, albo w kilku, najwyiej oámiu wielkich warstwach, tworzçcych albo oddzielnn tarasy, albo z lekka tylko dotkniçtych poprowadzonemi na okofo rzeibionemi linijami. Na sam szczyt prowadxa po jednej lub po kilku stronach szerokie i spaг.ястахогЕотм тон i. 41

643

Amerykañskie staroiytnoici — Ametyst

diiste wschody. W okofo teokallów byly doze diiediiúce, w których znajdowaly sie, mieszkania kapfanów i inne miejscowoáci do rfniby bogów potrxebne. Forma piramidalna powtarza aie, równiei ¡ w innych bndynkach, o ¡le objetoéé pojedynczych pieter stopniowo sie, zmniejsza, wszystko to tai dowodzi, ie architektura Mexykanska byía siebíe ¿wiadoma, jakkolwiek oiekoniecinie swiadczy o zbyt wysokim stopnin jej rozwojn: wszystkie bowiem szczegófy i cieáci ntworzone sa w niej wedíng najprostszych prawideí, i tak np. na przyoidobienie ácian uiywano jedynie linii prostych i famanych, zygzaków i t. p. Dachy byly albo poziome, albo z nioionych warstwami kamieni jednych nad drugiemi, tai dziwny ten rodzaj dachów, oraz brak wszelkich filarów, nie dozwalafy architektowi rozprzestrzeniad sie, na wewnatrz. W pofaczeniu z pomnikami arcbitektoniexnemi zoaidoja sie, równiei po wiekazej czetfci atwory rceíby, jai to jako plaskorzezby, joi tei jako odosobnione posagi, a w nich daleko wyrainiej jeszcze poznaé moina róinice, dowodzace róinych epok, a nawet i narodowoáci. W 1850 r. konsai Sqaiers na wygpach Pensacola w Omatepek, na jeziorze Nikaragua, jakotei na wyspach Monotimbita, na jeziorze Monagra, odkryl pewna liczbe koloealnych posagów boiyszczów, róiniacych sie, cafkien od in nych rodzajów rzeíby. Malowidía liieroglifyczne Mexykanów, skfadajace sie, z prosto kolorowanych kontorów, tenie ваш wjkazuja styl со ich rzeíby; niektÓre z nich znajdnja sie, po mnzeach europejskich, jak np. w królewskiej biblijotece DrezdeAskiej. Równiei w tych mnzeach liczne widzieé moina sprzety z metala i güny, wyrobione starannie, do których gíównie zaliczyó wypada wyobraienia zwierzat. Jednym z najpiçkniejszych w Earopie zbiorów Staroiytnosci Mexykanskich, jest gahinet Uhde'go, w Handscbuchsheim, pod Heidelbergiem. F. H. L. AfflerykaáskO-BOSSyJska Kompanlja, (ob.) Rossyjsko-Amerykahska Kompanija. Ames, AmesyJUSS (Wilhelm), angielski teolog, nr. 1578 w Norfolk; po ukonczenia aniwersyteta w Cambridge przeáladowany za swój parytanizm, oszedl do Hollandyi, gdzie zostawszy professorem teologii w Franecker, na synodzie w Dortrecht gorliwie wystapif przecíwko Remonstrantom i napisai wielokrotnie wydane nielo przeciw Bellarminowi, p. t.: Bellarminus enervates, w którém bronü i rozwijal systemat pnrytanski, oraz bardzo wiîeta teologije, moralnf p. t.: Schedulla theologica. Ames nm. 1633 r. w Roterdamie, gdzie ostatnio byl kapelanem przy koáciele angielskim.—Ames (Natanael), prawnnk poprzedzajacego, znakomity lekarz i matematyk, osiadf w Dedham, w Stanach Zjednoçzonych Ameryki-pófnocnej; nm. w 1765 r. — Ames (Fisher), syn poprzedzajacego, zpoczatkn byl adwokatem w Dedham, rodzinném swojém mieácie, póíniej (1788 r.) przez iat 8 byf czfonkiem kongresa, w którym jako znako mity mówca stronnictwa demokratycznego i gorliwy obroпса swobód Indowych znakomita odgrywaf role,. Dia zwatlonego zdrowia zmaszony zfoiyó swój mandat, poswiecaf si; odiad nance i rolnictwa, w Bostonie 1808 r. Z pitm jego zasíuguja na wzmiankç: Pochwala Wathingtona i Zbiór Mow parlamentarnych. — АшвЯ (Józef), biblijograf angielski i sekretarz towarzyatwa badaczy staroiytnosci w Londynie, napisai historyje, drukarstwa i najdawniej«zych drukarzy w Anglii, p. t.: Typographical antiquities (3 tomy; 1785). Um. 1759 г. Ametyst, odmiana fioletowa к waren szklistego, krystalliczna, rxadko wyste,pojfca w pojedyóczych krysztafach, ale zwykle znajdujaca sie, w grappach. Barwa jego zwykle najmocniejssa jest na koncu i stopniowo wzdiai krysitafa

Ametyst — Amfiblollty

643

blednieje. Haidinger dokonaï bardzo ciekawych badán pod wzgledem optyeznym nad tym mineraient. Uiywaja go jako drag) kantien rzçda drngiego do pierácionków, kolczyków, broszek. Znajdoje sie, w niezliezonych miejscowosciach w Earopie, Azyi, i Ameryce. K. J. Am^thystea. (Ametystea). Rodzaj roálin pomieszezony miçdzy wargowemi (labiatae), zawiera tylko jeden gatunek Am. coerulea L. Jest to mala trwala roélina, rosnaca dziko w Syberyi, ma lüde naprzeciwlegfe; kwiaty drobne niebieskie w baldaszkogron zebrane, maja, kieiich krótki prawie dzwonkowaty, 5 zçbny; korona rurkowala, prawie dwuwargowa, 5 pfalkowa; pfatek dolny w koronie wiçkszy i wklesfy; precików dwa dlugolci korony, szyjka zagiqta, zakonczona blizna gfeboko wcieta. S. P. AmfiarOOS, syn Oiklesa i Hypermnestry, od bogów dachem wieszszym obdarzoay, braí udziaf w wyprawie Argonaatów i fowach Kaledoñskioh. Wiedzac, ie ma zginaé na wojnie tebanskiej, chciaí jej nniknaö; namówiony wreszcie przez zone, Eryfile podstapil pod Teby, gdzie po dokonania bohaterskich czynów, polegi w ten sposób, ie ziemia (gdy oblegajacy byli odparci) otworzyfa eiej pod nim i pochfonela bohatera, nnieámiertelnionego nlebawem priez Jowisza, wraz z swym zaprzegiem na niebie. W miejsca gdzie aie to «tafo, w odlegloíci 12 stadyj od Oropn, wzniesiono ma àwiatyniç, której wyroeznia w wielkiém byla powaiania. Zaklgf on syna Alkmeona (ob.), by poraícif ámieré jego na EryAli. Amflbtja, (Amphibia) (ziemnowodne), stanowia rzed zwierzat ssacych nazywanych takze pfetwonogiemi, poniewai maja nogi ptetwiaste jako najwíaéciwsze dla istot prawie ciagle w wodzie zostajacych. Cafe przednie ich nogi akryte sa pod skóra ai do fapy czyli dfoni; tylne nogi na koúco ciafa umieszczone, w ty< wyciagniçte, najczçsciej zroâniçte s; z krótkim ogonem. Cíalo tyoh zwierzat bywa podiaine, pokryte wlosera ostrym, krótkim, przylogajacym do ekéry. Zwierzçta tego rzedu iyj| w morzach, wybornie pfywaj§ i dosyé dingo przebywad moga pod woda; na lad wychodza niekiedy, lecz z trndnoicia po nim pefzaja; poiywieniem ich s; ryby; maja na sobie wiele tfnszczu przydatnego na tran, uiyteczna takie jest ich skóra bardzo mocna, która uiywana jest do obijania skrzyn. Do rzedu tego naleza mors i foki. (ob.)—Amphibia stanowia gromade, zwierzat krçgowych nazywanych gadami, do których naleia: jaszcznrki, ióiwie, wçie i iaby. Gady maja krew czerwona, zimna, aeree o jednej komórce i dwóch oszkach, oddychaja placami, obieg krwi odbywa aie. a tych zwierzft bardzo wolno. Bndowa skieletu gadów przedstawia wielkie pomiçdzy soba róinice; gfowç w ogóle maja mata, komora mózgowa mafa; szczeki zwykle wiçksze od czaszki; ciafo ich bywa najczçàeiej podíuine, gfowa i szyja wyraínie odznaczaja sie., brzuch, piersi i ogon nieznacznie fijeza sie ze soba; pokryte sa najczçsciej ínskami, tarczami, niektóre broda wkarai lab tei skóra ich cafkiem jest naga. Rozmnaiaja siç z jaj, którycb niewysiaduja; mfode wychodza z jaj zupefnie wyksztafcone, albo tei w postaci istot niedoskonafych, oddychajacych nie píucami lecz skrzelami, i dla tego iyjacych po wylçgnienia sie. w wodzie. W ogóle gady sa powolne, trawia bardzo pomalu; w krajach zimnych i amiarkowanych zimç przepçdzaja w stanie odrçtwienia; iycie ich bar dzo silne. A. B. Amflblollty, (z greckiego amphibies gad, lithos kamien). Niektórzy autorowie oznaczyli tym wyrazem szczatki kopalne zwierzat, naleiacych do gromady gadów, dzisiaj zaginionycb, jak: teleosaurus, steneosaurus, geosaurus,

644

Amflblollty — Amfibol

megalosaorus, ichthyosaurus, plèsiosaurus, i t. d. o których bçdzie mowa pod wymienionemi wyrazami. AmflboL Mineral ten zwykle czarny i blaszkowy, stanowiacy jedna z istotnyoh skladowych czeéci ska! rozmaitych, przez dawnych mineralogow zwany byl hornblendq. Hornblenda ta, wraz z dwoma innemi mineralami Wernerowskiemi, a mianowicie, z jasno-zielonym aktynotem i bialym tremolitem, zostala z powodu swej postaci krystallicznej przez Haiiy'ego polaczona w jeden gatunek, zwany amfibolem. Po dlugim oporze, zgodzono siç dziá powszechnie na to polaczenie, z odróznieniem wszelako dwóch glównych typów, odpowiadajacych jeden tremolitowi, drngi hornblendzie Wernera. Rzeczywis'cie, charaktery zewnçtrzne dwóch tych podgatunków przedstawiaja znakomite róínice, a nawet rola ich w natarze zdaje eiç ten podzial wskazywad; tremolit jest amfibolem wapiennym, hornblenda amfibolem iilaiittym. W obndwn podgatnnkach magnezyja znajduje eiç w znacznej iloáci. Aktynot stanowi ta grap pe, posrednif, jest bowiem jasno-zielonej barwy i zawiera w sobie i wapno i magnezyjç. Sa jeszcze amfibole glinkowe, w których iloéé glinki do 15 procentów dochodzi, i te stanowia do dzM dnia kwestyjç nieroztrzygnieta, niewiadomo bowiem w jakim zwiazku glinka w nich eiç znajduje, prawdopodobnie tylko, jako domiçszka. Amfibol bialy (Tremolit, Grammatyt) nie twórzy skaï, ale jest rozsiany tylko w wapieniach cukrowatych i skalach lupkowych, nalezacych do formacyj przechodowych i formacyi lupku mikowego i talkowego; jest mniej obfitym, jak amfibol czarny. Stale krystalliczny, w oddzielnych krysztalach, lub massach wlókníatych, pod postaciç síupów rombowych ukosnych. Rysuje weglan wapna. C. g. tremolitu z S. Gothard jest 2,931. Pod dmuchawka daje emalije, lub sskfo biale. Niektóre jego odmiany s§ azare, copochodzi od grafito. Wzór jego chemiczny jest, Si03 . CaO + 2 Si03 . 3 MgO. Przedstawia bardzo wiele odmian, oznaczonych rozmaitemi mineralogicznemi nazwami, jak: edelit, tremolit wlóknisly, bytsolit, nordenskioldyt, kalamit, rafilit, peponit, cymatyn, etchwegit, chryiotyl, xylotyl, atbest, korek ko~ palny, skóra yórna.—Amfibol czarny (Hornblenda), krystalliczny i wlókníaty. Krysztaly czeslsze niz w tremolicie, jakkolwiek rzadko zakoúczone Ersby tylko w Finlandyi, Konstenblatt w Czechach i Arendal w Norwegii podobne krysztaly przedstawiaja. Wlóknista budowa w hornblendzie jest rzadsza, jak w tremolicie. Najpospoliciej hornblenda wystçpuje w postaci blaezkowej. Krysztaly najpospolitsze s; slnpy szeáciokatne zakoñczone trójscienna pirámide. Hornblenda jest czarna, nieprzezroczysta, bardzo blaszkowa, fatwo sie topi w czarn; emaliç. С. g. hornblendy czeakiej jest 3,167, kwasy trndno na nia diiafaja. Czasami krysztaly hornblendy sa bardzo dlugie i cienkie i stanowi) prawdziwe igïy, jest to wíaánie odmiana zwana kamieniem promienittym (Strahlstein) przez Niemców. Amfibol nadto jest blapkowy, jakeámy jui mówillj xiarnitty zwany takie pargaiytem od Pargas w Finlandyi; kulkowaly albo karyntynit z Karyntyi, zwany tam tiijerera. Ta wlasnie odmiana zawie ra znaczna iloeíé glinki. Do amfibolów glinkowych naleza nadto: AtUofillit, Cnmmingtunit, phoettin, arfoedtonit, polilit, diattatyt. Amfibol znajduje sie, jak eiç wyiej powiedzialo w lupkach mikowych, w gneissach, a szczególniej w niektórych skalach, których stanowi czeáó skladowa. Syenit jest granitem amObolowym; dioryt albitem amfibolowym. Ten ostatni zowia jeszcze kamieniem xielonym (Grünstein) lub amfibolitem. Amfibol jest ntworem wnlkanicznym, natrafia siç w dawnych i nowych lawach i wulkany wyrzucaja z popiolami i kamykami krysztaly pojedyñcze amfibolu. Z dawnych skal wulkani

Amfibol — Amflktyjoáekl svispek

645

cznych, trachity zawieraj 9 bardzo wiele amfibolu. Jest to zawsie hornblende, ciyli amfibol czarny, lab aktynot (w diorytach). K. J. Amflbollja, Amffloglja, dwuznacznoáó, powstajaca niekiedy z dwuznacznego szyku lub rozmaitego znaczenia wyrazów, jest albo rozmyslna, jak np. w starozytnych wyroczniach, w epigrammatach, dowcipnych zdaniach i t. p., albo mimowolna, a w takim razie wadliwa. Znana jest w historyi amfibolija wyroczni delfickiej, kiedy Pyrrns, król Epiru, rozpoczynai wyprawe, na Rzymian: Ajo te Aeacida Romano* vincere posse, со znaczy: Oáwiadczam ci, Eacydo, ie Riymian pokona.6 mozesx, albo tei: Oéwiadczam ci, ie ciebie Eacyde, Rzymianie pokonai mogq. Niekiedy takte amfibolija by«ra jednoznaczn; z kalamburem (calembourg), ezyli równobrzmiennikiem francozkim. W Filozofii Amfibolja znaczy zamianç i pomieszanie pojçé; i tak np. Kant mówi o amfibolii pojeé reflexyjnych, czyli o pomieszanin metafizyczném i logiczném stosunku jednostajnoáci z rozmaitolcia, podobieñstwa z kontrastem i t. d. Amflbr&Ob (po grecku: amfibrachys, z obu stron krótki), trzyzgíoskowa o—o miara wiersza: и — и , пр.: kolano. Rytmy, w których przewaza amfibrach, s| bez energii i síabe; w lekkich atoli i komicznych poematach krótkie wiersze amfibrachiczne, zwíaszcza zakoñczone jambami, uzyte byé moga z powodzeniem. Amfldamas, syn króla egipskiego Bazyrysa, który wszystkich codzoziemeów zarzynaf bogom na ofiarç. Ojea wraz z synem zabif Herkules, z którym w podobnyz sposób obejáé sie, zamierzali.—Amfldamas, król Eubei, polegí w bitwie z Eretryjczykami. Synowie jego, día nwiecznienia jego pamieci, ustanowili igrzyska, na których Hezyjod otrzymaí pierwsz; nagrodç poezyi, zloty trójnóg, który poáwiecií Mozom Helikonu. Amfldromlja (z greckiego: amfi, na okoío i dromos, ognisko), u starozytnych Greków nroczystosó familijna, przy której zwykle w piatym, siódmym lab dziesiatym dnin po narodzenin dzieciecia, baba odbierajaca dzieci obnosiía nowonarodzone na okoío ogniska, zas ojeiee nadawaí jemu imiç. Na aroczystoíé tç zapraszano wszystkich krewnych, którzy przybywali z podarankami; dorn caíy przystrajano àwiçtecznie, drzwi obwieszano galazkami oliwnemi, jeieli bogowie dali chíopca,— wieúcami z wefny, jeieli dziewezynç. Poíoinicy podawano podezas nczty kapustç w oliwie i sér Cherronejski, ekutkiem czego dostawaé miaía wiçcej pokarma. AmflJOD, najdawniejszy mozyk grecki, syn Jowisza i Antyjopy i brat Zetasa. Wedle mytn otoczyí Teby murem, który sie, earn z kamieni na díwiek jego liry pornszonych zíoiyí. Miaí za zone. Niobe, córke, Tantala, króla Lidyi (zkad Amfiijon mazykç do Grecyi miaí wprowadzié). Przebií siç ze zmartwienia po atraeie dzieci, czy tei zabity przez Appolina przy wdarcio siç gwaítowném do jego ¿wiatyni. Wspólnie z bratem Zetasem pomScií sie za krzywdç wyTzadzona matee, wygnanej Antyjopie, na Lykosie i jego ionie Dirce, która przywiçzaf do byka wlokacego jej ciafo dopóki nie skonafa. Zemstç na Dirce spefniona. przedstawia znaleziony w r. 1546 antyk zachowany w pataca Farnese i znany pod tytufem: Farnezyjskiego byka. AmflktyjOD, syn Deukalijona i Pyrry, panowaf w Termopylacb, a po ímierci Kranaüsa, okoío r. 1498 przed Chr., opanowaí Attykç; wkrótce jednak wyparty zostaí przez Erychtonijnsza. AmflktjrJOÚSkl SWl%iek, tak siç nazywaí Sad religijno-polityczny w staroiytnej Grecyi, zaíoiony wedíug niepewnych podan, przez króla Amfiktyjona,

646

Amfiktyjoftski iwUpek — Amfilochus

■ум Deukaliona i Pyrrhy. Strabo* utrxymuje, ¿e zafozycielem zwiazka Amflktjoóskiego byf Akryxyjasz, król Argiwski, który chciaí tym sposobem obndzié w Grekaeh dainoáé do zjednoczenia, ulatwiajac przytém nadzór nad zwyczajam¡ religijaemi i stosunkami miçdzynarodowemi wszystkich paiatw Hellady. Dwadziestn eztérech deputowanych (po dvróch od kaidego i 12 panstw Grecyi) zasiadalo z wielka oroczystoícia w Delfach, a póíniej w Antbela, niedaleko Termopylów, i wyrokowafo o wszystkich publicznych sprawach tyczacych sie, przestçpstw religijaych i pogwafcenia pokoju. Naród skazany na кare. pieniçina, obowiazanym byf uHció sie, z niej w oznaczonym terminie, w przeciwnym bowiem razie zwiazek Amfiktyjoñski podwajaf karç, a gdy i to nie pomagafo, wówczas wzywano pozostale mocarstwa do wykonania wyrokn sifa org ia; jak to widzimy np. w wojnie Focyjskiej czyli swiçtej. Zwiazek Amfiktyjoúski istaial jeszcze pod panowaniem Cesarzów Rzymskieh i dopiero po npadku wyroczni Delfickiej, ntracit swój byt i powagç. Z dzief traktujacych o tej instytncyi zasfuguja na awagç: 1) lieber den Bund der Amfiktionen (Tittman 1812) 2) De Contilio Amphictyonum 1828 Heinsberg. tiailt, zatoka na wschodniém pobrzeiu morza Ozerwonego, zasiaua drobnemi wysepkami w liezbie 13, z których najwieksza nie przenosi pól mili dfugoíci. Wyspy te, formaeyi czeácia wapiennej, cseácia koralowej i madreporowej, pokryte eienka warstwa ziemt rodzajnej, sa dzisiaj bexludne. Jedna z nieh tylko, Kitto, przedstawia ilady dawniejszego osiedlenia. AmilOOhlJaSS iwiety, biskap Ikonijam, urodzony w Kappadoeyi, poáwie.еИ eíQ naprzód krasomostwa i powofania adwokata, póíniej zas* ndal siç na pustyniç, wslawil sie, tam wielka poboznoícia i wybrany zostaf r. 375 bisknpem Ikonijam i metropolita Lykaonü. Czynny odiad braf udziaf w sprawach koácielnych swojego czasn, znajdowaf ú% na drqgim soborze powszecbnym konstantynopolitaaskim, sam zwofal sobór r. 383 przeciw Messalijanom, wzywal cesarza Teodozyjaiza Wielkiego do wytçpienia aryjanizma, i w scisfej iyl przyjaini za S. Bazylim Wielkim, metropolita sasiednim i ze á. Grzegorzem Ñazyjanzenskim. Zyí jeszcze r. 392, kiedy i. Hieronim nkfadaf swój katalog pisarzy kosYielnych: Catkalofpu Scriptorum Ecclesiae. Niewiadomy jest rok jego smierci. Dawni Ojcowie Koáciola i wiele soborów prsytaczaja nfamki z kilkn zaginionych dzief Amfilochijnsza; X. Combefis zebra! troskliwie te nlamki i wydaf r. 1644, w Paryia, z pozostafemi dzielami Amfilochijnsza, do których naleza: osm kazañ, poemat do Selenkusa o ksiçgach ¿wiQtych, i iywot s. Bazylego; lecz aatentycznoié tych wszystkich dzieí jest watpliwa, i Ondin (Commentatio de Scriptor. Ecclet. II, 216), przyznaje one Amfilochijoszowi, metropolicie Cyzykn, spófczesnemn Focyjusza. Inni, jak np. Dapin, awaiaja poemat o ksie,gach Iwiçtych za dziefo i. Grzegorza Nazyjanzeáskiego, а iywot é. Bazylego, zreszta peten basni, za plód bardzo póiniejszy jakiegoá Greka. Z pomiediy kazan, mianowicie czwarte i ósme sa falsaywe. Ale list synodalny i. Amfllochijasza, pisany w obronie nanki prawowiernej o Trójcy áwietej, który Cotelier przedrukowaf w tomie II. swoich Monumento Ecclesiae Graecae, str. 98 jest antentyczny. Wszystkie pisma i. Amfilochijasza znajdnja aie, w tomie VI. Bibliotheca Gallandi. SJawne sa trzy listy kanoniczne i. Bazylego do Amfilo chijnsza; Molkenbuhr i Binterim, bez dostatecznego powodn, zaprzeczali icb antentycznosci. Grecy i tacinnicy obchodza pamiatke, i. Amfilochijasza dnia 23 Listopada. L. B. AmfllOOllIlB, wieszcz grecki, syn Amfijarensa i Eryfili z Argos, nczestniczyl w wyprawie Epigonów przeciwko Tebom i w wojnie trojanskiej. Po powrocie

ЛтШосЫш — Amfiteatr

647

z Troji wrai z Mopsusem astanowif w Melius w Cylicyi wyrocxniç; póxniej i towarzyszem swoim walczyt о wfadzç, w której to walcc obydwaj polegli. AmfflOOhns z Ateo, napisal wiele dziel treáci rolniczej, które jednakie wszystkie zaginçfy. AmfflOgUa. (ob. Amfibolija). ЛтЯтаСбГ (po grecku: z obu stron dlugi), trzysgloikowa miara wieraza: —и — — o —, пр.: ealy ¿wiat. AmGmacer powstaje najczeáciej ze skrócenia dwóch miar trochaicznych, (— o — o ), przez odrzncenie oslatniej zgfoski krótkiej. Amflpolls. miasto na wyspie przy ujáciu rzeki Strymon, zafoione przez. Atenczyków i warne w staroxytnoáci jako punkt skíadowy día handlu górnej Tracyi, tudziei z powodu wybornego w pobliskich lasach bndolca okretowego. Filip Macedoñski zdobyl je i nadaf ma naxwe, Amfipolis. W póíniejszych czasach Rzymianie zrobili z niego stolice wschodniej Macedonii. W wiekach érednich, z przyczyny büskosci kopalni zfota, nazywano ja Chrysopolis. AmflpolOS, najwyzsza goduosé w Syrakozie, ustanowiona r. 344 przed Chr., po wypedzeniu tyrana Dyonizyjusza, a zniesiona dopiero przez cesaría Angosta. Amfipolos byí zarazem kapfanem Jowisza Olimpijskiego; od niego Syrakazanie liczyli swoja erç. Pierwszym amfipolem by< niejaki Kalimenes. AmflS, syn Amfikratesa, poeta grecki, wspófczesny Platona, napisal kilkadziesiat komedyj i dytyrambów, z których jednak doszfy ñas tylko tytuíy i nieliczne fragmenta, drukowane w Bibliotkeca Graeca Fabrycyjusza (torn II). Amflsbena. Jest to rodzaj wezów, majacych okoío íokcia dlngolci, iyjacych w goracych krajach Ameryki. Ciafo tych weiów pokryte jest graba skóra podzielona brnzdami, przez со wydaja sie jakoby byty pokryte pancerzem z czworobocznych fusek, oíoionych w pierácienie. Przebyvraja w miejscaeh sachych, poiywienia wyszukoja w mrowiskach; 89 swierzetami nieszkodliwemi. A. S. Amflssa, starozytna stolica Lokryjczyków Ozolskich w Grecyi, sfawna ezarowném pofozeniem. Gdy mieszkancy Amfissy powaiyli sie, oprawiaó zostajace pod klatwa pola àwiçtokradzkich Kryssyjczyków, Amfiktyjoni na wniosek ateáskiego mówcy Eschinesa rozpoczeji z niemi tak zwana wojnç rfwiçta, w której otrzymaf dowództwo Filip Macedoñski (r. 340 przed Chr.). Amfissa zostafa podstepem zdobyta i zburzona; póíniej atoli znown sie¿ podniosfa, a pod cesarzem Augastem wazne otrzymafo swobody. Dziá w tém samém miejscn stoi Salona, gdzie piekne sa jeszcze rainy starego grodo. Amflte&tr, czyli widownia w koto, a starozytnych Rzymian wyobraial budynek bez dachn, formy podfuinej, przeznaczony na igrzyska día Gladyjatorów i dzikich zwierzat, w poérodku którego byí plac duly i owalny, zwany arena. Pod tym placem prowadzify zwykle korytarze i drogi podziemne, w kofo sai xnajdowaty sie, klatki z drapieinemi zwierzçtemi. Nad temi klatkami byía galeryja, od której naksztaft wschodów coraz wyiej i dalej wznosify siç miejsca widzów, pierwsze día senatoróvr i rycerzy, wyisze zaí i tylne día lado. Jaljasz Cezar w r. 44 przed nar. J. C. kazaf pienrssy wielki Amfiteatr wystawié z drzewa, na swoje igrzyska gladyjatorskie; w 20 lat potém Statilias Taaras wystawií najpierwszy z karaienia. Najwiekszym Amfiteatrem starozytnym jest Colosseum (ob.) w Rzymie; podobnym do niego jest Amfiteatr w Weronie, po dziá dzien jeszcze ze wszystkich pomników staroiytnych najlepiej prsechowany.

648

Amfitryjon — Amharski

Amlitryjon ciyli AmfltraO, król Tirynto, syn Alceusza i Hipponomy, wnuk Perseusza, a mai Alkmeny, która oddaï ma jej ojciec Eiektryjon n to, le Am fitryjon odebrai Telebejczykom niesfusznie zabrane mi bydïo. Nastçpnie za pomoca Kometony, córki Pterelausa, która ojcu we ánie odcieía lok zloty, stanowiacy cafa jego sile,, zdobyl tegoi królestwo i na now; wyruzyl wyprawç przeciw Tebom, w czasie której Jowisz z iona jego Alkmena spfodzif Herkulesa. Polegl w bitwie z Minyjczykami. Plaut a Rzymian, u Francuzów Molière, a u nas ZaWocki, wystawili historyjç Amfitryjona i Alkmeny na scenie; z tyeb sztnka zapewne Molierowska nádala wyrazowi Amfitryjon znaczenie czlowieka goscinnego lub podejmujacego na nczcie. Amfitryte, córka boika morekiego Nereuse i Dorydy, wedle Apollodora zaá córka Oceanu, byía mafionka Neptuna. Ten w czasiestarañ o jej rekç, gdy uciekfa byía do Atlasa, wyslal za nia w pogoñ delfina, który j§ wynalazfszy, na grzbiecie panu swemu przyprowadzii. Jako boginie i królowe mórz sadzaja ja na rydwauie z muszli, ciagnionym przez Trytonów, albo tez z trójzebem w reku na delfinie, przed którym pïynie Amor. Amfodellt, mineral z gromady krzemianów. Skfad jego chemiczuy: 3Si03 Ali Oj -f- SiOj (CaO, MgO, FeO), te nie earn со wernerytu, z ta róioica, ie w amfodelicie czçsé wapna zastapiona jest przez magnezyjç. Odkryty zostal przez p. Nordenskiolda w Lojo wFinlandyi, anastepnie i wTunaberg w Szwecyi. Zdaje sie, ie i w krystallizacyi róini lie, z wernerytem, i dla tego osobny zen utworzono gatunek. Barwy szaro-czerwonawej, przechodzacej w brzoskwiniowa. Twardosé = б,б. С. g. = 2,763. ' К. J. Amfor albo AmforOWlOZ dorn szlachecki w Polsce, herbu Szreniawa, osiadly w Litwie. Samuel Amfor podpisal elekcyja Jana Kazimierza 1648; Stefan Amfor stolnik mácisfawski elekcyjç Jana III, a Marcin Amfor sçdzia ziemski smoleñski elekcyje Stanisfawa Augusta. АшГОГа, u Greków i Rzymian duie naczynie gliniane, naksztalt naszych dzbanów, tylko z wezsza szyjkf i dwiema uszami, w którym przechowy wano róine ciecze, gíównie wino. W pófniejszych czasach, jak swiadcza wykopaliska, uiywano ich takie zamiast popielnic. — Amfora nazywala sie, takie miara rzeczy plynnych; rzymska, inaczej Quandrantal zwana, braía w siebie dwie urny miary rzymskiej, okolo 7 naszych garncy; grecka zaá zawierala mniej '/i czçié niieli rzymska. — W Wenecyi dzM jeszcze Amfora, czyli po wfosku ánfora, sluiy za miare, do wina. Amga, rzeka w Syberyi, przeplywa okolo 700 mil (w obwodzie Jakuckim), wpada do Aldanu. Osiedli nad rzeka Amga Rossyjanie, wkrótce po zawojowaniu Syberyi, nie umieja teraz swojego jezyka, a mówia po jakucku. Amga prxerzyna drogç prowadzaca z Jakucka do przystani Ustmojskiej na Aldanie (we wsi Zaborowskiej). 4mgnn) rzeka. W 1687 r. wojewoda Nerczyiiski rozkazaf Afbaziñcom udaé sie, w dóf rzeki Amura do oceanu, dla obejrzenia brzegów morskich. W 1682 Afbaziúcy wyruszyli w pochód i przyszli nad rzeke Amgun, gdzie wybudowali UstDukiczaúskie zimowisko. Na krótki czas przedtém, oddzial jakuckich kozaków i przemyslowców przybyf nad tçi rzeke i wystawil zimowisko przy ujáciu rzeki Niemichana. Rzeke, Chamun moína uwaiaó za jedno z rzeka Amgun. Müller wnosi, ie Amgun jest rzeka, nazwana na mappach chinskich Henkon. Ambara, ob. Abistynija. Amharski JÇZyk, pierwotnie wlasciwy jedynie mieszkancom Amhary, od

Amharski jeayk — Amherstia

649

XIV wieko zas" panujacy w catej Abissynii, w którym to cxasie dekretem cesarskim podniesiony byl do godnosci jezyka dworskiego. Jest to narzecze semickie, spowinowacone z etyjopskiém, jezykiem pismiennym tego kraju, i zawierajace dziá jeszcze duzo form i wyrazów etyjopskich. Jçzyk Amharski ma jednak siedm gíosek wiecej niz alfabet etyjopski, a mianowicie znaki na diwiçki: «, di, cx, i, di, oraz noaowe n i ch; samogloski i dwugloski sa tez same со w etyjopikiém. Imiona (których formacyja nie róini sie, od etyjopskiej) nie maja rodzajów, zas przypadkowanie odbywa sie. xa pomoc§ przyimków. Slowo jest czynne, bierne i czçstothwe, a czasowanie polega na wyraínej zmianie zakoñczeú. Imiona liczbowe i zaimki со do formy i uzycia sa zu peínie semickie. Jezyk amharski do tad nie posiada iadnej literatnry; jedynemi íródfami jego znajomoáci sa Ludolfe: Grammatica Amharica i Lexicon Amharicum (Frankfurt 1693), oraz Ghbragzera: Catechetis chrittiana linguae amharicae (Rzym 1787). Amherst, osada angielska na brzegach Tenasserim, blisko miasta Martaban, na poíuduiu rzeki Salai, w Indyjach Wschodnich, zaloíona w 1S26 r. po zawarciu traktata w Jandabu, którym Anglicy zobowiazali sie do wydauia Birmanom Martabana. Amherst, tak nazwane od lorda Williame Pitt Amhersta (ob.), ówczesnego gubernatora generalnego Indyj angielakich, lezy pod 16° 5' szerok. póín. i 97u 25' díug. wsch., i zaraz po zalozeniu swojém zaludnifo sie, licznemi zbiegami pegnatiskiemi, który uchodzac przed Birmanami, woleli sie oddaó w opieke Anglików. Miasto to juz w 1827 r. mialo 1600 mieszk., a obecnie Hczy przeszlo 20,000. Amberst (Jeffrey, lord Holstale i Montreal), general angielski, ur. 1717 г., jako adjutant generala Ligonier odbyl w latach 1743—1745 kampanijç w Niemczech i Hollandyi przeciw Francuzom, w 1758 r. wysfany zostal do Ameryki Póínocnej, día objecia naczelnego dowództwa po generale Abercromby. Tu zdobyï miasta Louisbourg, Niagarç, Ticonderago, Quebeck i «riele przyczynil sie. do wypedzenia Francuzów z Kanady. Po powrocie do Anglii w 1778 r. otrzymal dowództwo naczelne nad cal; armija Wielkiej Brytanii, która to godnos'é z tytulem general-feldmarszalka piastowal do r. 1795. Umarl w trzy lata po opuszczeuiu sluzby publicznej. Amherst jako wódz niepospolite posiadal zdolnosci i byl boiyszczem zolnierzy; w zyciu prywatném Charakter jego równiez byl nieekalany. — Amherst (lord William Pitt), synowiec poprzedzajacego, ;. iiostrzeniec slawnego ministra Pitta i jeden z najgorliwszych jego stronników. Stryi jego w nagrodç wainych zaslug otrzymal byl w Kanadzie ogromne gruí ta na wlasnosó, które synowiec odstapi! rzadowi za pensyje, rocina 3,000 funtów azterlingów; oprócz tego zas", za missyje dyplomatyczne do dworów wloskich i inne synekury pobieral ze skarbu 7,000 funtów szterl. W 1816 roku kompanija wschodnio-indyjska powierzyla Amherstowi nadzwyczajne w celach handlowych poselstwo do Chin, które przedsiewzial w sposób odpowiedni ogromnym swoim dochodom; gdy zas nie chcial sie¡ poddaó upokarzajacemu ceremonijaíowi przy audyjencyí cesan iej w Pekinie, powróció musía! do Europy nie nie zalátwiwszy. Wracajac odwiedzil Napoleona na wyspie é. Heleny. W 1823 r. Am herst mianowany zostal gubernatorem generalnym Indyj Wschodnich; wszakze na tej posadzie, z pcwodu zbytecznej surowosci, napastowany ciagle przez oppolycyje,, niedlugo sie, utrzyma!. Lord Amherst um. zdala od spraw publicznych w 1857 г. Amhorstia, drzewo nalezace do rodziny strakowych, bedace jednym z najokazalszych tworów królestwa roslinnego. Odkryl je p. Wallis dyrektor ogrodu botanicznego w Kalkucie i nazwal od imienia lorda Amherst, wlasciwe zaá tej 41«

650

Amherstla — Andel

roáliny nazwisko thoka, pod któréra jest inane w kraju Birmanów, gdzie sie ono znajduje. Drzewo (o dochodti 40 stóp wysokosci, galçzie szeroko rozpostarte liscie obfite. W mfodosci gafezie ka dofowi Щ poehylone, wznosza sie. nastçpnie ku górze i tworza luki. Kwiatostan tworzy grona, piramidalne, zwieszone, dochodzace trzech stóp dfogoici, a póltory stopy árednicy w podatawie. Кaid y kwiat pojedyrtczy ma dfugosc rçki, a szerokoió dwóch cali; ogonki кwiatowe, oslony (bracteae), kielich i korona sa bardzo ¿wietne szkarlatne; píatek górny korony na tie takiém w czçàci swojej dolnej przedstawia tarezç biafa, a ku wierzcholkowi píame zólta, otoezona koíem parporowém. Ambarst (Mikolaj), plodny pamflecista, publicysta i poeta angielski, urodzony w ostatnich latach XVII stulecia, w 1772 r. redagowal, podówczas slawny dziennik polityezny, p. t.: The Craftsman, wymierzony glównie przeciwko ministerstwa lorda Walpole, do npadku którego niemalo siç tel przyciyni?. Nie polepszyîo to jednak biednego potozenia Amhursta, który w 1742 r. ■atari w wielkiej nedzy. Аш1о&Ы1е8 ПШПбН (liezby przyjazne, nombres amiables). Так nazywaja si; dwie liezby majace tç wlasnosé, ze summa wszystkich dzielników jednej jest równa drugiej liczbie. Takiemi liczbami sa 284 i 220, w których summa dziel ników pierwszej 1 +2 + 4 + 71 + 142 = 220, a summa dzielników drugiej 1+2+4+5+10+11+20+22+55+44+110=284. Sposób wynajdywania liezb przyjaznych wymaga doáé szczególowego wykladu i día tego nadmienia siç tylko, íe znaleáé go moina w dziele Legendre'a: Théorie des nombres. Andol (Jan Chrzciciel), dyrektor obserwatoryjum florenckiego i astronom wielkiego ksiçcia Toskanii, niezaprzeczenie jest jednym z najznakomitszych fizyków dziewiçtnastego wieko; wsfawif sie albowiem nietylko swemi doswiadczeniami i spostrzeieniami, lecz nadto okazal znakomite zdolnosci przez wynalezienie i zbudowanie nowych narzçdzi optycznych i geometrycznych. Urodzony 1786 r. w Modenie, tamie pobieral poczatkowe nauki, a nastçpnie w Bolonii poáwiecal siç naukom matematycznym i przyrodzonym; od pierwszej zaá mlodosa okazywal niepospolite zdolnosci do mechaniki, a szczególniej do czçici astronomii o narzçdziach. W 1807 r. wszedl do sluiby jako iníynier budowniczy, nastçpnie uczyt algebry i geometryi w liceum modeúskiém, a od r. 1814 zajmowat katedrç w tamecznym uniwersytecie; uwolniony w r. 1825 od obowiazku publicznego nauezania, cala czynnosó swoja ograniczyl wydawaniem coroezném sprawozdania o postepach fizyki i astronomii. Po smierci L. Ponsé w roku 1831 powolany zostal na stanowisko, które do czasów ostatnich zajmuje. Tutaj dokonal on bardzo znakomite spostrzeienia nad gwiazdami podwójnemi, a za pomoca narzçdzi przez siebie udoskonalonych, potraBI oznaczyó z wiçksza nii przedtém scisloscia niektóre elementa astronomiezne, jak np. za pomoca nowego mikroskopu zmierzyl érednicç biegunowa i rówmkowa sloúca. Najwiçkszg Amici poloiyl zasfugç przez udoskonalenie lub wynalezienie wybornych narzçdzi. W poczatku bieiacego wieku zbudowal teleskopy znakomitych wymiarów i do najwyiszego stopnb doskonalosci posunal konstrukcyjç tak teleskopów jako i lunet astronomieznych. W teleskopach uiyl zwierciadel ellipsoidalnych zamiast kulistych, które to maja przed ostatniemi pierwszeústwo, ie w nich zmniejsza siç aberracyja iwiatfa. Mikroskop tchromatyczny wslawil imiç Amici'ego, za pomo ca którego robil on spostrzeienia nad kraieniem soków w roslinach, nad zapíadnianiem roslin, i nad wymoczkami, których to prac wypadki oglosil w Memorie delta société Italiana. Mikroskop Amici'ego o swietle odbitém mniej

ABtiei — Amiod

651

szej uiywa wxiçtoàci jak poprzedzajacy. Urzadzif takte kilka kamer widnych (camera lucida), bardio prxydatnych día rysowników i przyrzad polaryzacyjny. AmlolnUS (Jan). Jan z Krakowa, de Cracovia, Prziaczel, suffragan krakowski, byl synem Macieja, pochodzit i rodn najprçdzej miejskiego. Ksiadz ¿etowski (Katal. Biskupow П, 3) domyála sie, s nazwiska facinskiego, ie mógí nazywad sie. Noskiem, bo amicinus jeat to nosek u konwi lub jakiego badl naciynia, ale Muczkowski ma w dziele: Statuta пес non liber promotionum, drngie polskie naiwisko Jana t. j. Prxyjaciel, Prziaczel, które dowodzi, ie tutaj jest zwiazek la ciúskiego nazwiska z wyrazem amicus, przyjaciel; moie to przydomek dany dla charakterystyki Janowi. Zapisany do akademii krakowskiej w zimie 1484 roku, bakafarzem zostal w Grudniu 1487 za Jçdrzeja iabiszyna, mistrzem zaé dekretów w r. 1490, by< póíniej i doktorem dekretów. Rektoren) i podkanclerzym akademii byl nastçpnie kilka razy, pierwszy raz w r. 1503 potém drugi w roku 1609, kiedy jest razem i proboszczem u áw. Mikofaja w Krakowie extra muros. W r. 1511 kommissarz i exekutor apostolski do umiarkowania, ile ma pfacié jafmuiny na wojnç z turkami i tatarami z upadfych dochodów swoich proboszcz miechowski: exekutorem tym by< na mocy szczegolnego brewe. Wtedy jui Prziaczel za Konarskiego biskupa krakowskiego by< suffraganem krakowskim i biskupem laodycejskim. W r. 1512—3—4 znowu rektor akademii, wéród której moina powiedzieé, cale mu iycie upíywaío. Na egzaminach ciagle zasiadal, czego dowodów wiele w statutach wydanych przez Muczkowskiego. Z professorami wychodzil dobrze, w szczególnej zaá przyjaíni byl z Marcinem z Olkusza, i tym samym, со pieai o poprawie kalendarza: Marcin nawet wykoúczywszy dzieío swoje w r. 1516 przypisaí je piekaym listem Amicinowi. W roku 1520 znów rektor akademii: w r. 1521 spófarbitrem dwóch biskupów, Konarskiego i Tomickiego, sadzi sprawç o dzieeiçciny z kilku wsi, o które byla watpliwoáé, do jakiej 8¡q maja liczyd dyecezyi, ezy do krakowskiej, czy do poznanskiej, z powodu nierozgraniczenia Haxowsza od ziem settle koronnych. W г. 1525 na poezatku byl po raz ostatni rektorem akademii. fcçtowski rachuje mu piçé tylko rektorstw, ale zdaje Щ ie wiecej ich bylo, siedem a nawet oám, daty tutaj podane wziçte s; z Muczkowskiego. Umarí wreszcie z berlem rektorskiém w rçku 16 Paidziernika 1526. Plataé go niepotrzeba z innym Janem Amicinusem mlodszym, który byl takie „de Cracovia," podpisanym na wyroku miçdzy proboszczem miechowskim, a kapitula krakowska, o czém szczegóiy w tçtowskim. Jul. В. AmlolniU (Stanislaw), iyí w drugiej polowie XVI wieku; wydaí: 1) Elegía in tolennam electionem adventumque in Polonium S. Henrici Valeeii etc.; 2) In coronationem Henrici Valesii Reg. Pol. 1574; 3) Fax NuptialU 1578. Jest to dziewoslab Janowi Chwalibogowskiemu: którego podaje jako jedynego i najwyborniejszego poetç w Polsce. AmlOO (Bernard), franciszkanin z Gallipoli, w królestwie Neapolitanskiém, od 1596 r. przez lat piçé przebywal w Jerozolimie i zostawil ciekawe dzieío p. t.: Trattato délie piante e imagini de tacri edificii di terra tanta (Rzym, 1609). — AmlOO (Bartlomiej), professor teologü i filozofiii w Neapolu, jezuita, or. 1562 r. w Anzo, um. 1649, autor znanego kommentarza do Arystotelesa p. t.: In universam Arittotelit philosophiam notae et disputaciones quibus illustrium scholarum Acerrhois, S. Thomae, Scoti et Nominalium sententiae expenduntur, earumque tuendarum probabiles modi afferuntur (7 tomów in-fol.; Neapol, 1630—1644). — AmlOO (Ludwik br. Castellalfero), dyplomata wloski, ur. 1757 r. w Asti, nauk sluchaf w uniwersytecie Gettyngskim, karyjet% dyplomatyczn§ rozpoez}! pod królem sardyAskim Wiktorem Amadeuszem III,

652

Amlco — Amiens

który powienyl mu poselstwo do Neapola, nastçpnie do Wiednia. W 1798 г., kiedy Francuzi obsadzili Piémont, Amico by! posfera sardyñskim w Berlinie, a jako gwaftowny przeciwnik nowego porzadku rzeczy nie prçdzej powrócii do swego kraju, az gdy mu zagroiono konfiskat§ majatku i wpisaniem go do listy wychodíców. Powróciwszy w skutek tego do Turynu, jako prawdziwy dyplomata wnet zaprzyjainil sie z dworem ksieznej Borghese, której nawet zostai szambelanem; w 1810 r. wyslany by! do Paryza día assystowaniu uroczystosci álnbnej Napoleona. Zaledwie jednak npadek cesarstwa by! prawdopodobnym, Ami co przezornie powrócil do dawnej dynastyi, która poruczyla ma poselstwo przy dworach toskanskim, Lukki i Parmy. Um. 1832 r. we Florencyi; na nim wygasl jeden z najstaroiytniejszych rodów wfoskich. Amloonl (Giacomo), znakomity malarz, nrodzony 1675 r. w Wenecyi, dfugi czas przebywat w Niemczech i w Anglii, w 1747 r. powofany zostal do Madrytu, gdzie w picé lat pózniej omarf. Najcelniejsze jego obrazy znajduja sie, w koscioiach weneckich; oprócz tego siawnemi sa: Portrety rodziny krolewskiej w Anglii, ogromne Freski w pafacu Aranjaez, SwieU rodzina w Oratorio del Salvador w Madrycie, Cztery pory roku, Gíowa Chrystusa i t. d. Styl jego jest oryginalny, fagodny i lekki, tylko w kontnrach niekoniecznie pewny i razacy nieraz zbyt zóftym kolorytem. Amid, miasto w Armenii, na prawym brzegn i niedaleko íródel rzeki Tygru, za cesarza Konstantyna mocno warowne, nie zdofalo jednak oprzéd siç napadom Persów, którzy zdobyli je w 504 r. po Chrystosie. Bizantynowie w latach 958 i 965 odebrali znów Amid arabskiema ksiecin Zeifedewlet, w r. 1393 zbnrzyi go Temerían, a w 1515 roku saltan Selim I odebral go szachowi Izmaelowi. W Amidzie urodzii sie Aëcyjusz; diU miasto to nazywa siç Diarbekir, chociaz u Turk ów zuaném jest jeszcze pod imieniem Kara-Amid (Czarny Amid. Amid (Abufadl-Mohammed-Ben-Hnssein-Ben-Amid), zwany takle Al-Kalib (t. j,: autor), a najczçsciej po prostu Ben-Amid, wezyr suftana buidzkiego Rokkedulat, wielki mai stanu, mówca i poeta arabski. On to ulepszyï charaktery pi erna arabskiego, które jai Abdul-Hamid ibliiyl do dzisiejszego ksztaftu. Amid umarl 971 r. Amid, ob. Amonijak. Amida u buddystów japonekich Stwórca i najwyzszy rzadzca niebios i raju, zwany takze Gokurafcus, czyli wieczna wesoíoátí, ojciec wszystkich Mogosiawionych i obronca wszystkich duchów, nie majacy ni poczatku, ni коЛса. Amida àyl na ziemi 2,000 lat, w którym to czasie robil cuda i nauczaí ludzi, gdy je dnak sprzykrzyl sobie ziemskie zycie, dobrowolnie poniósí smierc i wstapif do nieba. Так wiec Amida posostal posrednikiem miedzy Bogiem a ludzmi, którym przyrzekí odpuszczenie grzechów, jezeli przestrzegaé bed§ pieciu nastçpujacych Golcai czyli zakonów: 1) Te Seo, zakazu zabicia czegokolwiok iyjacego; 2) Tsu То, zakazu kradzieíy; 3) Sjajin, zakazu nieczystosci; 4) Mogo, zakazn kfamstwa i 5) Onsja, zakazu opilstwa. Amida wyobraiany bywa z trzema gíowami, z których kazda pokryta jest czapka i ozdobiona broda, powiewajaca na wietrze; niekiedy wyobrazano go takze z psia gíowa, siedzacego na koniu o siedmiu gíowach. Amldam, rodzaj pewien przyprawy korzennej, uzywanej w Polsce do potraw. Amiens, stolica departamentu Somme we Francyi, miasto ufortyfikowane, liczace do 48,000 mieszkaiíców, posiada akademijç, seminaryjum i gimnazyjum, szkolç medycyny, szkole rzemiosí, kilka uczonych towarzystw, biblijoteke, galeryjç obrazów i ogród botaniczny. Znajdujace siç w tém mieécie fabryki aksamitu,

Amiens — Amilkar

663

dywanów, wttaiek i t. p. zuzywaja rocznie za в milijonów franków jedwabia, wefny i bawelny. W Amiens urodiiï si; Piotr pustelnik, który mow; swoja pobndzal ludy do wypraw krzyiowych. — W d. 27 Marea 1802 r. Józef Bonaparte, margrabia Cornwallis, oraz pp. Azara i Schimmelpennink,podpieali w Amiens tak zwany „pokój Amienskt," który miaf zafalwié wszelkie spory miedzy Francyja, Anglija, Hiszpanija i rzeczçpospolita Batawska (HoUandyja). Na mocy tego pokoju, Anglija otrzymala wyspy Ceylon i Trinidad oraz wolny wstçp do portów przyíadka Dobrej-Nadziei; Francyi przywrócono oderwane od niej kolonije; rzeczpospolita Siedmiu Wysp uznana zostala przez mocarstwa; Malte, powrócono zakonowi; Hiszpanija i rzeczpospolita Batawska odebraíy dawne swe posiadíosci zamorskie. Do tych glównych warunków przyfaczone zostafy inne jeszcze, jak пр., ze Francuzi opuszcza Bzym, Neapol i Elbç, ie dom Orleañski wynagrodzonym bçdzie za poniesione straty i t. p. Do pokoja amieñskiego przyst;pif takie Selim, saltan lureeki, któremu mocarstwa zagwarantowafy niepodlegfoéó posiadíoáci w Eoropie. Ale wszystkie te zabiegi okazafy sie, plonnemi, gdyz traktat ten wzbndzil powszechne niezadowolenie w Anglii, zwlaszcza gdy Bonaparte przygotowywaó siç zaczal do silnej wyprawy przeciwko wyspie SanDomingo, i zamierzyf nstanowié konsnlaty francuzkie we wszystkich portach irlandzkich. W takim rzcczy stanie Anglija nie chciala opuácié Egiptn i Malty, utrzymnjac, ie Napoleon zagraia tym krajom, i zaiadala nawet: aby Francyja wynagrodziia straty królowi Sardyúskiemn wygnanema ze stafego lfdu i oczyscifa z wojsk swych rzeczpospolita, Batawska i Helwecka. ¿adania te przesíane zostafy gabinetowi paryzkiemn w kaztalcie ultimatum w dniu 10 Maja 1803 г., ale odrzucone przez Napoleona zmusify Anglija do wypowiedzenia wojny, w skutek czego pokój w Amiens zawarty, zerwany zostal. Amljant, odmiana amfibolu, zwana takie atbettem gigtkhm w postaci wíosistycb, zroslych z soba krysztalów, lub mase zbitych, zíoionych z nadzwyczaj cienkich wlókien. Wíókna te íatwo siç oddzielaé daj§, sa miekkie, giçtkie i sprçiyste. Wpófprzeáwiecajacy, z blaskiem jedwabistym; szarawo, ióftawo, czerwonawo-biafy, czasami zielonawy, rzadko czerwony. Daje sie, skrecaó, przaáó i tkaé, robia wiçc z niego knoty do lamp i tkaniny niespalne. Znajduje siç w cienkich iyfach w serpentynie i innych skafach w Tyrolu, Piemoncie, Szwajcaryi, na St. Gotbardzie, w Sabaudyi, Delfinacie, Korsyce, Anglii, Szkocyi, Saxonii, Szlazku i t. d. K. J. Anilk BoUiaii, (ob. Bokhari). Amilkar, nazwisko kilku wodzów kartaginskich, z których najpierwszym byl Amilkar, syn Magona, zwycieíony r. 480 przed nar. Chr. przez Gelona w Sycylií, w tym samyra dniu, w którym Temistokles pod Salamína odniósf zwyciçztwo nad Persarai. Trzech innych Amilkaróvo byío wepólczesnych Alexandrowi Wielkiemu i Agatoklesowi. — Piftym z kolei byt Amilkar Вагкав, nie tyle jeezcze gíoány día swych czynów wojennych, ile raczej día tego, ie byl ojcem sfawnego Annibala. Amilkar urodzif siç w Kartaginie, z rodziny majacej sie; za potomków dawnych królów syryjskich. W mlodym jui wieku otrzymaí dowództwo nad armija kartagiúsk; w Sycylii; przed udaniem siç jednak na miejsce swego przeznaczenia, skierowaf flotç swoja do Italii, której brzegi spustoszyf, i dopiero íapem okryty popiynal do Sycylii. Tu pobif sprzymierzeñców rzymskich, a nawet samych Rzymian; gdy jednak drugi wódi kartagiñski, Hannon, przegraí z konsulem Lutacyjuszem walña bitwe, morska, Kartagiñczycy zmuszeni prosié o pokój, zlecili prowadzenie ukíadów Amilkarowi, który z oburzeniem podpisaí traktat, stawiajacy ojczyzne, jego w zawi&fosci od Rzymu. Powróciwszy do Afry

654

Amilkar — Amirauté

ki, zniós? Numidyjczyków í najemników sprzysiçzonych prxeciw Kartaginie, która. jai nawet oblegali, idobyí Utykç i Hiponç, i przywróci? w caíej Afryce spokojmoié i przewage, swego kraja. Pomirao lo, stronnictwo Hanaona potadzilo go o zdradç ojczyiny, ale sénat nie smia? skazaó meia tak popularnego, i na czele armü wyslal go do Hiszpanii. Wtenczas to wyjezdzajac Amilkar, kaza? przysiadz dziesiçcioletniemu synowi swemo, Annibalowi, ze pa?aé bçdzie dozgonnq nienawiácia día Rzymian. W czasie oámioletniego dowództwa ewego w Hiszpanü, Amilkar pokonal kilka plemion, których ?upem zbogaci? swojç ojczyzne, i zaíoiy? miaato Borcino (Barcelone,); poleg? w 228 r. przed Chrystusem w bitwie s luzytanskiém pleraieniem Wektonów. — Szósty wódz kartagiúski, imieniem Amil kar, eyn Bomilkara, zwyciçiony zosta? przez Scypijonów i w 15 latpóíniej zgina? pod Kremona. Amlnek czyli kminek polny lab ogrodowy, roálina niywana do przypraw kuchennych w Polsce. Amlpsyjasa, staroiytny komedyjopisarz grecki, wspó?czesny i wspó?zawodnik Arystofanesa (okoío r. 420 przed Chryetusem), którego zostaly sie, tylko tytu?y i szczup?e fragmenta; z nich atoli widno, ie równo jak Arystofales przedrwiewa? Sokratesa i w ogóle filozofów. Jedna z komedyj Amipsyjasza, pod tytulem: Komaaty, miaía podobno odnieáé pierwszenstwo nad Ptakami Aryatofana. Amlr-Ohail (Mohammed), ámialy i znany herszt rozbójników afganskich, waina odgrywa? rolç w czasie wojny Marattów z Anglikami, i w Syndzie przywlaezczyl sobie czeáó kraja, która przynosiía ma blizko milijona talarów dochoda. Amir-Chan by? czfowiekiem walecznoáci osobistej niezmiernej, chciwosci wie,kszej jeszcze, a okrucienstwa i dacha zdrady tak ogromnych, ze wzbudzif podziwienie nawet pomiqdzy Maratami. Pofaczywszy sie. z podobnym sobie Hulkarem (ob), niemniej jednak wojowal na w?asna rekç, gdziekolwiek najmniejsza nadarzala sie, ka tema korzystna sposobnoáé, a traktatem z 1817 г., zawartym po zupefnym upadku panstwa Marattów, ubezpieczy? sobie swoje posiadfosci. Kiedy lord Bentinck odbywaf w 1832 r. w Adimier rodzaj sejmu iudyjskiego, na który zaprosif wszystkich ksiazat krajowców, ukazal sie. takíe Amir-Chan, nie tak jak inni i bogatym i pysznym orszakiem, ale w skromnym abiorze i w towarzystwie kilka tylko jeídíców. Póíniej przerfaf gabernatorowi angielskiema swoja autobijograQje, która tenze w przeUadzie angielskim wydal pod tytufem: Memoirt of Mohammed Ameer Khan (Kalkatta 1832). Nie masz ksiaiki, któraby zdolna byla takie wywofaé oburzenie nad pofoieniem rzeczy w Indyjach, przed zajeciera tego kraja przez Anglików; to bowiem, па czém Amir-Chan w iyciorysie swoim najwiçksza zasadza zasíuge, napeínié musí odrazg europejskiego czytelnika. Nieáwiadomy w?asnego bezeceústwa, Amir-Chan przedstawia tu obraz wierny, lecz straszliwy, dworôw indyjskich na poczatku biezacego stulecia, kaiaiat i ich wodzów, chciwoáé, okracieñstwa i zdrady wszystkich prawie flgur dzialajacych, tak ii Anglicy ze swoim regularnym zarzadem i z armija karnosci peina, istotnemi byli anioíami zbawienia w porównaniu z owymi kondottyjerami, którzy przebywali Indyje szerzac mordy, rabunek i poioge, i którzy nie zwaiali na to, czyli majg przed soba przyjaciela, czy wroga. AmlrantO, tytu? jednego z dawnych wielkich dostojników korony kastylij■kiej, to samo со w innych niektórych krajach wieiki admira?. Godnosé amèranta ostatnio otrzymywali jedynie infanci hiszpaúscy, przez со z czasem stala sie, tylko czczym tyta?em: dawniej atoli przywiçzane by?y do niej znaczne przywileje

Amirauté — Ammaon

ббб

i wpfywy, dla zmniejszenia których królowie kastyUcy astanowili nastepnie dwóch amirantów, jednego sewibkiego drugiego kastyUkiego. Amlranty, gromada wysp na Oceanic indyjskim, bedaca czçàcia Archipelagu Seszellów, dotychcias sfabo zaladniona, lob nawet wcale nie zamieszkana. AmiSSyJft. Podfug processa cywilnego litewskiego, na niestawajgcyeh w Цdzie exdywizorskim wierzycielach, sad wieczna amissyj§ czyii upadek w rzeczy, zapisuje. Aissyja takowa, lobo zadném przepisem prawa nieutwierdzona, jednak zwyczajem w sprawach exdywizyjnych byia przyjçta, Nie rozciaga sie, atoli tak dalece, izby kredytor nie stawajacy w sadzie exdywizorskim, zwlaszcza zagraniczny, о bankrnctwie swego diuinika niewiedzacy, nie mia( prawa pózniej o sw| naleínoáé tie dopominaé, gdy fandasz díninika bedzie wystarczaf. Gdyby jednak kredytor, majac sobie od débitera oczywisto w rece podany pozew, nie ni jak zwyczajnie przez gazety ogfaszany i do drzwi sadowych przybijany, bez zadnej przyczyny nie stawaf: zapisana na nim amissyja jest wazna i przecina ma prawo dalszego poszakiwania, i raz utraconej i wiecznema upadkowi podanej, wedle statuta litewskiego, rozdz. 4 art. 25, (ob. Exdyuiizyja). Affllwloh, angielskie miasto portowe w Póínocnej Wallii, na pólnocnym brzegu wyspy Anglesea, dawniej, przed odkryciem w 1768 r. najbogatszych w áwiecie kopalni miedzi w pobiizkich górach Parrys-Mountain, byio biedna wioszczyna rybacka; dziá jest piçkném miasteczkiem о 10,000 mieszkañcacb. W czasie najbardziej kwitnacym, kopalnie w Amlwich produkowaly corocznie okolo 70,000 centnarów miedzi, a i obecnie jeszcze wydaja do 20,000 centnarów. Атшаи, nrzçdnik w Szwajcaryi i w Górnych Niemciech, który w innych krajach niemieckich nosif tytuf: Amtmann, Stadtvogt, Schultheis*, w Prassach: Landrath, odpowiadajacy naszema naczelnikowi powiata, barmistrzowi lab wójtowi gminy.—Pierwszy urzçdnik кantona nazywa siç w Szwajcaryi Landamman, który to tytal aktem medyjacyi nadany równiez zostal prezydentowi calego Zwiazku Helweckiego. Amman, podfug Eazebijusza historyka koscielnego i Abolfedy, stolica Ammonitów (ob.), zwana w Pismie Swiçtém Rabba, a Stefane bizantyjskiego Rabbatamman, a za czasów Józefa, Filadelfija; dzis jako abogie miasteczko nosi imiç Rab ba albo Robbe. Ammann (Jost), afawny malarz i rytownik, nrodzony 1539 r. w Ziirychu, umarf w Norymberdze 1591 roka, odzuaczyf sie, glówoie w malarstwie na szkle, bardziej zaá jeszcze jako drzeworytnik, jakoz za zycia Ammanna zaden ksiegarz niemiecki nie wydawaf ksiazki, któraby utworami jego ozdobiona nie byia. P(odnoáé jego byia nadzwyczajna; rysaoek celuje niezrównan; poprawnoscia. Amniann, (jan Konrad). Lekarz urodzony 1669 r. w Szafhuzie, w Szwajcaryi; uczyi sie, sztuki lekarskiej w Bazylei i otrzymawszy tamze 1687 r. stopieú doktora, udat siç do Hollandyi; przez diugi czas zamieszkiwal w Amsterdamie, nakoniec osiadl w Warmund okoio Lejdy, gdzie 1724 r. zycie zakortczyí. Wsíawií sie, mianowicie uczeniem mowy gtuchoniemych z urodzenia, cbcfc zaá metodç swojg dla wszystkich uczynió przystçpng, wylozyl j| w dziele: Surdus loquen*, Amsterdam 1692 i 1700 г.; tudziei w zapefniejszém wydaniu pod tytuíem: Ditsertatio de loquela, Amsterdam 1702, Lejda 1727 i 1740 roku, ktore wyszlo w niemieckim pneUadzie 1747 r. Z prac Ammanna korzystali póíniejsi piaarze о sposobie uczenia gflchoniemych a mianowicie Heinicke. Staraniem Ammanna wyszlo dobre wydanie dzief Caelius'a Aurelijana w Amsterdamie 1709 г., opatrzone przypisaini Almeloveen'a. — Ammann (Jan), ayn poprzedzajacego, takze doktor medycyny, osiadf w Petersburg^ gdzie zostaf. czfonkiem tamecznej aka

ese

â—ми — А—мим Marcenaras

demii мак, wide roipraw zamiescil w aktach tej akademii, tudziez wydal: leones et detcriptionet ttirpium rariorum ruthenicarum, Petersburg 1739 roko ¡n 4-to. 4—Ml (Pawel) urodiony 1634 w Wroeíawiu, umarl w Lipska 1691 г., slawny botanik, licznemi dzielami swemi nie malo sie, przyloiyl do ustalenia saud nauki botaniki; z nich najcelniejszéra jest: Character piantarum natura lis (Lipsk, 1685 г.). Sarowoáé jego krytyki i satyryczny dowcip zjedaaly mu wieln niechçtnycb. AlDIO&n&tl (Bartlomiej), rzeíbiarz i arcbitekt florencki, urodzony 1510 rokn, byl uciniera Sansowina i wslawil sie, mianowieie w budownictwie, tak ii slusznie zaliczaja go do najwiekszych architektów. Do celniejszych atworów jego nalela: Palac Pitti i most i. Trójcy na rzeee Arno we Florencyi; jako tez Colle gium Romanum, oraz palace Rnspoli i Sagripante w Rxymie. Ammanati byl takie aotorem znakomitego dziela pod tytulem: La Città, obejmujacego plany bram, palaeu ksiazçcego, magistratów, kosciofów, gieldy, mostów, teatrów, placów i t. d. Dzielo to bylo niegdyá wlaraoMf Ferdynanda Medyceusza, nie zostalo jednak drukowaném; teraz niewiadomo, gdzie sie, znajduje. Ammanali amarl 1592 rokn. ДШШвШиц zasada organiczna (ob. Alkaloidy), odkryta priez Liebig'a w ro kn 1834, której sklad wyraia formula: CoNjHjOa. Czysta przedstawia proszek bardzo bialy, nierozpuszczalny w wodzie, alkoholu i eterze; latwo wszakie rozpuszczalny w alkalijach i kwaiaoh, z któremi tworzy sole krystaliczne, zwykle oddzialywajace kwaáno, poniewai jej wlasnosci zasadowe sa slabe. T. C. АШШОГ albo Amber, rzeka w Bawaryi, wpadajaca poniiej Moosburg do Izary. W dwudziesto-milowym biegu swoim przeplywa ona jezioro tegoz nazwiska i dotyka wsi Ober i Unter-Ammergan, z których ostatuta znana jest w nowszych czasach z dramatycznych przedstawieñ meki Ckrystaeowej, odprawianych со lat 10 w obec widzów, przybywajacych tulicznie z calej okolicy, a szczególniej z Monachijum. Amml&nnS H&roellÜUlS, historyk rzymski, urodzony w Antyjochii w IV wieku po Chrystnsie, umarl w Rzymie r. 390. Ammianus Marcellinus sluiyl woj•kowo w Europie i w Azyi pod cesarzami Konstancyjuszem, Julijanem i Walensem; po smierci tego ostatniego porzucil rzemioslo wojenne i osiadl w Rzymie, gdzie napisal Dxieje cetarzy w 31 ksiçgach, z którycb pozostaly nam tylko 18 ostatnich. W epilogu sam mówi, ¿e zaczal od ámierci Domieyjana, a skoñczyl na ímierci Walensa. Poniewai jezyk lacinski nie byl ojczystym Ammianusa Marcellina, przeto i styl jego nie jest wolnym od usterków; lecz myáli i wyraienia jego peine sa naiwnoáci i dowodza dobrej wiary autora. Bezstronnoáé jego wzglçdem chrzescijan silnym jest argumentent, przemawiajacym na korzyáé pochwal, oddawanych przezen cesarzowi Julijanowi. Jego opis dawnej Germanii widocznie pochodzi od naocznego swiadka. Ammianus pisal równiez po grecku o móweach i dziejopisarzaoh Grecyi, lecz z pracy tej pozostal tylko jeden frag ment, w którym mówi o Tucydydesie. Najlepsze wydanie history ¡ Ammiana jest tak zwane Variorum, z przypiskami Wagnera (3 tomy, Lipsk 180S roku). W Rtucie oka na datenoM litews/cich narodów i zwiqzki ich г Ilerulami, Joachima Lelewela (Wilno, 1808 roku), znajduja siç wyjatki polskie z opisu pólnocnej Europy, wyjete z XXII ksiçgi Ammiana Marcellina, uzyte jako argu ment przeciw Naruszewiczowi. Wyjatki te przedrukowane w dziele Lelewela: Narody na tiemiach Slovoianskich pried powstaniem Polski (Poznan, 1853 roku; str. 295—312).

Ammodytes — Arnmon

667

AounodytOS (z greckiego Ammodytes, priebywajacy w piasku). Staroiytni tym wyrazem oznaczali gatonek wçia, który w Libii sie znajdowaf i w piaskach pnityai pnebywaf. Gesner naiwaf Ammodytee gatanek ryb, który Niemcy Sandael naiywsjs; Artedi ni oxnacxyi tym wyrazem rodzaj priyjçty priez wszystkich ichtyjologów, odinaczajacy sie ciaíem przedfuionem, walcowatem, 0 pletwie gribietowej pojedyñczej, dfugiej, i odchodowej takle priedfuionej; pletwa ogonowa wyraina, • widlasta; pfetwy piersiowe mafe, brznsznych zai zupefnie niedostaje. Te ryby, nie majace pçcherza powietrznego, podczas zimy 1 nizkiego stanu wody morskiej, pnebywaja w piasku, w pewnych sai porach i przy wysokim slanie moría, przebywaja w wodzie morskiej i wtenczas lowfa) je wedkami. Z wielka latwoácia lagrzebuja sie, w piasku, tak, ie trudno je s niego wydobyé. Rybacy póinocnych brzegów Europy nazywaja te ryby Tobit lub Tobioen, od czego Linneusz naswal je Ammodytes Tobianus, sai Dr Le Sau vage s Caen odróinil jeszcze drugi gatunek Ammodites lancea. Miçso tych ryb jest bardxo delikatne; maïe ammodyty bywaja przez rybaków uiywane jako prsynçta do wedek. ДШШОП (amonium), ob. Amonijak. АШШОП, najwyiszy boiek egipski, na hieroglificznych pomnikach swany Amen, porównywany bywa z greokim Zeusem: ztfd áwiete miaño Teb egipskich miasta Ammonowego (No-Ammon w Starym Testamencie), oddaja Grecy przez: Diospolis. Na pomnikach religijnyeh tego miasta wyobraiaja Ammona siedzacego na tronie i diieriacego w reku symbols zycia i wfadiy, z wfaéciwa mu ozdoba glowy, zfozona z dwóch piór wysokich ponad dolna ciçàcia korony i pagem u nich zawieszonym, o siegajacym i tyïo ai do nóg. W ksztaicie ludzkim ukazuje sie on i po innych miejscach Egiptu; iecz jest wfaiciwém boiyszczem Teb, mimo ie áwietoáci jego znachodia siç w Meroë, w Nubii i Libii. Naswa Amun znaczy Skrytego (ciemnego, nieobjawionego); w systemacie mytu egip skiego stoi na czele pierwszego rzedu bogów, w kosmogonicinym tego mytu roswoju. Ogólna ta jego natura ufatwia zmiçszanie go z innemi bogami, i tak: poczawszy od 18 dynastyj królów, znajdujemy nazwç tego boga wypisana przez Amun-Ra, w skutek zespolenia go z istota Knef (ob.). Cxçàé jego zawczasu przeszfa do Greeyi i Rzymu, gdzie ja z Jowissowa faciono; tym sposobem powttaly iwiatynie Jowisza ammoúskiego w Tebach w Reocyi, w Sparcie, w Me galopolis i t. p. ДШПЮП (ob. Ammonici). Ammon, (Krzysztof Fryderyk), jeden z najznakomitszych teologów i mówców koácielnych protestanckich w bieiacym wieku, urodzil sie г. 1766 w Baireuth. Po ukoñczeniu nauk w Erlangen, zostal tu r. 1789 professorem filozofii, a roku 1792 professorem zwyczajnym teologii i kasnodzieja uniwersyteckim; s tymie tytulem przeszedt r. 1794 do Getyngi, r. 1804 wrocif znowu do Erlangen na professera teologii, gdzie takie byl póíniej superintendentem i radca duehownym. W r. 1813, powofany do Drezna na pierwszego kamodiieje, nadwornego i radcç konsystorza, w miejsee Reinharde, który umierajac, sam wskazat go jako najgodniejszego swego nastepcç. Tu w r. 1825 uiywaó zaczal tytufa szlachcica, powróconego mu przed rokiem w Bawaryi, a którego przodkowie Ammona, w г. 1640 zrzee sie musieli, wyzuci z dóbr za przywiazanie do wyznania protestanckiego. W r. 1831 mianowany czfonkiem ministeryjum wyznaá i oiwiecenia publlcznego, a póíniej wiee-prezesem konsystorza najwyzszego. Ammon byl zwotennikiem zasad szkofy krytycsnej, a zwlaszcza fllozofli Hanta, i staral sie, godzié naukç z wiara, celem wspierania jednej priez drug;, jeieli nie cafkowitego ich RÜCTKLOTEDTM ТОМ I. 42

658 polaczenia. Oswiadczal sie, ia racyjonalaym supernataraliimem, w którym wiara tarn siç zaciyna, gdzie naoka lob wiedza konczy siç. Schleiermachtr posadiaf go о jezuilyzra. Przy rozlegfej naace posiadal Ammon jçzyki klassyczne i wschodnie. Glówném jego dzieiem jest wyklad rozwoju wiary chrzeicijanskie: Fort bildung des Christenthums zur Wellreligion (Lipsk 1833—40, tomów 4). Z pomiedzy licznych dziel Amniona celniejsze sa: Handbuch der christlichen Sittenlehre (Lipsk 1823; tamie 1838, tomów 3).— Entwurf einen rein bi blischen Theologie (Getynga 1801, tomów 3). — Christliche Religionsvor träge über die wichtigsten Gegenstände des Glaubens und der Sittenlehre (Erlangen 1793, tomów 6). — Anleitung гнг Kanzelberedsamkeit (Erlangen 1825, wydanie 3-cie). — Summa Theologiae christianae (Lipsk 1830, wydanie 4-te,).— Religions Forträge im Geiste Jesu (Erlangen 1804, tomów 3).— Leben Jesu (Lipsk 1842, tomów 2). — Die wahre und falsche Orthodoxie (Lipsk 1849), Jest takie kilka tomów krasomównych kazaíi Ammona (Predigtenj. Umarf r. 1850. Bijografije jego obejmuje dzielo: Ch. F. Ammon nach Leben, Ansichten und Wirten (Lipsk 1850). Ammon (Fryderyk, Augast von) lekarz niemiecki, brat poprzedzajacego, urodzony 1799 r. w Getyndze, gdzie 1822 r. otrzymaf alopien doklora. W nastçpnym roku osiadi w Drêznie, gdzie trudnif sie praktyka lekarska z powodzeniem. W r. 1829 zostal professorem w Akademii Chirurgii i Medycyny i dyrektorem polikliniki, a nawet tarn urzadzif zakfad prywalny dla chorych na oczy i potrzebujacych pomocy chirurgicznej. W r. 1837 zostal lekarzem królewskim, w 1840 r. Radca tajnym Iekarskim. Jako lekarz praktyczny poloiyl- niemale zaslngi jui to pracami w rozmaitych zakladach dobroczynnych, jui tei usüowaniem wprowadzenia do medycyny i chirurgii wielu ibawiennych odkryé, a praca w praktyce lekarskiej nie przeszkodzüa mu wystapió zaszczytnie w zawodzie lekarsko-pisarskim. Od r. 1830 do 1836 wydawal Zeitschrift ßr Ophthalmologie (Drezno i Heidelberg), a od 1838 do 1840 Monaischriß für Medicin, Ophthalmologie und Chirurgie (Lipsk, 3 tomy), a póíniej czynny mial udzial w redakeyi dziennika wydawanego przez Walther'a: Journal ßr Chirurgie Augenheikunde. Z pomiedzy dziel jego wymienimy: lieber den krankhaften Schlaf, Getynga 1820; Die ersten jUtüterpfliehten und die erste Kindespßege, ostalnie wydanie w Lipsku 1857; de geneti et usu ma culae Inieue Weimar 1830; de physiologia tenotomiae, Drezno 1837; Kli nische Darstellungen der Krankheiten und Bildungsfehler des menschli chen Auges, 3 tomy, Berlin 183S—41; De iritide, Berlin 1343, pismo uwieuezone przez Wydzia! lekarski paryzki i nagrodzone przez Riad franeuzki ordtrem legii honorowej; Die Behandlung des Schielens durch den Muskelschnitt, Berlin 1840; Die angeborenen chirurgischen Krankheiten des Menschen in Abbildungen Berlin, 1839—42; Brunnendiaeletik Lipsk 4te wyd. 1842. tacinie z doktorem Baumgarten wypracowa! dzielo: die plasti sche Chirurgie, które przez Akademijç w Lejdiie zostalo uwieñczone.— Ammon (Karol Wilhelm), Weterynarz niemiecki, nrodiony w Trakehnen, w Litwie pruskiej 1777 г., uczyl siç weterynaryi w Berliaie a w r. 1796 wsiedl do administraeyi Stada rzadowego koni w Friesdorf pod Ansbachem, 1802 r. zostal weterynarzem okregowym w Aosbachu, 1813 Dyrektorem Stada Rzadowego koni w Rohrenfeld w Bawaryi, a w 1839 opuscil sluibe, zupelaie. Piama jego Swiadcza о trafaym pogladzie, znajomoici nauki i rzadkich wiadomosciach i doáwtadczeniu; z nich wainiejsze s§: Praktische Abhandlungen über die Krankheiten der Pferde und des Rindviehs, którego drugie wydanie wysilo

Alimón — Ammoniol

659

w Augaburgu 1821 r. p. t. Hauseiehartneibuch; Vokständiges Handbuch der praktiichen Pferdearzneikunsl. wydanie 2gie 1825; Ueber Verbesserung und Veredelung des Lundespferdetucht durch Landesgestüteanstalten, Norymberga 1829—31, 3 tomy. Prócz tego wydaf dzieto Reilzenstein a: Volkommener Pferdekenner, Norymberga, 3 tomy 1305; Sebald'a: Geschichte des Pferdes, tarnte 1812, ¡ tegoi: Volständige Naturgeschichte des Pferdes, Ansbach 1815.—АШШ0П Jerzy Bogumif, brat poprzedzajacego ar. w Trakchnen 1780, inspektor Stada rzadowego praskiego w Vesri, zjednaf sobic takie imie, zdoloego praktyeznego i niukowo-wykszlafconego Weterynarza. Z piara jego wymieniamy: Von der Zucht und Veredelung der Pferde durch öffentliche und Privatgeslütte, Berlin 1818; Magazin für Pferdezucht, Hüdburghausen 1826, i lieber die Eigenschaften des Soldatenpferdes, Berlin 1828. Ammon (Fryderyk Wilhelm Filip), najstarezy gyn Krzysztofa Fryderyka Ammona, professora teologii w uniwersytecie w Erlangen, urodsif sie. г. 1791 w tém mieácie. Odbywaf nanki w Oetyndze, Erlangen i Jena. Od г. 1813 by( pastorem w Butlenheim, potém w Mersleach, zas* od r. 1820 archidyjakonem i professorem teologii w Erlangen. Zyakal sobie ¡mié, pismami popularno-teologicznemi, z któryeh celnlejsze sa: Rudolfs und Ida's Briefe über die Un~ lerscheidungslehren der protestantischen Kirche (Drezno 1827);—Galerie denkwürdiger Personen, welche in XVI, XVII und XVIII Jahrhunderten tur katholische Kirche ubergetreten sind (Erlangen, 1833). Ammoniol. Ojeem tego narodn, wedfug Pisma Swictego, byt Ammon, (со znaczy „syn ladu mego"), syn Lota i mfodszej jego córki. (I. Mojí. 19, 35, 38). Za czasn Mojiesza, Ammoniei mieszkali na wschód moría Martwego i Jordann, za kraina pofoiona miedzy Arnon i Jabbok, zk|d wygnali silne plemiq olbrzymów Zomzomitów, (zfoáliwi albo niecnotliwi), lud wielki i mnogi, wzrostu wysokiego, podobny ludowi Enacim (V. MojX. 2, 19—21). Poprzedoio mieszkali w kraju leiacyra miedzy dwiema rzekami, który wyraznie zwany jest pofowa ziemi Ammonitów (Jot. 13, 25); i za czasu Sedziów, zaz§da!¡ zwrotu go od Israelitóir, którzy ziemi; tç zabrali Amorrejczykom. Ammonici przeto wygnani byli ztadprzez Amorrejczyków jeszczeprzedMojzeszem, i día te go kraj ten doslaí sie, w moc Izraelitów, podczas zawojowania ziemi Chananejskiej, gdy oni zwyciçiyli Amorrejczyków, chociaz odebrali rozkaz nienapastowania Ammonitów. To byía jedoa z gfównych przyczyn ci?glej nieprzyjaíni miedzy Ammonitami a Izraelitami. Od poczatku okresu Sçdziôw do smierci Othonijela, Ammonici sprzymierzali si; z Moabitami, celem wytepienia Izraela; nieco pózniej uciskali pokolenia za-jordanskie, lecz nakoniec porazit ich Jefte. W poczatkach panowania Saula, Naas, król Ammonitów, uderzyf na Jabes w Galaad, i mieszkartcom, którzy sprzymierzyé sîç z nim nie chcieli, zagrozif ¿e wylupi wszystkim prawe око, i da ich na poámiewisko w Izraelu; ale Saul przyszedl im w pomoc i pobif Ammonilów. Dawid atoli byí w przyjazni z tymie Ñaaiem, i po jego smierci wyprawil porfów do syoa jego Hanona, z wynurzeniem ialu i pociechy. Ale Hanou zeliyf ich, ogoliwszy im polowe, brod i poobcinawszy azaty; zkad wynikfa wojna msciwa, w której wyginefa wielka liczba Ammonitów. Póíniej, sprzymierzywszy sie oni z Moabitami, prowadzili wpjnç przeciw królowi judzkiemu Jozafatowi, który ich porazif. Joatan, naetçpca Ozyjasza, zmusif ich na lat kilka do pfacenia daniny. Prorocy czesto wyrzucali Ammonitom nieprzyjazn wzglçdem Izraela, najazdy ziem za-jordanskich, przymierse z Chaldejciykami, podcsas zawojowania Judei i Jeruzalem. Za powrotem Izraelitów z niewoli, Ammonici pofaezyli sie z Samarytanami, aby

660

Ammonnici — Ammonium

przeszkadzac odbudowaniu Jeruzalem: za czasu. Antyjocha Epifanesa, pomagali Syryjczykom przeciw Machabeuszom, z wielkiém wojskiem, pod dowództwem Tymoteusza; pobif ich atoli Judas w kilku bitwach. Za czasu Hyrkana panowal w FiladelQi (staroiytnej Rabba, stolicy Ammonitów) król Zenon, przezwany Kotyias; a i. Juetyn, mçczennik, nazywa jeszeze Ammonitów ludem mnogim. fSfdx. II, 13, 19—24. I Król. 11; II. Król. 10, 4; 11. 14; 12, 26. II. Paralip. 20. I. Mackab. 5, 6—8; 23—44). L. R. Ammonlty (Ammonitet). Pod tém nazwiskiem znane sa szczatki kopalnych mieczaków, naleiacych do rzçdu Glotconogich (Cephalopoda), Muszla ammonitów przedstawia fotemna spiralna, której skrçty lezac obok siebie, stykaj§ siç z soba, tub leía jeden nad drugim. Pierwiastkowo nazywano je regarni Ammona, uzywano je bowiem podobno przy obrzadkach Jowisza Ammonskiego. Ammouity dzU nie iyja i nie znamy wcale zwierzçcia samego. Мия;o rozbierano, czy muszla ammonitów stanowila wewnçtrzne, czy zewnçtrzne pokrycie zwierzçcia. Dzis kwestya ta stanowezo roztrzygniçta zostala. Znaleziono ammonity dosyé dobrze zachowane, w których ostatnia przegroda wielkodcia znaczna swoja dowodzi, it w niej miçczak môgï tak dobrze mieszkaé, jak dzii iyjacy ieglarek (nautilus). W ogólnoáci cala muszla i jej przegrody zupelnie sa podobne do muszli zeglarka, wnosié wiec ztad moina, ze ammonity bardzo byfy podobne do dzisiejszych zeglarków. Sciany muszli ammonitów byfy w ogóle cienkie, a zatém lekkie. Komórki powietrzne miçdzyprzegrodowe musialy takze zmniejszaó ich cieiar gatunkowy i ammonity prawdopodobnie jak i ieglarki, pfywafy po mórz powierzchni. Ammonity wiec sa w ogólnoáci wskazówka formacyj morskich; przy brzegach musiafy byé rzadszemi, gdzieby zaniesione falami, fatwo mogfy sie zgrucholaé o ikaiy. Muszla ammonitów pra wdopodobnie nie byïa pokryta warstwa powierzchowna, jak u zeglarków; byla wiec naga, jak muszla oszlifowaoa dzisiejszych zeglarków i poïyskiwaïa barwami perfowej macicy. Okolicznoéé ta, wraz z ich ksztaïtna postaciq czyniia je prawdziwa ozdoba mórz ówczesnych, témbardziej ze rodzaj ten odznaczal siç i liczba i ranogoscia gatunków. Wielkoáé ich rozmaita od árednicy powozowego kola, ai do kilku zaledwie linii w przecieciu. ObfitosY. ammonitów w fostie ziemi stanowi día geologa nieoceniona skazówke, przy oznaczeniu formacyi. Slad bardzo wain§ jest rzecza odróinienie rozmaitych ich gatunków. Za gfówne charaktery odróiniajace rozmaite gatunki od siebie, wziçto wiçksze lub mniejsze do siebie zbliienie skretów spiralnej, postad i ukíad ieber, linij i wypuklosci na muszli i t. p. Nauka we wzglçdzie uporzadkowania i opisu Ammo nitów winna najwiecej znakomitemu geologowi Leopoldowi Buch. Ammonity po raz pierwszy wystepuja w. wapieniu muszlowym. Najliczniejsze s; w pokfadach jurajskich i kredowych i znajduja sie. poczawszy od lijasu, ai do kredy marglowej. W najwyiszym pokladzie kredy biafej znikaja calkowicie. Li czba wielka gatunków ammonitów i synonimika bardzo zawikfana, stanowia día geologów i paleontologów bardzo trudne zadanie. Chcac je poznaé naletycie, potrzeba starannie badaé prace Bucha, Haana, Lowerby, Zietena i d'Orbigny. Tu tylko dodamy, ie najwaíniejszych gatunków jest przeszîo trzytta, na dwadzieácia dwie gruppy podzielonych. К. J. Ammonium, czyli kraj Ammonski, oaza w pustyni Libyjskiej (dzisiejszc Siwa), z miasteczkiem Ammon, gdzie byfa siawna swiatynia bozka Ammona, przez Greków i Rzymian Zeusem, czyli Jowiszem Ammoñskim zwanego. Boiek ten slynal ze ewych wyroczni, której gdy siç radzono, obnoszono go w zfotej fódee, przyozdobionej w drogie kamienie. áwiatynia jego zuajdowaia siç

Ammonium — Amnestyja

661

w poirodku warowni, otoczone] potrójnym marem, a w koio niej mieixkali jego kapiani. Znane sa w history!: niepomyslna wyprawa do Ammonium Kambizesa i odwiedziny tej oazy przez Alexandra Wielkiego. AmmonlUB, chirurg staroiytnoáci, który iy( okolo r. 276 przed Nar. Chr., rodem z Alexandryi. Byl przezwany Litotomem, to jest kruszycielem kamieni moczowyeh, gdyz on pierwszy wpadl na myál kruszenia kamieni w pechçrzu, skoro sa zbyt wielkie aby je bez narazenia sie, na niebezpieczenstwo, moina wyjmowaó przez otwór na ten eel robiony. Ammonias Z Aleksandryl, perypatetyk, iyl w I. wieka po Chr., а uezniem jego jest Plutarch.—Ammonlns Saooas, tak przezwany dlatego, ie wbiednym zostajac stanie, utrzjmywaf sie. noszeniem worków (Saccus). Jeslto najslawniejszy ж ßlozofow tego nazwiska, uezen Anaxagorasa i Kiemensa i Ale xandryi, i powszechnie nchodzi za zafoiyciela szkoly nowo-platoúskiej w Ale xandryi r. 183 po Chr. (ob. Alexan. Szkofa), która odszczepiwszy щ od zasad prawdiiwego chrystianizmu, filozofije. Arystotelesa i Platona usilowafa poiaczyd i z dogmatami wiary. Amnionijusz iadnych pism nie zostawif, Iecz usposobif takich uczniów, jak Longin, Plotyn i Orygenes. Um. 241 po Ch.—ДшшОП1П8 OrammaUons, iyjacy w 4 wieku w Aleksandryi, jest autorem Dykcyonarza tyпопуmów, kilkakrotnieprzedrukowanego, którego wymienimy edycyje: Walkenaera (Leyda 1732) i poprawna Schäfera (Lipsk 1822). Nakoniec jest jeszcze Ammonias, syn Henniasa, iyl w 5 wieka ery chrzeid., ñlozof szkofy Alexandryjskiej, uczeá Proklusa, a nauczyciel Symplicyjusza, najlepssy kommentator Arystotelesa. Jego objainienia znajduja tie, w Scholia in Arittotelem, wydania Brandina (Berl. 1836). Amnesia (z greckiego a, brak mnesit, pamieé), brak pamieci. Pamieé jest jedna z gfówniejszych zdolnosci rayala, to samoistna jak wyobrainia, pojmowanie, rozum, to znowu ich pomocnica, ogólna ich wfasnoicia. Rzeczywiácie кaida z tych wfadz ma oddzielna, jakby sobie wíaáciwa pamieé. Zadziwiajace, a jednak «zesto napotykane zjawisko, niknienie w danych wypadkach pewnej gruppy idei, czerpîe tu objainienie dla siebie. Dla tego to zupelny brak pamieci bywa bardzo rzadkim i zdarza siç tylko u kretynów (ob.). Nienormalne wyksztafcenie mózgu, jako wynik sfabego rozwoju, jest pierwsza i ostateczna przyczyna takiego stanu. Utrata pamieci czeiciowa, to jest zapomnienie liezb, miejsc, pewnych zdarzen, przedmiotów naukowych i t. p., nastepuje w skutek rozmaitych chorób. Choroby mózgu i jego Mon, wyroîle czaszki, skostnienia, gruzlica, zapalenie, apoplexyja mózgu, ich skutki i t. d. obok tego naduiycie cial narkotycznych: wyekokn, opium, szaleju i innych, onanizm, wielkie i czçste upusty, lub upfywy krwi, epilepsja, choroby do gruppy tyfusów naleiace, sprowadzaja te. wade. pamieci. Po usunieciu tych przyczyn, pamieé wraca do dawnego stanu. Dr. K. K. AmnOStyJft) po grecku zapomnienie, niepamietanie, przebaezenie i uwolnienie od kary cafyeh miejscowoáci lub klass ludu, które stafy sie. winnemi jakicj nieulegfoici dla WJadzy. Amnestyja zwykle wydana zostaje pod warunkiein, ieby winni narychmiast, lub w czasie zakreslonym do powinnoici swoich powrócili. I tak пр., zazwyczaj w pewnych epokach epokach wzywaja sie. zbiegowie czyli dezerterowie, i zapewnieniem dla nich amnestyi w razie rychïego powrotu do kraju. Niekiedy takie amnestyja zastrzegana bywa traktatami; w kaidym jednak razie odnosi sie ona wyfacznie do przestçpstw politycznych, t. j. takich, w kté-rych amnestyjonowany, po darowaniu ma kary przez panuja

662

Amneetyja — A-moD

cegó, zadnego szwanku na honorze nie ponosi: inni bowiem przestçpey i ibrodniarze nie olrzymuja amnesty!, lecz zwyczajne tylko nfasknwienie. Amalomanoyja, (z greckiego amnion Mona oplodnia, manteia odgadywanie). Rodzaj przepowiadania przyszfoáci a staroiytnych, polegajacy na pofoiéniu Mony oplodniej w chwili przyjácia na swiat dzieciçcia. В Tona ta okrywajac gfôwkç wskazywala przyssloáé pomyslna, ztad tez przysfowie u паз o czlowicku, któremu w iyciu siç wiedzie: to ctepku tíf urodzil. AmolOIl, Mona opfodnta, jedna z ЬГоп do iMada jajá plodowego nalezacs; ob. Jaje plodowe. Amnon, syn Dawida i Achinoam, dragiej jego iony, rozmifowa( siç szalenie w bardzo pieknej siostrze swojej Tamar, córee Dawida i Maaehy, a rodzonej siostrze Absalona. Pod pozorem choroby zwabiwszy j| do siebie, zgwalctf; lecz po nasyceniu namiçtnosci, powzial wstret najwiçkszy do Tamary i sfuzacemu ким wyrzucic" ja za drzwi. Absalon mszczac siç krzywdy wyrzadzonej siostrze, zaprosiwszy Aranona na ucztç, kazaf go zabió sfugom swoim, a sam nciekf do Tolomai, króla Gessar, i dopiero we trzy lata póíniej uzyska? przebaczenie Dawida (II Król. 13). Amok, wyraz malajski, znaczy: zabijl uiywa siç zwykle w zaciçtej bitwie, oprócz tego zaá smntnej sfawy dostapif jeszcze przez nastçpujaca okolicznosé. Mieszkaúcy Archipelago indyjskiego, zwfaszcza Ma'ajowie na wyspie Jawie, namiçtnie lutria opium, które albo pija rozpuszczone w mleku, albo pal; wraz z tytoaiem; najzgubniejszym zaá sposobem npojenia siç ta trucizna, jest spoiywanie suchego opium w ksztaTcie pigufek. Ilekroé taki opioierca, czy to z rozpaczy, czy tez sprzykrzywszy sobie zycie, czy nakoniec día zapalenia siç zemsta przeciw nieprzyjacielowi, poíknie kilka pigufek suchego opium, wkrótce uastçpuje najv/yissy stopieú nienaturalnej irrytacyi, wsciekle szaleústwo, podobne do oMakania zmyslów. Szaleniec taki, z dobytym puginaíem przebiega rynki i nlice, przeszywa i zabija kogokolwiek napotka, przyjaciela czy nieprzyjaciela i dopóty w morderczym biegu nie ustaje, ai nareszcie zemdlony upada, Iub przez odwainego przechodnia zostaje wstrzymany i ubity. Ten morderczy objaw najwyzszego npojenia za pomoca opium nazywa siç Amok, bieganiem amok, czyli тик, który to wyraz przeszedf juz nawet do niektórych jçzykôw enropejskich, jak np. po angielsku o zbyt gwaítownym biegu mówí siç: to run а тик. Za pojawieniem siç z daleka takiego szalenca, daje siç sfyszeé ostrzegajace wolanie: Amok! kaidy ucieka i chowa siç, trwoga spçdza ludzi z ulic, które w jednej chwili sa jakby wymiecione. Rzad hollenderski, dla powstrzymania tych okropnoici, naraiaj|Cyoh tak gwaltownie bezpieczenstwo publiczne, smiercia karze wszystkich biegajacych amok, nawet chociaiby jeszcze nie popefnili morderatwa; równiez i Anglicy bardzo surowe w tej mierze wydali prawa, przez со bieganie amok zupefnie prawie u siebie wytepili. Amol, handlowe miasto perskie w Iranie, prowincyi Mazenderan, nad morzem Kaspijskiém. Amol dzieli siç na 8 megalli albo czçsci, ma od 4—5,000 domów, a zimowa pora, gdy najwiçcej ta przebywa mieszkanców, liczba ich dochodzi do 40,000. Bazary sa obszerne i zamozne w towary; uprawa ryiu i bawelny dostarcza handlowi obOtych produktów. W bliskoáci miasta Amol sa takze kopalnie rudy ielaznej; piçknoàcia swoja zastanawiaja Uczne ruiny, z których najlepiej utrzymanemi sa zwaliska mauzoleum, zbudowanego przez Szacha-Abbasa przodkowi Seid-Kajewan-Uddinowi. A-moll, jeden z dwnnastu tonów minorowych systematu tonowego, miaaowieie ten, w któryra ton a jest tonika Gamma jest nastçpujaca:

A-molí — АшопЦак

без

the de f git я 1 ,в,/|»0 ,0,/,М '•'/,,« '«'/«О ,в,/авО ""/..02 'Л ■ liciby obocznie pofoione oznaczaja matematycmy stosunek drgan glosowych. A-moll glównie kwalifikuje sie, do wyraienia miekkoéci i sfodycsy charaktern; uiywa sie. równiet z powodieniem tam, gdzie idiie o pofaczenie przejácia z zartu do powagi, lob s radosci do ematka. АПЮШвк (Атотнт). Rodzaj roilin nalezacy do rodziny Amomkowalych (Amomeae), u Linneosza Driefel sie w klassie jednoprecikowej, w rzedzie jednoslupkowjm. Cechy rodzajowe: kielich podwójny, zewnetrzny cienki, oa wierzcholku trzydzielny; wewnçtrzny zabarwiony, do pfatków korony podobny, na cztery dzialki gfebokie podzieiony, z tych najniisza jest od iiinych wieksza, i stanowi to, со Linnensz nazywaf Miodnikiem; nitka precikowa pfaska, dfuzsza od pylnika, na wierzcholku trzyklapkowa; szyjka nitkowata. Gatnnki do (ego rodzaja nalexace sa roálinami zielnemi i trwaïemi; korzenie ich grobe i miesiete, maja moony aromatyczny zapach, i z tej przyczyny czesto pod nazwiskiem korzeni kuchennych, jako przyprawy sa uzywane, np. imbier, kardamon, rajskie liarna. Gatunki Amomka, klorych do 12 licza, rosna w Indyjach, Afryce i pofndniowej Ameryce. AmomkoWftte {Amomeae). Rodzina roslin naleiaca do Jednoliicieniowych (Monocotyledoneae). Cechy jej sa: guzik owocowy dolny, trzykomorkowy; kaida komórka zawiera wiele jajek w dwa rzçdy afozonych; owoc torebka, rzadko jagoda trzykomórkowa, trzyklapkowa. Nasiona niekiedy opatrzone czepkiem, zawieraja zarodek jednolis'cieniowy, najczçiciej zawarly w miçsistém biatkn (perispermium). Rosliny amomkowate sa zielne, trwaíe, maja korzenie gfowkowate, miçsiste, mocny zapach wydajace; liácie pojedyncze, саГе, pochewkowate; kwiaty wielkie, okazafe, ufozone w kfosy tub wiechy. Gfówniejsze rodzaje tu naleiace sa: Canna, Ataranta, Castus, Kaempferia, Amomum, Cur cuma i t. d. S. P. Amon (Jan), sfawny kompozytor i waltornista niemiecki, ur. 1763 w Bambergu, um. w 1825 r. w Heilbronn; zostawil mnóstwo cenionych bardzo daetów, tryjów, kwartetów, kwintetów, symfonij, sonat, marszów, piesni, dwie msze, jedno niemieckie requiem i dwie operetki. АтвЦ&Нш, afun amonijakalny (ob). AmODljak (Ammoniacum). Nazwiskiem tém oznaczamy cialo lotne, otrzymywane zwykle z salmijaka czyli soli amonijackiej, odznaczajace sie, wonia duszacq, przenikajaca , wzbudzajaca Izy; okazujace w wysokim stopnin wszystkie wíasnoéci alkalijom wlasciwe, i d!a tego dawniej nazywane alkali lotném (alcali volatile), powietrzem alkaliczném i t. p. Nazwa ammoniacum jest bardzo starozytna, wszakie to со teraz nia oznaczamy, staroiytnym nie byfo znane; nazwa toli amoniackiej prawdopodobnie sluiyla Egipcyjanom na oznaczenie soli kuchennej, która niekiedy na powierzclini ziemi wykwita. Dopiero pierwszy Geber, uczony arabski, opisal sól teraz pod tém nazwiskiem znajoma, i poda! spoeoby jej wyrabiania; a gaz amonijakiem zwany, dopiero w r. 1756 przez Black'a zostal otrzymany. Jakkolwiek amonijak stosunkowo w mafej iloici w naturae sie, inajduje, jest jednak cialem bardzo upowszecbnioném. Znajdujemy go mierizy produktami gnicia cial roálinnych i zwierzçcych; powstaje równiei przy suchej ich destylacyi, a w pofaczeniu z kwasami niekiedy w naturze tworzy sole gotowe. Niektóre wulkany wyziewaja znaczne jego iloáci; woda raorska, rzeczna, studzienna, deazczowa i niektóre wody mineralne zawieraja

664

Amonijak

sole amonijakalne. Prawie wszystkie gatunki ziem zawieraja w sobie mniejaze lub wiçksze iloáci amonijaku; w odchodach zwierzecych znajduje sie niekiedy wielka ¡losó toli amonijakalnych, nakoniec amonijak atanowi stala czçsé sktadowa powietrza atmosferycznego, lubo w niém w nadzwyczaj maíej iloáci sie znajduje. Ciato tak upowszechnione musi mieé bardzo wazne przeznaczenie w natarze, i rzeczywiscie amonijak jest najwainiejszém íródíem, dostarczajacém roáIinom azota (ob.), pierwjastku w ich wegetacyi nadzwyczaj waánego. Jak wyiej wspomnielismy, amonijak jest gazem bezbarwnym, z wiasnosci swych nad zwyczaj charakterystycznym, a ztad do poznania (atwym. Gaz ten przez zagçszczauie i oziçbienie, a nawet przez samo tylko wielkie zniienie temperatury zamienia sie na rozciek; a nawet do stana staiego przyprowadzonym byé moie. W wodzie rozpuszcza siç bardzo gwaltownie i w wieikiej ilosci; w naczynie napelnione czystym gazem, woda wpada jak do próini, 1 obiçtoàé wody w + 10:| poclilania 670 objetosci gazu. Koztwór ten zwauy zwykle amonijq plynnq (liquor ammonii cauttici), uiywa aie w medycynie i do wielu innych celów; jest ciecza bezbarwna, liejtxa. od wody, silnie woniejaea amonijakiem i w wysokim stcrpniu dzialajaca alkalicznie; dla tego tei zowie siç takie amonijq kattslycznq (grytqcqj. Zwykle otrzymuje siç z mieszaniny salmijaku z wapnem; za ogrzaniem wywiazujacy sie gaz, wprowadza siç do wody w której siç roz puszcza. Pod wzgledem skfadu cliemicznego uwaiany amonijak, jest zwiazkiem (H azota z wodorem, w stosanku który wyraia formula NHj albo N
(н N jH w którym jeden, dwa lub triy jedn. wodoru, sa podstawione rodnikami alkoholowemi. Jezeli za 1 jedn. H podstawia aie 1 jedu. rodnika alkoholowego, (C2H3 powslajf tasady amidowe, np.
666

АтоиЦак

Amor

bardzo wielka; a teraz gdy znane sa alkohole dwu i trójzasadotre, prawdopodoT. C. AmonlJOS, patryjarcha zakonników. Oprócz àwiçtego Autoniego, glównie Amonijusowi przypisaé naleíy przejicie od samotnego iycia zakonników do iycia stowarzyszonego. Amonijus, urodzony w Egipcie, z bogatego i znakomitego domu, wczeánie powzial zamiar poáwiecenia sie, ubóstwu ¡ zupelnej wjtrzemieíliwoáci. Po ámierci rodziców, tylko na najusilniejsze nalegania swoich krewnych, zgodzil si? pojad ionq. Ale wieczorem, po álubie, natchnal mГоda sw§ malionkq lak wielkiém zamiíowaniem czystoáci dziewiczej, opierajac siq na Ewangelü é. Mateusza (19, 11) i síowach i. Pawla ([ Kor. 7, 32—34), ie nowí malionkowie postanowili iyé z soba jak brat z siostra. Przeiywszy lat osmnascie w poboinoáci i miíoíci braterskiej, Amonijus, za zezwoleniem iony, udal siq na pustyniq Nitryi, w dolnym Egipcie, o mil 8 lab 9 na poludnie Alexandryi i ta zalozy-f kilka zgromadzen, których czlonkowie nie byli ani postelnikami, ani zakonnikami konwentualnemi; bo jeieli prawie zawsze mieszkali w celach osobnych, zbierali siq w sobotq i uiedziele w jednym koáciele, gdzie ci z nicb, którzy bylikapfanami, odprawiali msze éwieta. Potomstwo duchowne Amonijusa lak sie rozmnoiylo na pustyni nitryjskiej, ¿e przy koiícu IV wieku, lictylo juz piqc tysiecj braci. Amonijus byl spólczesnym i przyjacielem i. Anloniego; czeato odwiedzali siebie nawzajem, chociai mieszkali jeden od drugiego o 13 dni drogi. ¿ona odwiedzaía go takie dwa razy w roku. W 62 roku zakoñczy? zycie, oznaczone wiela cudami. Powiadaja, ie i. Antoni w widzeniu dowiedzial sie o ámierci przyjaciela, i ie widziaí dusze jego wznoszaca sie ku niebu. L. R. AmOQtODS (Wilhelm), znikomity fizyk i mechanik, urodzil sie wedlug jednych w Paryiu, wedlug innych w Normandyi 1663 r. umarl 1705 r. w Paryiu. Wdzieciiistwie jeszcze w skutek choroby poslradal sluch, i na cale iycie tém samém pozbawiony zostal blizszych stosunków z ludimi; szukal wiçc rozrywkî w nance i oddawal sie z szczególném zamiíowaniem geometryi, mechanice i Gzyce, w zglebianiu których tyle znalazl powabów día siebie, ie póíniej nie gonil za sposobami nleczenia siq z gluchoty, zapewne i día tego, ie ona sprzjjafa jego zajeciom, nie dopuszczajac roztargnienia w pracy. Pisal traktaty o doáwiadczeniach swoicli z nowa klepsydra, o baromctrach, termometrach i higroskopach. W roku 1687 przedstawil akademii nauk nowy higroskop, który mu zjednal powszechne uznanie. Umieszczat rozprawy w Journal des savants, w których oglaszal doswiadczeíiie swoje nad sila ludzi i koni, nad czasem, przez który moga, pracowaé, nad prqdkos'cií} z jaka mog; sie poruszaó wzglqdnie na obciaienie; czém wielce siq zasluiyf w mechanice. Amontons pierwszy rzucil niejakie áwiatlo na wielce wain;} w mechanice teoryje larcia, pismem swojém: Nouvelle théorie du frottement. Naleiy go takie nwazaé jako wynalazcq telegrafów, które o cafy wiek póíniej wprowadzono w uzycie; gdyi on wymyálil znaki, za pomocíj któ rych porozumiewaly sie z soba osoby, w takiej znajdujace sie odleglosci, ie tylko za pomoca lunet widzieé siq mogly. W r. 1699 zostal czlonkiem akademii królewskiej, na którém to stanowisku napisaT wyiej przytoczona rozprawq o tarciu. D/.iela Amontons' a znwarte sa w pamietnikach akademii nauk z tat 169S do 1705. Fontenelle w pochwalnej mowie w sposób nader swietny wystawil zaslugi tego nczonego. Amor, u Egreków Eros, boiek miloici, wedtug Orfeusza i Hezyjoda najdawniejszy z bogów, jedua z zasadniczych sil wszecháwiata i jako taka powstala bez rodziców, czy tei syn Kronosa (czasu) i ziemi. Róinym od niego jest Amor, utwór liryków greckich, syn fthrsa i Wenery, owo swawolne skrzydlate pachole,

667 eo ehwila naplnajaee luk, by wypaszczona x jego ciçciwy striata godzié zarówno w serca Indzi jak i bogów, a którcmu nie oprzéé sie nie zdofa. Amoretty albo Eroty, eynowie nimf czy Wenery, Gracyje, Fortuna, jak niemniej Himeros i Potos (t. j. tesknota i ¿adía) nieodstqpnemi sa jego towarzyszami. Zraza nadawano ma ksztaíty mfodziencze, póíniej zas dziecka lub wyrostka (ob. Psyche, Kupido, Hymen, Eros). AmoretU, tak w sztaee kucbarskiej nazywaja sie wazkie paski, wyciete ze szpikn cielecego, marynowane w róiném zielu, a nastepnie amazone na patelni, lab gotowane w sosie frykasów z polardy albo z mostków cielecycb. AfflOretU, jeden z najznakomitszych wfoskich nczonych nowszych ciasów, który odznaczyl sie jako geograf i badacz przyrody. Urodzif si; 1740 r. w Oneglia w genneúskiém, a po nkonczeniu nauk wstapiT do zakona Augustyjanów i peínií obowhjzki professora prawa kanonicznego w akademii parmezanskiej. Uwolniony przez papieia od álabów zakonnych, poswieeif sie nance jezykow i hlstoryi naturalnej. W r. 1772 w podróiy swojej do Wiednía zajmowal sie w Alpach poszukiwaniami geognostyeznemí. Naleiaf do liczby uczonych, którzy wydali diieía bardzo poiyteezne p. t. oputeuli scelti intereuanti tulle tcienxe e tulle arti, w 22 tomach, Medyjolan 1778—1806. W r. 1779 wydal tlómaczenie na jezyk wloski Winkelmann'a Hittoryi Sttuk. W r. 1783 zostaf sekretarzem towarzystwa patryjotycznego w Medyjolanie, a 1797 bibliotekarzem przy Ambrosíannm. Wedfag rekopismów tej biblioteki Amoretti wydaí: Figafetty pierwssa podrói w okofo áwiata, z tfómaezeniem franeuzkiém 1800 г., a 1811 równiei z tiómaezeniem franeuzkiém podróie po oceanie Ferrera Maldonato. Z jego prac wfasnych zasloguja na wymienienie: Memorie ttoriehe tu la vita, gli ttudi e le opere di Leonardo da Vinci, Medyjolan 1784, które wyszfo powtórnie 1804 wzbogacone traktatem o malowaniu tego mistrza; Viagqio da Mi lano ai tre layhi Medyjolan 1794, 1800, 1806; Codice diplomático Sant Ambrotiano, tamie 1804; Le guide det étramjert dans Milan et aux en virons, 1805 2 t.; Ricerche fitiche e ttoriche tulla rabdomanxia, tamie 1808; Delia torbe et délia lignite, tamie 1810; Ricerche del carbone fos sile, tamie 1811. Wszyslkie dziela Amorettego odznaczajf sie crudycyja, grnntownoscl-a i bystroscia pogladu. Umarf 1816 r. w biednym stanie. — Amorettl (Maryja Pelegrina), siostra poprsedzajacego, urodzona 1756 r. otrzymafa godooió doktora prawa 1777 roku, napisala: De jure doiium apud Romanot, umaría 1787. — Amorettl (Józef Augastyn, rodem z Oneglii, professor medycyny w Turynie, przeciwnik brownianizmn i kontrastymulizmu, wydaf: Nuova teoria delle feore, Turyn 1816; Aforitmi tulla tcienza delta vita et riflettio' ni critiche tulla teoria dell' itiflammaxione del prof. Tommati et tulla dottrina del dr. Brouttait, Medyjolan 1824, 2 t. AmorflOZny (z greckiego a bez, morfc ksztaft), czyli bezkSZtaltny Stan ciafa staïe maja wówczas, gdy nietylko w calej ich massie, lecz nawet w kazdej pojedynezej ezasteesce, nie moina dostrzedz sleda badowy krystalicznej, lub jakiegokolwiek prawidfowego uioienia. Zowia to jeszcze bexktxtaltnoiciq albo amorfixmem. Ciaïa bezksztaftae nie okaïuja podwójnego zalamywania áwiatla, które w wieln krysztafach dostrzegamy; nie posiadajf wcale badowy krystalicz nej, blaszkowej; lecz w kaidym kierunka równie latwo dzielié sie dajç; a odfam ich nigdy nie jest ziarnisty, krystaliczny, lecz ziemisty, zbity, albo muszlowy. Jako przyklady cial bezksztaftnych prxytoczyc* moina szkfo, iuile, iywice, gummy i t. p. Ciala bezksztaltne powstawaé moga; 1) drogq tuchq, przez stopiem'e, jak иМо xwyczajne, inile, pumeks i wiele mineraíów. Ciaía te atopio

— Amorrejczycy ne, pried akrzepnieniem gestnieja, i w tym stanie daja sie wyciagac w nitki i rozmaieie urabiac, jak szkfo; 2) drogq токгц, prz« odparowanie rozlworów mianowicie cial organicznych, jak gummy, kleju, zywic (lakiery) i t. p.; priez sciecie czyli skrzepnienie, jak bialko, twaróg, galarely i t. p.; i przez atráceme gdy ciaïa i rozlworów nagle zostaja wydzielone, opadaja wówczaa tworzac osady, zwykle proszkowate, rzadziej klaczkowate, galaretowe Inb inné. Ciaïa bezksztafoe moga byé takie krystalicznemi; zwykle szkío, które ]ako ich typ przytoczyé mozna, díugo utrzymywane w cieple blizkiém jego odraiekczenia; ataje sie nieprzezroczystém, kruchém, nieco przeswiecajacém i w tym stanie zowie aie porcelanq Réaumura. Amorflzm, (ob. Amorficzny). AmorgOS, ataroiytna nazwa jednej z wysp aporadzkich morza Egejakiego, z miastem atoieczném tegoz imienia, inaczej Patage czyli Hypera zwanej, dziaiejize Morgo, leiy na pólnoc Krety, a na pofadnie wyspy Nexos. Na tej Wyspie fabrykowano alawne plótno, amorgiñtkiém zwane, cieúsze od byssu i karbazn, prawie przezroczyste. W Atenach modne z tego plótna azaty, nazywano amorgidiami. Amorka czyli Viola $amare, pewnego rodzaju i formy akrzypce altówka, dawniej bardzo w Polsce upowazechniona, lecz teraz wyszla zupelnie z utycia. AmorOS (don Francisco), waleczny general hiszpañski, nrodzony 1770 roko, w 1793 r. odznaczyl sie, w bitwach pod Beliegarde i Villefranche, oraz przy odwrocie z pod Vera-Cruz; szybko dosfuiyl sie rangi generala, w którym to stopnio bohatersko bronií fortecy St. Elmo. Po zawarciu pokojn powolany do rady stanu, zakladal szkofy wojskowe podfug metody Pestalozzego, i w 1805 r. obja( kierunek wychowania infanta don Franciszka à Panlo. Za wstapieniem na Iron Ferdynanda VII, z powodu wiernosci okazanej Karolowi IV nwieziony, wkrótce jednak znowu wypuszczony na wolnosé, przeszedí zupeínie do stronnictwa Napoleonidóws i pod królem Józefem zoslal intendentem generalnym policyi i komissarzem krolewskim w Guipuzkoi. Wypedzony ztad przez powataíiców uciekl do Madrytu, poczém kolejnó piastowaí urzadjgubernatora w Toledo, Avila, Estramadurze i Manchy. Po npadka Napoleonidów w 1813 roku, schronií sie do Francyi, gdzie odiad poswiecaí sie nance gimnastyki, w celu rozpowazechnienia której po wazyatkich wiekszych miastach w calym krajn liczne zakladai szkoíy gimnaatyczne, mianowicie tei día míodziezy pfci zeñskiej. ДШ0Г080, (po wloskn, miloénie), wyraz niywany w muzyce na oznaczenie wykonania pieszczotliwego, niejako omdlewajacego, w ruchu niezbyt predkim. Amorrejozyoy, pochodzili od Amorrego, czwartego syna Chanaana, i za czasu Mojzesza, skíadali jedno z najpotezniejszych pokoleú chananejskich, gdyi nazwisko ich czesto bylo nzywane na oznaczenie caíego rodu chananejskiego, i ludy przeciw którym walczyli Izraelici, sa zwykle nazywane Amorrejczykami. Gíówna ich siedziba byía na zachód morza Marlwego, w górach Judy, i w cseici gór Efraim; ale rozszerzyli sie dalej, i przeszedlszy Jordan, zabrali znaczne xiemie Ammonitom i zafozyli dwa królestwa, Basan i Sehoro. Nie dingo jednak trwaíy te królestwa; bo chociai Amorrejczycy byli ludern silnym i bitnym, iwycieiali ich Izraelici, za zycia nawet Mojiesza, i ziemie ich rozdzielili iniedzy pokolenia Buben, Gad i polowe, Manasaesa. Jozue porazil Amorrejczyków na za chód Jordann, nie wytqpiwszy ich atoli do szczetu; ale potçga ich skruszona ró stala. Kiedy za Samnela, Filistyni aderzyii na Izraelitów, Amorrejczycy zaehowywali pokój; póíniej, wraz z innym Indem chananejskim, byli hofdownikami Salomons. Wzmiankowani sa jeszcze po niewoli Izraela; ale ze slów Ezdrasza

Amorrejcsyoy — Amortyxacyja nie molía wiedsied dokfadnie, ciy ¡stnial ten naród w owej epocc. (I, Meji. 10, 16; 15, 16; 48, 33. Jot. 34, 18. Sgdz. 1, 34; 3, 5 I, Król. 7, 14. III, Król. 9, 30. Etdr. 9; 1). L. R. AmortySttOyJa cijli nmononle. Kaide paástwo obowiazane jest spfacaó dfugi, które lawiera. To spfacanie dfagów panstwa odbywaé sie moie trojakim sposobein: 1) sa pomoca epnedaiy dóbr narodowych; 3) za pomoca zmniejszenia wydatków, powiekszenia dochodów i uzycia róinicy na spfacenie dfugu; 3) la pomoca amortyzacyi cxyli umorzenia. Ten ostatni sposób zasadia sie. gfównie na tern, ie paástwo poáwieca corocsnie pewna czeáé swego dochodu -na ntworzenie nowego kapitafu i zastapienie lego, który byí poiycsonym i spoiytym. Jeszcze w 1769 roku doktór Price, Anglik, poda! mysl umarzania dfagów za pomoca procentów skfadanych, utrsymujac: ze slfa procentów skfadanych tak jest wielka, ii jeden penny (5 groszy) oddany na procent skfadany w epoce narodzenia sie, Chrystasa Pana, uczynifby w roku 1791 summe, wyrównywajaca wartoéei kiïku milijonów bryf zlotych wielkosci knli ziemskiej ! Myél ta wielee aie podobala ówezesnemu ministrowi Pittowi i za jego wpfywera, przystapiono do ursadsenia kassy amortyzacyjnej, majacej na celo umorzenie «Haga krajowego na zasadiie procentów skfadanych. Kassy te upowszechnify sie. póíniej i w innych paóstwach. Sposób postçpowania kassy amortyzacyjnej jest nastçpujfcy: rzad poiycza np. 100 milijonów rubli i obowiazoje sie. pfació po 5% od tej и—y. Na opfaeenie tych 5% pobiera 5 milijonów rabil podatka, а nadto je szcze 1 milijon mbH, który powierza kassie amortyzacyjnej. Kassa oszezedza procenta od summ, które wypfacifa; te zaoszczedzone procenta tworza kapital dajacy lakie procenta i tak nastçpnie, doíé ie wedfag obliczenia, dfug spíaconym czyli amorzonym byé powinien w przeciagu 36 '/2 lat, przypuszczajac aatav ralnie najregularniejsie, bo coroczne spfacanie dfugu. Rachunek ten, jakkolwiek pewny i dokfadny w teoryi, w praktyce jest tradoy do wykonania, a nawet sbyteczny. Rzad laciagajac poiyczkç piecio-procentowa 100 milijonów rubli srebrem, udaje sie, w tym cela do bankiera, który podejmuje sie, negocyjacyi tej poiyczki, zarecza rzadowi za jej skotek nieomylny, bierze od nada nie jedae, obligacyjç, reprezentujaca cafa summç poiyczki, lecz dzieli te, poiyczkç na drobne ezei"ci, np. po 1,000 re. lub nawet mniejsze i takowe kapitalistom czastkowym sprzedaje; na kaida taka czastke. poiyczki, rzad wystawia osobny dowód. Dowody te nazywajf sie. obligami. Jeieli poiyczka jest zawarta w czasie dogodnym i pod korzystnemi warunkami, nalenczas czastkowi kapitaliáci takowe obligacyje roxkupuja, czasem nawet po cenie wyiszej od ceny przez bankiera rzado wi przyrzeczonej, i natenczas bankier wywiazawszy sie, rzadowi z przyjçtego na siebie obowiazku, zarobi na negocyjacyi poiyczki; w przeciwnym razie moie stracié. Rzad aby umorzyó te. poiyczkç, pfaci rocznie ze swoich dochodów 6,000,000 rs., to jest: 5,000,000 wypfacone bçda przy koócu pierwszego roku jako procent po 5% wfaícicielom obligacyj, a za 1,000,000 rs. wykupiona bçdzie pewna licsba obligacyj, albo na giefdzie podfug kursu, albo przez losowanie po nominalnej wartoáci, stosownie do plana przed rozpoczçciem sprsedaiy obli gacyj uloionego; kaidy wiec i posiadacsy wylosowanych obligacyj, nie czastkç ale caly swój kapitaf, przy koftcu roku pierwszego odbierze. Przy koúcu roku drugiego, jakkolwiek dfug rzadowy jest o 1,000,000 re. mniejszy, rzad píaci tak samo jak w roku pierwszym 6,000,000 rs.; z których przedewszystkiém posiadacze obligacyj jui tylko 99 milijonów rs. wynoszacych, dostana wszystkie pro centa sa rok drugi po 5% " reszte sai, która oczywiicie wynosi wiecej jak mi lijon rubli, bçdxie wykupjona stosowaa licsba obligacyj. Tym sposobem poste,

670

Amortystcyj*

pojac, jeieli rz;d prxy koúcu kaidego roku skfadac* bçdzie na fundusz amortyxacyjny po 6,000,000 rs. kaidy i posiadaciy obligaeyj bedzie odbieraf regularnie ewój procent; licxba obligaeyj bçdaxyoh w obiego, bçdzie siç tak dalece smniejsza(a, ie prxy koncu 36 '/a roko, za ostatni; ral) bed; wykupione wszyslkie pozostafe obligacyje wraz z procentem za ostalnie póf roku, nalezacym ai; i dfug tak samo i w tym samym czasie bçdzie umorzony jak za pomoca kasiy amorlyzacyjnej. Taki rodzaj poiyczki nazywa siç poiyczk; procentow;, dla tego, ie wfaéciciele obligaeyj, do tej poiyczki naleiacych, regularnie procent oznaezoiy przy koáca kaidej jednoici czasa pobieraj;. Oprócz poiyczek proeentowych bywaj; jeszcze poiyczki loteryjne; pomyllnç 4ci;gniçcie kapitafów za obligi, wystawione na poiyczkç loteryjn;, polega najwiecej na trafném nfoieniu plann takiej po iyczki. Posiadaeze obligaeyj poiyezki loteryjnej nie odbieraj; procentn przy kon cu kaidego roku, lecz czekaja dopoki numer obligacyi kupionej przez nieh bç dzie wylosowany; w takim razie destaja summe, wraz z procentem proatym za wszyslkie lata przez które obligaeyja n niego bez proeentn zostawala. Traei wiçc posiadacz takiej obligacyi poiyczki loteryjnej procenta sUadane, lecz za to gra y loteryja, bo z summ stanowiacych te procenta sUadane fonnuja siç premija, moie wiçc i on takie premijum wygraé. Jeieli premija bçda naznaczone na zhaczne summy, w takim razie nie moie ich byé wiele. Jeieli poiyczka loteryjna jest np. piçcio-procentowa, natenczas ukfadajicy plan jej losowania na wszystkie lata, móglby przeznaczyé dla obligaeyj niessczçsliwie grajfcych tylko kapital wraz z procentem prostym po 4%, a 5-ty procent i procenta skfadane przezna czyé na premija, natenczas takie premija moga byé wiçksse jako tei wiçksza ich liczba. W królestwie Polskiém papiery kursujace a obciaiajace skarb publietny, s; nastçpujaee: obligacyje czastkowe po 500 zf. kaida, pochodza one z poiyczki 150 milijonów zip. przez rzfd w roku 1835 zaciaguionej, plan nmorzenia tej po iyczki roztoiony zostaf na lat 40 '/a, poiyczka ta jest mieszana to jest: przez pierwsze 10 lat, poczynajac od 1836 do 1845 roku byîa loteryjna i przy koúcu ka idego roku wylosowano 7,000 obligaeyj 500 zfotowyeh, to jest przez lat dziesiçé wylosowano 70,000 obligaeyj, kaida z nieh dostafa najmniej 750 zf. a szczeéliwe podostawafy znaczne [ mifa. Od 1 Stycznia 1846 roku poiyczka la zamienifa siç na procentow; i kVuJa z obligaeyj nie wylosowanych dostafa kupony cztero-procentowe i wlaéciciele ich odbieraj; procent w ratach pófroeznycb, a kaida wylosowana dostanie ewój kapital i nadto 200 zf. premijum, jako wynagrodzenie za to, ie przez píenme dziesiçé lat te obligacyje iadnego procentu nie przynosify. Drugim rodzajem papierów sa obligi skarbowe. Obligi te pochodz; z trzech oddzielnych poiyczek i dla tego* dsiel; siç na triy seryje. Pierwsza seryja 25 milijonów zaciagniçt; zostafa w roku 1843, druga seryja 35 milijonów zaciagniçta zoslafa w roku 1838, trzech seryja 60 milijonów laciagniela w r. 1841. Obligi skarbowe pocz;tkowo przynosify 5%, lecz pózniej, gdy skarb królestwa byl w lepszym stanie, zniiyf slope, procentu do 4%, i teraz wssystkie trsy seryje pofaczone sa razem. Zniienie to stopy procentu odbyfo siç prawnie, bo kaidy rz;d zaciagajacy poiyczkç, oprócz planu jej uraorzenia robi jessoze sastrzeienie, ie wolno mu jest wczeániej swój dfig zapfaciö; gdy wiçc skarb królestwa czuf sie na mocy, wezwaf wíascicieli obligów skarbowych piçcio-procentowych, aby kaidy zíoiyf do banku swoj; obligacyje, i albo przyj;f za ni; nowo cztero-procentowa, albo gotôwkç. Oprócz tych papierów sa jeszcze listy zastawne. Papie ry te s; oparte na dobrach ziemskich. Kaidy z wfaácicieli takowych dóbr, ma prawo zaciagnaó poiyczkç w listach zastawnych, która moie mu posfuiyó na spfacenie dfugów, ci§zacyçh jego majftek, a jeieli nie ma dfugów, moie jej lijó

AmortyiAcyía

671

na polepiienie swego gospodaratwa, a tém samém na powiqkszenie z niego dochodów. Iloáé listów zastawnych nie jest ítala, bo kaidy i dfoiników równie jak powiedxiano o dfngaeh rzadowych, moie kaidego raxu wystgpié, zapfaciwszy со siç od niego naleiy; jedaak ta ¡loáó wiecej jak 50 milijonów ra. wynosi. Ka idy i dfniników obowiazany jeat plació prxy koúcu kaidego pófrocza na fundusz amortyzacyjny po 3%, z których 2% idzie na procent dia wfaácicieli listów zastawnych, a 1% na nmorzenie kapitalu. Тут aposobem dfainik po zapfaceniu 56 rat pófrocznych po 3%, caty dfag awój nmorzy. Día wspomoienia rolnictwa bank polski ndziela poiyczki na machiny rolnicze, lo jest na Mockaraie, sieczkarnie i t. d. Takie poiyczki umarzaja tie w dwnnasta ratach pófrocznych, kaida rata nie po cafe 5%, w których 3% Hczy aie, na procent zwyczajny día banku, a niecale 2"/0 na zwrot kapitalu. Na ostatek postanowieniem Namiestnika Królestwa i dnia 26 Listopada 1816 roku, skarb królestwa, chcac dopdmódz paie— szkañcom miasta Warszawy do wyatawienia domów murowanych prxy nlicach pryncypalnyeh, przeznaczyl na ten cel 300,000 zf. rocznie i takowf summç wypoiyczyl na cel neczony. Kaidy dfainik po odebraniu poiyczki przez trzy pierwsze lata nie nie píacií, dopiero przez nastçpne 20 lat byl obowiazany píacié 6"/„ rocznie, z których 5% przypadalo na zwrot kapitalu día skarbn królestwa, a 1% na fundosz ielazoy día miasta Warszawy, z którego to fandoszu miaf sie. utworzyé kapital miejski na poiylki bndowlane. Czynnosé ta rozpoczçta zostafa w nastepujacy sposób: na poezatkn 1817 roku kassa miejska odebrafa ze skarbn 300,000 zip. i takowe pieniadze bndnjacym domy rozpoiyczyla, przy koñcu roka 1817 iadnego protesta od tych summ nie pobrala. Na poezatkn roku 1818 kassa miejska odebrala od skarbu drugie 300,000 zl. i od tych takie równie jak od pierwezych iadnego procenlu nie pobrala. Na poezatkn roku 3-go, to jest 1819, kassa miejska odebrala trzecie 300,000 zl., które rozpoiyczywszy takie, od nich iadnego procenlu nie pobrala. W roku czwartym naleiy sie, skarbowi od 300,000 zl. w pierwszym roku wypoiyczonych na zwrot kapitalu po 5% summa 15,000 zl. Do tych 15,000 zl. skarb królestwa samiast je odebraé, dofoiyl jeszcze 285,000 zl. i tym sposobem kassa miejska w roku czwartym wypoiyczyla nowe 300,000 zl. funduszu skarbowego. W roku piatym naleiy sie. skarbowi na zwrot kapitafn 15,000 zl. od 300,000 w roku pierwszym wypoiy czonych, powtóre naleiy sie. drugie 15,000 od kapitalu w drugim roku wypoiy czonych, czyli razem 30,000 zl. Do tej snmmy skarb doloiyl 270,000 zfotych i kassa miejska rozpoiyczyla nowe 300,000 zl. Тут sposobem przyszlo do le go, ie skarb potrzebowal doloiyé tylko 15,000 zl. aby poiyczyé kassie miejskiej 300,000 zl. Fundusz ielazny miejski wzrastal nastçpujacym sposobem, W roku pierwszym dluinicy, którzy wypoiyczyli 300,000 funduszu skarbowego na budowanie nowych domów, nie nie wyplacüi na zwrot kapitafa ani na procent, wiçc i fundusz ielazny nie nie dostaf. W roku drugim takie fundusz ielazny nie nie dostaf, w roku trzecim toi samo nie nie dostaf. W roku czwartym dfuinicy, którzy poiyczyli 300,000 zf. na poczalku roku pierwszego, zapfacili od tej summy po 6%; z tych 5% possfo na rachunck skarbu jako zwrot kapitafu, a 1% na fundusz ielazny día miasta. Тут sposobem w roku czwartym znalazfo аЦ día miasta 3,000 zf. funduszu ielaznego. W roku piatym miasto zyskafo 6,000 zf. lo jeat 3,000 zl. od summ skarbowyeh wypoiyczonych w roku pierwszym, a dru gie 3,000 zl. od summ w roku drugim wypoiyczonych. W roku ezóstym fundusz ielazny dostaf s faski skarbu 9,000 zf. W rokn siódmym 12,000 zf. i lak naвЦрше. Aby fundusz ielazny w kassie miejskiej z poezatkn bardzo mafy nie próinowaf, Namiestnik królestwa na posiedzenin Rady Administraeyjnej w d. 25

672

Amortyiacjja

Listopada 1817 roku postanowil, aby kapital miejski wynoiiacy 180,000 zl. dawniej na dobrach ziemskich hipotekowany, a wówczas kassie miejskiej zwrócoay, byl obróeony na wspareie nowo budujacych sie domów murowanych po odleglejszych niicach miasta Warszawy. Do tego kapitalu dolaczone zostaly zummy wyzej wzmiaokowane funduszu ielaznego i rozpoiyczone pod tym waronkiem, ie kaidy dluinik obowiazany jest aplacad díug w 50-ciu ratacb pofrocznych równych po 3%, w której to summie 3% znajduje siç procent i csastka na kapital. Piçédziesiat rat po 3% czyni 150 za 100, kaidy wiçc dluinik w ciagu 25 iat zaplaciwssy 150 za 100, zwraca 100 zl. kapitalu i 50 zl. procentów. 5жЫ hmdusz ielazny na poiyczki budowlane tak siç powiçkszyl, ie w rokn bieiacym 1859 udzielono 56,625 rs. poiyczek, a w lataeli nastçpnych bçdzie eoraz wiecej; skarb wiçc królestwa nie potrzebaje jai nie dawad, odbiera tylko summy przez siebie .wypoiyczone. Chcac rozwiazywad rozmaite zadania, tycsace siç amortyzacyi, wypada koniecznie wskazad najpotrxebniejsze do tego wsory. Nazwijmy kapital przeznaczony do amortyzacyi przez K, ratç majaca sie splacaó przy koñcu kaidej jednoici czasn, to jest przy koncu kaidego rokn albo przy koíícu kaidego pólrocza, со zaleiy od amowy, przez R. Liezbç jednodci czasu, a téra eamém liezbç rat przez п. Procent od jednoïci kapitalu za jedaosc czasu przez r. Nazwijmy jeszcze przez K,, K3, K3 i t.. d. kapitaly jakie dluinik pozostaje winien po saplaceniu raty pierwszej, drugiej, trzeciej, czvrartej i t. d. Na poczatkn rokn 1-go kapital jest К, do tego przy koncu roku 1-go naleiy dodad procent Kr, a odjad ratç R. Wiec po zaplaceniu 1-ej raty dluinik bedzie winien: AT, = К + Kr — R = К (I + г) — R. Za rok dragi liczy siç procent od kapitalu K¡ , który przy koncu drugiego rokn bedzie K\ r, od czego odjawszy rate, otrzymamy kapital na poczatkn rokn 3-go: K2 = Ki + К r — Д = К, (1 + r) — 1Ï* podobnie na poczatkn rokn 4-go bçdzie kapital: Af, = Кг + К, r — R = Кг (I + r) — M na poczatkn rokn piatego bçdzie: AT, = AT, + K3 r — R = K3 (1 + r) — R zebrawszy te wypadki i vrslawiwszy wartoici, otrzymamy: AT, = К (1 -f r) — R Kt = К, (1 + r) — R = К (1 + r)* — R (1 + r) — R К, = Кг (1 + r) — R — К (1 + r)' — R (1 + r)* — R (1 + r)1 — R Kk—K3 (1 + r)—R=K (1 + r)«— R (1 + r)'— R (1 + r)1 — R (1 + r)—R podobnie jeieli liezbe rat oznaczymy przez n bçdzie: K„=K (l+ry—R(l+r)—>—R(l+r)—a— R (1+r)'—Ä(l+r) '— R K„ nazwawssy jedna gloska S, jako summe,, która jeszcze bedziemy dluini po zaplaceniu rat я i wzmwszy — R przed nawias, otrzymamy: «=АГ(1+г)"-д[(1 +r)--»+(l +r)-a+(l+r)-î+ +(I+r)*+(l+r)+l| zsumowawszy wyrazy w nawiasie wielkim znajdujace siç, jako tworzace postep ilorazowy rosnacy, którego pierwszym wyrazem 1, ostatnim (1+r)"-', a wykladnikiem (1+r) otrzymujemy: S=*,l + ,,.-*{
(.,

ten wzór sluiy do rozwiazywania zagadnieiï, w których пишу wiadome: kapital К dany do imorzenia, rata R splacana przy koncu kaidej jednoici czasu, procent r

673

Amortyztvcjja

od jednosci kapilafu za jednosé ctasu, ■ idzie ват o summç S, która jeeicie jesteámy dluini, po zaplaeeniu rat я. Priyklad. Obywatel zaciagn'af od Towarzystwa Kredytowego Zieuukiego kapital 30,000 rs., chcemy sie dowiediieó ¡le po aplácenla 20 rat pólrocznych jest dluioy. Chcac to xnaleáé naleiy w równaniu (I) uczynié К = 30,000 г»., я = 20, r = 0,02, R = 900 wiec bedtie: ( (1,02)"— 1 \ S = 30,000 (1,02)" — 900 1 1 ' g~ -J Znioefszy mianowik 0,02, otrzymamy: S = 30,000 (1,02)" — 46,000 j (1,02)»° — 1 j tu cafa trudnosó polega na tém, aieby 1,02 podniesé do potçgl dwudziestej, со moina uskutecznic" za pomoca logarytmów, leu bachalterowie tablic logarytmowych nie lubia uzywaé, bo wypadki za pomoca takowych otrzymywane nie e{ 4cisfe tylko przyblüone. Wiadomo z nauki o procentach skfadanych, ie (1,02)" jest to summa jaka otrzymamy, gdybysmy jednosd oddali na procent skíadany po 2% na 20 jednosci czasu; te summ; znajdziemy w tablicy osobno na lo uloionej, vf kaidém dziele dokiadoie traktujaeem о procentach skladanych i bedzie: (1,02)" = 1.485947396 Co wstawiwszy w powyisze równanie, otrzymamy: 5 = 30,000 X I, 485947396 — 45000 X 0, 485947396 Wykonawszy wskazane dzialania otrzymamy: Ä = 22710, 787 rs. to jest; ie obywatel, który zaciagnal 30,000 rs., po splaceniu dwndsiestu rat pólrocznych równych po 3%. pozostanie jeszcze dluinym 22,710 rs. 79 кор. We wzorze (I) 5 zamieni sie na 0 jeáeli chcemy, aieby po zaptacenia rat n ka pital sie, zupeínie umorzyf, wiçc bçdzie: ( (1 + r)" — 1 ) 0 = К (1 + г)" — R ( ( Ztad:

Znióslszy mianownik r otrzymamy: R ( 1 + r)- — 1 j = Kr (1 + г)" Ztad: Kt (1 + г)" * = (! + ,)■-!

(П)

ten wzór alaiy do rozwiezy wania xagadnien, w których majac kapital dany do umorzenia, liczbe rat i procent od jednosci kapitale, idzie o znalezienie raty. Pnyklnd, Znalesd rale pólroczna do nmorzenia kapitalu 100 zaeiagniçlego od Towarzystwa Kredytowego Zlemskiego, wiedzac ie ding ma sie, umorzyé w 56-io ratach równych, pólrocznych, z doln, z procentem po 2% na pól roku. Wiçe w równaniu( II) aaleiy irobic: К = 100, я = 56, r = 0,02 i bediie: 43 EKCYKLOPEDTM ТОМ I.

674

AflMrtysacyja Л ~~

loo X o,oa (1,оэр (1,02)"-1

Z tablie m proeenta sMadaae snajdsiemy, se: (1,08)" = 3,031165386 wiee bediie: 100 X OjOj X 3,031165286 R— 3,031165286 — 1 Wykonawssy wskaiane diialania bedsie : R = 2,984 to jest: se rata sadaaa bedsie od 100 si. kapitafi wiekssa od 2 sf. 98% greasy, bierse sie. wie« w peaktyее sa 3 slote. We wsorse (II) saiosfssy arianowmk R (1 + rf — R = Kr (1 -f- r)» Ztsd: Ä (1 + г)" — Kr (1 + г)" — R csyli: (R-Kr) (l + r)" = A

(Ш)

tea wsór аШу do soalesieaia wsrtosci aa r. W ogólaosci stops proeenta jest nmówioaa, ala trseba wiee jej ssnkad, lees exasem sdsrsa sie, prseeiwaie, Jak to mamy w poiyeskach badowlanyeh miejskioh warssawskieb. Wiemy ie w tych poiyeskach dtag amaría sie, w 50-in ratsch równyoh pólrocsayeh s doía po 3% w któryeb to trseeh saajdaje siq i proeeat i esedd aa kapital. Wiçe we wso rse Ш, Л = 3;1Г=1001п = 50, a ssakaae jest г wiee bedsie: (3 — 100 r) (1 + r)*> = 3 Chcsc snaleid wartodd, naleiafoby roswissaó równanie stopoia pieddsiesiftego pierwssego, eoby пав ssprowadtifo bardso dsleko, aajlepiej wiee prses próbojh, wstawisd wartosei sa r dotak,jak sie. robi w rownaaiach wyMadniesyeb, póty, dopóki pierwssa strona rówaania nie sbliiy aiej do 3, tym sposobem otrsyr = 0,017232 Zta& 100 r = 1,7232 W poiyeskseh wiec badowlanyeh miejskieh warssawsUeh, dlainicy pfaef pofroesnie na proeent po 1,7232%, a tém samem na kapital placa, roste, do 3 to Jest: 1,2768%. Zafoiywssy, ie poiyeska badowlsna miejska amarsa sie ratami roesnemi s doía po 6%, natencsas sdawafoby sie., ie gdy amarsajae ratami pófrocinemi, stops proeenta jest 1,7232, wiee prsy roesnyeh powiansby byd dwa rasy wiekssa, to Jest 3,4464, tak jednak nie jest, bo wa wsorse III acsyR = 6. я = 25, К = 100, r = 0,033974, esyli: 100 r = 3,3974}

Amortyaacyja — Araos

876

w takim wiçe raxie na procent od kaldych 100 rabil, wypadnie po 3,3974, a na swrot kapitaln 2,6026; o cxém prxekonalibysmy aie naocinie sporxadxiwsxy ta belle, araortyxacyi roczaej. Wiór Ш moina jeaicie doprowadsic* do postad: * + *=i¿hrr ™ tea wiór oatatai alaiy do inaleiieaia waxtosci dla я, majac wiadomy kapital de ny do nraorzenia, rate, i slope, procentu. Pooiewai obojejna jest rzecza dla posiadaeta obligaeyi na poiycxki rzadowe jaki jeat ogólny díug, ktorego jego obligaeyja Jeat cxastka, wie,c w tern oatatniem ladaaia kapital dany do nmorienia bierze sie. za 100, cxyli bedxie: К = 100. W takim raxie Kr bedxie rówae procentowi od tego kapitale 100, aaxwijmy go prtei p. Rata R bçdxie sie. równaé procentowi p i czastce od ata na kapital, która naiwijmy pries p{ wiee wsór IV zamieni siq na nastçpajacy: P+p' P +P' —P (\+rT = p±£.

(V)

Prxykiady. l-axe W poxycxce sxeácioprocentowej placae 6% "na proeeat a 1% aa kapital, choae s wsora (Y) snaleád я, to jest Iicxbç lat, bedxie: p = rj , p' =zl , г = 0,6 wiçe: (1,06)" == i±I = 7 t. j. chcac inaleM w ilo latach umorzy sie, posyczka ssescioproeentowa placao 6% na procent, a 1% na swrot kapitala, potrseba xnaleád w ilo latach kapital 1 prsy atopie procentn 6% rocsnie wrax s procentem akfadanym samieni aie, na 7 i xnajdxiemy, se bçdxie blisko 34 lat. 2-е w tym samym wsorse (?) nciyniwaxy = 0,05 , p = 5 , p = 1 5 + 1 (l,06)- = -f-=6 to jest placee 5% na procent, a 1% na swrot kapitala, nmorxy sie, w latach 33. 3-ie Placae 4% »a procent, a 1% »• kapital, ding sie, omorxy w latach 41. 4-te Placae po 3% na procent, a 1% ва kapital, ding aie, nmorxy w latach 47, 5-te Placae po 2% aa proeeat, a po 1% na swrot kapitala, amorxymy ding w 56-ia ratach. — Dokladny wyklad tego prsedmiota moina xnaleáó w rachnnkowoaci handlowej, i dziele: O papierach pnblicsnyeh Fl. Zabelewicxa. Kos. R. Amos, trseci s dwnnasta proroków mniejssych, arodxony w Thekae, w pokolenia Jady, na poladnie Jeraxalem, a granic paatyni Jndei, jak sam powiada, pastnch cxyli akotars (Amos I, 1; 7, 14). Nie prsygotowany do powolania proroka, albo nie odebrawssy wychowaaia w askolach proroków, wsiety by! od trxody i poslany na opowiadanie slowa Boxego w króleatwie Uraela. Cxynnoíé proroczf roswinal w Bethel, glówném siedliskn balwochwalcsej csei Uraela. Zacxal prorokowaé pod panowaniem Jeroboama П, króla Izraelakiego, i Oxyjaaxa, krola Jadskiego, I adersal priedewssyatkiém na smyalowoíé i lekkomyálnosé

676

Amot — Ampère

moinych, panujaca niesprawiedliwos'd, uciak ubogich, wzgardç proroków i kapíanów, na powszechny opadek wiary i przemagajace bafwochwalatwo. Ksiçga jego skfada sie ze wstepu i dwóch gfównych czçàci. We wstepie froai karami niebieskiemi, jednym po drugich narodom balwochwalskim, sasiadujacym zlzraelem, za uparta ich nieprzyjazïi día ludu wybranego. Pierwsza czeíé wyraia w kilku smiafych i powainych owach, gorliwosc proroka o poprawç obyczajów i podíwignienie sie z upadka moralnego i religijnego narodu iydowskiego. Draga cxçéé w silnych obrazach maluje gfebokoác poniienia Izraela, i jego odrzucenie ostateczne, wszelako podajac mu nadzieje zbawieniu za przyjsciem Messyjasxa. S. Hieronim gani styl Amosa, i nazywa go imperitu* sermoni*. Styl ten wszakie, niekiedy roiwlekiy w opisach, ale nie przeciazony i nienuiacy, jest piekny, poprawny, zawsze jedrny, iywy i pelen obrazów. Grecy obchodza pamiatkç Amosa 15 Czerwea, a tacinnicy 31 Marea. L. R Ampolins (Lucyjusz), pisarz laciiiski z czasów póíniejszego cesarstwa rzymskiego, autor znanej, bo zwykle razem z historyja Florusa drukowanej ksiaieczki, pod tytufem: Liber memorialis, obejmujacej w 50 krótkich rozdziafach zwiezie opowiadanie najwainiejszycli wypadków i dat dziejowycb, geograficznych, astronomicznych i t. d., zebranych po wiekszej czesci z pisarzy dawniejszych. Utwór Ampeliusa odznacza siç prostata uklada i jczyka, —ten ostatni jednak nie jest bez usterków; najlepsza edycyje wraz z objasniajacemi przypisami wydaí J. A. Beck (Lipsk, 1826). Ampère (Andrzej Maryja). Inspektor generalny uniwersytetu i professor w Collège de France w Paryzu, jeden z najznakomitszych fizyków i matematyków biezacego wieku, urodzii siç w Lyonie 1775, amari w Mars yIii 1836 roku. Poczatkowe uksztafcenie zawdzieczaf ojea, który opusciwszy zawód liandlowy, osiadl w spokojném ustroniu Polémieux, niedaleko Lyonu, i naprzód postanow í wyksztalcid ayna w jezykacli, a poznanie matematyki, do ktorej gyn wielkie zdolnosci od pierwszych lat dziecinstwa okazywaf, pozostawió na lata póíniejsze. W dwunastym roku zycia mlody Ampère, oheznany dostatecznie z zasadami ma tematyki, oddany zosta? na nauki do Lyonu, gdzie pod okiera Daburon'a poznaf analizç wyisza. W tymie czasie starat sie poznac botanike; w matematycc zaá tak wielkie uczynií postepy, ie w 18 roku iycia by{ w stanie przeczytaé mechanike analityczna Lagrange' a i powtórzyé wszystkie raclinnki w niej zawarte. Précz tego z zapafem posvviecai sie czytaniu dzief naukowych. Encyklopedyjç w zupefnoáci przeczytaí z takiém zajeciem, le ustçpy z niej w latach póinych iycia mógl z pamiçci przytaczac. W miodosci wiçc jui okazywaf siç w nitn umysf uniwersalny, który te ceche na zawsze zatrzymal. W roku 1793 okropny cios uderzyí w miodego Ampère'a; ojciec jego, peJniac podczas oblezenia Lyonu obowiazki sçdziego pokoju, zostaf jako rojalista smiercia ukarany. Ten wypadek na dlugi czas eparalizowaf sify um ysíо we miodego Ampèra, który wpadí w stan tak opíakany, ii cafe dnie przepedzaf na zabawie piaskicm. Nakouiec bolaniczne listy Rousseau wyrwafy Ampère'a z takiego stanu odretwienia i zwróciíy jego dzialalnoáé ku botanice. W tymie czasie Oda Horacyjusza do Licyniusza obudzifa w nim chçé zgiçbienia faciny. Ai do r. 1797 szukal przyjemuoéci Ampère w sludyjacli botanicznych i zglebianiu pisarzy staroiytnych. Nieposiadajac majatku, wszedl w twiazki mafienskie w 1799 г., со spowodowaío konieczuoMÍ dawania lekcyj prywatnycli matematyki, aby na cbleb powszedni zarobié; przyczém zagrzany pisinami Lavoisier'a, poczaí pracowaé nad fizyka i chemija. W r. 1801 udar siç do Bourg, jako professor fizyki i chemii, i totaj póczaí wykonywa¿ doáwiadczenia zapomoca narzçdzi bardzo niedokfadaych. Najwainiejsze ea praco

677 jego, w Йхусе. W pismaob Ampère'a napotykamy badania nad wahadTem, które xawieraja w sobie xaród pieknego dowodu rnehu demi, dokonanego w r. 1851 priez Foncaull'a xapomoca ogromnego wahadfa zawieszonego pod ¿klepieniami Panteono. W r. 1802 ogfosil w Lyonie Considérations sur le théorie mathé matique du jeu, w którém dowodzi, te zgnba jest nieuchronném nastepatwem namiçtnego oddawania sie, grze; о tej ргасу Instytut paryzki w idaniu sprawy о postçpie nauk powiedziaf, ie byfaby zdolna nleczyö graczy, gdyby byli nleco lepszemi geometrami. Wymienimy jesicze jego dziefo: Recherches sur l'appli cation des formules générales du calcul des variations aux problèmes de la mécanique, a nadto wiele jego prac znajdujemy w Annales de chimie, w Bul letin de la société philomatique, i w pamietnikach Instytutu, nakoniec wazne sa jego Considérations générales sur les intégrales des équations aux différen tielles partielles, zamieszczone w tomie 10-tym dziennika szkoly politechnicznej (Journal de l'école polytechnique). Oddajac sie, niezmiennie naukom matematycznym, Ampère niezaniedbywaf i innych gafçzi wiedzy; pisaf bardzo zajmujace i wazne rozprawy o rozmaitych pytaniach teoryi atomistycznej, która tak dzielnie wpfynçfa na postepy chemii. Pierwezy on podaf podziaf pierwiaatków chemicznych na familije, a chociaz moina zarzucié, ie za wiele priywiqxywal wagi do wfasnosei fizycznych, prxeciex wyswiadczyl ta praca wielka przystuge nance. Kiedy nczony dunski Oerstedt, odkryciem elektro-magnetyzmu po da! nowy przedmiot do badán Bzyków, Ampère byl jednym z pierwszych we Francyi, którty poczeji pracowac nad tym przedmiotem, i powiekszej czçici jego to usifowaniom zawdziçczamy, le ta gafei fizyki do wysokiego atopnia posonieta zostala. Za pomocg licznych i rozmaitych doáwiadczen, doszedf do nstanowienia teoryi, a przyrzady które on wymyslit, sa najwazniejszemi nabytkami w tej ezçici fizyki. W rokn 1834 Ampère streáctf rezultat prac awoioh naukowych w cafém zyciu, ogfaszsjac Essai sur la philosophie des scien ces, ou exposition analytique d'une classification naturelle de toutes les connaissances humaines; drugie wydanie tegoi dzieia wyszfo 1838 r. — ДшрёГб, (Jan, Jakob, Antoni) syn poprzedzajacego, professor nowoczesnej literatury w koilegijum francuzkiém, ezfonek Akademii francnzkiej, urodzil eicj r. 1800 w Lyonie. Otrzymawszy gruntowne wychowanie w Paryiu, przebywal czas jakiá we Wíoszech i w Niemczech, a nawet odbyf podróz do Szwecyi. Po rewolucyi lipcowej (1830 r.) zajal miejsce Andrienx'go w koilegijum fran cuzkiém i zastçpowa( Villemaina w szkole realuej. Na obudwn katedraeh wykfad jego wielkie miaí powodzenie; szczegóinie dokiadne byíy jego odczyty о Hteraturze niemieckiej. Opróct artykufów zamieszczanych po róznych czasopismach, mianowicie w Revue de Deux Mondes, nczony ten professor wiele napicaf dsief, któremi nietylko francuzkiej, lees w ogóle Jiteratnrze niepoálednie oddai przyslugi. Oto tytufy znaczniejszych prac jego: De l'ancienne literature Scandinave; De- la litérature française dans ses rapports avec les litératures étrangères au moyen Age; Histoire des Lois par les moeurs, we dwóch czeíciach, z których pierwsza ma za przedmiot Wschód i Grecye, druga Rzym; Des Bardes chez les Gaulois et les autres nations celtiques; Litérature païenne et chrétienne du quatrième siècle i t. d. Wszystkie te publikacye odznaczaja siç zdrowa krytyka, gfçboka erudycyja i stylera jasnyin, klassycznym. Ampère napisaf takze: Litérature et voyages (przedruk artykufów z Revue des Oenx Mondes); Allemagne et Scandinavie; Des Castes et de la transmis sion héréditaire des professions dans l'ancienne Égypte. W r. 1840 odbyl naukowa podróz do Egipta. Zupefnie oryginalnym jest pomysf w jego:

678

Ampère — Ampatacyja

Histoire romaine à Rome (1856), gdzie w szczçsliwy i nader liberalny spoBÓb archeologije. i literature, stosuje do polityki. AmplOZOS. Koral kopalny, dawniej zaliczany do mieczaków. Kilka tylko jego istnieje gatunków w formacyjach dawniejszych, jak Amplexut coralloides, Amplexut serpuloides i Amplexut speciosus) Köninck, w wapieniach wçglowych. AmpUflk&Ojja (z taciúskiego: rozszerzenie, rozprzeetrienienie), figura retoryczaa, polegajaca na bardziej szczegótowém objainieniu myáli (ob. Parafrata), albo tez Da doktadniejszém okresleniu jej przez bliskoznaczno wyrazy. Wirgilijusz np. tak opisuje ámieré Turnusa: Z jçkiem pada i umiera; Straszliwe zimno cztonki mu rozbiera, Zbolate zycie w kraj cieni ucieka. To jest amplifikacyja myáli najsaraprzód wyraionej: ie Turnus копа. Cycero, mówi|0 о historyi, tak sie, wyraîa: „Historyja, swiadek czasów, ¿wiatto prawdy, staroiytnoici ¿wiadoma, nauczycielka iycia i t. d." to znów jest am plifikacyja. sfowna.—Amplifikacyja w szkotach francuzkich oznacza rozwiniçcie przez uczniów przedmiotu, zadanego im na ¿wiczenie. Amplljaoyjft, (po tacinie: ampliatio, rozszerzenie), w prawie rzymskiém znaczy odroczenie sprawy, czy to cywiinej czy kryminaínej, wyrzeczone przez pretora z powodn, ü rzecz jest ampliut cognoscenda, czyli ie blizej naleiy j| rozpoznaó. Araplijacyja taka powtarzata sie, kilkakrotnie, dopóki sçdziowie we wszystkich izczegótach sprawy dotyczacych nie byli dobrze objafaieni. Amplitad& (Amplitude). Wyraz w rozmaitém znaczenin uiywany w matematyce, fizyce i astronomii. W geometryi oznacza on ciçciwe, tuku parabolicznego. W mechanice tak sie, nazywa odlegíoíó pozioma przebieiona przez ciaío rzncone. W ruchu wahadfowym amplitude albo obszernoácia wahania nazywa lie, kft zawarty pomiedzy dwoma najwiçkszemi odbieieniami wahadta od linii pionowej. W Astronomii Amplitud; jest Ink poziomu zawarty po miedzy pnnktem w którym ciato niebieskie zdaje sie, wschodzié lub zachodzié, a punktem w którym przypada wschód lub zachód tegoi dala w rzeczy samej. AmpnUarlaV. Gatunek miçczaka kopalnego z pokrewieAstwa Glowonogich grxebieniosknelnych. Ampilttft (s taciAskiego ampulla), baAka, male naczynie szklanne inb metalowe;«dwa takie naczynka uiywaja sie, przy Mizy éwiçtej do wina i wody, które s nick wlewajf aie, w kielich. W amputee takie chowane sa oleje iwiqte.—Am pulka iwieta, sacra ampulla, byfa to banieczka z olejem swiçtym, która gofebica przyniosta i. Remigijuszowi, biskupowi Reims, kiedy chrzeit Klodoweusza, króla Franków. Z niej w nastçpnych czasach brano ölej iwiety dl« namaszczenia królów francuzkich, na tron wstçpujacych. Ampntaoyja (amputatio, z taciAskiego amputare, odeinaé). Pod tym wyrazem w Chirurgii rozumiemy oddzielanie organu jakiego, lub czçàci jego wystajacej od reszty ciata, za pomoca ostrych narzedti. W dalszém znaczeniu amputacyjç, dziela 1) na Resectio gdzie czedci kostne tylko sie, oddzielaja; 2) Excisio, Extirpatio, gdzie miekkie czefci sie, wyluszczaj) np. migdaty, piersi, j|dra; i nakoniec: 3) Amputatio gdzie odciçcie cztonków ciata ma miejsce. Amputacyjç,, uwaiaó naleiy za ostateczny árodek chirurgiczny i ucieka my aie, do niego wówczas, jeieli wszelkie inné staja sie, bezskuteczne, pozbawiajace nadziei uratowania czfonka chorego, lub jeieli przez niewypetnienie operacyi, àyeie chorego sostatoby w niebezpieczeAstwie. Operacyja ta sie,ga naj

odleglejasyoh esaiów; Hippokrales, Cels, Archigenes i inni, uali ja i podawali niektóre wskkiania do jej uskntecxnienia, lees niepoaiadajae óweseinie doatatecxnych wiadomoici i srodków xapobiegajf oych i leciacycb krwotoki, wexaaie i po wykonaniu operacyi, awaiali ja жа ámiertelna; dla tego bardie cxeato woleli chorego skaxaó na nicochybna ímieró, jak prxedsiqwxiaié operaeyje,. Lekarae grecey a sscxególniej arabscy, wykonywali odcieeie miekich cseáci xa pomoca Boia roxpalonego do bialoáci, a nastqpnie día wstrsymania krwotoka, xalewali poxostale exlbnki gotowanym olejem lab emola. Sposób ten nie na wiele im sie, prxydal, albowiem po odpadniçcia tej axtnexnej xamaxki, krwotok aa nowo powraeaf. Z pocxatkiem dopiero XVI wiekn, gdy arodki wstrxymajfce krwoloki (Haemostatica ob.) lepiej poxnane xostaly, схуппоМ ta átala si; mniej niebexpiecxna. Dxiewietnasty wiek obfity w wynalaxki, i na tej drodxe niepoxostal w tyle. Chassegnac w Paryin pried kilkn laty wynalaxf instrument tak iwany Ecrateur linéaire, xa pomoca którego waxelkie operaeyje stajf sie, bexkrwawe. Nieco póíniej professor Hiddeldorpf, w Wroclawia, elektryexaoió xastosowaf do chirargii i prxy pomocy jego aparata galwano-kaastycinego, operaeyje asknteciniaja sie, bexkrwawe. Nim sie, prxystapi do dxialania, naleiy xwróció awage aa ogólny atan chorego, a mianowicie: oiy operaeyja prxyniesie wíaáciwy poiytek; existo albowiem cierpienie nieograniexa aie, na xewaatrx i wówexas operaeyja w miejsea asaoiecia, powiçkssa cierpienia. Так bywa niekiedy i choroba. raka. Równiei nie naleiy prxystçpowaé do odejmowania koici sprnchnialych, skrofnlicxnyeb, lob syfilitycinyen, jeielisiedliskochoroby mieici sie, w cafym organixmie, wymagajacém ogólnego wewnçtrxnego leexenia. I prxeciwnie, jeieli n skrofnlicinego pewna tylko exeáó cíala w ciaglym xoataje ropieniu, wyciecia aify jego i prsei to ságrala ¿mierda, wówexas nieiwaiajac na oslabienie ogólne, odejmoje sie, takow|. W Kaidej pone rokn, w kaidej godxinie, cxy to dnia ciy nocy, operaeyja niecierpiaca iwloki, moie bydi oaknteexniona. Godxiny jednak x rana prxenosxa siej nad ifene, albowiem poiostafa cxçié dnia, wieeej prsedstawia latwoáci w dania pomocy na prxypadek krwo toka, jak noc. Narxedxia potraebne do wykonania wsxelkieh ampatacyj sa: tarniket (jest to narsçdxie, xa pomoca którego kraienie krwi w pomniejssyoh tçtnicach, podcxas operacyi, jest wslrxymane); noie róinej diugoici, history albo noiyki mniejsxe, proste i sakriywione, pilka, sxcxypcxyki, noiyexki pro ste i krxywe, hacxyki, igfy; dla opatrxenia rany: nitki woskowane, paski nasmarowane lepkim plastrem, exarpie róinej dlagosci i w róiny aloione sposób, stosownie do potrxeby, g|bka, woda ciepía i ximna, ocet, spirytos, ogieA i roxpalone xelaxo na wsxelki prxypadek. Diugi esas ssnkano irodków nsmierxajacych ból podcxas operacyj, ale te po wiqksxej exqeci byly niebespieexne lab niepewne; od kilkanasta dopiero lat, dxieki sscxçiliwym wynalascom, eter I chloroform, a w ostatnich csasaeh amylen wciagany s powietrsem w placa, usmierxa ból xopefnie, o exém pod Eteryxacyjf obsxerniej bedxie mowa. Do wykonania ampatacyj potrxebna jest pewna liexba pomocników, a mianowicie: jeden pilnojacy tarniketn, by w cxasie operacyj nie osuoal siç, prses со powstafу krwotok, móglby spowodowaé sie nastçpstwa. Dwóch innych dla odciagania w góre, i nadóí powloki x miçsniami cxçsci, majfcej eiej operowaó; oslatni dla podawania w porxadko wlaiciwym naste,pojacych po sobie instromeotów. Po askatecxnionej operacyi, poxostaje leexenie rany, którego 89 dwa sposoby: 1) albo sbliiajac brxegi rany xopelnie ícUle x soba, i taki sposób nuywa sie. bexpoáredni, albo prxex bexpoirednie xetkaiede brxegów rany (per primam intentionem), albo 2) xostawiajfс je niexbliionemi, a prxex opalrywanie róiae

Ampataojja — Amri mi ciaíami poáredniczacemi, takowe zwolna przez narastanie zblitaja sie. i podobne zabliznienie nazywa siq posrednie (per eecundam intentionem). Po operacyi w pierwszych chwilaoh, dla podbudzenia upadfych sif, daje sie choremu pare fyiek wina, nastçpnie w ciagu dnia stoaownie do sif i budowy chorego, przepisuje sie. wíaáciwe pokarmy i napoje. Po uskutecznieniu czynnosci i opatrzenia rany, drugie dopiero w 72 godzin, lub nawét czwartego dnia powinno bydi dopefnione z wszelk§ ostroínoscia, by przez gwaftowne odrywanie plaatrów lab reszty opatrunka, nie rozrywaé zblizajacych siq brzegów rany, a przez to prócz opóínienia zabliznienia, nie sprawiad bola choremu. Ligatary czyli nitki woskowane, któremi podczas operacyi podwiazuja siç naczynia кгWi ste, odpadajg swykle ósmego lub dziesiatego dnia. Przedwczesne próby dla oddzielenia ich, pociagaja za soba niebezpieczeñstwo krwotoku. Przypadíoáci loWtrzyaz)ce odcieciu czíonków sa bardzo walne i dosyé czçsto przytrafiajace sie,. Jedne mog§ mied miejsce podczas samej operacyi, drugie mniej wiecej w oddalonym czasie, i tak: podczas operacyi, szczególniej u osób wycienczonych, w skntek usuniecia sie. turniketu lab zíego przykrecenia, moze powstaó krwotok, nietylko utrudniajacy dokonczenie dziaiania, ale nawet przez zbytnia atraía krwi, wywrzeé zgubne nastepstwa na chorym. Równiez zdarza sie, ií njecie tetnicy poíaczone jest niekiedy z wielka trndnoscia, со takie przyczynia sie. do krwotoku. Po operacyi, wysuniecie sie. koáci z rany nalezy do wypadków niepomyslnych i najczeáciej wymagajacych powtórnego jej odpifowania. Przy bezpoáredniem zíaczeniu brzegów ran zapalenie powstaje niekiedy w nadkostnej, która ropieje i twardnieje, a w skntek tego koáé obnaza sie. i obumiera. Nie kiedy na pozostaíej czeáci operowanej zjawia sie. nabrzekloáó zapalna, pod postacif rózy, albo tez zapalenie przenosi siej w tkanke. komórkowat;. W pierwszym wypadku zwykle plaster, drazniac czeíciami swemi zywicznemi, lub za mocno bedac przyciagniçty, staje sie. tego przyczyng. Usuniçcie go i ciepíe okiady, w takim razie s§ dostateczne. Daleko trudniej rzecz sie. ma w drugim wypadku, skoro zapalenie siçga gfçbszych czesci i przechodzi w ropienie. W takich razach kilka gfebokich przecieó, ocala zajety czfonek. Jeieli zaá w skutek ropy utworzyïy sie. áwiszcze (fistulae) i koác zostafa obnazona,, jedynie powtórna amputacyja moie ocalic chorego. Inne przypadíoáci, mogace mied miejsce jako to: zakazenie ropiaste, zapalenie tyf, zapalenie pecherza urynowego i t. p. odnosza sie. do chorób wewnetrznych. Zfudzenie, jakie po wie.kszej czçàci pozostaje u chorych po amputacyi, zasluguje na wspomnienie, albowiem czujac ból w pozostaíej czeici operowanej, odnosza go do czeáci odje.tej. W naszej literaturze posiadamy dziefo: O amputacyjach w oyólnoici, doktora H. J. Brünninghausena, z niemieckiego przelozone przez T. Baranieckiego, Wilno, 1824, in-8vo. Dr. M. L. АШГй, narzedzie przy spíawie drzewa uiywane, jest to nasada krzywa na lasce, w ksztaície takim jak w kuli dla kulawych; sfuíy do lepszego oporu ramienia flita, gdy potrzeba statek odepchnaé w strone. wlaáciwa. M. Amrl, wódz wojsk Ela, króla Izraelskiego, po którego zamordowanio przez Zambrego, wybrany królem przez wojsko, uderzyf na morderce, który sie byl schowaí do Thersa, i smosil go do spalenia sie. z catf rodzina. Po ámierci Zam brego, polowa Izraela wziçfa stronç Amri, a druga Thebni, syna Ginetha. Thebni panowal tylko cztery lata, a po jego smierci, wszystek Izrael uznai Amrego za króla. KrólowaI on lat 12, to jest 6 lat w Thersa i 6 w Samaryi, gdzie шпаг! г. 914 przed Chrystusem. Bezboinoécia przewyzszyf swych poprzedników. (DL Król. 16, 16).

Amru — Amsdorf

681

Amin (Ebu Keltam el Taglebi), poeta i emir arabski w YI wiekn; umarf w 588 r. W pietaastym jai roka iycia Amru wyniesiony zostaí na godnoáé emira pokolenia Tagleb; día niepohamowanego niczém meztwa otrzymaf przydomek Szehab el Araim (píomieú wçia). Poemat jego, p. t.: Moallaka, wysfawiajacy wojne, która earn prowadzif z królem Hiry, Amu Ebu Hendem, uchodzi za jeden z najpiekniejszych bohaterskich dawniejszej literatury arabskiej.— АШГО (Ben Abut As), wódz arabski pod kalifami Abubekrem, Omarem, Otmanem i Moawija, w 638 r. unoszac sie, tylko szaloném mçztwem î wbrew гаdom Ornara, w 4000 Arabów przedsiewziaf zawojowanie Egiptu, dotar? ai pod starozytny Memfisipo siedmio-miesieczném oblçieniu, szturmem zdobyí przedmieácie Babilonu na wschodnim brzegu Nile, poczém zaíoiyí Stary Kair, со przyápieszyfo upadek Memfisa. Gdy wojsko jego tymczasem w dwadziescioro lie, wzmoglo, udaf sie do Alezandryi, która zdobyí dopiero w Grudniu 640 г., po czternasto-miesiçczném oblçieniu, straciwszy pod murami tego miasta 23,000 Saracenów. Przy sztnrmie cytadelli Amru pierwszy dobyf aie przez wyfom; wszakie towarzyszów jego odparto, i sam tylko z jednym niewolnikiem dostaf sie w rçce oblçionych. Zaprowadzony przed prefekta Alexandryi, jui o mato со nie zdradzif sie dum; w odpowiedziach i postawie, juí topór wisiaf nad jego gfowa, gdy w tém wfasny jego niewolnik dal mu policzek, nakazujac milczenie w obecnosci pana. Podstep ten powiódf sie, a dowódzca grecki odcsfaf jenca z propozycyja ukfadów do obozu saraceúskiego. Po upadku miasla, Amru zaiadal od Ornara pozwolenia do rabunku, czego mu wszakie kalifa stanowczo odmówif, choé wedfug opowiadania Abulfaragijusza biblijoteka, jako zawierajaca albo rzeczy zoane jui z Koranu, a zatém zbyteczne, albo tei nieznane, a wiec szkodliwe, oddana zostafa na pastwç pfomieni. Amru zdobyí jeszcze w póiniejszych latach Tunis i Trypolis; um. w 663 r. jako namiestnik Egiptu.—АШГП (Ebu Lait), król perski, drugi z dynastyi Soffarydów, naslapií po bracie swoim Jakóbie, panowaf od г. 879—900; um. w 902 г. w niewoli kalify bagdadzkiego. АШГПШ, wysepka dunska na stronie zachodniej ksiestwa szlezwigskiego, ma póí mili □ powierzchni, a w czeáci zachodniej dosé ströme wzgórza piaskowe. Pod ta wyspa odbywa sie nader obGty poíów ostryg. Arnsberg (August Filip), znakomity urzçdnik admiuistracyjny niemiecki, ur. 1789 r. w Rostock, z poczatku poéwiecai siç handlowi, póíniej jednak ivszedf do zarzadu skarbowego w Westfalii. W 1813 r. wstapiwszy do wojska, braí udziaí w wojnach przeciw Napoleonowi, po czém zostaí przybocznym sekretarzera a nastepuie radca ksiecia brunáwickiego, szczeáliwie z licznych w tym zawodzie wywiçzujac sie, missyj, mianowicie t uíoienia traktatów celno-handlowych z Hannowerem i innemi panstwamî niemieckiemi. Gíówna przecie zasfugç zjednaf sobie Arnsberg, popierajac najgorliwiej od 1826 г. zafoienie sieci kolei ielaznych w Nlemczech. W 1832 r. mianowany radca poselstwa, póíniej prezesem kollegijum skarbowego w Brunswiku, wkrótce je dnak wyrzeki siç wszystkich innych obowiazków, by wyíacznie zajaó siç ulubionemi drogami ielaznemi, których w ksiestwie brunswickiém zostaí dyrektorem. Od 1850 г. piastuje jeszcze oprócz tego urzaddyrektora poczt. Amsdorf (Mikofaj), urodzií sie roku 1483, w Gros-Czopa (GrossZshopa) w Saxonii, szlachcic niemiecki, przyjaciel Lutra, braí czynny udziaí w reformacyi. Pierwsze nauki pobieraí w uniwersytecie wittenbergskim, • a zostawszy r. 1511 licencyjatem teologü, gdy Luter r. 1517 wydal owe trxy zasady zbijajace nauke o odpustach, Amsdorf byí pierwszym, który z caíym zapaíem popart jego twierdzenia. Roku 1524 powofany do Magdeburga, zaprowa43»

683

Amsdorf — Amsterdam

dii? tamie reformacyje. Zostawszy proboszczem przy kos'ciele s. Ulryka i superintendentem, zajai sie czynnie organizacyja parafij i szkóf. R. 1524, powofany do Gosslar, wprowadzil i tarn reformacyje, równie jak i do posiadfosci Fitipa ksiçcia Grubenhageúskiégo. Braí takie ciynny udziaf w rozprawach zjazdu Szmalkaldzkiego i eolloqium religijnego w Regensburgu r. 1541. Powoíany na biekupa Naumbursko-Zeickiego przei kurfirszta Jana Fryderyka, wbrew wuli kapilnly, która powoíaía Julijasza von Pflug, zostal radosnie przyjety przez lud, i dnia 20 Stycznla 1542 przez Lntra na biskupa w Zeic installowany. Pilnie sie zajaí Amsdorf zaprowadzeniem ulepszen w powierzonej swej pieczy owczarni, lecz, gdy skulkiem zaniesionej przez Pflnga do Cesarza i ksiecia Saskiego Maarycego protestacyi, nastapif zajazd Wurcenski, a nastepnie wojna Szmalkaldzka, Amedorf ustepujac przemocy, opuscií r. 1546 biskupstwo Zeic. Powofany do Wejmaru, przyfoiyí sie czynnie do zalozenia r. 1548 uniwersytetu Jenenskiego i wydal w témie miescie dzieía Lntra. Umarí r. 1565 pochowany w kosciele katedralnym w Eisenach. L. O. Amsler (Samuel), professor rytownictwa w akademii sztok pieknycli w Mo nachijum, ur. 1791 r. w Schinznach w Szwajcaryi, wyksztafciwszy sie pod Lipsem w Ziirycha i pod Hefrem w Monachijum, sfawnymi podówczas rytownikami, w 1816 r. udai sie do Rzymu, gdzie przystaí do szkoíy nowo-niemieckiej. Wsiawif sie wkrótce wybornemi miedziorytami posagów Thorwaidsena, rysnnków Korneliuse i obrazów Rafaela (najsfawniejsza z tych ostatnichjest ryciny: Zioienie doGrobu, arcydziefo wyrównywajace utworom najpierwszych dotychczasowych w tym rodzaju mistrzów). W 1835 rozpoczal wielka swoja prace: Pochód tryumfalny Alexandra, podïug Thorwaidsena. Ostatnim jego znakomitym ntworem byía rycina z obrazn Overbecka: Tryjumf Religii to tzlukach piçknych. Amsler jako artysla nietyle miaf na celu efektowne przedstawienie tonów i ich kontrastów, ile raczej najczystsze i najszlachetniejsze traktowanie formy; malo tei kto, tak jak on gfeboko poja! Rafaela. Amsler um. w 1849 r. w Monachijum. Amsterdam, stolica królestwa Niderlandzkiego i prowincyi Nord-Holland (Hollandyi Póínocnej), leiy nad ujsciem rzeki Amstel do odnogi Y, pod 22° 50' 8" dfugosci wschodniej (Ferro) i pod 32° 22' 5'' szerokosci pófnocnej, Amster dam nie jest wprawdzie rezydencyja królewska, ale najpierwszym i najwainiejszym grodem kraju, jedném z najwiekszych i najznakomitszycli miast handlowych Europy, targowiskiem wiela najcelniejszych zaearopejskich kolonii. Je nen w poczatkacli XIII wieku Amsterdam by( tylko wioska rybacka i wíasnoácia panów von Amstel, i dopiero w pofowie tegoi stulecia, za wzrostem ludnosci otrzymaf on przywjleje míasla. Zburzony w 1296 r. przez sasiedoich Kennemerów za udziai, jaki Gysbrecht von Amstel przyjat w morderstwie Fiorisa, hrabiego Hollandyi, nastepnie wraz z terytoryjum okoliczném (Amstelland) przeszedf pod wfndze tychie hrabiów, którzy licznemi podniesli go nadaniami. Ta zmiana gfóvnie przyczyniía sie do pomyslnoáci Amsterdamu, zas bardziej jepzcre wztpjccifa ja rewolucyja, która pofozyía koniec panowaniu hiszpannkiemu w eaíym kraju, jakoz wnet Amsterdam zajasniaí jako najpierwsze miasto handlowe Zjednoczonycli Niderlandów. Od r. 1585, w którym Antwerpija przcsifa znowu pod wfadze Hiszpanów, ogromny handel tego miasta przenióst sie w znacznej czesci do Amsterdamu, tak ¡i w czeáci zachodniej znacznie musiano go powiekszyé; w r. 1622 liczyí jut przeszfo 100,000 mieszkañców. Так szybki jednakze rozwój wzbudzif zazdrosé w sasiadacli, jakoi w 1587 r. Leicester chciaf podstepem zdobyé Amsterdam, równie jak ksiaie Oranii w IGoOr. niespo

Amsterfam

663

diianym napadem; przytomnoáé jedynie i odwaga dwóch barmistrxów, Hoofta i Bickera, w niwecx obróciíy te usiíowania. W XVII, wieku skutkiem wojay Hollandyi x Anglija, handel miasta tak dalece upad?, ie np. w 1653 r. Üciobo w niém blisko 4000 domów niexajetycb; wkrótce jedoak do dawnego inowu prsysxedf stanu. Burmiatrie Amsterdamscy w Stanach Generalnych takiego uiywali powazania, ie przez caty wiek oámnasty walczyli o wpíyw i prxewage nawet x dxiedxicxnym stathudercm, a w tej epoce Amsterdam do lego dosxedt znaczenia, iz pod wzglçdem bogactw i rocha nie wyrównywafo ma iadne inne miasto europejskie. Wojna Stanów Generalnych z Anglija w latach 1781 i 82 niemaío wprawdzie zaszkodziia handlowi Amsterdama, wszakie i z tego niebezpiecznego przesilenia raz jeazcze potrafif podnieáé siç, i dopiero od r. 1795 etanowczo zaczal upadaé. Mimowolne przymierze Hollandyi z Francyji zadaio ma cios ostatni, a jakkolwiek król Ludwik Bonaparte wazelkiemi sifamí staraí sie podíwignac Amsterdam, jak np. przenieaieniem don w 1808 r. stolicy swego riadu, przeciei zupelne wcielenie Hollandyi w r. 1810 zniszczyto caíkowicie zewnçtrzny bandel tego miasta, jednoczesnie zas wprowadzenie monopolu tabacznego, na korzyáé nowego riada, i nova organizacyja sfuiby administracyjnej, najgorszy wywarfy wpíyw na stosunki wewnetrzne. W 1813 roku handel Amsterdamski odzyl podwojonym ruchem, a ogromne kapitafy, najwyisza rzetelnoáó i zrçcznos'é w tranzakcyjach, mnóslwo xresxta sprxyjajacych rozwojowi interessów inetytacyj krajowych, prxywrócily mu dawcf wyisxosé nad innemi wielkiemi placami handlowemi. Pomiqdxy najcelniejszemi domami Amsterdamskiemi, jakiemi sa: Hope i Spólka, Ketwich i Yoombergh, Boye i Syn i t. d. znajdujemy takze pare, firm polskich: W. Borskiego (scisle poíaczonego i domem Botszyldów i pierwszego ich agenta w Amsterdamie), orar Stadnickiego i Henkeloma. Gfównym przedmiotem handln Amsterdamskiego sa intéressa w papierach publicsnych i wexlowe, które xatrudniaja okofo °/l0 ciesci calego kapitaíu handlowego, i których, z wyjatkiem Londyna i Paryia, nigdzie wieksxa nie uskutecxnia siç ilos'é. Handel sboiowy w Amsterdamie naj wiçkszy jeat zaraz po londynskim; kolonijalny kawa i cukrem najsnakomitsxy xe wsxystkich. Niemniej wainym takie jest handel sledziami, tytoniem, winem i weín?. Am sterdam wybudowany jest w ksxtalcie póíksieiyca, którego sxerokie dwa rogi zachodza w saim} odnoge; rxeka Amstel przerzyna miasto na dwie poïowy: ata ri (wschodnia) i now§ (zachodnia); otacza je kilka rzedów dawnych bastyjonów, na окоГо którego znowu szeroki pfynie kanal. Dzis тагу sa sniesione, a zaíozone na nich i na waíach bulwary zasadzone sa drzewami. Amsterdam niegdys byf forteca, lecz nigdy bardzo silna, a najgfówniejsza jego obronç alanowila íatwos¿ zalania caíej okolicy podniesieniem szlaz wodnycb. Od strony lado miasto ma 8 bram, z których dfugie mosty zwodzone prowadsa przez tos sy, oraz 3 bramy, prowadza.ee jedynie na balwary. Ulice w najrozmaitszych kierunkach poprzerzynane sa licsnemi kanafami, cxyli grachtami, tworzacemi 90 wysep, prxex które prowadzi 390 mostów, jux lo kamiennych, jai drewnianych, pod któremi jednak przepfywac mog§ najwieksze nawet statki; najpiekniejszym x tych mostów jest: Hooge Sl*y* (wysoka sxlnxa), o 35 arkadach, na 660 stóp diugi, a szeroki na 70. Woda z kanaíów zwykle cuchnaca, niedobra jest do picia, a ie stadzien w cafym Amsterdamie nie ma, przeto i koniecznoáci zbierajf po wszystkich domach wode, deszczowa; piwowarzy sai i inni przemyslowcy, potriebojacy doio stodkiej wody, sprowadxajf takow| na czóínach z rzeki Vechty. Ostatniemi czasy Ifowy kanal, prowadxacy przez cal? prowincyjç Hollandyi Póínocnej, prxex Alkmor i Parmerend do Amsterdama,

684

Amsterdam -

znacznie utatwif wielkim okre,torn podpfyniecie pod to miasto; dawniej, z powodu pfytkosci Pampusu, czyli przejscia z Zuydersee do odnogi T, uzywano ze znacznym trqdem i kosztem tak zwanych wielblqdów, t. j. ogromnych skrzyn drewnianych, dfugosci okretu, napefnionych woda i szczelnie zamknietych, które przyroocowywano po obu bokach statku i z których nastepnie wypompowywano stopniowo wode, przez со zwolna unoszac sie, podnosiíy takie okret lak wysoko, iz najplytsze przebywaé mógf mielizny. Ludnoéc Amsterdamu w 1820 r. wynosifa tylko 180,000 mieszkanców, teraz dochodzi 240,000 pomiedzy któremi jest 62,000 katolików, 55,000 ewangelików augsburskich, 2,000 anabaptystów, 1,200 remonstrantów, 29,000 iydów niemieckioh, a 2,800 iydów portngalskich i t. d. Z gmachów publicznych najcelniejsze sa: paíac królewski (dawniejszy ratasz), postawiony na cztemastu tysiacach pali, wbitych w bagnista ziemie, arcydzieío architektury i rzeíby, paíac towarzystwa sztak pieknych, mazeum, gieída, arsenal i szkoía kadetów morskich, na dziedziácn któréj znajdaje sie zupelnie nzbrojona fregata, opatrzona we wszystko jakby do wypfyniçcia na morze. Ta jest siedlisko wfadzy gabernatora cywilnego prowincyi Hollandyi Pófnocnej, trybunafów cywilnego i handlowego, departamen to morekiego. dyrekcyi banka narodowego, dyrekcyi generalnej díugu krajowego i Maatschappy (kompanij) Niderlandzkiej, wywierajacej monopol na píody wschodnio-indyjskie. Mnóstwo wybornych szpitali, 47 koscioíów, z arcydzieíami sztnki malarskiej i rzeíbiarskiej, liczne szkofy (na czele których stoja Ateneum i Gimnazyjum na Cynglu), teatr anatomiczny, muzeum obfite w najpiçkniejsze obrazy najpierwszych mistrzó w niderlandzkich, akaderoija nank i inne, domy sierot i rózne zaklady dobroczynne, kilka teatrów i t. d. áwiadcza o niezmierném bogactwie kraju i miasta. Przemysl kwitnie ta szczególnie w zakíadach fabrycznych wefny i baweíny, w raffineryjach kamfory, boraxu i innych 1¡cinych fabrykach chemicznych,, w szlifierniach dyjamentów, w fabrykach tytoniu i cukru (samych raffineryj cukru jest w Amsterdamie przeszío 70), w wyrobaeb jubilerskich i zlotniczych, oraz w fabrykach machin parowych i roloiczych. Pod wzgledera czystosci Amsterdam nie ma sobie równego na swiecie; codziennie ae áwitem mieszkancy myja nietylko swoje podlogi, drzwi i okna, ale nawet zewnetrzne sciany domów. Cafe miasto liczace, do 25,250 domów, stoi na tak zwanych rusztach czyli palach, przez со wíasaoác ich dwa razy jest kosztowniejsza, jak gdyby staíy na grande zwyczajnym. Blizsze szczegófy o tém ciekawém miescie znajdzie czytelnik w nastepujacych dziefach: Proeve eener geneeskundige plaatsbetchrijving der stad Amsterdam (4 tomy; Amsterdam, 1820) przez Nieuwenhuys'a; Tableau statistique et historique d'Amsterdam. (Amsterdam, 1824) przez Geysbeeck'a i Beschrijving von Amsterdam (4 to my; Amsterdam, 1844) przez Van der Vijver. F. H. L. Amszaepandy, dobre duchy w perskiej religii Zoroastra, w Zendaweácie to samo со Emesze Sepeante, mçdrcy níeámiertelní,, siedm najwytszych du chó w w królestwie áwiatfa, od których wychodza wszystkie widzialne dobre rzeczy 1 podfug woli których wszystko doskonafe i dobre trwa ciagle i na nowo sie rodzi. Stwórca î zwierzchnikiem Amszaspandów jest Ormuzd (ob.), syn czasu bez granic; on przewodniczy ich radzie i zwykle bywa przedstawiany w ich gronie. Postanowienia Amszaspandów, nie mieszajacych sie nigdy czynnie do biegu rzeczy, wykonywaja podwfadne im dobre duchy Itedy. Kaidy Amszaspand ma swój oddzielny zakres dziafania, którego czynnos'ci przedstawia w pewne oznaczone dni na posied¿eu¡ach wielkiej rady bogów. Do Am szaspandów wierni modla sie i prsyzywaja ich na pomoc w razach potrzeby; na

Amszaspanty — iiiiiji

686

zwiska ich sa nastepujace: Ormazd, Ваши, Ardibekeitt, Szariwer, Sapandomed (duch'plci ienskiej), Kordad czyli Awerdad i Amerdad. Niektórzy Kcza siedmia Amszaspandów oprócz Ormuzda; wówczas siódmym jest Ogieñ, syn Ormazda; wspólnie zaá z lzedami nwaia sie, tel niekiedy 33 Amszaspandów. W sprzecznoáci z Amszaspandami s§ nacielnicy siedmiu zlych duchów, Daradiowie Czyli Arsydewsy, których zwierzchnikiem jest Aryman. Amt. Wyraz ten a Niemców oznaczal pierwiaslkowo wszelki orzad {munut publicum officium), jak w wyiszych tak w niiszyoh wladzach rzadowych; lecz z czasem otrzymal szczcgólne znaczenia, a mianowicie: 1) Amt. zowie siç kaida wiadza rzadowa, zawiadujaca pewnym wydzialem sadowym, osobliwie je teli ta wiadza zostaje przy jednej osobie, jak np. Urzad sadowniczy cywilny lab wojskowy, skarbowy, celny, pocztowy. Jest to, со sie n Francuzów nazywa office, albo bureau. 2) Nazywaja w Niemczeoh takie Ämtern sama budowle, gdzie wiadza rzadowa siç mieáci. 3) W niektórych paústwach tém nazwiskiem w szczególnosci oznaczone sa, wydzialy albo okrçgi sadownicze, na które panstwo siç dzteli día dogodniejszego wymiaru sprawiedliwoáci jak np. w Saxonii. Zarzadzajacy takim wydzialem, nosi tytul Amtmana. 4) Poniewai nstanowienie wladz sadowniczych zaleiy od podzialu geograficznego i administracyjnego okrçgow, przeto i okregi te nazywaja sie niekiedy Amtami. 5) W niektórych krajach jak np. w Prassach, noeza imie Amtów, w ogólnoáci wszelkie dobra ziemskie, posiadajace wladze sadownicza, Od wyraza Amt, pochodza nazwiska róiayeh urzedów jak np. Pocttamt. Kiedy czçàé Polski po podziale kraju wraz z Warszawa, przeszla pod panowanie proskie, wszystkie dobra narodowe. podzielone zostaly na Amty: nad kazdym przoloiony byl Amtman. Wyraz ten wówczas, i póiaiej nawet tak za czasów ksiçstwa Warszawskiego, jak i w poczatkach królestwa byl powszechnym na oznaczenie dóbr ekonomii oddzielnej dóbr narodowych, czyli rzadowych, wedlag dzisiejszej terminologii urzçdowéj. Ama-Dftlja albo Amn-Derja, znaczna rzeka, przerzynajaca pnstyniç, oddzielajaca zpchodnia Syberyja od Persyi i Kabulu, poczatek bierze o zachodniej granicy paústwa Chiñskiego, a koñczy bieg swój w jeziorze Aralskiém. Starozytni zwali ja Oxas, Chiúczycy Fa-tsou, nowoiytni pisarze zowi; ja niekiedy Gehon, Arabowie Diejhun, a ludy nad jej brzegiem mieszkajace Darja i Amu-derja: albowiem w persko-bokcharskim dyjalekcie wyraz darja oznacza rxeke. — Oxns znajomy jai byl Herodotowi i wslawiony przez historyków Alexandra W., a mia nowicie Kurcyjusza, który, jak щ dziá okazuje, mial o nim.¡ jego brzegach dokladne wiadomosci. W srednich wiekach bardzo waina odgrywa role, и pisarzy arabskich i w Szach-name, bohaterskim poemacie Firduzego, pod imiemem Dzejhuna. Nazwisko arabskie Diejhun, powstalo z wyrazów diachen, diejhan i diejhun, trzech odmiennych form jednego przymiotnika, na oznaczenie mçtnego koloru wody, w sprzecznosci z wyrazami tachen, tejchan i tejhun, oznaczajacemí powierzchniç czysta, przyjemna, zdrowa. Ztad dwie rzeki pastyni Amu-darja i Sir-darja, día tych cech odznaczajacych powierzchnie. ich wód, przez arabskich pisarzy nazwane zostaly, pierwsza Diejhun, druga Sejhun. Nie te tylko rzeki dostaly и nich takie nazwiska. Piram i Cydn w Cylicyi, día tych samych przymiotów przezwaae zostaly Dzejhunem i Sejhunem. Oxus w nowszych czasach byl przedmiotem niektórych przedsiqwziçc* politycznych. Ksiaiç Gagarin, gabernator Tobolska, upewniony przez kupców Bokcharskich o istnieniu piaska zlotego w rzekach Oxus i Jarkand, obudzil w Piotrze W. od r. 1714 chçé korzystania z tych bogactw, i skutkiem tego w roku 1720 dwie rozporzadzono wyprawy, jednç w góre. Irtyszu, pod dowództwem Iwana Licharewa, drug) po

686

Ama-teja

sad rzeka Oxis, pod dowódihrem ksiçcia Bekowicta. Obiedwie te wyprawy, oprócx niejakich geogralicznych wiadomosci, ¿adnej korzysci nie przyniosíy; a nawet ks. Bekowici swoja w Bókcharze iyciem przypiacif. Póíniej, Kiryfów i Murawin, kusili sie. o ustalenie handlowego stosunku Rossyi z Indyjami, i tym celem przysposobili stalk i w Uralu, potém przewieili je rozebrane na jezioro Aralskie: ale ámieré Murawina wstrzymafa te obszerne zainysfy, trndne do wykonania, z powoda, ¿e ujácie rzeki Arau jest nieieglowne. Józef Sçkowski, znakomity oryjentalista, zamieácif w Encyklopedyi rossyjskiej r. 1835 obszemy ar tyкal o rzece Ama (którego niniejszy jest skróceniem), opierajac s woje poszukiwania na trzech najlepszych mappach tej rzeki, to jest Makartneja, Elfingstona i Waddingtona, oraz podróiach Bornea (Bones): nie mógi wiçc znaó podrózy porncznika M. Wood, w r. 1838 do zródel rzeki Oxus przedsiçwsiçtej (Wood's personal narrative of a journey to the source of the River Oxus, 1841), która wielkie rzucifa ¿wiatlo na te malo dostçpne okolice; prostujemy wiçc tutaj usterki, jakie ala wcisnefy do artykuiu Sekowskiego. — Oxus lub Amu-darja wypfywa z zimnej górnej okolicy, niedostçpne} i malo dotad ibadanej, zawartej od póíoocy fancuchem gór Niebieskich Tian-szan; od poíudnia pasraem gór, Kouen-lun u cbiñskich pisarzy zwanych; Thsoung-ling od zachodu laúcuchem gór Bolor czyli Bilar-tagh, najwfasciwiej Bufut-tagh, oznaczcjacym góry okryte oMokami. Amu wypfywa z jeziora Sir-i-kul, o 2,440 saini wzniesionego nad powierzchniç morza, przedziera siç przez poteiny Jancuch gór Bolor i wijac eiq pomiçdzy skalami i chropowatoáciami gór, darzy urodzajnoscia i iyciem mate kraiki, na Jej pobrzeiach leiace, ai nareszcie wychodzac na równiny, przerzyna piasczysta pustyniç w prostym prawie kieronkn, tworzy po brzegach dwie jakby wstqiki zieleni, zasilane woda, wziçlç z jej koryta za posredniclwem kanafów, lub tei dobrowolnie wystepujacç z jej brzegów, w czasie letnich powodzi; nakoniec w blizkoáci jeziora Aralskiego tworzy •* deltç bfotnista i przy poíudniowym brzegu wpada doú czterdziestn ujáciomi. Oxus przepfywa kraj, z dawnej staroiytnosci nazwany Taraient. Iran, czyli wlasciwa Persyja, stanowiaca wyniosia, pïaszczyznç Azyi; górzystf krawçdziç, laczçcç Kaukaz z górami Hindou-kusx, odgraniczafa sie. od krajów pófaocnych, barbarzyáskich, którym dawafa ogolna nazwç Turanu. Rzymianie zbliiywszy siç do Oxu, wazystko со leiafo za ta rzeka nazwali Transoxanija, a Arabowie xatknawsxy swoje choragwie nad brzegami Diejhuna, wszystkie nieznane i niegoscjnne kraje nazwali Mawerannegr, to jest Zarieczem. Póíniej znaczenie wyrazów Transoxanja i Mawerannegr, byfo ograniczone do jednej tylko czeáci Turanu, etanowiacej oddzielny systemat krajów, zawartych pomiçdzy dwiema rzekami, to jest miçdzy Amu-darja czyli Oxus a Sir-darja, staroiytnym Jaxartem, które «bejmujac swemi ramionami obszar piasczystej pustyni, zasianej oazami urodzajoemi, jednocza wody swe w wielkim wodozbiorze jeziora Aralskiego. Nazwisko Transoxanii i Mawerannegr, siuiy dzU krajom czyli oazom, miçdzy któremi pierwsze miejsce zajmuje Bokcharya i Sogda, gdzie leiy Samarkanda, Gissar i Charezm albo Chiwa: inue zas oazy, jak: Szegrisebz i Karsai ku poiudniowi, Taszkend, Chudiend, Kokania i Fergana albo Andedian ku pófnocy, na brzegach Sir-darii sa poloione. Kraje te, afbo sie faczyly w jedno cia
687 krajem Uzbeków, terazniejszych jego panów. Zreszta Taran dzisiejsxy, uwiera sie pomiedzy Iranern, to jest Persyja, a granicami Syberyi: chociai w znaczenin slaroiylnych, cala poínoс Axyi, a wiec i Syberyja, miescifa siç w nazwisku Turanu. Plaskowzgórze, i którego Amu-darja bierze poczatek, nosi nazwisko Pa mir, które powstafo z Pa-raero, znaczacego po nad góra Mero (mitologiezna Buddystów) wyniesiony. Trzech dotad podróiników zostawilo nam relacyje o tej wymosíoáci ziemi. Pierwszym by' Bnddyjaki pielgrzym Hinen-tsang, który okoío r. 629—645 po Chrystusie, paácií siç w te kraje zachoduie, dla odssukania ksiag zasadniçzych religii Buddyjskiej; drugim Wenecyjanin Marco-Polo, który w rokn 1277 wiele miesiecy przebyi w tych okolicach; nareazcie M. Wood, Anglik, który dnia 19 Lntego 1838 r. dotarf ai do íródeí rzeki Ama. Z opiaów ich, a mianowicie ostatnïego, dowiadujemy slç, it na tej píaszczyznie pomiedzy górami, znajdnje siç jezioro Sir-i-kul, lezace о 220 saini ponizej od wieciystych sniegów, a z zachodniej koáczyny tego jeziora, wypfywa piçkna rzeka i ciagnie sie, dolina w iyma trawe, obfitujaca; ie mieszkaficami tego kraju, w ogóle zimnego, niepfodnego, niegoácinnego, sa Czarni Kirgizi (Burnty), którzy w miesiacach letnich, w okolicy jeziora Sir-i-kul, maja awoje nieliczne koczowiska. Jezioro to w pone letniej pokrywa mnóstwo wodnego ptastwa, jak: fabçdzie, gçai dzikie i kaczki; okoliea obBtuje w dziczyznç, mianowicie pewien gatunek z rodzaju owczego, z wielkiemi i rozfoiystemi. rogami, a miejscowi Kirgizi daja mu nazwisko Rase. Ami, jak kaida wieksza rzeka, ma kilkoramienny po czatek. И. Wood postçpujac w gore, jej íródía, okoío Issar (pod 37° 2' szer. póín.), znalazí dwa ramiona, i obraí najwiecej póínocne, noszace nazwisko Du rah Siriknla albo rzekç Pamir: ramie, zas rzeki Amu najwiçcej pofudniowe, nazywa sie. Durah Czitralu albo Sirhad. Zródfem wiçc rzeki Amu Wood uwaia zachodnia konczyne, jeziora Sir-i-kul, któremu naznacza astrohomiczne poioienie pod 37° 27' szerokosci póínocnej, a pod 71° 20" díugoíci wschodniej, wediug poiudnika paryzkiego, wysokoid zai barometryczna 2,440 saini czyli stóp angielskich 15,600 nad powierzchnia morza. Amu-darja po wyjsciu z jeziora Siri-kul i przedarciu si; przez íañcach gór Buíut-tagu (20,000 stóp wysokoáci majacy), plynie w kierunku poíudniowo-zachodnim ai do Baíchu, staroiytnej Baktryany, a potém zwraca tie, w kierunku zachodnio-póínocnym do jeziora Aralskiego. Díugoáé jej biegu prawdopodobnie wynosi okofo 300 mil. Pierwszym okrçgiem zamieszkanym, który ona skrapia po zstapieniu z wysokiego terrasu Pamiru jest Wachan (Vochan u Marco-Pola), miedzy 38° i 39° szer. geogr. Wa chau okolica nadzwyczaj górzysta i jeszcze dosyé zimna. Amu zwraca sie. ta ka poíadnio-zachodowi i nosi nazwe, Peudi-deri czyli Piçciorzecza; dla tego, ie przyjmuje w siebie piad rzek, które wylicza arabski geograf Istachri. Od Wachanu ku zachodowi zaczyna sie, okrag Badachszan albo Bedechszan, który dlugim i doáé szerokim pasem ciagnie siç po wybrzeiu poíudniowém Amu-darii, od strony Iranu. Okolica ta górzyata, przeciçta odnogami Buíut-tagu, który po je go wschodniej i pofudniowej rozpodciera siç granicy. Mnóstwo drobnych rseczek wpada do Pendi-deri z pofndnia i nakoniec íacsy siç ь ш'а, najznaczniejsza s jej odnóg, rzeka Bedechszan czyli Kokcze, nad która zbudowane miasto Bedechszan, zwane niekiedy Fejzabadem. Jest to stolíca okrçgn, odlegfa ó 18 mil od Pendideri, jui w tém miejscu przybierajacej imie Hamu albo Amu, i oddzielona od niej górami. Klimat tu zdrowy i bardzo przyjemny. Krajowcy i obey podróiniey i za chwyceniem mówia o dolinach Bedechszaan. Mimo to Bedechszan jest jeszcze okolica bardzo górzysta t zimna. Góry na wielu miejscaeh dotykaj) koryta rzeki Amu, która píynie bardzo kreto pomiçdzy niemi. Tu sa kopalnie rubinów, które

688 tak wslawily Bedechuan na Wschodzie, le loatal naswany Kali-loot, kopalnia kamieni drogich. W blizkoáci kopalni rubinów s§ kopalnie lapis-lazuli, który niegdy< w xnacznej licxbie byl do Chin wywoiouy; ale lera iadanie jego sie zmniejszylo. Mieszkancy Tadzeki mówia po persku tak czyato jak w Iranie, zachowoja swoje narodowe zwyczaje odmienne od tureckich, labia zebrania towarzyskie i rfyna z goácinnoáci. Do r. 1822 nie bylo pomiedzy niemi (Jzbeków i wladca Bedechszana, wywodzacy ród swój od Alexandra W., naleial do krajowego plemienia. Lecz okolo tego czasn Mir (emir) Hondazo, Torek lakomy i srogi, wpadl do tego iyznego okrçgo, spostoszyl go mieczem i ogniem, pojmal earnego azacha i kraj jego opanowal. W Stycznia 1832 r. ailne trzesienie ziemi mnóstwo wsi zniszczylo i pochfonefo czeác* ludnoáci: rzeka Bedechszan przez pieó dni byla zatamowana przez obryw góry, który ja zasypal. W akntka tych nieazczeiliwych wypadków Bedechszan wylodnil sie niemal zapelnie. Na póínocnym brzegn Amo w Toranie, naprzeciw Bedechszana, cala okolica nader górzyata i malo zaladniona; ogólne jej nazwanie Chattel albo Chuttelan; dzieli aie, na kilka okrçgôw, jako to: Szagnan, Derwaz, Knlab albo Belgiwan, przez który przeplywa rzeka Karatygin albo Snrch-ab, wpadajçca do Ama. Okrçgi te opanowal wspomniony Mir Kunduzki, równie jak i sasiedni Wachau, ktÓrego mieszkaúcy nie ц ani Turkami, ani Persami. Wody Ama nnosza z piaskiem czastki zíota, a na róznych miejscach od Wachanu do Halaba i nawet dalej ka zachodowi, mieszkaúcy píóczg mal, día oddzielenia od niego metala. Wychodzac z tego przedziala wyiszej doliny Ama, który motea nazwaó doling podan o Alexandrze W., tarn gdzie sie konczy Bedechszan i Knlab, zaczyna si; od polodnia Кипduz, a od pólnocy Gistar. Kandaz (wyraz ten znaczy bóbr) sklada sie, z doliny, utworzonej z dwóch strnmieni spíywajacych z gór olbrsymich Hindakaszn (staroiytny Parapamisos). Nad pierwszym stramieniem zbadowane miaato Knndnz, okoío 2,000 mieszkañców majace, nad drngim miasto Talichan. Poniiej Kondoza fecza sie. dwa te potoki i tworza rzekç Ak-saraj, wpadajaçg do Amo. W dolinie Kondazkiej klimat nadzwyczaj niezdrowy; w lecie apaly nie- _ znoáne, w ilude flieg leiy trzy miesiace; wiekssa czeád doliny nieprzebytém jest bagnem, drogi pobudowane na palach. W miejscach zalewanych woda sieja ryi, a w suchszych jçczraien i pszenice. Troche, dalej ku zachodowi jest dolina inna, przez która przeplywa rzeka Chullom, а nad ni; dwa miasta: Chnllam i Hejbek, atolice dwóch powiatów naleiacych do Kundozo. Ogrody po brzegach rzeki Chnlluma peine owoców i przeáliczne. Totaj jai roánie liga, której nie ma w Kabulu. — Okolo ujicia rzeki Chulluma, byl niegdyí most na Ama, i sialyl za granice^ z Chattelanem. Rzeka w tém miejsca nader wazka, ale bystra i gíeboka. Na póínocnym brzegn, naprzeciw doliny Kundazkiej i Challamskiej, oraz wiekszego pasa puatyni, oddzielajacego Balch od Oxa, leiy oaza Gissar, zaczynajaea aie, a granic Halaba, a konczçca a rozwalin miasta Termizu, prawie pod poíodnikiem Balcha. Oaza ta jest jeszcze górzysta; pasmo gór Kogiten, wysokicli okolo 4,000 stóp, przechodzi przez nia w kiernnku od pólnocy ka poladniowi. Cala oaza obfituje w ryi i w górach swych ma kopalnie czerwonej soli. Rzadzona jest przez czterech niezawislych Uzbeków, którzy siç nia po zgonie ojea podzielili. Dwa miasta Karchan-tipe i Termiz, zaajduja siç nad brzegami Amo. Tu ale, koúcs§ pobrzeine wzgórza i odtad rzeka przeplywa plaskie i nagie pustynie; coraz ataje siç szersza, ma jai 150 saini szerokoáci, a a wsi CbodzeSalech, gdzie jest przewóz, azerokoíé rzeki przed wezbraniem w Czerwco wynosi 353 sainie. W przeeiago szerokoáó Ama dochodzi 400 saini i jest jai najwieksx); bo dalej piaski pnstyni znaeznie wpiywajç na jej zweienie. W tych

okolieaeh trty glówne przewozy, majace handlowe zaaczenie, щ na rzece Am«: pierwszy o miasta Ternie, jako leifcy M drodze s Balehu priez Szegrizebs do Samarkand?; drngi о 25 wiorst ku zachodowi od Termizu, a miaateczka Kilef I|czaey Balch priez Kami z Bokcharyja; trzeei a miaateczka Kirki, Ieiacy takle na trakeie z Bokcharyi przez Karizi do Andchn, miasta naleiacego do Bafch atten posiadfoáci. Przewozy te zasfugujf na uwagç, te do statku illifcegó iamiast promu upriçgaja pare, koni, po jednym z kaidego boku, uwiazawszy do grzywy koniec ainnra priymocowanego do burty. Czïowiek stojacy na statku bierie cngle do reki, kieruje konmi i biciem podeina, drngi kiernje rndlem, i tym apoaobem przebywajf nawet nurt najbystrzejszy. Czasem zamiast pary laprie,gaj| cztery konie; wtenezas dwa dodatkowe u rufy aie. nmieazczajf. Konie nie potnebuja iadnej poprzedniej wprawy: przybywaja.ee z podróznemi lab i кагаwana, iaprzçgaj§ wproit i pod siodia do promu, i tym przemyálnym aposobem w krótkim czasie przeprawiaja sie, priez bystrg rzekç, przearfo 400 aaini w tém miejacu szerokaj gdy tymczaaem loizie wiosfowe woda unoai w biegu na kilka wiorst od przystani. Od Kirki do miasta Czardiu, odlegfego о mil 30, nie ma •talego przewozu: w tém dopiéro mieácie jest najwainiejsiy priewói: bo tçdy z Bokcharn do Merwy i Persyi ciagnie silak wojenny i droga najznaczniejsza handlown. Pomiedzy Czardzem, gdzie szerokoáé Amu nie przenosi 278 saáni, a Chareimem (Chiwa), jest kilka podrzçdnych przewozów, któremi karawany i podróinicy przekradaji aie, przed chciwofcia Turkomanów, na wielkim gofciácu cayhajacych. Nader wainy przewóz jest w Eldiyku. Tu sie, (aduja towary wyprawiane z tej stolicy do Chiwy. Ale w zimie gdy rzeka zamarza, karawany przechodza po lodzie. W piasczystej cie,sci doliny Amu, mrói docbodzi niekiedy do —16° Réaum. W czasie srogiej zimy 1833 r. rzeka ta pod Kilefem, napneciw Bafchu, cafa ajicj prawie кra pokryla; dalej w Kirki zamarzla, a w Czardzu karawany bezpiecznie przeciagafy po lodzie, ponitej miasta Chiwy, rzeka ataje coroesnie, równie jak w Bedechszanie, gdzie jest klimat zimniejszy. Po stronie Iranu, od Chnlluma do samego mona Kaspijskiego, ciagna ai; nieprsejrsane beiwodne pustynie, zasiane kudukami czyli studniami, w których kocsujacy Turko man albo podréznicy, znajduja niekiedy wiadro gorzkiej, do picia niezdatnej wody. Blafy, sypki piasek toezy sie. z wiatrem po powierzchni ziemi; cala roilinnoác ogranieza aie na rzadkich kolczastycb, szerokolistnych krzewacb, do pofowy piaskiem zasypanych lub dobywajacych aie, s rozpadlin, nagiej, twardej jak opoka gliny. Pas uprawuej ziemi rozcia.ga tie. ledwie na póí mili od rzeki, przerxniçty kanafami w kierunkach rozlicznych, okryty lielonoàciç i gromadami driew oidobiony. Briegi Amu zupelnie 8} plaskie, ale w pewnej odlegloáci od wody sa lue brzegi, dosyó wysokie, które blizko na asile, odsuwaji sie. od rzeki, albo tel prawie dotykaja jej koryta. Gdzie pas urodzajny oddala sie, od rzeki, ie jui nie moie byó kanafami zwiliany, tarn Pertkie kolo (ob.), wynosí wodej na powierzchni^ ziemi pobruzdowanej, do rozprowadzenia wody po cafej przestrzeni roli. Po za wyniosfym brzegiem rzeki ciagnie sie. pas wzgórków, powstafych z miekkiego piasku przez wiatry napçdzonego. Za tym pasem góriystym kociuja Turkomaui. Na stronie pofnocnej rzeki, poczawssy od Termizu, pnstynia takai sama jak na pofudniowej naprzeciw Bafchu, gfadka, bezwodna, dzika. Tu kocznja Uzbeki, a szczególniej sly nie z swych rozbojów jedno ich pokolenie, zwane fcakaj: nawet kobiety tego pokolenia podzielaja sfawe. rozbójnicza z me.zami, i na wfasny rachunek napadaji karawany, przechodzace mimo ich koczowisk. Te Amazonki, równiei jak dwa czy trzy pokolenia tufajace sie, w tych slronach, takte sie, poczytuja la potomstwo wojowoikow Alexandra HacedoáKNCIKLOrZDTJA ТОН I. 44

690

Amu-iaija — Amulet

■kiego. Na zachód od pnewoza Kirki rozpoczyna siç pis takich samych wzgórków, jak na stronie pofadniowej i ciagnie siç pomiçdzy Bokcharya a Czardza, ai do Chiwinskiej oazy, priez koczowiska Torkomanskie; ale ten pas znpeinie jest obaanrfy, bez najmniejszego iladn roílinnoáci, Od Csardiy brzeg rzeki oiywia siç cokolwiek, przez sfaby handel, jaki to miasto i Eldiik prowadza i Chiwf. Nareszcíe Ama wpfywa do Chiwiúskiej oazy, gdzie sztoczniejsza nprawa roll i obfitsza roálinnoéd, przyjemniej ozdabiaja tç doline, niieli na cafej drodze od Pamirskiej pfaszczyzny at dotad. О 10 mil od Aralo, zaczyna siç delta bfotnista Ama-darji. Amn niega peryjodyeznym wezbraniom, pochodzacym s roztajania ¿niegów w olbrsymich wyiynach Pamira, Bulat-tagu i Hindn-knsza. Woda prsybierad zaczyna w Majo i wraca do pierwotnej równowagi w Pafdzierniku; na poczatka Lipoa dochodzi do swego najwyiszego pnnkta. Wtedy rsekn wystepaje z koryta i zalewa czeáé pasa urodzajnego, przez со wzmaga nadzwyczajnie urodzajnos*d calego wybrzeia, mianowicie przez mnl gliniasty, który po sobie zostawia. Rzeka ta, spfawna w dfugolci okofo 150 mil, od pofaczenia swego z Ak-serajem ai do samej deity w Chiwie; ale jej bandel mafo jest oiywiony: na cafej tej przestrzeni zaledwie 200 statków, mogacych objad po 90 beczek fadunkn, uiytych jest do transporta towarów. Drzewa zdatnego do Da dowii statków, niezbywa nad jej brzegami. Obfituje w ryby. Miedty innemi ma siç w niej pofawiaó jakaá potçina ryba, waiaea od 5 do 6 cetnarów, której Uzbeki na pokarm niywaja. G. Z. AjDOlet, wyraz ten ma poebodzié od arabskiego hamalet, со znaczy wisiadeiko, rzecs zawieszona, zapewne wziçty od swyklego sposobu noszenia amuletów na ssyi. Niektórsy mylnie wyprowadzaja poczatek tego wyraza od faciúskiego sfowa amoliri, odganiaé, oddalad, quod amolitur malum. W ogólnoáci przypisnj} amuletom moc sabezpieczenia siç od niessczçs°é wsselkiego rodzaju, cborób, czarów, otrocia; jako tei rçkojmiç szczçsliwego powodienia w róinych przedsiewzieciacb. Ksztaft, materyjaf, niycie amiletów, s§ nadzwyczaj rozmaite; bywaja to figurki ladzi i zwierzat, lab pojedynczych czfonków eiafa, s metalów, drzewa, kodci, kamieol; medaliki odlewane pod pewnemi konstellacyjami niebiesklemi, ópatrsone róinemi napisami i znakami mistycznemi; niekiedy щ to monety zawieszane na szyi, pierécionki, bransoletki, paciorki, dyjademy i t. d. Uiywaja siç takie jako amnlety, okrawki pergamino lab pipíen, zapisane sfowimi niezrozumialemi, nazvriskami dacbów, bfogosfawienstwami, wyobraieniami bafwanów, ladzi albo zwierzat. Wim w amalely istniala o wssystkich narodów; najstaroiytniejsze znajdujemy u Egipcyjan, pod postacia chrzaszczów. Chrxaszcz (kantkarot po greckn) jest pierwszym z symbolów egipskicb, obraz pierwiastka mçskrtci (podobnie jak ptak jwiçty, hijerot, sokól albo krogolec, jest symbolem pierwiastka ienskiego), symbol pfodzenia siç i íródfa zycia, typ sfoñca i jego biegu i t. d. Nietylko w Egipcie, ale na oalym Wscbodzie rozszerzona byfi wiara w amulety; derwisze i dzisiaj wyrabiaja je i sprzedaja mosafmanom sa grabe pieniadze. Arabowie i Persowie nazywaja takie amnlety talizmanami. Hammer wyprowadza nazwisko i uiycio talizmanów z Indjj, gdzie dotad zawieaienie Tali, gatnnek amuleto, który narzeczony wkfada na szyjç oblabienicy, jest najwainiejszym s obrzçdôw mafienstwa. Ta róiuica zachodzi miçdzy anm ieten! a talizmanem, ie w pierwszym litery pieza siç na papierse, w dragim sai wyrzynaja siç na kamienin; amnlet nosza tylko meiczyzni, najczeáciej iofnierze; talizman zaá gfównie kobiely, na piersiach lab o pasa. Zydzi przejeli od Egip cyjan oiywanie amuletów, do których licza fylakteryja, wyjatki z Biblii wypisane na pasku rzeraiennym i nossoie na czole przy odmawianin paefersy, wypisy

Anulet— Amil«

ем

waaie wyraxu agla na pleciokfcie, tak naiwanej tarciy Dawida. Pomiçdxy amiletaml n ataroiytnych plerwsxe trxymt miejsce phallus, swany ■ Rxymian fascinut albo fascinum, sawieexany dzieeiom ва szyi, kiadziony n wnijfcia do doaaów i pokojów; prsypisywano mu zabezpieczenie od nieszcze^c*. Uiywano takte Jako amuletów, pierscieni wyrabianych z goidzi od sxnbienicy. Noazono jako fyíakteryja pewne alowa ¡ naxwiska, zwíaszcza Efetija grammata, wypiiane na wizerunku Dyjany efezkiej. Homer wymienia cxarnoksiçxka roiling ото/у {Odyss. 10, 305). Rxymianie, na wzór Egipcyjan, za amulet uiywali chrxaszcxów, przyprxypisujae ich rogom prxeczuwanie wazelkich niebexpiecxenstw. Gdy chrxeicijanixm roxsxerxyí aiç na xwaliskach elaroiytnej spofecznoici, Koációí anrowo potepií wazelkie xabobonne zwycsaje; ale przechowaíy aie. one pod odmiennf wprawdzíe barwa. Nowe symbole naginano do zabobonnych celów. Wszçdzie gdxie dostrxegac* lie, daje uiywanie amnletów pomiçdzy cbrxeicijanami, moxna byé pewnym, le Щ to szcxalki pogaúatwa, oalonione formami chrystyjanizmu. Pod tym wxgledem GuoJtyey byli poganami. Baxylidijanie niywali kamieni abraxaa (ob.) jako amnletów. Od Baxylidijanów zwyczaj ten przeszedí do Hiszpanii za poírednictwem Pryicyllijanistów. Sobór Laodycejtki, w IV wieko, sagrozií usunieciem od obowiaxków klerykom, którxyby wyrabiali fylakterija. Pod Grzegorzem II, aobór Rzymaki potçpii je uroczytfcie; toi samo aobór Konstanlynopolaki i Tnroneáaki xa Karola Wielkiego, który tei w Kapitnlarzach swoieb xakaznje niywaé amuletów. Wojny Krzyiowe i letkaieeie eiç x narodami Wscbodu, upowazechnify poáród cbrzeicijan uiyeie amuletów. Lndy wachodnie niektórym kamieniom przypisuja osobliwaxe wíasnoici, jak naprsykíad: orli kamien cxyli kamien wewnatrz próiny, w którym mieici sie, drngi lóíny jak orzecb w lupinie, ma níatwiaó porody; magnes dopomaga sebienta dzieei; granat dodaje wesoíoici; ametyat ehroni od upicia sie, amfibol od kolek, azmaragd od wielkiej cboroby, chalcedon cxyni mifosiernym, szafir wxbudxa nadzieje,, malachit odpçdxa piOrnny i t. d. Na Wacbodxie wprawiajq amulety w rekojeicie szabel. U ñas lud pospolity uiywa niekiedy, na podobienstwo amuletów, róinycb árodków sympatyezayeh, jak naprzyUad: wilcxych xebów, którym przyzaaje uíatwianie wyrxynania sie. sebów i dxieci; kartek x pewnemi napisami, jako leków prxeeiw febrze, koítunowi i t. d. W r. 1717 J. F. Arpe wydaf w Hamburgu dxieío o amuletach: De prodigioih operlbus Talismanes et Amuleto dictis. Dxieío Paleografía cri tica, drakowane w Manhejmie 1829 r. zawiera mnóstwo ciekawyeh sxcsegófów o amuletach. Ludzie xíej wiary kusili eiç podciagaé do rxedu amuletów medale, krxyiyki, axkaplerse, agnnski, noszone przez katolików; lecz Koációí posViecajae je, poxwalajae ich uiywaó, jako pamiatk^ iwiatobliwe, naucsa, ii one same w sobie iadnej moey nie poeiadaja i sobór Trydencki wyrainíe mówi: non quod L. R. Amulo, swany takie Amoló, Amulas, Hamalua, Jeden z najsíynniejszych biaknpów i teologów u Franków, pod Karolowingami. Wychowany w Lngdnnie, w sxkole Agobarda, naitfpif po aim na stoliee arcybiskupia tego miaala r. 840 Inb 841. Csynny bral udiial w sporach o predestynaeyi prseciw Gottsehalkowi, w dnchu Koscioía, jak prsekonywa o tém zacbowany jego list: Epístola ad Gothescalcum, tudxiei ksiçga: De Gratia et Procidentia Dei. Jemn, równie jak Florusowi dyjakonowi, prsypiaywano inne dxieío o tymie przedmiocie: Responslo ad interrogationem cujusdam de praescientia vel praedestinatione divina. Kweatyja posostaje nierozslrsygniona. Doszedi takie naszych czasów list Amuluna do Teobalda, bisknpa Langres, prseeiw niywaain relikwij nieupowainionyeb. Rzecz prawdopodobna, ie Amulo jest rowniei autorem dwóck piam, ednego ogfoszonego po ras pierwssy w ibione Sirmonda: S. Augustini sen-

692

Ansio — Amar

tentiae de praedettinatione; drugiego, wydanego przez CbifBeta pod imieniem Rabana Maura: Advertut Judaeot. Amulo umarl r. 852. Dziefa jego znajduja sie. w Balaza wydaniu Agobarda, i w Bibliotheca patrum Lugdun., t. IV. L.R. Amnild (Bröl), król szwedzki, przez historyków ojcera ludu zwany, nastapil po królu Inguarze i panowaf od r. 725—760. Gíówna jego zasfuga bylo wykarczowanie znacznej czçàci gruntów, pokrytych bagnami i lasen», oraz zafozenie licznych dróg i kanafów. Amond (Jakób), syn Olafa Skotkonunga, wstapil na Iron Szwecyi w r. 1026, poezém wraz z królem norwegskim Olafem (Olausem) Haraldaonem prowadzií wojne. z królem duíiskim Kanutem Wielkim, a po ámierci Olafa dopomógl synowi jego Magnusowi do objecia królestwa; gdy jednak póíniej Magnus chciaí takze owladnaé Iron duñski, Amund w (Haga z nim uwikfal sie. wojnç, skutkiem której siostrzeniec jego, Sren Ulfson, w 1050 r. zostaf królem Danii. Amund umarl w 1055 r. w Nowej Sigtunie. Byf to jeden z najlepszych królów szwedzkich, sprawiedliwy i mi'osnik pokoju, przytém gorliwy krzewiciel religii chrzeácijaóskiej, która za jego panowania zupefnie sie. umocnifa. AjnOOiOyJft, z niemieckiego Ammunition, znaczy wjzelkie potneby, zapaay i materyjaly wojenne, które do ogniowej obsfugi broni palnej w ogóle, miañowicie zaá artylleryi ifui|. Do amunicyi wie.c naleza: proch, kule, granaty, bomby, puszki kartaczowe, ladunki dziafowe i karabinowe, lonty, skaiki, kapiszony, brantki, materyjaly palne w ogniomistrzowstwie uiywane i t. p. Przyrzadzaniem, przechowywaniem, przewozem i nadzorem amunicyi tak dziaiowej jak karabinowej trudni sie artylleryja. Przyrzadzanie odbywa sie. w pracowniacb artyleryjskich, przechowywanie w odpowiednio urzadzonych magazynach, przewóz w osobnych wozach amunicyjnycb. W polu nosi piechota swoja amunicyjç, to jest ladunki karabinowe w fadownieach i tornistrach; oprócz tego wozy amunicyjne woia za nia pewna iloéó zapaénych ladunków, skafek, kapiszonów. Artyleryja polowa wozi swoja amunicyje,, jui to w przodkarach dziafowycb, jui to w jaszczykach czyli mniejazych wozach amunicyjnycb, atajacyeh wrai z dzialami w linii bojowej, jui to wreszcie w zapaánych wozach amunicyjnycb, które w bezpiecznej odlegíoáci za armif postepuja. Niektórzy nowsi piaarze nasi zowia amunicyja, strzeliwem, \¥l, B. АШПГ, jedna z najglówniejszych rzek wschodniej czçsci azyjalyckiego ladu; bieg jej rozciaga sie. na 33 stopnie dlugoáci czyli na 450 mil w prostej linii, nie liczac w to zakrçtôw. Górna jej czeáé znajduje sie. w granicach Rossyi, dolna przepiywa Dauryjç, stanowiaca niegdyi ciçéé kraju Mandinrskiego, a najnowszemi traktatami odstapiona Rossyi: tak, ie obecnie bieg rzeki Amur, na przestrzeni okoio 20 stopni geografícznych diugoáci, atanowi granice pomiçdzy Chinami a posiadíoáciami rossyjskiemi; wpada do ciefainy Tatarskiej, faezacej morze Ochockie z morzem Japoñskiém i formaje niewielka odnogç, któ ra od jej imienia wziçia nazwisko. W pewnej odlegfosci od Kiachty i Urgi, w kierunku pofudniowo-wschodnim od pierwszej, a pófnocno-wschodnim od drugiej, jest wezef czyli gromada gór, których pofozenie astronomiczne przypada pomie.dzy 48
вез Ononn; poíudniowy oddzielajacy doling Ononn od Keruíyó, nosi na kartach geograficznych nazwisko Khingan: lecz poniewai tego nazwiska jest jenes* tragi íancuch gór w pobliio rauru chinskiego, nalezy ten, o którym mówimy, día odróznienia nazywaé Zachodnim lab OHOÚiklm. Rzeka Onon, síawna w dziejaeh urodzeniem na jej brzegach Czyngis-hana, píynie naprzód 35 mil ka wschodowi, а potém okoío 55 mil ka póínoco-wec'nodowi, nim sie, poíaczy z Jngoda, bioraca poczatek na wschodnim stoku Czokoodo, najwyiszej góry pasma Jabíonnego. Dwie te rzeki poíaczone przybieraja nazwisko Szyíki. Onon i Keruíyú biora, poczatek w górach Kentei, bardzo blizko od siebie; rzeka Onon z pochyíoáci gór od strony Syberyi, a Keruíyú od przeciwnej strony Mongola: obiedwie biora kieranek póínocno-wschodni, rozdzielone pasmem zachodniego Khinghanu, w równoodlegíos'ci 47° i 49°. Keruíyn wpada w jezioro Chuíun-nor albo Dalajnor, to jest wielkie jezioro, które podíug geografii chinskiej ma obwodu 600 li (blizko 50 mil): i tego jeziora wychodzi jui pod nazwiskiem rzeki Argun, stanowi granice, miçdzy Rossyja i Chinami, a przepfynawszy przeszío 80 mil w póínoco-wschodnim i pófnocnym kiernnku, pod 53° 23' szerokosci, íaczy sie, z Szyíka i bierze nazwisko n Rossyjan Amur, u krajowców zaá, to jest Tunguzów: Szylkar albo Silkar, a Mandiurów Sachaliennla. Wyraz Amur albo Jamar oznacza wielka rzekç. Roeeyjanie przyswoili go z dyalektu tongnzkiego. Chiftskie nazwanie rzeki Amar: Chaj-tan-dzian, to jest rzeki czarnego saoka, dañe jej z powodu czestych zakrçtôw. Po zfaczeniu siç s Argnnem píynie w kieranka wschodnio-poíndniowym i doszedíszy do 47° 30' sxerokoáci, íaciy úq z wielkf rzeka Sangari-ula, zwraca sie znowu ka póínocy, i pod 53° szerokosci wpada do moría. W tej czçàci biega wpada do Amura rzeka Usnri-ola. Opróes wyliczonych, wiele drobniejszych rzek z lewego brzegu wpíywa do Amara i powiçksza jego wody, których szerokoáé nierówna, bo od 200 do 500 saini dochodzi. Caíy bieg rzeki Amar, zaczawszy od Ononn, wynosi 500—600 mil. Wybrzeia górnej czçëci Amura w ogóle sa urodzajne, ale przeszedíszy góry, przepíywa znów krajem, noszacym w wielu miejscach cechy piasczystej pustyni Szamo. Dawniej na brzegach rzeki Amur, oprócz mnóstwa wsi, miaíy siç znajdowaé dwa miasta, Ajgun i Sachalin: lecz dtis ich nie ma podobno, tylko koczujf pokolenia tonguzkie iwane Manczyry, Daury, Duczery, Natki i Gilaki; ci ostatni okoío morza Ochockiego, w zupeínej niepodlegíoáci od Chin i Rossyi. Rzeka Amor, pomimo swej bystrosoi, jest ieglowna: nie ma ani haków, ani mielizn: zamarza w Listopadzie, a puszcza w Kwietniu; dot)d maio znana, lecz majaca wielka przyszfoád handlowa i polityczn;. Obßtuje w ryby, mianowicie karpie i wielkie wyíe, dochodiace do 20 cetnarów wagi; tém siç odznacza od wszystkich rzek sybirskich, té posiada raki, a niekiedy znajduja sie. w niej mu tile períowe. Kraj przez rzeke Amur skrapiany, dotad jeszcze síynie w Sy beryi jako ziemia obiecana. Mieszkancy Jngody i Ononu wzdychaja do niego, jako do ziemi, kedy, podíug ich podan, wielkie znajduja lie, bogactwa. Prawdziwym zdobywca Dauryi, naiwaé sie moie niejaki JeroGej Chabarów, który si§ tam wyprawií w 1650 i 1651 r. i pierwszy objasnií Rossyje. o rzeczywislych bogactwach, jakie ta kraina przyniesé día niej moie; ale zostaí odwoíany do Moskwy w r. 1653, z powodu wyprawy, któr; Chióczycy priedsiçwiiçli celera bronienia praw swoich do Dauryi. Wiesci o dostatkach tego krajo, tak dalece nçciiy mieszkaáców wschoduiej Syberyi, ze opustczajac iony i dzied, biegli nad brzegi Amara. To daío powód rzadowi w r. 1655, do postawienia straiy przy ujácin rzeki Olekmy i zabronienia pod kara smierci wymykania sie, na Amur, bes pozwolenia na pismie; ai nareszcie traktat Nerczynski, którym posiadauie

694 dolnego Amara zapewnïone zoatalo Chinom, po/oiyl кгеа wycieczkom tego rodzaja. Pomiçdzy tymi awantornikami wapomnieé naleiy o ftîejakim Nieefoforze Czernihowskim, Polako, cay tel Litwiniè, poslanym w r. 1638 do aloiby wojakowe] w Jeniiifjske, który w г. 1665 zabiwizy Obocbowa, wojewodç Ilmskiego, ae awemi apólnikami zbiegi nad rzekç Amur, gdzie wybudowali forteeake, nazwana przez nich Albazin (ob.), od imienia jednego a Daurikich kniazików. Czernthowakt, po wybadowaoia fortéczki, zawiadomil o téaa Nercaynakiego wo jewodç, i abierany podatek do niego odsyfal. Wladze rosayjakie nnikajac xawiklaú z Chinami, polecify mieazkancom Albaaina iyé tpokojnie, podatków niewybieraé i nie praedsiçbrac' iadnych wypraw w dól rzeki Amura. Niewypefnienie jednak tych rozporzadzen, átalo aie, powodem, te Chinezyey w r. 1683 rozpoczçli dziafania wojenue. Na wieíé o lém Roaayjanie nadealali pomoe Albazinowi, stanowiac dowódzea niejakiego Tofbuzina. 15,000 Chinezykóir и 150 dzialanri, oblegfo Albazin, którego garnizon liczyl 450 iadzi i 9 armât. Teibazia wytrzymil bombardowanie, aie dla braku amunieyi kapitolowal i a zalog| wrócil do kraju: Chiáezycy zas" Albazin i raskie osady kola niego zniazeayU ogniem, w eafoM aboie na pniu zostawiwazy. To bylo powodem naatçpnie, te Tolbozin, wzmocaiwszy aie, oddzialem pólkowoika Bejtona, oraz dawnemi mieazkaócami Afbaaiáakimi, о aile 671 ladzi z 10 dzialami powrócil, i nowy Al bazin na miejacu dawnego zaloiyl, który zlemnym wafeaa umocnil. Chiáezycy wiec znown w 7,000 ladzi z 40 armatami pod Afbazin poditapili: otada wytraymala aztarmy, ale jej garnizon w akntek azkorbntu zmniejzzyl aie, do 150 ladzi i earn Tofbozin polegl od kali armatniej. Wkrótee jednak rz|d roaayjaki, dla zalatwienia nieporozamieú z Chióczykami, naznacayt miejsce ukladów w Nereaynaki, gdzie pod d. 27 Sierpnia 16S9 r. zawarty zostal traktat, moca którego dolny Amar, а tém eamém i Albazin, Chinom zoataly ottapione. Chinezyey Alba zin zniazczyü do grnntn, nie zoatawiwszy nawet ¿lado jego iatnienia. — Skntkiem traktata zawartego d. 13 Czerwca 1858 r. w Tien-tsin miedzy Roaayja i Chi nami, ziemie leiaee po obu brzegach rzeki Amaro, przeszfy w poaiadanie Roaayi (ob. Amurski obwód). G. Z. Amarat, wlaíciwie Murad, po arabaku znacay: poiqdany, ¡mié, kilka znakomitych aultanów tureckich. — Amarat I, aya Orkana, watapil na troo w 1360 г., kiedy Ottomanie byli jai panami cafej prawie Azji Mniejizej. Amarat aaaayílil zdobyé takie poaiadloáci w Eoropie, opanowal wiec Adryjanopol i ta zaloiyl awoj| stolice,. OeobUcie walectny i biegly polityk, potrafil po kolei podbió wazyatkie drobne w Aayi Mniejszej penstwa, które powttaly po upadka Mongolów perakich; jai nawet ааЫ roxpoczac najazd na Macedonije i Albanijç, leca po zwyciçztwie odniesioném nad Bolgarami, Serbami i Wçgrami na pola Koseowém, zabity zoatal przez jeáca chrzeácijanskiego r. 1 380. — Amarat D, ayn Mahometa I, watapil natron 1421 г., gdy jeizczejiiezagojone byíy rany, zadane przed 18 laty jego panatwn przez alawnego Tamerlana. Nowe niepokoje, podniecane przez ceiarzy bizantyñtkich, grozily mu zapelna zaglada, leca Ama rat doszedfszy zaledwie lat mlodzienczych, nowemi zdobyezami pomnoiyl iwoja monarchijç, jai nawet upadek Konstantynopola zdawal aie, nienchronnym, gdy Amoral r. 1414 nstapi! trono aynowi awema Mahometowi II, a sam nsnnal sie, na eamotne iycie do klasztora Derwiszów w Magnezyi. Niedoáwiadczenie mlodego Mahometa obudzilo znowo nieche.tnych ; Polska, Wçgry, Siedmiogrodzianie i Serbowie pomimo zapraysiçionego na lat 10 pokojo wziçli aie, do oreia pod dowództwem Wladyslawa III Jagielloáczyka; jakkolwiek bowiem po zawarcin pokojo wiele wojeka jai sie, rozeazlo, а nie stawalo pieniedzy ni caaso na nowe

Ararat — АгагаЫ obvM zaciagi, miaño prseciei nadziejç, ie na morza stanie prieciwko Turkom znaezna potçga wfoaka, ie Wfosi i Grecy nie przeposzcza. Torków przez cteininy. Wówczaa atoli Amiral wyszedf ze awego ukrycia i stanaf na czele janczarów, chrsescijanom zai iadne potifki na morzn nie przyszfy, a Grecy i Wfosi aami za pieniadze przewozili Torków z Azyi do Europy. Amorat atoczyl bitwe, pod Warn), w której król Wfadysfaw, od tej bitwy Warnenczykiem zwany, polegí; andan zai powrócif do awego nstronía. Zaginçfa wtedy czeáé metryk koronnych, które Wfadyslaw III miaf miec przy aobie. Wkrótce potém powatanie jan czarów znown zmaeilo Amorata do powtórnego objçcia wfadzy; bontowników ukrócií i zwrócií aie, nastçpnie prieciw Skanderbegowi, którego wygnal z wíaanego kraja, Epirn, а Epirotów zmoiil do przyjecia islamo; póíniej pociagnat ku Donajowi, ktôrçdy wtargneli chrzescijanie, lecz ta, majic 47 tat wieku, nagle imarl w 1451 rokn. — Amnrat Ш, ayn Selima II, objal tron w 1573 roko, i natnry slaby i niedowierzajacy, zaczal panowanie od zgfadzenia awoich pieda brad, z których najstarazy mial zaledwie 8 lat wiekn. Amorat otaczaf aie astrologami i azarlatanami; panowanie jego bylo eiagfym azeregiem przedziewiieé île obliczonych, a jeazcze gorzej wykonanych. Otrzymawszy z tém wazystkiém niejakie korzyJci nad Persami, zmusif ich do nstapienia miaata Tanrii; nmarf w 1595 г.- On pierwszy sprowadiif z Syryi do Konitantynopola tandiak tierif, czyli choragiew Mahometa, poprzednia wlaaaoaVS an'tanów Mameluków egipskich. Choragiew ta podniosla na chwile, meztwo Ottomanów i odiad wystawiana byfa na widok pnbliczny we wszystkicli wainiejazych niebezpieczeáatwacb. — АПЩrat IV, w 1623 r. otrzyma' korone, po zfoionym z tronu stryjn awoim Muslafie. Mezachwiana sta'oácia charaktern potrafit przywróció spokojnoié, a korzac bontowoików, nie oszczedzaf nawet tych, którym tron byí winien. Na Peraach w 1638 r. zdoby( niesfychanie waine i bógate miaste Bagdad; poprzednio zai jeazcze w 1633 r. wojaka jego wraz z Tatarami wpad'y na Roí. Tatarów wazakie pod Sasowym rogiem w d. 4 Lipca pobif hetmán wielki koronny, Stanislaw Koniecpolski, a Turkom, ehoé pieókroc liczniejszym, pod Kamieácem Podolskim w 11,000 wojska w warownym obozie taki dat odpór, ie ochote, do zaczepki atraciü. Amnrat IV chetaie téi przystaf na zawarcie pokojn, cafa winç, gdy woj ska polskie na granicy wofoakiej staneïy, skfadajac na A bass i, paszq erzerumskiego. Wied Stodzienniea, ehoé tylko samo chfopatwo w niej ale, bronifo, a zapasów wojennych nie mialo prawie iadnych, trzy dni wstrzymafa w tej wojnie natarcie tnreckie. Pokojem zawartym z Torcyja zawarowano, ieby Tatarzy z pól Biafogrodzkich byü rugowani, Wofochy, Mnltany i Siedmiogród, z których Amorat chciaí zrobió paszaliki tnreckie, iiby zostafy w dawnym ksztafcie. Abasai, podiegacz wojny, czyn ten gfowa swoja przypfaci'. Sam sultan skonczyf niespodziewanie w 1640 г., liczac dopiero 31 lat wiekn, kiedy wfaiaie po wzie,cin Bagdadn moina sie, byfo spodziewac, ie sdobycze swoje jeszcze daleko rozprzestrzeni. АШОГвапа, han Kafmnków diongarskich albo Ojratów, zmarfy r. 1757 na Syberyi, gdzie szakal przylnfku przed zemsta cesaría chiáskiego. Amarekl ObWÓd. Po przywrócenia Rossyi kraja Nad-Amarskiego, moca Iraktato sawarlego z Cbinami w Tien-Tsin, dnia 13 Czerwca 1858 г., Ukazem Najwyiszym z dnia 8 Grndnia tegoi roko, kraj wspomniony rozdiielony zostat na dwa obwody, z których pierwszerao zachowana dotychczasowa nazwa: Nadmorakiego Obwodo Syberyi Wschodniej, a drogi otrzymat nazwisko Obwodo Amorskiego. Do skfado obwodo Nadmorskiego oddzielono od obwodo Jaknckiego okrçg Ochocki. Obwód Nadmorski zalém ma Qbecnie szeió okrçgôw: Niko

696

Amurskl obwM — Amygialiri

fajewski í SoSjski nowo ntworzone, Ochocki, Petropawfowski, Hizyginski i Udski. Obwód Amnrski utworzony zostal ze wszystkich ziem, znajdnjacych sie. na lewyra brzega rzeki Amur, zaczynajac od polaczenia siç rzek Szyfki i Algol, czyli od granic obwodów Zabajkaiskiego i Jakackiego, wzdfoz calego bieg« Amoro, do ujscia rzeki Usiri i do nowej granicy obwodu Nadmorskiego. Mitstem naczelném obwoda Amorskiego ma by¿ miaste Bfagowieszczensk. Wielk§ i áwietna przyszfosé rokaja krajowi Amnrikiemo. AmOBSat (Jan Zulema), lekarz francuzki, czfonek akademii lekarikiej w Paryiu, urodzony w Saint-Maixent (Deux-Sèvres) 1796 г., otrsymaf stopieá doktora medycyny w Paryzu 1826 г., chociaz na dira lata przedtém jai zostat czíonkiem pomienionej akademii, do której otworzyfa mn wstçp rozprawa o pecherzyka zólciowym (Recherches tur la vésicule billiaire). Jego wynalazka jest sonda zupeínie prosta, za pomocç której wprowadza sie, przez cewkç, czyli kanal moczowy do pecherza narzedzie wynalezione przez pp. Civiale i Leroy d'Etiolles sfuzace do kraszenia kamienia. Pierweza wiadomoíó o tém poda! 1822 rokn, a w 1823 ogfoaif: Mémoire tur let rétrécittementt de l'urètre et tur let in jections forcéet. Dwie te prace wyszíy nastçpoie razem pod napisem: Léçont sur let rétentions d'urine 1832 r. i defy powód do zywych rozpraw w Akademii. Amnssat utrzymywaf, te powinien dzielic prawa i chwafe. pp. Civiale i Leroy d'Etiolles, gdyz jego wynalazek uczynif narzedzie tych ostatnich uzyteczném, a bez tego nie moznaby go wcale zastosowaé; wynalazcy zai obstawali pray wyfaeznotei praw swoich. Akademija przechylifa siç na strone, ostatnich, nie szczçdz|c przeciez pochwaf ich wspófzawodnikowi. Amassât zwrócit sie, potém ka iunym aeddom chirargii. Ogioszeniem swoich: Recherches sur la torsion des artères apowszechnif sposób postçpowania, który sie okazaf bardzo nzytecznym. Te prace, w r. 1829, akademija awienczyfa nagroda 6,000 fr. Za ogfoszenie: Expériences sur l'introduction de l'air dans les veines w r. 1839 otrzymaf nngrode. 4,000 fr. Do najwainiejssych prac Amussat'a lieza: Recherches sur le système nerveux (1835), tudziez Mémoire sur la possibilité d'établir un anus artificiel dans la région lombaire, sans pénétrer dans le péritoine. Prócs tych napisal wiele jeszcze rozpraw treáci lekarskiej. Uraarï roku 1856. Amnzetta, po francazka amtuette, rodzaj armaty maïego wagomiarn w zeszlym wiekn uzywanej niekiedy w pola, gfównie jednak w górach i w wojaie obletniczej. Byla to apilowa armatka osm stóp dfoga, strselajaca jedno, lab póítora fantowemi kalami ielaznemi i na lekkiej, dwakolnej lawecie osadzona. Amn zetta zwano takie rodzaj wielkich hakownic, o lufie z katego zelaza, osadzonej w drewnianém loiu, dajacej sie w rózne strony obracac na rachomych wide(kach i przewozonej na dwakolnej lawecie. Drngi rodzaj amazett wyrzacal otowiane, póJ fnotowe kale. Zaprowadzenie tych lekkich armatek przypisuja Иaorycemi Saskiemn. Giównym ich przymiotem byla lekkoáé i przenosnoáé; dwóch ludzi byío w stanie przewozié je z miejeca na miejsce. Uiywano ich wiçc gíównie w górach i przy oblezeniu día ostrzeliwania stoka i pola z krytej drogi, niekie dy jednak dodawano te armatki po jednej na platón, piechocie i strselcom, którzy je za soba w pola ciagneU i bes pomocy artylerzystów obsfugiwali. Jeszcze w r. 1798 widzimy amazetty a strselców ksiçcia Sasko-Wejmarskiego. Dsii zadne wojsko earopejskie jai ich nie azywa. TVl. В. Amygdalln. Cíalo to obojetne, krystaliczne, zasfuguje na awagç szczególniej z powoda przemian jakich doz'nawaé mote. Amygdalin najpierwej zostal otrzymany z migdafów gorzkicli; znajdaje sie, równiez w lisciach wawrzynosliwu (ob. prunus lauroceratutj, w pestkach wiáni, brzoskwin i t. d., poniewai cíala

Amygíalln — Amyrant te priei destylacyje s woda wydaja Un lam produkt со amygdalina, t. j. kwts prnski (cyanowodorowy), powssechnie inany jako jedna s najgwaltowniejszych trucizn. Dla tego migdaïy gonkie ijedione w wiçkszej ilosci sa sikodliwe. Kwai prnski twofiy sie i amygdaliny w skutek szczególnej przemiany swanej fermentacyjq migdalowq (ob.), pries dziafaoie eiala organicznego zwanego emultynq, które ta sposobem fermento swój wplyw wy wlera. Arnykle, staroiytne miaato w Lakonii, о mil? od Sparty, na prawym brzegu rieki Eurotas, safoione prsex Amyklasa, ojea Hijacynta. — Amykle alynne jest jako miejsee urodzenia Dyjoskurów, oraz Heleny i Klitemnestry. Gdy Heraklidowie wtargneji do Peloponnein, Achejcxyk Filonom sa to, te sdobywcom wydal Sparte, otrzymaï w nagrode, miasto Amykle; lees zagraiaü mu ciagle pafajaey semsta Spartanie, tak is wiadomosé o sbliienin sie, Spartanów со chwila rozchodziía sie, w Amykle. Znndsony temí niepokojacemi wieíciami, sénat amyklejski pod kara smierci zakazai rosmowy o nadejádo Spartanów, a gdy ci w samej rseczy pod królem Teleklusem przedsiewzieji wyprawe, jai stall pod bramami miasta, sanim miesskaúcy sie, o niebespiecseústwie dowiedzieli. Ztad poszío prsysiowie: Amykle tginelo milczeniem. Spartanie na pamiatke, tegn sdobycia wystawili Apollinowi tropejskiemu éwiatynie,, w której kolossalny, bo wysoki na 30 lokci posag botka, o csterech rçkach i o csterecb ussach, ntwór Batyklesa, stanowi( epoke w dziejaoh sstaki staroiytnej. Amyntas I, król Macedoóski, syn Aleetasa, ojciec Alexandra I, panowal od r. 507 — 480 prsed nar. Chr. — Amyntas П, syn Arrydenssa, prawnok Ale xandra I i prawnuk poprzedzajacego, stracil s trono Paozaoijassa, syna oznrpatora Aëropusa i panowal od r. 394 — 370 prsed Chr. Prowadsit wojne, s Olintcsykami, a gdy sam s niemi nie mógl sobie poradzíó, namówif Spartanów do wsiecia w niej odziafa. — Amyntas Ш, wnok poprzedzajacego, syn Perdykkasa, stracony sostal s trono prses swego woja i opiekona Filipa, ojea Alexandra Wielkiego. Gdy po sraierci Filipa, Amyntas osi(owa{ prsesskodsié wstjpienia na tron Alexandra, tenie kazaf go zamordowaé. Amyot albo Amlot (Jakób), wielki xnawca staroiytnych jesyków, nrodzony 1513 r. w Melon s obogich rodsíców. Prsy niepospolitych sdolnosciach i szczçsciu, do najpierwssych doszedí godnoáci koscielnych, by( naocsycielem dsieei króla Henryka II i wielkim jafmoinikiem Francyi. Wybornym jesykiem tlómacsyl staroiytnych pisarsy, mianowicie Plotarcha ¿ywoty slawnych ludzi, które liesnych doczekaíy siç edycyj; najlepssa s nich jest: Brottier i Banrilliers w 22 tomach (Paryi 1785—37). Amyot omarí 1593 roko. Amyot, Jezoita, orodsony 1718 roko w Tolonie, nmarí w Pekinie 1793 roko, sfawnym jest se swych grontownych wiadomoáci o Chinach, gdsie byl missyjonarsem. Posiadajac jçzyki chiáski i Utarski, w ¿ródfach pryginalnych posnal blstoryjç staroiytnosci, literature chinska. Najssacowniejsxe jego w tym wzgledzie prace snajdnjemy w Mémoires concernants l'histoire, les sciences et les arts des Chinois (16 tomów, Рагу* 1776—91). Jego Éloge de la ville Monkden wydal Guignes, a Dictionnaire talare mantehou-français, Langles (3 tomy, Paryi 1789). Do tego dsiefa minister Bertin, snawca jesyków wschodoich i protektor Amyota, wlasnym kosstem odlaé kasal potrsebne eseionki. Amyrant DoJSesz (Hoses Amyraldas), wepóíciesny Kartezyjassa i jego ziomek, pierwotnie jorysta, nastçpnie teolog hngonocki, or. siç w Boorgoeil 1596 г. Zostawszy probosscsem w Saomor, r. 1633 wras s Joxuem de la Place i Lndwikiem Capelle, powofany sostal na professera teologii prsy tamtejssej akademii. Naoka Amyranta, róiniae siç со do predestynacyi s sasadami reformatorów ge 44«

Amyraut — Anabaptytel newskieh, malaria w Szwajcaryí wielu przeciwników, w gfównej gad treáci jest nastepujaca: Jedynij wola Boga jest, aby wszyscy ludzie dostapili zbawienia, pod warunkiem wiary. Warunek ten, móglby przez wszyslkich ludzi byö dopeíoioпуш, nie dopeíniaja go jednak skutkiem wrodzonego im zepfucia, i dla tego w rzeczywistosci ta powszechna wola Boia nikogo nie zbawia. Oprócz tego, istnieje w Bogu jeszcze «zczegótowa wola, wodfug której postanowil na wieki zbawié pewna liczbç ludzi, innych zas w swej Jaece porainaó. Pierwsi beda niezawodnie zbawieni, drudzy niezawodnie potepieni. Pierwsza czesó twierdzenia Amyraula, nazwana universalismus hypotheticus, niepodobaía ai; Szwajearom. Amyraut odznaczal sie, gíeboka uczonoscia i zostawif liczne dzieía treáci exegetycznej, historyczuej, dogmatycznej, moralnej, polemicznej i kazania; umarf 1664 r. Zycie i nauke. jego opisaí Ch. Edm. Saigry, w dziele swojém: Thèse soutenue (Strasburg 1842), oraz Bauer i Zeller w Theologische Jahrbücher 1852 poszyt 1 i-2. L. O. AmyriS, balsamowe ziele, Kl. Rodzaj roálin nalezacy do rodziny Sumakowych (Terebinth aceae), zawiera drzewa i krzewy iywiczne, majace liscie skfadane, kwiaty w wiechy ujoiope, pospolicie biafe, rosna w Ameryce. Gatanki tego rodzaju dostarczaja w medycynie niektorych iywic, jako to: elemi, mirry. Z gatunku Amyrys opobalsamum, przez naciecie pnia i gíównych gaiçzi, wyp'ywa sok iywiczny gçsty, ióítawy, zapacbu bardzo mocnego, który w medycynie niywa síq pod nazwiskiem Balsame de Mecca. Nazwisko balsamu nie jest wlaáciwe dla tej iywicy, bo nie zawiera wcale kwasu benzoesowego, który jest zasada wszyslkich balsamów; równie jak nazwisko miasta Mekki, bo gatanek ten rosnie w cafej Arabii 1 Azyi árodkowej. 5. P. Ana, przyrostck grecki, znaczy: pod göre.»napowrbt, znowu, uiywany jest fr wyrazach zloionych, jak np. Anabazys (ob.). — Ana, w medycynie, umieszczone na recepcie przy ostatniej ingredyjencyi wraz z iloscia uiyd sie. majaes, oznaeza, ic wszystkie ingredyjencyje poprzednio wymienione wejáé maja do te go lekarstwa w tejie samej ilosci. — Ana, jako zakonezenie wyrazu, zwykle imienia wfasnego, oznaeza zbiór anegdotek pewnej osoby dotyczacych, Inb tez drobniejsze wyjatki z jej dziel, jak пр.: Scaligertana, Baconiana, Voltairiana, Byroniana i t. d. — Ana, jest nazwa zïego ducha u Indyjan brazylijskicb. Ana, bogini eeltycka, w Szkocyi Anaita zwana, pani gfçbi i królowa morskiego dna. Meiein jej Pair. Oboje mieszkaja w Anwenie. Podobna do polskiej roitologicznej Marzaony. Wychodzi z morza corocznie na zimç. Co wiosna topia jej baiwany lub wizerunki. Topienie Any byïo po wszystkich ziemiach ccltyckich dlugo przez lud obehodzone. AnabaptySOi (Wiedertäufer, Nowockrzczeiicy z greckiego ana i baptein), sa przeciwnikami chrztu dzieci. Powolujac sie, na dowody czerpane z ciasów Apostolskich, twierdza: ie poniewaz ap'ostoiowie dzieci nie chrzcili, nalezy chrzcié dorosfych, udzielajac im pierwej nauke religii, aby mogli mieé pojçcie cantal. Zdanieto,byc moie, ii miato zwolenników i wpierwizychwiekachchrzescijanstwa; rozwinçlo sie jedaak i weszlo w czyn dopiero w epoce reformaeyi niemieckiej. Przeciwnicy chrztu zawiazali sekte, a nienawidzac Lutra, obwiniajac reformatorów o brak energii, brak szczerej chçci przeprowadzenia w chrzeácijanstwie ostatecznych zmian, opowiadali naukç swoja, z cafym zapaiem jakim fanatyzm natchnaé moie. Nauka ta powotywafa do wspólnoáci, ludzi ducha; do bezposredniego pofaczenia aie z Bogiem, wspólnoáci wszystkich dóbr ziemskich i niebieakich. Mimo jednak takich pozorów spirytualizmu, w anabaptyzmie Tomaна MünUera (ob.), w rozruchach wybuchJych raiedzy cWopstwem niemieckiém,

Anakaptyéoi — A&akas pokazato siç, ie silo o dogodzenia ciafu. Anabaptyzm stfumiony w Niemezech, ulegl reformie, a raczej przelworzony zostal w pewien system przez Mermo Symonta (ob.) Niderlandczyka. Dumny ten kapfan rzynsko-katolieki, ulegtszy wpfywom wyobraien reformacyjoych, pofaczyf siç nastepnie z anabaptystami. Widzae jednak smutne wypadki, które zaszfymiçdzy zwolennikami Müntzers, sta re! sie, nadad sekcie pewne prawo, odrzucajac marzenia о ugruutowaniu tu na ziemi królestwa boiego. Menno, wprowadzeniem organicznego porzadku miçdzy swoich aczniów, przyczynif sie, do zachowania sekty od zupefnej zagfady. Sekta ta odtad znana jest pod nazwa Baptyslów (ob.). Gfówny bfad anabaptyzmn leiy w tém, ie wedfug nich chrzest jest tylko form;, znakiem przyjççia do grona cbrzeicijan, nie zas* istotnem i rzeczywistém poswiçceniem przez Ducha éwiçtego. Dach swiçty dziafa i w dzieciçciu, a ie i dziecî jedynie przez Ducha áwie,tego poàwiçcone byé moga, ¿e i dzieci potrzebuja faski w Chrystusie, tego dowodza sfowa Zbawiciela: ,,Pozwólcie dziatkom przychodzié do mnie i nie wzbraniajcie im, albowiem takich jest królestwo niebieskie" (Ew. Mateusza 19, 14). Poniewai Apostofowie dzieci nie chrzciii, nie wynika ztad bynajmniej ie dzieci nie powinny byé chrzcione. Apostofowie albowiem powofani przez Ghrystusa do opowiadania Ewangelii wszystkim narodom, opowiadali Ewangelije, i chrzciii tych, którzy w ni) uwierzyll. Dzieci zai ochrzczonych pogan i iydów mnsiafy byé chrzczone, bo obowiazek nauki i obznajmienia z Ewangelija, byt obowiazkiem naturalnym rodziców. Sfowem, pierwej musiafa powstaó gmina, czyli Koícióf, со aiç stafo w dniu Zielonych áwiatek; a poténj dopiero, mógf byé wprowadzony chrzest dzieci. Koieiof albowiem, czuwajac wraz z rodzicami nad dziatkami, bierze na siebie powinnoló nauczania ich Ewangelii i sfowa Boiego. L. O. Inkllt, rzeka, odgraniczajaca gubernije. Jenissejska od okrqgu Jakuckiego; wypfywa z wawozów gór Bajkalskicb, i przebiegfszy 178 mil srôd nizkich i bagniatych brzegów, wpada do zatoki morza Lodowatego, zwanej Anabarska. W rzece tej znajduje sie, duio ryb flader. Wtrzçsawiskach tamtejszych znajdowane bywaja koíci mamutowe, róine skamieniaforfci i niekiedy bursztyn. ADÁbarekft Satoka, niewielka odnoga morza Lodowatego, przy ujáciu weú rxeki Anabary; odnoga ta dzieli sie na dwie zatoki, do wschodniej wpada Anabara i ta wfaáciwie nazywa sie, Anabarska, druga zachodnia koñcty sie, przyladkiem Przemieaienia (Preobraienija). Na jej i na sasiednich brzegach morza Lodowatego, znajduja niekiedy bursztyn. AnábU (< greckiego anabainein, faiacy), suchwa, rodzaj ryb, mieszczacy w sobie wedfug Cuvier'a jeden tylko gatunek i nalezacy do rze,du cierniopletwych (acanthopterygii), rodziny pharinyei labyrinthiformet, tak nazwanej día tego, ie ich koáci gardzielowe dziela sie, na listki nieforemne, tworzace komórki, w których zbieraé sie, moíe woda, która spfywajac na skrzela, zwilia je podczas pobytn ryby po za obrebem wfaáciwego jej iywiofu, to jest wody. Takie urzadzenie uzdolnia ryby tej rodziny do oddalania sie, od rzek i stawów, w których przebywaja, na odlegfoáé niekiedy doáó znaczna. Napotykaiie ryb tej rodziny na ladzie, dafo powód do mniemania Indyjanom, jakoby one z nieba spadafy. Anabas, w jçzyku malabarskim zwany pane-ire (drzewofaz), przedstawia labirynty gardzieli w najwyiszym stopniu powikfane; ciato jego jest okragfe,pokryte mocnemi fuskami; gfowa szerofca, pysk królki i tçpy. Ryba ta ma siç wznosió na wiele stop nad powierzchnie, wód i wfazié na drzewa wedfug spostrzeien pp. Dahldorlfa i John'a. Znajduje siç w Indyjach wschodnich; miçso jej jakkolwiek nieodznaczajace siç dobrym smakiem, w niektórych jednak okolicach jest bardzo cenione. Kuglarze uzywaja tych ryb ka zabawie ludu.

700

,

АпаЬажуя — AMobarayi

Anabaxye (po grecku: chodienie pod górg), wjprava z okolie niiszych w wyzsze, пр. с Bad brzegów morza w kraine, ¿ródxierana. Dwa sfawne dziela atarozytne inane sa. pod tytulem: Anabasis: 1) Anabazys Cyrusa przez Xenofonta (ob.), opisujaca historyje niepomyslnej wyprawy Cyrnsa mlodssego wraz z 10 tysiacami posifków greckicb, przeciwko bratu jego Artaxerxesowi, królowi perekiemu, jako tez powrót posilków pod dowództwem Xenofonta; 2) Anabazys przez Alexandra z Aryjanu, opisujaca wojny Alexandra Wielkiego. — An&baV iyii w muzyce u starozytnych Greków znaczyla skalq, poczawszy od niiszych loméw do wyzszych. — ÁOftb&Zys w medycynie oznacza rozwijanie sie. i vrzrost choroby. Anableps (z greckiego: anablepo, pogladam do góry), nazwisko dane przez Artedi'ego galunkowi ryb, który ten badaez policzyl do rodzaju piskorza i nazwal Cobitis Anablept, Block zaá utworzyl z niego rodzaj oddzielny Anablept, w klórym jedyny jest galunek Anablept tetrophthalmut, przedstawiajaey szczególne zjawisko w organizacyi zwierzat krçgowycb, polegajace na téta, it oezy ich maja zrenice, podwójna, со im daje cztery pole widzenia dwa görne i dwa dolne. Anableps nalezy do miekopletwych brzuchopfawów (Malacopterygii abdominales), ciato ma walcowate, pokryte luskami tegiemi, ogon alabo spfaszczony. Ryby te iywo na áwiat przychodza; ¿yjaj w wodach Gujanny; dtugolé ich okolo 10 cali wynosi. An&boleD8, tak sie, nazywal u staroíjtnych Greków niewolnik, pomocny przy wsiadaniu na konia, w zastçpstwie strzemion, których wówczas jeszcze nie znano. — Anabolens, nazywano równiez kolek, do którego zsiadlszy przywijzywano konia. Ânao&rdlom, rodzaj roálin do rodziny sumakowych (Terebinthaceae) naleiacy, bardzo blizki rodzaju Cattttoium Lam, z którym dawniej byl mieszany. Lfonensz oba te rodiaje wlaczyl w jeden pod aazwiskiem Anacardium. — Owoce rodzaju Anacardium maja ksztafl sercowaty, osadzone sa na dnie miesistém, nieco wiçkszém od owocu. Z gatonku tego rodzaju, Anacardium long ifolium Lam:, owoce zwane sa w handlu oriechami mahoniowemi; w Indyjach Zachodnich jedza. ziarna do migdalów podobne, zawarte w nasiennikn. Gatunek drugi jeat Anacardium latifolium Lam. Oba te gatunki, maja kwiaty drobne, ufozone wiechowalo. S. P. AnaohftTSys, rodem Scyta, ksiaiçcego rodu, który w zamiarze ksztalcenia sie. dalekie przedsiçbral podróze î miçdzy innemi okolo r. 600 przed Chr. przybyl do Aten, gdzie z Solonem w dcisfych zostawal stosunkacb. Dziwne to zjawienie sie, barbarzyrtca z pólnocy, proatola jego obyczajów, naiwny dowcip i sad zdrowy o rzeczacb, powszechna na siebie zwrócily uwage; kilku póíniejszych pisarzy laliczylo go nawet do grona siedmiu mçdrcôw. Prawa Solona nazywal pajeczyna, w których lapia siç sïabi, a które mocny przebija. O urzadzeniu alertskiém, wedfug którego nad wainemi sprawami kraju, nartfdzali eiej Prytanowie (ob.), zanim je przedstawiano ludowi, utrzymywal, ie radia medrcy a rozstrzygajg gfujpcy. Anacbarsys za powrotem do ojczyzny usilowal wprowadzió tamie niektóre obrzadki greckie, za со wfasny brat jego,Saulijusz,zabif go.Mniemane list у Anacbarsysa (ogloszone przez Alda i Kujacyjusza) z pewnoácia ц podrobione. Grek Lucyjan (ob.) w kilku dyjalogach swoich z wielkiém zyciem przedstawil kontrast naturalnego mçdrca pólnocy z modna kultura attycka; zas* Prancuz Bar thélémy (ob.) w slawném dziele swojém pod tytuiem: Voyage du jeune Anachartit en Grèce (Paryi 1788), wystawia Scyte, podrózujacego po calej Grecyi w epoce na !at kilka przed narodzeniem Alexandra Wielkiego i zajmujace w niém

Aiiacüartys — Anafe

701

sk reala obraiy ówczesnych obyciajów i iycia spófecsaego. Dzieio lo przetozyf na jezyk poleki ¿nkasz Gofçbiowski (7 tomów, Wilno, naUadem J. Zawadzkiego; 1819—26 г.). Anaofaoreta, (i greckiego: anachoreo, oddalam siç, usnwam sie, na strong), inaczy pustelnik, ïamotnik, który iyje w odosobnieniu, zdaleka od ludzi, aby tém audaiej obcowaé mógt z Bogiem. Wscbód byf niegdyá peten rfawaych anaehoretów; Zachód nie malo takze mial swoich. Uetawy zakona i. Benedykta pozwalaja przechodzió z iycia klaaztoraego na pustelnicze: de claustrenti fieri anaehoretam (ob. Puttelnik). Anaobronlsm (i greekitgo: ana, na odwrót i chrono*, czas), oznacza Mfd prseciwko ehronologü, czyli przeciwko wfaíciwemu nastçpstwu lab dacie wypadków. Anachronizm popefnia sie, równiei przypisywaniem jakiej osobie stów, których mówié, wyobraieá i wiadomosci, których miéé nie mogía, jako tei nadaniem caíej jakiej epoce zwyczajów i obyczajów innego czasa. Poeci niekiedy rozmyslnie popeíniaja anaehronizmy, jak np. Wirgilijusz robiac Dydonç wspófczesna Eneaiza, kiedy ten ostatni iyí okolo 1,200 r. praed nar. Chr., ona zas* na przeazfo 200 lat wczeániej; tak samo tei w nowezych czasach niektórzy romantyey, jak np. Tieck w iwojej tragedyi: Genowefa i innycb. Naznaczenie daty wypadku w epoee póíniejszej, aniieli rzeezywiácie mial miejice, sowie eiej niekiedy parachronitmem. Anaoykllozne Wlenue, tak nasywano eztero-lob szesciowiersse íaciáikie, w których wyrazy dwóch lub trzeeh pierwszych wierszy powtarzafy si
702

Anafe — Aiufora

pale;, poswieeona Apollinowi Aigletowi, któremu Argonauci la nrocxysta skiadall ofiare aa to, it ich uchronií od rozbicia 1 nagle striata w morie wrzteonsj wyspç i gïe,bi wydobyf. Ao&feetÔ (Paolocci), pierwsxy doia Wenecki, paaowaf od r. 696 do 716. Po wyxwoleniu eiq rxecxypospolitej Weneckiej i pod xwierzehnictwa exarchów Rawenny, klórxy nietylko zupefnie xaniedbywali miasto, ale nawet nie cbcieli go bronió od ciagfych napadów Longobardów i roxbójników morskieh, Anafesto, obywatel x Heraklei, w (katek rewolucyi obrany zostaf ksieciem exyli iotq (dux), a to na wniosek patrjarchy Krysztofa x Poli, jakox wybór ten wkrótce okaxal sie, najmocniej usprawiedliwionym. Anafesto, majac sobie powierzona dozywotnif wfadze, najwyzsxa, przywrócil w Wenecji pokój i zgodç, día obrony hatfdln wystawif flote,, urzadzif wymiar sprawiedliwoáci, roxsxerxyf posiadíoáci rxecxypospolitej, a roxbójników morskieh prsejal exeia i postrachem. Zdaje sie¿, ie wrax x rzadami Anafesta powstafa w Wenecji x przybyfych tárale sslachetnych rodxin rzymskich, kuta sxlachty miejscowej (Nobili), gdy tymczasem lad, dzielacy ttej na tak xwane tikoly, cxyli cechy, równie jak po innyeh miastach wfoskich xostawal pod xwierxchnictwem trybaaów. Anafl cxyli Ñutió, wyspa grecka, naleiaca do Cyklad polndniowych, ma 1 '/a mili □ powierxebni i celaje xyxnota'a. Sfawny jest na tej wyspie marranr; znacxny tez handel kuropatwami, których zabijaja tucorocznieokofo 12,000 sztak. AnaflelftS: wWelwie oznaczaf Góre wiecxnoici w wyobraieniach Litwy poganakiej. Teodor Narbntt, prxywodzi podanie ludowe na ¿mndxi koío Kretyngi, objaíniajace dokfadnie xnaezenie tego wyrazu. „Jest góra wielce wysoka, stroma, niedostçpna skafa, nazywajaca sie. Anafielas, na która cienie wdzieraé sie. юц. Dlatego paxnogcie dfugie, p azury xwienat, oreie, konie, riugi i t. p. potrxebne sa día prçdszego na nia dostania siej. Im xaá criowiek byi bogatsxym, tym tradniejsxy ma przystçp: gdyi mienía xiemskie ciaxa na duszy; nbogi, lekki jak piórko, moie sie, wedrxeé na góre,, jexeli bogów ni* obrazal w iyciu. Inaczej grzesxnego bogaexa smok Wizunas, pod góra mieszkajacy obedrxe, i równie jak obogiego grxesxnika rie wiatry nniosa. Istota boska, miesxkajaca na szczycie tej góry, która peina jest sprawiedüwoáci, «fdxi umarfych x ich postçpkôw xa xyeia. Kaidy podlug jej sadu odbiera nagrode, lab кате, wieczna." {Dtieje staroiytne narodu Litewskiego. Tom /.)• W powiesciaeh polskiego lodo, to podanie Litewskie przekaztafcone xachowalo sie, dotad, tylko owa góra jest cafa sxklanna. {Klechdy staroiytne podanta i poicieéci ludu Polskiego i Ruti. K. Wí. Wójcickiego). Wyraz ten Anafielas, wskrzesif i upowszechnif J. J. Krasxewski, pod tym albowiem gíównyro tylulem, w trzech oddzielnych piesniach, czyli poematach, akrealil i przedstawif nam cafa pogaftska, w jej szczegófach Lilwç. Czçàd pierwsxa Anafie las, Witolorauda (w r. 1842), daje nam obraz Litwy prxedhistorycxnej: czejé draga Mindows (w r. 1843) przedstawia exasy pierwszej historyeznoáci, aqU trzeeia Witoldowe boje (w r. 1845) maluje ostatni okres hietorycxny, samodzielnego byto Litwy, prxed pofaczeuiem z Korona polska. K. Wt. W. Anáfora (« greeUego: anaferein, Masó na powrót), figura retoryezna, zasadzajaca sie. na kilkakrotném powtarzaniu jednego wyrazu, na poezatku kilku zdan lub okresów i przyczyniajaca sie, skntecznie do wywolania wiçksxego wraxenia i do xwrócenia uwagi na ten sam przedmiot. Oto prxykfad z lOtej sielanki Wirgilego: Tu chfodxa íródel krysxlaly, — tu lak sie. szerza kobierce. Tu gaj odwieczny, — tu s toba ach! dfugie przepedxifbym lata!

703 AnaglUy cz)H AnagUpty, pfaskorzeíby na dxbankacb, poharach i t. d., odlewane albo kowane. AnagOla, miasto Latynskie w krainíe Herników, powabne pofoieniem na wzgórza, bUako Via Lacinia i Praenettina. Anagnia w r. 305 pried Chr. olrzymala prawo obywatelstwa rzymikiego; Cycero mial ta slicing wille, Anagninnm. Diii to miasto naiywa sie. Anagni, i leiy w prowincyi Frosignone, w Pañstwie Koácielném; slynne katedra, bedaca sabytkiem XII wieka, a ozdobiona slicxnemi freskami i oftarxem roboty moxajkowej. To w r. 1295 stan|l pokój pomiçdzy Francyja a Arragonija; w wiekaeh srednich miasto to bywalo miejscem czestego pobyta róinych Papiezy. W pobliskieh góraeh xnajdaja slç íródfa i kopalnie siarcxane. AnagQOSteS (po grecku: priypominajqcy), oinacial u Rxymian ntewolnika, xwykle wysoko wyksstafconego, a xatém i drogocennego, który w cxasie wieexersy lab kiedybadi, na zawofanie pana swema aprsyjexulal cxas ciytaniem lab opowiadaaiem roxmaitych wydarzefi; xkad tei Anagnostów xwano lektorami, albo fabolatorami. Zbytkowny ten xwyczaj wsiedl ssciególnie w mod; od esasów ce saría Klandyjnsza. U Greków Anagnostes, to samo со a facinników Lektor (ob.). AnagOglJa (x greckiego: anagein, wprowadiaé), spoeób wykladania texta biblijnego, xnajdywaniem w rxeciach lob faktach zewnçtrznych i ludzkich znaczenia wewnetrznego, boskiego.—W roznmienia mistyczném, anagogija wyra ía stan uniesienia czyli extazy duszy, lub tez sztukç podniesienia umysfa do áwiata wyiszego, nieziemskiego. AnagOgiJe: tak sie, nazywafy w starozytnej Grecyi oroczystoáci, obcbodzonc w mieácie Eryx, w cela sUonienia do powrota Wenery, о кtórej szlo podanie, it sie, przeniosfa do Libyi. An&grarama (z greckiego: ana, w tyl i gramma, litera), odwrotM czytanie albo przekfad liier w jakim wyrazie, tak sie, z niego nowy wyraz ntworzy. I tak anagram wyraza Lógica jest caligo, Kalwin na tytale dziei swoich kfadl taie Alcuinus, które jest anagramem jego nazwiska Catrinas. Na Diiele Andrzeja Wçgierskiego: Syttema historico-chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum (Utrecht 1652), ¡míe, autora nkryto pod anagramatem: Adrianas Regenvoltciui. Do najosobliwszych igrassek tego rodzaja naleiy anagram uloiony na powitanie Stanisfawa LeszesynsUego, wracajacego w mfodoáci swojej x dalekiej podrózy do rodzinnego miasta Leszna. Uczony Jabfonski, rektor ta* mecznej szkoiy, urzadzif pewien rodzaj baleta na czeáé Stanisiawa; trzynasta mlodxienców w zbrojach rycerskich trzymafo przed soba tarcze, a na kaidej z nich znajdowala aiej litera zfota, która, gdy standi w szerega, ntworxyfy sfowa: Domiu Letcinia. Potém zaczçli tanczyc, a po niejakiej pauzie znowa siç assykowali, zmieniajac porzadek liter anagrammatycznie, tak iz znaczenie ich szesciorako sie, odmienialo, jako to: Ades incolumis; Omni* es lucida; Omne sis lucida; Mane sidus loci; Si* columna Dei; J, tcande solium. Panegirzyjci а ñas przy koncu XVII i w poczatkach XVIII wieka szli na wyácigi w ukfadania anagrammatów; równiez i starozytni mieli w nich upodobanie. Kabalisci iydowscy w anagramach npatruja wielkie znaczenie mistyezne (ob. Kabala). Z nowszych anagrammatów przytaczaja nastçpny, po osiagniçciu przez Bonapartego wfadzy najwysszej, ulozony ze sfów révolution française, t. j.: un Corse la finira. Jeden z wspólczesnych nam pisarzy polskich, ks. Placyd Jankowski, z imienia swojego nfotyl anagrammatyczny pseudonim: Dycalp. Anabnak, piaskowzgórze Mexykanskie, sa którém leiy stolica tego kraju; niekiedy tez nasywaj§ tak cafy starotytny Mexyk.

704

Analto- Aneklet

Analto, wielka bogini fenicka, która pospola i Jeehem Inb Sioncem, Ogniem, wyszfa i jajá Homichli, znacsy ksiçiyc pierwiastkowy, ogieú ziemski, ïunç, odblaik niobios na xiemi. Bedac siostra, lostaje i long Jocha. Chcac pospofu s nim wybawié Fenicjjan od Babaka i Bai, samieula sie. w Baaltycç, Astarotç lab Astartç, lab ksiçiyc wlasciwy, ka ziemi, mianowieie saá iwietej lab fenickiej, swrócony. Analtys, Anáb, Ansia, bogini ludów Armeáskich, Kappadockich, Pontyjskicb, Medyjskich' i Perskich, jednoznaczna z Wenera lab Dyjanç, ktfrej poiwiçcona byía kraina AnaUica, osiedlona bogatém kaplaústwem, którema niewolnicy kapfani (hierodulowie) nprawiali role. Czeád Anaitydy byía najniemoralniejszf na cafym Wschodzie; ksiaiçta nawet do áwjgtyni jej posylali swoje córki na wiseteczeástwo, w nadziei ze przez to dostang mçiôw. W przepysznej tej íwigtyni stal kolossalny posag bogini se szczerego zlota; sabrai go naatçpnle tryjamwir rzymski Antonljuiz. Anaïtyi, równie jak Izya. i Altarte jest pierwiastkiem siïy rodz§cej w natarze. U Indów i Persów podobne bóstwo swafo siç Anakid. Anakamptyka, dawne nazwisko naoki o odbijanin swiatia (Katoplryka), tadsies* о odbijanin gfosu. Anakaona, królowa na wyspie Hajti w epoce odkrycia Ameryki; pocigtkowo byla w przyjaíni z Hiszpanami, póíniej jednakie (1506 r.) zostaia przez nich zamordowang. AnakefalOOZyS, w reloryce oznacza sammaryczne przypomnienie czyli zreassumowanie wszystkiego, со siç poprzeenio powiedziafo. AnaklaetyOXne Instrumenta, s; przyrzgdy, slaigce do nwidocsnienia zalamywania siç promieni ¿wiatfa do tego stopnia, ze moina oznaczyó kgt wpadania ich i zaíamania. Zalamywanie sie ¿wiatía byío zoane starozytnym; lecz pojecia ich o áwietle i widzenin byíy bardzo niedokfadne. Keppler, pierwizy naukowe zastanawial siç nad zjawiskami zafamywania siç íwiatfa; przyrzgd uiyty przes niego by( nastçpujgcej konstrukcyi: szeician szklanny omieszczal w kgcie prostym, utworzonym s dwóch desek do siebie prostopadfych, z których jedna pozioma, a droga pionowa wysokoáci jednakowej z szeácianem. Wystawiajac to na dziafante promieni swiatfa, na desee poziomej otrzyma. siç cieú rzucony przez deskç pionowa, który w miejsca sajetém przez szeácian, bedzie bliiej siç koúcsyf nbt w innych miejicacb, i to poslozy do oznaezenia stosunka, pomiçdzy k|tem wpadania i katem zafamania ¿wiatfa. Keppler tyra sposobem znalarf, ie día promieni áwiatfa przechodzfcych s powietrza do szkía, stosunek pomiçdzy katem wpadania a katem zafamania, jest równy stosunkowi 3 do 2. Newton do tego cela wymyílif zapefnie inny przyrzgd, a Biot który w ostatnich czasach z wielka dokfadnoicig dokonal dosViadczenia tego rodzaju, niywal graniastosfupa trójkgtnego (pryzmata) z tego cíala, którego moc zalamywania cheial oznaczyé. Anaklaetyka, przedawniale nazwisko Dioptryki, to jest nauki o zaïamywaniu siç áwiatfa. Anaklet Dawni pisarze koicielai wymieniajg pomiçdzy pierwszymi nastçpeami S. Piotra na slolicy rzymskíej, Anakleta albo Anegkleta; aie nie zgadzajf siç z sob; со do porsgdka tego nastepstwa. Wedfag á. Ireneusza, którego trzyma siç Euzebijass, ota jest katalog pierwotny papieiów: Piotr, Lin, Ana klet, Klemens; wedtag á. Augustyna, Klemens nastgpif zaraz po Linie, Anaklet «ai dopiero po Kiemensie. Inne katalogi (a jest ich wiele, wssystkie samieszezone w duale Origine* de VEglite Romaine, Paryi 1836), w miejsca

Anaklet — Anakreon

70S

Anakleta, kfada Kleta; inne mown wymieiiiaja KleU i Anakleta, jako dwie 010by róine. Tego ostatniego xdania bronil szczególniej sfawny kardynal Orel, pod Benedyktem XIV, i podaje nastepny szereg: Plotr, Klemens, Klet, Ane klet. Powatplewajf wszakie о Mm inni pisarze, i nwaiaja za rzecz prawdopodobniejssa, podfug Chronicon Damati, tudziez i. Epifanijnua I i. Rufina, te Lin i Klet, жа iyeia jeeicze Plotra, byli jego pomocnikami w zarz|dxie Koáciofa rzymikiego, iaden zaá z ních nie byf prawdziwym nastçpca Piotra, w cafém tego wyrazn znaczeniu, meie día tego ¿e oba równie jak Piotr, mogli paádí" oflara prxeáladowam'a Nerona. Przynajmniej Indicultu Romanorum pontificum, n Bollandyatów, Propyl. Matt, wspomina te Linus шмг! pod Neroпев, г. 67. Piotr, widtat zbliiajaca sie chwilç swej ámierci, mianowaf Kiemensa bezpoárednim ewym nastçpca, Anaklet zaá mial nastapié po Klemensie. Co sie, tyeze róíuicy miedzy Bietern i Anakletem, oprócz wielu starych katalogów Papiezów, Pontyfikaf nazywa Bleta Bzymianinem, Anakleta Atenczykiem. Pseudo-Izydor przypisuje Anakletowi papietowi trzy faiszywe dekretalija. Niewiadomy rok jego ámierci.—Anaklet IL anty-papiei, wybrany po ámierci Honoryjusza II, przeciw prawemu papieiowi Innocentemu II, w XII wieku. Umati r. 1138, przedfuzywszy z wfasnej winy odszczepieústwo zachodnie na Iat aiedm. á. Bernard szczególniej pracowaí nad nawróceniem monarchów i narodów na atroné, prawego papieza Innocentego II. L. R. Anaklla, niewielka twierdza na brzegu wscbodnim mona Czarnego, o 2 mile od warowni Bedut-Kale, przy ujáciu rzeki Jengnry, w miejscn gdzie kiedyá znajdowaé sie. miafa starozytna Heraklea. R. 1770, twierdza ta zostafa zajçtf przez dowodzacego w Grnzyi generala Totlebena. Po zdobyciu Redut-Kale w r. 1811, Rosayjanie obsadzili j| powtórnie, i odtad staff ntrzymywali tn zaïogç. Anakolnt, tak sie. nazywa w Grammatyce i w Retoryee brak szyku logicznego, który jednak, jeáli nie Uçdny zawsze powinien byd obliczonym naprzód i rozmyálnym. Anakolaton napotyka siç czçstokroô, niekiedy nawet w lepszych pisarzach, skoro w dingich bardzo okresacb, przy licznych zdaniach wtraconycb, czyli podrzednycb, czytelnik na koúco zapomina rzadn wyrazów poczatkowych, zwlaszcza gdy dzwiecznoáé okresn wymaga jakiego powtarzania lnb opnszczenia. АнакОВШ (Boa Anaconda, В. marina). Gatunek wçtôw z rodzajn: pofoz, który bardzo jest podobny do pofoza dusiciela (Boa constrictor), a rosni siç od niego ciemniejsza barwa brnnatnf, tndziei ciemniejszemi i mniej okragfemi plaraami na grzbiecie. ¿yje w Ajneryce. Anakreon, poeta grecki, ápiewak mifoáci i wina, najafodszy z dziewiçciu wielkich liryków poetycznej Hellady, or. w Teos okofo r. 560 przed Chr., um. г. 478 w Abderze, gdzie rodzice jego zamieszkali po zdobyciu miasta Teos przez Cyrusa. Doszedfszy lat mfodzienczycb, Anakreon dostal sie. na dwór Polikratesa, króla Samos, mifoánika nank i sztnk рЦкаусЬ; po jego npadku goácinnego doznaf przyjecia od Hipparcba w Atenach, póíniej zaá powrócit do Teos, a ztamtad do Abdery. Umarf, jak niesie podanie, skutkiem pofkniçcia sachej jagody wiunej. Przyjaeiel jego» poeta Symonides, postawil mu zachowany dotad nagrobek; miasto Teos wizerunek jego zamieácifo na swoich monetach: cala Greeyja czeila wielkiego poete,. Póíniejsi dopiero bajad zaczeli o miloáci Anakreonta s Saflbna, przy czém moralnoáé jego, bez zadnych atoli dowodów, podawano nierai w podejrzenie. Staroiytni znali 5 ksiag pieáni anaKNCVKLOrZOTJA ТОИ I. *

706

Anakreon — AmlekU

kreontycznych, którjch obecnie istoieje jqi tylko kilka fragmentó* w innych autorach greckich; my газ pod imieniem Anakreonta posiadamy zbiór 68 pieáni, wydany po rax plerwssy priei Stephanusa (Paryz, 1554). Z tych niektóre widocznie if prawdziwemi ntworami serdecznego i wesofego Tejczyka, inne zaá, nloione w jego guácie, pochodza z epoki nierównie póíniejsxej. Rytm i miara poezyj Anakreonla, których spiewania towarzyazono na barbitonie, w ogóle zblüa sie, do melodyi eolskiej, azczególnie zas do saffickiej; zwrotki aloli i caty tok mowy jego sa lzejsze, wiecej maja prostoty i afodyczy, wiçcej naiwnej wesofoáci, tak ¡¿ Anakreon na wszystkie czasy pozostal arcywzorem tego rodzaju ntworów. Dyjalektu uzywa prawie zawsze joáskiego, niekiedy tylko doryckiego. Najlepsze edycyje tego poety sa: Maittaire (Londyn, 1725); Bodoni (Parma, 1784); Brunck (Straibnrg, 1776—86); Mehlhon (Glogów, 1835). Tíómaczeú polskich Anakreonta, opróci licznych czçs'cio wych nasladowañ, mamy dwa: jedno Naraszewicza p. t.: Anakreon poeta Grecfci (Warszawa, 1774), drugie hr. Fryderyka Skarbka p. t.: Pieini Anakreonta (Warszawa, 1816). Anakreontyosoy Wiens. sklada sie z królkich wierszy trochaicznycb, które poprzedza jedno—lab kilkozgioskowa anakrazys (ob.), zwykle formy nastepojacej:

AnakmiyS, wyraz grecki, oznaczajacy w mnsyce i w metryce pierwazf syllabe,, poprzedzajaca wíasciwy takt lab stope, wiersxowa. Anakrazys naxywato siç takle a Greków pierwsze dobycie tona z iastramenta, zeby z nastrojeniem jego obeznaé épiewaka, со wazakie nie odpowiadaio bynajmniej dzisiejszym preladyjom. Anakryzys, tak nazy waïo siç w Atenach sledztwo sadowe przed oiadzeniem sprawy. Jezeli strona byfa w moinosci, ndowodnienia przy tém éledztwie sîusznoéci swojej w sposób oczywlsry, wówczas inkwirent by( mocnym roxtrzygaë sprawe s wfasnego ramienia; zwykle jednak anakryzys afazyfa jedynie na zebranie obastronnych dowodów, które w pieczetowanych kapeuikach przechowywano ai do zebrania siç sadu. Anakntan (Onekotin), jedna z wysp Kurylskich, nalezacych do Rossyi; 13 mil dfoga, a na dwie szeroka. Jest na niej kilka wnlkanów; znajduja siç ta czerwono-ssare liay. Analoym, aynonimy Analcym (Haiiy), Zéolithe Kubicyt, Kaboit (Breithanpt). Mineral ten po raz pierwszy odkryty by{ przez Dolomiea na Cykladach; opisany przez Haiiy. Nazwisko mu nadal Haiiy, z greckiego analkit (bezsilny) z powoda sfabej elektrycznosci, jaka po potarciu przedstawia. Kryttalizaje w szescian, z modyBkacyjami; wielkosc krysstafów rozmaita, od bardzo drobnyeh, do wielkos'ci piçsci, zwykle w groppy poïaczonych. Twardosó okoío 6,0. С . g . = 2,1 — 2,24. Barwy zwykle biafej, wpadajacej w rózowawa, raiesna, poíysk szklisty i perfowo-maciczny, prsezroczysty, lob tylko przeswiecajacy. Chemicznie jest to podwójny krzemian glinki i sody; wzora: 2 SiO, . 3 A^Oj+2 Si03 . 3 NaO+6 . Aq. W niektórych okazach czeáé sody bywa zastapiona 3—6 procentami wapna lab potaia. W rurce szklannej daje wodç, pod dmachawki stapia siç w kulkç azklista . z kwasem solnym tworzy

Analekta — Analiza

707

galaretç. Zntjduje siç w skafach pochodzenia ogniowego w Aussig, dolfnla Fossa w Tyrolo, Vicenza, na wyspach Feroër i CyMadach, w Andreasz, Verge i Arendalu. К. J. lllllflttt. s greckiego, oznacza wybór celniejszych miejsc i zdaú z jednego lob kilku pisarsy, zwïaszcza z poetów; i tak np. sfawny filolog Brunck, tym tytulem nazwal ewój zbiór rozmaitych rozpraw, czyli to jednego, ezy kilku autorów, jak np. Analecta Wolffa (ob. Kolleklanea). Ao&lekta (Analectea), nazywaf sie, w Rsymie niewolnik, którego obowiazkiem byfo zbieraé z posadski okruszyny, spadfe ze stofu podczas biesiady. AnaJenmiat (z greckiego: analemma, wysokolé). W astronomii tak sie. nazywa rzut prostokatny, wszystkich kól sfery, na pfaszczyznç pofudoika. Analeramat sfuiy do wynalezienia, priez wykreálenie wysokosci slonca, w godzinie oznaezonej; mozna go takie aiyé, día oznaczenia czasu wschoda i zacbodu stonca, w jakiejkolwiek szerokoáci geograficznej i w dzieú oznaczony. Nazywaja takie Aoalemmatenr instrument astronomiczny i gnoaaoniczny, opisany przez Ptolemeusza. Analeptyome árodki (analéptica) wyraz lekarski, oznacza wszystko со sprsyja rozwinieciu si{ iywotnych, utraconych przez chorobç, jak: pokarmy najwiçcej dostarczajace pierwiastków krwi; leki wzmacniajace, toniczne, omaczone sa tém mianem. Xaw. R. Analgia (a greckiego a przesad, algos ból) wyraz lekarski na oznaczenie próby bólu, w razach gdzie sa. przyczyny sprawiajace to uczucie. АпаШуОЛа geometryja, (ob. Geometry'a). AnaUtyozna meobanlka, (ob. Mechanika). АшШуОПУ róWDOlOglobok, (ob. Róumoleijlobok analitycznyj. Aoalltyka, podfug Arystotelesa czeác" elementaría logiki, nauka o prawidfach prawdy i wiedzy apodyktycznej, obejmuje zasady myslenia i powstaje s rozbioru dziafalnorfci rozumu na pojedyúcze i skíadowe jej czastki (ob. AnaUta). W sprzecznoáci z analityka zostaje dyjalektyka, druga czçié logiki, nauka о prawdopodobném, rozpatrujaca kazde zdanie ze wszystkich stron, rozpoznajaca pozór i dostarezajaea myálom stosownych przedmiotów. Sama znów analityka rozpada sie, na dwie czçsci: na elementarna i na naukç melody, z których pierwsza podaje prawidfa myslenia w ogóle, i sfuiy za wzór do zastosowania don rozumu; druga zas" obznajmia ñas z budowa szczegófowego jakiego systematu, który rozum wystawié usifuje. Kant w swoje] Krytyce czytlego rozumu nazy wa analityk) transcendentalna: krytyczny rozvrój najwyzszych poje/S i zasad wfadsy poznawania, a zatém cseM metafisyki. F. H. L. Analityka (W matematyce), ob. Analiza Diofanteta. Analiza (a greckiego: analyo, rozwiçzujç), dosfownie znaczy rozbiór, czyli rozklad jakiejkolwiek cafosci na czesci. — Analiza grammatyozna (ob. Ro zbiór grammatyczny). Analiza fllOZOÜOZna. Analiz|, mówiac w ogólnosci, mozna nazwac kaidy rozbiór jakiegos* danego przedmiotn na pierwiastki, z których sie, sklada. Так tedy jui nawet opis jakiejs rzeczy, bo wyliczanie jej przymiotów, wfasnoáci, bçdzie analiza^ Gdy np. powiemy: ten pafac, który widzimy przed soba, jest wygodny, okazaly, wysoki, gotycki, jest bialy, w kwadrat bndowany i t. d.; takowe nasie orzeczenie bedzie analiz§, bo rozbiorem przedmiotu danego szczegófowego

708 na wlasnosci, które go stanowia. Z tego atoli widaé, ii moca analizy, badamy w przedmiocie danyra jednostkowym pierwiastki jego ogólne; boó biafoéó, okazalosó, dogodnoíé, wysokoáé, kwadratowa forma i t. d., 19 ogólnemi pojçciami; a ogólnemi dlatego, ie one nie tylko sa wfasnoáciami tego pataca, o którym mowa, ale aïuia takie mnóstwa innych przedmiotów. Так wiec teraz jai wnotié moiemy, ¿e analiza jest czynnoácia naszego myélenia, rozbierajaca przedmioty rzeczywiste, dañe, jednostkowe, szczegófowe, w cela zbadania w nich ogólnych pojçé, do których owe przedmioty naleia. Analiza tedy bçdzie: jeieli w grammatyce rozbierzemy zdanie wykazujace, np. jaka czçàcia mowy jest kaidy wyru, skfadajacy to zdanie, jeieli orzeczemy forma do której on naleiy, jego tryb, czae, liczbe., osobe, przypadek i t. d. Analiza bçdzie, jeieü np. powiemy, ie w tej lab owej wodzie mineralnej, znajdoja lie, te, a nie inne ciafa chemiczne. Te ciafa skladowe e§ ciaíami prostemi, sq tedy ogólnikami, bo wchodza do skfadu nietylko tej wody mineralnej, o której mówlmy, lecz sa obecne i w wielu innych przyrodzonych przedmiotach. Gdy wiçc analiza bçdzie kaide znalezienie ogólnego pojçcia w przedmiocie szczegófowym, danym, wiec analiza nazwiemy równiei, je ieli np. botanik z roáliny, która ma przed soba, orzecze jej gatanek, jeieli z gatunka dojdzie rodzaju do którego on naleiy, jeieli nastçpnie znów odgadnie plemiç, w którém ten rodzaj jest objçly, jeieli posuwajçc siç coraz dalej posna rodzinç, zamykajaca w sobie to plemiç, a nakoniec jeieli z rodziny odgadnie gromadç i t. d. Takowe przeto cofanie sie do coraz ogólniejszych, obszerniejssych pojçé, jest takie analiza. Analiza bedzie, jeieli badacz z jakiego zjawiska natnry odgadnie prawo ogólne, które jest jego przyczyna (np. prawo Keplera mechaniki niebieskiej, prawo elektrycznoíci, spadania i t. d.); jeieli odgadnie istote jakiego*' jestestwa, jeieli tedy dopatrzy sie, w niém owej myéli, która wfaánie stanowi, ie to jestestwo jest tém, czém jest, a nie czém innéra. Analiza jest przeto przejiciem ze iwiata widomego do iwiata dnchowego, do swiata ogóíów, do dziedziny mysli. Zaaé tedy, ze na analizie spoczywa cala empiryja, ie wiçc analiza jest podstawa wszystkich nank opartych na doáwiadczeniu, a mianowicie nank przyrodzonych. Albowiem natura i áwiat fizyczny bynajmniej nam nie przedstawia wprost ogólnych pojeé, nie przedstawia np. rodzajów gatnnków i t. d., ani pe daje nam wprost ogólnych praw, ani istoty wewnçtrznej przedmiotów; bo wszystko, со jest ogólném pojeciem, jest wyfacznie odkryciem myálenia naszego. Natura i cafy áwiat zmysfowy nastrçcza nam jedynie pojedjneze, jednostkowe jestestwa, a zjawiska materyjalne. Dopiero moca czynnoáci naszego myálenia, rozomowania, naszej reflexyi, zdofamy dojáé do poznania owej ogólnej istoty przed miotów, do odkrycia praw ogólnych, do charakteryzowania eech, rodzajów, ga tnnków i t. d. Analiza atoli uiywana przez empiryja, to jest przez postçpowanie opierajace siç na doáwiadczeniu, odbywa siç przez porôwnanie i oderwanie (przez abstrakcyjq). Jakoi majac wiele przedmiotów podobnych, porównywamy takowe; odrzncamy cechy szczegófowe, któremi sie te przedmioty miçdsy sob) róinia, a sachownjemy te cechy, które im wszystkim sa wspólne. Te cechy i znaraiona wspólne íaczymy w jedno pojçcie, a tak dochodzimy do ogófu, bo do ro dzaju lab gatunku, do którego te wszystkie jestestwa naleia. Тут tei sposobem odkrywamy jedno i toi samo prawo, które róinym zjawiskom síuiy za podstawç, które w nich wszystkich jest czynna i dzialajacç potçga, mimo to, ie te zjawi ska pozornie róinia sie miçdzy soba. — Abttrahowaniem, oderwaniem tedy nazywamy te, czynnoáó myáli naszej, która tworzac pojçcie ogólne, odrzuca cecky, któremi siç róinia miçdzy soba porównane przedmioty, a naleiace do jednegoi rodzaju, gatankn lab ulegajacej ednemu i tema samema prawu.—Ab*tr<\kcyja(ob.)

709 jest prieto pojçciem, w którém znikfy wszystkie szczegófowe róinice, a w którém jedynie pozostaïy cechy ogólne, wspólne. Wniosek (wynik), który moca abstrakcyi z wiela faktów, przypadków jednostkowych, i wieln zjawisk, niby rozmaitych, a w ietocie podobnych do siebie, wyprowadza ogólne pojecia, ogólne zasady, prawa i t. d., nazywa aie wnioikiem przywodu, indukcyjq (inductio). Tego wniosku trzymaja, sie glównie nanki przyrodzone. Francissek Bako (na Wernlianie) w XVI stulecia, odwracajac sie, ae wstrçtem od ówczesnej scholastycznosci, iadal, aby папка raiaîa oczy otwarte na rzeczywisty éwiat; a poleca glównie jako metode najdoskonalsza w dochodzeniu prawdy, owe metodq postepujaca przez indukcyje. Anglicy we wszystkich gafçziach nank trzymaja siç przewainie tej metody. Jezeli analiza jest dziaíaniem mysli, która zaczyna od jestestw danycb, szczegótowych, jednostkowych, rzeczywistych, i z nich wypro wadza ogólne pojçcia, prawa, zasady i t. d., latém latwo zgadnaé, ie winno sie, jeizcze znaleié inne dziafanie wrçcz odwrotne analizie, bo postepujace droga, wprost jej przeciwna. I w aamej rzeczy istnieje tei czynnoíd myéli, która zaczy na od pojeé ogólnycb, roznmowych, a z takowych wyprowadza szcsegófy, jednostki, skutki, konsekwencyje i t. d. Ta czynnoáé odwrotna analizie, lowie si? tyntexq (synthesis). Jeieli zaá, jak siç wyiej rzekfo, áwiat fizyczny, natura, doiwiadczenie, podaje nam tylko jednostkowe fakta i t. d., a nie przedstawia ogól nycb pojçc, ogólnych tasad, zatém znaé, ie aynteza nie jest droga wlasciwa. día wszelkiej empiryi (np. día nank przyrodniczych). Synteza miejsee swoje ma w umiejetaoáciach czysto duchowych, rozwinietych Ii tylko moca czystych mysli; jako np. we filosofii zwlasscia ipekulacyjnej. Так np. fllozofija prawa rospoczyna od ogólnego pojecia czlowieka, jako jestestwa roznmnego, a atad wywodzi, ze cslowiek ma wolç, z pojecia woli wnosi, ie jest osoba; ze stosnnku wzajemnego osób do siebie zradza pojçcie prawa, z pojecia prawa, rozwija prawo wfasnoáci, a z wfasnoáci znown prawo síuzehnoáci i t. d. Umiejçtnoàcia syntetyczna jest takze np. matematyka, bo ona, jako arytmetyka: rozpoczyna od ogólnika, bo od jednostki, od iloáci i t. d.; a jako goometryja rozpoczyna takze od ogóin: bo od przestrzeni abetrakcyjnej, ztad wywodzi pojecie ponktu, linii, píaszezyzny, kata, trójkala, wielokata, koía i t. d. Так dochodzi geometryja do prawd a twierdzen coraz wiecej szczegótowych, a koúczy na zastosowania ich w rzeczywistym éwiecie. Uwaimy tci, ii w blizkim zwiazku z istota analizy i syntezy stoja dwa wyrazenia wielce czesto niywane w nowoiytnej filozofli, bo wyrazenia a priori i a posteriori. Aby zaá zrozumiec te wyrazenia, uwaimy, ii tak jedno jak drngie przypnszcza, ii ogólne pojçcie odkryte moca naszego myálenia, istnieje pierwej, nii jednostkowe szczegóíowe przedmioty, bçdace jego objawem zewnetrznym, rzeczywistym, zmyslowym. Otói postepowanie wnoszace s ogófn, to jest z myéli, o tém, со w rzeczywistosci, w doswiadczenin znaleéó sie. winno, nazywa siç sadem a priori, to jest: a priori ad posterius (niby wnioskiem, posnwajacym sie, od tego, со jest wczesniejssém, do tego, со jest póíniejssém); odwrotnie, wniosek który z tego, со istnieje rzeczywiscie, опека 0 tém со jest ogólném, myéla, nazywa siç sadem a posteriori, niby a posteriori ad prias. Tataj tei wspomnieé wypada o róiném stanowiskn, z jakiego zapatrywaÓ siç moina na owe pojecia ogólne, abstrakcyjne, wydobyte moca analizy. W wiekach srednich dlugie trwaly spory filozoficzue miçdzy tak iwanemi nominaliitami a realittami. Filozofija nominalistów twierdsifa, ii owe abstrakcyje sa tylko naswami, imionami (nomina), nie majacemi iadnej rzeczywistoáci, 1 istniejacemi jedyaie w myéli czlowieka; przeciwnie realiáci twierdzili, ie owe abslrakcyje ietaieja w rzeczy samej, ie sa reaJnemi. Baczmyi przedewszystkiem,

710 le wypadme ziiste przyznac ef usznoáé realislom, jeíeli owych abstrakcyj nie bçdïiemy uwaiac" ta czcze, prózne, ujemne ogólniki, lees jezeli takowe braé bçdziemy sa pojçcia ogólne, dodatne, peine treáci, s których wysnoó moins caff rozmaitoáé ezczegófowa, np. wszystkie w nich zamkniçte szctegófowe prawdy, delete prawa, rodzaje, gatunki i t. d. Warto tei wspomnieó, se realiáci srednich wieków wielce sie. róinia od realistów owoexetnych. Bo, jexeli tamei twierdzili, ie ogófy wyrozomo wane myála sa prawda i rzeczywistoécia, — diisiejsi realiíci nie wiertf w takowe ogólne, rozumowe pojçcia; przeciwnie uwazaja, ie Jedynie przedmioty naleiace do doáwiadczenia, wiçc rsecty jednoslkowe, wiec jestestwa smyslowe, materyjalne, ц prawdsiwe, rzeczywiste, resine. Prseciei na lém, coámy powyzçj rxekli, nie konczy sie. jesscse rzecz o analisie i ayntezie. Uwaialiimy dotyehcsas analizç jako csynnoié, dopiero wykrywajaca ogólne pojecia (zaaady, prawa, prawdy i t. d.), poprsednio niesnane, a zamkniçte i ukryte w dsnych szczegófowych faktach, zjawiskach i t. d. Podobnie uwaialismy dotyehcsas eyntezç, jako czynnosé dopiero roswijajaea s danych, ogólnych pojeé (praw, zasad i t. d.) ssesególowe fskta, sjawiska i- 1. d. Teras uwasmy со nastapié winno, gdy analiza juz odkryfa. ogólne pojecia, se szczegófowych fsktów danych, i gdy eynteza rozwinefa juz fskta ssesególowe s ogólnych pojetí. Zapewne w takich rasach gfówném ssdaniem bedzie, aby sprawdzié i potwierdzié wypadki analisy i syntesy. Otói aby tego dokonaé, potrsebs dowodu i wywodu. Dowód w tém jest podobny do syntesy, i¿ jema takie ehodsi o fakta pojedyácse, o szczegófowe orseezenia, o jednoslkowe sjawitka. Prseciei dowód to ma wfaJáwego do siebie, i¿ tyeh faktów, tych sjawisk szczegófowych nie wynajdnje (jak to esynifa syntess), ale takowe jai ma sobie podane, albo jako przypnszczenia, do których poprzednio doezfa synteza, albo jako fakta znalezione przes doiwiadcxenie. Jego sadaniem fest, aby wykazaf prawdziwosé tyeh danych ma ssczegófów, aby wys'wiecif, ie one sa konieczna konsekwencyjf jakiejí prawdy wyissej, ogólnej, a jai nietaprxecxonej. Do tego cela sai dowód niywa pottgpowani* analityctnego, to jest rozbiera te szczegófy i wyiwieea, jako one sa istotnie koniecsném nastçpstwem owej sasady ogólnej, niemylnej, Jakiegoi prawa wyissego a jai niewatpliwego, niessprsecsonego. Тут sposobem te sscsegófy i sjawi ska nabieraji same gfqbszego znaezenia, be sie. pokazuje, ie one nie sa wiçcej czemí Ii prsypadkowém, ale maja grant a podstawç pod sob). W rasach sai, gdy te sscsegófy byfy srodsone prsez eyntezç, gdy tedy zachodzic moie jesseze watpliwoáó со do ich prawdy a nieomylnoíci, jai wtedy dowód stanie siç pot wierdzeniem ich rzetelnoáci. Tém saméra atoli widzimy, ie dowód jest dopefnieniem syntesy; ie jest probierzem, a sprawdzeniém syntesy na drodze analityesnej. Wywód jest dziafaniem majaeém siç odwrotnie do dowoda. Takoi wywód jest w tym podobny do analisy, ii i jema ehodsi o prawde, o zaaade. ogólna. Przeciei wywód ma to wfaiciwego do siebie^ ii on tych prawd a sasad ogólnych nie odkrywa, ie ich nie wynajdnje (jak to esynifa analiza) ale takowe ma jai sobie da ñe, a to albo w skutek poprsédniej analizy, albo tei np. jako zdania, zaiady ogólne jai przyjçte miedzy ladimi i t. d. Zadaniem wywoda jest, aby wykazaf prawdziwoic* tych prawd ogólnych, aby sie. etaf jeh potwierdzeniem. Do tego ce la zas wywód uiywa postepowania syntetyesnego, to jest wykssnje, ie wfaiaie te prawdy ogólne, o które ehodsi, tfómaeza nam bytnosé faktów szczegófowych, które sa m'ewatpliwe, ie nam tfómaeza bytnoíé sjawisk których nikt nie prseczy, wiçc bytnoió ssczegófów rzecsywistych, niemylnych i pewnych. Так przeto wy wód wywodsac s tych ogólnych pojeé, prawd, zasad, rzeczy ssczegófowe, któ rych bytnosé jest niewatpliwa, okazoje tém samara, ii owe ogólne pojecia pra

711 wdy, lastdy иц równíei niewftpliwe. A gdy te pojçcia í prawdy ogólne byly wypadkiem poprzedniej analiiy, satém widaé, ii wywód jest dopelnieniem analizy, le jest jej probiertem, potwierdzeniem i sprawdseniem na drodze syntetycsnej. Z powyissym rozwojem nuiym analizy i synteiy, wisze siç zaaczenie mnóstwa innych wainych pojeé logicznych: do takowych naleiy op. hypoteza, ittota, klattyfikacyja, tqd, spehdacyja, ig$tem, teoryja, umiejgtnoié, xdanie i I. d. /. Kr r. Anallsa W nWtematyoo. Do poznania prawd matematyczaych dochodzié moiemy dwojako: albo zapomocf analizy czyli sposobem analityeznym, albo rozbiorowym, kiedy przypaszezamy, it pewna wielkoáé odpowiada na pytanie w podanio wymienione, a potém dopiero badamy warnnki, którym ona ciyni w takim ra zie zadosyd, i z nich wyprowadzamy sposób jej wynajdywania; albo tei zapomo ca syntezy czyli sposobem syntetycsnym albo zbiorowym, kiedy wprost podajemy sposób rozwifzania danego pylania, a nastepnie zapomocf odpowiedniego rozumowania przekonywamy, ie sposób podany zgodny jest z prawda i odpowiada na pytanie. Aby rzecz te, dok(adniej wyjaánié, weimy pytanie: W dane kofo wpisaé szeáciokat foremny. Prsypaáémy ie bokiem sznkanego sseáciokfta jest pewna linija, która tém samém jest eieciwf foko, bedfcegó szóstf czçàcif okrçgo kola; polaczywszy konce tego bokn z árodkiem kola, otrzymamy trójkat, którego kft w árodkn, jako majacy za miare, szóstf cseáé okrçgo kola, jest szóstf czeácia czterech katów prostych, czyli jest trzeda czeácia dwóch kftów prostycb; ie zai somma wszystkioh katów w trójkacie jest równa dwóm katom prostym, wiec posostale dwa katy trójkfta, na bokn sseáciokfta lezace, waia eztery trzecie czeád kfta prostego. Lees te dwa katy sf równe sobie, jako leifce naprzeeiwko boków równyeh, które Sf promieniami kola, kaidy wiçc s katów na boku sseácio kfta leiacych jest póíowa anmmy obn, a satém jest równy dwom trzecim czçáciom kfta prostego. Так wiçc wszystkíe trzy kfty w trójkacie sa. sobie równe, a wiçc i boki sa równe, a zatém bok sseáciokfta foremnego jest równy promieniowi koía. Aby wiçc w dane koío wpisad szeádokft foremny, rozwartoseia cyrkla rówttf promieniowi tegoi kola, dziele, okrag ua szeáé czeád równyeb, a pnnkta podzialów poíaczywszy linijami prostemi, otrzymam szeáciokat szukany. Taki sposób postçpowania nazywa sie, analityeznym; postçpnjac zaá syntetycznie takbyámy rzecz te, wylozyli. Rozwarloácif cyrkla równa promieniowi, podzieliwssy okrag kola na ezeáci równe, powiadam ie okrag podzieli sie. tym sposobem na szeáé czeád równyeh, to jest kaida ezeáé odciçta bçdzie szósta czeácia. okrç go. W rzeczy samej, polaczywszy punkta podzialów miçdzy sob) linijami pro stemi, tndziei polaczywszy konce któregokolwiek boba, tym sposobem otrzymanego ze árodkiem kola, otrzymamy trójkat widoeznie równoboczny, a zatém równokqtny. Ze zaá w trójkacie somma katów jest równa dwóm katom prostym, wiec w trójkacie otrzymanym jako równokatnym, kaidy kft jest trzeeia czeácia dwóch katów prostych; ie zaá miara kfta majacego wierzcholek w árodka kola, jest Ink zawarty miçdzy jego ramionami, a którego ciçciwa jest równa promieniowi kola, przeto Ink ten jest trzecif czeácif miary dwóch katów prostych, to jest pólowy okrçgo kola, a zatém jest szóstf ezeácif calego okrçgo kola. Promieniem wiçc okrag kola podzieli siç na szeáé czçàd równyeh, a zatém bok szeáciokfta foremnego wpisanego w kelo, jest równy promieniowi tegoi kola. Oba sposoby majf swoje salety i jeieli ostatni w naoczanio ma niezaprzeczone przed pierwszym korzyáci, bo prowadzi do celo drogf krótkf i prostf; to znowo pierwszy pedaje dzielny sposób badania i dochodzenia; godai siç nawet prsypnáció, ie tylko аыШм moie ata naprowadzid na nowe myáli i sapomocf aiej je

712 dynie dokonaé moina nowych wynalazkóvr, które zapewne nie inn} droga, dotyehczaa byly dokonywane. Так pojmowali analize, staroiytni; Platonowi powssechnie przypisuja wprowadzenie sposobu analitycznego do geometryi. Archimedes uiywaf niekiedy metody analitycznej w swoich dochodzeniach; Pappni zas* s Alexandryi prawie ciggle Jej sie trzyma, día tego chcacy bliiej poznaé analize. staroiytnych, winni sie, ucieo do dzieJ jego: Collection** malhematicae, albo lez do dziefa Apolloniusza: De teetionetationit, wydanego przez Halley a, lab tei do dziefa tegoi autora De inclinâtionibuj, wydanego przez Horsley'a. Analiza matematyczna jako nanka, jest cseddf najobszerniejsza matematyki, której odkrycie nsifowaniom najnowszych czasów przypisaó naleiy. Analiza matematyczna ma sa przedmiot wielkoáci wszelkiego rodzaju, nwaiane w postaci najogólniejszej. Skoro Viète i Jego wspófczeáni wprowadzili Iitery i odpowieduie znaki na oznaczenie wielkoáci i zwiazków miçdzy niemi zachodxacyeb, zostafa otwarta droga do wszelkich poszaklwan, któryeh szczçâliwe wypadki wkrólce po sobie nastçpowafy. W lém wiçc znaczenia analiza obejmuje algebre, i przeciwnie wyraz algebra mo le by¿ uwaiany za jedno s analiza. Pomimo to obecnie oddzlelaja algebrç jako odrçbna nankq, stanowi|C| wstçp do analizy, a majaca za przedmiot podanie sposobów odbywaniaiasadniczych dziafaú na iloáciach, tudzieí spoeobów rozwiazania równaú i pytad z tym przedmiotem w zwiazka zostajacych. Przedmiot zad analizy w dzisiejszym jej snaczeniu poznamy z nastejtnjacego rozamowania. Wiel koáci mog§ sie, powiekszaé lub zmniejszad; przyklad na to znajdujemy w obliczaniu procentów. Przypaáciwszy ¿e kapital oddany na procent skfadany jest a, procent od jednoáci kapitafa r, summe, na która At¡ on zamieni oznaczywszy przez y, a Uczbe, lat do tego potrzebna przes x, otrzymamy y = a (1 + r)'; w wyraienin tém, przypnszczajac rozmairç liczbç lat, czyli podstawiajac rozmaite wartoáci za x, otrzymamy rozmaite im odpowiednie wartoáci na y; w tém wiçc wyraienin a i г sa wielkoáciami stalemi, zas* a? i y sa, zmiennemi, a poniewai wartoáé jednej zaleiy od szczególnej wartoáci drngiej, día tego tez Jedne z aieh nazywaroy zmiennq niezaletnq, draga zas* zaleinq. Wykrycie praw wedfog któ ryeh wartoáé zmlennej zaleznej zostaje w zwiazku se szczególnemi wartoáciami zmiennej zaleinej, jest przedmiotem analizy niiszej, czyli nanki o funkcyjach (ob.). W natarze wielkoáci przechodzac ze stanu jednego do dragiego, czyli zmieniajac wartodd swoja, przechodze, przez wszystkie stopnie poárednie. Naprzykfad cieciwa Inks 0°. jest równa 0, cieciwa Iaka kola 60°, jest równa promieniowi, a przyjawszy promieú za jednoáé, jest równa 1; cieciwa czwartej czçàci okrçgn kola czyli Inka 90°, jest równa |/7; Ink poczawszy, od 0°, do 60° i do 90°, przechodzi przez wszystkie stopnie poárednie, czyli nieprzerwanie sie powieksza, toi samo widocznie dziaé siç mnsi i z ciçeiw;; nie moiemy dowiedziéé sie o ile powiçksza sie cieciwa przy danem powiçkszenia fuku, albo jaka wielkoáé cieciwy odpowiada Inkowi danej wielkoáci, ani zapomoc; algebry, ani tei zapomoca nanki о funkcyjach; pytania takiego rodzaja rozwiçznje паока swaaa analizq tcyttzq, czyli analizq wielkoáci nictkohczonych. Так wiee oznaczenfe praw, wedfug któryeh otrzymnje sie, wielkoáó zmiennej zaleinej, przy szczególnych wartoáciach zmiennej niezaleinej, stanowig przedmiot nanki o funkcyjach; przedmiotem sad analizy wyiszej jest wynalezienie zwiazku pomiçdzy powiekszeniami lub zmniejszeniami iloáci zmiennych, kiedy jest wiadomy zwiazek pomiedzy terni ostatniemi. te sai wielkoáci powiçkszaÔ sie, lab zmniejszaó moga o ilo~ áci skonezone Inb nieskoóczenie male, albo inaezej oznaezone lab nieoznaezone, prieto analiza wyisxa rozpada sie na dwie czeáci: na rachunek rótnic (ob.), podajfcy iwi|tki pomiçdzy smianaml akoúcionémi wielkoáci zmiennych, t wiado

Analta * matematyce — Anallsa DloCantesa

713

myeh zwijzków miedzy tari ostatniemi, i na raehimek róiniczkouy (ob.), к tóry podaje iwifiki pomiedzy zmianami nieskoúcienie maíemi, czyli nieoznaczonemi wielkoáci zmiennych, kiedy zwiazek miedzy temiz wielkoéciami wiadomy. Nadlo przybywa tutaj jeizczc rachunek przeciwny temu ostatniemn, zapomoca którego z wiadomych zwiazków, pomiçdzy zmianami skonczonemi lab nieskonczonemi wielkoáci zmiennych, wykrywamy zwiazki zachodz§ce pomiedzy aamemi wielkoáciami zmiennemi, i to jest przedmiotem rachunku integralnego, czyli caikowego (ob.). Analiza zajmnje sie, jeszcze wielkoéciami wszelkiego rodzaju, tak zmysfowemi jako i umysfowemi, i w takim razie nazywa sie. ttotowanq; i tak zastanawiamy sie. w niej nad rozciagfoácia, czyli nad ciaiami matematycznemi, w tym razie przybiera nazwe, geometryi analitycznéj (ob.). Biorac za przedmiot przestrzen, elyli "rozciagíosé, czas i materyjç nieprzenikliwg, podlegía stfom zewnatrz na Щ dzialajacym, wchodzimy w zakres mechaniki analitycznej, czyli mechaniki. Analiza zastanawia sie. nad ciaiami istniejacemi w naturze i nad zjawiskami, które w nich dostrzegamy, a posilkujac sie, terni tylko danemi wyprowadzonemi z doswiadczenia, które do oznaczenia tychze cial posfuiyé moga, wyprowadza dalsze wnioski, do których doswiadczeniem dojscby najczes'ciej bylo niemoína a które nastepnie spostrzeienia sprawdzaja. Takie zastosowanie analiza czyli rachunek znajduje: w mechanice niebieskiej, teoryi ciepfa, áwiatfa, glosa, elektrycznoáci, magnetyzma i t. d. Teoryje dopiero przytoczone oparte sa albo na prawach zasadniczych przez doswiadczenie odkrytych, albo lei na przypaszczeniach mniej Iub bardziej podobnych do prawdy; jednak analiza matematyczna bada nie tylko te zjawiska, których przyczyny sa wiadome albo za wiadome przyjçte, lecz nadto zastanawia si? i nad takiemi, których przyczyny sa zopefnie niezaane, i día których niepodobna zrobió iadnego przypuszczenia, leca które щ zaleinemi wyíacznie od przypadkowos'ci. Takie zastosowanie analizy jest najwyiszym azczeblem odkryé naszych czaaów i stanowi rachunek prawdopodobieiuhoa- (ob.). /. P-x. Anallia Dlofantesa, zwana inaczej zagadnieniami lub pytaniami Diofanteta, albo analitykq. Matematyk grecki Diofantea z Alezandryi, który miaf iyé w IV wiekn po narodzeniu Chrystasa, napisal algebre, w trzynasta ksiçgach, któ rych szeió doszlo do naszych czasów, a których pierwssy przeklad na jezyk laeinski wydaí Xylander 1575 г., lecz najdokíadniejsze tlómaczenie Diofantesa uskulecznif Bachet de Méziriac i dopeíniwszy je komentarzami wielkiej wartoáci, wydaí 1621 r. Fermât takie przeíoiyt dzieto Diofantesa 1670 r. i opatrzyt wlasnemi dopefnieniami. W dzíele Diofanteaa na szczególna nwage zasfuguja rozwiazania pytañ nieopiaczonych, dotyczacych liczb kwadratowych, szeáciennych, trójkatów prostokatnych i t. p., które najczeáciej prowadza do rozwiazania równaú nieoznaczonych w liczbach wymiernych, czesto cafkowitych, równania zaá dopuszczzja día niewiadomych nieoznaczona liczbe wypadków niewymiernycb. Naprzyklad szukajac trójkata prostokataego, któregoby wszystkie boki byíy wyraione liczbami ca(kowitemi, otrzymalibyámy zagadoienie, wchodzace do rzedn tak zwanych pytaá,- czyli analizy Diofantesa^ Aby siç bliiej poznaó z tym przed miotem, fozwiaiemy zagadnienie: Oznaczyó trójkqt prottokqtny, któregoby wtzystkie boki daly tig wyrazió liczbami calkowitemi. Niech bed§ x i y ramiona kata prostego, za< г przeciwprostokatna szukanego trójkata, podtug znanego w geometryi prawa, ie kwadrat z przeciwprostokaluej jest równy sommie kwadratów % ramion kata prostego, otrzymamy równanie i'+yb:1, z którego día x, y i z mamy otrzymaó wypadki ealkowite i dodatnie. Liczby x i y sa pierwitemi miedzy soba, gdyby albowiem one miaíy jaki czynnik wspólny n, natenczaa 45«

714 byloby x=ax', у—ay1 i mielibysmy oV»+aV*=r», ciyli a2(a?'2+y'2)=*2, со pokaznje ¿e gdyby x i y miafy czynnik wspóluy, natencias i x byfoby podzielne przez a, cxyli byfoby x=ax' i pierwolne równanie miafoby ksxlatt вУа+У,)=°а,'г) czyli х/*-\-у,*=х'а, в*"6 У 1 *' 4 ücibaml miçdzy soba pierwszemi. W równania daaém jeieli x jest parxyste, y parzystém byé nie moie, w przeci wnym albowiera razie x i y miafyby czynnik wapólny 2, со siç nie zgadza z poprzedzajacem. Równiei obie liczby x i y nie moga, byé nieparzystemi, gdyby albowiem bylo x=2Jk+l, ay=2/+l, natenczu (2*+l)2+(2/+I)2 =4(*2+/2+A+/)+2, to jest summa kwadratów z tych liczb bylaby podzielna tylko priez 2, a zatém nie bylaby zupelnym kwadratem, gdyi kwadrat bedacy liczbf parzysta, jest zawsze podsielny priez 4. Так wiçc jeieli jedna z liczb x i y jeat parzysta, droga mnsi byé nieparzyst|. Przypuiémy ie x jest liczbf nieparzysta, zas y parzyatf, i ie х—x+^j/, gdzie ~ jest

utamkiem

uproszczonym,

bçdiie: x* + &*={x+!^y=x2+^+££, zksd: ж о2 и2 ??y=2po*-r-p2y, albo 2pça;=92y—p2y, a itad —— 2pç Pontewa* tt'emdr - jest wyrazony w najprostssej postaci, prieto i alamek —— przez nie nieda q 2pq sie skróeié. Nadto liczby p i q nie moga byé obie nieparzystemi, w razie albo wiem gdyby liczby p i y byly nieparzystemi, róznice ich kwadratów, to jest: Y2—p3, bylaby podiielna przez 4, a po skróceniu ulamku »?—p2 _ ■ pries 2, w Ii4pq cznikn pozostalby czynnik 2, со miejsca mied nie moie z przyczyny, áeámy przypuicili it x jest üczba nieparsystç; jedna wiçc z liczb p i q jest parzysta a draga nieparsysta, ztad lieznik q-—pl nie jest podsielny przez 2, a zatém i caly nlamek '<2pq " nie

íie- skr6cié- W dwóch ufamkach rownych lieznik jednego jest ró-

wny licznikowi dragiego, i mianownik jednego jest równy mianownikowi dre giego, wiçc x = q1 — p2¡ y = 2 pçj ie zas byío г — x

przeto

t = q1 — p2 +- . 2pç = q3 + p1. Doszliámy wiçc do rozwiazania równania xa + y3 = r2 w liezbach calkowitych, a mianowicie x = q1 — p2, y = 2pç, z=p2+Ç2> pamiçtajac podfug tego, со wyzej powiedziano, ie jedna z liczb p i q jest parzysta druga nieparzysta, a nadto ie obie sa liezbami pierwszemi raiçdiy soba. Przypuszczajac wiçc ie: p = 1, q = 2 otrzymamy .r = 3, y = 4, s = б p = 1, ç = 4 a? = 16, y = 8, r = 17 p = 2, q = 3 x= 5, y = 12, x — 13 /> = 2, 5- — 5 x = 21, y = 20, x = 29 P = 3, ç = 4 x =r 7, y = 24, г = 26 i t. d; to jest: boki trójkata prostokçtnego szukanego, wyraia siç liezbami: 3, 4, 9, albo 16, 8, 17, albo 5, 12, 13, albo 21, 20, 29, albo 7, 24, 26 i t. d. Oczywiscle pnedmiot ten stanowi czçàé algebry, w której siç mówi o równaniach i zagadnie

Anisa DtobnteM — AnaliM chenrioma

716

n¡tch niewyzaaczonych (ob.), i tarn systematycznie jeet wyfoiony. Diofantei wife jest pierwazym wynalazca rozwiazania równan oiewyznaeionych; Indyjanie przeeiei wymieniaja wgpóícxesnego jema Агуа-Bhatte, który nad tym samym priedmiotem miaf praeowaö. Diofantes w przedmiocie tym píenme аежувЯ kroki, a rozwiniecie jego dopiero wlenezae mogfo byé znpefniejsze, kiedy do algebry wprowadzono uiycíe wfasciwych znaków. W XVI wieko Fermât pofoiyf niezaprzeczone zasfagi tak w tej, jak i w ¡nnych czesciach malematyki. W nowszych czasaeh Enter rozwijaf ten przedmiot w piemach swoîch, a w drngfm to rn!e algebry jego snajdnjemy wykfad równan niewyinaezonych bardzo zupefny. Zalecié jesseze naleiy pod tym wzgledem znane dziefо Legendre'a: Théorie de* nombre», tudziei Ganss'a Disquititione* Arithmeticae, Lipsk 1801 г.; dla pocz§tkojacych moie byé wielce uiytecznem dziefo Minding'a: Poczatki wyiszéj arytmetyki {Anfangsgründe der höheren Arithmetik). J. Р-г. АшЛге сЬвш10ЖПа. WazeOde badanie chemiezne majace na ceIn oznaczenie skfada jakiegokolwiek ciafa, zowie aie analixq, Inb roxbiorem chemiexnym; czetó zaí chemii, traktajaca o anaiizie zowiemy chemijq analitycxnq. Cel analizy moie byé dwojaki; albo wykrycie czçsci skfadowych ciafa badanego, i w takim razie analiza przybiera miaño jakoiciowej (qualitativa); albo oznaczenie ich BoM, со do wagi lnb objçtojci, i wówczai zowie sie, analiza iloiciowq (quantitativa). Sloaownie znown do tego, czy sie zajmnje ciafami mineralnemi lab organlcznemi, dzieli sie. na mineralnq i organiexnq. érodki jakich do rozkfada ciaf na czefci, czyli do ich rozbiorn niywamy, polegaja narozmaitoid przymiotów i wfasnosci czçsci skfadowych ciafa badanego; dla tego tei do korzyetnego zajecia ai; analiza, potrzebna jest dokladna znajomotfé chemii ogólnej, która ñas tego naueza; jak równiei i innych nank przyrodzonycb, bçdacych niejednokrotnie niezmiernie wazna w anaiizie pomoeq. Poniewai zas" cele analizy ц róine, zatém i drogi do nlch prowadzace róine byé mussa. W anaiizie ja koiciowej idzie o jak najpredsze wykrycie czçsci skfadowych jakiegokolwiek alafa, nie pylajac siç wcale o ich iloáé; niekiedy nawet sznkamy tylko jednego ciafa, bez wigleda na inné, jak np. w zatrnciach i t. p.; kiedy znown w anaiizie iloiciowej idzie o znalezienie stosankn wszystkich czçàci skfadowych poddanego rozbiorowi ciafa; albo tei o oznaezenie üoécl jednego tylko, lab kilka ciaf , majacych pewna wartoáé i znaezenie. Lecz chcac oznaczyé со do iioíci czeád akfadowe jakiego ciafa, potrzeba pierwej dowiedzieé sie, z jakich fie. ono skfada pierwiastków; znajae je bowiem, uzyjemy wtaáciwych ¿rodków do oznaezenia ich w takim stanie, aby fatwo mogfy byé oznaezone со do iloáci czyli zwaznne. Día tej przyczyny rozbiorem jakosciowym, koniecznie poprzedzié naleiy rozbiór ilosciowy. W dochodzenin skfada ciafa, najprostsza zdaje sie byfoby rzecza, oddzielaé kaida z osobna, wszystkie jego czçsci skfadowe, lecz rzadko to jest moiliwem; najezeiciej niexnane czçsci skfadowe ciafa badanego, wprowadzamy ze inanemi ciafami w zwiazki, odznaczajace sie. szczególnemi cechami i stafoscia swego skfadu. Te ciafa znane zowiemy odczynnikami (reagenUa). Wszakie do wykrycia, a nawet niekiedy i do oznaezenia iloáci pewnych ciaf nie jest konieczném uíycie odczynników; czçsto okazanie siç pewnego charakterystycznego zjawiska jest dostateczném do poznania ciafa; np. dziafanie na igiefkç magnesowa jest nfezawodna cecha niektórych zwiazków ielaza; ezernienie za ogrzaniem, okaznje materyje organiezne; ulatywanie wody przez saszenie, sfniy do oznaezenia jej iioíci i t. p^ najezeiciej atoli aiycie odczynników jest niesbedném. Aieby odczynnik mógf dziafaé na ciato, i wywofaé w niém jakakolwiek «miañe, sfniyé majae§ do wykrycia lab wydzielenia pewnej czçsci

716

дшШм obemtenia

skladowej, czaetki jego musza sie, bezpoárednio stykaé z czastkami cíala badanego; día tego tei albo cíalo badane i odczynnik muez) byé w stanie cieklym, albo je w slanie stalym wyitawiamy na dzialanie ognía. Pierwsza droga, zwana drogq molcrq, czeáciej jest uiywana w analízie iloáciowej; ostatnia zaá zwana suchq w analízie jakoáciowej, míanowicíe ir próbach dmuchawkowych (ob. dmuchawka). Wszakie ta droga oznacza lie, nieraz i iloáé cíala jak np. w do~ cymazyi, w kupellacji i t. p. (ob.). Chemik jakíemikolwíek sposobami przeprowadziwszy cíalo badane w atan rozpaazczalny, uiywa kolejno w pewnym, wfaáciwym porzadka, odczynników, które wchodzac w zwiazki nierozpuszczalne z czçàciami skladowemi cíala badanego, lub laczac sie. z rozczynnikiem (cíeczf rozpuszczajaca), wydzielaja po koleí z roztwora czçàci skladowe cíala, tak ie w koncu, albo nie i nich nie pozostanie, albo tylko takie, na które, aby je zabraé, nie posiadamy wlaáciwego odczynníka. Wydzielajace sie, zwiazki nierozpuszczalne zowiemy zwykle osadami. Osady te powinny byé jak najmniej rozpnszczalne, azeby przez mycie woda dystylowana, lab niekiedy innym plynem, mogly byó oswobodzone od cial pozostalych w roztworze, nie tracac nie w skatek tego na wadze. Po dokladném wymycin, osady wysnszone, a najczçáciej i wypalone waia siç, a z wagi ich, jeieli zawieraja w aobie czeáci skla dowe odczynníka, oblicza sie iloáé cíala, które z nim zwíazek nierozpussczalny ntworzylo. Obecnie jednak szczególniej w analizach do niytkn tecbnieznego, gdzie idzie o ápieszne oznaezenie pewnych tylko cial, a nawet i w twyczajnej analízie chemieznej, waga zaczyna wychodzié z uiyeia, a zamiast waienia osadów, uiywa siç tak zwanych roztworów tnianowanych (solutions titrées), za pomoca których nierównie prçdzej, bo bez zbierania na filtraoh osadów, ich inyeía, suszenia, wypalania i waíenia, otrzymujemy wypadki równie pewae, jak przy niyciu wagi. Tego rodzaja analiza zowie sie. analixq objetoiciowq día cial stalych i plynnych, analizq miarowq lab miareezkowaniem (Maasana lyse, miareczkowanie); albo analixq roztworami mianowanemi (Ana lytische Titrirmethode), poniewaz w niej iloáci cial wykrywa sie przez niycie roztworów oznaezona iloáé odczynnika w sobie majacych, со zostalo nazwane: mianem zasobem albo tytulem (litre) roztworu. Od czasu Descrohilles'a, który pierwszy uiyl tego sposobu do oznaezania dobroci chlorku wapna, bardzo wielu chemików pracowalo na tej drodze, tak ie obecnie analiza objçtoseiowa, przez uiycie olepszonych metod i przyrzadów, daje wypadki czestokroé nawet pewniejsze ni¿ przy uiyciu wagi. Jak w zwyklej analízie najwainiejszém narzedziem jest dokladna waga, tak ta znown do mierzenia plynów potrzebne sa rozmaitego ksztaltn dokladnie pocTzielone lub wymierzone naczynia, jako to: buretki, pipetki, cylindry, kolby i t. p. Najpraktyczniejszemi w uiyciu okazaly aie, buretki Mohr'a. W analízie objçtoàciowej zastosowano rozmaite melody, jak: zobojetnianíe, tu naleia alkalimetryja ¡ t. p.; otleníanie, jak w analízie rod ielaznych, indyga i t. p.; redukcyja, jak w chlorometryi, dochodzeniu iloáci cukru i t. p.; i stracanie czyli osadzanie, jak w próbach srebra droga mokra i t. p. (ob. srebro). Analiza objçtos'ciowa coraz bardziej sie upowszechnia; dzielo Mohr'a Lehrbuch der chemisch-analytischen Titrirmethode, najwiqcej w tym wzglçdzie objaánié moie. Analiza yazów równiei jest objetoéciowq, poniewai Щ droga daleko jest dogodniej oznaczaé sklad tych cial nil za pomoca wa gi. Narzedzia do tego celu uiywane zowia siç eudyjometrami (ob.), cíala do rozbiorów uiywane eudyjometrycznemi, sama zaá analizç yazomelrycznq, albo eudyjometrjq. Analiza gazów stanowi waina galçi chemji analitycznej, a peczatek swój wziela od rozbioru powietrza. Wkrótce po odkryciu tlenu, Fontana

analiza cbenticzna

71Î

i Landreoi robili wiele analix powietna, a ostatni narxçdzie do lego cela síuiace nazwaf eudyjoraetrem. Póiniej wielu chemików: Scheele, Priestley, Voila, Bertholle«, Gay-Lussac w koñcu Regnanlt i inn! pracowali nad ulepsieniem tego rodxaja rozblorów; wiçksxe jedaak zasfagi pofozyí w tym wzglçdzie Bansen, który w wyborném swém dxlele: Gasometritche Methoden obszernie wyfoiyt •posoby, jakich w rozbiorach gazów trzymaé sie, naleiy.—Analiza Org&Qlozna. Tém nazwlskiem najczçeciej oxnactaja analixe ottateexnq materyj organlcinycb, zwang jesicze inacxej analiza elementamq, albo rozbiorem pierwiattkowym materyj ortjanicznych. Wszakie analizie organicmej teras wypada nadad rozciaglejeze xnacxenie; i mianowieie pod tym wyrazem roxomieö nietylko oznaezanie w materyjach organieznycb iloici we,gla, wodorn, tlenu i azoto, lees takie i oxnaezanie tak xwanych pierwiastków blizszych ciaf organieznycb tak jakoácio wo, jakotei i iloiciowo. Nadzwyczajne postepy jakie w ostatnich kilknnastn latach uczyniia chemija organiczna, tadziei moina powiedzied cafe zaetçpy pracujacych na tej drodze chemików, pozwalaja nam teraz z wieksza nawet pewnoscia wydawad sad o skíadzie i wfasnoiciach cial organieznycb, nii to byfo moiliwem pried 50 laty dla ciaf mineralnych, Obecnie zakrei nanki etaf sie, tak obszernym, ie masiano zaprowadzió w niej podziaiy; mamy wiçc opróci ogólnej chemii organicinej, phyto-chemije czyli chemijç ciaf roslinnych, i loochemije czyli chemije, ciaf zwierzexych, tndziei odpowiednie analizy. Ostatnia, t. j. analiza tooekemiexna stanowi obecnie niezmiernie wain; pomoc w medyeynie, i bardzo wiele w ostatnich czasach przyesynifa si; do jej postçpn. Przyszfoid tych nowych umiejetnosci jest ogromna, i dla Indzkoici niezmiernie waina. Jak w analizie r at mineralnych bardzo wazném narzedziem (est dmuchawka, takiém ta jest uiskroskop; za jego bowiem pomoca, przy niycin wfaiciwych odezynników, przychodzimy bardzo szybko do zupefnie pewnych wypadkow. W analizie cial organieznycb uiywane odezynniki, aparaty i postçpowanie jest w ogólnos ci takie same, jak w analizie mineralnej, zastosowane wszakie do natnry aiaf s któremi mamy do czynienia. Berzelins przes swe li eue prace nad wydzieleniami organizmów, pofoiyf pierwsze zasady tej czçsci nauki; nastepnie tacy mçiowie, jak: Liebig, Bansen i inni wiele przyczynili sie. do jej rozwiniçcia, a w ostatnich czasach zajçcie siç ni; wielu chemików, fiiyjologów i patologów postawily ja na tym stopnin roswojo, ie w zastosowaniach swoich stafa si; jai niezmiernie wain;. Analiza plerwlastkowa materyt organlosnyoh, analiza OStateozna. Materyje organiezne powstaja po najwiçkuej czçàci z wçgla, wodorn i tlenu, mniej jest zawierajacychazot, a stosnnkowo malo takich, do których skfada wchodsi siarka, fosfor i inné pierwiastki. Z pomiçdzy nich jeden tylko azot, da siç oznaczyÓ w stanie odosobnionym; innyeh Ц droga oznaczyÓ nie moina, poniewai przy rozkfadzie tworxa rozmaite zwi;zki, których skfad zaleiy od okolicznosci rozkfadowi towarzyszacych. Día tego zamieniamy je w xupe/nosci na zwiazki atafego skfada, z ilosci których, nastçpnie fatwo oblicsyé ilosd pierwiastków. To dokonywa si? przez spalenie ma teryj organieznycb z eiafami fatwo tien odstçpujaeemi, przez со wçgiel zamienia siç na kwas wçglany, wodor na wodq, siarka na kwas siarezany, fosfor na kwas fosforny. Gay-Lussac i Thénard da Ii poezatek analizie organlcxnej, ale ich me lody zostafy od dawna zarzacone. Postçpowanie, jakie teraz powszechnie jett uiywane, podaf Liebig. Polega ono na spalenin materyi organicznicznej kosztem tlenku miedsi (CuO), lab chromiaaa ofowia (PbO, Cr03) w dfagiej rarce szklannej, i uchwyceniu powstafej a tad wody, w rurce s eblorkiem wapnn, a kwa»u wçglaaego, w aparaeie kulkowym przei stçxony fag potaiowy. Pizybytek

718

АлаВаа obemiosna — Analoga

di wadze tycb aparatów po dokonaném spaleniu, oznacza wprost ilosé wody i kwasn wçglanego, z których oblicza sie, iloác wçgla i wodorn. Tien oblicza aie. z róznicy. Gdy materyja organiczna azot zawiera, potrzeba wykonac* iwic anaKzy, jedna dla oznaezenia wçgla i wodorn, draga día oznaczenia azoto. Do teg0 podano rozmaite metody, Jedne polegajace na oddzielenia azota w tttnie odosobuionym, i ozmczeniu go z objçtoàci; drugie zasadsajace sie. na przeprowadze nia go, przei ogrzewanie materyj organicznych z alkáljami, w atan amonijaku, ktéry falwo achwyconym byö stole, a nastçpnie oznaczonyra wtaíciwyra sposóbem za pomoca wagi, albo nierównie prçdzej bez jej niyeia, za po moca mianowanege kwasu aiarczanego. Z iloáci amonijaku latwo obliczyó iloíé azota- Siarke, i fosfor materyj organicznych oznacza sie, pospolicie przez spalenie s saletra; z kwaaów oblicza lie, iloáó pierwiastków. Апаша tMMMWBJosna. Uiywa sie, mianowicie przy ciafach które przy rozpuszczeníu Inb faczeniu sie, z woda, wywiazoja lab pochfaniajf depfo. Temperatara sTuiy ta za miare, do oznaczenia iloáci cial dochodzonycb. W solach z ilo-dci niytego rozczynnika, i temperatnry przy której kryatalizacyja nastepuje, sadzi sie. o iloáci ciaf rozpuszczonych. Dochodzenie olejów dokonywa eiej na tej samej zasadzie, mfeszajac je s wíaáciwa iloáci) steionego kwasu aiarczanego.—Anallsa poár*> ■lula róini sie, od zwykfej tém, ze ilosci cia( nie oznaczajq sie. bezpoárednio za pomoca wagi, lecz faczac je z innemi ciafami, z iloáci tego zwiazkn oblicza aie, iloáé cial szokanych. Так i sposób uiywa sie, azczególniej tam gdsie oddzielenie cial jest trudne, а róznica miedzy ich jednostnikami wielka.—Znakomitsse dzieia o analizíe chemicsnej sa: Henryke Rose: Lehrbuch der analititchen Che mie, oststnie wydanie wyszfo w Brunáwiku w 2 tomach 1851 r. Dziefo to wytfómacsone na je,zyk francnski angielaki 1 inne. Liebig'a: Anleitung гиг Analyse organischer Körper, którego pierwsze wydanie wyszfo w Brunáwiku 1837, Anleitung tur quantitativen chemischen Anal¡te, kilka wydai. W naszej literalurze posiadamy dziefa tego przedmiotu dotyczace: Chemja policy]noprawna, wydana prxet Rade Lekarikq Kröl. Pol». Warszawa 1844, do której dodatek wyazedf 1854 r. ternie; Potrxeby chemicxne rolnictwa przez Ad. Dallos 1 Ad. Hirsch, przefozone przez J. S. Zdzitowieckiego, Warszawa 1844 г., w ktorém sntjduja si; wiadomoáci z. analisy chemicznej. bliiej obchodzaca rolnika. Prxewodnik to roxbiorach chemicxnych jakoiciowych cial nieorganicxnych, pries Wfadysfawa Bazana, Kraków 1853; Poradnik do ro~ xbiorów chemicxnych. Karola Gerhardt, tfaasaozoay przez Wincentego Karpinskiego, Warszawa 1856; Dmuchawka i jej utycie do roxbiorów chemicxnych, z nietaieckiego, Dra T. Pcheerera, przefoiyf J. P. M. Doniecki, Brunswik 1864. Prxewodnik do roxbiorów chemicxnych przez Dra Henryka Will'a, przefozony s niemieckiego przez Karola Lilpopa, do niego dofaezone sa tablice do roxbiorów chemicxnych jakoiciowych, tegoi autora, Warazawa 1859, TaUice Witt« wyaaly jeescze w przekfadzie, dokonanym przez Mikolaja Bruñera, Warszawa I860. Т. C. AnalOglJa (i greckiego: ana, laowv i logo», afowo, znaczenle), wyraxa atoeowaoáé, poéobioástwo lab równeáé pod pewnemi wsgtedami Jednej rseczy i draga. Zbadanie tej rzecsy, jeieli opiera sie, na takiém podobienstwie, nazywarny sbadaaiem fej pries analogue; saá wniosek, jaki s takiego dwoch rzecty podobtenstwa, alp* pod sJektoremi wzgledami с ieh rownoáoi, czynimy o podobieostwie lob jednofci zaehodsacyca pomiedzy nlemi se wzgledu na Inne ieh osnahi, nazywaay w logice wnJoskiem priez anaJogije.. Wniosek ten, jakkebriek

Analogía — Апаш

719

ma za soba jedynie prawdopodobieústwo, przeciei nader czesto uzywa sie. na ogromném pola empiryki; najczestsze zas miewa zastosowanie w medycynie praktycznej i w ogóle w naukach przyrodzonych, со slusznie zasadsa ai; na udowodnioném podobienslwie, powtarzajacém sie. wskros przez ogromny obezar przyrody, równie w jednostkach jak w calosci.—W Grammatyce Analogija nazywamy zgodnoác w utworzenia wyrazów, polegajac; na porównania form do liebie podobnych, skoro przypusció moiemy, ie to со w jednym wypadku jeit foremném, zostawaé niém masi takze w drngim. Dlatego to Analogy's jest podstawa wszystkich prawidef grammatycznych, nstanowbnych przez badaczy jezykowych wtenczas dopiero, kiedy jçzyk jui z cala swoboda rozwinat sie..— W Matematyce Analogija oznacza zgodnosó pewnych stosunków iloiciowycb, jak np. podfug Euklidesa proporcyi.—W prawie pod Analogija rozumiemy wyrzeczenie prawne, oparte na porównania z innemi w podobnych wypadkach wyrokami, zwfaszcza wyiszych instancyj. Analogija Wlary (Analogía fidei): tak podfug lista S. Pawía do Rzymian (12,6) nazywa sie, w Dogmatyce harmouijny atosunek, w jakim poaostajf raiçdzy soba artykuly wiary, wyfoione w Pismie S., tak iz iaden z nich nie jest w sprzecznoici s drngim, lecz owszem wszystkie wzajemnie aznpeiniaja aie. i objasniaja. Analogija wiary zasadza sie. na Analogii Phma Swigteyo, csyli na znpelnej pomiedzy sob; zgodnodci wszystkich wyrzeczeA biblijnych. Wniosek przez analogije, którego teologowie uiywaja czestokroó przy wykfadzie Biblii, nazywa sie. takle Analogija hermeneidycznq. AnalOglJe Nopora. Sa to cztery wzory trygonometryi kulistej przez Nepera podane, a Vallis'a dowiedzione; za pomoca pierwszego znajdnje sie. sie. styezna póíowy summy dwóch kftów, a za pomoca drugiego, styezna pófowy róinicy lychie katów, z wiadomego kata trzeciego i dwóch boków go tworzacych; ie zas z wiadomych stycznycb, lab innych linij trygonometrycznych katów, mozna znaleáé same katy, przeto za pomoca dwóch pierwszych wzorów moina obliczyé, poiowc summy i polowç róinicy katów niewiadomych, a tém aamém i kaidy kajt. Drngie dwa wzory sa podobne do pierwszych i daja wartoáei na stycznç polowy sommy i polowy róinicy dwoch boków, i wiadomego boku trze ciego i dwóch katów na nim lezacyeb. Апаш albo Annam, paústwo na wschodnim brzegn pófwyspa indyjskiego, które na poezatku bieiacego stulecla powstalo s udzielnych dawniej króleslw Tongking, Kochinchiny i Kambodiy. Graniczy na pófn. z Chinami, na zach. z kraina Laos i królestwém Syjamskiém, na polud. z morzem Chiúskiém i na wsch. i zatokf Tongking. Rzeka Mokong czyli Menam przerzyna kraj tea w kiernnka od póínocy kn poíudniowi i w tymie kierunka ciagnie nisj jedno s pasm gór Malajskich, z lieznemi ku morzu rozgaïçiieniami. Blizkoáé morza lagodzi upafy w sposób nader przyjemny i sprzyja ¿yznoáci gruntn. Panujace wiatry musson i tyfon sprowadzaja kolejno deszcze lub susse, a ostatni straszliwe niekiedy zrzadza spnetoszenia. Z plodów mineralnych Anam pesiada, opróes szlachetnych metali: miedi, ielazo i супе. Z królestwa roslinnego snajdnja sie. tn ryi, knknrydza, korzenie krzewa yam i wiele bardso owoców stref potadoiowych. Przedmioty handln stanowia: cynamon, pieprz, trzeina cakrowa, baweina, drzewo aloesowe, gummignta i bndnlec Ze ssawców iyjf ta ogromoe atonie, tjgrysy, nosoroice, piimowce, bawofy i konie drobnej rassy; hodowla jedwabników bardzo jest rozwiniçta,. Mieszkancy, zwani w ogólnoici Anamitami lob Anamezami, akladaji sie. po wieksiej czçàci s praybysiów ahiá

790

Ааш — дшимгГом

■kich, w stronie tylko poiadniowej pomieszanych i krajowcami; odiaaciaj) aie od inych narodów axjatyckieh nixkim wzrostem i piçknemi ksxtaftami. Charakter ieb, wediag xapewnienia podróiników, ma byé lagodny ¡ wesoíy. W Апаш, podobnie jak w Chinach, trxy sa religije panujace: Konfucyjnsxa, Tao i Bnddaizm; mala cxeaé. ladaoici wyxnaje religijç katolick), która w ostalnich ezasaeh czestym alégala przeáladowaniom, со w 1858 î 59 rokn apowodowalo wypraw) Franeozów i Hisxpanów (ob. Kochinchina). Jezyk Anamitów jeat jedaozgloskowy, budowa i charakterem zbliiony dochinskiego, a literatara ich podobnies nasladowaniem ehinskiej. W formie nada i kieraaka przemyslowym xna¿ takle wplyw Cbiácxyków, którym jedaak Anamici nie dorównywaja w biegfosci rçkodxielniczej. Handel miejscowy roui|ga sie, tylko na Chiny, Syjam i porty brytaáskie w eiaininie Malakka. Anglic y kilkakrotnie nsilowali zawifxaé z Um panstweaa blilaze atoannki handlowe, sawsze jednak nadaremnie. Nowazemi cxasy aprawozdania agentów angielakich, jak Chapmana, Barrow i Crawforda, tadziei prace misayjonarzykatoliekieh,rznc¡Íy aiejakiedwiatlo na wewnçtrine stosanki tegokrajn. Terazaiejazym jego królem jeat Tadnk, który podfng istniej|cego zwyczaja w r. 1849 otrzymal wswej atoliey Hae, aankeyje wladzeypañstwaNiebieskiego. АпЖ-аЗДеоЬ, bóg ehaldejaki, ezyli aioúce zimowe amarle, jak Bnzyryi» Na czesó jego zabijal ale. w Babilonio со rok jeden z najprzedniejazyck kaplanów, idaje na ámieré dobrowolnie. AlUUnoestyk& (ana znowa, mnetit pandeé) jest to cíese* badaaia chorego pod wxglçdem lekarakim, majçca na cela wykrycie okolicznosci, które poprzedzily chorobç, jak rówaies ich przyczyn. Anamnestyczne symptomata s)to snaki atosnjfce sie. tak do przyezya które aprowadsily chorob), jakotes do wsxystkich zjawiak, które poprzedzify wybncli tejie choroby. Te symptomata щ wielkiej wagi w ozaaczenia natnry i charaktera choroby obecaej i día tego atanowi) wain) czeáé Semiotyki. Anamnestycznemi irodkami nazywaj) Ieki, któryeh prxexnacxeniem jest przywróció atracos) lab oslabiona pamieé. АПаЛШвХув (ро greckn: przypomnienie), w Retoryce to samo eo Anakefaleozys, ezyli rekapitalacyja, reassnmcyja tego wszystkiego, со aie. poprzedaio powiedzialo.—ДшШШвЖуя w Filozofii, ob. Mnezys.—JHMVJI w Medycynie, ob. Anamneilyka. AneJDOrfOSJt (z greckiego anamorphosis, prxeksztalcenie). Pod lym wyrazem, który niedawno saezeto aiywaó w botanice, rozamie aie zboezenie chorobliwe lab przypadkowe, w wyksitalcenia siç porostn, lab jakowej rosliny skrytokwiatowej, skntkiem którego taz roálina staje siç niepodobna do rozpoznaaia. Zmiany, któryeh rosliny doxnaja s; takie w rzeczy aamej, xe jeden i tense sam gatanek mógl bydí nmieszczonym w dwóch lab trzech rodzajach.—W optyee anamorfoza, lab rysankami anamorficznemi nazywaj) takie rysoaki, które albo s pewnego oznaczonego pankta widzenia, albo awaiane za posrednictwem szkief szczególnego rodzajn, przedstawiaj) obraz zapelnie róiny nii z innego punkta lab bez pomocy szkiel widxiane. Odróiniaj) wlaicivoq anamorfozg optycznq, gdzie xnajdoje aie pewien pnnkt oxnaexony x którego przedmioty awaiane bydi powinny, ta nalexa np. figary, które zbliska uwaiane nieprzedatawiaj) miedzy аоЦ swiaska, patrzac zas* na nie z wiçkexej odlegloáci, lacia si) x sob) i przedstawiaj) naxwiska, cale wyrasy i t. p.; tataj takie nalei) rysonki akladajfce ai) z wieln zapelnie róinych obraxów, w paski poci)tych i ponaklejanych na graniмtoslapy trójkatne, które widxiane ze atrony prawej lab lewej coras iune obraiy przedstawiaj). Drngiego rodzaja anamorfoza jest tak zwana katoptrycina, gdxie ksztafty roxrzacone, lab przedstawiaj)ce si) w postaci nieokreálo

Aoaaorfoza — Anuuowate nej golem oka, zgromadzaja sie. w pewna cafoáé przy uljciu w pomoc zwierciadef, walcowych, piramidalnych lub ostrokrçgowych. O tym rodzaju anamorfoxy pisa? Steril. Nakoniec anamorfoza dioptrycsaa, kiedy día otrzymania obrazo s danych nieokreálonych rysunków uiyé potrzeba do patrzenia na nie wieloátíanów szklannych polerowanych. Zjawiaka te tfumacza lie, prawami odbijania i zafaroywania swiatia. Mechanik Jakób Leupold, w dziele: Anamor phosis mechanica nova, 1714 г., opisal dwie maohiny przez siebie urzadzone do otrzymywania rysunków anamorficznych, z których jedna siuzy dla zwierciadef walcowatych, droga zai dla ostrokrçgowych. Sposoby otrzymywania ry sunków anamorücznych, moina znaleíé w dziefach poáwieconych perspektywie, tudzieá w traktatach geometryi wjkreélnej, a miedsy innemi w dziele Leroy: Traité de Stéorotomie, comprenant les applications de la géométrie des criptive, Paris 1844, rozdziaf ósmy: perspectives curieuses et anamorphoses. ДпаДШГ, dawniejsze Anemurium, miejsce godne awagi z powodn staroiytnych zwalisk; leiy na pofudniowym krancu Anatolji, blisko wyspy Cyprn. Przyladek Anamur jest zakonczony wyniosfym i ostrym szczytem, którego je dna slrona nieprzystçpna. Na wierzcltofku przeciwncj strony leial staroiytny zamek, od którego ciagnaf lie mur z basstami ai do brzegów morza. W ekale wykote sa dwa kanafy kilkanascie mil dfugie, które sfutyfy za wodociagi dla zaopatrywania zamku w wode. DzU widzieó jeszcze moina szcxatki dwóch leatrów, zwaliska nmrów i wiele grobowców zfoionych s dwóch sklepionych izb; napisów íadnych dotad nie znaleziono. Teraíniejszy zamek Anamur Ieiy nad brzegiem morza, o mile, przessfo na wschód staroiytnego. Алад ЬеП-Dawid (ob. Karaici). iBMM (Bromelia Ananas). Naleiy do rodziny Ananasowatych, miedzy jednoliicieniowemi. Niewiadoma jest z pewnoácia ojczyzna ananasów; podfug jednych PortugaJczykowie mieli odkryó te, roáline, w Brazylii, a ztad przenieáli ja do Indyj Wschodnich; inni przeciwnie atrzymujf, ze to jest roálina indyjska, a przeniesiona do Nowego áwiata, oddawna uprawiana w Ameryce i Asyi. Ко пей gfówkowaty, szarawy, z niego wyrastaja liscie dfugie, grübe, rynienkowate, zaostrzone, po brzegach kolczyste. Ze árodka tych liáci wyrasta fodyga na 6 cali wysoka, majaca u góry kwiaty fioletowe, bardzo skupione i tworzace g§sty Mos, nad którym wyrasta wieniec liáci s poczalkn krótkicb, a przedfuiajacych sie w miare, dojrzewania owocu. Owoc nuanasn skfada sie ze wszystkich gnzików owocowych, które sie zrastaja z soba i staj| lie, miçsiste, i wtenczaa z powierzchownoici podobny jest do szysski sosnowej, koloru zfoto-ióftego, wielkoáci i niekiedy dwóch pieici dochodzi. Ananasy uprawiaja sie, nietylko w krajach goracycb, ale i w Europie, tu jednak wymsgaja ssklarni bardzo ciepfyeb, czyli ananasarni, w których do 25° depfa lia utrzymuje. Owoce anana sów naleif do najsmaczniejszych; sok w nicb obiity, sfodko-kwaskowaty, winny, zapacli bardzo miíy. Niektóre maja ziarna, w innych lyeUe nie dostaje. Odmiany ananasów sa licsne: bialy jest najpospolitszy, a razem najprzyjemniejszy; czerwony ma liácie szersze, brunatne, z czerwonemi kolcami. Rozmnaiajç aie al bo z wieñca liáci nad owocem bedacego, albo z wypustków bocznych; w tym celu naleiy je wsadzié w doniczki в cali árednlcy majace, dobra ziemia napefnione; aby siç (atwiej przyjefy, w ciepfym miejscu sie stawiaja; a w czasie kwítnienia ciepío sie znacznie powieksza i przeszfo 30' depfa wynosió powinno. S. P. AoanaSOWate (Bromeliaceae) Juss. Roáliny trwafe, powiekszej czçàci pasoiytne. Liácie naprzemianlegle zfaczone w wiazki a epoda íodygi, ц podfuiae, KNcraxorzoTJA той i. 46

722

Ananaeovate — Anapa

wazkie, existo zabkowane i na brzegach kolczyste. Kwiaty zebrane w fuskowate kfosy, gafçziste grona, albo gíówki; u niewielu gatunków kwiaty sa wierzchoíkowe ¡ stoja pojedynczo. Kielich rurkowaty, 6 dzieloy, z tych trzy dziafki wewnçtrzne sa kolorowe, do pfalków korony podobne. Owoce poapolicie jagoda trzykomórkowa, wieloziarnowa; niekiedy wszystkie jagody w jednymse kfoeie sa zrosTe z soba, i tworza jeden ovroc, np. vr ananasie. Gfówniejsze rodtaje sa: Tillandsia, Pitcarnia.Xerophyta, Bromelia, Agave. S. P. Ananasowy eter, czyii esenoyja ananasowa, lub olejek ananaeowy, jeden z tak zwanych eterów owoeowyeh; jest to roztwór etyloeteru mailoweyo (ma¿lan tlenka etyla), w 8—10 razy wiekszej iloáci czystego alkohola. Zapach tej cieczy jest bardzo podobny do ananasów, i día tego dawniej byía uzywana do fabrykaeyi sztucznego romo; obecnie sai uzywa siej do nadania zapachu tak swanym cukierkom owocowym i innyra wyrobom enkierniczym. Т. С АШЫМШМ (Ananchytes Lamarck). Pod ta nazwa znany jest pewien rodzaj jeiów morskich czyli echinitáw kopalnych, których wszystkie gatnnki sa wfaáciwoácif formacyj krédowych Europejskich. К. J. AnanlJaSS i Saflra. Dzieje Apostolskte (5, 1—11), tak opisuja. ich wystçpek przeciw Duchowi iwiçtemu i kare, boska, jaka odniesli: „Niektory mai, imieniem Ananijasz, z Saflra zona swa, pnedal rola; i njaí z pieniçdzy xa rola, z wiadomoácia zony swej; a przynioslszy czçàé niektóra, poïozyf przed nogi Apostolskie. I rzeM Piotr: Ananijaszn, przeezie szatan skusiï serce twe, izbyi skfamaf Duchowi iwiçtemu i ujaí z zapfaty roli? Asas zostawajac nie tobie soslawalo, a przedawszy nie w mocy twej byfo? Czemná Ц rzeez do serca twego przypn¿cif? Nie skíamaíeá ludziom ale Boga. A sïyszac sfowa te Ananijasz, padl i umarf. A wstawszy mlodziency, znieéli go па stronç, a wyniosfszy pogrzebli. I staïo siç, jakoby we trzy godziny, zona tez jego, nie wiedzac со sie, byío staïo, weszía. I rsekl jej Piotr: Povriedz mi niewiasto, jeállMe za to przedali rola? A ona rzekfa: Iácie, za to. A Piotr do niej: Coz to zeécie si; zmówili, abyície kusili Dacha Paáskiego? Oto nogi tych, którzy pogrzebli mçia twego, a drzwi, i wyniosa ciç. Natychmiast padía a nóg jego i skonafa. A wszedfszy m(odzieñcy naleíli ja amaría; i wynieáli, i pogrzebli podle mçia jej. I padl wielki strach na wszystek Koscióí, i na wszystkie którzy to siyszeli. Oboje nie zgrzeszyli zatrzymaniem czçàci pieniçdzy, bo iadne prawo nie zobowiazywalo ich do zíozenia ealkowitej summy na rzeez braci, oraz szafnnek przychodo se sprsedaty roli zalezaf od dobrej ich woli; ale zgrzeszyli dopuszczajac siç kfamstwa i Ыpokryzyi, i tém sciagnçli na siç nagfa karç Boga. L. R. AnaiÜjew, miaste powiatowe gabernii Chersonskiej, leiy o 46 mil na pólnoco-zachodzie Chersonu. — Powiat Ananijetetki zamyka w sobie prsestrieni 133 mil Q. Ludnos'ci okoío 80,000. Powierzchnia powiato, szczególniej poíadniowa jego czeáó, jest ogromaym stepem, wystawionym na skwary i dfugie su sse. Mieszkañcy trudnia siç hodowaniem bydfa. Ananke (z greckiego. anagke, koniecznolé), nieuniknione Fatum (ob.), maftonka Chronosa (czasu), albo Heraklesa (sify). Czczono ja w Koryncie. Сесгц charakterystyczna jej posagów byíy ogromne gwoídzie, kliny, dyby i t. d. Añapa (u Czerkiesów Bugur-Kale), forteca w kraju Zakaukazkim, na brzegu wschodnim raorza Czarnego, przy ujácin rzeki Bugura; zaíozona przez sultana Abd-el-Chamida w 1781 r. día obrony Tataróvr, osiadfych nad Kubaniem, po opanowania przez Rossyjan przesmyku Kerczo-Jenikalskiego. W 1791 r. forteca ta wziçta zostafa przez Rossyjan, ale traktatem zawartym w Jassach wrócona Porcie. W 1807 r. Rossyjanie znowu ja opanowali, i powtórnie odstapili Turkom

Anapa — Anasarca

723

w 1812. Nakoniec w 1828 r. Anapa zajçta po raz trzeci, odiad naleiy do Roa•yi. Przyataú Anapika jeat otwarla zatoka; i miejecem zn&jznego handln zamiennego z góralami. Od 1832 doiwolono osiedlaé sie w Anapie ludziom wolnego stanu, z nwolnieniem od podatków, lecz z obowiazkiem, w razie napadu górali, obrony miasta. Dia zabezpieczenia Anapy od nieprzyjaciela, zbudowano w 1840 r. fortyfikacyjç Gastingaj i warownie, Rajewski. AnapalO, taniec nagich dzieci n starozytnych Lacedemonczyków, raczej rodzaj walki r igrzyska nii taiea, którego gfównym celera byío nadanie csfonkom potrzebnej do boju giçtkoici. Anapektonmlja (Unapekton), pasmo gór w Indyjach Wschodnich, oddziela Arakan Angielski od paústwa Birmanów. Góry te zopefnie prawie sa dotad nieznane; kiika w nich wierzcholków dochodzi podobno 8,000 stóp wysokoáci. Anapest, t. j. odwrotny daktyl (ob.), nazwa trzyzgfoskowej roiary wierszowej, zfoíonej z dwóch ayllab krótkich i jednej díugiej ( « « —). Wiersze anapeatyczne maj{ w sobie coi gwaítownego i dzikiego. Anaphrodlsla. Zmniejszenie popedu pfciowego. Jest to impotencyja, ale czasowa; niemoznoéc spefniania funkeyi píeiowej, ale tylko przez esta krótszy lub dfaiazy. Osfabienie innerwacyi ogólne jest najwazniejszg tego stanu pray ezysf. Ztad po diugich i cieikieh chorobach popçd piciowy bywa przytepionym, со takze nastçpuje po samogwafcie, po naduiyciu trunków, po pracy umysiowej zbyt díugiej i wysilonej, podczas wszelkiej eztazy duchowej, amntkn, zalu i t. p. Zmniejszenie popedu piciowego prawie zawsze przemija, lub tez da sie. usunaé za pomoca aztuki, czasami jednak przechodzi w rzeczywista impotencyja AÀaplastyka, nazywa siç w ehirnrgü sztuka zestawiania czlonków zíamanych. Anaplattycxnemi irodkami sa przyrzady i bandaze potrzebne przy zestawiaaiu czlonków zíamanych. Anar, olbrzym normandzki z Muspelhejmu, drugi mai Notty czyli Nooy, oznacza poped piciowy. Córka jego jest Herta. Anarohga (z greckiego: a, bei i arche, rzad), po polsku: bezrzad, taki stan apoleczeústwa, w którym ustalo panowanie prawa i wíadz prawnych, albo przynajmniej niezaprzeczenie iatniejacych, przez со panstwo, z pominieciem wíaáciwego tadania i regularnej dziaíalnoáci, staje sie. igraszka, ambitnych i walczacych 0 wíadze, stronnictw. Anarchija jest najgorszym stanem, w jaki popaié mofe kraj 1 naród, wszakze z samej juz istoty rzeczy wypada, ze atan ten nigdy díugotrwaíym byö nie moze, chociaz oczywiscie trudno nastçpnie uniknaé zwolalenia stosunków ulegíoáci prawnej z jednej strony, albo со gorsza reakcyi z drugiej. Zupeína anarchija jest bardzo rzadka; czestszém zai bywa poiozenie krajn do anarchiczoego zblizone, skutkiem którego panowanie pr awa czçsciowo jedynie zda aie, wstrzymanem, со wydarza aiç zwykle podczas rewolucyj, albo téz z powodu bezwnrnnkowo zlej administracyi, jak np. w rzeczach pospolitych poiudniowo-araerykanskich. Przedíuzenie takiego stanu wptywa najsilniej na szybki upadek paóatwa i calej spoíecsnosci. АпаГШОПЦа, brak harmonii, ob. Dysharmonija. Anartl, gaíaí celtyckiego plemienia Bastarnów, przebywajaca okoío trzeciego wiekn przcd nar. Chryst. nad dolnym Dunajem, po ustapieniu z tych stron starozytnego narodu Agathyrsów, którzy siç na póínoc wyniesli. Anartów zas i innych Celtów nad Dunajem wytçpili z kolei najprzód Getowie, potém Rzjmf^nie, naostatku Gotowie. Dr. C. Anasaroa (hydrops), puchlina wodna, puchlina podtkórna (z greckiego: ana, okoío, tarx miçsnia), oznacza wode w cíele. Jest to obrzmienie wodniste

724

— *1Т[Т*ПТ"Т11"Г

eaTego ciafa i konczyn, znamionnjace sie, bladoácla, oziebieniem, miçkkoécia i brakiem spreiystoáci skóry, tak dalece, le palee w nia wtfoexony xostawia dolek po sobie. Puchlina, anasarca, xasadsa sie na inakomitém nagromadzenia siç plynu wodnistego, serwatezanego w tkance komórkowatej podskórnej; bywa ogólna lab czeáciowa: pierwsxa zajmuje cafe ciato, droga ograoiexa sie, do jednej tylko ciçsci, np. do etóp, krxyia lab twarzy; to ostatnie nosi naiwanie obrxmienia (oxdeme). Niekiedy puchlina dochodxi do lago stopnia, te skóra nadzwycxaj rozeiaga sie, i twardnieje, plyn sai wodnisty przesiaka ргхех рогу w skórze, albo podnoti nadskórek pod postacia bablów Inb pecherzy; dostaje sie równie wewnatrz do tkanki komórkowatej pomiedxy miçsniami i gfebiej. Haida puchlina ogólna xacxyna sie, niemal lawsze od obrxmienia miejscowego, xaxwyexaj od stóp i golead, kaidej towarxysiy znaezne amniejsxenie, albo i xupeíne zatrzymanie moezn, oraz brak przeziewn skórnego i potóir. Puchlina udpowiednio do swego rodzajn powsxechnie dxieli sie, na dwa gatunki: 1) na idiopatycxnq, csyli pierwotna; 2) na tymptomatycznq, bedaca wynikiem innych chorób. Nadto puchlina dxieli sie na: 1) ottrq czyli ttenicznq ze zbytkiem lo sa; 2) prxewleklq, astenieznq z niedostatecznç dzialalnotoia exeáci stalych; 3) tpatmodycznq czyli nerwowa. Pierwssa jest wynikiem podniesionej cxynnoáci iywotniej nacsya wyxiewajacych, a atad i przymnoionego wydzielania; druga przeeiwnie, powstaje od nmniejszonej abiorbii i z niedostatecznej cxynnosci naciyn wsyssajacych, majacych odprowadzaé pfyny; trzeeia srzadzona bywa wyfaeznie przez nporezywe karezenie sie. czyli priez spazm naczyA wsyssajacych. Pneblina endemiexna bywa w miejsca:h mokrych, w poblixu jeiior i nek, w okolicach limnych i mokrych od ciçetych wylewów wód, czesta bywa n osób xajmujacyeh dolne mieszkania, ciemne, wilgotne, w których powietrze malo odswiexa sie; na wiosne, pried nadejsciera рогу ciepíej i snchej Inb w siranej i didzystej jesieni. Przyczyny nspasabiajace do pocbliny sa: temperament limfatycxny i flegmisty, wiek dziecinny i starorfé, eiaia, iycie siedxace n ladxi podwiçcajacych sîç naukom i n rsemieslników, odxiei wilgotna díogo prxechowywana; obfite uiywanie napojów wodnistycb, mianowicie ximnej wody xa uapój; nadusywanie nspojów rospalajacych; pornsxenia nmysln poniiajace, jako lo: obawa, mnutek, niepokój; wycxerpniçcie sil prxei díuga wstrsemieiliwoié Inb przeeiwnie przez naduiyeia; pokarmy wodniste malo odiywne i t. d. Wywofuja puchline: nbytek soków iywotnych, jako krwi, limfy i t. p.; pewne choroby cieikie, ostre, np. szkarlatyna, biegnnka, dyssenteryja, lab prxewlekle, jako to: pewne wyrznty skórne, womit ehroniezny, sfodkomocs, sxkorbut, poraienie, zawafy czyli zatkanie trzewiów brzusinych, a najbardiiej biafkomoci i choroba Bríghta: w sxcxególnoáci zas choroby serca i naczyA wielkich. Día tego tei i leexenie puchliny mnsi byó rosmaite. W kaidej z nicli starad sie, potrseba nasamprxód: sssmfé przyciynç, powtóre wypedzió nagromadzone pfyny, potriecie prxywrócié ton wfaáciwy w ukfadxie skórnym. Dr. J. K. AtiaetaslOWlOI (Baxyli), radea stanu, pomoenik redaktora w Komissyi ukfadu praw, b. cxfcuiek b. Towarzystwa prxyjacióf naok, b. aniwersyteta wileúskiego, urodzif siç w Kijowie 1775, umarf 16 Latego 1845 w Petersbarga. Byf wspóípracownikiem w tíómacieniu t polskiego na rossyjski jçxyk Statuta Litewskiego, wydanego w Petersbarga w г. 1814 in-4, 2 tomy. Tlónuczyf па jezyk ros syjski diiefo Hietonima Strojnowskiego: Naulca prawo przyroyzonego, Petersburg 1809 in-8, orai brata jego Waleryjana dwa dxiefa: Ekonomija powtzechna narodóio, Petersburg 1817, 4 tomy in-8, i o Ugodach dziedziców t wtoieianami, Wilno 1809 in-8. Nadto wiele rozpraw Tadeusza Czackiego, tfómacxyf

Anastaslewte — mnastatyoaae irukarttwo

725

i drokowal po diiennikach rossyjikic'i, a mianowicie о Daieaiçcinach, o nazwiska Ukrainy i poczQtkn Kozaków; o íydacli; Cay prawo raymikie byío auad| praw Htewskich i polskic'i i t. d. Od r. 1811 do 1812 wydawal w Petersburgu pismo peryjodycine po roasyjska p. I.: Ul, w którym umieszczai bardxo «ríele arlykaíów tyczacych sie, Polski lob tfómaczonych a polskiego jçsyka. Ao&Staáoa, Roza Jeryekoáaka. Rodzaj roália naleiacy do rodziny kngiowych (craciferae), zawiera w sobie jeden gatunek Anastatica hieroehuniina; jen to roélina drobna, rocina, (odyga pray podatawie galeziala; na wierzcholku jej kwiaty biafawe w Moa nfoione; roínie na piaszezyatyeh grnntach w Egipcie, Syryi, Paleslynie i Barbaryi. Po okwitnieniu, akoro nasiona dojrzewaó zaczynaja, cafa roálina usycha, liscie opadajf; gafçzie tçgie i kolczyste skapiaja sie, wierzchofki ¡ch zginaja sie. ko srodkowi, i tworza kulç wielkotci jak piçàé. W lakim to alanie roslina ta wiatrami uniesiona, przebywa niekiedy anaezne przeatrsenie po pustyniacb, i dostaje sie, nad brzegi rzek ¡ mórz, i ta zbíerana pod nazwlakiem róig jerychoAikiej, do Europy bywa aprowadzana. Szczególaa wíasnoáó tak zeschnietej roáliny data powód do róinych baíni i przesgdów, w które lalwowierni przedtém wierzyii; w rzeczy same] aeaehle gafçzie roáliay wfoione w wodç lab w miejscn wilgotném amieszczone, rozwijaj) siç; lecz skoro anown na ciepío i wialry roslina wystawiona bçdsie, powraca do ataña pierwotnego. Nazwisko rodzaja wziete jest z greckiego: anattatis, wakrxeazenie. 5. P. Aaastatyoane drñkarStWO, jest to nowy aposób podany przez professera Faraday a instytntowi królewskieran w Londynie, zapomoca którego moina kopijowaé ryciny sztychowane i t. p. Postepowanie pray tém jest naatepojace: plata metallowa, na która kopije. ryciny lub droku przeniesé aamierzajf , moie byé mosieina, ielazna, sta Iowa albo cynkowa, leoa cynk zasfaguje па pierwszenetwo, a przyczyny, ie postepowanie a nim najfatwiej síq udaje. Ta plata moie byé pïaeka lob zwlnieta w walee, leca powierzchnia jej powinna byé najdoskonalej wyg'adzona, za pomoc; aamergln i wody, starannie wymyta i oatatecznie szmerglem albo papierem sainerglowym wypolerowana; przyczém nwaiaé naleiy, aby pocierano w jednym tylko kierunkn, to jest: wzdíuz lab poprzecznie. Po przygotowanin platy przystçpoje sie. do nsposobienia danego do akopijowania rysankn, со sie dokonywa przez zannrzenie go w kwaaie jakowym, np. lolnym. Postepowanie to wszakie jest rozmaite, ae wzglçda па staroíó oryginafu, to jest na stopien zmiany, jakiej doznafa farba czarna jego. Jeieli przedmiot aaledwie ma kilka miesiecy, natenczas Uadzie aie go na arkaaz bibufy i awilia aie atroné edwrotna mieszanina 1 czeici kwasn saletrzanego a 8 czQsciami wody; jeieli zai jest dosyé stary, nateaczaa moczyé go naleiy w kwasie saletrzanym przez eiaa, który doáwiadcxenie wskaie. Po napojenia jednym lab dragim sposobem rysanka, éciska sie. go pomiedsy dwoma arkaszami bibirfy dla jednoatajniejazego rozdzielenia kwasn, tadziei dla usnniecia jego nadmiarn i wtedy przyatepoje siç do odbicia go na cynko. Kwas dziafa na cynk, gdy tymcsaaem miejsca czaxne, które kwasn nie przyjeíy takiego dziafania nie wywierajg, otrzymoje siç wiec odbicie na blasse odjemne. Powodzenie tego sposobu zaleiy od rodzaja atramenta, któ rym rysnaek oryginalny zrobiony; alrament ten sawieraé w awoim akladaie powinien ciafa liaste, które opieraja sie. dziafania kwasów. Przy aztychaeh bardao starych, któryeb farba w skfadsie awoim zupefnie zmieniona zoatafa, ataraja. aie naprzód rysunek odáwieiyé, со dokonywaja za pomoca postepowania chemicznego. Umieazczajf oryginaf atary w roztworze kwasu winnego, który tworzy, na miejscach wolnych od farby czarnej, kamieú winny, który farby czarnej aie przyjmnje, a tém samém prsesanawsay walec drnkarski po tak prsygotowanym rysan

726

Anastatyozne drukarstwo — Anastazy Synaita

ku, farba z niego przylgnie tylko w miejscach, poprzednio atramentem drukarskim zajçtych. Nastepnie za pomoca wody wyciaga sie z papieru kamien winny; z rysunkiem postepuje sie jak poprzednio. Plata metalowa, podlug podanego sposobu przygotowana, sluiy podobnie jak kamieñ lilograficzny do odbicia kilku set egzemplarzy; w koiicu wszakie delikatniejize rysy staja sie grubszeini i rysunek pozostaje zmienionym; dla usuniecia tej niedogodnosci, od czasu do czasu pocieraj§ blache kwasnym preparatein fusforu, który na miejsca kwaseni nagryzione wywiera dziaianie, pozostawiajac inne bez zmiany, przez со oslatnie sie uwydatniaja i znowu wierne kopije danego rysunku wydaja. AnaStazy I (swiçty), papiei, nastapii r. 398 po Syrycyjuszu. Wszczçly sie za niego грогу z powodu oglosienia dziel Orygenesa przez Rufina. Ten wywikial sie. podpisujac wyznanie wiary wedlug nauki Koáciofa i Anastazy potepii tylko bledy dogmatyczne Orygenesa, zwfaszcza zawarte w dziele jcgo Peri-archon. Papiei ten troskliwym byí o dobry byt i swielnoáé Rzymu. Jemu przypisuja zakaz przyjmowania do stanu duchowuego kandydatów kalek i uloninych, tudziei postanowienie o sfuchaniu Ewangelii pndczas Mszy s. stojac. Umarl r. 402, za gorliwosó o zachowanie wiary w nieskazitelnosci, policzony w poczet Swiçtych.— Anastazy П, papiei, nastapii po Gelazyjuszu, r. 496. W apostolskiém breve wzial strone prawowiernych przesladowanych przez Anastazego, cesarza byzantynskiego, i wyprawit na obrone ich dwóch poslów do Konstantynopola. Niektórzy pisarze zarzucali mu, ie byí poblaiajacym wiecej nii naleialo día Eutychijan, i chciai przywrócié do dyptychów koscielnych imie, Akacyjusza, lieretyckiego patryjarchy w Konstantynopola. Ten ostatni zarzut zupelnie jest faíszywy. Iraie Akacyjusza wykresloném bylo z dyptychów carogrodzkich, dopiero r. 519, Anastazy II byí zas papieiem tylko 22 iniesiecy i umarl r. 498, a sam wyraínie prosit cesarza o wykreslenie imienia Akacyjusza ze spisów koscielnych. — AnaStazy Ш, papiei, od r. 911 do 913, nastapii po Sergijuszu III. Nie ma íadnych wiadomosci o tej glowie Koáciofa. — Anastazy IV, znany takie pod ¡mieniem Honrada, wstapil na Iron papiezki po Eugenijuszu III r. 1153; podczas glodu obficie zasilal lud zboiem, naprawil gmach Panteonu, dzisiejszy kosciól SantaMaria-Rotonda, zostawit dzielo o Trójcy przenajswiçtszej i dziewiçé listów; umarl r. 1154. — Anastazy, anty papiei, wybrany r. 855 przeciw Renedyktowi III, tfoijf wíadze na iadanie poslów cesarza Ludwika II, wyprawionych w skutku proáb duchowieústwa i ludu rzymskiego. L. R. Anastazy Synaita. Przezwjsko Synaita, pochodzi od góry Synai, na której znajdowal siç klasztor zakonników; ale uczeni wahaja sie w zdaniu, czy to prze zwisko naleiy do jednego Anastazego, czy téi do kilku. Gdy pisarze najdawniejsi, za przykiadem Nicefora, przypuszczaja jednego tylko, którego iycie bylo bardze burzliwém, nowi historycy uznaja trzech Anastazych, i których kaidy iyl przez pewny czas na górze Synai. — 1. Anastazy (swiçty), od г. 561 patryjarcha antyjocheiiski; znakomity poboinoscia i nauka, teologiczna. Gdy w r. 563 wystapil przeciw Justynijanowi cesarzowi, opiekujacemu siç herezyja, podlug któ rej Chrystus, za iycia roial ciaío nieskazitelne i na ból nieczule, zagroiono mu wygnaniem; groíba ta wszakie sprawdziia siç dopiero pod nastepca Justynijana, Justynem Mlodszym, r. 572. Anastazy wrócil na swa stolicç ledwie roku 595 i umarl r. 599. Mamy kilka po nim kazan; reszta zas jego dziel zaginçta.— 2. Anastazy Mlodszy, nastapii po przedzajacym; okrutnie zamordowany roku 609, podczas zaburzenia Zydów. Martyrologium rzymskie wspomina o nim pod dniem 21 Grudnia. — 3. Anastazy Pustelnik. Czçsto opuszczal gôrç Synai, aby w Alexandryi bronié nauki prawowiernej przeciw heretykom, miedzy innemi

Anastasy Synaita — Anaetaiyja

w

acefalitom. Dochowaly aie. niektórejego pierna, wzbiorze: Magna Bibliotheca PP. Colon., 1. 1, air. 580, a mianowicie: Odegot, Viae dux, w którém abija Eutychijanów i aceralitów.—Rozmyilania anagogiczne nad Hexameronem, gdiie pomijajac w ogólnoáci znaczenie literalne i exegezç Ojców Koécioía, wyklada Pismo âwiçte w dnchu mistycinym i allegorycznym. Obok piqknych i glebokich myáli, znajduja, sie, i lakie, które dzisiaj prsypadaé nie moga, chociai nie zaslugaja iiby cafe dzielo naxywaé, jak Schroeck, w „Historyi koícielnej," zbiorem eamych mareen. — Sto pifédziesiqt cztery pytania, na które odpowiada texta■i z Pierna Swietego i Ojców KoáeJofa.— Kilka kazai. Jedni klada ámieró Asa ltazego przed rokiem 606, drudzy po r. 678. L. R. AnaStaiy, kaplan i biblijotekarz w Rzymie, przeloiony klasztoru N. Maryi Panny za Tybrem, nmarl r. 886. Cesara Lndwik II wyayfaf go r. 869 do Konstantynonola, gdzie znajdowal sie. na ósmym soborze powszechnym, i przetlómaczyl jego akta i kanony z greckiego na lacióeki. Opisal iywoty papieiów w dziele Liber pontificalit, od s*. Piotra do Mikolaja I. UiywaI bijografij jai ietniejacych i rzeczywiicie opisal iywoty tylko spófczesnych papieiów. Anast&iy, kapían konstantynopolitanski, przyjaciel patryjarchy Nestoryjassa, orodzony roku 428, dal pierwszy powód do herezyi nestoryjanskiej (ob. Ne~ ttoryjun). Aü&St&iy I, cesarz bizantyóski, przy cesaren Zenonie zajmowal sie, maloznacznym urzedem sylencyjaryjusza, którego byío obowiazkiem czuwaó, aby w pa leen cichosé byla zachowana. Po smierci Zenona (491 г.), jego wdowa Aryjadna, przez historyków zwykle posadzana o zamordowanie malionka, poslubHa ■tabletea swego Anastazego i osadzila go na ironie. Anastazy I liczyl wówezas 61 lat wieku, byl lysy, jedno око nial czarae, drugie niebieskie, ik|d przeswano go Dikorem i tylko przymiotom jego roznmn przypisaó naleiy to wyniesienie siç, nad którém zresxtq Aryjadna pracowaía wspólnie z senatem, wojskiem i narodem, sniechecoaemi okrucienstwem brata po Zenonie, jedynego pretendenta do trono. Ta miíoéé naroda, na któr; rzeczywiácie zdaje siç, ie zrazn zaslngiwal, nie trwala jednak dlngo; ntracil ja bowiem gwaltownoscia, i cheiwoácia, oraz przeáladowaniem katolików. Anastazy prowadzil wojny z Persami i Bulgarami i nmarl zabity od pioranu w 88 rokn iyeia, zostawujac tron Jnstynowi. On to zniósl widowiska, na których lndzie zaraszeni byli walczyé z dzikiemi zwiersqtami. — Ana* StftSy П, wybrany za cesárea r. 713, byl poprzednio sekretarzem cesárea Filipa Bardana. W 716 r. zmnsil go Teodor III do zraeczenia sie, tronn i wstapienia do klasztoru. We 4 lata potém kusil sie, odzyskaó tron, na którym siedsial wó wezas Leon z Izauryi; wydany atoli przez zdrajców, zostal skasany na tfeiecie. AOMtaiyJa (àwiçta). Podlug aktów i. Chryzogona, nieuznauyoh wszakse za autentyezne, Anastazyja byla córka Pretéxtate, znakomitego Rzymianina, balwochwalcy, i Flawi!, chrzescijanki, która wychowafa ja w wierze, a po smierci matki i. Chryzogon byl jej nauczycielem. Imiona ich obojga zamieezezone sa, w kanonie Mszy tfwielej. Anastazyja, wbrew wolí ewojej, poálubiona zoetala przez ojea poganinowi rozwiçzlych obyezajów, który zabronil jej wezelkich etosunków z chrzeácijanami i fie z nia obehodzil sie,. Troski jej berdziej powie,kszyly sie, jeszcze, gdy Dyjoklecyjan awiezH jej mistrza á. Chryzogona, z któ rym wszelako prowadzila korrespondencyje, tajemnieza; cztery ich listy zamieez ezone u Suidasa (Lexicon pod litera X) nie sa autentyezne. Po ámierci meia zmarlego w czasie podróiy, Anastazyja, rozdawssy dobra swoje wiernym, towarzyszyla wepomnionemu swiçtemn do Akwilei, gdzie go preeprowadzono z rozkazu Dyjoklecyjana i tfciçto r. 304. Tegoí roku same ponioela dlugie i bolesne

738

AüMtasjla

meczenslwo w llliryi, i umarfa wysnajac wiarç. Ciafo jej prxeniesiono do Rayma i pogrzebiono w koácide poswieconym jej ¡mieaiowi. Poniewaí jej meczenatwo przypadfo dnia 25 Gradnia, prieto papieie odprawiali drag) Msze. w uroesyetoio Boiego Narodzenia w kosciele s. Anastazyi i odiad ¡míe jej wspominane jest w ten dzien pray Mazy drugiej.—Jest kilka inaycli jeszcze mçczenniczek tego imienia, со sprawia zamiçszanie w historyi i. Anastazyi. L. R. ADíLSt&SyJa, eórka Konstancyjusza Chlora i Teodora, mafionka konsula Akoncyjoeza Optala, wsfawifa sie wybadowaniem w Konstantynopolo fazicnek lak zwanych Anastazyjanskich, które zreszta inni przypisuja Anastazyi, córce cesarza Walensa z Sozomenu. AoastäXjjä, eórka Wfodiimierza ksiecia halickiego, zailubiona Bolesfawowi Kedzierzawemu w r. 1150—1151. Mi aia z nim dwóch synów: starezy Bolesfaw urodzif siç 1156, drugi mfodszy Leszek paño wat po smierci ojea na Mazonrsza i Knjawaeh. Anaslazyja amarga r. 1158. Jul. В. AuastUSyJa, eórka Mieczysfawa Starego, wedfug Hubnera i Mikrela, iona Bogusfawa I, ksiaiecia Pomeranii Szczeciñskiej. Jul. В. ÂO&StasyJa, zona Ziemowita ksiaiçcia kujawskiego na Dobrzyniu, brata fcokietkowego, który zmarf 1300—7. Przeiyfa о wiele mçia i umarfa dopiero we dfug Janka z Czarnkowa w Haren 1335 r. S yno wie jej Wfadysfaw i Boleafaw ksiaieta dobrzynscy. Jest i trzeci syn Ziemowit, wspominani wszyscy w dyplomataoh pod r. 1316. Ksieina panowafa w imieniu mafoletnich synów, a nawet tylnfuje sie, ksieina feezycka i dobrzynska w г. 1316. Widaé wydzielif fcokietek ksiçstwo fçczyckie synowcom, kiedy wstapif na tron, gdy po bracie Kazimierzu sam wziaf ¿eczyckie, w r. 1294. Niewiadomo z jakiego domu ta Anastazyja pochodzifa (Codex Rzyszcz. II, 647—650). Jul. В. AOUtftSyJa, eórka Witolda i podobno drugiej jejo iony Anny Swiatoafawówny smoleñskiej. Tufa aie z nia po Hazowasa i po Prussiech w r. 1389, wtenozas, kiedy Witold bawif na wygnanin (ob. Anna lVitoldowa). Jul. В. AHaStasyJa, ksieina Olelkowiczowa Sfucka, pochodzifa z rodziny ksiazat mscisfawskich, z domu Olgierdowego. Mai jej Siemion ksiaze Oleikowicz (ob.) eifgie sie. oganiaf Tatarom w swoim zamku sfuckim, gdy lak gfçboko w Litwe zapuszczali barbarzyñcy swoje zagony. Anastazyja przywykfa wieo za mfodn do niebezpiecznych zapasów, a ducha rycerskiego pefna, sama biegfa na bitwe. Dafa nieraz dowody wielkiej odwagi, po ¿mierci mçia, która nastapifa w roku 1503. Objefa wtedy opieke, nad synem jedynakiem mafoletnim i w jego imienia zarzadzafa к si estwem afuckiém. Oblegli ja w zamku Tatarowie w r. 1505, przyazedfszy od Miúska pod wodza Bity-Gireja i Burnasza, dwóch hanowiczów. Przyssli pod Sfuck w samo Wniebowziçcie N. Panny, to jest 15 Sierpnia. Podmioty czynili, ogien podkfadali, ale ksieina dzielnie siç bronifa i nawet kiedy tego byfa potrzeba, z pfaezem napominafa Sfuczan, ie muja jednego tylko dziedzica, aby go spokojnie na sztych mogli wystawiac. Wielu pod Sfuckiem wtedy polegfo Tatarów, których wreszeie odparto; cofneii sie. pod Nowogrodek. Dafa ksieina dowody nowej odwagi w czasie buntów Günskiego po smierci króla Alexan dra. Bógala, roda znakomitego, który nieraz sie ubiegaf o wielkoksiaieca koronç, Anastazyja mfoda wdowa, jui dawno na siebie zwrócifa око Günskiego, któ ry zamyálajae o adzielném panowanin пэ Litwie niepfonnie sadzif, ie priez mafienstwo z Anastazyja podroinie w sife. i urok. Ale ksieina stanowczy opór mu stawiafa, chcac sie, poáwiecíó dia s yna, a nie chcac podawaé ognia wojnie domowej. Wybuchfa wreszeie i Gliúski Sfuck oblegf, myslao zawczasu o skarbach ksieiny. Ale s iraca i namowy fagodne nie nie pomogfy. Syn Anastazyi Jersy,

Anastazyja — IMitмм»

739

miel jai wtedy lat 16. Rixem z matka dxielnie sie, bronil с blanków lamkowych, czeste wycieczki szkodzifytei Glinskiemu, który z kolei miaí día oblçieàcôw lo fagodaa namowç, to zdradliwe sfowo. Wreszcie rozgniewany umyálif przymiotem zamek spalié, ale gdy mu wiele ludzi zabito, wnet rozpuscií zagnay po dobrach sfuckich i kopylskich „tatarska okrutnoscia pladrujac tak, ií wszystkie dzieriawy ksiçiny sfuckiej wypustossyf-" W okolicy wszystko mu «ie poddawaio, nawet i blizki krewny Anastazyi, kniaí Michajfo mácisíawski Lingwieniewicz poddal mu zwój zamek Mscitfaw. Glioski zdobyte grody osadsaf Moskwa i po cliwili myálac, ¿e juz dosyé zrobif, ieby przerazid etracliem, a narzucié aiç szczeeciem, wrócil pod zamek síucki. Nadiieja znowu go okropnie zawiodía, wiçc w xlosci odszedl do Nowogródka. Dziaio siç to roku 1506. Niedlugo potém chmara Tatarów przekopskich, korzystajac z zamieszek na Litwie, ai pod Stuck zagony puicifa, i kiedy po nad Sfuca rzeka spotkawszy ja fcukasz Morawiec rotmistrz gromid poczaf, wtedy ksieina poslafa w pomoc rycerstwu bojarów swoich na koniach z zamku sfuckiego: kiedy zatém piesi dogonid nie mogii uciekajacych jui Tatarów, bojarowie doguali ich na bfocistycli miejscacb, pobiH, lapaii i kilkanaácie mil pedzili. Nieodkrylo dotad w íródíach czasu anùeroi tej bohaterki. Jul. В. âaartâljil) pierwsza malionka cara Jana Wasilewicza Groinego, poílubiona w miesiacu Lutym 1547 r. amaría w Sierpniu 1560 r. Z domu Romanowych, który potém panowal w Rossyi. AnaStazyjOSZ Orfln, ob. Auersperg. AoastOmOZA {Anastomosis zwód, z greckiego: ana теш, stoma usta). Pofaczenie naczyft pomiedzy soba. Tetaice, iyiy, naczynia limfatyczne w przebicgu swoim rozdzielaja sie ciagle na coraz drobniejsze gaíazki, tak dalece, ie najcieñsze z tych gaiazek nie daja sie, widziéd goíém okiem, tylko za pomoca mikroskopu i nosza nazwe, naczyn kapillarnych, czyli wíoskowatyeh. Gaíazki te Ja eza sie nawzajem miçdzy soba, i te tém czçsciej, im rozmiar ich jest mniejszym, día tego tei naczynia wfoakowata tworza siatki o oczkacli bardzo drobnych. Za pomoca rozdziaíu i poíaczenia wzajemnego naczyn, pfyay w nich zawarte, jak krew i limfa moga dochodzid do kaidej ezasteczki ciafa i tarn speíniaé tak waine przeznaezenie, odiywiaé ja. Draga, niemniej takie wain; przysíuga, jaka na tura oddaje organizmowi za poirednictwem anastomozy, jest uíatwienie obiegu krwi w razie rozmaitych przeszkód. I tak np jeieii zwykfemi srodkami nie moina zatamowaé krwi píynacej po przecieciu tçlnicy, wtedy día zapobieienia zupeínemu jej ubiegowi, naleiy zraniona tçtnice powyiej rany przewiazaó. Gdyby nie bylo poíaczenia pomiçdzy naczyniami, w takim razie czfonek ciaía, którego tçtnica podwiazana zostaía, musialby obumrzed, a tymczasem za pomoca ana stomozy krew rozchodzi siç po pewnym przeeiagu czasu zupeínie dostatecznie. Wyraza anastomoza uzywaja takie día oznaezenia poíaczeú gaíezi nerwowycb. Wíókna jednak nerwowe nie íacza siç я soba tak, jak naczynia, przebiegaja one od poezatku swego ai do koáca nierozdzielajao siç wcale. I tak, od gaíezi nerwu ruchu oddziela siç pewna iloáó wíókien i jako osobna wiazka napotkawszy nerw czucia, przebiega z nim dalej, przyczepiona don za pomoca tkanki íacznej; i odwrotnie wíókna nerwów czucia, przechodza tak samo do nerwów ruchu. Ostatnie jednak poszukiwania mikroskopowe dowiodfy, ie anastomoza w aeialém znaczeniu tego wyrazu ma miejsce i w nerwach, ale dopiero przy samycli ich koncach. Rzeczywiácie nerwy przy koúcu swojego przebiegu rozdzielaja, siç na tak drobne gaíazki, ie ich okiem dostrzedz nie moina i te to gaíazki dopiero, po wzajemném poíaczenia, tworza siatki zupeínie do naczyniowych podobne. Oprócz 46*

730

Anastomosa — AnatoUJa

nerwów i naczyú jeszcze wíókna tkanki tak zwanej elastycznej, tworxa miedzy soba anastomozy. Dr. K. K. Aoastrofa, figura grammalyczna i retoryczna, bardzo uiywana w naszym jçzyku, a zasadzajaca sie Da tém, te día dzwiecznoáci okrese lub wiersza, albo tez día wiekszej siíy mysli, jeden wyraz, wbrew zwykfemu szykowi gramtnatyczneши, kfadzie sie przed drugim, od którego wfasciwie zalezy, jak пр.: kwiatów zapachy. Anataz, pierwiastkowo kryszlafy jego znaleziono we Francyi w Bourg l'Oi■ane. Saussure nazwaí go oktaedrytem, día formy krysztafów. Anatatem nazwaf go Haüy z greckiego anatasis (rozszerzenie), día dfugoíci krysztafów. Jest to czysty kwas tytanny Ъ02 z 60 procentami tytanu i 40 tlenu. Postai jego krystalliczna, pierwotna, slop kwadratowy. Krysztafy zwykle pojedyi'icze. Twardoáé 6,5 . С . g = 3,8—3,93. Barwa zwykfa ciemno-brunatna, czasami bfçkitno-indygowa. Prawie nieprzezroczysty z blaskiem dyjamentowym. Pod dmnchawka sie nie topi, z boraxem topi sie w szklo bezbarwne; w pfomieniu redukcyjnym przybiera barwç iófta, nastepnie przechodzaca w ametystowe. Kwasy na niego nie dziafaja. Znajduje sie w Bourg l'Oisans we Francyi, w Hof w Bawaryi, w Norwegii, w wielu miejscowosciach na Uralu, w Minas Geraes w Brazylii. Anatema, w mytologil oznacza kaida rzecz wyjeta z pod uiycia potocznego; szczególnie zas dar poswiecony Bogom w celu przebfagania ich gniewu, lub okazania wdziecznosci za doznane dobrodziejstwa. Analemy podobne, najczesciej tarcze, zbroje, wieúce, puhary, liclitarze, azaty i t. d., zawieszano na scianach i sfupach áwiatyñ, albo и stop posagów. Póíniej zwyczaj ten z czasów pogaúskich przeszedf nawet do kosciofa chrzeseijañskiego. Anatema ob. Klqtwa. Anathoth, miejsce narodzenia proroka Jeremijasza, miaste Lewitów w pokoleniu Bcnijamina, o 3 mile, czy tei o 20 stadyjów od Jeruzalem, nosifo, za cza sów s. Hieronima, imie Jeremijasza, które i dzisiaj jest nazwiskiem miasteczka lezacego o mil 10 od Jeruzalem, i którego nie nalezy braé za jedno z Anathoth. W tém ostatniém narodzif sie takze Abiezer, jeden z bohaterów Dawida. Do Anathoth skazal na wygnanie Salomon arcy-kapfana Abiatara; ztfd tei wyszedf Jeremijasz jako prorok. Byf on tu ámicrtelnie nienawidzony, przesladowany, poniewai mieszkancy znieáé nie mogli surowosci i pogróiek pierwszych jego napomnien. (Jeren,., I, 1; XI, 22,23. II, A>o7. 23, 27; Ш, Król., 2,26). L. R. Anatifa [Briy/uièreJ, zwierze morskie z gromady tcqsonogich (cirrhopoda) a mianowicie z pokrewienstwa teqtonotjich szypulkowatych (cirrhopoda pe dunculate), ciato bowiem jego osadzone jest na ogonku czyli szypufce rurkowatej, ruchomej, przyczepionej do ciaf morskich. Muszla jej spfaszczona ze stron, skfada sie z pieciu skorup oddzielnych, tworzacych razem owal z ostrym wierzclioikiem. Skorupy te nie sa równe, niísze sa najwieksze. Z muszli na wszystkie itrony wychodza mnogie ramiona díugie, ruchóme, czfonkowate i opatrzone rzeskami. Dotad z pewnoscia nie wiadomo, czy zwierze to znajduje sie w stanie kopalnym. Anatifa convexa Boemera uwazana jest dziá za Apytlnu cretaceiu. Sedgwick i Murchison mieli znnlesc kilka kawalków anatify w Alpach Salzburgskich. K. J. Anatocismus, AaatOCisml, umowa zastrzegajaca procenta od procentów. W. D. Anatollja albo NatolUa, najbardziej ku zachodowi wyeuniety pófwysep Azyi, graniczacy na pófnoc z raorzem Czarném, ciaánina Konstantynopolitañska, morzem Marmora i przepfywem Dardanelskim; na zachód z morzem Egejskiem, za

АмШЦ* — AnatoUJnsi

731

poíudnie z morzem Sródziemném i na wschód z Armem'ja oral z pólnocno-zachodnia czeicia Mezopotamii i Syryi. Kraj ten, majacy rozleglosci okofo 10,000 mil □, jest przedluzeniem plasko-wzgórza Armenii. Wnetrze jego, malo dotad znane, zajmuja liczne jeziora i bagna, pojedyñcze szczyly ostrokrçgowe I íartcuchy gór, zniíajace sïç stopniowo ku mom, w których zasloguja na wspomnienie wierzcholki Agridag (Mons-Argaens), Ida i Olimp. W stronie pólnocnej bior§ poczatek rzeki Jegzil-Irmak (Iris), Kisil-Irmak (Halys) i Sakkaryja (Sangarius) wpadajace do morsa Czarnego, tudziez Sarabat (Hermas) i Minder (Meander) toczace nurty swe do morza Egejskiego. Klimat w ogólnosci ma Charakter pofndniowo-europejski; szczególniej pólnocna czesó kraju odznacza sie bujna roslinnoscia i nalezy niezaprzeczenie do najpiekniejszych okolic ziemi. Caly pólwysep zdaje sie, byé formacyi wulkanicznej i podlega czestym trzçsieniom ziemi. Charakter przyrody miejscowej stanowi przejscie od kontynentalnej natury Wschodu, do oceanicznej Zachodu. Wedlug tego, pfaskowzgórza wewnetrzne maja ceche stepów azyjatyckich, bardziej sposobnych do koczowniczej hodowli bydla, jak do uprawy, pod' zas gdy pobrzeza, z bogactwem pfodów wszelkiego rodzaju, a szczególniej owoców, oliwy, wina i jedwabiu, nosz§ Charakter zupetnie poíudniowo-europejski, który na poludniu zbliiA siç nieco do afrykafiskiego. Mieizkaúcy skfadajq siej z rozmaitych narodów. Plemieniem panujacém s) Turcy, w liezbie okoio 1,200,000 gíów, po cafym kraju rozproszeni; nastepnie pokrewni im pochodzeniem i jçzykiera Turkomani, koczujçcy na wewnçtrznych píaskowzgórzach, gdzie równiei tufaja sie, Kurdy i rozbójnicy Lazowie. Miasta, oprócz Turków, zaludniaja szczególniej Grecy, Zydzi i Armeñczycy, którzy wspólnie z osiadíemi w punktach nadbrzeinych Frankami, dzieria caíy handel. Ogólna lndnosé Anatolii wynosi blizko 5,000,000; organizacyja polityczna i spóleczna podobna jest do tureckiej, wíaáciwos'é jej atoli stanowia tak zwani Dere-begowie czyli ksiazçta dolin, którzy na wzór feudalnych dynastów sredniowiecznych sprawuja wfadzç dziedziczn§, pod zwierzchnictwem sultana. Potçgç ich, dawniej prawie samodzielna, ziamaï w nowszych czasach sultan Mahmud. Kraj caly dzieli slç na osm ejaletów, z których kazdy znów rozpada siç na kilka prowincyj czyli sandzaków. Z miast glówniejszych zasluguja na wspomnienie : Brussa, Kastamuni, Tarabasan (Trebizonda), Ismir czyli Smirna (ob.), Konieh, Adana, Enguri czyli Angora (ob.) i Siwas. An&tOllJa (swieta), panna, zareczona mlodemu Rzymianinowi Aurelijanowi, gdy Eugenijasz staral siç o reke jej siostry Wiktoryi. Wiktoryja álubowawszy trwaé w dziewictwie, nie tylko nie dala siç sklonió do malieústwa z Eugenijuszem, ale namówila Anatolijç do wyrzeczenia sie Aurelijana. Rozgniewani kochankowie wyjednali u cesarza Decyjusza wydanie dziewic w ich rçce, i wszelkicmi srodkami usüowali zmusió je do malieústwa. Lecz nie nie dokazawszy, wydali je przesladowcom pod miecz katowski. Martyrologijum rzymskie kladzie pamiatkç á. Anatolii pod dniem 9 Lipca, a s. Wiktoryi pod dniera 23 Grudnia. AnatolljllSZ, Ojciec Kosciola, urodzony w Alexandryi, w Egipcie, byl jednym z najuczeúszych mezów swojego wieku. Otworzyl w Alexandryi szkole filozofii Arystotelesa, na zadanie mieszkanców; ale wiçksz| jeszcze przysluge, wyswiadczyl spólziomkom, gdy w 269 roku, za Klaudyjusza cesarza, podezas oblçienia przez Rzymian zbuntowanej cieáci miasta, zwanej Bruchium, patryjarcha, za posrednictwein przyjaciela swojego Euzebijusza, wkrótce potém mianowanego biskupem laodycejskim, wyjednal przebaezenie día wszystkich, którzy dobrowolnie poddali siç. Potém Anatoüjusz wyjechal do Syryi, i byl wybrany i poswiecony przez biskupa Cezarei, w Palestynie, Teoteka, koadjutorem i na

732

AnatoUjnss — iMtflli

•Црса jego. W г. 270 udal й% do Antyjochii na sobór przeciw Pawíowi Samosalei'iakiemn. Zatriymany w drodze, gdy szedf przez Laodyteç Syryjska, w chwili smierci przyjaciela swojego Euzebijusza, wybrany po nim Matal bisknpem pnei mieszkanców. Piaetowa? tç godnosé ai do ¿raierci, klórej czas niewiadomy. Ana tolijusz odznaczaf siç mianowicie jako matemalyk i mówca. Euzebijusz zachowaf nam ulamek gfównego jego dziefa: Kanonet peri toa Patcha, w którém wprowadzif on día ufatwienia obrachankn Wielkanocy, cykl dziewietnastoletni, i oswíadciyl sie, przeciw wschndniej rachubie dnia Zmartwychwstania Paúskiego. W roku 1634, Egidyjusz Bûcher wydaf w Antwerpli przekíad Rufina, który podíug niego byl tfómaczeniem cafkowitego Kanonu patehalnego Anatolijnsza, i prawie wssyscy uczeni podzielali to zdanie, nawet Permaneder w swojej Patrolo gía tpeeialli. Ale przed dwoma dziesiatkarai lat, znakomity Ideler w dzieje Handbuch der Chronologie dowiódf, о со sie, takie kusif przed nim Van der Hagen, ie wapomnione tfomacxenie Kanonn Paachalnego, znajdujace siç w Bibliotheca 6allanda, nie jest dzieíem Anatolijusza. Ten kanon faciúski zostaje w sprzecznosci со do gfównych szczegófów chronoiogicznych z utamkiem greckfffl, i jego autor zyf zapewne w pierwezej pofowie Y1I wieku, i byt nie bardzo uczonym. Anatolijusz pisal takie dziesieé keiag o arytmetyce, z których dochowa
Anatomía

733

sie. Swial organiczny obejmuje dwa królestwa natury: roêliny i xwierxfta. Anatomija bçdzic zatém anatomija roilin (pkytotomia) I anatomija zwierxa I fxootomiaj. Mafa tylko «cié tcj oslatniej stanowi anatomija czfowieka (antropotnmia). Co sie, zas* tyczy znaczeaia samego wyrazn anatomija (z greckiego: nnatemmno, rozcinam), lakowy oznacza tyiko jeden ze árodków, których nanka do wywiazania sie ze swego zadania najara, a lym jest rozbiór dala na jego czeáci, rozczfonkowanie. Nauka rozczfonkowania jest zalém pojeciem wiçcpj ogranicznném, anizeli anatomija, mimo ie oba pojecia czçsto w tém samém znaczeniu uzywane bywaja. Rozczfonkowanie wykazuje tylko najgrabsie zewnçtrzne stosunki orgauów, cz\l¡ narzçdzi, do poznania zas skfada ich wewne,trznego nie wystarcza. Musi tu naucc przyjáé w pomoc jeezcze mnóstwo inoych sposobów, które czynia moiliwem zbadanie rzeczy oajdrobniejszych, akrytych, nie dajacych sie, jui spostrzedz gofem okiem; i dia tego wymaga anatomija obok zwyczajncgo grubego rozczfonkowania, jeszcze obsiernej i drobnostkowej tecliniki, która przy kaidém drobiazgowém badaniu jest niezbçdna. Anatomija jest przi-to po czeici nauka, po czeici szluka, i staje sie pierwsza tylko przei ostatnia. Przcstavrajac na poznoniu samych tylko reznltatów badán aoatomicznycb, bez zwracanla uwagi na to, jak takowe otrzymano, moina zawsze analomijç dzieliö na anatomijç leoretycxnq i praktycznq. Jak kazda nanka przy róinych spoeohach nprawiania jej i stosownie do uczynionych w niej sobie zadan, róiny przyjmuje Charakter, tak i anatomija. Pierwszém i najogólniejszém zadaniera Jej jest poznaé skfad organizmu, czyli nstrojn zfozonego z róinych czedci, s róinemi sprawami czyli funkcyjami. Poniewai umyst ludzki nie cadowalnia sie, bezcelném uwazaniem rzeczy, ale usiiuje badad ich istole, plan i przeznaczenie, nie moie wiçc ujsé rozwadze naszej ¿cisfy zwiçzek anatomii z nauka, o sprawach, to jest z ftzyjologija w scislejszém znaczeniu. Auatomija jest zatem podstawa Bzyjologii, a lém samém nauka fundamental? cafej inedycyny. Gdy jej zadaniem jest poznaé se wszech stron narzedzia сiaia ludzkiego w slanie zdrowym, wtenczas noel ona zazwe anatomii normaInej czyli fizyjoloijicmej, która wfasnie rozpoczyna аЦ Studium medycyny i cl.irurgii. Zmiany zas wywofane priez cliorobç, sa znowu przedmiotem anatomii patologicxnej. Anatomija patologiczna stosnje aie, do patologii, jak anatomija normalnä do Ozyjolngli. Stosunki ich sa koniecine I zostajf w scisfej zawisfosci, jedna nie mole islnieé bez drugiej. Anatomija fixyjoloyictna zajmuje аЦ: a) po czeáci poznaniem wfasnosci lewnçtrznie dostrzegalnycli, postaci, poíozen'a, zwiazku narzedzi, i trakluje je w takim porzadku, jak one pofaczone sa pomiçdzy soba jui to w gruppy rôn norodne, czyli ukfady, jai Ici w przyrzady róznorodne, przeznacxone przeciei do otrzymania wspóínego skutku. Z tego stanowiska sowie sie ona anatomija. opisujqcq, tzcxegôlowq czyli systematycxnq, i rozkfada siç na tyle nauk, ile jest ukfadów lub przyrza.dów, i lak pod wzgledem ukfadów rozpada ona na naukç: o koiciack, wiqxadlach, mifiniach, nacxyniach i nerwach; pod wxglçdem przyrzadów sai na nauke,: o trxewack i xmyslack. Po cxçàci zaá: b) poatçpuje ona droga uogólniaja,ca, wyprowadzajac z anatomii opisujfcej ogólne prawidía, porzidkujac jej pojedynczc przedmioty ir ukfad ufoiony podfag skfadu wewnetrznego, czyli textury narzçdzi, i odróinia sie, wtedy od anatomii szczegóJowej aanr| anatomii otjôlnej, czyli hittoloijii (kistos, tkanka). te zaá rodzaje tkanek, jako ostatnie i najdroknirjsze stosunki skiadowe dajace sie dociéc zmysiami, badane byé moffl tylko zâ pomoca drobnowidxa, ma eobie prseto histologija nadaaa takie i ogólna nazvrç anatomii drobnotoidtovej. Wprawdzie rozpatrnjfc siç áciílej, nie wszystkie badania anatomii ogólncj znajdujemy naccehowane charaktereu

734

Anatomija

hietologicznym, ciyli drobaowidzowym. Podziafy zas siczegóíów ukíadu organicznego, np. miesniów, kosci; poslarrowienie ogólnych pra widei wzgledem prsebiegu i sposobu rozpoicierania sie innych, wywnioskowanie praw, pod ktoremi staja stosunki anatomiczne trzewów, naleia do anatomii oyólnej, nie zas do hi stologic i byíy jai wówczas nalezycie pójete i ocenione, kiedy nie myslano jeszcze ani o tkankach, ani o uzyciu anatomiezném drobnowidza. Niewfakiwym zu peíoie jest podziaí anatomii na anatomijg toyitzq i niitzq. Gdy anatomija traktuje czesci ciaía lodzkiego nie podíug pojedynczych ukfadów, leez sledzi porzadek, w jakim one lei; w oznaczoném miejscu jedne obok drugich, posuwajac §ie od czçsci powierzchownych do gíebiej lezacych, wówczas otrzymuje ona nazwç anatomii topoyraficznej. Takowa slanowi niezawodnie najuzyteczniejsza pod wzgledem praktycznym czesé anatomii, albowiem Iekarz nigdy nie ma do czynienia z nkladami odosobnionemi cíala, ale z pofaczeniem tychie w zywa caloáé. Stosunek miejscowy trzewów w miejscu oznaczoném, jest bardzo wainy w chorobach, i zboczenia tego stosunku wywofuja zbieg miejscowych oznak chorobnych, które tylko przez znajacego ów stosunek nalezycie oeeniane bye moga. Anatomija topograGczna nie zwraca zwykle uwagi na przeznaczenie funkcyjonalne pojedynczych narzedzi, i nie zamierza w ogólnosci nie innego, jak poznaé uzycie przestworu anatomieznego i uporzadkowanie róinorodnej jego tresci. Gdy anatomija topograficzna zwaia gíównie na potrzebç lekarza, gdy wykaznje wplyw poioienia w przestworze na oznaki chorobne, gdy bada, jak eboroba dotykalna jakiegos" narzedzia w sasiednich narzedziach sie odbija, w nie sie rozszerza, mechaniczne ich stosunki zmienia i nadwereza ich sprawy; gdy wyprowadza ztad prawidia, podfug których miejscowej chorobie miejscowo opieraé sie, naleiy, i rozwaia se stanowieka anatomieziego wartosé krwawych operaeyj, oraz tworzy prawidia dla nich: natenezas otrzymuje ona nazwe anatomii chiruryicinej, któraby wypadío wlasciwie zamienic na nazwç anatomii prxyitotowanej, poniewai uiytecznosé tego przedmiotu jest nie mniejsza dla medycyny jak dla chirurgii, gdy jedne tylko medycyne mamy. Anatomija przystosowana wstfzymuje sie, od wszelkieh opisujaeych szczegóíów, z których nie da sie czynié bezposrednio praktycznych wniosków, jeat ona zbiorem licznych przyslosowañ nauki, a zatém anatomija praktykujaeego lekarza. Poprzedzic ja zatém powinna patologija szczegóíowa. Stanowi ona zas w poíaczeniu z anatomija patologiczna nauko wosc medycyny. Powierzchnia ustroju jeat wypadkiem ugruppowania jego czçsci wewnetrzny ch; nie potrzebuje to zatém do wodzenia, ie mor fología czyli пайка о xewnftrsnej postad dala ludikieijo (niestosownie anatomijq xewngtrxnq swana), stanowi bardzo waina czçsé anatomii, a zwaiywssy, jak pewne stany chorobne wewnçtrzne by waja pofaczone z odpowiedniemi zmianarai powierzehni ciaía, równiei i praktyczna wainosé tej nauki nie potrze buje byé dopiero szczegóíowo zalecana, ksztaícacemu sie na lekarza. Zíamania kosci i wywichnienia, rany i liezna gromada guzów, najczçstsze wíasnie chirurgiezne choroby, potwierdsaja codziennie jej uiytecznosé. Strona estetyezna tej gaíezi anatomii uzasadnia prócz tego wartosó jej jeszcze i w sstuce plastycznej. Anatomija plattyczna stosuje bowiem abrys sewnçtrzny do warunków wewnçtrsnych i udziela pries to tworom sztuki prawde iycia. Na godnosé nauki filozoficznej zasfuguje nareszcie anatomija porównawcza. Ta bowiem prseglada rosliczne gromady zyjacych istot, od monady której swiatem jest kropla wody, ai do istoty bedacej obrazem Boga. Wiedzieé, jak iycie w tysiackrotnej postaci •wego istnienia uszlachetnia siebie i ciaío w którém sie, mieáci, jak ono od najpierwszych i najprostszych wzruszeñ, priez nieskoáczony rzçd ustrojów coras

Anatonüja

736

wiecej sie roiwija, Jak ta sama myál iycia wybié siç mole w najrozmaitszych postaciach, Jak airéenle plan î prawnoié, porzadek i rozum nadaja кaide] szczegofowej ittocîe piçtno wzglednej doskonafoáci, to jest najwyzszej slosownosci, oto sa wzniosle i zaszczytne przedmioty anatomü porównawczej. Anatomija porównawcza i zootomija nie stanowia, zatém jednej i tej samej nauki. Во kiedy zootomija traktuje pojedyúcze przedmioty tyiko w sposób monografiezny, powiekszajac summe, wiadomoáci anatomicznyeh, to znowu analomija porówna wcza, postepujac z caíg surowoicia nanki filoioficznej i stawiajacej pojedyúcze doswiadczenia pod ogólne stanowiska widzenia, ndziela tymie dopiero znaczenie i zwiazek, i oiywia materyjaf martwy przez czerpane z nich myáli. Nie czyni ona zadosyó wymagania praktycznema, i szlachetnoác jej nie polega na wzgledach materyjalnych korzyrfci, lecz na uszlachetnienio nmyrfu przez prawdç. Anatomija rau ludikich, itopni voielai, odmian nartgdzi, nie stanowi oiobnych samoistnych nauk, lecz wciela aie, raczej w miejscach stosownych w anatomije opisowa.. Hiitoryja rozwoju zajmuje sie, nie tém, czém sa narzçdiia ciafa iwierzecego, ale pytaniem, jak aie, tém stafy, czém s§. Bada ona prawa, podfug których mnogoáé narzedzi tworay sie z prostego zarodka, bada przeobrazenia, które one przed osiggnieciem szezytu swego rozwojo odbyfy. Nalezy ona w zupefnoáci do czasów nowszych, i prawie iadna nauka nie dokazala w tak krótkim czasie tyle, i tyle zadziwiajacego jak ona. Zboczenia postaci i akfadn wywoíane priai zmiane. praw rozwojowych, t. j.: niedotwory i potwory, zostaja prsez nia naukowo wytfómaczone. Historyja anatomü dzieli sie, na dwa olerety. Pierwtxy tyczy sie, ciatu ttarolytnego, i siega árodka XVI wieka. Nie moina nasywaé nauka owych pojedyúczych doáwiadczeú anatomicznyeh, które kiedyi byíy robione przy rsezi zwierzat, ofiarach, balsamowanio trnpów i przypadkowych zranieniach. Ladiie bowiem, którzy alej a Egipcyjan tradnili balsamowaniem trnpów (Tarichentes), byli w anatomü tak niedoáwiadczeni jak zwyczajny lud, który podlag Diodora, po skoóczonej czynnoáci na nich, jakby na oprawców rzocal kamieniami. Od chwili dopiero, jak medyeyna skojarzyfa sie, z anatomija, a potrzeba sniewoliía lekarzy do zapoznania sie z nia, nabyla ona cechy nauki. Bieg jej rozwoju byl równie, jak bieg nauk przyrodzonyeh, w ogólnoáci powolny i czçsto przerywany. Trudooáci opierajace sie jej wzrostowi, zdawafy sie, byé niepokonalnemi, i wynikafy mniej z naturalnego wstrçtu do przedmiotu nauki, jak raczej i potçgi zabobonów i przesadu. Bardao atosownie uwaia Vicq d'Azyr: L'anatomie est peut—être, parmi toutes les sciences, celle, dont on a le plus célébré les avan tages, et dont on a la moins favorisé les progrès. Nawet religijne wyobraienia ataroiytnosci potçpiaiy ja. Wiara ie dusse zmarfych tufad sie, beda, mnsiafy nad brsegami Styzu dopóly, dopóki ciala ich nie beda. pochowane, ciynifa anatomije, u Greków niemoiebna. Byfo u nich ¿wielym obycaajem, pokryó garstkf ziemi kaada znaleziona koáé ladzkf, a Ateúczycy poauneji sie nawet tak daleko w opiece nad dussami zmarfych, ie skazali na imierd jednego ze swoich swyciezkich wodzów za to, ie po wygranej bitwie ¿cigajac nieprzyjacióf, pochowania polegíych zaniedbal. Rzymianie, którzy wykonywanie medycyny pozostawiali przez dfugi esas rekom niewolników, mieli tensam wstret do anatomü, uwaiajac takowf za awlaesajfca godnoici czfowieka. Rozczfonkowywanie zwierzaj byfo jui wieeej uwzglçdnione priez oba narody, azezupfa jednakie liesba meiów, których historyja jako anatomów wspomina, nieuezynifa nie dla anatomü Iudzkiej. Odrodzenie nauk w krajach sachodnich maly takie tylko wpfyw aa staa anatomü wywarlo, i labo takowa pociynafa jui zewnetrznie swobodniej postçpowae, jednakie nie odwaiala sie, jeszcze powgtpiewad o powadie i wartoáci

736

Anatomija

starych trad ус yj, powzietych z rozczfonkowywania zwierzat. Plana, któreby swiadczyc* mögt; o tym dfugim okresie poczatkowej nauki, zaginçfy po najwiçkatej czesci przez niedbafos'c' extra, lo zas, со sii; do naszych czasów dostafo, ma wiçcej wartosci dla historyka anatomicznegn, anizeli dla badacza sznkajacego prawdy. Alkvteon z Krotonu, uczeii Pitagoreea (500 lat przed Clirystusein) miaf wedfug swiadectwa Galena napisad pierwsze dziefo anatutniczne. Anaxaijorut z Klazomeny, nauczyciel Sokralesa, Empedoklet z Agrygeulu ¡ Demokryl г Abdery, mieli wediug texlu Phdarcha i Chalkidyjutza trudnic sie. rozczionkowaniem, ostalni mianowicie zwierzat, za со wspófobywatele jego mieli go za obfa,kanego, i nie pozwolili mu micszkad pomiedzy soba. Czy llippokratet, któiego bistoryja zowie boskim ajeem medycyny, zajmowaf sie anatomija, nie da sie wywnioskowaé z pism uznanych za jegn wfasne. Przypisane mu ksiegi: de os tium natura, de ylandulit, de carnibut, de natura pneri etc., zas sa bez watpienia utworami póíniejszych autorów. W szkole Asklcpijadów, kapfanów, której zaloiyciel Eskulap czczonym byf naksztaft boíka, i z klórej wysiedf Hippokrates, miano podfug Galena tradycyje wiadomosci anatomicznych, przechodzace z pokolenia na pokolenie. Arystotelet, uczeii Platona, nauczyciel i przyjaciel Alexandra Wielkiegn, zamiescif w swojej History i zwierzql, dziele fundamentalném liistoryi naturalnej podziwienia godném, tak liezne i wypracowane z tak przykíadna doskouafoscia podania о anatomii zwierzat, ¿e iiiektóre z takowych zasfuguja nawet na podziwienie nowszych jeszcze czasów. Cimier iiznaf naprzykfad anatomija sfonia, podan) przez Arystotelesa za lepsza od tej, która napisaf akademik Daubentou. Anatomija ludzka zas byfn mu, jak sie; zdaje, zupefnie obea. W szkole lekarskiej zafoínnej przcz Plolemeutza pierictxeyo w Alexandryi (320 lat przed narodzeniem Chrystusa) znalazfa anatomija ludzka, jak sie, zdaje, pierwsze schronienie, a przynajioniej wyksztufcili sie w niej raçzowie, którzy, jak np. Herofilm, Endemus i Erasitlratut, iycie swe jej poswiçcili. Pisma ich jednak nie d'iszfy do ñas, i o tém, со oui dziafali, wieroy tylko z niektórych podan Celtuta, Rafuta г Efezu i Galena, llerofilns i Eratittralut mieli nawet otwieraé ¿ywych winowajców (nocentes homines a regibus ex carcere acceptos vivos inciderunt, consideraruntque etiam spirilu remanente ea, quae antea clausa fuere. Celsus, de medicina, in proemio), i jest lo wiçcej jak prawdopodobném, ze znali naczynia mleczowe kiszek, z czém не nawet sam Katper Atelli, póíniejszy odkrywca owych zgadza. Odnosi siç tu takie nastçpne, uwagi godfle miejsce w czwartej ksiedze dziefa Galena: (de usu partium): „Toti mesenterio natura venas effecit proprias, intestinis nutriendis dicatas, haud quaquam ad hepar trajicientes. Verum, ut et Herophilus dicebat, in glandulosa quaedam corpora desinunt hae venae, cum celerae omnes sursum ad portas ferantur." Klaudijusz Galenut (urodzony w roku 131 po Chryslusie), lekarz przy szkole gladyjatorów w Pergamie, uczyf siç w Alexandryi, dokad po dfug wfasnego podania, udaf aie celem widzenia dokfadnego ludzkiego skieletu. Wykouywaf sztuke lekarska za cesarzy: Marka Aurel ijusza i Kommuda w Rzymie, gdzie zébrai wielka liezbç uczniów, jako nauczyciel, i takowycli mia? nauczaé anatomii w swialyni pokoju, z przyczyny odlegfosci tejie. Jego pisma sa gfówném íródfem, z którego poznajemy stan anatomii przed Galenem. Czyli je dnak rozcrfonkowywaf on ciafa ludzkie, ulega watpliwosci. Opisy jego bowiem rzadko zgadzaja sie z narzedziami ludzkiemi, jakkolwiek on sam je podaje jako skreslone podfug tychze narzçdzi. Zdaje siç wiec, ze w doáwiadczeniach swoich wyfacznie uiywaf mafp i psów. Так na przykfad podanie jego o zstçpowan¡u tylnego miçsnia ntrzymujacego zebra (masculus scalenus posticus) do szóste

Anatomía

737

(o sebra, powziete i p»a, podanie sai o poczçciu siç miçsnia prostego ЬгхасЪа (maacalss rectas abdominis) od przedniego koáca mostka z malpy. Peíen pomyelów I sdolnoici, zjednal on «oble tak pries svre odkrycia, jak i prsei swoje pi erna, awatane priei XIV wieków sa kodez naak anatomicinych i lekarskieh sfawe pierwssej wzietosci, i byío potrseba stoesyé wiele walk, aby na poesatka drngiego okresu nusej hietoryi obalié jego powagç. Puma jego anatomicsne sastagnja na csytanie, mianowicie día pieknych rozamowaó, które siç miesscsa ta i owdsie w jego opisach anatomicsnych. W csaiach sabaneó, które nastapify po upadka cesarst wa Rsymikiego, w któryeh anatomija, równie jak wsselkie in né astnki i naaki, iadnego snakn iycia nie dawafa, dsiela Galena byfy Jedynym zakonera medyeyny, którema wssystkie narody saebodo saprsyaiegly swa wiarç, wysilajac siç, jak na przykfad Arabowie (Pehazes, Aterráis, Avtcenna, i Barbaro-tacini, aad jego komentarsami i tfómacseaiami. Nie mosna i nie wolno byfo roscsfonkowywaé tropów, gdyt podfng Katslodora, który iyl w VII wieka celem sapobietenia zniewaianiu grobów, i prawdopodobnie czçstokrotnie wydarsonema odkopywaniu tropów, byli sawsse na cmentarsacb ehrzeícijanskich atrsymywaai stróie grobowi, a prawo salijskie surowo sakasywalo wsseikiego obeowania s csfowiekiem któryby przeatçpatwa tego wianym siç okasaf. Mondiniemu (czyli Mundinowi), profeiaorowi bolonskiema (xmarlemn w rokn 1326) sawdziçesa anatomija swe odrodsenie na poesatka XIV wieku. On odwsiyf siç po tak díugiem aipienia tej nanki przyíoiyé snown rçkç do trapa ludzkiego, i rozczíonkowaí dwa kobieee ciaía. Jakiego rodzaju nowopowatala anatomija ta byfa, o tóm moiaa siç prsekonaó s nastepnych barbaro-facinskich slów Guidona Cauliaca (Gay de Chauliac), kapfana i lekarza nadwornego papieia Urba na V: (magister meat, Bertaccias, fecit anatomiam per bnne modum. Sitúalo cor pore in banco, faciebat de ¡pao quatuor lectiones. In prima tractabantar membra nutritiva, quia citius pntrebilia,— in seconda membra spiritalia,— in tertia mem bra animate,— in qoarta eztremitates tractabantar. Mondial napisaf dziefo ana tomiésne, które joi to pod tytnlem Anatomía Mundini, jut to jako Anatome omnium humani corporis interiortm membrorum, sostafo wielokrotnie wydrakowaném; a jakkolwiek nie zawierafo nie nowego, nsywafo wielkiej powagi prses dwa wieki. Dowiadajemy siç s Jakôba Douglata (Bibliographie anatom. str. 36) te w Padwle, najrfynniejzzej s wszyatkich ówcsesnych wssechnic, sta tuta akademii wyraznie wymagafy: nt anatomici Patavini explicationem textaalem ipsius Mundini seqnantnr. Mondini wypisywal czçstokrotnie Galena, a niekiedy i aotorów arabskich, jak to swiadeza satrsymane sfowa arabskie myrach (brioch) sgphac (otrsewaa) i t. p. Wskrsessona prsez niego na nowo anatomija csfowieka, sostafa jednak sbyt wczeanie stfumiona prses owa sfawna bullç Bonifacego VIII (s r. 1300), która s*eigala klatwf koscielna. wssystkich, którsyby roscsfonkowaé csfowieka, lab gotowaé jego koici siç odwaiyli. Trodoienie siç ówcsesnych mnichów we Wfossech medycyna, i obawa, poczçàci osasadniona, aby oni podobnle jak doklorowie áwieccy, nie powsicH wstrçto do modlenia sie i possesenia, wywofafa jak siç zdaje, ostre to poslanowienie Koscioía wzglçdem anatomii. Mondini sam wysnaje, te mau'al opoicié badanie pewnych koici „niechcqc grzeszgé." „Ossa aatem alia, quae sont infra basilarc, non bene ad se usum apparent, nisi ossa illa decoquantur, sed propter peccatam dimitiere consuevi." Alexander Benedeiti, Magnus Hundt, Gabryel de Zerbis (ostatni snany prses awój koniec tragiesny, miai bowiem byc* w roko 1506 prses Torków àcUniçtym miçdty dwiema deskami i prses srodek wsdlol prsepifowanym); Alexander Achillinus, Berengarius i Karpi jedyuie posostali stronnikarai dawnego swyessja. Jakób - . 47

738

AaatMtija

Sylwiusz (urodzony w roku 1417), professor anitomü w Paryiu, wiecej jui samodzielny poczynii pierwszy pomiqdzy anatomami chrseieijanskieau uleklóre zmiany w nomenklatorze, sprostowaí anatomijq miqéniów, nsciyn i uwleexniï naiwiako awoje priez rów Silwijusza (foasa SyWii). Dzieío jego: Isagoge anató mica, nazywa Douglas: salertis ingeaii foetura incomparabilii. Najpierwsza myál o nnpelnienio naczyn krwionosnych wstrzykniqtemi piynami od niego wyszla. Na grobowca jego w Paryiu znajdoje siç nastepojaey napis: Sylvias bie situ eat, gratis qui nil dédit nnquam, Et quod Tn gratis haee legis, ipse dolet. Drugi oleres historyi anatomii rozpocsyna sie síawnym trynmwiratem anatomicanym Vesalius'a, Eustackijusz'a i Fallopii. Andrzej Vesalius urodzony w roki 1514 w Braxelli i pocbodzacy z familii poprzedaio w mié— ¿cié Wesel, w ksiqztwie Klewskim (zlqd aaswisko Vesalius), zaaieszkafej, pobieral nanki w Leydzie w Niderlandacb, i byí tak zamiíowaaym w anatomii, ie wedfug wlasnego podania, narussaí ementarte, i skradat trnpy przeatqpców z aznbienicy i z kola, со byfo powodem wielkiego przeiladowaao i pomimewolnego przeniesienia aiq jego do Paryia, gdzie poiwieeif siq zawodowi swemn catkiem pod przewodnictwem Jakoba Sglwijusza. Wieika jego biegfoid w oznaczenia koáci, a to pray zawiazanych nawet ociach, mianowicie kodci nagarstka i stqpu, czy to konesyn prawych czy lewych, które nawet nanczycielowi jago czeslo siq nie udawaío, oraz znaj ornóle jego starych dxief anatomicsayck, zjednafy ma w bardzo míodym jni wieku odpowiedni stopieó wziqioici, atoli jedaoczeánie i nienkojona nieprzyjaín jego nauczyciela, którego síucbalnia prsestaía bywaé peina, od czasa, jak Vesalius poezaf takie nauezad. Podróiowai nastqpnie we Wloszecb, i zwrócií przez swe anatomiezne stndyja, które odbywal w Pisie, Bolonü i innych akademijach, uwagq wspófczesuyeh w tak wysokim stopnia, ie rzeczpospolita Wenecka w roka 23 jego ij cia, powoiafa gojako professera anatomii do Padwy. By! on pierwszym, klóry anatomijq wykiadaí jako nauke samoistnq, kiedy tymczasem dotychcsas byía ona wykíadanq tylko jako przedmiot nboezny przez nauczyciela medycyny praktycznej. W roku 29 swego iyeia wydal wielkie dziclo: De corporis humant fabrica, libri septem, Basileae 1543 г., do którego nie Tycyjan, jak Blumenbach twierdzif, lecz uczeú tegoi Jan Stefan de Kalkar, ryciny dostarezy?; zostal póíniej lekarzem nadwornym cesarza Karola V i nastqpcy jego Filipa II, umar! zai prsesladowany i znekany z powodu szczqácia swego i sfawy przez w spóíczesnycb, spaliwssy swe rqkopisma i zloiywszy posad? w roku 50 iyeia, w najwieksxej nqdzy, po rozbiciu siq statku wiozacego go do Jerozolimy, dokqd byf zmuszonym odbyé pielgrzymkq día oczyszczenia siq s grzechu, ie byí anatomem. Invidia virtutis comes. (Zupefnie mylnem zai jest twierdzenie niektórych dzieí anatomieznohistoryeznyeh, jakoby Vesalius wpadl w nieíaskq i zostaí skazanym na odbycie pielgrzymki do Ziemi áwietej za to, ie rozczlonkowal w Madrycie ciaío wysokiej damy, której aeree jeszcze bid minio). Byí on pierwszym, który potrafií rozwiaé urok; jaki czezona na slepo wziqtosó Galena na medycynq i nauki z niq powiaowate wywieraía; a zbijajqc mylne tegoi nauki udowodnií, ze takowe traktowaíy anatomijq maíp i psów, ale nie czfowieka. Przez to ácifgnaí na siebie zapalczywq nienawiió swych wspófczesnych, która niekiedy w sposób najsmieszniejszy siq objawiaía, jak to np. miaío miejsçe w pisraie wydanem przeciw niemu przez Sylwijusza, w którém go tenie umyálnie nazywa Vétanos zamiast Vesalius. Nauka zawdziqcza mu zadanie pierwszego popqda do watqpienia nn drogq postqpu, po której ras jui kroczqc w swém daieniu do lepssego celt, wstnymac" siq

AnatomU*

739

polém jui nie da«. WpaTacu Pitti w Floreney¡ inajduje sie portret lego godaego pamfeci тф, którego zycie priez professora Burgraere historyczoie opisaném zoataTo. (Etodea aar André Vesal. Gand 1851). Gabrvjtl Fallopla, szlachcic modenski, urodzony w rokn 1523, zmarly w roku 1562, uczen i naetepci Vesaliusza, pracowaf w ducliu awego naaczyciela, którego pod wzgledem dokfadnoscl jeazcze przewyiizyf, i zasfuzyí aobie przez awoje Obseroationes anato mícete, Venetüs 1561, na ¡mié wielkiego i dokfadnego anatoma, które jednakce przez to akazif, *e w Pizie uzyf przeatçpcôw na smieré skazanych do wykonywania na nich swych doswiadcien, tyczacych siç sposobn dziafania trncizn (dax enim corpora jastitiae tradenda anatomicis exhibebal; nt morte, qna ipiia videbater, Interficerentar. De compos, medican, cap. 8). Bartlomiej Etutachijiuz, urodzony niewiadomo w którym roku, zmaríy w rokn 1574, nieubfagany i nezony przeciwnik Vesah'nsza, jak to udowadniaja jego Opúsculo, anatómica, Venetiis 1564. Jego Tabulae anatomicae, nad któremi praenjac nmarf, zoatawafy w ukryeia przez lat 150, i byíy awaiane za zaginione, dopóki niezaalezioao w Rzymie miedziaiych pfyt, na których byíy wyryte, i takowe przez papieia Kiemensa XI darowane zostaíy lekarzowi nadwornemu, Janowi Maryi Lanciai, który gam bçdac aoatomem, w rokn 1714 wydaí je, i naleiacy do nich tekat napfsaf. Sa one tak komplette, ¿e wielki Albin w árodku zeiztego wíekn, jeazeze podfug nich naaezaf. fcatwem jest do pojecia, le w owym ezasie, w którym wakrzenona do nowego zycia naaka byfa coraz dokfadniejsza i ataranniej piele.gnowaoa, wielkie odkrycia naleiaf y do dziennego porzadku, i ktokolwiek sie. ai; nteco écMlej zajmowal, mógl byd pewnym, ie imie aire awieczni jakiems odkrycieia. Так zwana azkofa wfoska obfltuje w meiów, z których kazdy przyíoáyl awa cegiefke do predkiego wznieaienia przybytkn nance. Ze przeciei oai tylko w grabazy materyjaf wnikali, a o snbtelniejszyeh poazakiwaaiach jeazeze myéléé aie mogli, to da sie wyrozumied z samej natnry rzeczy, oraz z atopniowego postçpu, jaki kaida nmiejetnos'é Indzka musi przechodzié. Historyja wymienia aa stçpne znakomitaze imiona. Fabricyjusza ab Aquapcndente, profeaaora w Pad wie (1537 — 1619); Konttantego Varolego, profeaaora w Bolonii (1543 — 1675) I nastepee, tegoi Cezara Arautego, zmarfego roka 1589; Volchera Kogtera, flzyka miasta Norymbergi (1534 — 1600; Katpra Bauhina, profeaaora w Bazylei (1560—1624) i Julijutta Casserijusza, profeaaora w Padwie, (iyjaceiro

cem'w 1627~roku w Weaecyi drakiem rozpowazecbnif. — Odkrycie krazeaia krwi stanowi nowy ustçp tego ok'reaa hiatoryi anatomii. Po kilkn pracach, przygotowujacych dokfadne ugrnntowanie nanki о kraienin krwi, przedaiçwziçtych przez Reaida Columba, Fabrycyjusza ab Aquapendente, który pierwazy poatrzegf, it zastawki iyl sprzeciwiaja sie odárodkowemn ruchowi krwi, Cesalpina I Michala Servet'a (mnicha z zakonn Serwitów, spalonego w roka 1553 w Genewie); ndalo sie Anglikowi Wilhelmowi Harvey (nrodzonemn w r. 1578 w Folkstonie, zmarfemn zas w roka 1657, który podezaa pobyta awego we Wfoazecb, dowiedziaf siç o owych pracach przygotowawczych), wywieid zasady aowej aaaki o kraieaio krwi na drodze dokfadaych dos'wiadczen, dokonanych z nankowa akuratnoácia. Byí on przeciei za to tak przez wapófczeeaych swych przealadowaay, ie ntracîf i awoja posadç i prtktyke. W ciekawem dziefka R. Knoxa: Great Artists, and great anatomists, London 1852, inajduje tie. na atroanicach 160 i 161 ciekawa uwaga tyciaca siç zbioro rysnáków rçki Leo

740

Automîi*

noria da Vinci, zachowanego w biblijotece pry#atnej królowej Anglików Wiktoryi. Pomiedzy rysunkami temi inajdoje eiç jeden, к tóry prxedittw¡aj|c róine poitawy xastawek pôlksiçiycowatych aerea, wyrysowanych najdokíadniej i swemi wçzeikami Arautiusa, mógj by¿ uíoionym tylko priei lego, klo postada! dokfadne wyobraienia o prawdiiwém kraieniu krwi. Poniewai wielki ten malara iyl dawno pried Harwey'em, zatém kwestyja o pierwszenstwie odkrycta kraienia krwi nie pozoetaje watpliwa. Prawie rówaoczes'nie i Harweyem, w roki bowiem 1622, Kasper Atelli, professor w Pawii, odkryl u psa naciynia chtonne, których áledzeniem zajmowal sie dalej Jan Pequet; odkrycia prsewodn piersiowego dokonali: Olaut Rudbeck, professor w Upsali, i Toman Bartholinut, najwiçkszy polyhistor swego czasn, oraz autor dziefa zawsze jeszcie powaianego; Anatomía reformata. Godnymi reprezentantami tego okresu sa takie: Lancisi, Willis, Winsion, Valsalvi, Santorini, Régnier de Graaf, i czcigodny weteran niemieckiej chirnrgii Laurency Heister ( 1683 — 1758 г.). Ale i ten okres, nie tylko diago jeszcze doznawaí ncisku od przesadów ogóíu, lecz i brake trupów, gdyi ustçpowano anatomom tylko osadsonych prawem winowajców. — Piotr Paaw ehwalif sie: tese bina ant terna cadavera quotannis secnisse (Primitiae anal.,, Lugduni 1615). Poitrach, jaki imie anatoma Rolfinka, professera anatomii w Jenie do kofa n lado szerzylo, byí powodem, ze nie jeden przestçpca akazany na smieré prosil, aby po straeeniu nie zostal „rolßnkowanym;" a professorowi Albreekt, który rozczlonkowania swe odbywal w ciemnem sklepienia wieiy fortecznej, obok bramy Gronskiej w Gettyndze, odmawiali mieezkaicy wody î drxewa. Nie wejrsano jeszcze za pomoca szkfa powiekszajacego w giçbia. nanki. Mmrcelli Malpigki (1628—1694) byl twérca anatomii drobnowidzowej. Uczyl w Bolonii, Pizie, Mesynie, byl przyjacieletn wielkiego Alfonsa Borellego i uroarí jako lekarz nadworny papieia Innocentego XII. Uiywal naprzód moeno wypnkfyck soczewek szklannych, aby poznac ntkanie narzçdzi, i jeszcze dzis priez rozprawy anatomiczne nmieszczone w swoich: Opera medica, uiy wa sfawy inakomitej, Dwaj Niderlandczycy Antoni Leenwenhoeck (1623 — 1723) i Jan Swammerdam (1627—1680) zrobili, mianowicie pierwszy, na polu ana tomii drobnowidzowej odkrycia waine przez swe skntki, a Fryderyk Ruysch (1638 — 1731), professor anatomii i botaniki w Amsterdamie, wyksztafcil wynaleziony przez Swammerdama i ndoskonalony przez van Hoornego apoaób napefniania drobnych naczyA krwionosnych plynami stçiajaeemi tak daleco, ze nastrzykiwania jego w cafym swiecie sîynofy, i it Piotr Wielki, który podezas pobyln swego w Saardam, poiwiçconcgo ksztalceniu siç w budowanin okrçtôw, czçslokroé go odwiedzaf, zbiór preparatów jego nabyl za 36,000 czerwonych zlotycb. W Lejdzie istnieja jeszcze dwa wyroby inajace pochodzié od Rnyseha, które jednak uiyé siç juz nie dadza. Inné dwa zas (noga i podeszwa dzieciecia) znajduja siç w Grejfswaldzie. Zreszta z wssyslkicb skarbów, które Ruysch wspólnie z swa córka nagromadzil w dfugiém swém iyciu (iyl bowiem lat 93), i wyrysowaó kazat w swojem dziele Tkesaurus ana tómicas, nie wiçcej nie pozostalo. Podobny by( los zbiorn zafoionego przez Abrakama Votera i opisanego w dziele jego: Museum anatomicum proprium, Helmstädü 1750. Zbiór ten zostal przez jednego z aptekarzy w Wittenberdze tylko dla szkiel za bescen zakopiony. Zbiór prywatny Jàiefa Hirtia w Wie dain, obejmujacy 5,000 preparatów injekcyjnych zostal w rokn 1848 przez Kroatów xniszczony. Tymcxasem anatomija nabyla jai znaczenia nauki, porzucono niepoiyteczna polemike, która dotychczas stanowila uajznaciniejsza pra wie czesc dsiel anatomicznych i swrócono siç ku rzeczywistosci. Fizyjologija

intlBtJo. — ABAtOBiJa w Poleo*

741

i patologija dozuafy od niej wpfywu dobroczynnego, pierwsza Mátala pries Alberta Haltera, najwiçkszego uczonego swego wiekn (1708— 1777) podnieaiona do godnosci nauki, а со tie, tyczy ostatniej, Jan Baptysta Morgagni (1682— 1771) i najznakomiUzy naociyciel akademii Leydejskiej: Bernhard Siegfrydus Albinas usifowali wprowadzió ja na tel sama drogç.Dziefo Albinaia fliioie zawue jeezcze sfniyó za wsór doskonafosci, niesmiertelne sai dsiefo Morgagiii'ego: De tedibu» et causis morborum byfo pierwsza praca przygotowawcza do kiernnkn patologiczno-anatomicznego medycyny. Pod akromnym zai tytnfem: Elementa physiologiae corporis humani. Haller ncseú Albinuta nagromadzif ogromne zapaay wszystkiego, со tylko przed aba bylo wiadomém, i zrobif przes to cafa dawniejtza literature, prawie niepotrzebna. Oo rozpoczaf uprawç hiitoryi rozwoju, i ntorowat droge, klasaycznym poszakiwaniom Kaspra Fryderyka Wolfa (1733—1774). Anatomija porównawcza byfa zajeciem najroznmniejszych mçiow. Jan Marya d'Aubenton (1716—1799), Felix Vieq-d'Azyr, bracia Jau i Wilchelm Hunter, Niderlandczyk Piotr Camper (Í732—1789) bfysscza jako gwiazdy pierwszej wielkoiei na obazarse hiatoryi. Anatomija opisowa zostala najwiecej posuniçta przez dokfadnoió Niemców, którym nauka ta sawdzie,cza najpiekniejsze i najwainiejaze awe odkrycia. Úczona rodtinq Meckel'ów jakoiniemieckich profeaaorów: Weitbrechta, Zinna Weit berga, Waltera, Reila, Rosenmüllera, SOmmeringa, Hildebrandta i wielo obecnie iyjacych, zaazczyca nanka najwyiszém ewém powaiaaiem. Kierunkiem praktycznyro anatomii, s zastósowaniem jej do aank przyrodzonych i lekarskich, zajmowali aie, gfównic Anglicy: Bailly, Everard Номе, Abemethy, Jan i Karol Bell, A. Cooper i Niderlandczyk Saudifort. Anatomija cbirargiczna byfa we Francyi znacznie jai rozwiniçta, kiedy w Niemczech zaledwie jeazcse po imienia ja znano, Palfyn, Portal, Lieutaud, J. Cloquet, Velpeau, Blondín, Malgaigne i Petrequin sa jej genijainemi przedztawicielami. W Anglii nawet nie odfaczono anatomii od praktycznego jej zastoaowania, gdy tymczasem w Niemczech aam tylko Hesselbach, we Wfoszech Scarpa, ze Sfawian zai Bierkowski, Pirogow i Bujalski akntecznie sie anatomija chirorgiczni zajmowali. Geniaaz Bichaia (orodzonego w rokn 1771, zmarfego w 1802) ntworsyf anatomijç ogólna. Hiatologija zostafa wywofana przez odkrycie komórki zwierzçcej przez Schteanna w roko 1830. Imiona: Heulego, Purkinjego, Reicherta, Rudolfo Wagnera, Valentina, Jana Müllera, Mandla, Köllikera i wieln ionyoh nwiecznify aie. przez snakomite dziefa, a w obecnyra czasie possnkiwania histologicsne nabrafy takiego rozmiarn, ie wfaiciwa anatomija nozowa coraz wiecej w tyf aie, cofa. Anatomija porownawcsa atafa siç ulabionym przedmiotem wazystkich analomów myilacycb, i liczy poiród wazystkich narodów, wielu swolennikow i przedatawicielî. Olbrsymi umyaf Cociera atworzyf paleontologijq czyli naukç o jeatestwach przedpotopowycb. Bieg anatomii porównawczej okazaf przewaiajacf daznoió kn opiaywania astrojnoici zwierzecej. Jak wiele iwiatfa rancié moie i па ludxka anato mija sastanawianle siç nad przejiciem od proatego do sfosonego, to pokazafy myili Ozyologiczne Vicq d'Axyra (Mémoires de l'Académie royale dea sciences Paria 1774). Roberta Owen (On the Archetyp and Homologies of the Vertebrate Seeleton 1848), szczególnie sai Jana Müllera (Anatomie der Myxinoiden, 1836) i byfoby do iyesenia, seby kiernnek przez mçiôw tych nadany poazukiwaniom nnatomieznym i nadal aa podstawç sfoiyf. Dr. Lud. N. AlUtOnrija W Polsoe. Póki w pogaAskiej Jeezcze Polsce i Litwie ciafa, znakomitssych zwfasseza osob, palono ■ nie grzebano w cafoici, poly nie enano

742

An&iomtya w Polsce

bynajmniej anatomii ludzkiej, t tylko b yd leca. W XV wieku Polacy zajmowaé sie musieli anatomija, dowodzi ich ucxeszczauic do Padwy, gdzie sie oczyli medycyny od г. 1466. Nawet Polak jakis lekari, przybyly do Moskwy, za postawienie w swém oknie ludzkiego skieletu uciekaé musial do kraju swojego. Najpierwszym sladem pismieimym. tiesci auatomicznej jest rekopism krakowski przez p. Macirjowskiego wynalezinny, znajdujacy sie, w Warszawie w bibliotece Zamojskich, z roku 1464, pod napisem: Tractaim de anatomía omnium membrorum corporis humani. W wieku XVI dostrzugaja sie wyrazniejsze jeszcze slady anatomii w polsce. W katedrze Wilenskiej w grobach biskupich znaleziono czaszke rozpifowana Jana z ksiaiat Litewskich, który byf biskupem Wileiiskim do roku 1536, a przenioslszy sie do Poznania roku 1538 tamie umarf. zkad ciafo jego do Wilaa w tymze roku do kaplicy, przez niego w kosciele katedralnym zafoionej, przywieziono, musíalo zatém bye otwieraném i balsamowaném przez cyrulików poznañskich. Litwa przezwyciçzyla wyraínie jui w ro ku 15S6 przesady wzgledem otwierania zmarfycb cia Г ludzkich, i objawifa dainosé do áledzenia w nich odmian patalogicznych. We wspomnionyïn albowiem roku otworzono zwloki królewskie Stefano Batoreao w Grodnie, i nieslychanym dotad obyezajem w dziejacli anatomii, rozbiór ten obok opisu choroby. drukiem ogíoszono. Byl tam Mikolaj Buccella lekarz rodem % Padwy, który w tym przedmiocie pifa/, a atad uroal spór gíosny z Szymonem Szymonijunem starszym, rodem i Lukki, drugira lekarzem tegoz króla, piszacym o tejie chorobie z woli ksiecia Albrechta Radziwiíia. Odtad otwieranie zwlok musíalo sie, czesto zdarzaé w Litwie, albowiem nie wahano sie w r. 1648 otworxyé zmarlego w Mereczu Wlady&lawa IV. i wydobyto z prawej nerki kamieá kzztaltu fódki i wiele innych mniejszycli. Serce i wneti znosci z Grodna do Wilaa sprovvadzone, pod nowa kaplic} królewska swietego Kazimierza pochowano. Tej sekcyi przewodniczyl znamieaity lekarz Wilenski Maciej Vorbek Leltotc, eyn lekarza tegoz nazwiska. Daleko wczesniej jeszcze zastanawianu sie w Polsce nad potworami ludzkiemi i zwierzecerai, stad powstawaíy rozmaite podania ujtne i pisinienne, po wiekszej czesci przesadzone, albo nawet bajeczne. Za pierwsae dzielko w tym rodzaju w jezyku polskim uwazac moina ósmiocwiartkowa brt ezure przez Maciejowskiego widxiana „Prawdziiee vgobraienie frojya dzieci, 1596." Pierwsze slady pabliczuego wykladu anatomii w polsce, znajdujemy r. 1593 w Zamoiciu, gdzie sie w Akademii tamecznej zjawil pierwszy traktat anatomiezny, ogíosiony dopiero w r. 1610, przei professors tejie akademii, Jana Ursgna, podnapiaem: De ostibtutraclattu, w 4ce kart 16, przypisany Tomaszowi Zamojskiemu. Drugim anatomikiem tej akademii byl roku 1648 Jan Leoncena rodem s AItensteinu: który nietylko nauke te pablicznie wykladal, ale wydal nadto tablice arteryj, zyí i nerwów oglaazajac je w pismie peryjodyczném angielskiém, Philosophical-Transactions. Po tyeh pierwiastkowych pracach w Zamosciu, zacieto i w Krakoteie roku 1615 zajmowaé sie publicinie wykfadem anatomii. Maciej Wojehtki publicznie rozbieral zwierxeta; po nim w roku 1629 Gabryel Ochocki zajmowaf sie, ana tomija. Tez nauke, wykladal w r. 1654 Piotr Mncharski, a byl póiaiej leka rzem Wfadyafawa IV. Zajqczkowicz uezyl anatomii w roku 1705. Odtad nastapiía przerwa w tej aauce, ai Stanislaw Wadowski wykíadac ja, zaezal w roku 1750, leci prawdziwym reformatorem medycyny krakowskiej, naiwaé sie mote Jedrzej Badurski, który oprócz innych priedmiotó w i anatomije. wy kladal w roku 1770, za wetwaaiem ka. Koilqtaja. Zdaje siç jedoak , ie cíala zmaríych albo wcale aie byly uiy wane, albo tylko skrycie; albowiem gdy are.

An&tomija w Polsoe

743

ва to smialo odwaiyf litwio, Rafal Czerwiakowtki, w ruka 1780, mocno byl przei pospólslwo prseíladowanym, wytrwnfy jednak w chwalebném przedsiçwzieciu, podal w roku 1782 projekt szkofy chirurgicznej krakowskiej, w której prosektorem byf Marek Cambon francaz. Ten abiegal aie. w tymie roku о miejece professera w Wilnie, a przeniósl aie, do szkofy chirnrgicznej Warszawskiej. Franciszek Rytzkoiaki w swojej Ozyjologii i hygijenie, oglo•zonej w r. 1786 pod napisem: Stan czlowieka zdrowy, umiescif rysanek ¡ slownik anatomiczny polski. W tymie 1786 г., Teodor Weichardt wydal día felczerów wojskowych analomijç, Wumaczona na polski z niemieckiego, pisma professora Ludwiga w Lipskn (1778), dragie wydanie wyszlo w Krakowie r. 1793. Wincenty Szaster ksztatcil sie. na anatomika we Wloszech i Francyi, i zoetat 1782 r. professorem anatomii i Ozyjologii przy akademii krakowskiej, on to pierwszy opisywal muskufy warstwami naluralnemi i mia{ kn pomocy wspomnionego jui Cambona, a wykfadal anatomijq do roku 1804. Inni którzy lira zisfugi pofoijli w pracach anatomicznych w akademii krakowskiej byli: Aloiiy Vetter, który w roku 1804 wykryl fafd (plica) pôiksiçiycowy, w lewym przedsionkn serca, a którego znaczenie mowa faciúska o tjm przedmiocie wytlumaczyf kandydat medycyny Antoni Samuk 1805 г.; Iупасу Neumann proiektor 1806 г.; Jan Stummer professor anatomii 1809 roku; Sebatlyjan Girtler, tlumacz ana tomii Consbrucha 1801, a professor weterynaryi 1817; doktór Karol Soczyntki w roku 1815 wypracowal takie nomenklatura anatomii; Btaiej Gutkowtki prosektor, oraz Kozlowtki 1816; Kozubowtki 1838; nakoniec Bierkowski nad anatomija patalogiczna pracujacy i kilku ionych. Gdy w akademii Zamojskiej najpierwej wykfadano publicznie analomije. w Polsce, a wydzial lekaraki Krakowski usilnie staral sie, о rozszerzenie lej nauki, zjawifa sie. w roku 1555 i trsecia bardzo czynna szkofa anatomiczna w GdaAtku. Tu w klasztorze niegdys Franciszkaíiskim, przy gimnazyjum wyznania augsburskiego, znamienity byl anatom Joachim Oelhaf w polowie XVII wieku; tu Jerzy Soger uczen professera Bartolinusa, wiasciciel znacznej biblioteki, rozbieral w roku 1673 lasice, ptaki, we,ie i inane zwierzçta, póíaiej zajmowal sie, tymie przedmiotem Tobijatz Majut, Chryitjan Rudnicki, Hanow (1737), lecz najbardziej Adam Kulmui, który jui 1722 wydal swoje tablice anatomiczne, a w roku 1725 saczal publicznie anatomiç w Gdañsku wykladac, nie zaniedbujae anatomii porównawczej, psów, zajecy, fok i t. d. Tablice anatomiczne Kulmuta tak byfy w Europie upowszechnione i czçsto w róinych jezykach wj dawane, ii nawet rytownik polski Adam Goczemtki, okolo 1772 w Poczajowie, przerysowal 28 tablic do dtiela anatomicznego Krupinskiego. Mlçdzy lieznymi polakami, uczacymi siç medycyny w Padwie, byl roku 1664 Pawel Fryderyk Stall, i tytulem anatomik, oraz Efraim Fürtlof roku 16S7, z nazwaniem asseaor anatomii obaj gdanszczanie (Przezdziecki). Co zas zrobili dla anatomii trndno wiedzied. W gimnazyjum ewangelickiém Toruñtkiem umieszczoném podobniei w klaszto rze niegdyá Franciszkaóskim od roku 1568 byli professorami íizyki, doktorowie medycyny Cyrenber i Schate, którzy uczniom swoim udaielali niektórych wiadomoáci anatomicznych (fcukaszewicz). Jezuioi chcacy krakowian nasladowaó, zanosili daremno proáby do Jana III., aby im bylo wolno we Lwoteie w koocu XVII wieku, otworzyó szkole, Gzyczno-anatomiczna, która wcale do skutku nie przyszla. Udawali siç póíniej Jezuici z podobna proába do Augusta П., lecz nie chciano ubliiyé swobodom akademii krakowskiej; nakoniec udalo aie. tema sakonowi xa Augusta III. otworzyó Lwowska akademijç, lees wówciai o anato mii tam wcale aie myálano; próiae zatém byly ówczesne atarania i dopiero po

744

Anatomija w Pelsoe

zniesieniu zakonu, zaczaf w niej wykiadaé anatomijç w roko 1774 Jgdrzej KrupiAski i dzielo we cxterech tomach ze sfownikiem 1777 r. napisaf. W dxiewiçtnastym cai wiekn najbardziej w anatomii odznaczyl sie, we Lwowie Berree czego Adamowicz naocznym byt ¿wiadkiem. W Warszawie zaledwie w XVIII wiekn pomyslano szczerze о anatomii, albowiem pierwszy C. H. Kirchheim wytfumaczyl iwoje dziefko faeiúskie: Vademécum anatomicum, wydaae w Hambargu па jezyk polski kosztem aptekarza Michalowskiego, w roko 1622 pod napisem Facies anatómica. Wspomniony aptekarz myílaí о wieln innyck podrecznych dziefech día chirargów warssawskieh; wkrólce tez potem z Memla przybyfy doktór medycyny Henryk Loelhoeffer von Loevensprilng zaczaf roka 1736 publicznie roxbierac cíala zmarfych, lecz przez poapólatwo wanzawekie przeiladowany, musiat Ц naukç zaniechaé. W roku 1740 zajmowal sie, w Warisawie anatomija Chryzostom Kostrzewski i posylaf Witulow'owi awoje poatrzeienia do Paryia, a w rokn 1752 pracowity lekarz Mittler ieKoloff aayalaf o utworzeoiu nowego kollegjum lekarekiego w Warszawie, i miçdzyinnenii pracamí niektóre poatrzeienia t anatomii patologicznej ogfosif. Gdy aie, w Warszawie ataraniem dwóch examinatorów, doktora Walentego Gagatkiewicxa i Michafa Bergonzoniego, utworsyfa w roku 1789 azkofa chirnrgiczna, t po krótkiej przerwie waparciém magistrate przywrócona zoatafa, nczyli w niej anatomii: Stell, Maignieu, Filipecki i Cambon z Krakowa; ten opisaf moiknfy podfug okolic (regiones) pod tytufem: krótka myjologija 1795, 8ka, ■ Zawadzkiego. Póíniej wwydziale lekarskim, staraniem szczególnie Augusta Wolfa zafoionym, Franciszek Brandl, od r. 1810 do roku 1816, nietylko wykladal anatomijç w cafej obszernosci, lecz nadto wydaí cztero-tomowe tfomaczenie anatomii z niemieckiego, przez professora w Erlandze Hildebrandta; po nim zajal miejsee Jan Stummer. Nakoniec w Uniwersytecie Warszawskim Marcin Rotinski od roku 1820 do 1832, nietylko teorycznie i praktycznie anatomija ludxka i zwierzeca sie zajmowaf, ale nadto zafoiyf gabinet preparatów, przy pomocy amiejelnego prosektora Kiczorowskiego. W nowo utworzonej roku 1857 Ce■arsko-Królewskiej Warszawskiej Akademii Medyko-chirurgicznej, wykiadaé ■aczat anatomijç ludzka Ludwik Neugebauer Medycyny Doktór, professorem ■adzwyczajnym anatomii patologicznej jest Teofil Witlocki Doktór Medycyny IChirurgii; a proaektoreaa Dr. Pileiсki, opróci powysszyck Hipolit Korzeniowski Doktór Medycyny, jako privat-docent, wyklada osobno anatomijç ludxka dla uczniów uczeszczajacych na kuraa lekarakie.—Na czele duchowienstwa poükiego, w polowie XVIII wiekn, w medycynie ataje brat Ludwik Perzyna, za konu Jana Belege czyli bonifrater, wxór Вгаci Milosierdsia, który iadnej galexi w sztuce lekarskiej nie zaniedbnjac, w kaidej zostawil dziefo, do ésrcae anego stanu nauki, mianowicie dla chirurgów examin zdajacyeh stosowne, a wszystkie w jezyku polskim ze znajomoscia rzeczy wypracowane. Pomiodzy innemi pismami swemi, wydaí w Kaliszn, bezimiennie, pod opieka Arcy-biskupn gnieznieáskiego Anatomijt, w roku 1790 zeelownikiem, w drukarni tegoi arcybisknpa Michala ksiecia Poniatowtkiego, prezesa komissyi edukacyjnej. Lecz jui daleko pierwiej Jan Kazimierx miat przy sobie Modesta Genoino Neapolitancsyka, przeora zakonu Braci Mifosierdzia konwentu warazawskiego, który zapewne we Wioszeeb uczyf sie anatomii. Uczeszczali tei brada na lekcyje tej nanki w Krakowie i w Wilaie; i tak ksiadx przeor boaifratrów w Wysokiem-Litewskiem, Franciszek Tomast lebcxynski, ainehaf anatomii w Krakowie pod profeaaorem Szostrem, chirurgii zai pod professorem Czerwiar kowskim, który earn byl niegdyi pijarem w Lubtczowie; wspomnlony tei brat

Aaatontija w Polsce

745

Lebctyhtki musial щ i w Wilnie zajmowaé sztuka lekarska, albowiera w rokn 1805 ida( w uniwcsytecie wilenskim examen па chirurga; brat Siytzkiewicz i kilkn ¡nnych daehownych pilote iTaehali lekcyj anatomii w Wilnie u professera Lobenweina. Jeiuici wileñscy zajmowali siç niekiedy aptekarstwem i leczeniem zakonników, nie znajac anatomii, która a nich ogranîczafa siç w flzyce do wiadomotei o budowie ока. W Wilnie na poczatku XVI wieku zajmowaé aiej ntekiedy musiano rozbiorem trupów, byli bowiem w owym czasie liczni chirurgowie jako Buchwekan (1518) Ratería i inni: doktrorowie medyeyny Rupert Fink, Joachim Сyminermann, Maciej Lettow, i wielu innych. Wszysey roiejscowi chirargowie stanowili w Wilnie osobne zgroraadzenie podnazwa: Uni versität chirurgorum, a pospolicie kontuberuija zwane. Ta kontnbernija jakbj rzeraieálniczo-cechowa w/adzq swoja rozpoácierafa do rokn 1775. Slowem nie bylo w Wilnie lekarskiego fakaltetu, ani osobnego fakaltetu Collegium medieum, ani Collegium qaleni (jak w Krakowie, w kollegjum wiekszém akademii) ai do dnia 6 Maja 1775 г., w któryra prezes komissyi ednkacyjnej narodowej, ksiaze biskup Wilenski, ignacy Mastaltki, wybral na professor* ana tomii i chirorgü w Wilnie, swego nadwornego a mfodego chirnrga Régniera z placa 200 czerwonych zlotyeh, i kassy komissyi edukacyjnej w Warszawie. W roku 1777 wysylaay byl Régnier kosztem ksiçcia Massalskiego do Paryás, día wyszukania zdatnego anatomika i wybral BrioteCa, a który chociai na wet w rokn 1781 mial jeszcze tytaf preparatora i demonstratora anatomii w Wilnie, a nie professors, jednakie jako anatomik jednego z pierwszych szpitalów europejskich Hôtel de Dieu w Paryiu, wieIce día medyeyny wileúskiej byl uxytecznym przez swoje niezmordowane prace anatomiezne i usposobienie lieznyeh día Litwy chirurgów. Briotet w roku 1786 razem z prezesem kollegjom flzycznego Stneckim, skfanial wilenskiego chirurga Sandeckiego i ¡nnych pryncypafów kontubernii chirurgów tegoi miasta, do statecznego posyfania towarzyszów na lekcyje anatomii, a se sie wykladala ta nauka po lactate, wiqc nieco póíniej, celujacy uczniowie medyeyny, jak Orlowtki, Jan 1 Józef Berger, de Lonchampt, w rokn 1780 powtarzali na przemlan anatomije, po polsku. Taki zas* byf podówczas zapal do tej waxnej czejei nauki lekarskiej, iz w rokn 1788 znalazl siç i trzeci uexen Brioteta, Jan Czempintki syn lekarza a brat natnralisty Pawla, który w mleszkaniu nawet swojem, przy ulicy Sawicz prywatnie uczyl anatomii, liezac miçdzy nezniami mfodego naturaliste, pijara Stanitlama Jundzilla. Chociaz zatem Régnier byf z tytufu pierwszym professorem anatomii w Wilnie, jednak Briotet nazwaé siç powinien zalozyclelem tej nauki i twórca szkofy chirurgów, która dala poezatek osobnemu wydzialowi nauk lekarskich, w nowo utworzonej szkole glównej W. X. Lit. W tej trzeeim wileíiskim professorem anatomii byl od roku 1782 Bitio, przy którym je dnak Briotet jeszcze lat cztery byl preparatorem. Bitio pierwszy w Wilnie, na zasadach sztuki roku 1770 rozbiera! cialo ludzkie publicznie, w przytomnoáci kilku lekarsy i nczonych, po Bitio zajal miejsce professera anatomii i fizijologii w Wilnie Jan Andrzej Lobenwein, prace jego byly liezne, zamilowanie praedmrotu wielkie, a w talencie professorskim nikorau z najslawniejszych czlonków wydziafu lekarskiego nie ustepowa!. Nie godzi siç tu zamilczeó ie w ro ku szkólnym 1810— l811,uczony professor weterynaryi Bojanut i adjunkt Mikolaj Mianowtki, wymownie wykladajacy fizijologje,, razem z uezniami uczçszczali na lekcyje anatomii ludzkiej dawane przez Lobenwejna; powazny to byl i budujaey día innych sluchaczów widok, gdy obaj ci juz nie mlodzi mçiowte, skromnie zasiadajac z obu stron osiwialego weterana, przybierali postaó jego 47"

746

Anatomía w Polaoe — Anatomía patologioua

nciniów; Lobenwejn leiyf anatomü lat 33, równie jak i jego poprzednik Briotet. Po Lobenwejnie wykíadal anatomije w Wilnie czas niejakis Waelaw Pelikan, professor cbirurgii, napisaf nawet polrzebna do wykfada пайке 0 muskufach (myologia). Bielkiewicz Adam i Ludioi/с Siewruk ostatnimi byli, któriy wykfadali analomijç ai do ostatnich dni byta akaderaü Wilenskiej. Jednoczeánie z Wilenskç powstafalekarskaszkoía w Grodnie 1774 niezaleinie od komissyi edukacyjnej, día uiytku ekonomij królewskich, czyli dóbr stoíowych. Król Stanislaw August chetnie swoje fundusze ofiarowaí ko wykonanii piekaéj rayáli Antoniego Tyzenhauza, podskarbiego nadwornego Litewskiego. Wysfany w tym celu Todernst Downarowicz, choraiy Rzeczycki, za granice, wybraf w Lyonie 1775 roku G¡liberta na zatozyciela szkofy lekarskiej i weterynaryi. Podlug plana wiçc Giliberta, otworiono w Grodnie roku 1777 na Horodnicy szkofe lekarska, jakby osobna akademije lekarska, w zawody Mi mogac? z Col legium medicum Wilenakiém, i poczatkowa jego szkofa chirurgiezna; ka pomocy byli jeszcze dwaj professorowie Karol Vivian i Jótef Müntz. Wszyacy trzej przykladali siç do uczenia anatomü tak ludtkiej jako i zwierzecej. GUl bert rozbieral ciafa ludzkie i zwierzçce, urzadzaí szpitale, zbieral i opisy*aI roáliny, leczyí officyjalistów i lieznyeh rzemieílników, atworzyf niepospolity ogród botaniezny, zbiór mineraíów z 10,000 sztuk, biblijotekç do której sam król nie jedna uczynii ofiarç. Ten gdy odwiedzal Grodno w r. 1777 dnia 15 Wrzeánia, zaledwo inu trzy dni wystarczyfy na obejrzenie zakfadów przemysiowych i naukowych nafcosoánie i Horodnicy. Wazyatko po piecio-letniéra kwitnieniu, chylifosiç ka upadkowi a wkrótce potem runçfo. Król akademije grodzieáskf faezy z wilenska, ostçpuje wszystkich zbiorów naukowych do Wilna. W roka 1803 pomyslano w Wilnie o naukowym wykfadzie weterynaryi, tak áciíle z anatomija porównawcza pofaezonej. W roku zai 1806 doprowadzony zostal do skutku wykfad anatomü zwierzat domowych, jako zasady weterynaryi, przez Bojanusa; w roka 1815 anatomija porównawcza wszystkich zwierzat jako oso bna, przez tegoi wykfadana byïa. Dr. J. K. Anatomija patologlozna, cayli churobowa (anatomía pathologies). Jestta панка zajmnjaca siç sledzeniem i rozpoznawaniem uszkodzen, przeistoesen oraz wszelkich zm an w istocie, zwiazku i pofoieniu narzedzi, przez chorobç zdzialanych, zasadza siç na znajomosci anatomü ciafa zdrowego; gdy ta poznana zostafa, zaraz zaezeto sledzié przemiany chorobliwe w ciele. Jakoi anatomija patologiczna tém jest día cial uorganizowanych chorych, przedslawiajacych zboczenia od skfadu prawidfowego, czém wfaiciwa anatomija día tychze ciaf w stanie zdrowia. Anatomija patologiczna scisle jest pofaezona z medjcyna, sfuiy do jej objaánienia, do zrozamienia i wytfomaczenia zjawisk podezas choroby dostrzeganych, dzieli sie na ogólnq i tzezególnq. Pierwsza zajmaje sie dociekaniem pierwiastków rodzacych choroby, áledii istotç substaneyi, jej skfad 1 tkaninç; druga zas bada narzedzia funkcyjne. Ai do XIV wieku anatomija patologiczna ograniezaía siç na znajomosci empirycznej kilkn faktów oderwanych. Dopiero Veíale uczul jej niedostatek i koniceznoic; rajpierwszy tei polecil otwierauie trupów, jako jedyny sposób osiagniecia dokíadnego poznania przyczyn choroby. Odtad postçp tej nauki zaezaf byé ogromny. Najswiatlejsi lekarze zeszfego wieku posmçeiU sie jej z gorliwoicía: Morgagni, Lieutand, Portal, Sandifort i tylu innych. Tymczasem i poslçpy fizyjologii, wpfywajac na wszystkie gaíezie medycyny, odbify siç zarówno i w anatomü patologicznej. Naoka Haltera i Bichat'a przez nowszych patologów uwzglçdniona i przyjçta zostafa. Dzisiaj niepoprzestaja na zbieraniu tylko i gruppowaniu faktów w pa

Anatomía patologloma — Anatomlja w sstnkaoh pleknyoh

747

tologii, leez staraja sie, sa pomoca mikroskopn zgfebió sama istotç, oraz aposób w jaki tworza sie. i wyrabiaja uszkodzenia anatomiezne. W takim wíaánie dacha pisane sa dziefa Baillie, Meckefa, Laennec'a, Cruveilher'a, Lobstein'a, Andral'a, Alberta, CarswelVa, Hope go, Haue, Vogla, Gümber ija, Nirchova, Rokitañskiego, Bocka, Förstera, Wedla i wielu iannych. Dr. J. K. Anatomlja porównawoza (anatomía comparata). Staroiytni którzy wyfaczn:e zajmowali sie. rozczfonkowywaniem ciai zwierzçcych, témsamém uprawiali anatoroije. porównawcza. Naukç te. w systemat jai níozona znajdujemy w diiele Aristota: Hittoryja zwieriqt, które dziá jeszcze. posfuzyé moze za wzór obserwacyj i filozofii anatomicznej. Erazistrates, Gallen i kilku innych wzbogacili anatomije, porównawcza na korzyáé anatomii ludzkiej. W pomrokach árednich wieków, naaka ta wrat z innemi nlegfa wspólnemn Iosowi; odrodzífa sie. dopièro w wieka XIV wraz z anatomija opisowa, sfuiyfa podówcias do wyjaánienia fizyjologii ludzkiej. W XVII wíeku Marek Aurelim Severin powziaf myél zrobienia z niej osobnej umiçtnoàci, w dziele swém Zootomia Democritea, porównaí wszystkie zwierzçta pomiçdzy soba i wyprowadzif St eady: ze czçàci z którycli iToioae sa rozmaite zwierzela, nie róinia siç pomie.dzy soba jak tylko przez proporcyje. Swammerdamm przedsiçwzial rozbiory uajdrobniejszych owadów; jego Biblija natury jest arcydiiefem cierpliwosei i zrecznofai. Opisaf np. anatomije, pchfy, jej nerwy, mózg i wszystkie trzewia. On to takie dal poznaé przemiany owadów, wyjasnif ich sposób oddychania za pomoca dychawek. Réaumur wyliczyf mnóstwocudów wzyciu owadów dostrzezonych. Mikroskop w rekach Needhama, Redi i Leevenchöck'a wykryf nowa. nature, z po za natury widzialnej. Biblioteka MangeVa przedstawia szacowny zbiór faktów porozrzucanych. Duvernoy prsyczynil siç we Francyi, do rozpowszechnienia zamilowania do anatomii porównawczej: nie nczono siç jej s potrzeby, lecz día ciekawoáci i z opodobania, Ray i Klein umyálili podciagnaé ja pod metode, klassyOkacyi na wzór utworzonej przez botaników. Bu/fon i Daubenton zrobili ja nieodfaczna od nauki historyi naturalnej ogólnej. Twórczy umysí Vieq d'Aiyr'a dorzucií do niej wielkiego ¿wiatfa. Trudno jest wyliczaé wszystkich ludzi, którzy przyfozyli siç do postepu anatomii porównawczej, ograniczymy siç na wzmiankowaniu: Hunter'a, Pallasa, Blumenbach'a, Com pre'a, ale zaden nie zrównaf Jerzemu Cuvier, jego: Leçons d'anatomic com{arée olwarfy nowa erç. Dziá anatomía porównawcza stoi na wysokim szezelu udoskonalenia; powziçta myál przez Sévérina uwzgledniona zostaía: analoyija skfadn rozmaitych swierzat, sfuzy dziá za podstawe teoryi, aa która Blainville, Duméril a szczególniej Geoffroy St. Hilaire poszli. W Niemczech: Oken, Hertwig, Heusiger, Willems, Ehrenberg, Bojanus i inni. Z nowszych dxiel o anatomii porównawczej nadmieniamy: Caras: Lehrbuch der Ver gleichenden Anatomie, 1834, Lipsk; Holard: Précis d'anatomie comparée Paryi 1840. W nniwersytecie wileóskim na poczatku biezacego staleeia, Bojanus wykfadajac przechodzif wszystkie szczeble organizacyi, zaczynajac od najniászych, konezyf na zwierzçtach ssacych. Po nim w rokn 1823 Fortu nat Surewicz wykfada( tei naukç jako podstawe, zoologii. Nareszcie professor Eichwald wykfadai zoologije,, na zasadach anatomii porównawczej. Dr.J. K. Anatomlja w SStOkaoh pleknyoh. O ¡le Anatomija jedn| z najwainiejszych i najniezbçdniejszych stanowi ga(çzi nauk lekarskich, o tyle jest potrzebna día poáwiecajacych siç sztukom piçknym a mianowicie rzeíbie i malarstwn, poniewaz stosunek form ciaía csyli mnszkulów, pod powfokf skóry znajduja

748

Anatomija w satokaoh plfknyoh — Anatomlosne okaay

eych sie,, w кaidym niemal obrazie, ruchu lob poioieiiiu eifowieka imienia sie, w spójniach i forroie, przybierajac inny prawie ksztaft podfug tego, jaka jest akcyja lab nateienie pojedynczych czeáci, zwfaszcza ze znajomoáé dokfadnic lej caïej nanki ufatwia przejçcie proporcyi w rysowaniu podlng natury modeli zyjacych, czyli tak zwanych Akademii (ob.). Wnoszac z pomników i posagów slaroiytnych rzezbiarzy greckich, niepodobna jest watpid aby, wykonywajac tak klasyczne i pieknego ksztaftu atwory, nie by Ii obeznani z anatomija. postaci Indzkich, a ie naukç te znaé musieli nawet w wyzszém pojeciu wyraienia namielnosci lob uczud, dowodem tego posagi Gladjatora, Apolina Belwederskiego, a azczególnie Grupa Laohoona i wiele innych. Z rozbodzeniem sie sztuk we Wloszeeh w XV i rozkwitem lakowych w XVI wieku, owocieáni mistrze malarstwa troskliwie studyjowali anatomía. Michal Aniol malarz, rzeibiarz i architekt razem, a jednoczesnie Leonardo da Vinci oddawali sie z wielkim zajqciem studyjom anatomicznym, pierwsza wykonal 6w sfawny Karton akademiczny z którego i Rafael wiele korzyslaf, a drugi zas w swoim traklacie malarskim, zasadç podaí día malarzy din obznajmienia siç koniecznego z Osteologija. Día tego tez dawn! nularze, znakomitej nawet sfawy, rysujac postaeie lodzkie w ukfadzié swoicli utworów, prcedewszyslkiém rysowali koiciec (scelet) potém obkladali forme muskufow z powfoka skóry anatomii, dopiero zarzacali na to wedle potrzeby draper.yja. Так rysowaf sam nawet Rafael, jak sa tego dowody w zbioracli jego kartonów i rysunków do fresków Watykanskich, jakie sie, znajduja w zbiorze Cesarskim Arcy-Karola w Wiedniu. W wykfadzie ana tomii dla malarzy i rzezbiarzy inny zachowuja porzadek, idzie tu bowiem przedewszystkiém o poznanie caiej Osteologii czfowieka. Koiciec wiec czyli szkielet ludxki, jest lu gfównym przedmiolem z klórym sic dokfadnie obeznad nalezy. Po tém wszystkiém idzie nauka o miejniach (muszkufach), czyli Myo logy a, nauka la jest jedna z najwazniejszych dla malarzy i rzeíbiarzy, kazdy bowiem ruch lub nachylenie inné nadajç ksztafty, które príy wykonaniH dziefa ■nad koniecznie potrzeba. O rysowanin koáci muszkufów, czyli о cafej anatomii malarskiej wiele bardzo w rozmaitjch wiekach i krajach pisano ze wzgledu na waxnorfé i potrzebe tej nauki w sztukach nadobnych. Jul w r. 1590 wydal Alloti we Florencyi dziefo p. t.: Dialoge topra del designare le figuri, principiando da mtucoli, osse, nervi, vene, membra e figura perfetta. 4to Fr. Tortebal w r. 1667 wydal: Abrégé d'anatomie accommodée aux Arft de peinture et de sculpture fol., z póínirjszych wazném jest dziefo p. t.: Prin cipes de dessin et d'anatomie à l'usage des Ecoles, par L. Lafitte. U пае pisa! о tym przedmiocie Albertrandy Anloni (ob.), w dodalkii do dziefa: IVierst o Malarstvoie. J. F. P. AnatomlCZne Okazy czyli preparata. Pojedyncze czesci ciafa ludzkiego, oczysrc:one z tiuszczu tkanki komórkowatej it.d. tak aby jeden tylko uklad odrobiony byf iuwydatniony, nazywa sie, okazemanalomicznym czyli preparatem. Przyrzadzaja sie na iwfokach swiezych dla nauki i wykfadu anatomii. Nastçpnie uczniowie uczeszczajacy de prosektoryjów anatomicznych na dysselccyje, dla wprawy i nauki praklycznej sami wyrabiaja okazy. Gdy atoli nie zawsze mozna mieé zwfoki, i nie kazda pora roku sprzyja pracom sekeyjnym, wszelkie wiçc okazy anatnmiczne przyrzadzone, zasnszone, zabezpieczone od psucia sie, i robactwa, przechowuja sie w gabinetach. Sztuka przyrzadzania cze,dci anatomicznych normalnych, oraz ich zachowanie, równie jak i okazów paUlogicznych, jest rzecza trudna; wymaga obok nauki wiele zrecznoici i pracy, a przy postçpie anatomii ichemii, corax bardziej sie, doskonali. Najznakomitsi le

Anatomien« окаяу

749

karte europejscy w róinych krajach oddaja sie. lej gafesi nanki z zamifowaniem: wc Francyi: Chauttier, Duméril, Breichet, J, Cloquet siciególnie zajmowali sie. lym przedmiotem. Prxy koneu jeizcze XVII wieku anaiomik hollenderski Ruytch w.-fawif sie, swojemi itijekcyjami, za pomcc) których ciafa zmarfe obok zachowania siej od zepsucia, nabierafy pewnego pnzorn iycia, tak dalece, ie Piotr W. zdziwiony tém, ai ucafowaé iniat rçke dzieciçcia, które usmiecliafo sie. do niego. Tajemnica Ruytclia przechowywaoia ciaf zaginefa. Najproatszy i najfatwiejszy sposób przechowywania okaxów anatomicinych, mia■owieie patologieznyek, przez pewien ograniczony przeciag czaso, jest zannrzenie ich w spirytusie czystym, lub ze sol;, albo tei w roztworach wodoîsto-solnych, w oliwie lob kwasacb. Dla zachowania ich dfuiszego i stafego, potrzeba dopefnic wiele war.onków, uwiglednic* wiele okoliczoosci: napnód, со do cia ra: wybieraé naleiy pore moeno zimo; lab upafy soche, jako najprzyjaíniejsie do dfuiszego przechowywaoia Ikanio, nlegajacych zepsuciu: powtóre, eo do wyboru tubjektów. do arzfdienia szkieletu wybicrsja, sie. w ogólnosci ciala ludzi szczupfych, sochych, wieku dojnafego; na wypreparowanie miçsniôw wybieraja sie indywidua alletyczne, oddajace tie. za iycia ¿wiczeniom ciafa, u któ rych okfad muszkularny zwykle jest wydalniejszy: na okazy nerwów i naczyn krwistych biora sie. subjekla mfode, mianowicie kobiety szcinpfe. Postçpowanie wymaga pewnych poprzednich przygotowan, jako to: roicùonkowania czçsci zachowaé aie majçcej; natlrzykiwan oczyszciajacych lob zabezpieczajacych; nadmuchiwania dla roidecia i owydatnienia czejei; mactracyi czyli moezenia dfuiszego, którego celem jest niekiedy rozpuszczenie, za pomoca pewnej miçizaniny, czçsci otaczajacych ikaniny, majace byé odosobnione i wypreparowane: lym to sposobem organ jaki miekki, którego naczynia bçda nastrzykniete mass§ Iward), zanorza siç w kwasiesolnym i wkrótce sprowadza siedostanuskieletuuaczyniowego; operacyja taka otrzymafa nazwe. teygryzienia (eroaio). Spoeoby tu wyliczone sfoia najbardtiej do odjecia tfuszczu, со najprçdzej otrzymoje lie przez fugowanie alkaliezne; podtrzymuja sie. ciesci, mianowicie Organa wydraione, oeobno, w rozszerzeniu za pomoca nadmuchiwania, napchania wfoaami. wefaa., pilcem; moskofy, nerwy, naczynia ostalaja. aie; zwojami kart, azpilkamt i kijeczkami. Wytuszenie jest jednym ze sposobów najdzielniejszych i najwiçcej upowszechnionych. Zachowywanie zwykle poprzedzone bywa zamocseniem w wyskoko, oliwie, w roztworach soli metalicmjch lub alkaliczaych; garbowanie i natycanie tubtimatem sa sposoby wysoszania najpoiyteczniejsze; zwykfe wysuszanie odbywa aie; na powietrzu swieiem, w piecyku, w wannie piaskowej i I. p. Okaz anatomiczny stosownie przygolowany i wysuszony, powinien bye nadto zabezpieczonym od wilgoci i owadów, со sie. dokonywa zapomoc) sublíma la, arszeniku i kamfory. Effekte przy okazach znajdujace aiç, pociagaja sie. pokostem Inianym i lakierem. Sztuka nasladowania przyszfa w pomoc anatomii: zawydoskonsleniem sie. tej oslatniej, zaczqto przyrzadtad sztucinie roimaile czç sci ciafa ludzkiego, i pojedyneze jego Organa, naprzód z wosko, со poczatek wziçfa we Wfoszech, mianowicie we Florencyi; nastçpnie z papki papierowej; obecnie zas wyrabiajf aie. z massy lekkiej, trwafej do papieru podobnej. Dr. Auzoux we Francyi zafoiyf w Nonnandyi fabryke. okazów anatomicinych na w ysoke skale, której nadal nazwanie atiatomii klastycmej (anatomie élastique); przeszfo stu ludsi pracuje w tym zakfadzie. Wyroby jego odznaczaja sie wszelkg moiliwa dokfadnoici; anatomiczny i trwafoácia. Wyrabia nietylko pojedyn eze czeici ciafa ludzkiego, ale i cafe budowy nietylko ludzkie, ale nawet zwierae.ee i owadów. W Warszawie Dr. Lemercier, na okazaeh р. Лигой*, wy

750

Anatomíceme okazy — Anaxagoras

kfadaf publicznie fizyjologije. Widtielismy naáladowany dokladnie ekfad ciala ludzkiego, zewnetrzny i wewnçtrzny w najdrobniejszych ¡ najjubtelniejszych je go szczególacS, takie konie, chrzaszcze, pijawki, jedwabnika, Organa w oku i ucha wielokrotnie powiekszone , ¡ ¡one osobliwoáci sztuki nasladowania. Gabinety anatomiczoe znajduja sie przy wazystkich niemal akademijach lekarskicli: najwieksze sa w Berlinie, Wiedniu, Neapolu, Paryiu i Londynie. U пае najznakomitszy zbiór okazów anatomicznych fizijologicznych i patologicznych w Wilnit, datujacy sie od przybycia do Wilna w r. 1777 Brioteta, anatomika wszpitalu Hôtel de Dieu w Paryiu, którego Mikolaj Reijtiier wyslany wtymcelu przez ksiecia Massai ikiego, sprow.idzil na preparatora i demonstratora anatomii w Wilnie. Briotet przez lat 30 trudniac ai; anatomija i chirurgija, a z tych 4 lata jako preparator przy professorze Bitio, dal pierwszy poczatek gabinetewl anatomicznemu w Wilnie, po nim Jan Andrzej Lobeniceim, przy slaran'ach prnsektora Kiersnowskiego przymnoiyl gabinet anatomiczny. Adam Bielkiewict od roku 1820 pracujae ciagle przez lat 20 kilka, postawif zbiór anatomi czny w rzedzie pierwszych w Europie: ku czemu pomoca jemu byli uczniowie medycyny, a inianowicie Ludwik Sieioruk, nastepnie professor anatomii w Uniweraytecie moskiewskim i Dziekan wydzialu lekarskiego; oraz Knciyiuki, który wydal rozprawe „de sceleto artificial! conttruendv" Wilno, 1838, i pe dal sposób robienia koscieni ze stawami rachomemi, а jeden taki, byf ozdoba gabinetu anatomicznego Wileiiskiego, i zastanawial public moid iwojem podnoezeniem sie. na sprçiynach ze stolka, na którym siedziaf. Caly ten zbiór, oezywisty dowód szescdziesiat trzecli letnich trudów anatomicznych w Wilnie, od ro ku 1777 do roku 1840, liczacy 3,000 okazów, wysfany zostal najstaranniej do Kijowa, opisanie lego gabinetu znajduje sic w Muteten anatomicum Vilnense, in-4to 1842, przez Adamowicza. Dr. J. K. Anatomija roálin, ob. Organografija. AnailXit. Mineral odkryty w górze HraJyszcz, blizko Bilin w Czechach. Uwaiaja go za odmianç talku powatala przez rozkiad pyroxenu. Przedstairia aie. W massach glin:astych brndno-szarej barwy, delikatnych w dolknleciu z pofyskiem ifabym perlowym. Jest to wedle Plattnera wodny krzemian glinki i magnezyi. K. J. Anawal, miasto w posiadfosciach angielskich Indyi Wschodnich, leiy о 10 mil od Suraty, w prowincyi Guzerate, elynne goracemi íródlami i jako miejsce pielgrzymki Hindusów, których corocznie bywa tamie do 200,000. Ддax (po grecku: wladca), przydomek Apollina, Dyjoskurów i kilku innyeh bogów; w liczbie innogiej Anaktet. AnaxagOraS, jeden z najznakomitszycli filozofów szkoly joñskiej, ojeiee ftlozofii altyckiej i twórca nowego pogladu na áwial i naturç, z którego wyrosl bezpoáreduio czysty deizm Sokratesa i Platona. Ur. 500 r. przed Chr. w Klazomenie w Jonii, syn Hegezybula, po którym znaczny odziedziczywszy majatek, podarowai tákowy swoira krewnym, zeby staraniem o rzeczy ziemskie nie krçpowaé ducha laknacego prawdy wiekuistej. Zwiedziwszy Egipt i Azyje, Anaxagoras oaiadf w Atenach, gdzie najwieksi ludzie jego epoki: Eurypides, Perykles, Tucydydes i inni, zaciagnçli si«f do jego szkoly; jema tei zawdzieczalo to miaato dobicie si; palmy pierwszenstwa w filozofii i w nankach scislych. Anaxagoras pierwszy idee, dawniejszych Jonczyków о bezwzgledném w rzeczywistosci podniósl do pojçcia ducha, wyiszego nad wszelka rzeczywistoáé i calkiem odre,bnego od materyi. Najwainiejsza, jest jego kosmogonija, wedlug której na poezatku ¡stniala materyja zupelnie chaotyezna, odwieczna, której kaida, nawet nieskoi'iczenie mala czastka, zawierala w sobie raieuanin«, wszystkich moiliwyeh

Anaxagoras—Anasarca

751

substancyj; z tej tai materyi powstafy rxeczy w ten sposób, ie duch, równiei odwieczny, sprawif w roassie chaotycznej roch; niejako fermen acyjç, skotkiem której poiaczyíy sie z soba pomieszane poprzednio z innemi czastki równorodne (homeomeryje). Naturalne daienie materyi do powtórnego zmiçszania «le jest poWoden wszystkiego alego na fwiecie, i Merci lab zaiszczenia wszystkich rzeczy widzialaych; wszakie doch, z którego wyszfy takze niesmiertelne dusze lodzi i zwierzat, przenika i otacza wszechswiat, a nawet s ámierci coraz to nowe tworzy iycie. Po takiém ustanowieniu racyjonalnego pogladu na swiat i jego stworzenia w ogólnosci, zajal sie Anaxagoras wyjaánieniem zjawisk niebieskich i pod tym wzglçdem, jui to wzniesieniem sie, nad wspóíczesue przesady, jui tei zadziwiajaca przenikliwoscia, wystrzel¡( o wiele nad wyobraienia swego czain. W nankach przyrodzonych, równie jak w filozofiii, Anaxagoras waina stanowi epoke: w tçczy widzi jui tylko famanie sie, promieni stonecznych; w grzmocie i blyskawicy dziafanie suchej i ciepíej рагу, przedzierajacej sie, przez zimna i wilgotna сkmare; w drodze mlecznej famanie siej promieni gwiazd od sfoñca nieoswiecanych; on pierwszy poznaje prawdziwe przyczyny zaómieú flotea i ksieiyca. Ten ostatni, podlug niego, jest ciafem mieszkalném, pokrylém górami i lasami; sfoiice zas" braf za ognista masse, kamienna, która oderwana przez éter, kraiacy gwaftownie na okoío ziemi , wzniosfa sie wysoko i zapfonçia. Zreszta Anaxagoras zaprzeczal prawdziwosci pojeé zmysíowych; jego zdaniem w nalnrze wiele rzeczy jest caikiom odmiennych od pozoru. Te i tym podobne wyobraienia przyprawiiy nakoniec wielkiego mysliciela o podejrzenie ateizmn; oskariony, zaledwie za wpíywem Peryklesa zdoíaí oealiö sie, od ámierci, opuácií jednak Ateny i udaf sie, do Lampsaku, gdzie nmarl r. 428 przed nar. Chr. Anaxagorasa nauka i iycie znane nam sa po wiçkszej czeáci jedynie z pisarzy póíniejszych, jak z Platona, Arystotelesa, Plutarcba i innych; z wíasnych jego prac pozostaíy nam tylko nieliczne fragmenta dziefa: O naturze, wydane p. t. Anaxagorae Fragmenta, przez Scbanbacha (Lipsk 1827) i przez Soborna (Bonn, 1829). Blüszc szczegóíy o nim znajdzie czyteloik w Ritten: Geschichte der Jonitchen Philosophie, w monografii Hemsena p. t.: Anaxagoras Clazomenius, (Gettynga 1821). O Anaxagorze i innych filozofach szkofy joutkiej, obasz takie rozprawç Angnsla Cieszkowskiego, p. t. O filozofii joAsftiej, drukowana w Biblijotece Warszawskiej z r. 1842. — Oprócz niego, trzech innych jeszcze Wfíawiío tiç AnaxagOraSÓWjpierwszy z nieb, uezen Isokratesa, mówca; drngi, uczeú Zenodota, grammalyk; trzeci rzeíbiarz z Eginy, twórca kolossalnego posagu Jowisza, wystawionego przez Greków w Olimpii na pamialke, zwycieztwt pod Platea. Jemu przypisujf takie gruppq brazowa, wyobraiajaca Herkulesa w walce z Iwem nemejskim, oraz traktat о malarstwi« na scenie. F. H. L. AOäXAOder, syn Eurjkratesa I, z rodu Enrystenidów, jednoczeáni* z Anaxydamem byï królem spartanskim podezas drngiej wojny Messenskiej. Anazandrydas, syn spartaiskiego króla Leona, iy? okoío г. 560 przed nar. Chrv szcxçsliwie walczyl z Tegealami. Synami jego byli: Kieomenes I, Leónidas, síawny obroñea wawozu Tennopilów, i Kleombrot. Anaxandryies, jeden z oajpíodniejszych poetów nowszej komedyi attyckiej, syn Alexandra z Rodo, wspó'czesny Filipa Macedoáskiego, by! antorem przeszfo 60 szluk dramatycznych, z których jednak zaledwie pofowa znana nam jest tylko z tytuíów i nielieznyeh fragmentów (ob. Мешеске: Dissertatio icenicorum speciminum, Berlin 1836). Anaxaroh, nczeá Demokryta z Abdery, towarzyszyt wyprawom Alexandra Wielkiego, twórca nanki o najwyiszém dobru (ob. Eudemonija), zkad otrzymal

752

Амжшмк — Даджеисм

przydomek Eudemonik. Olwartoseia swoja sciagaaf na »iebie nienawUé XIkokreonta, satrapy Cypryjskiego, który go uwiezif i skazaf na toleré. An&X&rete, dziewica Cypryjska, z roda Teukra, za to, ii ze smiechem przypatrywafa lie, pogrzebowi [fiza, który przez mifosé día niej, niewywzajemniona, na drzwiach jej powiesit sie, przez Wenerç zamieniona zostafa w kamien. AnaxylaaS, komedyjopisarz ateíiski, którego donfo ñas tylko око Го 30 tytufów sztuk dramalycznych i kilka drobnych uTamków. — AMXyl&llS, tyran w Regijum, z pokolen a Messenczyków i zafoiyciel miasta Heaaeiy w Sycylü. Kiedy bowiem w r. 497 przed nar. Chr. Samijczykowie i Miletesykowie, wyparci przez Persów, oiiedli w miescíe Zankle, Anaxylaus odebral im nowa posiadfosé, zaladnil Messeñczykami i nazwaf Messen»; wszakie zaraz po imierei jego (476 r.) mafoletni jego synowie, zoitajfcy pod opieka niewolaJka Micyta, wygnani byli z kraju. Aaaxymandef, aya Praxijadasa, ur. w Milecie окоГо r. 620 przed Chr., krewny, przyjaciel i uczeñ Taleia i jeden z najcelniejszych wyobrazicieli filozofii Jonskiej. Anaxymander równie jak Tales przypuszczaf silq wszystko poroszajaca, tylko nie jak tarnten wodf, a zatém materyjç, ale coi nieskoñctonego i nieograniczonego, z czego dopiero przez odTaczenie pierwiastkowych sprzecznoíci с epfa i zimna, suszy i wilgoci wynikaja rzeczy skonczone, rzeczywiste. Giównym twórca dal niebieskich, wedfog Anaxymandra byf cieplik; zieaaia jest walcówata ¡ z poczalku oloczona byla kregiem pfomreauya, który póíniej rozpadf sie na kilka kregów, oblanych powietrzem, i miejscowemi tylko otworami nam wldzialnych. Te otwory zdaja sie nam sjoncem, ksieiycem i gwiazdami, wyplywami jednego swialTa, którego czci broni z zapatea. Oprócz tyeh wyobraíen Anaxymandrowi przypisuja takie pojecie o mnogosci swiatów, oraí wynalazek mapp i globusów geograßcznych i zegarów sfonecznych. Jego diieío: O prryrodxie jai w staroiytnosci byfo nieznaném; to jednak pewna, ie bylo jedaém z najpierwszych, napisanycli proza grecka. Sfawmy teolog i Glozof niemiecki Sehleiermacher, w rozprawach Akademii Nauk Berlii'iskiej (Berlin 1815) obszerna napisaf monografiije, o filozofii Anaxymandra. F. H. L. Anaxymenes, Howl grecki i szkofy joésktej, syn Eurystata z Miletn, ur. okofo r. 540, róirnie jak Anaxymander naoka atroja atanaf na podstawie Talesa, tylko ie do pierwiastku wody przyfaczyí jeszcze pojecie pierwiastku powietrznego, etern, w którym opatrywaf gfówna czesé skíadowa daszy ladzkiej i zwierzçcej, wfadzce wszelkiej materyi, przenikajacego ja wskrói od kranea swiata do kranea i przez zgeszczenie lub rozrzedzenie jej tworzacego iywiofy: ogieii, wode i ziemiç. Niebo wedíug niego jest ciaíem stafém, na którém sfonce, ksieiyc i gwiazdy, pedzone zgeszczoném powietrzem i otoczone ogniera eterycznym, obracsja sie. na okoío ziemi; sama zas ziemia jest píaska, piywa w powietrzu i stanowi punkt srodkowy wazechíwiata. Przypisywane jemu jakoby twierdzenia, le swiatlo ksieiyca gíównie skfada sie z odbitych promieni sfonecznyeh, i ie síoñce 28 razy jest wiçksze od ziemi, zapeWae daleko póíniejszej siçgajf ejtoki. Anaxymenes uchodzi takie za wynalazcç kwadranta, gnomona i ¡nnych narzçdzi aslronomieznych. Oprócz dziel o filozofii joóskiej w ogóle, przytoczonych jai pod artykulem: Anaxayoras, ob. o Anaxymenie monografije Grothe'go, p. t.: De Anaximenit vita et philosophia (Jena, 1689). F. H. L. AnaxyrlS, rodzaj dïugich i szerokich szarawarów, uiywanych а Persów, Frygijczyków i ionych Ijdów wschoduich, które nieraz jeszcze widzhny na posagach staroiytnych. AnaSOUOM, po tarecko: Lepttgttmi, okrfg tarecki w ejalecie Diesajr,

АммВем — Ancrait

753

w Albanii, z miastem stoleczném tegoi nazwiska, miedzy górami Pindó, na zachód rzeki Halijakmon, na potudnia Kastorei i Krnpicy, obejmnje 70 wsi i liczy okoío 12,000 miesskaúców, samych prawie Greków i Gyganów. Anoolon (E. A.), lekarz francnzki, pochodzacy z Lotaryngii, arodzH eiç w poczalku biei|cego stnlecia, zostawszy doktorem w 1828 oaiadl w Dieaze, gdzie dotad trndni aie, praktyk| lekarska. Oprócz kilku prae pozytecznych, zaroieszczonych w Gazette des Hôpitaux, wydal jeszcze higijenç domowa p. t.: l'art de conserver la santé 1852; tndziez о wpfywie szczepienia oapy ochronnej, p. t.: Influence de l'inoculation de la vaccine sur les populations, 1854. Ânoelot (Jakob Franciszek), nr. 1794 w Hawrze, majac lat 23 wyatawil na scenie teatro francazkiego w Paryin tragedyjç p. t.: Ludwik XI, która od razo zjednafa mo zaszczytne w literatorze stanowisko. Z póíniejszych sztuk jego najcelniejsze sa: Le maire du palais (1823), Fiesque (1824), Olga (1828), i Elisabeth d'Angleterre (1829). Epopeja Ancelota w szeácin pieániach, p. п.: Marie de Brabant odznacza sie, szlachetna i czysta dykcyjg. W 1826 r. w towarzystwie ksiecia Ragozy zwiedzil Roesyje,, poczém napieai zajmoJ|ce wspomnienie p. t.: Six mois en Russie. Z powieáei jego zasfagajf aa nwage,: L'homme du monde (1827) i Les emprunts aux salons de Paris (1834). Skntkiem rewolocyi iipcowej otraciwazy posado bibiijotekarza araenaiu, zmuazony byi przenieáó sie, na intratne pole wodwilo; z Mejszych jego prac w tym rodzajo niektóre wprawdzie nie sa bez zasfugi, jezeli jednak akademija francazka w 1841 r. wybraia go awoim czionkiem, oczynila to raczej przez pamiçô na dawniejsze jego ntwory. Jego Oeuvres complètes wyazly w 1837 г.; z póí niejszych prac jego godne jeszcze sa wzmianki: Les Familières, pisemko satyryczno-poetyczne, które zaczal wydawac zeszytami w 1843 г., orai powiesé p. t.: La rue Quincampoix (1848). Ancelot umarf w Paryin 1854 г., zostawiajac oprócz literackiej, slawç poczciwego i szlachetnego czlowieka. Z ntworów jego niektóre sa tlómaczone na jçzyk polski i przedstawiane na teatrach Warszawskicb; powieéé jego pod tytufem: Chwila zalotnoici, nmierfcif F. S. Dmochowski w swoim Gabinecie powieici i romansów (Warasawa, 1835). — Anoelot (Maígorzata Wirginija Chardon), zona poprzedzajacego nr. 1792 r. w Dijon, antorka dramatyczna; z poczatku pomagaîa mçzowi swema w akfadzie drobniejezych wodwilów, póíniej wystapita aamodzielnie i zasfynçfa powodzeniem. Z jej komedyj i dramatów najcelniejsze sa: Le mariage raisonnable (1835), Marie, ou trois époques (1837), sstaka peina szlachetnej rzewnoici, Le château de ma nièce (1837), Isabelle (1838), Les honneurs et les moeurs (1840), L'hôtel de Rambouillet (1842), Madame Roland (1843), Les femmes de Paris (1848) i mnóstwo innych. Utwory te odznaczajf sie, zwykfemi zaletami i wadami, wspólnemi wszystkim prawie autorom pfci zenskiej, bo nadswyczajna. delikatnoácia i wdziekiem w szczegótach, stylem wytwornym, ale komposycyji zbyt slab| i bladoscia sytnacyj. Powieici pañi Ancelot nie wyrównywaja zaslndse jej komedyi; wymieniamy s nich najlepsze: Renée de Var is Ule (1852), La nièce du banquier (1853), Une famille parisienne (1856), Une route sans terre (1857). W ostatnich csasach antorka ta zwrócifa sie. znown do zaniedbanego przez lat kilka teatro. Anoonls, miasto w departamencie Nizszej Loary we Francyi, na prawym brzegu tej rzeki, ma 4,200 mieszkaáców, slynne jest bitwa, zaszfa ta w 1793 rokn miedzy rojalistowsk) armij| Wandejska, a republikanami, gdsie ci ostatni, pod generaiem Weatermanem, odnieéli walne iwycieztwo i nieprzyjacielowi, którym dowodzili La Rochejaqnelein i Stofflet, zabrali cafa prawie artyleryje, i amonicyjq. кмстслокош той i.

48

Aneeps — AaoMeta ДвОбрв, ро facinie: podwójny, xeqtpliwy, tak w prozodyi nazywa sie ajila ba, monea byé stosownie do woli í potrzeby piszacego, albo krótka,, albo dfuga. Anchor (Piotr), nr. 1710 r. na wyspie Boraholm, professor pravra w uniwersytecie Kopenhagskim, mai uiezmiernej naoki, napisal wiele dzieí, z których najwainiejsze sa: Hittoryja prawa duAtkiego, 3 tomy (Kopenhaga, 1769—76); Duñtkie promo lenne (Kopenhaga 1777j; Kodex jtdlandtki z wybornemi kommentarzami iacinskiemi. Umarf 1788 r. Anoher (Beradt), иг. 1746 roku, w Chrystyjanii, znakomity przemyslowiee i filantrop, skonczywszy naoki w uniwersytecie Kopenhagskim powrócii do Norwegii, gdzie w ogromnych dobrach swoieh krzewH przemysf, naukç i sztukç. W Cbrystyj?ni¡ gfównie przyczyníl eiç do zafoienía uniwersytetu i banku, sam odbywal prelekcyje filozoficzne i nieposlednie miejsce zajaf jako poeta; zarazem w gposób dotad nieznany poduiósl handel drzewem z Norwegii do Anglii. Aneher um. 1S05 г., poprzednio jeszcze w Chrystyjanii wystawiwszy dorn sierot i testa menten! swoim przeszfo 100 tysiecy talarów Iegowal na cele uiytku powszechnego. Po ¿mierci uczczono go pomnikiem, bez którego i tak pozostalby w pamiçci swoich ziomków. Anohleta (Józefi, przezwany Apostoíera Brezylijskim , jezuita-missyjonarz. Hai nadzwyczajny nieskazitelnoscia iycia i cudami, urodzil sie, r. 1533, na wy spie Teneryffie, ze szlachetnego i zamoznego domu. Po ukoñczeniu nauk w Koimbrze, wstapif w 17 roku iycia do zakonu jezuitów. We trzy lata póíniej udal sie do Brezylii, gdzie uczyí naprzód mlodziei jqzyka faciúskiego w Pirasinga (póíniejeze San-Paolo). Tu miaf sposobnoáé nauczyé sie, jçzyka krajowego, i nloiy?, día uiytku missyjonarzy, grammatyke, siownik i dwa katechizmy, wiekszy i mniejszy, w jçzyku Indyjan, którym z niektóremi odmianami dyjaleklów, mówia na caíém pobrzeiu morskiém ai do Brezylii. Ksiaika Anchiety dotad jest najlepszg z grammatyk lego jçzyka. Pragnae skíonié Portugalczyków do zaniechania bfahych i wszetecznych piosnek, ufoiyf pieáni poboine w jçzykach hiszpanskim, portugalskim i brezylijskim, i wkrótce zabrzmiafy one wzdíui brzegów i ai do szczytów gór. Nadto, napisal obszerny dramat, z piçciu tysiçcy wierszy, wymierzonj przeciw wadom panujacym miçdzy osadnikami i wprowadzi< do niego intermedyja, w jçzyku brezylijskim. Krajowcy zwabieni ciekawoécia, tfumnie przybywali na widowisko, a tém nastrçczali apostofowi sposobnoáé do dziafania na nich i opowiadania im Ewangelii. Powoli zyskat ufnosd dzikich ludoierców, i szanowali go jako áwietego, którym byl rzeczywiácie, nauczajac ich síowa Boiego, po wyáwieceniu sie na kapfana r. 1567 w Bahia, íyjajc w poéród nich, doáwiadczajac najwiekszych niewygód, glodu i nieznoánych upafów. Przesladowcami jego byli Portugalczycy, a zwlaszcza synowie Enropejcsyków spiodzeni z kobiet indyjskich, którzy prowadzac handel niewolnikami, uwaiali missyjonarza za wroga swojego. Anchiela zmuszony byí nakoniec pozwolié nowonawróconym Indyjanom uiywaó broni do odporu gwaftów gwaftem. Niegodne postçpowanie ze strony spófziomków, nie przeszkodzifo mu atoli okazywaé naj wiekszych im przysfug podczas niebezpiecznej wojny przeciw plemieniowi krajowemu Tamuyos. Anchieta i ksiadz Nobrega, pierwszy missyjonarz i prowincyjaf brezylijski, udali sie do tych dzikich, jako poárednicy i zaktadnicy, aby przekona¿ Indyjan o rzetelnosci zadania pokoju, które przynoaili w imieniu Portugal czyków. Ukfady szíy w odwiokç. Nobrega, po dwóch miesiacach, día wainych spraw, wrócié musiaí do osady. Zniecierpliwieni dzicy zapowiedzieli Anchiecie dzieñ, którego ma byé przez nich zjedzony; odpowiedzial im spokojnie, ie tak ile nie bedzie. W rzeczy samej, ziagodzili eiç, i po zawarciu pokoju, opuécil

АмкМа-АиШм

765

ich, tri; miesiace poáród nich przepçdziwszy. Nie przcstawaf wyrzucaé osadnikoro ich wystçpkôw i grzechów; oa placacb pvblicznych, po miastach brezylijskieh, w radach rzadowych, z zapafem bronii sprawy Tamuyos. „UderzyKscie na nich, mawiaf, bez wzglçdu na traktaty; wbrew prawn przyrodzoiiemu zamieniliicie ich w niewolników; pozwoliliscie waizym dzikim iprzymierzeácom pozeraé swoicli jenców i t. d. Wielkorzadca Memdesa gdy zazadaf pomocy Indyjan, celem wyrugowania Fraocuzów z Rio Janeiro, Anchieta byf im przydany jako naczelaik dacliowny. W czasie dwatetaiego oblçzenia umial zachowaé porzadek raiediy nimi. Przy pomocy wiernych swoich Indyjan, wide sie. przyczynif do zafozenia tego miasta, które átalo sie. póíniej stolica Ameryki portugalskiej. Mianowany prowincyjaíem brezylijskim, nie zaniedbywaf wçdrôwek apostolskîch, nawróeil czçàé Maramozyjanónr, którycli dalsza nauka powiersona byla póíniej ksiedzu Viegas. Día licznycb, zdumiewajacych endow, Anchieta by{ nazywany wielkim Thaumalurgiem czasów nowozytnycb. Umarf r. 1597 w Retirygba. ¿ywot jego opisali Vasconcellos w jçsyku porUigalskim, a Beretarius w facinskim (Vita Anchietae, Lugduni 1617). L. R. Anoblies, syn Kapysa, a prawnuk Trosa, spokrewniony z rodzinç trojañska, byí wfadea w Dardanie. Wenus, pie.knoícia jego aje,ta, oddafa mu sie. w ktstefcie pasterki frygijskiej na górze Ida i urodzifa Eneasza. Ten na wfasnych barkach urato wat ojea podezas spalenia Tro i, zkad go uniósí do okrqtu. Anchizee zmarf w podróiy w Sycylii. Wedle innego mytu, za wyj awienie w przystçpie pijanstwa tajemnycli mifostek z Wenera, zostaf razony piorunem przei Jowieza. Anobylops (z greckiego: anchis blizki, ops око), jest to maïa nabrzmiafoáó obok wewnçtrznego kata oka spowodowana, albo zapaleniem tkanki faeznej podskórnej, podobném do zwykfej wrzodzianki, albo obecnoícia cysty. Czasami po przejáciu tej choroby pozostaje maly, doáé gleboki wrzodzik, który nosi nazwisko aegylops. Zapalenie woreczka Izawego ma czçstokrcd do anchilops b¡»rdzo Dr. К. K. Anolie (po lacinie: puAlerx), tareza, która wedlug zapewnienia Numy Pompilijusza, w czasie zarazy trapi|cej Rzym, spadfa z nieba i miala byé zakladem pomyálnosci padslwa Rzymskiego. Obawiajac siç, iiby ten pnklerz nie zaginal, Ñama kazal zrobié jedenaácie zupelnie don podobnych, tak, ie sam nawet nie mógl ich rozróinié. Warron mówi, ie byly obciçte z obu atron i mialy 21/, ato py dfugoáci. Straz nad niemi król polecil dwunastu kaplanom, Salii zwanym. Póíniej Tullus Hostilius liezbe. tych puklerzy i kaplanów podwoil. Noszono je po miescie w czasie trzydniowej nroczystoáci na poezatku Marca i wtedy nie moina bylo sie. zenic, ani te¿ nie wainego przedsiçbraé. Ktokolwlek rozpoczynal wojnç, udawal siç do przedsionka swiatyni Marea, gdzie te puklerzc: ancilia, strzezono, a wetrzasajac niemi, dotykal sie, zarazem wfóczni bozka i wofaf: „Mars vigila! Cznwaj Mafsíe!" ДПОШОП, protestancka rodzina z Metz, zmuszona emigrowaó do Prnss w akutek odwoíania edyktu Nantejskiego. — АПОШОП (Dawid), nrodzony w Metz 1617 г., wychowywal sie. poczatkowo n Jezuitów, nastepnie w Genewie, wykladaf potém teologijq w Charenton, Meaux i Metz. Po odwofaniu edyktu Aneillon uda( sie. do Frankfnrtn, ztamtad do Hanau, gdzie przyjaf obowiazki kaznodziei francuzkiego przy kosciele reformowanym. Untar! w Berlinie 1692 roku. — АлoUlon (Karol), syn poprzedzajacego, urodzií sie. 28 Lipca 1659 г., byí podezas odwofania edyktu adwokatem w Metz i nalezaí do deputacyi protestanckiej, która siç udafa do dworu Wersalskiego z prosba o cofniecie odwofania edyktu. Po nadaremaycb staraniach i zabiegach Aneillon wydalií sie do Berlina, gdzie przyjety

766

Ancfflon — Ancre

ftskawie przez elektora, otrzymaf godnoáé sedziego, dyrektora wszyttkieh „Réfugiés" (emigrantów) i ambassadora brandeburgekiego w Siwajcaryi. — Od r. 1695 do 1699 Ancillon poiostawaï w usfugach margrabi Baden-Durlach, powrócif jednakie do Berlina na wezwanie elektora, który go mianowaf swoim hiatoryjografem i dyrektorem policyi. Najwiecej zajefy
Añore — AnoQU

757

którzy olwarcie powstali, tém bardsiej, se priez suchwalatwo i niesnosaa dome, narazif si; mfodemu nastçpcy Henryke IV Ludwikowi XIII. Nie omieiikali koriystaé i lego pano«rie i uknuli natychmiast apisek, do którego wciagneH dwóch najznakomilssych dworzan: Barona de Vitry i de Lnyncs. W dniu 24 Kwietnia 1617 г., w chwili kiedy marszalek d'Ancre wchodzil do Luwra w lowarzystwie 60 ludzi, de Vitry prsyatfpil do niego i objawil mu w imieniu króla, ie jeit uwiezionym. W tyraie samym czasie, poustawiani w pewnej odlegfosci gwardyjacy dali ognia z pistoletów do przeraionego ministra, potoiyli go trnpem, zwioki jego pochowano w skrytoici, ale na drugi dzien, lad znalasfszy cíalo, wíóczyl je po nlicach, w koncu za¿ porabal na aztuki i spalil pod pomnikiem Henryka IV. Nielepszy los spotkal i zone, d'Ancrego, Eleonore Dori-Galigai, dame, dworu królowej; oskariono ja bowiem o czarodziejstwo i skazano na éciçcie. Nieszczçsliwy dwanastoletni syn marszalka, utraciwszy rodxiców, tytuly i aaienie, do Wíoch uchodxié musía?. ABOOtaV, herb. Jest slrzala dluga, ielaicem do góry obrócona; na prawej jej stronie gwiazda oámioroina, na lewej ksiezyc na nowin, rogami do strzafy obrócony. Pola tarcsy iaden heraldyk nie oplsal. Wieladek pocsatek jego, wedlug metryki litewskiej do roka 1394 odnosi w którym Witold wielki ksiase litewski, dobra tegoi nazwiska Leonowi Ancncie nad Narwia mial nadaé. ÁDOuTUl (Maciej Józef), naprzód proboszcz w Ssatach, gdzie koiciolek drewniany o trzech oknach na wzgórxu spalony, wiqkssym i piçkniejssym odbudo wal, za skíadka parafijan i dobroczyúców; wziaí póíniej przylegle probostwo w Wilkomierzu, nieporzucajac wsselako szackiego i tntaj wystawil takie kosciól drewniany. Nastçpnie kanonik inflancki i smolenski, ai tei i wilenski, wszedl do kapituly za présenta króla 21 Pasdziernika 1695 r. Biaknp Brzostowski wyjeidiajac podówczas doWarszawy na sejm, w sprawie swojej s helmanem Sapieha, wsifl s sob; Madeja razem s drugim kanonikiem, íwieso installowanym Szaniawskim, со to póíniej umarl biskapem krakowskim. Biskap Ancaty nieraz aiywat jai poprsednio w sprawie s Sapieha, a nawet od kapitafy jako po seí nieraz jeidzil Ancuta do hetmana, to s wnioskaml do zgody, to s proibami, ieby sie lahamowaí w zaciçloàci. Bisknp zasíuionego svbie posnwal cifgle wyiej, srobi? go kustoszem wileóskim, officyjalem i dal wreezcie probostwo kaplicy królewskiej sw. Kazimíerza. W r. 1705 Anéala po Szaniawskim sostaf refereadarzem litewskim i króla Augusta Sasa nie opu4cil. Dia tego tei w r. 1710 znajdowaí siç w Warssawie na poparciu konferencyi sandomirskiej i podpisal ja w Latym. W tymie roku wziaí suffraganije wilenska s tylufem biskapa missyjonopolilai'iskiego. Gorliwy pastera zarzadzil, ieby wikaryjasse katedralni wspólnego atoll uiywali i w czasie jedzenia czylali ksiaiki naboine. W majalkach kapitulnych, które trzymaf, t. j. w Swiranach, ¿abnnarach, Malatach i Trokach odbudowal i naprawiaí koscioly zniszczone po najáciu szwedów, sprawial znacznym nakladem ornaty i sprzçt kotaielny, jak swiadcza wizyty biskupie. Trzymaí tei majatki nalezace do seminarijum, którem sana zarzadzal i tam koációl w Nowogrodkn po zniszczeniu drewnianego murowaé poesfl, ale do dachu tylko wyprowadsil budowle, gdy día wujny i вporó w z kapitula o rachnnki, srsekl sie. wreezcie iwoich prelensyi do dóbr, które mu odebraía kapitula, rasem s zarsadem seminaryjam, dokonczenie fabryki na ksiçdza ¿ucborskiego prselawssy W Soíoku okofo Braslawia równieí, jako tei w Wilnie koscioly áw. Trójcy i áw. Magdaleny prses wojny zniszczone, odbudowal i w sprzçt saopatrsyl. Rano wstawal i naprsód •sedl do koáciola, slugom s góry plací?, w Soboty do N. Panny áoiále poáci?, pracowa? wiele día koáciola, a przytém wszystkiem cslowiek to byl aasbilny, <•

768

Aneóte

кошу urzçdôw ¡ honorów, klóre braí nieras przemoca i xe zgorszeniem dragich. Zestarzawszy aie, Brzostowakt, wybraí sobie Ancute na koadjutora cara ,, futura snecessione" i xdaf zupelnie na niego rzad dyecezyi jeszcze.za íyeia; w r. 1716 jui go czytamy w íródfach koadjutorem wileñskim. Wlenczas lo pisal list za niektóremi osobami z dyaaydentów, klórzy nawracac sic cheieli, do biskupa kujawskiego Szaniawskiego; liât ten inelancyjonalny i okolicznosciowy wzieli potém dysaydenci za dowód uzoania przez duchowieñstwo katulickie praw swoich w Polsce. Ze smiercia Brzosto wskiego, która naslapifa 24 Paídziernika 1722 roku, objaí jui sam na eiebie rzady biskupstwa i zaraz w Listopadxie pospiesxyf do Warszawy, zeby zfoiyc prxed królem zwykfa senatorskf. przysiege; xabawif tam cokolwiek díuiej, a gdy wraca po Nowym Roku i po drodxe wixytaje koscióf jucbniewiecki, umarí nagle apoplexyja tkniely 18 Styexnia 1723 r. w Juchniewcu; w wilije jeaxcxe kilka tysiecy ludu bierxmowaf. Cíalo aprowadxone do Wilna i wspaniale pochowane 6 Lutego; na iaíobném naboienstwie raiaí rnowe ksiadx Jerxy Barszcz, wysxla dopiero w r. 1735 (Jocher, Obrax III, 550). Zostawil znacxny majatek, który día famiüi xapisaf: hratu zas Jersemu Kazimierzowi przekaxaf biblijoleke swojq, z warunkiem, aieby ja po ámierci Jezuitora xapisaf. Jako biskup wilenski xowie sie Maciejem II, ale u
AnctiU — Jkncsyo

759

wawszy (am tytol piом swojego przeciwnika, wyáwieea w ciagu tej odpowiedii i pomylki jego we wzglçdzie praica botkiego, koieielnego, cywilnego i mniemanych swobód dyttydenckich, naostatek tapie przeciwnika na braka logiki w rozumowaniu. Ksiaieczka ta wiçcej polemictna jak ze strony prawnej wyiwiecajaca przedmiot sporny (Jocher, tamie, Nr. 9645). Oprócz piórem, czynem sfuiyt Ancnta koáciotowi. Nalezat do najuczeAszych teologów i mówców litewskich, byt семогеш ksiag, egzaminatorem dyecezyjalnym; z dyssydentaori ciagle miewaf dyspuly. Po bracie wziat referendarstwo litewakie, które jui mit! w r. 1719 podobno Póíniej jui po ámierei brata, biiknp wileAski PancerzyAaki dal mu suffraganije, a papiei prekonizowal go wtedy na biskupa antypatreAskiego. Byt podobno jeszcze i koadjutorem wileAskim, tak, ie wizystkie urzedy bra ta, sajoMwal po kolei, jedne za drugiemi. W ostatnich latach byï jeszcze archidyjakonem wilertskim. Umarf za biskupa Zienkowicza 16 Maja 1737 r. Pocbowany w batedrze 18 Maja t. m. Pismo jego Jusplenum wygubili dyssydenci tak dalece, ie jui za Stanisfawa Augusta czasów bylo riadkoécia i to ataffo sie powodem Leonowi Pruszanowskiemu, stolnikowi rzeczyckiemu, do ogtoszenia go po polsku, w czasie, kiedy sprawa dyssydentów znowu na placa sie, pokazafa t. j. w r. 1767. Pismo to wystto pod ty tutem: Prawo lupetne wiary katolickiej w Koronie i w. ks. litewskiem i t. d. (Jocher, tamie Nr. 9643). Jul. B. Anoypa, dorn szlachecki w Poisce. AnoyporOWloZ, dorn szlachecki w Poisce. ADOyra ob. Angora. AnoyS, taoiec. Так zwano w Poisce anglez. W nim tak wartkim byd potrzeba byto wedle przysfowia: ateby tie na ottrzu tipilki toykrgcié. AnOZOWSkI, dorn szlachecki w Poisce. Anoiyo (Zygmunt) urodzony w Wilnie dnia 14 Wrzeánia 1783 roku; макi pobieral w Wroctawiu: w drodze z powrotem do domu schwytany przez Aastryjaków, do wojska oddany, po dwóch latach z Zamoieia azesejáUwie asaa41 i przybyl do Wilna. Tu, widzac pierwszy raz widowiska polskie, zapragnaf poiwiecid siç teatrowi, wiedzfc zaá ie rodzice na ten zawód nie pozwola, tajeanie wyjechat do MiAska, i tarn wszedt do grona artystów pod dyrekeyjf Emilil Deschner. W r. 1819 oieniwszy siç i mtoda i powszechnie ulubiona aklork| Barbara Hrehorowiczówna, przybyl do Warszawy, gdsie na seenle teatru narodowego, potra fit wkrótce w rolach charakterystycznych zjednaé pochlebne przyjecie od publicinosci. Celowal gfównie w rolaeh Polaków w powainym stroju. W r. 1826 przeniósf sie do Krakows: w г. 1850, doiywszy piçédxiesiçcioletniej rocznicy zawodu artysty, opuácil scene. Rada Miejska krakowska dala ma posais mal;, pisaría rogatkowego, bacxac na jego zaslngi: Anczyc podapadly na zdrowia, przyciiniony wiekiem, po dwóch latach zmnszony porzueié eieibf stuibe; resite, dni prawie w nçdzy przepçdzil. Umarl w Krakowie 5 Czerwca 1855 r. Dla sceny krakowskiej tïomaczy! przesilo 40 satuk, kilka librettotr oper, i napisal oryginalna sztukç: „Powrót wieíniów z Kaffstejnu 1848 roka. — AnOSyO (Wladyslaw Ludwik), syn poprzedniego, urodzony w Wilnie 1824 т., magister farmaeyi uniwersytetu Wiele sztuk jego komedyjo -oper grano na teatraeh: krakowskim, lwowskim i war» azawskich: z tych ogloszone drukiem sa: 1) Chlopi aryttokraci, Krakow 1880 г.; 2) tobzowianie, Warszawa 1856* r. Autor: „Piimiennictwa w Galicyi" (W dodatku tygodniowym przy gazecie Iwowskiej s 1859 roku) pisse: „Aocsyea awaiam sa najdowcipniejszego tegoczesaego pisaría wetolek drobnyeb, tak zwanych ludowych i za zaletç poczytuje ma, ie oie idealizuje tego, со tylko w ksifikach wyglada na sielaakç.1и К. wt. W.

780

Anáalusyja — Andaluyt

Andalmyja, w starozytnosci eseáé Betyki, a w estate panowania Wandalów Vandalitia cxyíi Vandalusia, obecnie kapitaneryja generalna w poíudniowej Hiszpanü, majaca 827 mil □ rozlegfosci i okofo 1,850,000 mieszkanców. Oprócz Wandalów, kraj ten przed niemi i po nich zamieszkanym byf przez Fenicyjan, Kartagiñczyków, Rzyraian, Gotów, Wissigotów, Swewów, Alanów i Maurów. Pofozona nad morzem Sródziemném ¡ Atlaatyckiem, w najpiekniejszym kl¡macie, Andalozyja Bkfada sie, obecnie z pieciu prowincyj: Sewilli, Hnelwy, Kadyxa, Kordowy i Jean; graniczy na pófooc z Estremadura ¡ La Mancha, na wschód z Murcyja i Granad;, na pofadnie z ta ostatnia i ciasnina Gibraltarska, na zachód z Portugalija. Ze wszystkich mole krajów Europy chrzescijaiiskiej, Anduluzyja przechowala najczyáciej wfaáciwy swój charakter i pierwotne obyczaje. Orygtnalnosé ta pochodzi cseácia z wypfywu warunków przyrodzonycb, czeácia z oámiowiekowego w niej pobytn Arabów, który tej prowincyi ¡ jej mieszkancom nadaf jakU pozór orjentalny. Andaluzyjczycy namietaie rozmifowani sa w laica 1 w walkach byków. Kaczncza, bolero, fandango, zegwedilla, korrida i t. p. tance, niewyslowiony día nich maja urok. Tn napotykaja aie najpiekniejsze гаму byków i koni hiszpanskich; tu takze ksztafca aie, najafynniejsi toreadorowie' Ro mero, Ortiz, Montez byli Andaluzyjanami. — Oblana przez Gwadalkwiwir, przebiegajacy ja w caléj dfngosci, i przez Gwadyjanq, która ja oddziela od Porlufalü, Andaluzyja jest najiyzniejsza prowincyja hiszpaáska. Urodzajne jej równi■y, iwane vega», podobne sa do niezmiernych ogrodów i wydaja w obfitosci zboze Wfzelkiego rodzajn, bawefnç, trzcinç cnkrowa, indyjakie figi, bataty, daktyle, cytryny, pomaraúcze, migdafy, miód, oliwç, tudziei wyborne wina: xerca, málaga i pajarete. Góry, jak: Sierra Morena, oprócz doskonafych paetwiak doatarczajf ofowia, miedzi, ielaza, zywego srebra i nieco szlachetnych kamieni. Liczne trzody merynosów z delikatna wein; zbogacifyby kaidy inny naród; lecz Aadalazyjanie opieszafemi sa do pracy, a przemyaí ich upad! razem z panowaniem arabskiém. Drzewa myrtowe, palmowe, terpentynowe, mastykowe i bananowe rosna wszedzie w obfitoici, a z królestwa zwierzecego: jezozwierze, cywety, kameleony i mafpy nadaja tej krainie podo bienalwo do strefy afrykaáskiej. Slolica Andalnzyi jest Sevilla (ob.); z innych miast zasfagaja na wspomnienie: Kadyx, Kordora, Jaén, Almería, Granada, Malaga i Hnelva. Handel jej morski pochylif sie, kn apadkowi, od czasn jak Hiszpanija ntracifa wiçksza czeád poaiadfosci swych w Ameryce. Aniálniyti mineral ten bioracy swa nazwe. od Andalnzyi, gdzie go po raz pierwssy odkryc miasm, znaleziony by! nastçpnie przez hrabiego Bournon w górach Foreza, а póíniej w bardzo wieln innych miejscowoáciach. Krysztaíy jego rossiane s§ w skafach granitowych, i tak przylegaja do lois, ze powierzehnia ich zawsze prawie pokryta jest powfoka z miki, kryjaca calkowicie wf*Jdw| ma barwe. Najpiçkniejsze krysztaíy pochodza s doliny Lisens, blisko Inspruka w Tyrola. Postad pierwotna andalazytn jest stop rombo wy prosty, rsadko trafla sie. w kombinacyjach i to bardzo prostych. Barwa tego minerafa swykle jest czerwono-miçina, czasami wszelako bywa szara a nawet czarna. Zmiana tej barwy prawdopodobnie od zmian pewnych zalezy i Dufrénoy przekonaf siç, te andaInzyt czerwoay twardszy jest od ssarego. Niektóre krysztaíy andalazytn znachodta siç przezroczyste, swykle sa tylko praeáwiecajace na brzegach, z pofyskiem szklistym. Odíam poprzeczny nierówny, podtuzny mnszlowy i niewyrainie blasskowy. Twardoíé 7,5, rysnje wife кware, c. g. 3,1—3,3. Pod dmuchawka nie topi siç wcale, a z fosforanami i boraxem bardzo trndno; kwasy naA nie dsiafaj). Jett to krzemiaa glinki, wzoru 3SiOj,4AI2Oj. W Bretanü i Saksonii snajdnje

Aatahvjt — Anderltui

781

aie, andaluzyt prgtowy, którego prçcikl cxesto promienieto utoione, róiowe, шщ tylko slupami niewykoncxonemi. Jako odmianç andaloiyta awazaja ChiattolÛ (Made, Krucyt) naiwany ztad, te krysitafy w przecieciu poprzeciném maja na aobie rysunek podobny do greckiej litery %. Odmiana ta inajdaje aie. w bardxo wielu miejscowoáciach. K. J. Andaman, gromada wyip na atona Indyjskiém, skfadajaca sie, z trzech grop: Wielkich Andamanów, Mafych Andamanów i wysp Kokoeowych. Wnçtrxe ich, malo dot|d poznane, obfitowaé ma w wyborny bodolec i rozmaite pfody kopaloe. Mieszkancy, w liczbie okofo 3,000, utrzymuja sie, prawie wyfacznie z rybofówstwa i odznaczaja sie, brzydota i zwierzçcç niemal dzikoácia. Anglicy dwukrotnie (w latach 1791 i 1793) usifowali osiedllö sie na tej gromadzie; zmueieni jednak byli opuácié ja, x powodu niexdrowego klimato. Póíniej Dunczycy, -a w najnowsxych cxasach i Francuzi kusili sie. o kolonizacyje, x równém niepowodxeniem. Andante (z wfoikiego: andaré, idqc, spokojnie postçpujac), jeat rnchem uste,pu mnzyczBego (tejie nazwy), w szybkosci árodkujacym miçdzy allegro i adagio. Andantino idzie nieco prçdzej jak andante, nieeo wolniej jak allegretto; w Anglii przeciwnie, andantino zwykli braé wolniej nii andante. Niekiedy andante ma znaczyé krótkie (со do czara) andante. Andegawlja, Andegawenskl, ob. Anjou. Andana, cxyli Audoka, ostatni król Swewów w Portugalii i Galicyi, w 584 r. stracif x trono krewnego swego, prawego króla Eborico i zamknaf go w klaiztorze; poczém Leowigild, król Wissygotów, wydaf mu wojne i panstwo Swewów wcielií do królestwa Gotów. Andelot, miasteczko nad rzeczka Rognon, w departamencie WyzszeJ Ifaniy we Francyi, ma 2,100 mieszkaiíców, afynne jeet traktatem, zawartym ta w587r. iniçdzy Childebertem II, królem Austrazyi, Brunhilda, jego matka i Gontramem, królem Bnrgundzkim. Traktat ten, zaczepny i odporny, wainy jeet azezególnie jako pierwszy dokument dowodzacy dziedzicznoáci feodalnej. Andolys, miasto w departamencie Eure we Francyi, zfozone z dwóch mafych miaateczek: Grand-Andely i Petit-Andely, ma 6,000 mieszkañców, zajmujfcych sie, handlem i przemysfem, gfównie fabrykacyja sukna i kaímirków; afynne ámiercia Antoniego de Bonrbon, ojea króla Henryke IV (1562 г.), i jako miejace urodzenia afawnego malarza Mikolaja Poussin (1804 г.). Ruiny atarych opactw i zamków w Andelys aiçgaja poczatków VI wieku naszej ery. Anderlonl (Piotr), slawny rytownik wioski, urodzony 1784 roku w SantaEufemija, z poezatku aczyl sie, architektury pod Pawlem Talazzi, póíniej, id|c za namowa swego ojea Faustyna, rytownika, poéwiçciï siç równiei temo xawodowi. W 1831 r. zostaf dyrektorem szkofy rytowniezej w Medyjolanie; wsxystkie prawie akademije axtuk piçknych prxyjçiy go do swego grona. Najbardziej odznaeza Anderloni'ego gfebokie pojecie i dokfadae oddanie charakteru oryginaiu, chociai ryciny jego grzesza nieco zbytkiem fwietnoaci, w czém niezawtze szczçsliwie naáladowaf Francuzów. Do najlepszych utworów jego naleif portrety: Leonarda da Vinci, Canovy i Piotra Wielkiego, Mojiesz podiug Pouiiin'a, Madonna z aniofami Tycyjana,SwiçtaRodzina ¡Madonna Rafaela i Jawnogrzesznica Tycyjana. Umarl w 1849 roku w Medyjolanie. — Anderionl (Fauatyn), brat poprzedzajacego, urodzony w Pawii 1774 г., takie dzielny rytownik, odznaczyl siç glównie ryeioami do dzief naukowych, jak np. do Scopoli'ego: Delicia» Florae et Faunae Insubricae (Ticini 1786 — 88) i do Scarpy: Anatomicae dUquititionet de auditu et olfactu (1794). Równiei chwalone sa jego portrety Herdera i Schillere. Umart w 1829 r. w Paryiu. 48-

763

Andernach — Andersen

Andernach, miasteexko w Prussach nadrenskich, poniiej Koblenz, na lewyro brzegu Reno, niedaleko ujscia don Netty, byío najpnód warownia rzymska, póíniej stolica królów merowingskich, a nakoniec pod elektorami Kolonü jedoym i najbogatszych i najpotezniejszycli grodów nadrenskich. Ogromua wieia w póínoenej jego czeáci, arcydzieío szluki fortyfikacyjnej, wspaniaíy koscióí pochodzacy z epoki Karoliwingów i starozytne mury nadaja tema miastu Charakter sredniowieciny. Miesskaúców lieiy 3,500. Przedmiotami bandln miejscowego sa: skóry, wino, zboie, kamienie mfyúskie, wywozone ai do Ameryki i Indyj, i gatunrk kamienia tuflowego, wysyíany szczególniej do Hollandyi, gdiîe w poíaczeniu s wapnem prierabiany bywa na cement wodotrwaíy. Авйвгаш (Hana Christian), síawny poeta i powiesciopisarz daúski, arodxony 1805 r. w Odensee, stolicy Fionii, syn biednego krawca, po smierci ojea, który odumarf go w míodym wieku, pozostal wjlacznie na opiece matki. W 12 jai roka zyeia Andersen nabyí w rodzinném swojém miescie niemaíej síawy licznemi wierszami, do których niepohamowany uczuwal pociag, a jednoezesnie wstret najwiekszy do kaidej pracy recznej, tak ii oddany kolejno do kilka rzemies'lników, nigdzie nie wybyl díuzej nad pare miçsiacy; ai w koñcu matka, widtac te wrodzona skíonnosc syna do zajçc umysíowycb, ulegajac przytém przepowiedni miejscowéj wróiki acz niechetnie, zgodziía sie, na wyjazd mlodzienca do Kopenhagi. Tu s poezatku cheiaí wstapié do teatru, gdy ma sie jednak to nie adato, mitym glosera ziednaí sobie kilku protektorów, którzy go chcieli przysposobic día sceny. Wkróce atoii choroba piersiowa zniszczyla díwiecznos'c' jego gfosu, a tém samém pozbawifa go íaskwaych jeszcze przed chwila opiekunów. Wówczas to zacxaí szukac pomocy w poezyi, której ogfosif kilka tomików; a miqdzy niemi jeden wierszyk: Vmierajqce dziecig, nieslychanego doznaia powodxenia. Najetawniejsi poeci i pisarze danscy: Oehlenschläger, Ingemann i Collin wyjedoali ma stypendyjam w najlepszéj szknle Kopenhagskiej; Andersen w 23 roka iycia (1828 r.) zostaf aczniem najniiszéj klaesy tameeznego Gimnazyjum. Jai we dwa lata potém wydaf pod postacia opowiadania hnmorystycznego satyre lite— rack| pod tytniem: Podrót do Атак, która wpredee doczekafa sie trzech edyc7j* Wydane przezen: w nastepnym C1831 ) roku Fantaiyje i ti\kice, objawií y w nim jednego z najwiekssych poetów skandynawskich. L'dawszy sie. do Niemiec, poznaf Песка i Chamissa, którzy ntwory jego podjeli sie przyswoiéj niemieckiej literatnrze; po powrocie do kraju ogíosií powszechnie cenione: Sylwetki i podróiff do gór Harcu. Król daúski zaopatrzyí go wówczas w znaezne fundusze na podrói do Niemiec, Wloch i Francyi; pobyt we Wloszech natchnaf go jedna z najpiekniejszych tegoczesnych powiesci: Improwizatora (przeloiyi* na j'ezyk polski Feldmanowtki', Poznan, 1857), w której ognitty koloryt poíudncowy walczy o lepsze z fantazyja skandynawska. W 1840 r. Andersen, aciekajac od drobnych zazdrosci literackich, które za nadto braí do serca, powtórnie opuscií Danije. i uda< sie do Wíoch, a ztamtad na Wschód, krainy jego roarzeñ, która najswietniejszemi barwami opisaí Bazarze poety (1842 roka). Nowe krytyki rozognily go bardziej jeszcze, w 1843 r. przybyí do Paryia, póíoiej xnown prxebywaí w Niemczech, gdzie byf przedzmiotem prawdziwych owacyj i odtad jai wieksza. czesé iyeia swego priepçdza w podróiach. W 1846 roka rozpoezat w Neapolu swoja Autobijoyrafijg, która skoáczyl nastçpnie ■ wód Ptrenejskich; w 1847 r. zwiedzil Anglije i Szwecyjç, ciagle jednak nowemi pracami wzbogaca< pismiennictwo. Wymieniemy ta i nich najslawniejsze: O. T. (Dom кату i poprawy w Odensee); — Tylku Grajek (przetoioay i jçzyka dunskiego na polski przes F. H. Lewestama, Warazawa 1868 г.); — Mulot, dramat pefea

Anfersen — Anderson iycia i gtçbokiej charakterystyki; — Ktiqika obraxkowa bet abraxków i Powieici w 3 tomacb, których pierwsza czqác wyszfa w opraeowaniu polskiém przez F. H. Lewestama pod tytufem: Powieici Moralno-Fantastycxne, (Warsiawa I860). Nakoniec dramat symboliczny p. t.: Лhataerиг, i romans obyczajowo-narodowy, p. t.: Dwie baronowe. Anderson i sentyroenlalném i fanlaatyczném marzeniera lodów póínocy faczy niepospolity dowcip, którego delikatna i ukryta ironija przypomina niekiedy raistrza w tym rodzaju, Woltera; со razem z bogad wem imaginacyi prawdziwie wschodniej aczynifo zci jednego z nsjpierwszych i najoryginalniejszych poetów XIX wieko. F. H. L. Anderson (Stigo), szlaclicic duftski, zabójca króla Eryka Glippiaga (1286 г.), który w czasie jego nieobecnosci ion; Anderson« skfonil do przetamania wiary mafienskiej. Anderson ^Wawrzyniec czyli Laurenty), jeden z gfównych spraweów oderwania sie. Szwecyi od Koscioía katoliekiego, w XVI wieka. Urodzif sie okoío r. 1480; día talentów i nanki, mianowany zostaf kanonikiem i arohidyjakonem w Slrengnaes. Ohjawszy admínistracyje. dyjecezyi po ¿mierci bisknpa, korzystaf ze swego stanowiska día rozszerzenia pierwszyeh nasion luteranizmu, które Olaua i Wawrzyniec Peterson przyniesli do Szwecyi w r. 1519 z Wittemberga, gdzie odbywali панк!. Ale facnicj ma byfo rozkrzewiaó nowe zasady, kiedy Gulaw Waza, nowy król, sam sprzyjajacy nauce Lutra, mianowaí Anderson« kanclerzem panstwa r. 1523. Odtad wszystkie wyísze godnosci koécielne powierzano przyjacioíom reformacyi, i wszelkie zainachy przeciw siaremu Koáciotowi, wszelkie apostazyje pokryte byíy opicka królewska. Slaraniem Anderson« tíómaczenie Biblii na jezyk szwedzki, w duchu Lutra, wydrnkowano r. 1526. Nakoniec pon dait Gustawowi Wazie korzystaó z reformacyi celem rozszerzenia wíadzy królewskiej i zapefaienia skarbu, oddawna opróinionego. Król i kanclerz postanowili konfiskate. dóbr koscielnycb, i w tym celu odegrali znvna komedyje, na sejmie w Westerae r. 1527. Gnstaw Waza oswiadczyí, ii ebea zíoiyó korona. Kanclerz przekíadaí, ze najlepsi królowie nie moga jui teraz pancw-ó. ¿e wszelka wíasnosc znajduje sie. w rçkach Koscioía, ie trzeba bíagac kióia aby zatrzymal korone, i zyskaí ¿rodki jej obrony zaborem dóbr koácieltiyc'i. Zgodzíia sie. na to szlachta, spodziewajac siç wziaó udxiaí w íupach. Sejm uchwalií, ie dochody koácielne przechodza na skarb, i odiad król, Anderson i icli przyjaciele pracowali jawnie nad wytçpieniem wiary katolickiej w Szwecyi. Wawrzyniec Peterson zostaf arcybiskupem upsalskim i oienil siç z ksiçzniczka krwi królewskiej. Wszelako w r. 1538 król wystapií do walki z samymii reformatorami. Skoro posiedli wysokie urzedy koscielne, zaexeJi uskariaó siç na konfiskate, dóbr, klóra doradzili i na wdawanie siç króla w sprawy Koscioía. Pnblicznîe powstawali w kazaniach na króla; Olaus, Peterson i Anderson uknowali nawet spisek przeciw niemn. Skazani na smieré r. 1539, pientçdzmi okupili swe iyeie. Olaus wrócif póiniej do obowiazków kaznodziei; lecz Anderson umari, postradawszy uñad i znaezenie, r. 1552, w Strengnaes. Bliisze o nim MCzegóíy znaleáé moina w dsiele Scbinmejera, Lebensbeschreibungen der drei schwedischen Reformatoren, (Lubeka 1782), i w Gttjera Historyi szwedzkiej. L. R. Anderson (Alexander), professor matematyki w Paryzn, arodzony w Aber deen w konen XVI wiekn, napisai: Supplemente Apolonii redMvi, sen Ana lysis problematis hactenus desiderati ad Apollonii Pergaei doctrinan perinejsteon, a Marino Ghetaldo, Ragus, hueuesque non ita pridem restitutam, Paryi 1612. Aitiologija: pro Zetedico Apollonian! problemalis a sejam pri dem edito in Suppl. Apollonii redMvi, Paryi 1615. Próoz tego wydaí roi

prawy twego nauezyeiela Viéta: De aequationum recognition* et emendation*, Paryi 1615. Anderson (Jan), bnrmistrz miasta Hamborga, xnakomity uczony i dyplomatyk, nrodzony w Hamburgo 1674 г., po akonczenia naak w Lipskn, Halli i Lejdiie, zostaf wl702 r. eekretarzera lenata, pózniej syndykiem miejskim, na której to posadzie wypracowaf konstytucyjç wolnego miasta, z maiemi modyfikacyjami dzlá jeszcze tamie zasadnicza. Senat hambargski powierzaf mn zawarcie traktatów handlu i ieglngi z Brandeburgfa, Hanowerera i Brunswikiem (1711 rokn), a Francyji (1715 i 16), jako tei czynne uczestnictvo w pokojach utrechtskim i badenskira. W 1723 r. zostal drogim, a w 1732 r pierwszym burmistrzem czyli generalissimusem hamburgskim; am. 1743r. Zpismjegozasfagajananwage,: Glottartum teutonicum et alemannicum; Obtervationet jurit germanici ad ductum elementorum juris germanici J. G H. Heineccii; Nachricht von Island, Grünland und der Stratte Davit, mit Kupfern und Landkarte (Hamborg 1746). Ostatnie dziefo przefoiono na jezyki: francuzki, angielski i durtski. Anderson (James), proboazcz paraBi szkockiej w Londynie, znakomity historyk, urodzony 1685 г., wydal: Diplómala Scotiae i Royal Genealogie*, ufoiyf oraz z polecenia Wielkiej loiy londynskiej nader rozpowszechniona ustawe¿ Wolnnmnlarskq pod tytufem: The constitution of the Free-Masons (Londyn 1723). Umarf 1746 r. Anderson (William), chtrurg okretowy, znakomity botanik, towarzysz Cook'a w obn jego ostatnich podróiach na okofo ¿wiata. Od niego rodzaj roálin naxwany Andersonia i jedaa zwysp Oceana Spokojnego nosi jeg o nazwiako. Umarf 1778 roka. Anderson (John), bndacz natury i jak síq zdajc pierwszy organizator artylleryi konnej. Urodztmy w .Glasgowie 1726 г., byf professorem nank przyrodzonych tamie, umarí 1796 г NapUaí: Institutes of natural Philosophy, których wyszío pieé wydañ. On spontaneous and artificial evacuations, London 1787; On sea-water and sea-bathing, Londyn 1795. Anderson (Jakób , chemik i agronom, urodzony 1739 wHermiston pod Edynbnrgiem, umarf 1808 r. w Londynie. Oprócz wieiu artykafów encyklopedycznych napieaf: Essays relative to Agriculture and rural affairs 1775, 1777 i 1784. Zajmujace sa korrespondeucyje Andersona z Washingtonern, wydane 1810 roku. Anderson (William), anatom, reklor szkoíy chirurgicuej w Nowym Jorkn; Jest autorem dziefa: System of surgical Anatomy, Nowy Joik 1822 r. Anderson (Artur), kapitalista angielski, urodzony 1792 r. na jednej i wyep Szetlandzkich, od mfodnsci zajmowal aie ulepszeniem rybolówsttva, które stanowi najcelniejszy dochód tego archipelagu, oraz kommnnikacyj pocztowyeh z Szkocyja. W spekalacyjach handlowych znaczny zebrawszy majatek, stanaf na czele wielkiego towarzystwa kupieckiego, jednego z najbogatszych w jwiecie, pod nazwa: Peninsular and oriental steam navigation Company. Od 1847 do wyspy Orkadyjskie, nalezaf stale do stronnictwa liberalnego. Podczas njitacyi reformistowskiej w Manchester, z zapafrm bronif usifowañ ligi (ob. Cobden) i kilka napisaf broszur przeciwko systematowi cef opiekunczych. Anderson (William), teolog szkocki. nrodzil не r. 1800 w Kilsyth, hrabstwie Stirling, z ojea pastora prezliteryjañskiego. Ukoúczywszy nauki w uniwersytecie w Glasgowie, pefnif od r. 1822 obowiazki duchowne w tém mieécie. Z kazalniey, tudziez na meetingach bronif zasad liberalnych. Duchowne jego dziefa sa: o Mszy, о Pokucie, Odrodzenie roda Iadzkiego i t. i. Odznaczaja sie, wysiowïe-

Anient* — Aafecytet

765

Diem ¿ywém, barwistém, ñau ka gruntowna, a obok tego wielkf nietolerancyja przeciw wszystkiemu со jest nie prezbyteryjanskiém. Piaal takie kaiaaia bardzo chwalone; w Glasgowie posiada siawq kaznodziei popularnego. Anderson (Henryk), matematyk i astronom amerykaúski, zostawszy w r. 1826 professorem nauk matematycinych i astronomü w Nowym Jorkn, peínií te obowiazki do 1843 г. w którym zaiadawssy od nich uwoln;enia, udai siç w podroi do Europy, gdzie dodany zostal jako geolog do wyprawy porucznika Lynch'a, majacej zadanie zbadad mono Martwe i Jordan. W r. 1848 ogloaaone zostafo kosztein rzadu Stanów Zjednoezonych znakomite dzielo Aoderson'a: Geological reeonnaitance of Part of the holy Land, etc., New- York. Anderson ogfoaif takte kilka rozpraw naokowych w Transactions, towarzyetwa Olomatycznego amerykanakiego. Aüdezyn, wAndach amerykanskich istnieja znaezne poklady diorytn pordrowego, który od miejscowoáci zowia andezynem. Ziarna azpata polnego w tym diorycie za warte, a mianowicie w diorycie z Marmato w Nowej Grenadzie, poddane rozbiorom chemicznym Abich'a okazaiy, ie jakkol wiek zewnçtrznemi cechami zupcinie podobne sa do albita, wszelako w skladzie chemicznym znacznie aie, od niego róznia, a mianowicie, ie trzymaja srednie miejsce pomiçdzy oligoklazem a labradorein. Ta okolicznoác" skíoniía Abich'a do uwazania zapata polnego z Marmato za osobna odoiiane, która nazwat andezynem. Krysstaly andezynu miewaja polysk rozmaity, jedne bardzo swietny, gdy przeciwnie drugie, sa prawie bez poiysku. Rozbiory chemiczne okazaiy, ie to pocbodzi od rozmaitego atopnia zmiany, jaka zaszfa w ich skladzie chemicznym. Andeiyn odkryto nastçpnie i w syenitach wogiezkich i przekonano sie, ie daleko latwiej siç topi nü albit. Wzór jego chemiczny jest 3(35iO, . AI, 0.,) + 2SiO., . 3R0., w którym RO stanowi */., atomn sody i '/¡ atomu wapna, z maJym dodatkiem potato i magnezyi. G. Rose i G. Bischof utrzyniuja, ie andezyn z andów prawdopodobnie jeat tylko oligoklazem bogatszym w.wapno, a andezyn wogiezów oligoklazem nieco roifoionym. K. J. Andlaw (Leonard hrabia d'), general francozki, pod Coignym odznaczyf siç 1744 roku w bitwach pod Weissenburgiem, Hagenau i Frybnrgiem, póiniej we Wfoszech i w 1761 roka pod Kolonija. Umarl w Paryin 1763 roku. Andlaw (Henryk baron Binsech), syn ministra badeñskiego za czajów Napeleona 1, harona Konrada von Andlaw, w mfodoáci sluiyl wojskowo, od 1833 roku wybrany na reprezentanta do ízby badeúskiej, zostal stalym obroúca etroanictwa rzymsko-katolickiego i fendalnego. Wsparty taíentem wymowy, odznaczajace siç wnet w tém stronnictwie zajal stanowiako; w narodsie jednak zrobil sobie wielu przeciwników. Dzielo jego pod tytalem: Der Umsturz in Baden (Freiburg 1850), nie tyle opowiada fakta historyczne, jako raczej zawiera polemikç strounicza. przeciwko prawodawstwu badenskiemu prsed 1848 rokiem. Andooydes, syn Leogarasa z Aten, mówca grecki, orodzony 468 roka przed Chr., naleial w ojczyznie swojej do slronnictwa arystokratycsnego, które poroczylo mu w 436 r. dowodztwo nad 20 okrçtami, wyslanemi do Korcyry w pomoc przeciwko Korynlczykom. Póíniej (415 r.) wtracony do wiçzienia aa udziaf, jaki bral w zwsleniu przez Alcybijadesa posagów Hermy, tém siç tylko ocalil, ie wskazal jako sprawcow tej zbrodni pieciu innych obywateli, a miedzy nierai ewego ojea, których tei wszystkich, z wyjatkiem Leogarasa, stracono. Sam jednak Andocydes, nie octyszczony z zarzutu, ratowal siç pomimo to ucieczkf, i wprawdzie pod panowaniem Czterystu powrócil do Aten, wkrótce przeeiet wszedl ¿¡no wu do Elidy, zkad nie pokazal siç ai po oswobodienin krajn od rzadu 30 ty

Andocydee — Andover ranów pries Trazybula. Pomimo starania nie udafo mu sie juz znowu uzyskaé laski ludo; owszem oskarzony za dawniejsze zbrodnie, zaledwie tylko wysileníem wymowy potrafif uwolnié sie od kary, chociai i potém, nie czujac sie, bezpiecinym, nie powróci! jai do Aten z Lacedemony, gdzie czasowo priebywajac nmar( 390 r. Z mów jego doazío ñas tylko cztery, odtnaczajacych sie, prostot) i wdziçkiem, a niezmiernie watnych día ówczesnej historyi: Prxeciwko Alcybijadetoici; — O moim powrocie; — O tujémmcaeh i O pokoju z LacedemoAczykami. Najlepsze ¡ch edycyje wydali: Aldus (Wenecyja, 1513), Stephanas (1675), Reiske (Lipsk, 1771) i Becker (Quedlinburg, 1832). AlldOg&i rzeka, wpadajaca do Szeksny i przeplywajaca przez gubernijç Nowogrodzka. Spfawia sie na niej wiosna budulec i drzewo opafowe, zelazo i dzlegieó. Andoma, jedna z rzek wpadajacych w jezioro Onega, w powiecie Wytegorskim, gubernii Oloneckiej; o mil 2 od ujscia rzeka ta jest ieglowna día mafych statków, na których spuszczaja wapno i biafg glinke, garncarska do Sroczego pola. AodorOSSO, obwód grecki w Morei, w eparchii Messenskiej, nad odnoga Ko rea, miçdzy rzekami Sperinaca (Pamerus) i Dzidziori (Bias), obejmuje 87 wsi i miasto tegoi nazwiska, nad góra Hagios Vasalis, siedlisko bisknpa, w pobliíu którego jest wioska Mauromathi, staroiytna Messena. Andorra, górzysta kotlina wschodnich Pirenejów, pofozona miedzy departamentami francnzkiemi Arriège i Katalonija, przerzniçta rzeke. Balira, która tocsac sie, przez wawozy poíudniowe, od tej strony ezyni ja nieprzystcpna. Dolina caía etanowi odrebnie uorganizowana rzeczpospolita, majaca 9 mil □ rozlegfosci i 18,000 mieszkanców. Geste jej lasy dostarezaja podostatkiem drzewa, bujne pastwiska sprsyjaja hodowli bydía, a niiej pofozone tarasy uprawie wina i drzew owocowych; lona gór zawieraja bógate kopalnie ielaza i gorace íród Га mineralne; romictwo tylko nie wystarcza na potrzeby mieszkanców i día tego pewna ilosé sboia sprowadza sie coroeznie z Francyi. Jal Karol Wielki axaal Andorre, za kraj neutralny i jako taki uwaiaja go dotad Francyja i Hiszpanija, z warunkiem tylko prawa protektoratu día pierwszego z wymienionych mocarstw, oraz npTacania obojgn maiego czynszu roeznego. Organizacyja polityezna rzec/.ypojpolitej polega na systemie nieograniezonyeh wyborów. Admin
Andover — Andrada

787

majace 5,000 mieszkaAców. Oprócz zafoionej г. 1768 pries Franklina akademü, znajduje slç ta seminaryjum kongregacyjonalistów, w którém okofo 100 uczniów pobiera przez lat 3 bezpfatna naukç. Zakfad ten wyksztalcil jui «riela zdolnych teologów, postada biblijoteke, zíoiona z przeszio 20 tysiecy lomów, i pofoijf znakomite zaslugi w badaniu zwfaszcza jezyka i staroiytnoáci hebrajskich. AodOSierO, jezioro, ieiace w powiecie Biefozierskim, gabernü Nowogrodíkiej. Dfugoác jego wynoai na 2 mile, a pM mili szerokoáé. Braegi Motaiste, nizkie, blisko wsi tegoi nazwania, swirowate. Na jeziorse tém znajdnje sie, 9 mafych wysepeb, wpada do niego 8 rzeczek; wypíywa zaá s niego rseka Andoga, wpadajaca po zíaczeniu sie. z Suda, do Szeksny. Andoískl (Grsegórz) ksiaie, syn bojarski, w r. 1494- naleial do oresaki towarzyszacego do Litwy, Helenie córce Jana Wasilewicza, Wielkiego Ksiçcia, poslubionej Alexandrowi Wielkiemu Ksiçciu Litewskiemu. Dom ten, skfadajacy niegdyá gafaí ksiaiat Biefozierskich, dawno jui wygarf. Andrada (Dydak, Paiva d'), sfawny teolog portugalski. Ze szlachetuego domu zrodzony w Kointbrze, wstapif do stanu duchownego, zamierzajac poswiecié sie, missyjom; ale król Sebastyjan, wyprawif go jako teóloga na sobér Trydencki, gdzie sie wsfawil wyraowa i umieje.tnoscia. Podesas soboru napisat dzieío we 4ch tomach: Ortkodoxorum explieat. libri X, contra Çhemnitzi petulantem audaciam, Venetiis 1564. Wywofany odpowiedsia Chemnitza, wydaf: Defetuio Trident, fidei eatholicae, Olyssip. 1578. Ogfosil takie drukiem kasania w jçzyku porlngalskim: de Advento et Quarestna 1603; da* Fettat de Virgen noua Senhora et dot Santo*, 1604; tudziei dzieiko, bardso dobrze prsyjqte w Rzymie: de Coneiliorum auctoritate. Cbociai teo log scholastyczny, pisai wytwornie i s iywoáeia niepospolita. Szczegóine objawiaf sdanie со do staroiytnych medrców poganizmu, prowadzac ich do wiary, a przez nia do zbawienia. D'Andrada mial kilku braei, takie sfynnych pisarsy. Jeden z nich Tomatz d'Andrada, Auguslyjanin, towarzyszyj Sebastyjanowi krolowi porlugalskiemu, w nieszczeáliwej jego wyprawie do Afryki, i wziçty byí w niewolç. Chciano go wykupió; ale wolal pozostaó w kajdanacb, día pocieszania towarzyszów niedoli, pomiçdzy których rozdaf pieniadse, nadesfane mu przez Filipa II i jego siostre. hrabine. Ledesma. Podezas niewoli napisaf pod imieniera Tomatta a Jesu, áliczne i gfebokie Medytaeyje o mece Pana natzego Jezuia Chrystusa, tfómacxone na róine jezyki. Umarf w nieL.R. Andrada (Anloai), missyjonarz jezuicki, Portugalczyk, ur. okofo r. 1580, um. 1632, przebiegl tnaczoa czesd Azyi i jeden z najpierwszych w 1624 r. dotari do Tybetu. Opis jego podrózy wyszedí w Lizbonie (1626) i tlómaoxony byf na jçzyk francuzki.—Andrada (Hyaeynt Freiré de), ur. 1587 r. w Beja, um. 1657, by{ opatem S. Maryi dei Campi; wsfawil sie. napisaniem ¿yeiorysu don Juana de Castro, jednego s arcydzieí literatnry portngalskiej, jako teí licznych, pefnych wytwornoáci i wdzieku poezyj facinskicb. Andrada, tnej bracia (Jose Bonifacio, Antonio Carlos i Martin Francisco), ar. w Santos, w brazylijskiej prowincyi San Paolo, ksztatcili sie, w uniwersytecie porlngalskim w Coimbra, gdzie odznaczali sie, pierwssy w naukach prsyrodzonych i w poezyi, drugi w prawie i filozofii, trzeci w matematyce; póíniej wszyscy trzej waine odegrali role w wypadkach, które sprowadsify niepodleigíosé Brazyfii, oderwanie sie tej dawnej kolouii od metrópoli! portngalskiej koronacyjç cesarza don Pedra. Jose Bonifacio, obrany czfonkiem Akademii nauk w Lizbonie, zostaf jej kosztem wysíany na zwiedtenie rosmaitycb krajów

768

âniraia — Antral

Enropy w eelach naukowych; po powrocie piastowaf kiika wainych posad, ustanowif w Koimbne katedr; metallurgy, w Lizbonie chemii i w sieregaeh armii narodowej walcxyf przeeiwko Francnzom. W 1819 powrócif do Brazylii, gdzie pomimo usilowan króla Jana VI, pragnacego zatrzymaé go przy gobie, ndal aie do swego miasta rodzionego. Tymczasem drugi jego brat, Antonio Carlos, akompromitowany w spisku liberalnym, wybnchfym 1817 r. w Pernambueo, w tej same) wfaánie chwili, kiedy wspófobyvrateli swoich jako deputowany miaf representowa¿ w kortezacli portugalskich, zaledwie wypuszczony naatepnie z wiezienia w Bahia, w zgromadzenia narodowém lizboúskiém ogiosif niezaleinoíé Brazylii i zaiadaf paszportów, gdy wymagano jeszcze po nim zfoienia przysiegi na konstytncyj;, która nwaiaf día ojczyzny swojej za szkodliwa. Kiedy w 1821 r. dekret kortezów zaiadaf powrotu ksi;cia don Pedro z Rio-Ja neiro do Lizbony, ile przytfnmiony ogiert niezaleinoáci narodowej wybuchí wsz;dzie na nowo, a szczególnie w San Paolo. Dwóch braci Andrada, Joie Bonifacio i Martin Francisco kierowali powstaniem, jakoi w d. 1 Siycznia 1832 r. deputacyja na csele której staf pierwszy z tych dwóch braci, jako wicepreses rady mnnicypalnej, zfozyfa nastepcy tronn adres zaklinajacy go, izby pozostaf w Brazylii, oraz ostrzegajacy, te w dniu jego wyjazda Brazylija ogfosi swoja niepodlegfoló. Don Pedro postanowif pozostaó i atworsyl nowy gabinet, którego prezydencyj; wraz z wydziafami spraw wewn;trzuyeh, zagranicznych i sprawiedliwoáci powierzyf najstarezemn, a wydziaf skarbu Marcinowi Andra da. Kiedy nastepnie manifestem narodu brazylijskiego, napisanym przez Jose Bonifacio, wyrzeczona zostafa jego niepodlegfoáé, don Pedro w d. 27 Wrzeínia 1822 r. przybra? tytnf cesarza konstytncyjnego i wiecznego obroúcy Brazylii, a stafo si; to gfównie za przewainym wpfywem braci Andrada. Wprawdzie wkrótce intrygi ich nieprzyjacióf potraOfy poddaó ich w podejrzenie u Cesarza. skntkiem czego podali sie. do uwolnienia,— ale jai w pieé dni po ndzieleniu takowego, don Pedro, widzac gwaftowne wzbnrzenie opinii pnblicznej, powofaf icli napowrót do urzedu. Gdy pomimo to póíoiej nacselnicy slronnictwa portugalskiego wsselkiemi sifami starali si; wfadz; ich podkopaé, Jose Bonifacio i Mar tin Francisco na nowo i stanowczo Jai opuieiU gabinet i na fawach opozyeyi wyjednali akl oskaráenia przeciw nowym ministrom, w skatek czego don Pedro w d. 11 Listopada 1823 r. kaiaf obsaczyó wojskiem sal; obrad i rozwiazaf kortezy, które dopiero со z uwagi na niebezpieczny stan kraju, ogfosify si; nienstajacemi. Zmnsseni kraj swój opuició, trzej bracia lat kilka prsebyli we Francyi, w okolicach Bordeaux, zkad dopiero w 1830 r. powrócili do Brazylii. Kiedy tu nast;pnie, skntkiem ogólnego niesadowolenia, сезам zniewolony byl abdykowac* na korzysó mafoletniego swego syna (7 Kwietaia 1831 г.), wychowanie jego poirierzyf najstarszemu Andrada, nad którego, jak si; wyrazaf, nie anal czfowieka ani nczciwszego, ani uczenssego. Exaltowane i nieprzyjazne ex-cesarzowi izby, niedfugo jednak pozwolify mn sostaé na tej posadtie; w 1834 r. Jose Bonifacio powrócif do zycia prywatnego, z którego jai nie wy•sedf do ámierci, w 1838 r. Martin Francisco um. w 1841 г.; Antonio Carlos wl845r. AQdral (Wilhelm), pochodsilzfamilii, która kilku zkolei lekarzy wydafa, urodsU si; w Espadaillac (Lot) 1769 r. Jai w dwudziestym roka sycia byí lekarzem w armii pirenejsko-wschodniej, wkrótce jednak przeznaczony na lekarza wojskowego w Toskanii, zostaf tamse lekarzem naczelnym armii obserwacyjnej. W tej epoee napisaf wiadomoíó o roálinach sstucznych i o mozeum historyi natnralnej we Florencyi; po rozwiazaniu tej armii Andral przesnaczony zostaf do

wojsk francnzkich rozlokowaayeh w Etroryi, a snakomile pofoione priez nitgo tntaj zaatagi aprawify, U w r. 1803 powoiany soatal na lekaraa Inwalidów. W kwaterie jeneralnej we Floreocyi, zwrócil na aiebie awage, Harata, który zoatawazy królem Neapolitanakim, mianowaf go pierwazym iekarsem dwora, lekarzem naczelnym azpüala i gwardyi królewskiej, tadziei inapektorem jeneralDym afniby zdrowia cywilnej i wojakowej. Andral dzíelif pomyslnorfé i riednlq awego króla. Kiedy królowa Neapoln aama bronié maaiafa awojej когову, Je ma powierzyía atrat dzieci, z któremi adal aie, do Gaety, gdsie wkrótce nU atawié opór anglikom, jednak krótki i bezskuteezay. Andral odptynal do Francyi, w Tulonie Marat powierzyf ma waine depeaze do Napoleona, w drodze dowiedzial aie. o kleace pod Waterloo. Po utworzenio akademii lekarakiej, An dral wazedf do niej jako zaalaiony lekarz ¡ aator rozpraw, które w róinych ciaaaeh czytywaf, w roziaaitych towarzystwach lekarakich francazkich i wtoakieb. W r. 1832 za nkazaniem aie, cholery w Paryia, zostaf czlonkiem komiteta adrowia pierwazego okregu; tutaj zaalazf nowe pole do okazania podwiecenia bez granic, w pefnieniu obowiazków lekarza. Umarf r. 1854.—Attirai (Gabryel), ayn poprzedzaja cego, nrodzif sic} w Paryia 179*7 r. w r. 1821 sozial doktorem medycyny, w r. 1824 «rasedl do Akademii lekarakiej. W r. 1828 zoatal profesaorem higieny, w r. 1830 objaf katedrç patologii wewnçtrznej, prócz tego pefnif obowiazki lekarza w szpitalu la Pitié, zdobyl jai sobie zaakomite alanowisko miedzy iekarzami praktycznemi, a piamami awemi zjednal aobie imie w awiecie aczonym. Pierna jego aa bardzo liezne. Badaaia w Patalogii byly pierwazym przedmiotem jego cajeé, o którycb liezne rozprawy przedatawil aka demii, a miedzy innemi: Mémoire sur Гanatomic pathologique du tube digettif. W r. 1829 ogloaif w trzech lomach: Précis élémentaire de Pathologie. W tymse roku wyazfo drogie wydanie jego; Clinique médicale (1829—30) w 5 tomacb. W r. 1839 jednogfoánie prawie przez kollegów awoicb wybrany zoalal do zajecia katedry patologii i terepii ogólnej po Broaaaaia. Z piam jego wypada jeazeze przytoozyö: Projet d'un estai sur la vitalité, 1835f Traité de l'auscultation médiate et du coeur, 1836, 2 t. dzielo Laenntc'a znakomicie przez Andraala powiekazone; Cours de pathologie interne, zebraay priez Amedenaza Latoar'a, którego wydanie dragie wyazfo w 1848 r. w 3 toroacli; Rapport à l'Académie sur le traitement de la fièvre typhoide par les pur gatifs 1837, tadziei dokonane faeznie z Gavarret'em 1 Delafond'em: Recher ches sur les modifications de proportion de quelques principes du sang, praea waina, кtora otworzyfa Andral'owi watet« do hatytata w r. 1843. Traité élémentaire de pathologie et de thérapeutique générales, 1840, treáé z wyklada Andrala ogfoazona przez Amedenaza Latoar'a: Essai de la hématologie Andras, Deiwr celtycki, bóg ezarodziejaki morza. Prsybiera róiae postaeie, a sïynie jako ezarownik. Andraea, bogini celtycka, Andraaowa iona, dobra i zta csarodziejka, godna koehania pañi i atraazliwa jedia. Rzymianie priezwali j| Andrasla. AJtdrasy (Andraaazi) rodzina hrabiowaka w Wegrzeeh, wywodzaca awe pochodzenie od Andoraaa, jednego z dowódzców Madiyjarskich w ezaaie wedrówki aarodów. Miedzy potomkami tej rodziny zaafngnja na uwagç: Andrasg Karol, (orodzif sie w Gomör w 1792 r.) zaakomity mówea i pizarz, odznaczyl aie, na sejmie 1839 i 1844 г.; byf czlonkiem opposyeyi i preieaem towarzyalwa do aregulowania koryta rzeki Cissy. Andraay zyakal aobie rozgloiae imie w dziennikarstwie wegierskiém i napisai w jezyku niemieckim znakomite dzielo: „Um

по

Andr&sy — Animait de Bay

risse einer möglichen Reform in Ungarn." Umarf w 1844 w Belgji, dokad aie, byl ndai w cela zwiedzenia fabryk cokru ¡ machin.—Z pomiedzy trzech jego •ynów: Andrasy (Mano), najsUrsiy, arod. 1821, byl deputowanym na Sejmie 1847 roku; Andrasy (Gyula), deputowanym Sejrau w 1847 i 48 г.; i Andrasy (Aladar) walczyl w Siedmiogrodzie, pod przywództwem generala Berna w 1849 r. AnérUMk (Edmond), jeden z najuczeászych pijarów polskich, w jçzykach i literataИ etaroiytnej, oraz historyi natoralnej, biegfy nanczyciel i pitarz, czlonek b. towarzystwa przyjaciól nank. Urodzil si; 22 Paídziernika 1784 r. w Fredenthal w Szlasku austryjackim. Pierwsze nanki pobieraf w Lipnikn w Morawii. W rokn 1799 przybyl do Poliki i w tymie roku wstapif do Pija rów. Nowicyjat odbywal najprzód w Opolu póinfej w fcukowie. W roku 1808 wyàwiçcony na kipfana, w tymie czasie pozyskal wzgiedy i zaufanie ówczesnefo Biskupa Lubelskiego, Wojciecha Skarszewskiego. Nastçpnie byl professorem w fcukowie, w Radomiu, i w b. Konwikcie Warszawskim; w r. 1813 wrócil inowu do Opola na Magistra nowicyjalu. W r. 1818 wezwany na Konsultora i Sekretarza prowincyjalskiego, przyczém nieprzestawal nciyé jçzykôw greckiefo i lacinskiego. W r. 1822 obrany prefektem b. szkoly Wojewódzkiej w Warizawie przy ulicy Dlugiej, przy którym to obowiazku, nie zaniedbywal takze i prac kaznodziejskich, od roku 1825 pelnil obowiazki Aszyetenta w Kon•yetorzu swego Zgromadzenia. Prócz wielu innych zatrudnieú, prawie wszystkie biblijoteki zakonne w Warszawie przyprowadzil do porzadku. Umarl w ro ku 1837, dnia 24 Czerwca, majac at 52, w zgromadzenia przeiywazy lat 38. Byl to m§i prawdziwie uczony, kochany w zgromadzenia, а od uezniów uwielbiany, powaiany w ogóle, w jçzykach i literaturze staroiytnej oraz nowoiytnej wielce biegly, podobniei w botanice zoologii i mineralogii, w których to ostatnich przedmiotach zbiory día gabinetów swego zakonu formowal. Pisma jakie drukiem oglassal, nie pod swoim lecz calego zgromadzenia imieniem wydawal, a takiemi byly: 1) Wiele ód w jçzykn laciúskira, z okolicznoáci Koronacyi Cesarskiej, objecia katedr, lub konsekraeyj Prymasów, Biskupów, nominacyj Administratorów Archidyjeczyi, lub wyboru Prowincyjalów. 2) Wiele rozpraw So róinych pismach, mianowicie w Pamietniku Warszawskim umieszczonych. ) pierwsza ksiçga poesyi Sarbiewskiego, z obszernym komentarzem pod lytulem: Math. Casim. Sarbievii Polon. e. Soc. Jesu Carmina in шит juven~ tutiг potissimum seholastieae cum commentario а P. P. Schol. Pifar. Pol. Provin. edita Varsaviae 1830 in-8o. Inne dziela ksiedia Andraszka w prze dmiotach religijnych, jako to: liczne kazania, tlómaczenia z niemieckiego tyczace аЦ moralnoáei, religii i nauki jçzykôw, pozostaly w rekopismaeh z których po ímierci jego ksiadz Radecki wydal. 4) Grammatyka jçzyka lacióskiego día uiytku klass wyiszych, przez X. E. Andraszka S. P. professora literatury laciñskiej i greckiej w szkolach publicznych i t. d. wypracowana, a przez S. J. Presiow•kiego na jçzyk polski wytlomaczona, Warszawa 1839 in-8o, z jednej strony po lacinie z drugiej po polsku. Na poczatku tej grammatyki znajduje siç opis íycia kf. Andraszka, który poprzednio w r. 1837, wyszedl takie osobno po lacinie, in-folio kart 3 z rycina jego grobowca. F. M. S. Anáranlt d6 Boy, herb. Na tarczy owalnej, z góry na dól przepolowionej, ozdobnie oprawionej, w prawej cxeáci w polu czerwoném, pól orla bialego w koronie, ze zlotym snopem w szponach, w lewej zas* czeáci dwa równe pola, w górném niebieskiém 3 gwiazdy zlote, z których dwie wyiej, jedna niiej.— W dolném polq czerwoném trzy rzeki srebrne w poprzecz, przeeiçta od prawe

André

771

go kata pasem niebieskim, na którym 3 Ulije jedna za drag); priei Jan* atarimierza Franciszkowi Andranlt de Boy w roku 1658 nadany, z pnydaniem póf orla. Teraz uiywaja go Antonoteicie (po Choraiym Kíjowakim 1752 w Wielkiem Keiestwie Litewskiém). André (Saint), miasteczko nad rzeczkg Are w Sabaudyi, sfynne bitwa mie,dzy Sabandezykami i Francnzami w 1597 r.—André (St.), forteca francozka niedaleko Villeneuve les Avignon.—André (St.), zatoka w Florydzie w Stanaeh Zjednoczonych Ameryki Pófnocnej.—André (St.), przyladek na zachodnbn brzegu Madagaskaru, wprost Mozambikp. André albo Androae (Tobiasz) urodiif lie, w Bremie 1633 r. nanki pobieral tamie, w Duisburgu, Lejdzie i Grönindze. W Dnisbnrgn otrzymaf atopieá doktora fîlozofii i medycyny 1659 г., a potém tamie aortal profeaaorem. Umarf jako professor filozofîi w Tranequer 1685. Lekarz ten byl zwolennikiem metody balsamowania ciaï lndzkich Ludwika Bils'a, w obronie której napisaf: Breve extraction actorum in cadaveribut, Biliiana methodo praeparatie, Duisburg, 1659. Niektórzy przypisoja mu jeszeze inne dziefo, jak o tгаwienin pokarmów (de concoctione ciborum in ventrículo, Frankfurt 1675). André (Jan), ur. 1662 r. w Paryiu, umarf tamie w г. 1T53, mfodo wslapif do zakonu kaznodziejskiego, lecz tu z zapalem oddal siq sztuce malarakiej, w którym to celu udaï siç do Bzymu pod kierunek Caria Maratta. Klasztor dominikaAski w Lugdunie posiadaf ogromny obraz Andrego, wyobraiajacy Jetuia Chrystusa и Faryzeiuxa, zas klasztor Lazarystów w Paryiu à. Wincentego, kaiqdego prxed ubogiemi. W klasztorze dominikanów w Bordeaux Щ wielkie dwa pfótna jego pedzla: Wesele Kananejtkie i Rozmnotente chlebó». André (Yves), estetyk francuzki, ur. 1675 w Châteaulin, niedaleko Quimper, w 18 roku iycia wstapif do zakonu Jezuitow, gdzie zaprzyjainiwsiy aie. z Malebranche'm, áciagnaf na siebie liczne przesladowania. W 1726 r. zostal professorem matematyki w Caen, i tu przebywaf ai do imierei, nastfpionej w ro ku 1764. Z dziei jego najwainiejszém jest: Un Estai tur le Beau (1741 i 1763), zíoiony z czterech traktatów: O piqknie, w ogóle i w azezególe; О pieknie, vridzialném i о pieknie w obyczajach; О pieknie, w utworach imaginacyi; О piçknie, w muzyee. Drugie wydanie pomnozone jest szescioma rozprawami: O modzie, o przyzwoitoici, о wdziçkacb, o mlfoiei piekna ezyli o potedze mifosci piçkna, o sercu ludzkiém i o mifosci bezintereiownej. Caly ten traktat o piçknie odznacza siç niezwykfa delikatnoscif mysli i wytwornoáeif stylu; Cousin wydaf go na nowo wraz z 11 niedrnkowanemi jeszeze rozprawami Andre'go, p. t.: Oeuvres philosophiques du père André. André (N.) ur. w Dijon 1704 r. uezyf sie, chirargii pod najlepszemi mistrzami w Montpellier i kilku innych miastach, a w r. 1729 przyjçty sostaf do zgromadzenia Chirargow w Wersalu, nastçpnie otrzymaf miejsce cfairarga doma królewskiego w Saint-Cyr, a póiniej przy szpitalu parafii S. Ludwika w Wersa lu. Pozoatawif kilka dzief, a mianowicie: Dissertations sur les maladies de l'urètre qui ont besoin de bougies, Paryi 1751. Manière de faire usage de* bougies antivénériemes, Paryi 1758 i inne. André (Dietr. Ernst) Kurlandczyk, rodem z miasta Mitawy, znany i tálenla jako malarz historyezny i portretovry. Uczyf sie. malarstwa w Królewcu, a Ga sta wa Bethum, nastçpnie zwiedzil Hollandyjç, i oieniwszy aie, oaiadf w Londynie. Nieszczeiliwy zrobif wybór iony: podupadfszy majftkowo wyníósl aie. do Paryia, gdzie w r. 1724 umarf. André stosujac aie, do mody ozara, nabyf ta nowej, iywszej i surowej manier y koioryta.

772

André

Aliré (Jan), kompoiytor i nakladca mnzyczny, nr. 1741 г. w Offenbach, byl dyrektorem orkíeslry teatro królewskiego w Berlinie, gdzie podfog wlasnego pomyslo ortadzil cynografije. not mnzycxnych, ktorç nastçpnie na wiçkszzj skalç przeniósí do swego rodzinnego miasta. Kompozycyje Andre'go, okolo 30 oper i baletów, pomiedzy którrmi jest Erwin i Elwira Goethego, odznaczajl sie, cbarakteryetycznemi melodyjami i zreczném traktowaniem textn; umarf. w 1799 rokn.—André (Jan Antoni), ayn poprzedzajacego nr. 1775 r. w Offenbaeh, um. tarnte w 1842 г.; w dwunastym jnz rokn iycia piaaï niezle kompozy cyje, po amierei ojea objal drukarnie i naklady mnzyczne, do któryeh nabyl wtzyetbie rçkopisma po Hozarcle; jego prywatna biblijoteka mnzyczna nie ma aobie rownej na íwiecie. Jako kompozylor celuje czystoácia sraaku i delikataoácia nezoeia; najlepszemi z lieznyeh jego utworów ea dwie operetki: Kobie— tjf z Weinsbergu; Rynaldo i Aldyna, kantata p. t.: Pokój Tuiskona, mnóstwo ápiewéw z towarzyszeniem fortepiano, koncert na flet, na oboj i t. d. Pod wtglçdem teoretyctnym zaelntyf siç dzieíem czterotomowém p. t.: Lehrbuck der Tonkunst-, (Offenbach; 1832—1843); wydal oraz dziennik iycia llozarta. André (John), major angielski i adjutant generala Ainton, dowódzcy w czasie Poínoeno-Amerykañskiej wojny o niepodlegfoéé, wslawiï siç niesiczçâliwym zgonem, kloremn nlegl przez stosunki z amerykaúskim generalem Amol den; ten bowiem porótniwszy aiçzkongresemi Washingtonern, postanowil zdradzíé ojczyzne, i najwainiejazy pnnkt, Westpoint, oddaé w reee nieprzyjacióí. Clinton alecil majorowi André prowadzenie ukladów, jakoi ten w 1780 r. ndaí siç do Ifowego—Yorka, a nawet do obozn amerykanskiego, gdzie z Arnoldem wszystko Jut przygotowawszy, mial znowu wydalié siç, gdy przytrzymany przez kilku iolnierzy tostel trewidowany, przyczóm w bntach jego znaleziono wszyslkie papiery dotyczaoe zamierzonej zdrady. Sam zdrsjca, zawczasn nwiadomiony, adjtyl nciec do Nowego Yorku; André zas*, po krótkim procesie, jako szpieg sostal skazany na ámieré i powieszony, w d. 2 Pafdzieroika 1780. Anglija pamiçé jego noteifa pomnikiem w koíeiele Westminsterskim. André (Kryetyjan Karoi), znakomity pedagog i pisarz Indowy niemieeki ur. 1763 r. w Hildburgbausen, nczen Basedow'a, w 1797 r. wspólnie z Becherem zaloiyl w Gotha niezmierníe wplywowe w swoim czasie pismo Hterackie, p. t.: Deutscher Reichsanzeiger, istniejace po dziá dzieñ р. п.: Algemeiner Anzei ger der Deutschen. Póíniej przesiedliwszy siç do Anstryi, otrzymal w Brünn w Uorawii posade. dyrektora gimnazyjnm protestanckiego; ztamtad w 1817 r. powolany zostal na asessora rolniotwa do Wçgier, i jednoezeánie wraz z ziçeiem swoim byl wíaácicielem jedaej ze znaczniejszych ksiçgarni w Pradze. Przeáladowania, które áciagnely nan jego prace Hterackie, sklonily go do przyjecia saszczytnej posady ekonomicznej w Stuttgardzie, gdzie byl zarazem redaktorem dwóch píen peryjodycznych: Hesperus i Landwirthschaftliche Blätter, i gdzie nmar! w 1831 roku. Z lieznyeh pisra jego, celniejsze sa: Gemeinnützige Spaziergänge auf alte Tage im Jahre (10 tomów; Brunswik, 1700—95); Patriotisches Tageblatt (10 tomów, Brünn 1800—1805), zakaaane wáród najpiçkniejszego rozwojn; ABC oder erstes Lehrbuch der Mi neralogie (WiedeA, 1801); Hausbuch für Familien (Praga, 1821), zbiór artykulów z wybornie redagowanych przezen 14 lat Kalendarza Narodowego.— André (Rudolf), syn poprzedzajacego, niepospolity agronom, ur. 1793 w Gotha, byl administratorem obszernych wfoáci w Morawii, um. 1825 w Tyszkowicach tamze. Z pism jego wymieniamy: Anleitung zur Veredlung des Schafviehet

laÉré — Andrea

773

(Praga, 1816); Darstellung der vorzüglichsten landtoirthschafilichen Ver hältnisse, (Praga, 1818). —André (Emil), mfodszy brat poprzedzajacego, zasfuiony lesnik, pomiedzy innemi nepisai: Einfachste Forstwissenschaftsme thode (Praga, 1823); Die vorzüglichsten Mittel, den Wäldern einen höhern Ertrag abut%eioinnen (Praga, 1826); Versuch einer zeitgemässen Forstor ganisation (Praga, 1830). Oprócz tego Emil André dalej prowadzif pierna czasowe, przez ojea jego w Stuttgardzie wydawane; w 1838 r. objai zari|d ogrotnnych posiadfosci ksiecia Odescalchi. André (d'Arbelies), pnblicysta franeuski, ur. 1770 r. w Monthal, zostawazy sekretarzem hrabiego Stanisfawa de Clermont-Tonerre, wraz z nim 1792 r.opnseif Francyje,, przeciwko której walczyí naslepnie w kilku kampanijacli. W 1798 r. powróciwszy do kraju, uiyty byf przez Talleyranda do pisania arlyknfow gazeciarskich i broszur w duchu rzadowyra, mianowany nastepnie hietoryjografem ministerstwa spraw zagranicznych, w 1814 r. braí udziaf w zdradzieckicli jflanach Talleyranda, majaeych na cela detronizacyje Napoleona i przywrócenie Bourbonów, za со restauracyja mianowaia go prefektem departamenlów Mayenne i Sarthe; um. w г. 1825. Z pism jego wazniejsze i ciekawsze sa: Réponse an manifeste du roi de Prusse (Paryi, 1807); Que veut ГAutriche^ (Paryi, 1809); Tableau historique de la politique de la cour de Rome, depuis l'origine de sa puissance temporelle jusqu'à nos jours (Paryi, 1810); Mémoire sur la conduite de la France et de VAngleterre ù l'égard des Neutres (Paryi, 1810). André (Antoni Józef Maurycy, baron d'), genera? francnxki, tyn depotowanego szlachly do Stanów Generalnych, ur. 1789 г., w skutek wychoditwa rodiiców wychowany w szkole wojskowej w Wiedniu, do 1809 r. sfuiyf warmii austryjackiej, póíniej przeszedl do francuzkiej, z która odbyf kampanije hlszpanska, rossyjska i niemiecka. Przywiazawszy sie, nastçpnie azczerze do stronnietwa Bourbonów, odbyï s Ludwikiem XVIII podrói do Genta, a z ksieciem Angoulème wyprawe, 1823 r. do Hiszpanii; w 1830 r. eskortowal Karola X ai do Cherbonrga, za со ostatnim aktem wfadzy spadfy z tronu król, mianowal go gêneraiem. Po rewolucyj lutowej osadzony na póf iofdu, czynnie znowu przyfoiyf siç do wykonania zamachu stann Napoleona Ш w 1852 г., za eo wkrotee mianowany byl senatorem. — André (Marins), reprezentant Indu w Zgromadzeniu narodowém po rewolucyi lutowej, ur. 1808 r. w Bastide w deparlamencie Var, w czasie wybuchu tej rewolucyi, byf prostym robotnikiem w porcie Tulonskim. Przez stronnietwo demokratyczne wybrany na reprezentanta, gfosowa? zawsze z umiarkowanymi; najwiçcej zas wraieaia wywofal wystapieniem swojem w d. 2 Listopada 1848 r. przeciwko tak zwanemu prawn do pracy, -utrzymujac uroczyscie, ie jako robolnik wie najlepiej, ii kaidemu, kto clice pracowaé, na pracy nigdy nie zbraknie. André (Jan Franciszek) , ksiadz i literal franeuski, urodzony w Menerbes, okoio r. 1810, byf proboszczem w Vaucluse, i pisaf wiele dziel treáci religijnej i historycznej. Do pierwszych naleia: le Coeur du Christ et le Coeur de Гhomme (1839); Mes souvenirs d'une année, ou promenades dans Rome (1839); Vie des saints de l'église d'Avignon (1836); Affaire Rosette Tamisier (1851); Histoire de Saint Roch (Í854). Jego prace historyezne áeiagaja siç gfównie do dziejów hrabstwa Yenaissin, a mianowicie: Histoire de la révolution avignonnaise (1844, tomów 2); Histoire politique de la monar chie pontificale au XIV siècle, ou la papauté à Avignon (1845) i t. d. Andrea (Mikofaj), aaalati i sztychari rylcera, urodzony w Ankoaie 1556 r.

774

Andrea — Ântrei

mart; w Aecoli 1611 г., pracowaf w Konstantynopoln, w Wiedniu, jakis ezas w Police, mianowicie w Gdansku, gdzie porlret sitychowai Radnego Konstanteyo Ferbera. To takie wykonai piekny sztych porlretu Stanisiawa Sabinka (Glaabicz), Wójta Wileñskiego. Sitych tea naleiy do wielkich osobliwosci n zbieraczy, i drogo jest przepíacany. Andreae (Jan), Joannes de Andrea, jeden z najsfynniejszych kanonistów w poczatkach XIV wieku, doktór uniwersytetu bononskiego r. 1301, pozniej professor prawa, czfonek deputacyi wyprawionej r. 1328 do papieia Jana XXII, do Awenijonu, autor licznych i uczonych dzief o prawie kanonicznéni. Nazywano go: Pater juris canonici et omnium juris canonici interpretum facilis princeps. Uroar? z zarazy morowej r. 1348. L. R. Andreae (Jakób), jeden s najsfynniejszych i najczynniejszych teologów protestanckich, w pierwszym okresie reformacyi, zwany dragim Lntrem, Lu therhj secundus, urodzii sie_ г. 1528 w Waiblingen, miasteczka wirteaibergskiém, z ojea kowala, i día tego dawano mu szyderskie przeswisko kowalczyka, Schmiedlein albo Fabricius. Uczyí sie w Sztutgardzie i Tübindze, roku 1546 otrzymaí posade duchowna, ale musial ja po dwoch latach opuscié, gdy zgodtic sie nie cheiaí na interim (ob.) cesarza Karola V. W r. 1549 wrócif do urzedu dacbownego w Tübindze, wkrótce potém zostaí superintendenUm w Göppingen, 1557 r. nadwornym kaznodzieja Krzysztofa ksiecia Wirtembergakiego, i towarzyszyl ma па sejmy do Ratyzbony i Frankfurta nad Menem, roku 1562 mianowany professorem teologii i kanclerzem uniwersytetu w Tübindze, tudziei pastorem przy tamecznym kosciele s. Jerzego. Od tego czaso, at do ámierci zaszíej г. 1590, braí najwiekszy udziaí we wszyslkich sporach, zjazdach, synodach, i ukfadach koscioía protestanckiego. W r. 1577 dokazaf, ie na zjezdzie w Kloster-Bergen przyjçto tak nazwana Formula concordiae, która mía la na cela zaprowadzenie jednosci pomiedzy protestantami niemieckimi. Nie powiodíy sie jego usiíowania o nawrócenie Grekó w do protestantyzma, tudziei kalwinistów do luteranizmu. Zostawií przeszío sto pieédziesiat dzieí i rozpraw, które dzis maja tylko historyezna wartosc. Synowiec jego Walentyn opi jai iycie stryja w dziele: Fama Andreana reflorescens (Strasburg, 1630). Andreae (Jan Walentyn) znakomity pisarz niemiecki, o którym Herder powiedzial, ¿e „jasniai w swej epoce jak roía pos'ród pokrzyw" urodzii siç 1586, w Herrenberg niedaleko Tübingi. Andrea' poswiçcif siç stanowi duchownemu, i by( i pociatkn Dyjakonem w Waihingen (1615 r.) lecz jai w 1620, otrzymaí godnosé Saperintendenta; w 1639 r. posade nadwornego kaznodziei w Sztutgardzie, ostateczoie zas miejsce Opata w Bebenhausen. UmarI w Sztut gardzie 1654 r. Z pomiçdzy jego licznych pism i dzieí, zasfuguja gfównie na uwagç: 1) Menippus s. tatyricorum dialogorum centuria 1617, zbiór stu rozmów. 3) Mythologica Christiana 1619, przeiozone w znacznej czesci na jezyk niemiecki priez Herdera w 1786 r. Niewiadome sa dokfadnie stosunki Jana Walentyna, Andreae'go z towarzystwem tajemném Róianego-Krzyia, ciyli Rose-Croix (ob.), którego nawet zafozenie, a przynajmniej odnowienie jemn przypisywano. Uwaiano go za autora dzieía Fama Fraternitätis R. t C. to jest Rosae Cruets, г. 1614 wydanego, a bçdacego w zwiazku z pomienioném towarzystwem. De dzieía niemieckiego: Chemischen Hochzeit Christiani Rosen-Сгеиг, (1616) sam sie, prxyznawaf, aetestnictwa zas w towarzystwie zapierai siç, szydzií nawet z niego w róinjch dzieíach. Andreae •un pissí awoji bijografije, po íacinie, wydana po niemiecki: Andreae Selbst

Andrei — Andreessy

776

biographie (Wintertbur, 1799). Hossbach wydaf diiefo : Andrea' und sein Zeitalter (Berlin, 1819). Andreanl (Andrxej), xwany takie mafym Alberlem Diirerem, jeden s najefawniejsxych drzeworytników eikofy Wfoekiej, raistrx w áwiatfocieniach, nr. 1560 r. w Mantui, am. 1633 w Rxymie. Do arcydiief jego nalexa: Wixeronek poaadxki moxajkowej w kaledrse w Siena (1587), Smierc Faraona podfug Tycyajna, Tryjumf Cexara (1598), Zioienie do Grobu podfug Rafaela, Tryjumf Chrystusa podfug Tycyjana, Porwanie Sabinek i moóstwo ionych.. Anáreamu (Jan Chrxciciel) urodxif sie. w Orvielo r. 1601, wstapif do Zakonu jexuitów r. 1623, prxex lat oám nezyl w Rxymie retoryki, póíniej wykfadal filoxoOje. w Wiinie, bjl priefoionym domd professów prowincyi litewikiej w Warsxawie, i kainodiieja wfoskim dwóch królów polikieh Wladysfawa IV i Jana Kaximierxa. Za powrotem do Wfoch byf rektorcro kollegiów w Spoletlo i Fermo, gdxie tes teologii moralnej naucxaf. Umarf w Rxymie dnia 5 Sierpnia 1675 r. Wydal kilka dxiel treáci teologicxoej w jçxyku faciúskim i wfoskim, w Rxymie i Lacee, а w tej licxbie kaxanie o raçce Chrystusa Pana, miañe w kaplicy papiexkiej na Watykanie do Urbana VIII papieia, p. n. Paradinu voluptatit evertut, wydane w Rxymie 1613, przedrakovrane w Wilnie 1647. Andreapolskle Stdroje télame, xnajdojf siç w gnbernji Twerskiej, powiecie Ostasskowskim , we wsi Aadreapoln, naleiacej do Knsselewa. Dfugoletnie praklyexne doáwiadcxenia dxiafania tych wód, opisane i wydane w 1811 w Peiersburgu prxex Dra Frideburga, potwierdxone chemicxoym roxbiorem, dokooanym w r. 1810 prxei Sewergina i Brittox'a, dostateeinie prxekonaly о ich ibawiennych skutkach. Wody te skfadem swoim chemiexnym podobne sa de pirmonekieh i maja lekartkie wfasnosci: wxmacniajace i lekko prxecxysxcxaja.ee, a sxcxegoiniej skatecxne w xastarxafyeb cierpieniach skomych, reumatyxmach, epaxmach, oafabieniach' nerwów, niedokfadném trawienia, bemoroidaeb, hypokondryi, w poraieniach cxyii paraliiu i t. d. Andreas, eiyli Andreas x Argos, tlawny nefbien grecki, byl autorem posagu Lixyppa x Elis w Olimpii.—Andreas, dowódxea atraiy prxybocxnej Ptolemeusxa Filadelfa, exynnie sajmowal si; oswobodzeniem Zydów; póíniej od króla otrxymawssy xleeenie, kaxaf prxefoiyé Stary Testament na jçxyk grecki. AndreasnOWlOS (Krxysxtof) pisaf panegiryk na promocyje, akademicka, p. n. Applautut Apollini», drakowany w Zamoéciu 1682 г. Andrejewskl (Jan), doktór medyeyny, professor weterynaryi w uniwersytecie moskiewskim, rodem x Maforossyi, umarl 1809; wydaf nastçpnjace dxJela: Kratkoje naciertanije anatomii domasxnich iiwotnych, Moskwa 1804; Joh. Theophili Waltheri Myoloyiae liber manualis, in utum anatomes ttudiosorum translatât in linguam latinan», Moskwa 1795; tudxiei prxefoiyf dxiefo angielskiego lekarza Jana Pringle i wydaf pod tylniem: Nattawlenije rukowodttwejtmcxeje k predupretdeniju armiejtkich bolezntej i toehranieniju idorowija loojenno-sluiatzcxich, Moskwa 1807. Andrejewskle oleplloe. Zródlo wód mineralnych siarcxanyeb, ciepfyeh, których temperatura -j- *5° wynosi, xnajdajace siç na Kaukaxie, w liemi Axajowców, w odlegfosci p6f dnia drogi od Kislaro. Andrejewskle Jesloro, leiy о 2 mile od Tinmenia, w gubernii TobolskieJ, miçdiy rxekami Pysxma. i Tura, blisko ich pofacxenia sie i sob;. Dfugie na l*/a, sxerokie na mile,, ma odpfyw do Pysxmy. AndreOSSy Francisek), urodxony w Parysa 1633, a xmarfy w Castelnaudary 1688, raatematyk i iniynier, uwaxany sa pierwsxego bndownicxego kanafa lug

776

Andréossy — AndriaO'Verbiirg

wedockiego, chociaz priez dfugi czas sfawe dokonania tego dziefa przypisywano Riquel'owi, o czém nawet napis na sil u ne w Tuluzie z podaniem r. 1667 zdawat siç upewniac. Odlegf y dopiero potomek Andreossego, Aatoni Franciszek br. André ossy (ob.), ujaf siç za swoim pradziadem, ngfaszajac róioe dokumenta tego przedtniotu dotyczace w swojej Historyi /сана lu potuduioweyo. Tymte sporem zajmoje siç de Caraman, w swojej Histoire du canal de Lanyuedoc, który nakoniec rozIrzygnaf Allent w Histoire du Corp* du Génie. Franciszek Andréossy jest jeszcze autorem karty kanafu 'angwedockiego (3 ark. in folio, 1669). Po smierci Riquet'a zostaf dyrektorein kanafu w mowie bçdacego. — Andréossy (Antoni Franciszek hrabia', prawnuk poprzedzajacego, urodzony 1761 roku w Castelnandary, sfuiyf w wojuacli rzeczypospolitej we Wfoszech i w Egipcie, gdzie bçdac Cííonkiem instytalu naukowego w Kairze, dawaf wiele dowodów rozlegfych wiadomos'ci. Powrociwszy z generafem Bonaparte do Francyi i przyfoiywszy sie, do zaraacliu stanu z 18 Brumaire'a, mianowany zostaf ministren] wojny, a po zawarciu traktatu w Amiens posfem w Londynie, pózniej w Wiedniu i w Konstantynopola, gdzie odznaczaf siç nietylko gorliwém popieraniem interesu Francyi, lecz równiei badaniaini naukowemi. Po bitwie pod Waterloo Andréossy byf jednym z kommissarzy, wysfanych do obozu nieprzyjacielskiego, którjm jednak nie dozwolono udac siç do kwatery gíównej Blüchera; naslçpnie otwarcie przemówif za przywróceniem Bourbonów, zawsze jednak jako depatowany z departamentu Oude stawaf na stronie oppozycyi; uniarf w Montauban 1828 roko. Z prac jego historyczayeh, geogralicznych i hydrosiatyczuych zas/aguja na uwagç: Mémoires de l'Egypte; Mémoire sur firruption du Pont-Euxin dans lu Méditerranôe; Mémoire sur le système des eaux qui abreuvent Constantino ple; Relation de la campayne sur le Mein et la Rednitz de Varméв yalloôatave i Constantinople et le Bosphore de Thrace pendaiid les années 1812—1814 et pendant l'année 1826. Andréossy umárí w 1828 roku. Andrews, starozytne aliasto szkockie, w hrabstwie Fife, nad zatoka tegoz nazwiska. Przed reformacyja byf to bogaty port handlowy, gromadzacy na roczne swe jarmarki po kilkaset okrçtôw z róznych stron áwiata. W póíniejszych zatargach religijnych miasto Andrews byfo gniazdem stronnictwa katolickiego i Hcsnym s tego powodu ulegafo przeiladowaniom. Odtad upadafo ono coraz bardsiej i dopiero w ostatnieh czasach nieco siç díwignefo. Odrçbna stronç miejscowego przemysfu jest fabrykacyja pifek, którychokofo 90,000 sztuk wychodzi corocznie do Glasgow* i Edinburga. Andrews posiada najdawniejszy uniwersytet szkocki, zafozony r. 1,411 przez biskupa Henryka Wardlaw. Mieszkanców liesy 4,500. Andrlan-Werborg (Wiktor), urodzony w 1813 г., odebraf starannie domowe wychowanie, po ukonczeniu nauk w aniwersytecie wiedeñskim w 1834 ro ko, objaf urzçdiwanie w Wenecyi i w 7 lat pózniej wydaf znakomite dsiefo: „Aastryja i jej przyszfoáé" w którém okazuje sie. gfçbokim politykiem i jawnyin stronnikiem formy rzadu angielskiego. Dziefo to zjednafo mu tak rozgfoáne imic w Austryi, ii w 1848 r. po wybuchniçciu rewolucyi, wybranym zostaf na deputowanego sejmu frankfurckiego. Wkrótce pntém mianowany zostaf ambassadorem w Londynie, gdzie wiele okazaf zdolnoáci i taktu dyplomatycznego w kwestyi ■uitryjacko-wfoskiej i holsztyñskiej. Wprawdzie po upadku Szmerlinga Andrian-Werburg opuácif Londyn, jednakie na zadanie Gagerna powrócif tam na en* niejakü i dopiero ka koncowi 1849 roka wybraf siç na sejm frankfurcki. Na poczatku 1850 rokn osiedlif ele stale w Wiedniu i wydaf tn nowe dziefa

AnArfen-Werborg — JMrtakM

777

przemawiajace za konttytucyja angielska: О centralitacgi i decentralhacyi to Auttryi. AndHenx (Prancissek Wilhelm), dobry komedyjopisarz francuiki, urodzif siQ w Melon 1759 г., podczas rewolucyi bedac adwokatem, odznaczyl tie, zapa tera día wolnoácí i w 1798 r. z departamentu Sekwany wybrany na reprezentanta do zgromadzenia ustawodawczego, gdzie raowami i projektami o urxadzeniu szkóf elementarnych, o swobodzie prassy i o zamordowaniu posfów w Raetadt powsiechna zwrócif na siebie uwagq. Jednoczeínie da{ siç poznaó jako autor ulubionyc b komedyi, jak пр.: Let étourdi» (1787). Po 18 Brumaire zostaí trybnnem, w 1 800 r. sekretarzem, a wkrótce potém prezesem trybunafu. Bonaparte, którego planum nie sprzyjaf, usunaf go z tych pozad, po czém Andrieux zupefnie poàwiçcii sie. literaturze i zawodowi professora w szkole politechnicznej i w Col lège de France. Ludwik XVIII przypuscit go do akademü, której w 1829 zostawszy doiywolnim sekretarzem , czynnie zajmowaf sie. opracowaniem Dgicyjonarza akademü. Andrieux byf jednym z zafozycieli pisma p. t.: Décades philosophique* et litérairet, które wychodzify od 1794 do 1807 roku, zostawi( równiez doéé znacznç iloáé sztuk dramatycznych, z których najlepszemi sa komedyje: Moliere avec ses amis i Le vieux fat, oraz tragedyja Brutus, przedstawiona w 1830 t. Jego prelekcyje estetyczne drukowane sa p. t.: La philosophie des belles lettres. Andrieux umarf w 1833 roku. — Ав4г1бПХ (Bertrand), slawny medalier mennicy paryzkiej, urodzif sie, 1701 r. w Bordeaux, jest autorem prawie wszystkich medali, wybitych w ciagu ostatnich lat 40, na pamiatkç najwazniejszych wypadków wspófczesnych. Andrieux síusznie uchodzi za wskrzeiiciela sztuki medalierskiej w nowszych ezasach; czystorfó i prawda jego ryeunku ffj niearównane. Najcelniejszém jego dziefemjest medal na przejácle Ñapoleona przez gôrç s. Bernarda, równie día popiersia, jako tez izczególnie día píaskorzeíby, wyobrazajacej bitwe. z niezliczonemi figurami; przewyzsza on wszystko, cokolwiek w tym rodzaju widzieé mozna ni podobnycb utworach. Niemniej znakomitemi s§ medale: na przywrócenie posagu Непгука ГУ, na maftenstwo Napoleona z arcyksieiniczka Maryja Ludwik;, na bitwy pod Marengo, pod Jena, Austerlitz i t. d. Andrieux (Emil), lekarz francuzki, urodzony w Paryzu 1797 roku, tamie aie, ksztafcif i zostaí doktorem medycyny 1820 r. Wkrótce potém otworzyí kurz 0 przedmiocie w owym czasie nowym, to jest: o zastosowaniu elektrycznoáci 1 galwanizmu w medycynie; w tymze czasie pracowa? nadto nad oftalmología i s tarai sie. o ufatwienie poznania tej nauki, ku czemu wynalazl око iztuczne, nazwane przez niego ophthalmo-monstre. Te zasfugi zjednaly mu miejsce lekarza naczelnego w szpitalu ociemniafych, zwanym Quinxe-Vingts. Andrieux wydaf: Mémoire sur l'application méthodique du galvanisme au traitement des maladies 1824; De l'emploi du galvanisme dans le traitement de la gastrite chronique 1835; Mémoire sur l ophthalmo-phantome 1840; prócz tego wiele artykuíów о zastosowaniu galwanizmu w terapeutyce zamiessczai w rozmaitych dziennikach lekarskich. AndriskUS, prétendent do tronu macedonskiego, znany pod imieniem PseudoFilipa, syn rzemieálnika w Adramyttium wMyzyi, utrzymywai, iz jest synem króla Perseusza, straconego z tronu przez Rzymian, jakoz udafo mu sie. w Tracyi zebraé wojsko, na czele którego wtargnai do Macedonii, przez Rzymian podzielonej na zalezne od nich cztery rzeczypoepolite, i przy ogóluém niezadowoleniu, jakie tu wywoïywaia wfadza Rzymian, rychfo Iicznych znalazf sobie stronników. Wprawdzie pokonai go Démetryjusz Soter i odstawil do Rzymu; wkrótce 49«

m

Anirtektts - AnírtM

jedaak awolniwaxy tie uciecika, wyatypif i wiçksxa jesxcxe nü wprxódy potega, w r. 149 pried Chr. pobil pretora Publijusxa Juwencyjusxa Thalnç i dopiero po dwóch morderexych bitwach, poskromionym xoatal prxex Kwinta Cecylijnexa Metella. Z Traeyi, dokad sie, schronif, wydany xostaf w kajdanach Rxymiaaom i w ornako tryumfalnym iwyciçxcy poprowadxony do Rxymo. Nastçpstwem jego pnedaiewxiçcia byla xamiana Macedonii w prowincyjç rxymska r. 148 prxed aar. Chryat. ándrotamant lab AndroiaHUUI. Wedfog Plinijusxa mineral ¿wietnej, bie te], arebrxyatej barwy, xnalexiony w Eglpcie w krysstafaeh axescieanych, x którego kyfy wyraniane amalety, pierscienie i nasxyjniki. Nowii miaeralogowie wiщщ w aim adular, antykwit albo apat islandxki. Staroiytai magicy npatrywali w aim wlasnoáó uámierxania gniewu mçicxyxn, xkad aaxwiako jego pochodxi.— Lianenax tak uaxwaf masse, chrxastkowata xgromadxajaca sie. prxy xamku akorap wiein miecxaków, a mianowicie maexli periowych, ktéra daje sie, dobrxe polerowaé i cxçstokroô prxerabiaaa bywa na prxedmioty axtnki. Anirofikgl (x greekiego: androt cxfowiek , i fagein jeió). Так Herodot aatywa niektóre narody xamieaxkafe w Europie, o któryeh maiemano, te ciaia ladxkie xjadafy; mialy one wedfng jednych aaleiéó do plemienia alowianakiego, wadfag innych do germaútkiego. АИПЦМ (i greekiego andró* meicxyxna i gyne kobieta). Wyrat uiywany w teologii na oxnaexenie xwierxat, w któryeh w jednym osobnikn (indywidaom) if obie pleie polaexone, lect dla xapfodnienia koniecxném jest pomimo tego wapóldxialaaie dwóch oaobników, exém wfaánie androginixm róini aiç od hermafrodytytmu. Miecuki dwoskornpowe, jak np. ostrygi ta hermafrodytami, gdy tymcMiem mieexaki jednoskornpowe, jak ¿limaki, jako tes niektóre obraexkowe betaogie, jai pijawki, robaki xiemne podlegaja androginixmowi. W Bota nice ntywajf takie aadrogiaixmu na oxnaexenie roálin, w któryeh tfnpki i preeiki najdajf sie, na jedném indywidnnm lecx w kwiataeb. oddxielnych, hermafrodytyxm xaá oxnacxa, ie alnpki i preeiki ta raxem w kwiecie nmietxcxone, ten prxypadek jett aajpospolittxy n rollin, pierwsxy xaá napotyka siq a naleiçcych do gromady aaxwanej prxex Linnensxa monoëcia, wspófdxielnokwiatowa. Androgi nixm atanowi takie myt w ataroiytnosci, którego álady napotykamy d Mojiesxa i Platona. Wyobraiali sobie bowiem starotytni, ie mçicxyxna i kobieta w poeietku ttanowili jedaç caloáó, podwójna xe wxgleda па posteó, lecx jedna w chçclach i dxiatalnosci i ie ta iatota roxdxielona nattennie na dwie, dala poexatek rodxajowi ludxkiemu takiemn, jakim jeat dxisiaj. AndrOli (x greekiego andró», exlowiek i eidot postad), tak sie, naxywa au tomat pottaé dala lndxkiego majacy, który moie wykonywaó niektóre cxynnosci, cxlowiekowi wfaJciwe, xa pomoca apreiyn wewnatrx ukrytych. U ataroiytnych Greków, a nattennie u Rxymian xnaae byíy lalki mechaniexne, które do kofa atofów biegafy, porusxajac glowa, ocxyma, rekami. W exasach dawaiejsxyoh postad podobnych uiywali ostuíci día korsystania x fatwowiernoici ludxkiej, dsitiaj xajmuja one wíaáciwe tobie stanowisko, síuiac kn xabawie dxieciom. Zbadowaaie pierwsxego androida, októrym pamieôprxechowafasiç, prxypisuja Albertowi wielkiemu, który j§ nietylko rnchem lecx i mow; miaí obdarxyó. Zapewniaja, ie i. Tomasa x Akwinn, widxec ten utwór swego naucxyciela, tak sie, miaí prxettrastyó, ii potlukf w kawaiki, со wywoïalo x net Alberta wybuch tali: perUt opus triginta mmorum (tginaf owoc pracy trxydxiestoletniej). Prxypitaja Kartexyjosxowi (Descartes), ie xbudowai automat majacy posteó dxiewicy, aaxjwanej iartobliwie prxex twórce, awego càrkq Franutiq (fille francine). Naj

Antro!! — ДЫгоаваска.

778

doikonaleie i najsfawniejsze lego redujo utwory sa Vaucançon'a, a mianowieie jego fletrowersista i doboac flotrowereista. Pierwssy android; ukoúezyf 1738, a wystawif na widok pnblieiny 1738 r. w Paryin. Okazaf totaj Vaacancoa niemal| zrecznoád i wielka nankç, skoro akademija nauk, majae sobie poleconóa zbadanie ntworu, oáwiadczyfa, ie android-fletrowereUta wykonywaf кilka sztak, priycxém ruchy jego byfy znpefnie zgodne i raebami biegfego artysty, tea same sztuki wykonywajacego, ie naáladowania dziafaá i írodków nalnry iywej Vaacançon dokonaf ze ácisfoécia trndng do nwierxenia. W r. 1741 Vaucançon przedgtawií pubh'cxnosei dobosza grajacego na flecika i to dalo ma poinaé, ie gra aa flecikn jest najnciailiwsza día pierai. Cheacy obeznaé sie. z androidami Vancaaçon'a znajda sscsegófowa. wiadomoáé w Encyclopédie méthodique, dtJal: Ma thématiques, pod artykufami: androide i automate. Baron Wolfgang de Keatpelen zdaje sie, naáladowa! Vaucançon'a i zbndowal android grajacy w izaeby, który byl wystawiony na widok publiezny w Anglii, a sted zakupiony sostaf przez Fryderyka Wielkiego, rozebrany i przechowywany w nkrycio w Berliaie. Napoleon I po zajeciu Berlina polecil iloiyé android i i nim grywa! w azachy. Dingo niepojmowano jakim sposobem android ten ruchy wykoaywal, póíaiej dopiero przekonano sie,, ie czlowiek ukryty w stole azaehownley za pomoea spreiyn wprawial w ruch automat. Szwajear Drose z eynem bndowali androidy, ktÓN mogly pisad, rysowaé, graö na fortepianie i t. p. Zaslngnje takie na Iwan aatomat mnj|cy posteó wazy ofiarowany Napoleonowi I przez Frisarda, który za dotkniçciero, zamienial sie, na drzewo palmowe, pod którém siedziala pasterka pioraca welnç, pasly sie, kozy, ptaki ápiewafy i pies ssczekal. W ostatnich esasaeh zwrócil na siebie вwage, android zbudowany przez p. Cole, który wykoay wal na fortepianie aryje zachwycajace. AniroklOS, syn boika wiatrów Eola i Cyany, wraz z Feremonem wladal nad czçàcia Sycylii, pofoiong miedzy ciesnina, a przyladkiem Lilybenm. — A|droklee, mówca ateáski, glówny wróg Alcybijadesa, po jego wygnaniu nacselnik demokratów; zostal samordowany przez stronnietwo oligarehicsne. AndroklOS, syn króla atenskiego, Kodrnsa; Joficzyków poprowadsif do Aiyi Mniejszej, zafoiyf miasto Efez i zdobyf wyspe Samos. — áamltllll. niewolnlk jednego z prokonsnlów rzymskich w Afryce, sa panowania cesarse Kaligali, 'ciemiçiony przez swego pana zbiegf do pustyni i scbronif sie, do jaskini lwa. Wieczorem lew wraca, ale kulawy, i fape, swoja s jekiem boleici kfadzie na kolaaaeb przelçknionego Androklusa. Ten wnet w fapie dostrzega ostry kolee cierniowy, który wydobywszy zawiazujerane,. Odted wdziqczny lewlekarsaswojego saopatrnje w iywnoíé i dfugo z nim przestaje w blixkiej poufafoáci; nareszeie Androklos, znudziwszy sobie jednostajne iyoie, wydala sie, potajemnie s jaskini, lees wkrótce wpada w rçce dawnego swego pana. Odstawiony do Rsymn, jako zbiegly niewolnik skazany zostaje na walke, s (wem w csasie pnblicsnego igrzyska; ka wieU kiemu atoli zdziwieniu widzéw, zwierz przed chwila pelen wáciekfoici, na widok Androklnsa z pieszczotami kfadzie sie, n stóp jego, a niewolnik z rosrsewnieniem íciska go i caíuje. Na iadanie luda obdarzony wolnoácia i Iwem, Androklos zwiedsif wszystkie prowincyje, wybawiciela swojego pokaznjac za pieniadze. AndroUty (z greckiego androt mçiczyzna, lithot kamieó). W dawnej nanee o skamieniafoáciach, tak nasywano skamieniafe koíci, które uwaiano sa naleifce do czfowieka. Nauka paleontologii póiniej dowiodla, ie koáci lodskie w atanie skamieniafym nie znajdnja siç. ÂDdromaoha, eórka Eetiona, króla Teb w Cylieyi i iona Hektora, jedna s najsslachetniejszyeh poetad w kreacyjach Hornera. W dsiecinstwie jeszcse atrácala

780

Andromacha — Andrónikus

ojea 1 7 bract, aabityeh priez Achiltesa. PosMubiona póíníej Hektorowi, któremo urodatfa Aetyanaxa, czuîa byía dlart maíionka, jak lego wymowny dowód mamy w rozmowie przed walk; i skardze po polegfym (Diada, 6 i 24). Po zdobyciu Troi dostafa aie. Pyrrhasowi, synowi Achillesa, który j; do Epiru powiódf i tnech synów z ni; spíodzif; w nastepstwie zaá Helenusowi, brata Hektora odstçpii, któremu dala jeszcze syna Cestrinusa. Owdowiawszy osiadía w Pergamie, gdzie jej mauzoleum wystawiono. Earypides takie zrobií z niej bohaterkç tragedyi. ёШёПШШЯЦк (z greckiego: androt mai, mania obfad), wsciekíoáé, synonima nimfomanii; oznacza chorobç, której gtówném zjawiskiem jest chorobliwy nieaatyeony poped píciowy u kobiety. Xaw. R. AndTOBUUlt, iaacsej Androdamant (ob). Andromeda, córka Cefeusza, króla Etiopii i Kassiopei, równie jak jej matka rzadkiej byía piçknosci. Kassiopeja wynosifa ja nad Nereidy, czém obraione boginie domagtrfy sie. zemsty u Neptuna, który nie dosé, ¿e ziemie Cefeusza powodzif zalaí, lecz naslal jeszcze potwora morskiego, groiacego mu zoiszczeniem. Udano aie. po radç do wyroczni Ammonskiej, która wyrzekfa, ie: aby udmierzyé gniew Neptuna, naleiy côrkç Cefeusza oddaé na pastwe, potworowi. Zaledwo to dotfjfo uszu Etiopczyków, alisci natychmiast go zmusili do wypelnienia wyroku. Przykuta wiçc do skaly, oczekiwafa niewínna Andromeda ámierci, gdy w tém ujrzaf ja powracajacy na Pegazie Perseusz po zwycieztwie nad Medusa, z gfowa. Gorgony w reku (majaca wiasnosó obracania w kamieíi wssystkiego со na nia spojrzato). Zdjety pieknoácia dziewicy, zabif potwora i otrzymaí jej rçkç. Minerwa umieácifa Andromède pomiedzy gwiazdy. Konstellacyja ta na pófnocném leiy niebie, w postaci dziewicy z rozpostartemi rekoma do skaly przywiazanej. Andromeda (po arabsku El-mara el muieltela), t. j. przykuta na Jartcuchu, Konstellacyja pólnocnej strony nieba pomiedzy 18" i 48" póínocnego zboczenia i w pierwszych 30 stopniach wzniesienia prostego, niedaleko Perseusza, Cefeusza i Kasaijopei, wyobrazana jest na kartach nieba w postaci dziewicy z rozpostar temi rçkami, do skaly przykutej. Naleiy do 48 konstellacyj staroiytnoáci, a Flamsteed Úczy w niej 66 gwiazd, z których trzy drogiej wielkoáci: Alamah od wschodu na nodze, Mirach w pasie, i trzecia el na gfowie: ostatnia z nich z trzema gfównemi gwiasdami Pegazu tworzy wielki czworobok íatwy do poznania. Ku górze wzglçdem Mirach, w stronie póíno-zachoduiej (pod 40° zbocz. póín. a 9° wzn. prost.) widaó zaany oMok íwietny, w którym Herschel za pomoca swego wielkiego teleskopu dopatrzyí punktów swietnych, czyli gwiazd, a przestrzeñ pomiedzy niemi jest mgfa wypeíniona. ADdrODloyj&OJe, uczniowie niejakiego Andronika, który przejaf bfedy Seweryjanów. Wiersyii, ie górna pofowa kobiet jest dzieíem Boga, dolna zaá po tawa dzieíem djabfa. AndrODik, uczeñ Jezusa Chrystusa, krewny áwietego Pawfa i jego towarsysz w okowach i wiezieniach. Powiadaja , ie poniósí mçczeristwo w Jeruzalem, pospolu z ion; swoja Junija, d. 11 Paídzier. (List áw. Pawfa do Rzymian, 16,7), AnärODlk (éwiçty), mçczennik w Cylicyi, towarzysz é. Probusa i i. Taraka(ob). Aodronlkae (Livius), pierwszy rzymski poeta dramatyczny, rodem Grek z Tarentu, z poczatku byl niewolnikiem konsula M. Liwijusza Salinatora, który powierzyí mu wychowanie swoich dzieci i usamowolnif go. Obeznany s dzie(ami dramatycznemi Greków i owiany ich genijuszem, Andronikus przedsiewziaf utwory ich przesadzió na ziemie, íacirteka; jakci podíug wzorów greckich napisaï 19 sztuk dramatycznych, które wszystkie w Rzymie przedstawiono. Oprócz tego jest autorem hymnów i przekfadu Odyssei, oraz wierszowanej historyi rzymskiej,

AndronDras- Andró*

781

со dalo pociatek epopei laeinekiej. Umarí r. 226 prxed Chr. Z dtief jego po loatily jui tylko utamki, lebrane najdokfadmej prtei Sagittaritua i Jansoniuna (Altenburg 1672 i Amsterdam 1686). Andronikns. unie trtech cesarzów byzantyjskioh. Andronlkne I, ayn Izaaka Komnena, jako ulubieniec wojska wpadí w podejrxenie n cesaría Manuela, кto ry go uwieiic kazaf. Po dwunastoletniém wiçzienin, uciekl do Kijowa, zaprxyjaíoií sie tarn x wielkim ksieciem Jaroslawem i za jego poérednictwem pogodxK sie z Manuelem. Po sraierci Manuela 1 182 r. Andronikns skorzystal z roznrchów, jakie wynikfy w Konstantynopolu, kazal zamordowac cesarzowç wdowe i sam sie. cesarzem ogíosií, lecz po trzechletniém panowaniu zabitym zostaf w 1 185 r. By< to ostatni cesarz z domu Komnenów. — Alldreolkas П, syn Michaía Paleologa, objaf rxady w 1283 r. lecz zrzucony z trôna priez wnuka swego. — AndronlklU DL zmuszonym by! wetapic do klasztoru. Síaby i niedole,iny. — Andronikns IV| któremu Bnlgarowie i Turcy bezkarnie zabierali jedna prowincyja po drugiej panowaf do 1341 roku. Andronikns (Tranquilina Parthemino), filozof i publicysta, rodem z Dalmecyi, xwiedziwszy róine kraje, w koncu 1554 r. do Polski przybyf i uprzejmie od przedniejszycb panów i nczonych przyjety. W Pozoaniu miaf sobie duz wolony wstep do xamoxnej biblijoteki Andrzeja Gorki, generala wielkopolskiego; lam napisaf w jçzyku íaciñskim powazna rozprawç: Czy rozumowaé potrzeba? drokowana w Krakowie p. t.: Dialogue pkilosophandum ne tit? Craeotiae Hieran. Victor. 1545 in-4, która Sewerynowi Bonarowi kaaztelanowi Bieckiema praypisal. Dziefko to nader rzadkie ma byé peine nlozoficznej swobody. W tymze roku bawi! przez czas niejaki u Jana hrabi Tarnowskiego, kasatelana krakowskiego, a tam napisal ostre dziefko dla moiniejszych polaków prxeatroga: Ad optimate» Polonot admonitio Craeotiae 1545 in-4, poewiecone powyzszema Górce. Które goríi wy o dobro kraju Jakób Górski, powtóroie w Krakowie w r. 1584 n ¿azarza in-4, prxedrukowaf z wyboma a peina ognia przedmowa. Bawiac poprzednio w Niemczech miai bye nauczycielem w Lipsku za czmów gfoánego nauka Piotra Mozellana, lecz dla swej opinii filozoficznej niedfugo by? oierpiany. Podczas awego tam pobytu wydaf mowç do Níemców przeciw Tarkom drukowana w Augsbnrgu 1518, oraz mowe, na pochwafe wymowy tamze. F. M.S. AndronOWSkl, dom szlacbecki w Polece, herbn Syrokomla, oaiadfy w Litwie. Priodek Aadrono wskich wyszedl z Czech i otrzymaf od ks. Iwana Siemiono wicza Kobrynskiego daninç pod Kobryniem, Andronów prtezwana. Potomstwo jego dlugo sie zwafo Czechowiciami. Androny, wyraz dawnej polszeiyzny dotad aiywany, ozntcza: bátele, bajki, plotki, powiesc bez szyku, fadn i skíado, bajante, пр.: „Miaf wszjstko za Max, wszystko xa androny. — Co mi to prawisx za androny? — Wstydzifabyn eîç iletylko wierzyé, ale síuchaé nawet takich andronów." AndrOS czyli Andró, najbardziej кн pófnooy wyranieta wyipa gromady Cykladów (ob.), nalezacej do Grecyi. Wnçtrze jej xajete jest ртаwie caíkiem íaécuchem gór, których atoki w zyzne roaciagaja sie pfasacxyany. LIcay 40 wai i okoío 15,000 mieszk., którxy dawniej wynajmowali aie, czçsto do Konstantynopola i Smyrny w sfaxbç a tamecsnych chrzescijan. — Stolica tegoi aaxwtaka na brxegn wschodnim, jest siedliskiem bisknpa greckiego i licxy do 5,000 miesskanców, prowadzacyeh handel dosyé ozywiony. AndrOSf namiestnik króla angielskiego Jakóba П w Nowej Anglli i Nowym Torku, ir. 1631 г., samowolném postepowaniem swojém w 1689 г., pierwszy <Ы powod do rewolucyi w Bostonie, xa со stawiony byi przed sady angielekte.

782

Andró* — Andrufsów

Wszakie nastepca Jakóba Stoarta, Wilhelm Oranski, nie bacxae na nienawtód, jaka áciagnaf na siebie Andres, jai w 1692 r. na nowo powierzyf mn rzady lych aamych kolonij, w których atoli teraz, nanciony doáwiadczeniem, postçpowaniem xnpefnie odmienném potraGf zarfuiyé na aaifoáé poddanych. UmarI w Londynie 1814. Androti, albo Androzi (Fulvio), jezuita wloski, rodem z Monticello, miasteczka marchii Ankonskiej, doktór obojga prava i kanonik kaplioy loretanskiej. W r. 1555, a w 32 ¿ycia wstapii do zakonn jezuitów. Gorliwie praeowaf w marchii ankonskiej, w Syjennie i Perrarze i w tém ostatniém miescie nmarf 27 Sierpnia 1575 r. Wydaf kilka dzief treáci teologicznej w jçzyku wfoskim, które byly i na faciáski ifómaczone; z tych mamy po polskn przefoione proza przez síawnego w swoim czasie rymotwóree, Stanisfawa Grochowskiego: Sciesika poboinego chrzeicij'aniña, z lelotkich skryptów kaplana jednego S. J. przefozona w Krakowie, w drukarni Mikofaja Loba 1608 (w 4-ce, alr. 78), tndziei Rotmyilanie o drogiej mece Pana nattego Jezuta Chrystusa, priex к*. Fui teijигza Androcego Soc. Jesu zloione, a priez к*. Szymona TVytockiego, tegoi zakonu x wlotkiego na poltkie przelotone, w Krakowie w drukarni Jana Szarffenbergera 1611 (w 8-ce str. 92). Andronet da OorOOIl (Jtkób), bndowniczy króla francuzkiego Henryka HI, pfodny w swoim zawodzie pisarz, rodem z Paryia, kilkanascie lat przepedzif we Wloszech, póíniej kierowaí budowa niektórych wainych gmachów publicznych w Paryia, dopóki jako hngonota nie byf zmaszony opuícié Francyi. Glownemi jego dziefami sa: Galeryja Luwra i Pont Neuf, rozpoczçty w 1578 roka, którego jednak nie ukonezyf. Do celniejszyoh pism jego naleza: Livre d'architectu re, contenant le* plan* et dessin* de 500 bâtiment* tout différent* (Paryi, 1559); Les plu* excellent* bâtiment* de France (Paryi, 1576); Les ¿difice* romain*, recueil de dettin* gravé* de* antiquité* de Rome, fait* tur le* lieux (Paryi 1583); Leçon* de perspective (Paryi, 1585). AndniSkl, dorn szlachecki polski, slynaf niegdys w wojewodztwie wotynskim jni okofo r. 1528. AndrUSSewlCZ, dom azlacheeki w Polsce. AndnUiewlCI (Jan), biskap kijowski z kolei dwnnaaty, nastapif na katedrç w r. 1545 1. j. po Maeiejn Ostykowiczn Radziwille. Jako Jan, tego imienia biaknp kijowski drogi. „W nauce i w obyczajach mai polorn wielkiego" jak pisze o nim Niesiecki. Po dziesiçciu latach rzadow duchownych w Kijowie przeniesiony w r. 1555 na bisknpstwo íuckie i brzeskie, po Waleryjanie Protaszewiczu. Pieza go po dyplomatach rnskich spofczesnych: „Kniai Jannsz Androszewicz." Podpisauy na drngim statneie litewskim w r. 1563. Miaf umrzed, ale to niepewna, dopiero w r. 1579. Jako biskup (ucki, Jan trzeci. Jul. В. AndnUSUewlCS (Bogdan), rotmistrz królewski, jeden z panów litewskich, со w czasie wojen Polski z zakonem Krzyiackim, a mianowicie w nieszczçâliwej bitwie pod Chojnicami w 1454 r. nie odbiegf króla Kazimierza. — Dom Andruszkiewiczów uiywat herbu Mogila, iyl na Litwie i na ¿mudzi. AndrnSSÓW, wieá w dawném województwie Mácisfawskiem, dzisiejszej gubernii Smoleúskiej, powiecie Krasniúskim, przy ujsciu rzeki Horodni do Wiekry, miçdzy miastami Krasnem i Mscisíawiem. Pamietna zawieszeniem broni na lat 13 zawartém miçdzy Polska i Rossyja dnia 30 Stycznia 1667 roku, moca którego Smolensk, Siewlerz, Starodub, Czernichow i iune miasta za Dnieprem zostafy przy Rossyi. Sicz Zaporozka obu panstwom podlegaó miaía, Kijów de 1669 roku priai zostawaé w rçku Rossyi. Rozejm ten przedtuiono w Moskwie dnia 17

Andruszów — Astryckév

783

Sierpni« 1678 roku na drugie lat 13; (ob. Traktatg Polikie, lub Stkice hittorgcxne, Hnberta). AoÁnt, gatunek ciasta optatkowego, piecxonego w ielaxnych z grubym wyciekiem formach. Weszto w uiycie do Polski w czasach panowania Stanisfawa Au gusta; obecnie tak zowia opfttki slodkie, iwiniçte, uiywane przy jedzeniu lodów. Andry (Mikoiaj), urodzony w Lyonie 1658 a imarfy w Paryiu 1742 r. z ko lfei byt filozofem, teologiem, lekarzem, professorem w kollegijum fraocuzkiém, redaktorem dziennika Journal de* Savants, a w г. 1724 zostaf dziekanem faknltetn paryzkiego. Zostawil wiele pisra, z których wymienia: De la généra tion de* ver* dan* le corpa humain, którego plerwtze wydanie wytifo w Pa ryiu 1700 г.; ustanawia w niém tyle gatunków glial, ile wymienia czeáci ciaïa ludzkiego, i przypisuje ich powstawanie jajom, ktore sie. dostaly wewnçtrx organizmu ludzkiego, badi to z pokarmami, badi priez oddycbanie, b)di innemi drogami. Remarque* de médecine *ur le* différent* sujets, principalement tur ce, qui regarde la taignée et la purgation, Рагуi 1710; Tutaj wystçpuje przeoiw czçstemu puszczaniu krwi i riadkiemu zadawaniu srodków czyszczgcych. Le régime du carême considéré par rapport à la nature du corps et de* ali ment*, Paryi 1710. Le Thé de l'Europe ou le* propriété* de la véronique, Paryi 1713, ostatnie wydanie wyszio tamze 1762. Orthopédie, Ou far* de pré venir et de corrige* dan* les enfants les difformitées du corps, Paryi 1741. W ogólnoáci Andry byl pefen gfçbokich wiadomoéci, lecz zanadto ufat wfasnej nauce. Wiecej mógíby uczynic gdyby wyfaczniej zajmowaf sie. posuniçciem swojej sztuki i badaniami majaeemi na celu dobro ludikoéci. Andry (Karol Ludwik Franciszek), sfynny lekarz urodzony w Paryiu 1741 r. Odbyi swietnie nauki, ku czemu nie maia pomoc podai mu doéé znaczny majatek, który po ojcu odziedziczyf. Mianowany lekarzem naczelnym jednego ze szpitali paryzkioh i policzony do liczby pierwszych czfonków towarzystwa lekarskiego, ■aloionego przez Sennac'a, daf dowody wielkiego poswiçcenia i bezinteresownosci. Przyjai za zasadç oddawaé biednym chorym dziesiata czeáé swoich dochodów i na tenie earn eel poéwiçcif caíkowity dochód z synekur; leez wkrótce wydatki na ten eel dobroczynny tak sie, powiekszyfy, ¿e zmuszonym щ ujrzat ograniczyc swoja stajnie w czasie, w którym jej powiçksienia zajecia wyraagaiy. Umarf w Paryiu 1829 r. Andry by* jednym z cztereeh lekarzy cesaría Napoleona I, i Ludwika XVIII, który go ozdobil orderem i. Michaia. Jenner znalazf w nim gorliwego atronnika i iarliwego pracownika w upowszechnieniu szciepienia oapy oebronnej, a Mesmer napotkaf w nim silnego przeciwnika. Naleial do slawnego komitetu ustanowionego przez Ludwika XVI do kontroli gorszacych szarlatanizmów plann Vendóme. Zbyt zajçty, aby mógf sie. polwiecac* zawodowi pisarskiemu, zostawil jednak kilka dzief dobrycb, jak: O wécieklixnie, tíómaczone na inné jezyki; O skutkach terapeutgczngch magnetu i Traktat matergi lekarikiej. Anáryohów (JedrzejówJ, miasteczko w Galicyi w obwodzie Wadowickim, naczelne miejsce powiatu Andrychowskiego, ma wfasna parafije, obrzadku faciáskiego i pocztç. Ludnoáé w 1858 roku wynosiia 1,400 g(ów. Leiy nad rzeka Wieprzówkf w pieknej okolicy: odznacza sie, wyrobami drelicharskiemi. W roku 1784 Andrychów byf wfasaoácia Ankvriezów, miai fabryke, drelichów, obruiów, serwet, nie tylko w Galicyi ale w Polsce, w Moskwie, we Wfoszech, Wçgrzech, Czecbaeh, Szlazku i Morawach sfawna. DsJJ upadf przemyal tego miuta Jak w ogóle w cafej Galicyi. Powiat Andrychowski obejmnje 4—6 mil □, 28 gmin 22,305 mieszkanców. К. Wid.

wódstwie Piúikiem. Aolrybrilfi badnle, niedorseesnoici, to simo со androny: np. by apóstol i ■МП MMriwyebwstali, rsebUby, se aadrykofy baja. (Josef Wndowski: Daniel Prorok, Warsxawa 1680). Wyras ten ifafri< wyszedt* a uiycia, w csasach jesxcse Staaisfawa Angada. AntryitoVtM, pisnf: O Zeesenitt i xackowaniu zdrowia. Так Csacki prsytaeza w dsiele: O poltkich i litewtkiek praumtk, w regeatrrc satorów ktdrych do lego dsieia oiywnf. AwlfyaOWlO (fcaaars), ob. ¿osan. AnlrSOl (dwiejly), jeden i dwnaaslu apostofów, nrodsoay w BetMidsie, tya Jonuaa, brat keietia npootiléw Piotra, byl naprsed neinJem Jana Chrscieiela, ktéry wakasswszy ara prawdsiwego Baranka Bosego, akfonil go do pojicin sa Zbawicielem, pospofu se iwietym Janetn ewsngelista. Poniewai Jesne pierwaay go powolal aa ncsnla, prseto nasywajf Andrseja apos|ofem pierwssego weswania, prviotíetoe. Kilka tylko jest wsmiaaek o nim w Ewangelii; Daieje sai Apostolskie mi lasa о Andrseja. Podfug Orygcnesa opowiadaf on Ewsngetije. w Scytyi, • petem w Achai pedfng i. Hieroaima. Podfng Sofronijaisa opowisdaJ ja w Sogdyjenie, Kolebidiie; podfag à. Paallaa w Argos; podfug Grsegorxa Nasynnsentkiego w Épine. Rasey kronlkarsc atrsyaanjf, se s. Andrsej sntsesepit winrf ChrysMsowf w Kijowie; Sskoei екааЫа sie, posiadaniem jego reJikwij i nwnaali go sa swego patron*. Nie isotawil sednyeh piaent prsysnawane ma s§ apokryfami. Poniós! emieré Btecseaskj w Patres w Aehai, nkrsyiowany na poprseesaym krsyso w ksstefiie X (cnue deeuteataj. W r. 357 cíalo jego prsenie•iono s Pairas do Konstantynopola i sfosono w kesciele Apostoléw. Gdy Krsysownicy sajeli Kónstnntynopol, kardynal Piotr s Kapai prsewióxl relikwije d. Andrseja do Wfoeh i amieieil w koaciele katedralnym w Amalfi, gdaie dotad inajdaja niés, kodeiofy and w Ifedyjolanie, Noli, Brniela, poeiadaja tylko ich esaslkU L. R. AnwtKg* kade kiikn królów i ksiniat wejierskich. — Aniñe) I, smnssony wrss a brateso do nciecski prses prsywfastcsyciela Piotra, powróeif na tron w 1046 r. w skntku powotaaia Indoerogo, ale jas w 1058 r. sginaf w wojnie domowej s bratem aweias lela. — ЛяёГШЁ^ Ш, sapragnaf koroay jessese sa iycia starssego swego brata Bmeryka, i w tym cela wypowtedsiaf an wojaç. Евмгук ndaf аЦ do obesa brata bes brooi, a prsebiegsjçe s laska w reka sseregi poWstsncftw, dopytywaf sie, dnúafo: „Ktos sie, odwssy prselaé krew królewèkf ?" naateoajie, wslewssy Andrseja sa reke,, saprowadsif go do swego obese i awiesif* Wkrótee po tém sdarsenin Emeryk sachorowaf «tniertelaie, awolnif wiee brata i miaoewaf go opieknnem iony i syna swego fcadysiawa, ale Andrsej wypedsif ¿ndyslawn do Anslryi i po sgonie tego mlodego ksiecia wstapÜ na tron Wçgierski. Potéas miat fio, na wyprawe krsyiowq do Asyi, i saledwie wróеИ do kraju okofo 216 г., a jai sanasenym byl wysteptó prseciwko wlunemu aynewi Beli, s któryin aiq dopiéro po kilknletniej wojnie pogodiü i to sa poáredñrctwem Anslryi i papieia. Umarf w 1835 r. Wdowa po aira, Beetrix d'Esté, «dala ele, de Wíoeh i tant wydafa na éwiat Stefans Pogrobowee, którego syn Andrsej, po gwnftowaej dinieret ¿adyslawa HI, stal siq jedynym prawym dsiedaieeas kerony wegierskiej, i wstfpll aa tron pod imieniem Atlnrjl Ш. Тушcsaseai ceaers RodoK i pepíei üikolnj ГУ sapnecsyli ma prawn do trône, n ne dobitke, sJeaxeaajseis, pojewM si^ fafssywy Andrsej, mniemeny brat fcadyslnwa Ш. Так wiee, groins barsa sbienfa si; po nad gfowf Andrseja, ktory sdolal je

Шп4

785

dnakie wybrna¿ x wsxelkiego niebeipieczenstwa. Pobiwsxy bowiem fafsxywego Andrxeja, xawarl korxystne priymierxe x Niemcami, pozostawal wiçc jeden tylko ■Redwalk protegowany prxex papieia KarolAndegawenski, prétendent do koro■J wegierskiej. Smieré Karola uwolnila Andrxeja od pretensyj papiexkich, lecx chwilowo tylko, wkrótce bowiem utworxyla sie, w lamych Wegrxech stronnietwo ran nieprxyjaxne, które powolalo na tron, syna Karola Andegawenskiego, Karola Roberta. Andrxej wzial siej do orçie ale nie doczekal sie wojny i umart wáród przygotowan sie. do niej, w dnin 14 Stycxnia 1301 r. Na nim wygasla dynastyja Arpadów. Andrstj, biikap kruswicki piaty x kolei, nastapil po Wenancyjaszu, obrany prxex kapitale, w r 1055 lob 1056, x roda by! Rxymianinem. Damalewicx który dosyc obszernie pifie o nim, glównie apiera siej о to x podaniami, cxy xa Leo na IX, cxy xa Wiktora П papieia to aie, staîo; mówi póíniej it Andrxej azczedliwie trail! na cxaay Kaximierxa I, który odbudowywal koácioly i wiare, w Polsce; w r. 1058 xnajdowatí sie mial biskap ten wraz x innemi bracif w Gnieínie, na koronacyi Boleslawa Smialego. Mówi tei Damalewicx, le glosil potém Andrxej w awoim koiciele klatwy papiexkie prxeciw temn królowi, xabójey i. Stanislawa, ale to jai xdaje aie, niepotrxebne tylko domysly i prxesadxanie faktn. То tylko 0 nim powiedxiéé sie¿ dalo. Prxesiedxiawsxy na biskupstwie lat 26 mniej wiecej, amar! Andrxej r. 1081. Pochowany w koáciele w Parkanach, obok swojego poprxednika Wenancyjaaxa. Jako biskap kruswicki byl Andrxejem I. Jul. В. AndraCii JmjewiOS BogOlabeU, syn Jerxego Wlodzimierzowicza Dofgorakiego, wielkiego ksieeia Saxdalskiego, orodxony r. 1110; xajmuje waine miejsce w dxiejach Rossyi x powoda dfgfego daienia awego do jednowladxtwa 1 xniesienia ksiextw ndxielnycb. Za iycia ojea byl gorliwym wykonawca jego woli i nie malo mu dopomógl do osiagniecia wielkiego kaiextwa Kijowskiego. Otrxymawsxy po imierci ojea ksiextwo Snxdalskie (1157 г.), xaexal sie. mianowaé wielkim ksieciem wlodximirskim; po piçciu latach wladat jai Moskwa, Dmitrowem, Snxdalem, Wlodximierxem, Roatowem i Bogolnbowem, który sam xaloiyl, i xtad prxexwany xostal Bogolúbtkim. Xowogrodxianie x zawiécia spogladajac na wzrastajaca potçgç Andrxeja , napadli na jego posiadfos'ci. Andrzej zawarl wtedy przymierxe x ksiaiçtami: Smoleóskim, Pofockim, Razañskim i Cxernihowskim i rusxyf x wojskiem do Nowogrodu, ale poraiony xoatal. Wresxcie wpfywem awoim na obrady ludowe (wiece), udalo eiç mu wynieáé na rzadcç No wogrodu Ruryka Roácislawicsa, syna ksiçcia Kijowskiego; a gdy tego ksiçcia xtad Nowogrodxianie wypedxili, wybrali Jerxego ayna Andrxeja. Korxystajac xe slabosci i niexgód ksiaxat ndxielnycb, Andrxej sxturmem xdobyl Kijów i oddal go bratu swemn Hlebowi, ksiçcia iackiemu. Uosiegal jai cela swoich iycxen, kiedy w r. 1174 xamordowany xostal we wtasnym xamku w Bogolnbowie, prxex powiernika swego Joachime Kacxko, mszcxacego sie, xa karç wymierxona prxex Wielkiego ksiecia na jego brata xa jakieá prxestçpstwo. Ht. В. S. AndrseJ, herbu Gryft", syn Marka wojewody krakowskiego. Byl naprxód kanonikiem krakowskim i scholastykiem plockim, ai i biskap plocki od r. 1238. Umarl 17 Stycxnia 1249; pisal aie, na Brzeínicach, о mile od Bochni. Jul. В. AndrSaJ О, biskap plocki herbu Ciolek, od 1254—60. Mai dxielny, doéwiadczony, roxtropny. Wielu bylo ochotników do infuly, ale gdy go kapitale óbrala wieksxoicif glosów, wsxyscy nawet niechçtni dali mu swoje kréski. Stawal raocno prxy karnoecJ i prawach koicielnych, umarl na apoplexyjç. Byl wprxódy proboszczem plockim. Ziemowit ksiaie, maxowiecki doxwolil xa tego biskupa w roku 1254 katedrxe plockiej zakladaó wsie i miasta x prawem niemieckiem na jej KÜCTII.OPEOTJA топ i. 50

786

Andrzej

wfasnych dobrach. Czacki przytacza na to przywilej w diiele swém o prawach li tewskich. Jul. В. Aodrsct), arcybiskup lundeñski, prymasSzwecyi, znakomity nieposlednia uczonoscia. Jest uRainauda (t. 13 num. 61); list Grzegorza IX papieia do tego Andrzeja, polecajacy, aieby urzadzif osobna prowincyje. koscielna w Inflantach i ieby w tyra celu pozakfadaf w tej ziemi nowe biskupstwa, mialo z»i byö to polecenie, skutkiem proiby Niemców inflanckich zaniesionej w r. 1223 jeizeze do Honoryjusxa III, ieby uczcil In Лanty arcybiskupia dostojnoácia. List Grzego rza IX do Andrzeja dopiero w r. 1236 pisany t. j. w lat 13-cic po prosbie. Prymas szwedzki przyprowadiif zaraz do akutku rozkaz i zafozyf trzy bisknpstwa: nealhenskie, wironskie i lewelskie. Nie díwignaf jednak na melropolije biskupatwa w Rydze, ale koációí inflancki poddaf pod juryzdykcyja Alberta Sanbeera, którego nominacyi na biskupstvro rygskie niedopuácifa tameczna kapitufa, nazwafa go wiçc tylko arcybiskupem Pruss i Inflant. Dalszy przewód tej sprawy patrz w art. Albert Sanbeer. Temu to arcybiskupowi Andrzejowi Saxon grammatyk przypisaf swoje, Historyje dunskg. Jut. B. Andrscj, herbu Zaremba, biskup poznaúski 28-my z kolei, by! aynem Szymona kasztelana kruswickiego i jak niúwi Niesiecki, starosty gnieínieñskiego, który umarí г. 1240. Ztad po ojcu zwa go Andrzejem Szymonowiczem. Naprzód kanonik poznaúski, po Janie Gerbiszu zas w r. 1298 zostaí biskupem, zalwierdzil go i poswiçcil na tç dostojnosé Jakób Swinka arcybiskup (Paprocki o herbach bíednie kfadzie datç jego konsekracyi pod r. 1240 i smierci pod r. 1242). Mai o prawa koscielne i przywileje gorliwy; día tego rozpoczaí w Rzymie pro cès z margrabiami brandeburgskiemi, którzy probostwo santockie oderwali z pod wíadzy biskupiej z cafa kasztelanija, korzystajac ze smierci króla Przemyafawa, i probostwo to poddali pod wíadze koácioía soldynskiego. Mimo to jednak póíniej juz dobrze, sam biskup sprzedaf Waldemarowi margrabi swoje dochody i dziesiçciny, jakie miaï w zabranych przcz niego krajaeh polskich (Lnbusz, Drzeñ, Santok) za slafy dochód coroezny 30 grzywien pieniedzy brandeburgskich z miasta Arsenwaldu i za osady pomiedzy rzekami Notecia, Drawa i Kudda, które wynosify 200 fanów, a byfy na prawie teutoñskiém. Nie wiadomo día jakich przyczyn biskup zawarf podobny ukfad z Waldemarem w czasie trwajacego ciagle w Rzymie procesu, tém bardziej ze ukiad ów niszczyt zupefnie wfadzç biskupów pozuanskich w krajaeh szeroko roziozonych po nad Odra; byé moie, czynií to z koniecznoáci, przymuszony do tego. Procès zaí ciagnaí siç dalej, i dopiero trzeci nastepca Andrzeja przez niedbalstwo przegral go w Rzymie. Niechetnie zapewne biskup ulegaf zewnçtrznemu nieprzyjacielowi, gdy i na wewnçtrznego sfusznie nastawaf. Albowiem gdy widziaf, ¿e Wladysfaw fcokielek po Przemysíawie ksiaie polski ucisknf dobra duchownych, poíaczyi sie z innemi biskupami, powstaf przeciwko niemu i oblozyí klalwa, со bylo powodem ¿e fcokietck utfpil i ze Waclaw król czeski, ksiaze, krakowski byl obrany nawet ua króla polskiego. Na koronacyi Wacíawa w roku 1300 by* w Gnieínie przylomny. Sa tez dowody gorlhvosci tego biskupa w sprawie oswiecenin narodowego; w roku 1303 pozwolif mieszczanom poznaúskim zaíoiyc szkoiç przy koécicle farnym Maryi Bfagdaleny. Zastrzegí día biskupa jednak i kapituíy. nominacyje rektora, który miaí dzieci uczyc na Donacie i Katonie. Zlad chíopey mogli po ukoi'iczeniu uauk is'é do szkofy katedralnej, lub do innej jakiejkolwiek wytszej. Andrzej biskup ¿y{ swiatobliwie i umarf dopiero w roku 1311, lat 13 na biskupstwie przesiedziawgzy. Byi Andrzejem pierwszyni. Po nim nastapil Domarat her

787 bu Grzymafa (ob.), który procese w Riynie dalej prnwadzif, ale przegraf go dopiero Jan ¿odzia z Kepy (ob.). Jul. В. Andrzej, syn Stefana Pogrobowca, a brat Wtadysfawa IV Knmana, królów wçgierskich. Panowanie Wíadysíawa IV gauine i nieeiynne, bylo powodem klesk nienstannych dla krajn. Wçgrzy na mlodego i peinego xdolnosci Andrzeja, zwracali oczy. Wíadysfaw IV podejrzywajae brata, o knucie spisku, postanowif go zgfadzié; ten spostrzeglszy groiace rau niebezpieezeüstwo, aszedf w r. 1990 do Polski, do Sandecza starego, do ciotki awej Konegandy, która byia zakonnicf w klasztorze przez aiebie fondowanym. Ta, zatrzymawszy go cías jakis u siebie, oderfafa do Krakowa, z poleceniem Przemysfawowi, jai wtedy ksiaiçeiu krakowskiemn. Prxemysiaw wyznaczyf mn na przytnfek zamek Chroberz, zbndowany od Bolesfawa Chrobrego nad rzeka Nida, z kilka poblizszemi wfoáeiami. Zemata przeeiei bratnia doscignçia go i w tém ostroniu. Kilku Wegrów, przekuplonych od WJadysfawa IV, przybywszy do Chrobrza, ndawali przed Aadrzejem, ie chronic aie okrucieústwa królewskiego, przy jego boko azakaji achronienia. Mfody, azlachetny i nezcíwy ksiaiç Andnej, zanfaf rym fafszerzom I zdrajcom: arodze tei opfacif nieostroinosé swoja: со bowiem npatrzywazy czaa sposobny, ntopili go w rzece Nidzie, a sami prçdxej níi siç ich zbrodnla wyjawifa, uciekli do Wegier. Ciato ïamordowanego ksiçcia, najprzód w Korciynie u Franeiezkanów zíoione, póíniej za ataraniem i. Konegandy do Sandecza przenieaione zoitalo. Andrzej, bisknp tweraki, greckiego wyzoania, syn Gerdena ksiecia lilewskiego i Eapruyt chrzeicíjanki, ctotki Dowmonta ksiçcia pakowskiego; nastapil po Symeonie, pierwszym biaknpie twerakim. W r. 1315 zfoiyt godnoáó bisknpia i amarl r. 1323 zakonnikiem w monaaterze. Andrzej Iwanowlcz, ksiaiç aîerpucbowaki, trzeci ayn W. K. Jana DanHowicza Kality; nrodzooy 1327 roku; objat po émierci ojea fcopastnç, Sierpdehow i Pererayszl; mial za ionç Maryjç côrkç Kiejstnta ksiecia imojdzkiego, która po smierci mçia, w rokn 1353, zostafa zakonnica pod iraieniem Maury, amarla rokn 1389 i pogrzebiona w wybadowanym przez siebie w Moskwie klasztorze Narodzenia Najáwietszej Fanny. Syn ich Wfodzimierz podzielal wyprawy wojenne Dymitra Donskiego. Andrzej zostawif po aobie testament na papierxe, który wtedy zaledwie со zaczaf byc znany w Rossyi. Andrzej, WlgUnt, WingOlt, jak go pisza kroniki, ayn Olgierda i pierwszej jego iony Julijanny ksiçiniezki witebsklej, brat starszy przyrodni JagieHy. Ochrzeil siç podobno na obrz|dek grecki w Pskowie; kroniki ruskie wiedza nawet date kiedy to byío, mówia albowiem ie w r. 1342, ale w kaidym razie data jest za prçdka, tak przynajmniej sadii Narnszewicz: Olgierd wtenczas zdobyf Psków, gdy zas" mleazczanie prosili go, ieby zostaf n nich i przyjaf wiare, chrzeécijanska, ksiaiç dal im za siebie ayna Andrzeja, który wszelako pozostawiwazy namiestnika, zaraz pospieszyl za ojcem do Litwy. Ramiestnikiem tym byf wielmoza kníaziowskiego rodu Juryj Witowtowiez, mai dzíelny i poboiny chrzeecijanin. Ale kiedy polegí pod murami Izborska w czasie nagfego ñapada Niemców. naréd go píakaí i w sobornej cerkwi pochowaf, mimo to zerwaí wszelkie stosuaki z Litwf. Byío to w r. 1349. Pyszni zdobyciem twierdzy niemieckiej nad brzegami Narwy, poslali Pskowianie do ksiecia z awiadomieniem: „nie chciaíe* gam rzadzió nami, wiço teraz nie potrzebnjemy ani twoieh namiestników, ani ciebie." Zacaefy siç tedy kroki nieprzyjacielskie, bez wojny. Olgierd zatrzymywaf kupców pskowskich i tamowaí im Üandel; Andrzej, który podówozas panowaf w Poloôku, pnjtoiiyl na pograoiezt wioski nad rseka Wielkj, nuywajac Psko

788 wian wiarofomcami i sdrajcami. Wojna podjazdowa tiwala dlngo. Za roiboje ksiecia mscil аЦ dsielnie Oatafi przeiwany Izborikim. W r. 1359 kiedy Olgierd zdobywal Smolensk, Andrxej jednocsesnie idersyl na Rzew i zoatawil tam swojego namiestnika, Olgierd przyjezdiaí ogladaé Rzew w rokn 1350. W tej znown ttronie wiazaíy sie boje i Andrzej eiawal ciggle, ieby sie. dalej mógl w ksiçztwa Rorykowiczów posuwaé. Nieraz tei Olgierd posylal go wraz z innémi litewskiemi ksiaiçty, Kiejstntem, Witoldem na ziemie moakiewskie (1372 г.). Umierajac wysnaczyl ojciec na ndzial ksieciu temu Trubezewsk i podobno Polock, ale nienfajac Jagielle, Andrzej schronil eiç acieczk| do Pakowa, potém sai pobiegf do Hoikwy na slaibe do W. K. Dymitra Iwanowieza i przysiagl ma na wiernoéé. Dymitr niyl go tei zaraz w wojnie przeeiwko Litwie, i z bratem awoim poslal na oblçienie i zdobywanie Starodnba i Trabczewska. Obadwa te вашаla poddaly sie., ale ulegfy rabnnkowi. W Trabczewskn rzadzil wtenczas brat Andrzeja Dymitr Olgierdowicz (ob.), który z nienawiici ka Jagielle spotkal wojska moskiewskie z radoscia i otrzymal w ndzial Perejaslaw Zaleski. Obadwaj braeia mieli ndzial w wyprawie na Mamaja, która sie, zakonczyla kleska na pola Knlikowéin; dowodzili tam drniyna poíocka i branska (1380 roku). Róine щ podania kronik rnskich o ndziale ksiazat litewekich w tej wyprawie; jedne mówif le pofaczyli si; z Dymitrem jni blizko Donu na Rerezie; dragie podaja przesadzaj|e oczywiácie, ie drniyna ich do 40,000 Indzi wynosila, Nikonowski latopia pedaje nawet korrespondencyje, ksiazat pomiçdzy soba, gdy siç zbierali jeszeze na wyprawç. Nad Donem kiedy szla rzecz o to, czy sie, przeprawiad za rzekç, Olgierdowicze utrzymywali, ze trzeba, bo to samo wstrzyma od neieczki bojailiwych. Przywodzili stosowne przyklady z dziejów o bitwach Jaroslawa Madrego i Ale xandra Newskiego. Przeprawilo sie. tedy wojsko, Olgierdowicze stançli w posrodko. Znowu peino w rnskich latopisach szczególów o nich; widaé, ie i ksiaie, moekiewski wysoko cenil ich pomoc. Ale znndzifo sie, Andrzejowi nawygnanin, chociai sam sobie by{ winien. Po siedmia lalach talaczki, zniósl sie. z Krzyiakami inflanckiemi i prosi? ieby mn dali pomoc do odzyskania Polocka; obiecywaf wziaó ksiçztwo od zakonn praw em lennem, sluiyó mistrzowi z poddanska nlegloscia z dzieémi i nastçpcami nastçpcôw svroicb. Zrobif nawet zapis ksiçztwa polockiego aktem w Niedryszaoh, dnia 9 Paidziernika 1385 rokn. W zapisie tym darowal zakonowi to czego nie poeiadaf, со priez wlasna dla rodzenstwa nieiyczliwosc dawno stracif. W liscie, który wtenczas pisaf do Wielkiego Mistrza, nazywal go ojcem i przyjacielem nkoehanym. Zakonnicy Krzyiacy oczywiscie zapis prsyjeli z wielka radoácia. Wtenczas kiedy JagieHo wyjechal na álub z Jadwiga, chmara krzyzacka zwalila sie. na Lilwe, opnszczona przez ksiazat, Niemcy szli w dwóch oddziafach od Diwiny, trzeci pod wodza Andrzeja wkroczyl z innej strony, skladali go zas Rusini zaciagniçci ze smolenskich i pofockich wlosei. Liczyl ksiaie. na przychylnosc w ogóle Rosi, która ko sobie pociagal jednoscia wiary, i na tej nadziei opierajac sie, nie szedl joi na odzyskanie ksieztwa, aie bunt rozwijal, twierdzac, ze JagieHo stracif prawo swoje panowania, gdy prsyjal wiare. katolickf i ie nikt ulegaé mu niepowinien ani nawet brada jego, aie wizysey maja uznaé sobie za pana prawowiernego ksiecia, zaczém sie. Andrzej sam nastrçczal se swoja ochóla. Krzyiacy nie wstydzili sie rozwijaé bnnt przeciw katolickiema kréia wi. Nadzieje sawiodly jednakie; Rnsini Krzyiaków, i zdrajcç ksiqcia, przyjeji wojna. Chmara oblegafa fcnkomlç, która dingo wstrzymywaïa nacisk nieprzyjadóf. Gwaltownym sztnrmem z drabinami i z ogniem wziçli wreszcie zamek mo ca, chociai wielu Niemców kolami i kamieniami pobitych w kolo bianków poleglo. Andrzej foetal siç w ¿nkomli ze swojém ryeersfwem, a potém Krzyiacy

789 uderzyli na Poloek, iniusili do lego tameczna Ruí , ze zamek, miasto i ksieztwo poddali Andrzejowi, który tez rychfo za ich pomoca opanowal Drysse, Druje i nie maja czçsc Rosi. Jednoczesnie ¿eby Jagieffq do szczetu znçkac, za podmowa ksiecia, Swietoslaw smolenski tesd Witolda wkroczyl do Litwy, zabierai zamki, Witebsk, Orsze i mordowal jak Neron. Trwafo to szczescie krzyiackie blieko miesiac. Posuneli sie, jai с Rasi ku Litwie i szli na Oszmiane; zraiafo ich niepo wodzenie, xe wszystko orezem rousieli zdobywaé, wreszcie zwrócili sic ku Dzwiuie ze zdobycza. A krói tymczasem pchnaJ do Litwy Skirgiefiç i Witolda, którzy jui о srodopos'ciu ze Zmndzia, z Litwa i z Polakami dazyli naprzeciw Krzyzakom; obadwaj mistrzowie inflancki i pruski tém bardziej cofad siç zaczçli i zoitawili Andrzeja na laskç loan. Ksifzçta oblegli tukomle i zdobyli ja wysiekíezy rycerstwo niemieckie i ruskie buntownikl, innych powiazali, rozproszyli i fcukomle swojemi oiadzili. Potém pod Mscisfawiem rozbili áwietosíawa, który polegf. Ztad do Poíocka ezli i dobywszy fatwo miasta „swawolnych i tych któ rzy byli przyczyna wojny i zdrady" mieczem na gardle i na majetnosci skaraü. Rychfo uspokoUi Rus cala. Andrzej doatal sie do niewoli i odeslany do Polski, skazany byf przez króla na doiywotnie wiezienie, które odsiadywaï wChecinach, w ciemnej wieiy , ale lylko przez trzy lata. Skirgieífo albowiem i Wíodzimierz bracia rodzeni, a Witold i Fedor stryjeczni, dali ta niego poreke królowi i wtedy byl wypuszczony na wolnosc. Jest o tém tranzakcyja dalowana w Dolatyczach z r. 1394 (we s'rode po niedzieli Circumdederunt). Król wtedy w odziei zaopatrzyí ksiçcia, jak o tém przekonywaja. rachanki podekarbich (Zycie domowe Jadwigi i Jagieííy str. 46 — 47). Sprawil mu suknie codzienna z szarego sukna i druga z braxelskiego, píaszcz, pokrycie do wozu, zapan atiasowy, zapan z parcianki, nabiodrki, siodia, strzemiona, popregi, brzuszki z wiewiorek na podszycie sokni, pfótno na przescieradfa, reczniki i obrusy, tfumoczek i t. d., byf tedy to cafy posag udzielnego ksiecia. Widac pozwalano ma wtedy przejeidzac sie,, byl albowiem ksiazç w Krakowie wtedy zapewne raz pierwazy, w Korczynie, Wislicy: podejmowano go wszçdzie ze skarbu. Ksiaiçta bracia zjeidiali sie witac „Andrzejka," tak go rachanki urzçdowe nazywaja; przy Andrzejka leí dosyc plataío sie eíuzby, jednego ksiaie síaf ai do Wielko Polski do króla z Wislicy, dok|d przyjechaf 16 Maja 1394 г., zkad 15 Lipca pojechaf do S. Krzyia. Tutaj urywa sie historyja o Andrzejka. Na tych przejsciach skoúczyí barzliwe swoje iycie ksiaie, Andrzej, który jai teraz wiernie Witoldowi sluzyí. Naruszewicz powiada, ie podobno z greckiego przeszedf na obrzadek íaciriski, ale rzecz dziwna, niezna jego imienia, jakie nosif w pogaástwie. Zginaf wwyprawie przeciw Tatarom, w polrzebie z Edyga nad Worskla w roka 1399. Syn jego Iwan Andrzejewicz byl jakis czas ksiçciem pskowskim, wspomniany jest takze w tranzakcyi s Wrzesnia 1431 г. o czém Naruszewicz w labliracli genealogicznych ksiaiat litewskich.— Nie trzeba platee lego ksiqcia Andrzeja Wigunla, z innym Wiguntem Alexandrem takie Olgierdowiczem , prayrodnim bratem (ob. Alexander Wiifuntj. Jul. В. Andrzej (Wasifo). Pierwszy biskup wilenski za Jagielfy, byl herbó Jastrzçbiec, polak. Wstapif naprzód do zakonu franciszkanskiego i mnaial apostolowac w krajach niewiernych, skoro zostal biskupem ceretenskim (ob.) na Wolossczyínie, gdy zas biskopslwo to stançfo dopiero okoío r. 1371, wiec musiaf byé pierwszym na tej stolicy. Mai uezony i bogobojny, „pasterz wíasnie apostolski" jak go nazywaja íródfa. W naszych dyplomataryjaszach jai w r. 1372 wystepuje jako biskup cereteúski (Raczyúski, Cod. str. 262). By? w tych czasach kaznodzieja i epowiedoikiem Elíbiety królowej wçgierskiej, Bosniaczki, iony Ludwika, czy

790 lex raexej matki jegö Elzbiety ¿okietkównej. Zasiadal w roku 1376 na aynodxie prowincyjonalnym w Uniejowie, który xwolal Jaausx arcybiskap, liexyl si*, albowiem do prowineyi gaieínienskiej, nie halickiej. Owasem Aadrxej róine obowiaxki sprawowal w tej prowineyi. W r. 1380 jeidxil do arcybiskapa i panów dnchownycb do Body te skargf na sslachtç, ie najeidiaia i nistcxyfa dobra dachowne. Towarxytsylo ma dwóoh innyeh pratatóir polskioh. Kiól Lndwik dal odpowiedí obojçtna, kaxa( im albowiem cxekaó na xjaxd powaxeehny, aa któryra mial xaradtió wstyitkim bexprawíom. Prxed xam| ¿mierda. Ladwika, Ziemowit ksiaie maxowiecki oblegl fcowiex, korxystajac x cbwilowyek okoUcaaotal i xaatieaxaaia arcbidyjecesyi gdeinieaskiej, x powodo smierci Jana Sachywilka arcybi•kupa. Posfaay byl xnown Andrxej biekup cereteáski od kapilaly do keíeoia w r. 1382 x proiba, aieby odstapil. Nie wskóral i tataj nic,.gdy Ziemowit odparf, ie ma prawo do datariawy doexeanej fcowicia, póki nowy areybiakap alenastapi; to wistocie prxyapiexxyfo elekeyje. Dobrogosta x Nowegodwora (ob.). Te ciagle poselstwa i pobyt w Police swiadcsf, io Aadrxej malo aiodsial w swojej dyjeeexyi, moie tei okolicxaoiei aiebyly poterna, ile ta katedra Jago látala w poiród aaroda greekiego obrxadka. 8% ílady, ie i prxed biskapsHrem swajem i po wyiwieceda Andrxeja prxesiadywaf oxéalo w kodeiale Paaay Maryi na Piaekaeh w Krakowie, xnajdowal ala. tam aawet jego portret pdaaiej pnemedony do Wilna. To waleaanie sie. sprawilo, ie król Wladyslaw Jagieilo watfpiwsxy na Iron polski, postanowil ma dad iasx| spokojnlejssa dyjecesyje,. Jakoi xottaf Aadrxej pierwaxym bixkapem wBeéaUm wroka 1387. Koádof xafoioay aa xamko wilenskim aüixym, gdxie pierwiej gorxal ogieá pogilakl, Вadieta areybi akap gnieínieúiki wyáwlecif ma па katedre, pod tytafem iw. StaaMawa. Stafo aie, to xa Urbana VI. Inne éwiadectwa mowia, ie Andrxej byl wyiwiacoay aa bisknpxtwo wtleáskie prxex Dobrogosta x Nowegodwora, wtedy Jenas« biskopa poxaaáakiego, ale to byé niemogfo, gdyi áwiecenia jai mial wprxódy. Jadwiga sprawiafa kieliehy, monstrancyje, krxyie, pnsxki, ksiaiki, obraxy i t. d. Кral osadxif prxy katedrxe aaprxód exterech praíatów i otan kaaoników. Mieaxkaaie biskapowi nadal w prxywileja fandacyjnym (Wixeranki i roxstrxasania naak. wileáikie t. 59 str. 77). Aby sie. tas bisknp „pocxciwie x dostatkiem wychowaf, prsyfaoxyl kniema, opowiada Bielski, plebania albo fare, klodawska w arcybiskapstwiegnieioienek¡ém,bo jest nadaniawielktegonadinne doehody." Mogo Kfodatrxymali biskapi wfleáaey, ai póki lepiej nie byli wyposaieni. Míala dyjecesyja x poctftkn tylko siedm kofciofów, w Wilníe, Niemencxynie, Miedaikacb, Mejsxagole, Krewie, Boleiach, w Hajnie i Wilkomierxa. Dobra biskupstwa í wssystkiego dochowienstwa wyjfl król sarax aa wieexne cxasy od wsxeQdcb podatków. Na pierwszf miejscowa. jai darowisne. sfoiyly biskapowi od króla obsxerae do bra Tarogno csyli Taarogiay x prsyleglosciami (w karnawale 1387 r.) W lat kilka nadany prxex króla katedrxe Strxessya (25 Maja 1391 r. w Lidxie). Nawef i Witold nadawal dobra kosciofowi katedralnema, Trebaay, KIodao i t. d. (94 Lipoa 1388 г.), prxywileje sa drakowane w éwieío wydanym „Zbiorse dypiomatów rxadowych" kommissyi areheologiexaej wilenskiej. W r. 1399 biskap podnosil w swojéj katedrxe Witolda aa wielkie ktiettwo. Rai litewska aatywafa lago biskapa Wasllo, Watilo i xtad ma taki xostal sie, w hlstoryi pnydoeek, prewie naswtiko. Pracowal gorliwie día keaeiola, „w aledowleraa Litw; wiare cbrxeseijaáska wméwH." 8| ílady, ie mial auffragaaem w Wbaaa kUegatf Mikelaja, alé to rseexy niepewae. Pod koniee iycia jeídtil w r. 1998 w orsxaka Witolda i wiela ktifiat litewskicb aa wyspç SaJn día akladów g «rlatkim miatrteai kvtyiaeklm o pokój, Wjto to pod jadeé: w iaioeia амаа! ta* pokaj, po»

Anársaj miçdzy warunkami którego byía ohietnica Witolda, ¿e wiarç chrzeícijanska we wszystkich prowincyjach paástwa swojego bçdzie rozprzestrzeniaó wszelkiemi eifarai i sposobami (Dzieje Krzyi II, 24). Zbudowal tei biskup kaplicç swojego patrona w Wiloie, to jest áw. Jçdrzeja, postanowií w niej osobnego altaryste, daf mu mieszkanie w swoim pataca i sapisal wieezysty fundasz (w r. 1397). Byí Andrzej krewnym jakimá sfawnego Wojciecha Jastrzebca osyli Alberta (ob.), prymasa i arcybiskupa gnieínienskiego, gdyi od synowców tego arcybiskupa pochodzi rodzina Zborowskich, a w podaniach naszych genealogicznych mówi siç, ie rodzony brat Andrzeja imieniem Marcin nadaí Franciszkanom i zmurowaí klasztor w Nowém Mieácie i Zborów kupil, od czego Zborowscy. Wiçc podanie poczatek Zborowskich do Andrzeja i do Alberta odnosza. Umarl biskup w roku 1399. Nastçpce, roiaf po sobie w Wilnie Jakóba Plichtç herbn Znin (ob.). Tntaj bedzie miejece sprostowaé pomylkç, która z powodu tego Andrzeja biskupa wkradfa sie do historyi koácioía polskiego. W Buzenskiego, „Zywotach arcybiskupów" (wyd. polskie 1, 186), czytamy о Andrzeja biskapie kretenskim, ktúry byf wikarym czyli sufl'raganero arcybiskupa gnieínienskiego. W faciñskim tei oryginale stoi wyraínie: „episcopus cretensis." Brali tedy wszyscy w dobrej wierze Andrzeja tego za biskupa in partibus z wyspy Krety i kfadli go w poczet suftraganów, t. j. biskupów niedyjecezyjalnych, jakich na posfuge, wedfug ustaw koáciofa biora. do siebie dyecezyjalni biskupi. Ksiadz tetowski, Katalog biskupów i t. d. dwa razy Andrzeja zwie biskupem kreteñskim (t. 3 str. 60 i f. 4 atr. 92). Kromer nazywa Andrzeja biskupem cereneñskim, o czém wie ¿etowski. Ñas samych rzecz ta dfago mylifa i mieliámy Andrzeja za biskupa w istocie in partibus, kfadlismy go zas na czele suflraganów gnieinienskich, bo historyja dawniejszego nam nie wskazywafa, nareszcie nie mieezaltémy go w jedno z Andrzejem Wasifa. Dopiéro bliisza uwaga, ze bitkup ów kreteñski posluje do króla Ludwika w r. 1379 (£çt. 4, 92) i ie posfuje do Ziemowita w r. 1382 (tamie 3, 60), tak samo jak zupeínie póíniejszy biskup wilenski wskazafa nam, ie biskup kreteriski z Wasiff, jednf i taie sama sa osoba. Wtedy wyjaánifa sie. i ta pewnoád, ie tulaj mowy byé nie moie о iadnym biskupie in partibus s wyspy Krety, ale o biskupie ceretenskim, dyecezyjalnym z Wofoszczyzny, który jednak musiaf bawié po za dyecezyjf. Albo Modale Buienski napisaf w oryginale swym: „Cretensis" zamiast „Ceretensis," albo wziaf to bfedne nazwanie z Díugosza, doiyé, ie w kaidynr razie oskariaó tutaj potrzeba zíy tylko waryjant kroniki i ztad nieostroinosc póiniejszych. Andrzej Wasiio nie by! tei suflraganem gnieznienskim w takiém rozumieniu, w jakiém sa dzisiaj suffraganowie biskupów dyecezyjalnyah, biskupi in partibus, ale w lakiém w jakiém np. biskup krakowski, kujawski, pfocki i t. d. byli sufiraganami prymasa. A jednak owe zapewnienia zródef, ie Andrzej byf „wikarym czyli suflraganem arcybiskupa" takie nieposlednie w Mad wprowadzafo, gdy suffragana bralo aie. tutaj w dzisiejszém wiecej znaczeniu, nii w dawniejszém. Naleiy tedy z dziejów naszych usunaó biskupa kretenskiego, którego moina bylo nawet dawniej uwaiaé za greka nawet zbieglego ze Wschodu, nalezy tei z liczby sufl'raganów gnieinienskich do sluiby w koíciele gnieínienskim przywiazanych wyrzueic Andrzeja, bo aie mu jedno i dre gie stanowisko nie naleiy, gdy Mad je tylko slworzyf i proste nieporozumienie sie. z historyja. Jul. В. Andre«] Oarbaty (Harbaty po rusku). Wojdat syn Kiejstuta z Biruty i poganska. Znajdowa? aie w krwawym boju z Krzyiakami, którzy pod wodzf Winrycha z Kniprodu zdobywali Kowno w r. 1362. Mfody ksiaze oblçiony by! wtenczas z Lilwa w Kownie, a gdy odsiecz Olgierda, Kiejstuta i Patryka odbit;

792

AndrzeJ

byía ¡ miaste pase mnsiafo w Sobóte Wielkanocna, Wojdat z trzydziesta szescia przedniejszych bojarów litewskich pojmany poszedf do wiezlenía, ale niewladomo jak diugo w niém siedziaí. Po ucieczee Andrzeja Wigunta Olgierdowicza (ob.) do Moskwy, otrzymai po n;m ksieztwo poíockie z wfadz) podobno namiestniexa od Jagiefiy, okofo r. 1378. Szukajac podobno sposobnosci poklóeeaia aie, z Kiejstutem, Jagieíío po traktacie z Krzyzakami zawartym w r. 1380, postaoowil Poíock oddaé bratu rodzonemu Skirgielle; Poíoczanie jednak slatecznie przy ksieciu Andrzeju Wojdacie stali i nie eheieli przyjaé Skirgieiiy, it|d wojna z niemi. Jagieíío brata tíai z wojskiem, a Krzyiaków inflanckich prosií o pomoc, mistrz natychmiast z komlurami i rycerstwem stanai na zawofanie i wespóí ze Skirgieíía „dobywali Poíocka uiilnemi szturmami." Jagieíío tai sam miaí uderzyc na Kiejstuta z Krzyzakami pruekiemi. Kiejstat, który jai dawno przeczawflf to, со fie, knufo w tajemnicy, chociai Witold nie wierzyí zdradzie Jagieiíy, poszedí nagle i opanowai wielkie kaieatwo i tém ocalií eyna w Poíocku, który jednakíe dzielnie siç bronií przei 13— 16 tygodni. Poíoczanie przywiazani by li widaé do niego, kiedy w ostatecznosci cheieli sie. poddaé raezej Niemcom, jak uznaó za pana Skirgieiíe. Kiejstat z Wilna posíaí zaraz rozkaz synowcowi do odslapienia od Poíocka, nie byío tedy со robié, wojsko aie. poddaío nowemu wielkiemu ksieciu, Skirgieíío zas ndaí aie, na wygnanie do Inflant, /. upadkiem nastçpnym Kiejstota skoiiczyío sie i panowanie Andrzeja w Poíocka. Jul. В. Andrze], biskup czereteáski. Wíadysíaw syn Alexandra wojewody woïoakiego, za powodem macochy iwojej Klary, okoio r. 1371 przedsiewziai za rad| Urbana V papieia, zjednoczyé aie. z koscioiein rzymskim. Za staraniem zgromadzenia ksieiy Franciszkanów, naród awój do tego zjednoczenia przywodzac, prosil о erekcyja nowego biskapstwa w Czerecie, z zastrzezeniem aby do biikopa halickiego ruskiego nienaleiafo, majac swoja dyecezyje, i dyecezyjanów katolików, ale do metropolii gnieznienskiej. Pierwszym biakupem czeretenskim, inaczej hakonskim, byi wyswiecony Andrzej. Znajdowai sie, on na synodzie prowincyjonalnym uniejowskim r. 1376, przez Janusza arcybiskopa gnieznienskiego zwoianym, a w r. 1380 byi wysyiany w imienia tej metropolii do Ladwika króla polskiego i wegieríkiego do Budy, ze skargami na szlachle, która dobra dochowne najezdzajac nUzczyía. W r. 1482 byí posíany od kapituíy gnieínieftskiej do Ziemowita ksiazeeia mazowieckiego na Piocko, aby obleienia zamka íowieckiego zaniechaí. AndrzeJ DymltrOWlOS, Ineci syn Dymitra Doñskiego, nrodzií ait] roka 1382. Jego dzielnicç skiadaiy: Moiajsk, Wereja, Miedyi'i, Kaluga i Bieioziersk. Byi zawsze wiernym tprzymierzeúcem brata swojego Wasila i ayna jego Waeila Ciemnego. W r. 1408 i 1426 znajdowai щ w wojsko wielkoksiaiecém, odpierajac Mongoíów. Umari w Moskwie r. 1432. Z ¿ony swej Agryppiny Alexaadrówny, wnuczki Patryka Narymundowicza, ksiecia litewskiego, miaí eynów: Ja na, ksiecia moiajskiego, Mi chaia ksiçcia werejskiego i bieiozierskiego, i córkq Anastazyjç, poslubionq wielkiemu ksieciu twerskiemu Borysowi Alexandrowiczowi. Andrze), biskup kamieniecki, czwarty z kolei, nastçpca Alexandra (ob.), zmariego г. 1411. Dwa lata tylko rzadzii koscioiem podolskim, gdyz r. 1413 umari, jeszcze przed sejmem horodelskim. Nastçpca miaí Zbigniewa (ob). JiU.B. Andrzej WszewlodOWlOZ, ksiaie Drucki, byi w r. 1422 poiyiany przez Witolda, wielkiego ksiecia litewskiego, wraz z innymi wojewodami i Andrzejem Michajiowiczem, ksieciem druckim, na pomoc Betsabule, carowi Kapczaka. Andrzej ze Bpiawkj (z Píawki, Spiawski). Biskup ostatni wiodzimierski,

Andrnd

793

a pierwszy íacki, gdy katedrç !acinska i W!odzimierza do ¿ucka Witold przeniós!, episcopus Lucensis jeszcze nie Luceoriensis. Szlachcic herbu Leliwa. Niewiadomo kiedy wsJff katedrç, gdy albowiem poprzednika jego Grzegorza Domi nikana ¿ród!a jeszcze pod r. 1425 wspominaja, o nim dopiero znajdujemy wzmiankç pierwsza pod r. 1429, ie przyjmowa! w £ucku dostojnych goáci stre ich па síawnym zjeídzie z krzyiem w rçkn stojac n bram miaita. Podpiiany na przymierzn w. ksiçcia Swidrygieify z wielkim mUtrzem krzyiackim w Chrystoraemlu nad Niemnem d. 15 Czerwca 1431 r. Aie gdy skntkiem tego wojna wybuehneïa Swidrygieííy z Polska, biskup zawar! siç w fcucku wraz z ksiçciem, chociai zdaje aie zmnszony byi do tego. Jakoi kiedy krol obleg! iuck postara! siç opuJclé miasto i prseniós! siç pod znamiona polskie. Uciekajacego w drodze pojmaíy straie Swidrygieííy i obdarífy z szal i sprzçtow; wydarf go przeciei z rak oprawców Jan z Olesnicy, marsza!ek koronny, pnyjaï mile i zaraz we wszystko opatrzy!. ¿y! jeszcze rokn 1436, kiedy w Brzeiciu kujawskim tytuïujac siç wciai jeazcze biskupem wíodzimierakim podpisa! pokój z Krzyiakami. Nastçpcç jego byf Jan fcosowicz (ob.). Jul. В. AodrSeJ, piaty biskup kijowski, piastowaí to bisknpstwopo г. 1426 do г. 1434, kiedy umar!. Naleia! do zakonu kaznodziejskiego. Nastapi! po Michale (ob.); po nim gai wziaf katedrç Micha! drngi (ob.), sami Dominikanie. Daty te sa pewne, gdyi podane na zasadzie nagrobka, jaki mini Andrzej w Lublinie, przy wielkim oitarzu; dzisiaj go nie masi, ale w swoim czasie kiedy siç peu!, wypisal go Russel. Biskup ten podarowp! drzewo Krsyia á. konwentowi lubelakiemu zapewne ksiçiy Dominikanów. Jul. В. Andrioj S KOStantynopola. Legat papiezki do króla W!adys!awa Jagieüy, znajdowaf siç na zjeídzie íackim w г. 1429 i namawiaf Polskç do wojny z herelykami, jak áwiadczy D!ugosz. Inni nazywaja go Andrzejem Dominikanern. Byli na tym zjeídtie posíowie i od Jana Paleologa cesarza, moie tedy Andrzej i od niego mia! zlecenie, ile íe byl z Konslantynopola, a gíównie szío tutaj о wojnç turecka. Jul. В. Aodrsej WlodzlmirSOWiOZ, syn W!odzimierza ksiçcia kijowskiego, wnuk Olgerda, brat rodzony Alexandra Olelka (ob). Pieczçé jego znajdoje siç na akcie pokoju Polski z Krzyiakami, podpisanego w Brzesciu Litewskim w 1434 r. ¿ona jego Maryja, syn Chleb, córka Eudoxia (Owdocija); lapisaí im Irojgu ksiaze niektóre swoje dobra, jako swiadczy ukfad w Kijowie na dnia 15 Czerwca 1478 r. spisany. Jul. В. AndrXoj Stantberg, obrany biskupem cheimiáskim po Janie Margenau czy Mareaenaro, w r. 1462. Biskupstwa siç niedoczeka!, bo nigdzie go nie ma w spisach i katalogach. Wykrylismy go jednak wMetryce Kor. ks. 11, fol. 328. Przez kapilufe obrany, by! wiçc tylko „electus" ale siç nie ulrzyma! przeciw Wincentemu z Gos!awic Kieibasie. Jul. B. AodrieJ herbu Szeliga, ósmy biskup wileúski ; naitfpi! na katedrç po Janie tosowiczu (ob.), w roku 1481 ; rodem by! z Wilna „Mai bystrego dowcipu i wstrzcmiciliwoáci znacznej," powiadaja o nim ¿ródía jedne; drugie robia go po prostu cz!owiekiem genijalnym. By! doktorem àwiçtej teologii. Umar! roku 1491, tylko со przed ¿mierda Kazimierza Jagieloncsyka. Nastapi! po nim Wojciech Tabor (ob). M. B. Andrie] я JaSlOWlO, teolog akademii krakowskiej, proboszcz w nowém mieicie Korczynie, iy! oko!o poïowy XV wieku. Przypisuja mu przek!ad biblii starego i nowego testamenta ze etaroiylaego bardzo t!omaczenia sïowianskiego 50»

7»4

Aaénti - AiaMeJa i. orter

na jçiyk poatki, dokonany ж poleeenia Zofii keieiaiczki kijo wekiej, eiwattej ¿oay Wfadyalawa JagWíy. МШЁПЯА ■ КокОГ«уШЦ professor ¡ rtktor akaóemii krakowskiej, arehidiekoa krakoweki, nezftny teolog i dsiejep»* W rokn 1431 wm a wieia iaaeoi teologaroi odbyl dyspat* a Hoeeytaai cseskienri, nepisaí: Tractotus super officio missae contra novo» Bohemorum erroret; juts* Rever, in X~to Patris DD. Sbiynei Epii. Cracov. A. 1496. die 14 Aprilis finitum. Rekopism wlaaaoreesny aitora snajdowal sie, w BUriioleee Zafaakkb. Tea sua lab podehaj trabJat xnajduje siç w btbliolece akademiii krakowskiej. Nadto Jest autorem ézWa p. i. Determinationes contra articulum de communion* sué atraque specie. Reko pism ktérefO dotad xnajdoje siç w biblijotece watykanskiej w Rxymie, oru Hi storia ecciesiastica tmi termporis, rekopism bedacy aiegdyi w bibüjrtece Jagielloaskiej. F. M. 8. âlirilj S tanowt, aa íwiadectwem Paprockiego zoetawH w rçkepi*Bii« napisaaa pries aiebie Historyje, Polska. Z dwéch prxytocxeo legad pisara «Ba sic moine, ii biatoryja ta albo byla z cxasów Piastowskicb, albo aie. tylko do tej «"poki áci|gala. Nigdsie atoli bUissej wiadomoáci ani o ailorse, mi o jofo aaiele dotad niowyálediono. F. M. S. ÁndrxeJ 1 LabieXTU, doktór teologii i prawa kanonicxnego, aapisa! byl okoío rokn 1480 kaiaxke, o ucxonyoh meiach akademü krakowskiej i Jej losaeb. Andrïe] Lobelosyk I Boohnl, kuoiik metropolitarny lwowaki, w ciasie sporôw s akalolikami, wydal w Krakowie 1540 r. ksiaikç pod tjtoleau Tumul tuaria responsio in libellum Pktíipi Melanctonit miperrime de Ecelesiae auctoritate et veterum scripth impie editum, prxypisana Nicolao Odntnvski a Fulstin, castellano PremUliensi, capitaneo Leopoliensi. AndTM} Ж LfOSyoy, wydal w 1067 r. dsiefo: o nance mierniexej, o kto rera wspomina Soítykowici. ftniràfl] I РвгажДНц ntxwaay Grxymafa, iyjfcy XVII wieku aapUaf: Ca ñones resolutarnm tabularum; rekopism pesiada akademija krakowska. AndracJ ft SpiritO SanoU, Trynitari, deDnitor prowiicyi polskiej, wydal dxielo wazne día dziejow koáciofa poisíicgo p. a. Cams contcientiae pro Reúno Poloniae ex declarationiéus Sttmmornm Pontificum, conciliation protincialium ejusdem regni decretis, пес non ex auctoribns theologit istias gentis, cotlecti Universum 1000 w Warsiawie 1776 w 8-ce. ándrzej a Kobylina ob. Glaber. AJalraeJ de PaUatio, ob. Pallado. AlirSC) drifi, biskap Poznanski, ob. Laskary. AfldneJ traed, biskap Poznanski, ob. z Bnina Andrzej. âniraflfa tvlfteft trier, aajdiwniejssy w Rostyf, istaaowioay pries Pietf« I, sa powrotem Jego s pferwssej podroiy do Enropy, data 10 Marca 1699 r. Bojarsyn Fiador Golowia piérwssy zaezczycony soslal lym orderest, wssyscy Wieley Ksiaaata Rossyjsoy otrxymaja go sans prsy chrzcie àwietym. Zaaki ordere sa: wrtfga Me.iitaa przes prawe ïamie.; krzyi niebietki aa orU dwBftównym, trzymajacym keroaf, a aa kreysi wyobraienie akrzysawaaego i. Aadrseja Aportóla, tadsiez aa estereek koúcach litary ladiabiet S. A. P. В., oznaezaJtee: Smnctm Andreas Patronos Bassine. Na dragiej stroaia krzyta, w irodku orla, варis: sa wiarç i wieraoáé (ta vier* i wiernott), bedscy godlem orderu. Gwiasda arabrea, aaajaaa w árodku aa zlotém pola gladki bfqaitny krzyi i. Aadrseja; okoío aa pola Mektaén aad krzyicm komme i anpomnione godlo orderowa wypisaae xletemi literami. Gwiaaáa przypiaa siç a lewej piersi. W Meto orden, dnia 30 Lirtopada i w iaae dni, kiedy kawalero

Andrieja i. trier — Antnejowski

793

wie obowiazani в) m¡e¿ ubiór galowy, zamiast wetçgi, wkladaja krzyz orderowy na zfotym faiícuchn. Ubiór uroczysty skladaja: dlugi axamitny zielony pfaszcz, podezyty biala jedwabna materyja ze srebrnym naszytym krzyiem, zwiasywany aznurem srebrnym, z takiemiz katasami; bialy kaftan materyjalny ze zfotym galonem i z krzyiem wyszytym na piersi; kapelasz czarny axamitny z bialém i czerwoném piórém, z krzyiem é. Andrzeja, wyszytym na wazkiej blekitnej wstaice. Ustanowíone byly día ordern komandoryjç: trzy po 1000, cztery po 800 i piçd po 700 dasz kaida. Kawalerowie licza siç do klassy III urzçdów, jeieli nie maja wyiszego stopn.a. Podlng Najwyiszego postanowienia z rokn 1804, zaizczycony orderem s. Andrzeja, nznany jest za kawalera orderów i. Alexandra Newskiego i i. Anny; a od r. 1831 za kawalera Orla biafego.—Ach ajus król Sskocki, utworzyl r. 819, zakon rycerski pod wezwaniein s. Andrzeja, który zatwierdzony przez Jakóba IV i krolowç Annç, г. 1534 nosil nazwç Zakonu Ostu (Ordo cardui).—Filip Burgundzki postanowil r. 1430 order Hotego rana, na czeáé Najáwietszej Panny i i. Andrzeja, (Ordo equitum aurei celleru, Ordre de la toison d'or). AndrZQjkiewiOZ, herbn pobóg, dom szlachecki polski, osiadly glównie w Wolkowyskim powiecie. AndrseJÓW nad rzeka Broczkiem miaslo, w dawném Województwie Mazowieckiem, o mil 7 od Ostrolçki, ze wsi powstale w r. 1528 za staraniem «lawnego nauka i wymowa Andrzeja Krzyckiego. Prsywiieje tego miasta pilaie praestrzegaja aieby wylacznie sami tylko chrzescijanie w niém przeraieszkiwali. Okolica miasta, licznie rozrodzona drobna szlachta osadzona. Lasy tu niegdys byly nieprzebyte, i dopiero po wytçpieniu sasiednich Jadiwingów orar po polaczenia Litwy z Polska, ksiaiçta Ifazowieccy, osady tu zakladaé poczçli. Szlachta liczna brala od ksitiat w lennoáé ziemiç, pod obowiazkiem odpierania oáciennyoh napadów: to stalo sie, prxyczyna mnogich jej siedzib. AnárZCjOWOiyk (Maciej) drukara krakowski, od г. 1615 wydawal ksiaiki w drukarni ¿azarzowej, a od г. 1618 do 1640 we wlasnej. Niemalo wyszlo dziel polskich z jego drukarni, pomiçdzy tymi najcelniejsze Sebastyjana Petrycego Ekonomika Arystoteleta, 1618 r. w formacie arkuszowym, i pierweza czçié Etyki. Najwiecej wszakie drukowal drobniejsze broszury, glównie tresei panegirycznej, i dysput akademickich. Dziedzice, po smierci Andrzejowczyka przez lat kilkansicie utrzymywaii jeszcze drukarni; pod jego imieniem. ÂnirzeJOWSkl, herbu Prus, dom szlachecki w Polsce: w herbie uiywaja póftora krzyia, takiém ksztaltem, ze strzala koúcem do góry obrócona, od prawego boku tarczy, w lewa w gôrç, przeszywa go: na helmie reka z mieczem do góry podniesiona. AnefiejOWSU (Karolj benedyktyn lubliáski spowiednik panien tegoi zakonn, prsy koiciele s. Katarzyny w Wilnie; wydal dziela: 1) Kalendarz Benedyktyntki na kaidy diieii calego roku, iyciem iwiçtych paítskich zakonu i. Benedykta i t. d. zap itany, w Wilnie 1768 w kroju arkuszowym: lomów dwa. 2) Utoagi na regule SS. Ojea natzego Benedykta, z autora X. Joachima Opata Fiichingañtkiego, zakonu S. Ojea i patryarchy to Helwecyi, din uH/gody otôb zakonnych, na poltki jezyk przetlomaczone: w Wilnie 1765 w 8ce. 3) Zteierciadlo dla tutanowienia dobrych obyezajóte i t. d. Wilno, 1 762 w 4ce. Slabe wiersze dziela sie, na szeáé artykulów pod napisami: Jako sie, ma sprawowaé panna mistrsyni, s terni które tylko dla éwiczenia w klasztorze mieszkaja: ciego ich ma uczyé panna mistrzyni, со naleiy do zbawienia: porzadek godtin i zabaw na kaidy dsieri pannom iwieckim i t. p.

796 Andrzejowskl (Antoni), znakomity botanik polsk! Krzemienczanin, uczen a nastepnie zdolny i odznaezajacy sie. tamie nanczyciel. Czfoaek b. Towarzystwa przyjaeióf nauk w Warszawie, i badaczów natory w Moskwie, adjunkt zoologii i botaniki w b. Liceum Wofynskiem, po zamkniçciu tegoi przeniesiony w tym ïamym stopnin do Uni wersytetu i. Wfodzimierza w Kijowie. W r. 1839 naznactony peiniacym obowiazki professera nauk przyrodzonych w Liceum ksiçcia Bezborodko w Niezynie, gdzie dosfuiywszy przepisanyeh lat otrzymal emeryture. Andrzejowski pierwszy zwiedzal i opisaf pod wzglçdem historyi naturalnej, krainy pomiedzy Bohem a Dniestrem, od Zbrucza ai do morza Czarnego; uloiyf i ntrwalif terminologije botaniczna, oraz przysfniy( siç pismiennictwu polskiemu, lab w powszechnos'ci naukom, przez napisanie i wydanie kilku dzie( dotad cenionych i oiytecznych. Dzieía jego w druku wydaue щ: 1) Nattka wyrazów botanicxnych, dla iatwolci determinowania roslin, ciyli zastosowania do nieh opifów, porzadkiem abecadfa ufozona. Krzemieniec, 182Ö in-8o. 2) Bys botaniaxny krain, zwiedzanych \v podrózach pomiedzy Bobem i Dniestrem, od Zbrucza ai do morza czarnego, odbytyeh w lataeb 1814, 16, 18 i 22. Wilno, 1823 in-8o. 3) Czackia, Genre determiné, z rycina, Krzemieniec 1818 in-4o. 4) Wspólnie z Wilibaldem Besserem swoim professorem, uloiji slownik roslin grekom staroiytnym znanych i na polski jçzyk przefoionych, umieszczony w Dzienniku Wileiiskim na r. 1827, oraz w osobnej odbitce. 5) Do Wilibalda Bessere przez A. Andrzejowskiego, w Pamiçtnika Warszawskim 1821 r. 6) Uwiadomienie x Krxemieñca, w Pamiçtniku Lwowskim 1821. 7) Wiele jego rozpraw w przedmiocie zoologii, geognozii, palentologü i botaniki po fraacuzku napisanych, umieszczone sa w rocznikach towarzystwa natoralistów w Moskwie. Do prae jego, znanych w rçkopismie naleia, w jezyku faciñskim: Observationet in faunatn et florara Kijorientent, oras przeznaezonych do dzieía znakomitego botanika Dekandolla: Animadvertionet in genera orthoplocarum Bratticarum tyttematit naturalis oeyetabilium celeber. August. Pyr. Decandolle. F. 91. S. Andrzejowsfcia, Andreowskia. Rodzaj do krxyiowych (cruciferae) naleiacyf u Linneusza w klassie cxterosilnej, w rzedzie slrqkowym sie Sniesci. Utworzony przez sfawnego De Candolla, na czesé polskiego botanika Andrze jowskiego w Krzemietico, który szczególniej nad rodzina roslin krzyiowych pracowRf, zawiera trzy gatnnki oddzielone z rodzaju Bu/eiew (Sisymbrium). Sa to rosliny trwate, maja lodygi cienkie i krótkie, liscie równowazkie, kwiaty rzerwonawe w grona zebrane; rosna w Syberyi. S. P. Andojar, miasto w prowincyi hiszpanskiej Jean, a stop «Sierra-Moreny, nad rzeka Guadalquivir, przez która prowadzi most arkadowy. Liczy przeszfo 14,000 mieszk., zajmojacych sie rolnictwem, uprawa wina i olîwy, tndiiei hodowla jedwabników. Przemys? ogranicza sie na fabrykacyi mydfa, skór i naczyú glinianych do ohfodzenia wody, zwanych alcarraxas. W górach pomie dzy Andujar i Baylen, 20 czerwca 1808 generafowie francozcy Dupont i Ve de! poddali sie Hiszpanom pod dowództwem Castaúosa. W 15 lat póíniej ke¡|iq d'Angonlème, wyslany przez rzad francazki naczele wojska do Hisspaiü, wydaí w tém mieácic 8 sierpnia 1823 rozkaz dzienny, zabraniajaey wfadzom hiszpanskim wsselkich aresztowan, bez zezwolenia dowódzcy wojsk fraaeaskicb i uwaloiajacy politycznie skazanycb. Rozkaz ten liberalna swa daznoscia, wpfynaJ niepomala na aspokojenic calej prowincyi. Andar, w mitologii skandynawskiej olbrzym normandzki, syn Nagifarego i Notty, czyli Eteru i Nocy, oznacia materyje powszechna, w swiecie

Andwar — And

797

Andwar, w milologii skandynawskiej, jeden ze Swartalfarów, lab normandikich Elfów ciarnych, karzef, grajacy role, w powiesci o Nitlungacb, lab Czaplowém bogów wykupnie. Lodur afowil Aidvara, pfawiacego tie w poalaci rybiej po wodach, a strsegacego ekarbów na dale morakiém i wymagal od niego za wykapne, wezygtkiego ilota, jakie ma morze, potrzebujac go sam na wykapne día Hrejdmara. Andwar oddaje wazyalkie zfoto, wreszcie pierscleá czarnoksiezki, który nosif na palca, ale ciskajac nan klatwç, aieby smieró przynoaií kaidemu przyezfemu posiadaczowi pierscienia. Andy, od peruaáskiego wyraza anti (wschód), nazwisko wielkiego lancacha gór, tíagnaeego siej od pófnocy ku pofudniowi wzdfai caíej Ameryki, i noszacego zvvykle miaño Kordilleróm, Cordillerót de lot Andes, (ob. Ameryka). Andiar, handxiar, nói tnrecki, pagina?, taki earn jak dzisiejszy kindlaf, noszony by? za paaem i uzywany jako broñ przez hossarzy polskich. Anek, boiek doraowy Kraiftcéw, zostajacy pod rozkazami Hospodarzyczka. OpiekowaI sie, czeladnemi dziewkami i znaezyl to samo со rzynuki Anculas. Anekdote (i greckiego: anekdoton, rzecz jeszcie nie ogtaszana, a wiçc: nowina), tak nazywano w staroiytnos'ci rzeczy, które pismem ogtoizone niebyly. Dziejopis Prokopjusz wydaí pod tym tylafem swoje: Dxieje tajemnicxe z CZ88ÓW Justynijana. Od wynalazku drukn oznacza sie, tém mianem pierna staroiyine lab ich nfamki, które po raz pierwasy wychodza na widok pabliczny. Zabytki tego rodzaja z pismiennictwa rzymskiego i greckiego, znajdoja sie, w dziefach Muratorego, Wolffa, Villoisona, Kramera i t. d.—Anegdota, naiywa sie w zyciu codzienném królka powiastka, opowiedziana zwiçile, która síuchaczy dowcipném i niespodzianém rozwiazaniem bawi i rozsmiesza. Auel (Dominik) w poczatku wieku oámnastego, odznaczyl siej jako lekarz i chirarg w Turynie. Pierwsza praca jego byf traktat o wysysaniu ran, bez udziafu ast czlowieka, p. t.: l'Art de sucer let plaiet tant te tenir de la bouche d'un homme, Amsterdam 1707, 1716, 1732, w którém podaje opis nowego narzçdzia, sfazacego do pompowania z rozmaitych czeáci clafa píynów, krwi i ropy, który to sposób podíug niego miaf bydí bardzo skutecznym w zastosowania do ran niedawnych; Sancassani zaá zbijaf to doswiadczenie Anela. W drogiem dziele: Observation tingulière tur la fittule lacrymale, dant la quelle on apprendra la méthode da la guérir radicalement. Turin, 1713 r. Anel opisuje wypadek leczenia opata Fieschi, aioslrzenca biskupa genaenskiego, który cierpiaf na dwie fistufy fsowe. Anel zapuscif sonde, przez punkt ïzowy, w cela przywróceaia iwiazku pomiedzy nim i kanafem nosowym, i za pomoea pompki swego pomysfa, wstrzykiwa? rozmaitc pfyny, mogace lecayé rozranienia przewodów Izowych. Wielu Anel znalazf przeciwników i stronników, jednak akademija nauk w Paryzu, ocenifa jego sposób postepowania, uznajac zupelnie nowym i Irafnie zastósowanym. Doswiadczem'a Anela otworzyfy droge, do do¿wiadczeá póíniejstym lekarzom, którym obecnie udaje sie. uzdrawiaé fistule, fzowa, wprowadzajac w kanaf nosowy sonde, za pomoca której wslrzykuja rozmaite leki. Franciszek Llgnoretti wydaí kilka broszur w jçzyku wíoskim, przeciwko nowej metodzie Anela, lecz Fanton', Manget, Woolhouse, Molinetti, Lancisi, Valisnieri, Morgagni i in ni oddaja pochwafy Anelowi, który listy ich dofaczyf do swej, praey wysrfej pod tytufem: Nouvelle méthode de guérir let fittule» lacrymales. Turyn, 1713 r. Suite de la nouvelle méthode de guérir ta fittule lacrymale. Turyn 1714. Mamy jeszcze tegoi samego autora, nastçpujaee pisma: Dissertation tur la novelle découverte de Fhydropitie du con duit lacrymal, Parys 1716. Zaleca ta ni) tek sondy do wyczyszczania worka

798

And — Anemokord

Izowego. Relation d'une énorme tumeur occupant toute l'étendue du centre d'un, homme cru hydropique, et remplie de plut de 7000 corps étrangers. Paryi 1722. AnelektryOZne cialO. Wszyetkie cíala które przez tarcie wywiaznja clektrycznosö, i z latwoácia zatrzymuja takowç na swojej powierzchni, nazywaja siç: idioléktrycmemi czyli demi przewodaikami elektrycznoáci; cíala zas iakie jak metale, woda i wszystkíe cíala wilgotne щ dobremi przewodnikami i nazywaja sie, anelektryanemi. АпеШ, poeta wloski, ur. 1761 w Desanzano, w 20 roku zycia zostal tájale professorein literatury laeiúskiej i wloskiej, W r. 1793 uda! aie, do Padwy na wydzia! prawny; podczas pierwszego wtargniçcia Francazów do Wloch rzadow¡ weneckiemu znaczne oddawal przyalugi, pózniej zostal aekretarzem genera la Augereau, a w 1797 kommisarzem przy zarzadzie departamentu Monaco. Oburzony ucíikiem, pod jakim Franeuzi trzymali jego ojczyznq, zaiadal uwolníenia i inów poswiçcil sie. naukom, którym sluiyl z powodzeniem od r. 1802, jako professor wymowy i hístoryi w Brescia, nastepnie od r. 1809 w szkole prawa w Medyjolaníe; Anelli um. 1820 г. Z dziel jego wainiejsze sa: Odae et Eleqiae (Werona, 1780); L'Argene, novella morale in ottava rima (Wenecyja, 1793); Le Cronache di Pindó (Medyjolan, 1811), dowcipna charakterystyka dawniejszych i nowsxych, zwlaszcza wloskích antorów; kilka oper komicznych i przeszlo 30 innych sztuk dramatycznych, po wíekizej czerfci pelnych satyry ¡ dowcipu. АпепЩа, medokretenosi; Ьег/crwistosc. Anaemia (z greckiego: a, bez; huimos, krew). Wyraz lekarski na oznaczenie stann przeciwnego Fletorze, nie polega zaá jak nazwa wyraza na absolutném zmniejszeniu massy krwi, lees tyiko na zmniejszeniu ilosci kulek tego plynu. Wedlug Andrala i Gavarreta normalna srednia ilote kulek jest 127 na 1000. Wiekszy lub mniejszy ubytek ku lek krwi, nie stanowi zaraz choroby, liezba jednak 80 jest granice, od której stan wadliwy krwi zaczyna byé chorobliwym, a liezba 50 stanowi zwykle rozwiniçta blednice,. Dosé wody krwi powiçksza sie w stosunku zmniejszania sie, ku lek tejze, inné zas czçsci skfadowe pozostaja w stosunku od 75 do 31. Zjawiskami Anemii sa oslabienie i bladoác ogólna; leczy sie. zelazem, lekaini gorzkiemi i pozywieniem w pierwiaatki zwierze.ee obfitujacém. Anemija, czyli choioba górników panuje czasami epidemiezníe, i tak: w roku 1777 i od 1785 do 1791 panowala w Schemnitz w Wçgrzech, a w roku 1803 w Anzim de Frasnes i Vieux Condé, blizko Valenciennes. Przymiotami jej, oslabienie ogolnc, bicie serca, kolki i wzdçcie zywota, wyprózoínianie zielone, czarne, twarz nabrzmiewa, wychudníenie, biegunka i smierc, ¿clazo najwieeej bylo pomoeném; dla te go tei uiywaníe wód mineralnych ielazistych, bardzo pomoeném bywa w tej chorobie. Air«o. Я. Anenokord (z greckiego: uñemos, wiatr; сhorde, struna; po wlosku: Animo-Corde), instrument muzyczny klawiszowy о piçciu pelnych oktawach, 7 stop dlugi i 4 '/3 stopy wysoki, wynalcziony 1789 r. w Paryzu, przez Wirtembergczyka Jana Schnell. Wewnatrz tego instrumentu znajduja siç liczne rurki mosiçzne czyli kanaly powietrzne, polaczone z dwoma miechami, s klorych wiatr przez nie przechodzi na struny. Ton powslaje przez przyciániecie klawiszów, skutkiem czego otwierajace sie, u koñców owych rurek klapy, przepuszczaja wiatr z míechów i wprawiaja struny w drienie. Anemokord kwaliBkuje siç szczególnie do odegranín na nim kompozycyj powolnych i nroczystych, jakotez do towariyszenia spiewom.

ЛиимЩЦ — ДямяЛмр

799

Anemologija (z greckiego miemos, wiatr; logeja, папка), папка о wiatrach (ob. Wiatr). Anemometr (a greckiego: anemos, wiatr; metro», miara). Narzedzie síuiace do mierienia predkosci i siíy wialru. Sifa wiatru mierzy sie, cueem poIrzebñym na przebiezenie pewnej odlegloscl, predkoáé caá aif| i jakq wiatr porusza ciaÍQ, na dzialanie wiatru wyelawione. Wielu ncsonych jak Mariotte, Huygens, Belidor, zajmowafo sie tym nader waiuym día zeglarstwa prtedmiotem. Mariotte rozpoczal doiwiadczenia swoje nad predkoécia wiatru , za pomoca pióra rzueonego w powietrze, a z przestrzeni prxebietonej przez próro w pewnym czasie, oznaczaf odleglosc przypadajaca na jednoáé czasu, czyli predkoád wiatru; widoczna jest rzeczf o ile sposób ten jest niedokladnym; róini jak Wolf, Bregsim, Lind, Delamanon rosmaite urzadzali do tego cela narzedzie; najodpowiedniejfzym jest Anemometr, czyli mfyaek Woltmanna. Jeat to choragiewka majaba urzadzony od strony wiatru mlynek, któren za pomoca arnby bez koáca obraca kólko zebate, szybkoáé obrotn tego kóíka zalezy od obrotn mtynka, fatwo wiec obrachowac wiele si; razy na minute, obróci, ztad wnoei sie 0 szybkoáci czyli tile wiatru. Dia dojácia stosunku miedzy liczba obrotów a prçdkoscia wiatru pornszajacego mïynek, w dzien znpefnie apokojny, w pojeidzie lub koleja ¿elazna przebiedz potrzeba pewna odlegfosc, trzymajac przyrzad wystawiony na dziafanie powietrza, a wtedy skutek bedzie taki, jakiby nastapií, gdyby narzedzie pczostawafo w miejscu, a powietrze sie pornszafo. tatwo oznaczyé stosunek pomiedzy liczba obrotów kóíka w jednosc czasn, a odlegloácia przebiezona w takímie czasie, K. Kr. Anemone (z greckiego anemos, wiatr). Wietrznica (Jund.) Sasanfea (J.W.) rodaaj roálin z rodziny jaskrowatych, znajdujacy sie w cafym pasie umiarkowanym, rosnacych w miejscach wznieaionycb, na dzialanie wiatrów wystawionyoli. Cechy tego rodzaju sa: okrywa trzylistkowa od kwiatu nieco oddalona; okrycie kwiatowe 5—15 listkowe, do pfalków korony podobae. Owoce: torebki jednoziarnowe, liczne, przedfuione w ogonek díugi, lub bezogonkowe, nmieszczone na dnie walcowatem. Galunki do tego rodzaju Lineusiowskiego naleiace, o ñas napotykane, rozmieazczone zostaly w oddziafach: Hepática, odznaczajacy sie, okrywa do kwiatu zblizona; Pulsatilla, majacy to rebki ogoniaste; Anemonanlhea, w którym torebki owocowe sa bez ogonków 1 Anemone. W kraju naszym rosnie kilka gatonków: Anemone hepática, Ane mone patens. Anemone praetensis, Anemone ptdsatilla, Anemone nemorosa, Anemone ranttnculoides i Anemone alba. Rodzaj ten zawiera w sobie wiele gatunków posznkiwanych día ozdoby pgrodów; najwainiejszy jest gatnnek: Ane mone kortensis, dziko rosnacy w kantonie Waadt, tndziei w Istryi i Flame, który przez uprawe, wydal okofo Irzystu odmian, podwójnych, czyli pefnych, i pojedynczycb, odznaczajacych sie rozmaitemi postaclami, barwami i ich odcieniami. Anemony podwójne rozmnaiajf aie z korzeni, klóre zasadzaé nalezj w jeaieni i przykrywad na zime, pojedyncze zas moga bydí rozmnalaiie z korzeni albo tez z nasienia, starajac siennsiona przykrywad bardzo cienka war st wa ziemi. Korzeni e tych roslin moga bydz przez 13—20 miesiecy przechowywane. AnemORV morsWe (ob. Aktynije). AnenWSKOp (z greckiego: anemos, wiatr. i skopeo, badam), narzedzie afaiace do ozmcaenia kJerunku wiatru. Podzieliwszy na píaszczyxnie na oám czçsci równych, kaidy z czterech katów proatycb, utworzonych przez kierunek poludaika, z kierunkiem równoleinika, olrzymamy 32 linij. ktore kieranki gíównych wiatrów wskaxywac beda. Choragiewka takim kofcm opatrzona da

800

Anemo skop — Днвигуш»

Anemoskop. Kolo takte powii во byé ustawione poxiomo tak, aieby linlja wskazujaca kieranek pofudnika, znajdowaia sie. w jego pfaszczyznie, najlepiej wszakze tak nakresïony cyferblat umieícié na raficie sali; na przeprowadsoaym ■ai od choragiewki draiku osadzona wskuówka w odwrotnf strong pión ekoragiewki, wskazywaé bçdzie strong s której wiatr witje. K. Kr. AnemOfkOplja (z greekiefo: anemo*, wiatr; tkopeo, badam); « staroiytnyeh byla to sxtaka odgadywaaia przyszloáci z uwazania kieronkn wiatrów. Anorto (Jan Franciszek) znakomity kompozytor dziel muzycznyca koicielnycb, nrodzony w Rzymie okofofo r. 1567, byt najprzód mistrzem kapeli nadwornej Zygmonta III, króla polekiego, potém sai przy katedrze w Weronie, nakoniee przy rozmaitych kosciofach w Rzymie, jak np. n i. Jana Lateranen•kiego, gdzie siç znajdowal r. 1603. Fètis w Biographie univerteile de» mu siciens (Paryi 1835 Г. I), vymienia dwadaiedda dziel mnzycznych treáei геligijnej, tego slawnego w swuim ezaaie kompoxytora. Aneroid, inaezej nazywany barometr metaliezny, wynalazka p. Bourdon. Ma on ksztaft duzego zegara stofowego, wewngtrz nmieszczona jest rarka proina (niezawierajaca powietrza) metalowa, zwiniçla, jednym koúeem umoeowana, drngim sai pofaczona z wskazówk| na cyferblacie zegarowym porusiajaea sie. Skoro cisnienie powietrza sie, zmienia, rurka sie rozkreca lab skreca i porasza wskazówke, które cisnienie powietrza wskazaje. K. Kr. Anestecyja (z greckiego a, bez; sthesis, czucie). Wyraz lekarski ozaacsa wiekszy lab mniejszy brak csucia ogólnego lub miejicowego, to jest: ograniesonego w jednym organic, a spowodowany cboroba lob ¿rodkami anastetycznemi, jak chloroformem, eterem, elektromagnetysmem, (ob. chloroform, eterJ. Xaw. R. Anot, wspaniafy zamek w deparlamencie Eure et Loire, we Francyi, s rozkaza Henryka II wystawiony przez sfawnych badowniczych Philiberta i Jana de Lonne, ozdobiony najwiekszym owych czasów przepyebem, by? z kolei wfaiao&Щ Dyjany de Po l.ers, Lidwiki de Brezé, Gabryjeli d'Estrées i róinych innych taworytek kroMearakieb i ksiaieeych. Dzisiejszy wiaácicier tego zamko, hrabia de Caraman, kazaf go île moznoáci odnowié w dawnym stylo. AOOnrySttUt, Tç.niak, (a greckiego: aneitrotma, rozszerzenie; albo aneuron, rozprçienie, wedfug róinych autorów wyraz ten róínie byt tíomaczony, i tak: podlug Montana ma pochodzié od a i neuron, nerw; со z Lancisi'm przez ener vado wyrazié moina; podíug J. B. Vivatiens'a od ana i euruneo, rozszerzam i nakoniec wedfag M. A. Yeveria od ana i eurem, wyciekaö). Pod wyrazem Aneuryzma (Tetniak) rozumiemy gnz pulsujacy, powstaty z krwi tçtniczej, albo letniczo-iylnej i kommunikujacy aie z tçtnica. To okrcálenie odnosi sie. do ЦIniaków wfaáciwych, iylaka letniakowego (vasis aneurismatio) i pewnyeh guzów nnpreinyck (tumor erectilis): tetniak serca ta nienaleiy i odnosi sie. do chorób tego órgano (Aslley Cooper, Lectures on aneurisme, in the Lancet, vol. 1 p. 309). Sam Cooper о Içtniaku tak sie wyraia: „Jest to guz uformowany w skutek rozszerzenia nadnaturalnego telnicy, na pewnej ograniczonej dfagojei, albo powstafy z krwi tetniczej, wylanej w tkankç komorkowata, w skutek pçkniecia lub poranimia Mon Içtnicr.''' (Diet, de chir.. t. 1 p. 100, èdit. de Paris). Bégin w tym przedmiocie czyni sprawiedliwa uwage i powiada: „ze tçtnice i serce nie sa jedynemi organami, do których wyfacznie odnosidby nalezaio churobc, pod imieniem Aneurysmata lub roisierienia xnana. Tetniak jest chorob) ogólua i przywiazana do wszystkich organów, które s§ wydrfione, a serea i tqtnic stanowi tylko pewien rodtaj. Nalezaloby wiçc tej chorobie nadad

goiowa nazwe, a lie wyraieaie ogólne. W ostataieb czasach, propcmowano wyrazy: arteriaetatia, eordieetasia i pklebectatia, aa oinaeaeaie rozexenenii tetnic, aerea i iyfj lew powaaeehide dotychczas zaany i ones wszystkich aiywaay wyrnz Aneurytma, rausi byé przyjqty na ozaacaenie choroby aer ea i tetaic wyiej skreiloaej." (Diet, de méd. et chir. prat., t. II p. 380). Nim prxysUjpiemy do Klassyfikacyii Tçtniakôw, wspomaieé wypada, ii zwyesajae roaaserienie jakiejkol wiek tçtnicy (arteriactasia) nie atanowi jesaeie tqtniaka, jexali ■ie lawiera akraepa krwi, albo jeieli obok tak roMserunej tetaiey aie tworay sie. wylew krwisly ograoicaoay, dajacy pocaftek prawdsiwej poebwie exeentrycxnej, warorfej na roasaeraoaej tçinicy. Podobay rodzaj proatego roxsseraenia Içtnic (arteriactasia) wspomniany priez Lobsteina, Laëneca i innych, przedstawia rozdçcie maie] wiecej date, ale jedaoatajne i przedfuione, wielkiego kalibru tejoic, jak ap: fakn aorty, tçlnic aayjayeb, podobojezykowej, aorty xstçpujictj i t. p.; najezetfeiej powyiszy stan tçmic aapotykany jeet a sterców, gdzie aorta aiekiedy na dwa palee jest rozazerzooa, со atnaowi arawie podwója| wielkoié Bormalaej. W takira atanie tetnice, trac| seroja okragfos'd, sa apfasscaoae, wietkie, a jedaak ich bfony, aie ztaieniaja si? ' o do gruboáci aataralaej. Wielkotfd i epadniçcie aeian tetnic, esyli brak elasty sznoáci, w arterioctasU przypiaaja po wiçkszej czçsci wiecej atonii tyeh пас; yo, Jak daiafania jakiegoi pierwiaalka chorobliwego, którego dotychena aiet dkryto. Так wiçc proite roztserienie tétale, jak to joi wyzej powiedaiaao, aie ataaowi jeaieae tçiniaka (anearymza), albowiem nie tworiy w icisfém znac enio tego wyraaa, gnu krwistego, excentryeanego tetnicy. Te dwa róine chorobliwe stany, to Jest: arterie eUuia i aneurytma, tak ciesto aapotykaae, a wielka doMadnoícia. opisaf Scar pa i dofaczyf opis choroby wikfajaeej dwie pierwaae, to jest prxeistocxeaie tkaaek wewnçtrznych tetnic pod aaawa atiuromatáw, со Lobstein wydal pod tytafem: arterioteiorosis. Hodgson, który po Scarpie aapisaf najlepsza moaografiç o aneuryxmatach (Maladie* des artera et da veine», traduit de Vanflait, 1819), podziela powyisae adaaie i prxytacza wypadki, w któryeh waayatie te trzy choroby widoeaaie aie. odzoaczaja. Na popareie powyiaiego adania praytacaa wypadek, którego ryanaek aamieszeaoay Jest w jego dziele, gdsie aorta sstqpojaca tworzyfa worek eitereeh cali árednicy, a bfoaa JeJ wewnetraaa w ataaie aneuryxmatycznym, wapieanym, byfa popekaoa w kilka miejscach; lo roaaaeraenie saosyaato aie. a poezatkiem aorty, a koéeayfo w poirodka jej (aka. Tea wypadek autor przedstawia jako praykfad arteriactaaii, a powiUaaiem ar teriosclerosis, a aie aaenryzmata. Oragi praykfad praytacaa w podobaym wypadka jak pierwszy a ta róznica, ie Mona wewaçtrzna i érednia byfy popekaae w kilka pnaktaeh i przepuszczaíy krew w pochwç komórkowata, gdaie sie, tworayfy gaay ograaiezooe, wielkoáci laakowego lab wfoskiego oraeeha, prawdziwe aaearyimata powataie na podwójoej ehorobie poprsedaajfcej. Z powyisaej wychodzac zasady Hodgson okreslif aneurysms, w nastçpnjacych wyraiaok. „Jeieli Moay jakiej tetaiey nlegly aranieain, roxszerzeniu, albo peknieoio, a krew praeebodai w worecaek afonaowaay prsea czesci otaexajaeo w tea sposób, ie aaajdnje aiq aa zewaatrx kraienia krwi, ehoroba taka prayjmaje nazwç aaenryamatn (tçtniaka). Albo moina równiei nazwaé aneuryxmatem wówezas, jeieli tçtnica jest zranioaa, i powíoki aad raa| bçdace aabliaaify eiç, a krew wylaaa w eaeici otaezajace bezpoiredaio aaeayaie, formaje worek, niemajacy olwora zewnetrznogo." (Edit, anglaise, p. 59). Z powyisayeh awag wypfywa, ii aaleiy rozróiniaó dwa rodzaje tcjtniaków: tetaiaki tamoittmc (aaer. apoataaea) i tçtniaki w tkutek tawnetrsnmch obraien (aaev. traumatica). Tftaiaki »a 61

80S

Aneurysm

moîttne diiebj na pravodiiuse i faltxywe: pierweie ff bei pçkniçcia Hon tçtniczych, dmgie prieeiwnie; tak ie w tçtniakach prawdztwyeh, pochwa utworzona jeat i rozszerzenia jednego punktu rurki tetaiczej i mi es ci w aobie krew; w tç tniakach xaá fatsiywych prieeiwnie, pochwa krwisla jeat nformowana na zewnatrz eylindra tetnicy, w blonie komórkowatej albo w tkance komórkowatej. Próci powyiszych priypnazciano jeszcie rodzaj tçtniakôw zíozonych, anevritma mixtum, powatafe w skutek rozszerzenia sie bfony wewnetrznej tçtnicy, i przesuniçtej przez peknieta bíone srednia, pod zewnelrzna komórkowata, nakaztalt worka przepuklinowego napefnionego krwia. Ten rodzaj telniaka naiwano: anevrisma herniam arteriae titterw, moiebnoác iatnienia podobnego tçtniaka wielu aotorów laprzecza. Tçlniaki fafszywe czyli z pçkniçciem Mon ttjtnic, moga byé ograniczone albo rozlane, proate albo powikfane z innemi obraieniami wainych organów. Tetniaki to ikutek zewnçtrznych obrateñ (Anev. traumatica) mieszcza sie wizedzie tetniaków fafszywych, poniewai zawsze im towarzyszy pçkniçcie tçtnic. Nazwano je równiez faltxywemi pierwotnemi, jeieli wylanie krwi nastapiJo natychmiaat po ich zranieniu a faltzywemi nattepctemi, jeieli wylanie krwi nastçpowalo zwolna i przez dfugi cías po zranieniu tetnicy. Nakoniec jeat jeazeze tftniak iylakowy (anev. varicosum) albo iylak tçtniakowy (variz anevriamatiena) gni krwisty uforraowany z prsejicia krwi tetniezej w iyfe. Nieklórzy nazwç tftniak iylakowy deja podwójnemu gozowi krwietenra, ktöry ma niekiedy miejace w tej chorobie, to jeat: iylakowi uformowanerou przez przejscie krwi tetniezej w zyíe, i tetniakowi fafazywemu, który siç tworzy miçdzy tçtnica i ¿yía; a nazwç iylaka tgtniakowego zachowuja dla innego rodzaju, któremu nie towarzyszy tçtniak poáredniczacy. Dr. Ri gaud nloiyf tablice tç niaków znajdujaca, aie w Dictionnaire des études médicales. W ostatnich czasacb waine toesyly sie, roiprawy nad tem, ciy istnieje tçtniak pratcdziury, to jest w skutek rozszerzenia tylko bfon tetniczych, bei ich pç kniçcia. Do ezasótw Scarpy nikt s autorów nie powatpiewaï о tçtniakach powstafych w skutek pekniecia, lub rozszerzenia bfon tçtniczych. Sam Morgagni i Valsalva w swoich listach byli tego zdania, dopiero Scarpa, opierajac sie, na licznych swoich spostrzeieniach anatomo - patologicznych, usilowal dowieíé fRéflexion et observation* anatomico-chirurgicales tur tanévritme, tradu ite* de Г italien par Delpech, 1809), iz wszyatkie guzy uwazane za tçtniaki prawdziwe, byly tylko prostem rozazerzeniem (arteriactasia) w ukladsie aortycznym, i ie w tych, które wfaáciwa nazwe nosiiy tetniaków, zawsze towarayszylo pçkniecie wewnçtrznej i áredniej bîony tetnicy, со dowodzi, ie jeden tyl ko istnieje gatunek tçtniaka, to jeat: falszywy z pekniçciem tetnic. Boyer (Malad, chir., t. II p. 00), Roux (Éléments de méd. opér., 1. 1. p. 477, 1813) i Richerand (Diet, des se. méd., t. H. p. 89), oddajac czeéé niezaprsecionym faktom, jakie podai Scarpa, nie podzielaja jego sposobu tapatrywania sie i роюatall prxy dawnej nauee о tçtniakach. Тут sposobem przedmiot ten wymaga dalssego badania, by móg( by¿ na jedna lub druga roiatriygniçty stronç. Hippokratea nie nie wspomina о tçtniakach, aie Pelletan (Clinique chir., 1. 1. p. 55) robi nastepajaca uwagç: „Prawdopodobnie Ojciec medycyuy nieznai tçtniakôw, aie prxy pluciu krwia, które przypisywaf iylakom plue, zalecal wielki upust krwi z reki i najácislejsza dijetç ai do wychudnienia chorego, czyli do pozbawienia go wîelkiej ilosci krwi. Ten rodzaj kuracyi przemawiafby za leczeniem tçtniakôw, gdyby niedodaf ie pomimo tych ¿rodków piuco ropieje a chory umiera na snchoty." (De morbis lib. I. parsg. 42). Aetius dopiero robi wzmiankç о tçtniakach zewnçtrznych, gdyi wewnçtrzne póíniej dopiero byly posnane.

803 W dxiele iwojem (Tetrab. IV, eermo II, cap. 51), mówi о niebezpiecxeástwie krwotoków w skutek xewnetrznych obraien tçtnie i iyf, i tlomaeiy w ten spotób formowanie sie. tqtniaka, te po ukfuciu tçtnicy i jej zabliznieniu, takowa rozszerza sie¿ i tworzy gaz, któren grec y nazywajç Aneuryzma. Ztad widaó, ie pomirao zamilczenia Hippokratesa, Grecy znali Aneuryzma, tak w skutek wewnçtrznych obraieii, jako tei samoistne, i ie wyrazu tego Aneurysma uiywali na oznaczenie rozszerzenia tçtnic. Nastçpnie w rozdziale X trzeciej rao игу (De vasorum dilatatione) opisawszy pod wzglçdem patologicznym tçtniaka, Aetias iadaje: „ie со siç tycxe leczenia, trzeba wiedzieé, ie w opinii chirurgów tçtniak jest choroba nieuleczona, jeieli znajduje sie, na szyi lub giowie. Jeieli siç go otwiera, powstaje taki krwotok, ie chory czçsto bardzo umiera w rekach lekarza. Skoro zas* tçtniak znajduje siq w zgiçciu przedramienia, wówczas przystçpujemy do operacyi chirurgicznej. Pawel d'Egine podaje dwa sposoby operowania Цtniakow, jeden jakiego uiywaf Abernetty w Londynie, z ta róinica ie nie prze— wiazuje tçtnicy pried otworzeniem tçtniaka, drugi wlaáciwy jemu tylko, zasadzajacy siç na przeciagniçciu igfy, opatrzonej dwóma ligaturami, p rzez podslawç tçtniaka (nie pozbawionego skóry zewnçtrznej), a nastçpnie po rosdwojeniu ligatur, na przewiazaniu go z obydwóch koóców. Z cza3ów A. Paré pojçeie 0 patalogii tçtniakôw, byïo wiecej wyksztalcone, jednakie autor ten przypu•zczal, ii wole, a kobiet w czasie pofogu przez silne wydymanie niekiedy aa azyi tworaace siç, jest niczém inném jak tçtniakiem, со zupefnie jest blçdnem. Spostrzeienia jego w tém byly dokfadne, ie tçtnica naprzód aie, roxszerza, na stçpnie w jednym punkcie река i przepuszcza krew w tkankç komôrkowatç otaozajacç, dajac tym sposobem poczçtek wîelkiemu guxowi krwistemu. Poszukiwanla Morgagniego i Scarpy, zaczçfy roxjaániaé cokolwiek pojecie o istnienin tçtalaków wewnçtrznych. W roku 1557 Vesale przepowiedziat te. chorobç na osobie Leonarda Valseras, po spadniçciu z konia. W roku 1595, Salraticns oglosiwszy dzielo о tçtniakach, nie nie wspomina о tçtniakach wewnçtrznych. Riolan w 1658 aadmienif tylko, ie tçtniaki aorty sa nader rzadkie z powodu graboiei i mocy Mon téj tçtnicy; Eisner w roku 1670 ogíosií spostrzeienie Ri ra nad tçtniakiem aorty pod tytuiem: De paradoxiсо anevritmate aortas, jakby o rzeczy do prawdy niepodobnej. Dopiero prawdziwy skarbiec wiadomosci historyeznej о tçtniakach mieáci sie, w zbiorze Lanth'a ogfoszonym w 1789 r. pod tytufem: Scriptorum latinorum de anevritmatibut coliectio; Lancieios, Guattani, Matani, Verbruggi, Veltinus, Murray, Trew i t. d. W dziele tém znajdujemy wielk| liezbç spostrzeien szczegófowych nad tçtniakami wewnçtrznemi 1 zewnçtrznemi. W Lancisim widziemy jui podzial tçtniakôw na prawdziwe i fafszywe (legitima et spuria). Od tej epoki zaezyna sie, nowa era dla terapii tçtniakôw, a prace i spostrzeienia Scarpy, Home, Hunter'a, Brasdorf'a i innyeh, olbrzymie uezynify postçpy w tej tak wainej galçsi wiadomosci. Do przycxyn usposabiajacych po wiçkszej czesci zaliczajç: gwallowny ruck ciaia, naduigeie to pokarmack, a miañowicie trunków rotpalajqcgch. Co do tych ostatnich, niektórxy autorowie a szczególniej Hodgson, zwrócif uwagç ii mçiozyzni wiçcej oddaja, siç naíogowi pijañstwa nii niewiasty, i dla tego czqáciej od kobiel podpadaji tej chorobie. Wedíug jego spostrzeien w 63 wypadkach 56 açiczyzn a 7 tylko kobiet dotkniçtych byfo ta choroba. Valleiz w 29 razachi mial 35 mçiezyzn a 4 kobiety. Précz powyissych przyczyn zaliczajç równiez roxrost terca, ibytnie nateienie mieini, praca zniewalajqca do lilnego i ctettego oddychania, organiema miaña weumetrmej i ¿redniej blong tetnictej, blitka ttfcxHoécl aorty i tercem, i ciqglg ruU krmt i tego ottatniego na

804

Aneurysma — Angara

iciang aortg a tzczeyófniej fei na jej luí, gdzie najczçiciej choraba ta obierat eobie eiedliskd; nakoniro choroblitcy stan tgtnic, a mianowicie zugienie ich, lab xatkanie to mniej wifcej oddalonym od ich poczqthi punkcie. Do prsyczyn przypadkowych odnosza siç uderrenia w pier¿i, przejácie cielaro jakiego prxes piersi, spadniçcie s wysokoáci znacznej a najczesciej z kooia, podnoaienie ciçiarów, uailowanie wstrzymania sie, w chwili npadaiecia i niektórzy przypuszczaja snusenie eiafa i zmartwienie. Со aie, tycze leczenia tqtniaków, to zasadza aiç gíównie na przewi'azamu tçtnicy wyiej i niiej trazo krwistego, jeieli niema prseciwowtkazan do takowej operacyi; lecz prócz powyzszego árodka ebirurgicznege, przez róinych antorów podane sa przepisy ogólne terapeutyczae, które prxedewszystkiem zasadzaja sie, na gfodowej kuracyi i apaacia krwi przy uzyciu wewnetrs octano ofowio, leków rozwalniajacych, urynç pedzacycli, uspakajajacyeh, íelaza, naparatnicy, i zimnych okfadów. Dr. M. L. AneiydentlIS, filozof sceptyczoy, urodzony w Knoasos na wyspie Krecie, w drogiej pofowle I wieku przed nar. Chryst., oczyl ir Alexandryi i wiçcej od poprzedników ewoich xajmowai aie szerzeniem sceptycyzmu. W dziele swojém p. t.: Pottrzetenia Pyrroñtíie, wyfozyf przytoczone przed nim przez Pyrrona (ob.) powody przecíwko moznoáci poznania otaczajacego ñas áwiata zmyafów. Myíl aceptyczna, o wszystkiém powftpiewsjaea, wedlog niego jest reflexyja porownaweza xjawisk i wyobrazeú, za pomocg której nie znajdujemy w niej nie, prócz najwiekszego zamieszania. Filoxof niemiecki Schulze p. t.: Anezydemu* (Helmstedt, 1792) wydaí dzieío, w którém krytyke. Hanta zwalexa bronia seeptycyima. Aneiydora, darodawczyni, przydomek Geji i Demetry, która to ostataia pod ta naswa miaía áwiftynie, Flijus w Attyce. Anfora, miara dawna do ciecsy w Wenecyi, podziidzien jeszese w zyeia prywatném niywana. Dzieli sie. na 8 barile, równa jest 515,09 lltra francoakiego, czyli 128,77 garnca. AnÉÜaaa. szereg otworów, to jest drzwi, albo arkad naprzeciw siebte bez przerwy atqjacych. AnfOSSi (Pasqoale), kompozytor mozyczny, ur. r. 1729 w Neapolo, omarf w Riymie 1795, uczeñ Sacchiniego i Piccioiego, mieszkaí pewien czas w Paryio (1780—1783) i w Londynie (1783—1787) gdzie byl dyrektorem wtoskiej opery. Z oper jego w wiçkszej czeáci komiezoych, najwiçcej siç npowszeehoily: „Гincognita perseguitata (1773 w Rzymie)," „La finia giardiniera," „Ii geloto in cimento," „Г Avaro," „il Curioio indiscreto" i „J viaggiatori feliei." Smak dobry, wyraz, jak niemniej rozwój i stopniowanie effektu, mianowicie w flaalach, wielce go zalecaja. Pisai nadto oratoryja i psalmy (najwiecej do textow lfetastaaiego). Angar, celtycki Deiwr, rodzic upaíu, wodoród przylepiajacy aiç do promieai stonecsnyoh. Jest to Pur, nie zetçpujçcy na ziemiç i zrzadzajacy powodiie, leez zoatajaoy w niebie. Angara, raeka, wypíywa w powiecie Werchnieudyáskim, guberaii Irkackiej, z góry zwanej Wyaoka, i pod imieniem Wyíszej Angary, w kiemnko a wschoda M zaohód, wpada w póinocna. czçsé jeziora Bijkai, przepfynawssy je toezy awe aarty pod imieniem Angary do njscia llima, dalej zas przyjmoje nazwisko Wyi•zej Tuagoaki i wpada do Jenisseju. Mugóse Angary wynosi okoío 430 mil, azerokoáé 500 do 1,500 sazn¡¡ temperatura wody rzadko bywa wyissa aad + 4° Réaam. Brzegi górzyste i pokryte tasem; rzeka ta ma wiele wyap i apadów atara, przy aicswykfej bystroati jej biegu «tradniaja ieglngç témbardxtej'

Angara —Angaria

80S

ie na briegach Angary nie ma miejsc do bolowania statków. Gfówniejsse ixe przystanie sa: Nikolska (o pó( mili od Bajkafn), Irkueka i priy ojiciu rteki Uima. О 10 mil od lrkucka znajdnja аЦ na Angine dwie wysepki ie ¿ródiami sfonemi, i których wydobywa sie. corocinie do 150,000 pad. warsonki. Rxeka ta na 3 mile od írodía nie ¿ciña sie, lodern. Przed zamarznieciem Angary, po nad raeka i brsegami, wíród tegich mrozów, nnoei aie ciigle gesla niepizejrzysta mgfa; lód zaczyna ata, twonyó na dnie rieki, potém jot trypíywa na jej powienehniej kry przymarzajçc jedna do dragiej tworza Heine groble, a tamnjao jej bieg talewaja nadbrsetne doliny. Kiedy jui raeka pokryje siç lodern (w poíowie Stycznia), powietrze staje sie. csyatém. W Angarze pofawiajç siç jeaiotry, fososie: szombnrgi (taimo lavaretut), tajmeny (taimo tajmenij, lenoki (tal. lenoe), lipienie (tal. thgmallut), i fososie jesienne (tal. autumnalitJ. M. В. S. Angaria (Angara), wyraz pochodiaey i perskiego, oznaezajaoy sfuiebnos'é, Servitut; wsieto go potém za wyrazajfce obowiazek przewoienia broni, rakien i sprzetów panujacego. Dwojaka byïa droga ■ staroiytnych: jedna wielka cesar■ka, czyli jak j§ Grecy póiaiej nazwali Batilica\ druga poprzeezna; woienie przez pierwsza droge, nazywalo sie, angaria, priez poprxeczaa perangaria Od powinnos'ci dawania koni, awoich dworskich nawet ceearz Anaalaiy nie nwalnial (Lib. XI, Cod. Teod. de curta publico). Teodoiy dóbr zony swojej nie eheial awolnid od lego obowiazka. W intereeeie tylko pabllcznym wolno by
806

Angaria - Angelí

podobno Vf zepsuciu tfómacienia sfowa narxut. Upowainíenie па tego rodzaja poczt$ wydawafa kancellaryja królewska. Póiniej miasta, wolaTy skfadad pieniadie, aieby uwolnié щ od ciezaru podwód. Zygmunt I w r. 1524 wezwaï mia sta, aieby с niemi w tej mierze uklad uczynié. Pozostaly i lego czasu róine се ну zapfaty od koni i skíadki. Dopiero Wfadyslaw IV ustanowif pocztç. Metryki Htewskie zawieraja róine priywileje miast, w których od cieiarów dawania pod wód byíy wolne. Так Kijów, gtówny skfad towarów od Czarnego do Baltyckiego morza od angarii zostal wolny. Pograniczne atoli województwa da wad muaiafy albo p .dwody, albo na nie pieniadze. W urzadzeniu opfat województwa Braclawskiego przes Jana Wolczkiewicza 1561 r. w aktaeh metryki litewskiej widzimy, ze na ntrzymanie tyeh podwód, powiat winnicki po trzy groaze i dymo naznaciyi, powiat zas braclawski przy dawnym zwyczaju pozostaf. Kiedy w Polsce r. 1564 (Vol. Legum II, 670) podatek pocztowy naznaczony zostaf, wtenczas i w Litwle siç rozszerzyf; nakoniec po unii, z dóbr szlacheckich w województwacli pogranicznych upadf (Czacki o Litewskich i Polskich prawach I. Kronika Bielskiego. Naruszewiez. Staroiytnos'ci polskie). K. Wl. W. Angaryjacyja, tak sie. nazywa w czasach wojennyeh zabór statków prywatnyeh na eele rzado we, dozwalajacy nawet wyfadowywaé okrçty jui nafadowane, dla uiycia ich w usfndze publicznej. Angaryjacyja zwykle miewa miejsce w czasie wielkich wypraw morskich, jeieli nagfa zachodzi potrzeba przewiezienia znacznej iloici amunicyi, iywnosci, wojska i t. d.; najczesciej jednak rzad poczuwa sie. do obowiatku wynagrodzenia wiascicielom tych statków azkody priez angaryjacyje poniesionej. Angatant (Agaiant), z francnzkiego przyswojone: oznacza mankietki dtugie kobiece z forbotami czyli koronkami. Stroiiy dziwnemi angaiantami i gfowy swoje polskie niewiasty. Zjawify sie one w koncu XVII wieku, w poczalkach panowaaia Stanisfawa Augusta, czesta jest wzmianka w pisarzach naszych. ÂDgel, moneta w dawnym systemacie angielskim; 2 '/, „ angla skfadafо 1 gwinee (ob). Angel dzielif sie. na 10 szyllingów. Angela ob. Aniela. Angelbeok (Jan Gerhardt), gubernator i dyrektor dawnych posiadiosci hollenderskich na wyspie Ceylon, nr. 1727 w Wittmund w Fryzyi Wschodniej, w Halli uczyf sie teologii, w Geltyndze i Jenie prawa, po czém w awojém mies'cie rodzinném zostaf adwokatem. Día dfugów zmuszony uciekad, udaf eiç w 1750 roku w droge do Indyj Wschodnich; przebywszy jednak lat kilka na przyladku Dobrej Nadziei, przeniósf sie do Batawii, gdzie jako adwokat wielkiego doznaf powodzenia. Wysíany nastepnie do Bengalu i do Ceylonu, spos>edniczyf miedzy wfadza tej wyspy a Hollendrami pokój, dla tych ostatnfch nader korzystny, za со r. 1769 mianowany zostaf gubernatorem w Mandura, a r. 1781 namiestnikiem Malabaru, gdzie stolice Cohin tak ufortyßkowaf, it Anglicy podczas wojny z Hollandyja nie smieli jej attakowad. W 1787 wysíany zostaf na dyrektora i gubernatora Ceyloñskiego, która to wazna posade piastowaf do 1796 roku, gdzie Anglicy zabrawazy Ceylon, zdobyli takze szturmem stolice jego Colombo. Angelbeck miasta tego jednak nie opuscif ai do smierci; umarf r. 1799, zostawiajac ogromny majftek, który przy nieposzlakowanej w urzedowaniu prawosci zawdzieciaf jedynie azczeáliwym spekulacyjom handlowym. Angelí ( Jakób de Scarparia), Biolog, urodzif sie w drugiej pofowie XIV wie ku w Scarparia, niedaleko Florencyi, ucxen sfawnego Chryzolorasa, autor bijografii Cycerona, p. t.: Histórica narrâtio de vita rebusque gettit M. T. Ciceronit (Berlin, 1553). — Angelí (Pietro degli), rfawny humanista i poeta, v.

Angelí — Angelloy

807

1617 г. w Barga w Toskanii, i poaelslwem weneekiém zwiedzif Torcyje,, póíniej zostaf professorem jçzykôw staroiytnych w Reggio. W 1549 roki powofany byf na profeisora nank wyzwolonych, a nastçpnie polityki w uniwersytecie w Piza, zkad go w 1375 r. kardynaf Ferdynand Mediéis zabraf do Rzyma. An gelí um. 1579 г.; aebrane dziefa jego wyszfy p. V Poêmata omnia, diligenter ab ipso recoynita (Rzym 1584); z nich zasfuguje na szczególng uwagç: Kynegetikon wyborny poemat fowiecki w jçzyka facinakim. — Angelí (Jan Cnrzciciel), zwany Torbido del Moro, rodena z Werony, znakomity malarz i roiedziorytoik, kwitf w pofowie XVI stulecia, byf oexnlem Tycyjana; nmarl 1570. Wszystkie jego atwory maja wartoáé klassyczna I sa bardzo poszukiwane; z ryein jego najahwniejsi| jest: ¿mieró ptasxnikiem. — Angelí (Marco), syn poprzedzajaeego, w mfodym jai wieku nmarl w Rzymie; w obrazach swoich lak dalece dorównaf Rafaelowi, ie najzawofansi znawcy niezawsze zdofaja rozpoznaö rôinieç. Ryciny jego odznaczaja sie, mistrzowska swoboda w rysonku i najwyissém pornfmo to wykoáezeniem. — Angelí (Filippo Neapolitano), wyborny malarz bi te w i perspektywy, jak niemniej miedziorytnik, rodem z Rzymn, dfagi czaa iyl w Neapola, póíniej na dworze Kosma Medjcensza we Florencyi, gdzie zaprowadzil nowa manijere. do malowania krajobrazów; шпаг? 1604 rokn. Obrazy jego 6Щ riadkie i niezmiernie drogie. Angell (!'), ostatni Mäzen nadworny królów franenzkich, Ludwika ХШ i Ludwika XIV; w mfodosci swojej towarzyszyf ksieciu Kondeuszowi w wyprawie do Flandryi, przyczém za doweipy swoje szczodrze od wszystkich panów zostaf obdarowaoy; jakoi powiediM o nlm poeta Marigny, „ze wszystkich bfaznów, którzy w orszakn ksiçcia odbyli te. wyprawç, jeden tylko l'Angeü przyszedf do majatka." AngellOa, ob. Dxiegiel. AngeLtOO (Fra Gioranni da Fiesole), jeden z reprezentantów odrodzonego malarstwa we Wfoszech, nr. w Mugello 1387 г., byf zakonnikiem w klasztorze dominikanskim é. Marka we Florencyi, póíniej ndaf sie. do Rzymn, gdzie po pefnym pracy iywocie am. 1455 r. W utworach jego objawia sie. gfeboki umysf religijny i zapelne oderwanie sie. od rzeczy ziemskich; to tel iadnema moze malarzowi lak doskonale nie ndaf sie, niebiaúski Charakter aniofów i wyraz boskiego spokoju bfogosfawionych, za со sfussnie otrzymaf przydomek Angélico. Mówi; o nim, ie nigdy nie brai pçdzla do rçki, ¿eby siç poprzednio nie pomodlif. Najlepsze jego ohrazy znajduja sie. w klasztorze i. Marka we Florencyi; najsfawniejsze z nich sa: S. Dominik, Zwiastowanie, Madonna na Ironie, a przed wssystkiemi Koronacgja Maryi Panny, obecnie w mazeam paryzkiém. W galeryj florenckiej oprócz Sad* ottateetnego jest jeszcze zachwycajaca kompozycyja Madonny w natoralnej wielkoici; w Rzymie w watykaâskiej ksplicy i. Wawrzyúca s; jego freski, peine urokn namaszczenia. Angelloy, heretycy w trzecim wieku, tak nazwani, ie wierzyli, ii áwiat stworzony zostaf przez aniofów i oddawali im czeáé zabobonna, zbliiajaca sie. do bafwochwalslwa; podfag innych zas*, ie twierdzili, ii prowadza iycie anielskie. Ta herezyja siebte moie nawet czasów apostolskich, pod nazwiskiem Angeló latryi, poniewai áwiqty Pawef w liácie do Kolossen (2, 18), wspomina o zabobonncj czci aniofów. Symon czarnoksieinik naaczaf, ie niektórzy aniofowie maja byé boska сгщ chwaleni, jako bogowie mniejsi, którsy i áwiat atworzyli i przez proroków mówili. W trzecim wieku Angelicy rozkrzewili sie. w Pizydyi i Frygii, zakfadali domy modlitwy i gfosili, ie poniewai Bóg jest niewidzialny i niepojçty, dosiçgaé do niego moina nie inaczej tylko za poire

606

Angelloy-Angetottui

dniclwem aaiolów. Twierdiili, te ich widza najdoMadaiej. Sobór Laodycejiki w г. 363 poiepií Angelików. L. R. 4agtBfct, rodzaj manualnego instrumenta mazycsnego w Polaca jai od da wn* zarzacoaego. *ИД*^И, zgromadzenie ukonnic zaiozone pries poboiaa Ludwike, ToraUi, hrabiae. Guaatalla, pod Para;. Owdowiawazy po drag! rat w 35 roka iycia, aznafa w tém nieszczeáciu przeitroge uieba, wyrzekfa si; nciech i dóbr tegc swiata, i wielki swój roajatek przeznaczyïa na zalotenie zgroraadzenia zakonnie, orai wipaniaiego kkuztora Nawrócenia i. Pawfa w Medyjolanie. Pawef Ш zatwierdiii Ц fundacyje. г. 1534, a zaíoiyciel Barnabitow (ob.), Zaccaria, kierowal ai| i wprowadzit w scisiy zwiazek ze swoim zakonem. Gdy bowiem Barnabici obrali za eel aawracaaie mçiczyxn, Angeliki przedsiewziçfy nawracad kobiety, w esasie ewoieh mUayj. Póíniej nie mogíy w nich brad ndziaía, po zaprowadzeniu klauzury. Ich nazwuko przyporaina im, ie powinay zachowywad czyatosé anidska i byd aniofauni dusz upadfych. Poboiaa hrabiaa Guastalli zaîoirfa inna jeazeze inatytucyje religijna w Medyjolanie, to jeat klaaztor Geastallinek, w którym wychownje aie. oámnaíeie panien aierot szlachetnego rodu. Po ikonezoném wychowaaia moga przeehodzid na zakonniee, lub (ei wyehodzW za mai: w tym ostatnim razie klaaztor daje im posagn dwa tysiaee lirdw. L. R. ёШфЁШ (de, Mikoiaj). Rzymiania, uczeu Laudiego, sprowadzooy do Pobki z Wlocb priez Ludwika hr. Раса r. 1823, do przyozdobienia malowaaiami peíli eu w Doapodzie w gubernii aagoatowiUej. Wykonaí tam wiele obrazów przedmiotów hiataryezaych, jako tei nastqpnie do paíacu Paca w Warazawie. W r. 1828 opaécjà* Polskç, powróoif do Rzymn, gdzie w tymie roku amarf. W dobrach dawniej generala Paca; w Raczkach w koáciele dwa lego artysty obrazy »doaia. oílaize, oraz w Roiance (pod Szcznczynem) obraz koloialaej wielkoici w giówaym oitarzu. Angela, ojeayua Anglów czyli Angloeaxonow (ob.), zdobyweów Anglii; tek aiç po dzii dzien jeazeze aazywa w ktlestwie Schleewigskiém czedd krajn, poioaona miedzy miastami Flensburgiem a Schleswigiem, majaca okofo 15 mil □ powierzcbni i 50,000 mieezkancow. Pófnocna stroaa ziemi Angela naleiy do obwodn fieneburgskiego, poíudniowa do Gottorpskiego; oprócz tego ■§ tam jeazeze dwa obwody dóbr azlacheckich, z któryeh pierwazy obejmaje 26 wioáci i 13,000 mieazk., drugi dóbr 27 i mieazkafeów 15,000. W czasie oatataieh wojen duáeko-niemieckich, ziemia Aageln byfa widownie aiektóryeh znaczniejazych bitew J polyczek, jak ap. pod Glücksbnrgiem, Mnakebrarap, Satrap, Hnusby, Idetedt j t. d.; przez Aageln przechodzifa równiei Kaija demarkacyjna, aataaowkma zawieazeniem broni w Berliaie, w daia 10 Lipca. 1849 r. Angelolatryja ob. Anyeiicy. Angelot, gatunek moaety obiegajacej we Francyi okofo 1240 г., aaezegdlaiej zas za paaowania Filipa de Valois. Poczatkowa wartoid tej moaety, rowaafa ale. warloici talara zfolego, ale póiniej bito ja roamaitej wagi i eeny. Podczaa rzaddw Henryka VI angielikiego angelety praedstawiafy wartoáé pietnastu dzieiejszych tout francuzkich. Moaeta ta wyobraiafa a jedaej atrony i. Michafa z mieezem w prawym reka, a dragiej, przedstawiafa tarcze. oioczona trzema linijami z weiem a aaodn. AagelottUSj Rzymianin, miaf byd pierwazym Ыакирет pfockim, jeazeze za czazdw Mieezysfawa i rzadzid Ц dyjecezyja od r. 966 ai do 982, lobo Gawarecki aawet tak daleee zna te etoaaaki, ie rok Niesieckiego 983 na 980 poprawia w iywotach biakapow masewieckieh ezy pfockich, niegdytf w Paraiçtniku Reil

Antrifttal — Angerburg

809

gijao-Moralnym drokowaaych. Sa tei inné podada, le niby tea Angdottus aafaiyl oraz r. 968 sxkofe, pny katedrze pfockiej, ie te, szkofe, azefdn nastçpnych po Angelo Ituiie bitkapów gorliwie wspierafo. Bajke, te, powtorayl nawet Wtazntewaki w Hist. Lit Pol. IV, 333. Krytyka hiatoryezna jednak i Angellota i trieeh nastepnych bitkapów odrsnca, to jeat Marcyjdisa, Marcina i Albina (ob. Biaknpatwo Pfookie. Jul. В. AngehlS ob. Anioi Panski. Anteile, Aniol, bisknp Sabiny w panstwle Kosciehém, leget atoiiey apostolikiej w Csechach, oraz w prowincyjach rygskiej i gnieinienskiej, nr. 1364 г., kiedy jedaak przyjeoh»! do PoUki, kiedy Ja opaicif? niewiadomo. W oassych irodJaeh inajdujemy tylko fakt, ie bawisc sie, w Elbbjgn, zatwierdzif w Styeznio (sexto cal. febrnarii) 1364 roko, erekcyja katedry i kspitufy warminskiej wyéana w г. 1360, to jest pried csterema laty prxex Anselma (eb.) biskvpa mlejaeowego. Prsywilej Aniola podpisali obecai takie podówciaa w Elbiaga „Albertaa de ¡nenio" i Fryderyk biskup ehefminski. Prxywilej ten drnkowany w araçdowém diiefku: Jura reverendissimi capituli varmiensis circa electionem episcopi, na sir. 25—7. Jul. B. Angelas (Kraysslof), wfaMwie swal siç Engel oosony Prasak; odbywajfc kilka kroé w czasie panowania Zygamta III króla polskiego, nrzedowe i ргуwatae podróie do Rossyi, staraf tie, dobrse kraj ten i jego mieszkancoV poznaé i opisaé w dzidach naetevnjacych po fadaie wydanych, które byly tfomaesonenri i na jezyk niemiecki : 1) Enchiridion de statu religionis Russicae Ckrittepkori Angelí, Gdansk, 1595 r. 2) Moscovia, hoc est, commentarius de origine, situ, regionibus, ac república etc. Gdansk, 1613 r. K. Wi. W. Angelas Silesias, wfaidwie Jan Schaeffer , znakomity poeta dnekoway niemiecki, nrodsif síq r. 1634, we Wrocfawiu. Byl lekarzem nadwornym kstsiqcia Wirtemberg-Oela; w r. 1653 prsesiedf aa wiare, katolicka, costal kaplaneai i radea biaknpa wroefawskiego, nmarl tamie w klaszrorze 1677 r. Skfoaay od mfodoid do mistycysmn, prses czytanie dzie? Taalera, Jakóba Bobme i innyek, sostal mistykiem, со sie najsilniej w jego pieim'aek naboiayeh wydaje, które do tad w Niemcsech majç wxiqteáé. Od czaso przejieia na fono koidofa katoliekiego, jpisaf diieta treioi polemicznej. Jego Cherubinischer Wandermann (Gists 1674 г.) priez wiek caly byl olubiona ksisjiksj do naboieústwa. lane jego daiefa s§: Geistliche Hirtenlieder, Betrübte Psyche i Die Köstliche evan gelische perle. Zbiór jego prsypowiaici wiersiem: Poetische Sprüche, wyda( nowo: Varnhagen von der Ense w Berlinie 1826 r. Anger&pp, rzeeska w Prassach wschodnieh, w regenoyi Gambiiskiej. Wypfywa s jeziora Hauer pod miasteezkiem Angerbarg; pïynie koto Darkehnen (Darkianj) i przy Iasterburga faezac sie, г rxectka Inster, tworzy rzeke, Pregel. AngerboiSj w mitologii skandynawskiej, maüonka zfego Loka, jedna s najsskaradaiejszych Jotanek, czyli olbrzymek normandikicb, znaczyd ma posfannicc. niessciefcia. Gorsza bei miary od meta, tc'inefa w niego nienawiié ka Asen i namowifa go do zagfady Baldara. Postfa 1a Lokiem do Isjothejma li día lego, aieby podsycaé i atnyniywaé w nira zioié prseclwko Aiom. Córka jej Hela, byfa notworem do malki podobnym. Anjerbarg (Weogoborg), raiajto pruskie (dsii powial w obwodzie Gombiñskim) aad jeiiorem Maursee, z którego rzeka Aogerap bierze awój pocialek, Baesching w swojej geografii twierdzi, ii miasteczko to powstato ze wsi Nenendorf r. 1571. Zdaje sie, jednakowoi, ii dawaiejszem byc" mogío; albowiem Miechowita wapomina jai pod rokiem 1365, ii Kiejstat aosyniwszy ñapad na Prnssy, 5Г

810

Angertarg — Angfebka ohoroba

miaste tegoi naswfika sfnpif. Miasto to w pósniejsxyeh oxasaeh bardio tlq vrxmogfo, posiadafo obronny zamek, xafoiony r. 1312. W roku 1734—37 prxemiesikiwal ta król Stanisfaw Leeicxynskl, r. 1782 liciyfo 2,213 miesxkaneowj ¿Qgeraantja (po »wedxko: Angermannland), prowíncyja Norlandyi, Jedne. s esterech gfównych czeáci Sxweeyi, uad xatoka Botaicka, przenoiqta rxekaj Angermaon. Jest to, obok Dalekarlii, najbogatsxa moie w pieknoáci prxyrody i dxiko romantycine okolice prowiocyja sxwedxka. Cafa ta prowiocyja starannie jest uprawna i obfitoje w bujne pastwiska. Rxeka Angermann, rfyaaca x obfitego pofowa fososiów, spfawna jest día nnj wiekszych okrçtow i roxtacza sie, prxed ujsciem samém do xatoki Botniekiej w dosyc obsxerne jexioro. Miesxkaáey Angermanu naleza do najdxielniejsxych w Sxweeyi i xawdxiecxaja oszczednosci swej i praey dobry byt materyjalny. Stolica prowincyl jest miaste Hernö«and, na wyspie Hernö, poíaezone xe Stokholmem iegluga parowa i 1 ¡ cía ce do 3,000 miesxkanców. Aogermflnde, miaste w Korlaodyi, niedaleko moría Baltyckiego, xe starym •postossafym umkiem. Angern, osada w Kurlandyi, pomiedxy xatok| Rygskf i jexiorem Angern, ciagnacem siç wxdfui brxegów xatoki i od niej waskiém tylko pasmem ladu oddzielonem. Angeronna, a Rxymian bogini obawy i trosków, która ten stan dassy wibidxala Tab od takowego uwalaiafa. Wyobraiano ja x xawiazaoemi nstami albo s paleem do net przyíozonym. Statua jej stafa na oítarzu ¿wiatyni Volnpii w Rsymie; tamie odbywafa siç uroczystoáé na jej czesé Angeronalija xwana, w dniu 21 Grndnia kaidego roku. Angers, stolica dawnego ksiextwa Anjou (ob.) cxyli Andegawii, obecnie xas* franeoxkiego departamento Maine-et-Loire, leiy nad rxeka Mayenne, niedaleko ujscia jej do Loary, jest siedliskíem biskupa i lieiy okofo 36,000 miesxkanców. Miasto te postada akademije, ezkoíe prxcmysfu, kollegijum, seminaryjura teologicxne, instytut gfucho-niemych, ogród botaniezny, wielka galeryje. obraxów i biblijotekç pnbliczna (26,000 tomów). Katedra pod wezwaniem i. Marcina pochodxi i wieku IX, koscióí á. Manrycego x wieku XIII. Pod wzglçdem prxemysfa godnemi s| wspomnienia; królewska fabryka píótna xaglowego, prxçdialnie bawefny, rçkodzielnie poñczoch i nakoniec kopalnie iupku cxyli szyfru, xatradniajace do 3,000 robotników. Angers prowadxi handel dosyc snacxny, sxcxególniej xboiem, winem, wódka, octem, gorcxyea i wyrobami bawefnianemi. W pierwsxych dniach grndnia 1793 r. republikañska zaloga tego miasta, pod dowództwem generaíów: Danican i Bouctet, oparía siç bohatersko dwokrolnemu natarcia rojalístowskiej armii Wschodn i xnagliia ja do odwrotn. Anglelska ohoroba fkrxi/wica, the rickets, Rhaehitis). Choroba wíaíciwa dziecinnemu wiekowi, xaledwo na poexalku XVII stulecia dokiadniej poxnana i opisana xostofa. Najpierwsxy Glisson, w rokn 1650 cliorobe te, xa sscxególna uxnal i jako laka opisaf, nazwe jej Rhachitit nadaf, chocias i prxed nim r. 1640 Daniel Whister i Arnold de Boot, ostatni pod imieniem „Tabes pectorea" pojedyncxe wypadki jej skreálili. Glisson powiada, ¿e choroba ta jest nova i okofo roku 1620 w Anglii pojawifa sie, lecx Capelle w swojém pismic xbija to, stwierdsa nawet cytatami Hippokrattsa i innych, utrxymujac, ie choroba ta etaroxytooáci xnana byía, a w Anglii oddawna pomiedxy ludem pod imieniem „The rickets" istniafa, ie naresxcie od r. 1612 do 1620 powsxechniejsxa stafa elq.i roxsxerxyfa siç sxeroko po Anglii, a wtedy ja Glisson w swej monogradi opisaf. Anglelska ohoroba nawiedza dsieci od 7-go i 8-go miesiaca iyeia do lat

ЁйфЛЛл oborob*

811

dwóch zwykle, poden* pierwizego zebowania; daleko rzadszf bywa w ozasie drugiego zçbowania po 7 roku, a jeeioze rzadsza przy dojraewania mfodzienczém, najrzadsza tai jest wrodzona. U dorosíych takie niekiady przytrafia siç; Hahn i Le Vaeher przytaczaja na to przyklady. Pierwsze oznaki ehoroby angielskiej objawiajç siç podczas pierwezego zabkowania: dzieci dostawaé zaezynaja mdfego wejrzenia, skóra ich ataje siç brudno azara, wiçdnieje, traci swój polysk naturalny i eiepfo, muskuly flakowacieja, dzieci chudna, staja siç nudnemi, kwila siç, na wet wiele krzycza; twarz z czasem ataje siç blada i nabrzmiala, oczy zamglone, dzieci pokladaja aie, zwieszaja glowç na jedna lab draga strone, jakby jej na krçgach utrzymaé nie mofly, senne sa. Te zaá, które jai zaczynaíy chodzi¿, przestaja; owe zaá, które jeszcze nie chodzily, o tém nie myála wcale. Z poczatku lubo maja apetyt jednak chudna, oslabienie wzroaga siç, pomimo it chçé do pokarmów wsrasta ai do iarTocznosci. Takie dzieci lubia szczególniej maczne rzeczj, mianowieie ziemniaki i chleb razowy. Cala budowa i koñczyny chudna, przeciwnie brzach coraz bardziej rosnie i naprçia siç, mianowieie prawa jego okolica podíehrowa; przytém stolce bywaja leniwe albo i sklonnoáci do biegunki, w kaidym razie wypróinienia sa nadzwyczaj smrodliwe, czçstokrod robaczywoác dolaeza siç. Zwykle w tym okresie ehoroby, a czçsto daleko wczeániej przyehodza zmiany w ukladzie kostnym, со najwidoczniej przedstavria siç oj zçbach i koáciach dlugich. Zçby mleczne albo wcale nie wyrzynaj§ sie, albo jeieli sie. i pokaia, sa czarne, nieksztaltne, podziurawionc, prçdko wypadaja. JednocxeúJe nabrzmiewaja; konce díugich koáci (apophyses) grubieja, zaokraglaja siç, raszaja sie.: zgrubienie to niekiedy bywa tak wielkie, jakby dzieeko míalo podwójne koáci. W tym samym stosuaku trzony koáci (diaphyses) maleja we wzglçdnej swej dlugoáci, staja siç krótszemi, rozmiekczaja sie i zakrzywiaja w rozmaitych kierunkach podlug dzialalnosci maskulów. Zwolna i koáci szerokie zbite, biora ogólny udzial w zmianie skfadu i postaci; koáci czaszki staja sie. ruchóme ¡ gçbczaste, grubieja, szwy nie kostnieja, a jeili skostnialy rozchodza siç na nowo, czolo naprzód wystaje, obwód glowy zwiçksza sie, i wydaje sie. stosonkowo Mm snaczniejszym, im szyja wsglçdaie ciensza i slabsza, przez со glowa pomiçdzy lopatki zapada. Tym sposobem fízyjognomija dziecka lapefaie siç odmienia, nabiera wejrzenia atarea, powieki nabrzmiewaja, oezy niebieskim pierácieniem otaczaja siç, a írenice rozszerzaja siç. Podobnym przemianom podlegaja tei i koáci talowia: stos kregowy krzywi siç w rozmaitych kierunkach, obojczyki iebra i ko áci miednicy wyginaja siç, przez со skraca siç cale cíalo, zmienia siç sklepienie i ksztalt klatki piersiowej oraz miednicy; dzieci tylko siedza i czolgaja siç, a jeáli chca ustaó, chwytaja siç moeno otaczajacych je sprzetów. W tym okresie okazuja siç takie chorobliwc zmiany w wewnçtrznycb, orgaoach jako to: ciçate po najedzeniu siç wymioty lub kolki, przy których iarlocznoád dzieci nie estaje; brzach coraz moeniej naprçia siç, twardnieje, a w nim guzy i stwardnialoáci; szczególniej okolica watrobowa uwydatnia siç w skutek znaeznego powiçkszenia wçtroby, czemu towarzysza zatkauie naprzemian z rozwolnieniem zofçdka. Mocz odehodzi skapo, czerwony, mçtny z przcwaga kwasu, który podlug Fourcroy jest kwasem fosfornym, podlug innych kwasem roálinnej natory. Funkcyje umyslowe dziecka albo rozwiniçte sa nad wiek, mianowieie pamiçd i zdrowy sad, albo tei przeciwnie stan gïupowatoàci owlada. Przy rozwijaniu siç ehoroby objawia siç goraczka trawiaca z kollikwacyjami, obok suchot pluenych, lub zniazczenia graczolów kréskowych; czasem wypociny wodniste w mózga z konwalsyjami i mdíoáciami cafy przebieg ehoroby zakoócza. Portal zaawaiyl, ie dzieci rachityezne z wladzami umysla rozwiniçtemi, umieraj| na suchoty, gíupowata zaá

812

Ângfelsk* ohorob* — Anglelska flanelka

i osowiate ва wode, w gfowie. Schäidein ni przeciwaie ntrsymnje. Najgló wniejsza prsjczyna angielskiej choroby jest niedostateczna ¡loáé soli fosforycztiyoh, mianowlcie fosforanu wtpna w koiciach. Zmiaaa ta w ukfadzie kostnjm, nie xaleiy wprost od choroby sam jchze kosci, alo spocxywa daleko giebiej, bo w ogólném odiywianiu i prxyswajaniu pokarmów, a zatém w narzçdziach trawieaia, cie go nasle,p*twem s| chorobliwe przemiany koáci. Jednak jaki to jest roduj chorobliirego zbocxeaia funkcyi trawien'a i wadüwego wyrabiania eie, krwi, na ezém polega? niewiadomo; to tylko petvna, ie wiele mi podobienstwa ae skrofufarai: día tego Portal angielske chorobe za jedno ma со i skromiy; Schönfein da le] jesiexe siçgnat, uwaia ja za skrofufy ukfadu kostaego; Malfati prieciwaie, upatruje najwiqksza róinice pimiçdzy obiema chorobami. Jakoi najbliisza przyetyna ani akrofafów ani angielskej choroby nie jest dotad wyjasniona. Przyciyna usposobiajacf, mniemaja, ma byd dziedzicxnoié po rodzicach; xdarxa sie, bowiem, ie wsiystkie dsieci jednej familü podlegaj) angielskiej c'iorobie. Prxycxyny xai powodowe sprxyjajace rozwiaieciu sie pnej, roxliczne sa: ntuampriód, powietrxe saaieezyszctoae, wÜgotne, mgliste, niebo pochmarne; powtóre, xanicdbana czystoáó ciaía, xaniedbanie uíywaaia kapieli, praebywanie w bradnym dymie, jak to ma raiejsce w wieln fabrykacii, lab nakoniee rzadkie zmienianie bielixny i poécieli; pafrxeeie, rodtaj poiywieaia: pokarmy niezdrowe, niestrawne, ¿le odiywiajfee, malo axotu, a atosonkowo wiele wegia zawierajace. Do takowych aaliczaja siç: ziemniaki, kloski, cbléb razowy niewypiecxony, aupy klajatrowate, niektóre jarayay, jako to: groch. socsewica, bob; cukier obficie spoiywany, obok aiedostatka pokarmu xwierzecego, pray niywaaiu twardej, atudziennej wody za napój, w siarczaay wapaa i baryty obfiiujacej, zwykfemi sa przyoxynami tej choroby, a aawet a takicb, со po rodxinaoh akfonnodci aie odziedsicxyli. Ztfd aboga klassa ladnoici, fabrycxaa, ciasao mieszkajaca w niikicb, wilgotnycb, rxadko praewietrzanych ixbach lab piwnicach, mianowlcie w krajach wilgotnycb, zimaycb, cxeatemi mglami pokrytych i w pófnocaej strefie xiemi, najbardxiej podlega chorobie angielskiej. Rokowaaie w tej cborobie jest jeizoxe aie najgoraxe; pocxynajaca aie. i w najniiszym stopnia, prawie zawaie skatecznie lecxyó sie daje, jedynie powikfaaia z ianemi czçsciami choroby, groza niebezpieczeostwem. W leczenia zwróció potrzeba azczególaiejsz) awage na wszyalkie okolicznoiei aprowadzajfce angielske, choroba tak pod wzgledem powietrza i czystodei ciafa, jako tei rodzaja pokarmów; przedewszystkiéra usunaé naleiy dsieci s pod wpfywa takowych, zalecié im pokarmy zdrowe, posilne, mléko, ryi, rosoJy lekkie, potem mieso snrowe, szynke, niegotowaaa i t. p.; kapiele z otrab, sfodu, mleka, nacierania cafego ciaía flanela, spirytasami aromatyczaemi, dalej kapiele aolne, (agowe, piaskowe, aromatyczae i morskie, szciególniej zas wytrwafe oiywanie wewnatrx traaa rybiego i t d. Przy akrzywienia stosa kregowego lo tenie па poefaniu twardém, równém z giowa, malo podniesiona, oras gimnastyka, pfy wanie, kapiele morskie i inné zalecaja sie,. Dr. J. К ÂnglôISsta caarwlen (Enulhchroth, Dtaunroth). Jest to roduj farby otrzymywanej w Anglii, Hollaodyi i Niemczech, jai to przez praienie pozostaloci i fabrykacyi aîunu, jui tei przez wypalanie i nastçpne mielenie ocbry ielaiistej xawierajacej glinkç. Terni aposobami ctrzymnje aie. farba fatwo iaczaca aie, . olejem; która bywa jaániejsza lab ciemniejsza, i w pierwsxym razie zowia. ja cierwienif proska, w drogim zai aagielska. ânglelska fkrbka do bielizay, wyrabiany z saskiej smalty, atywana lakie de drukowania perkalikow. ёШфЁЁЁЛ sUnelka, ob. Goigas.

Angelito konstjtacjja - йДОака titeratara

813

ЛшфЯЛЛ koaJtytBCyja, ob. BryUamija Wielka. ЁЯфяЗШЁЖ кОГОШЦ МММ srebrna, wynoszaca okofo îlotjefa dxiewiqciu grosay dwodsiestu i pól. — Aflfl^'fkfl кОГФПа, narxedsie tortary, ob. Tortura. Anglebka literatura. пгЫ angielski, jedoa s gíówaydi g«lex¡ wielkiefo можера geruiaúskiego, niezmierme weine zajmnje w dzíejach stanowisko, nietylko pod wsgledem sewnetrsaego iyeia politycznego, leu równiei swoia roiwojem daehowym i glównym jego wypadkiem, literatura. Piámiennictwo angieltkie, najpiekuiejaze kwiecie ladowego iyáa Anglików, aaleiy do najbogataayofa w bistoryi aowoiytnej; jest ono zapelnie narodowém, bo wytryalo i najglebsxego wnetrsa tefe ludo, klórego samo jeat wyobraxicíelem. Charakter glówny li teratary aogielekiej jeat wprawdxie germañski, albowiem iywiof anglo-iaxoúiki doáe hyl siloym, by nie ateda pod wxgledem je.zyke i obyoxajów wptywom wkroeteaia Norautadów, preeciei stopniowe domiesianie liejszej owej krwi fraaeozkiej cbarakterowi teau wiele ajelo z jego niexgrabnej sxtywnoáei; jako sai wlateiwotci pokoleá Celtów, Anglo-Saxonów, Duócsyków i Normandów xrosly afaj w Brylanü w peina ¿wietnoáci narodowosó, lak tei i poetycxne tyeh рокЫеа aapoaobienia slaly aie, w jedne. glówaa literature, aagielskiej podstawç, w ballad§, która silf, naiwnoscia, a nadewjxystko narodowyn wyrazem, wiele ma podobieastwa a romatue» hiazpaóskim, która towaxsyaay kaídema poetyexnema objawowi naroda, i która od czaaa do ехала tylko nikaie w obee pretensyjonalnego naJladowania wxorów itaroiytnyeh i zagraniesnyeh, by póiaiej a lea wiçkjxa XBOwu wybuehaaé aif|. Hiatoryjç literatory aagielskiej podxiellmy ía Cztery okresg, s których pierwaay siege od osjdawniejszych csasów ai do poexatków XVI atalecia; dragi od poexatków XVI do polowy XVII wieku; trxeci od powroto Slaartów na tron angielski ai do kooea XVIII wieka; czwarty nakoniee od tej epoki ai do naaxych ezaaów. — OkrtS plerwaiy: Przed roxpoczeciem opowiadania naezego o literatorze Angbków, powiemy slów kilka o ich poeiyi ladewej, której dlady pozostaly w Wielkiej Brytaoii po roxaaityeh plemionaefa akladowyali naroda angielakiego. Pokolenia celtyekie, które wysaedlaay s Gallii, najpierwsxe zaladnily Albioa (po celtyckn: nadbrzeia górxyste), diego pried adobyeieat kraja prxex Rxymian, wyparte byly przez przybylych ж lado (talego Cyabrów czeácie; do Irlaadyi, cze&if do Sxkoeyi Pólnocnej (Ajrowie i Celtowie exyli Galowie); a nteb tei atrzymal aie jexyk celtycki, którego glównemi praeekowacxaai byli bardo wie (bardi, taroxa), coá nakaatalt druídów, pól piewe y, pól kaplani, którxy tworxyli miedxy sobe cech odrebny, oatajiowiony, jak nioato podanie, przes bajeetnego Merlina. Szczatki ich piedni praeehowaly aie podaiidsieó w pamieci Inda; afamki x nioh, poaanoione daloko póioiejaseai piedniami inda irieadskiego i wlasnya poaystem, wydal w 1733 Sxkot Maephersom, pod xaydloaya tytalea nowo odkrytyeh prxex eiabie piedad barda celtyekiego Oetfjana, аум króla Fingala (praeloiyli na jexyk polaki: Ignaey Knsieki, Koastanty Tyarieaieekif pojedyáexe poeaata Wladyslaw Ostrowaki, Ignaey Sxydlowaki i iaai). Jeieli tradao jeat w tym Oaayjanie dokladaie oxnaesyé, gdsie koácsf sie. ostatnie sabytki dawnych bardóиг, a gdsie xaoxyaa aator nowoiytny; aieaxniej on przeto nieslyobanie vraiaeoa posoatanie ajawiakiem w literatane aw| elegíexa) epika., owym gl^bokim ialem sa ainiona praeaaloieif, owf potajf laaeeid i orejia, która a kaidego nieaial wierasa do ñas prseauwia. Prawdxiwtse ballady i pieini bardów eeltyckiob saajdajeay w sbiorxe Walken, pod tytalea: Historical аиам/r« of the IrUk Barde i w раму Brooke: Reliquat of Irish poetry^ s nich najeelniejssg jest bailada o polowania króla Fina: Loai ал eailge. Jedaya a ostatnieh i lajalabieáasych poetów Indo, eekyekiefo byl cieñay Irland

814

Angielsk» Uteratora

пук Turlouijh O' Karolan (1670—1738). — Cymbrowie przybywszy du Brytannü i Belgii, spowodowali, jak wiadomo, najscie Anglo-Saxonów, których po wyjscio Rzymiaa przywofali na pomoc przeciw dzikira Piktom i Sxkotom. Angloaaxoni w r. 449 staneH w Anglii i odparli wprawdiie najesdców, wkrótce jednak ваш! napadli na sprzymierzenców Cymbryjskich i odepchnçli ich ai ku zachodnim wybrzeiom Anglü, do Wallü i Kornwalü, gdzie niezaleino¿c¡ swej broniac prieciw Saxonom i Normandom, poddali sie, dopiero królowi Edwardowi I. Panowanie króla Artasa czyli Arlara, najswietniejszy pnnkt w historyi Cymbrów wallij•kich, niwietnione zostalo równiei piesniami ich bardó w; trudno wazakie przez poraroke, mytów i basai dopatrzyc* sie. w niem historycznego watka. Najznakomitszymi z tych piesniarzy byli w wiekaeh VI i VII: Aneurin, Myrddin Wyltt (dziki Merlin), Taliesin, Llywarch Hen i Kadwallon: w XII wieku Meilyn, Gtealchmai, Cynddelte i Owain Cyoeilawg; w XIII wieko Llywarch ab Uywelyn, Einiawn ab Gtealchmai, Dafydd Benoras, Einiawn ab Gwijawn, Limad Gwr i Grufsund ab jrr Ynad Koch; z XIV wieka Gwilym Ddn i Hywel ab Einiawn. Z póíniejszych najsfawniejszym bardem Cymbrów, po podbiciu ich przez Anglijç, byl Spiewak mifoéci Dafydd ab Gwilym. NajobGtszy zbiór piedni wallijekich ai do XIV wieka uíozyli O' Jones, E. William» i W. Owen pod tylalem: Myvyrian Archaiology (Londyn 1801) i E. Eraos w dziele pod tylufem: Specimens of the ancient Welsh poetry (Londyn 1764). Anglo-sazoni pozostawili w Anglii zabytki jqzykowe, dowodzace, ie to plemie, germanskie, jakkolwiek prsybyfo do tego kraju w stanie zapefnej dzikoici, wraz z osiedleniem sie. zaczefo takie piastowaó utwory dochowe. Najdawniejszemi ich poetami byli tak zwani Sceopasy, Leodyrty i Gleemeny, harGarze, wieszcze i piewcy, w szeregach których znajdujemy nawet wielkiego króla Alfreds; piesni ich prxypominaja w ogóle nôtç dawnych Skaldów akandynawsko-germaóskich. Najstarszym ze wssystkich poematów anglo-saxoñskich jest piesn pochwaina na Сleid Boga, przypisywana mnichowi Kaedmonowi (am. 610 rokn), który mial rówoiei obrobió poetycznie kilka oste.pów z Рамп âwiejtefo. W X stulecia opat Cynewulf pisaf i ukfadat sViçte legendy; najznakomitsza xai jest epopeja o Beowulfie, najdawniejsza ze wjzystkich germauskich, przedstawiajaca wyrainy obraz przejscia mytów staro-póinocnych do podan bohaterskich naroda germanskiego. Z temi snrowemi diwiçkami pofaczyli Normandowie swoje pieáui minstreli, owiane dnchem i tradycyjami rycerstwa francuzkiego; jakoi wyraz minstrel pod paDowaniem Normandzkiém staf sie. ogólna nazwa poetów i harfiarzy, wkrótce wyparl zupefnie dawnych bardó w i skaldów. Minstrele, przechowacte dawnych czynów bohaterskich, niwietniali je swojemi prawdziwie narodowemi balladami, które najpierwazy zébrai Percy pod tytuïem: Reliques of ancient english poe try (Loidyn 1765), i w których poglad poetyczay rzeczywistosci rówaowaiy glqbokf i peina najszczytniejszych marzeá fantazyjq. Do najsfawniejszyoh % tych bailad naleza/. Chevy Chase (polownie), odznacyzajace siç wybornym opisem zgieika bitwy; Robin Hood, stawnv rozbójnik; O królowej Eleonorze, ¿ale tedotoy i t. d. Kiedy zas w taki sposób poezyja ladowa angielska rozwijata sie. w sposób samoistny i swobodny, poezyja pisana w pierwssym okresie literatary angielskiej nlegfa najtupeíoiej wpfywom wsorów obeych, staroiytnych i nowszych. Trabadorowie czyli trawery normandzcy pod pierwjzemi królami tego naroda, pisali w swoím je.zykn pófnoeno-francuzkim; wazakie jai w 1185 roka opat Legamon przetoiyí poemat Ryszarda Wace, pod tytoTem: Brut d'Angle terre, м Jezyk anglo-suoóski, który jai i normandzkim zaczynal siç amalgamowad w angielski. Na podsUwie tego dzieía Robert of Gloueester, okolo ro

816 кв 1280, uToiyl swojf kronike. rymowa, Chronicle of England. Widocsnlej jeszeze etaroangielskie nariecie nwydatnia slq w poemacit eatyryczno-mietyeznym pod tytufem: Fiston of Pierce Ploughman, karcacym ostro iycie klssztorne, zfoionym z 14,696 wierszy nierymonrych, lecx assonansovrych, a naplaanym podobno priez Williama Langland okoio 1370 r. W tym samym roda ja pózniejszy nieco Gower (um. 1408) ufoiyf poemat allegoryczno-moralny, którego etedé pierwsza napisana bylt po franouzka, draga po (acinie, trzecia wieratem aigidskiaa. Bezpoárednim nastçpca. Goaren bjí Geoffrey Chaucer (1345—1400), sfosznie nazwany ojcem literatory angielskiej, cboéby dla lego tylko, it on píerwszy jako autor jezykowi angielskiemu nadaf wfasciwy Charak ter i przez to Qzdolnil go do zostania w miejsce ñrancnzkiego wyzszym jqsykiem potocznym, a na równi z facia), pismiennym i sadowym. Zreszta Chaucer niekoniecznie byl poet; oryginalnym, a gfówna, zasfuga jego jest raczej techoizm nil tvrórczoió; najcelniejsze jego dzfefo: The romant of the rote, jest poprosta przekfadera angielskim sfawnego pod tymie t; tufem romanan francnzkiego. Inne róvrniei, mniejsze i wiçksze ntwory tego poety, jak Bp. Troilut and Cressida, Legend of good woman, House of fame, Astrolabe, sa mniej wiecej naéladowaniami staroiytnych i Wlochów, mianowicie Owidyjasza i Boccaccia, klórego to ostataiego Decamerone podaf ma takze sapewue pierwsza mydl do rfawiyeh Canterbury Tales, równiez celujçcych wdziekiem formy jak treici. Sfabymi nasladowcami Chaucera byli Tomast Occleve (am. 1445) i John Lydgate (am. 1446), póíniej dydaktycy Richard of Hampole, George Ripley i John Nor ton, daleko niisi od wspóiczesnych im poetów szkockich, z których op. John Barbour (am. 1396), w wierszowanej historyi Roberta Broce doié adatn| zostaагИ próbe, epopei narodowej. W podobnym rodzaju jest poemat minstrela Harry (am. 1446), zwanego zwykle „álepym Harry," pod tytufem: Acts and deeds of William Wallace. W guácie ballad narodowych pisali Robert Henrysonn (um. 1495) i król JaAób I, który oprócz tego zostawil jeszcze wielki poemat alle goryouy pod tytufem: The Kings quair (ksiega królewska). Najwiçkssym atoll s tej epoki poeta, sskockim byf William Dunbar (1465—1530), autor trzech poematów allegorycznych: The tittle and the rose, The goldin terge, The daunce, w których suchoáé abstrakcyi allegorycznej ginie czestokroé w przecadnych opisach natury. — Okres drogi: W XIV wieku rozpoczyna siq bistoryesM znaczenie Aoglii. Feudalhm zíamany dfugiemi i krwawemi wojnami Lankastrów i Yorków, ustçpowaf miejsca podstawo mdziniejszej organizacyi rzadowj; odkrycia zamorskie, dokonane szczególnie przez Franciszka Drake i genijalaeeo historyka i poete, Waltera Raleigh (1552—1618), oraz wstrzafaienie potqgi hiszpaóskiej saiszczeniem Armady Filipa II, podniosíy rolnictwo, przemysf i handel a cafemu okresowi bndzac w narodzie iycie swobodae i silne, zjednafy prtydomek wesolej Slarej Anglii [the Old-England). Jednoczeînie tez powaiana nauka, po zerwaniu wiezów sredniowiecznej scholastyki, owiaaa duchem nowego ciasv, xaczefa rozwijaó siç w sposób dotad nieznany; doáé to wspomnied Tomasta Mo re (Horas) (1480—1535), klórego cnoty nie pokonafo nawet russtoiraaie i któ ry w swojej Utopia (1516), ukazaniem idéalo nowej spófecsnosci, godnie «гаЦpif w sïady Platona; albo Francisika Bacon of Veridam (1561—1626), któ ry badanie przyrody ncsynif najwyisza zasada naukowa í dla tego sfusznie uchodzi za ojea nowszej filozoGi. Rówuie jak ci dwaj wieley meiowie stana, chwile od zajeó politycznyeh vrolne poiwiçcali spekalaeyi filozoOcznej, kilku innycb je szcze sfawnych w historyi swego kraja ladzi, ol «riera tea okres literatary angiel skiej. Wszyscy z nich prawie przejeU siç formami pofudnia, zwfaszcza Petrarki;

816

Aaglebka mentar»

i tak ЬгаЫа Нвягу Howard Surrey, straeoay ir 1647 r. priei Henryk« VIII, piaaf ¿Heme poeayje llrycaae: Sonys and Sonnet* i biafym wierssem jamblenjm prsefoiyf eieíd Eneidy Wirgilego. Bardxtej aataecnym i dowcipkajacym, na spoaób concettistóm wfoskich, jest w awoteh pieániach i balladaeh sir To rnan Wyatt (1S03 — 1549); a asctegolnym w awoim rodaaja atworem jeU: Mirror for Magistrates hrahiego TomassaSackoille of Dorset (1530—1608), gdzle poeta praedttawia pneplataaa allegoryjami galeryje. obraiów tragietayeh i diiejów Aaglii. Romaas pasterski prxeaadaif aa gnat aagielski waleciay woda i treetny dyplomatyk Filip Sidney (1559—1586), którego Arkadia jest aaaiadowaniem ■ Hiiipana Montemayor'a; po aim w awoim Shepher's Calendar, toi irobif EdmundSpenser (1553—1599), ktory jedaak wiekaaej doatapif afawy arjoatowakim poenalem allegoryczno-bohaterskim pod tytafem: The Fairy Queen, gdaie po raí pierwuy uiyt natwanej podfag niego daiewiedowieraaowej iwrotki Jambfcxaej {Spenserian stoma). Poemat ten skfada aie, i dwnnaata legend, i ktorych kaida w dwaaaata piesalaeh opianje eiyay dwaaaata ryeeny, atanowiaeyok orazak, ozyli tak awany ohrqgly stól krola Arlara, ktdrego opiekanka i koehaaka, wielka królowa dachów, allegoryeznie wyobraiad miafa tiró lo w§ EKbietç, W poemaeie tym pefaa oroko faataxyja walciy o lépate i wdalakiem foray. W history! specyjalnej literatary angiebkiej, wypadafoby to wyaaieaJd i epoki paaowaaia królowej Elzbiety maoatwo jeaaeze liryków, «¡elankopisarzy, aatyrykow i romtnaiatów ryeerakleh; poniewai aai przekroczyfoby to zakres nasaego w Eaeyklopedyi xafoienia, przeto wymieaiamy jedynie wapomaionego Jni wybornego pieaniarsa Waltera Raleigh,—pfodoego i adolaego w rodaaja Speneerowakim poete Miehala Drayton (1563—1631), aatora poemalu: Nimphieia, the Court of Fairy,—dowcipaego Tomona Nash (1564—1601), humoryatyetoego роеЦ indowego Johna Taylor (1580 — 1654), aatyrykow i Bularzy obycaajowych Johna Donne (1573—1631) i Josefa Hall (1574— 1656),— nakootec dawnlejeaego nlecoStkotoDawida Lindsay (am. 1567), poe te, aatyryesao-allegorycaaego aa wsór Dnnbara. W ogóle jednak wazyatkie te atwory щ tylko wynikiem aezoaego aadladownictwa, ciego dowodii Jai praewaiay w nleh rodsaj allegoryi, wyroduaej naatepnie w pretenayjoaalae igraaaU rfów i myéll, Jak ар. w daiwaeznym románale Johna Lilly )1553 — 1600) pod tytafem: Enphuee, która to pretenayjonalnosd praea czaa jakiá alafa aiej aawet tonem wyiaiego towarsyatwa i dworn. W tamaj raecay waxyatko to, ootary da tad a poeayi praytoexyli, aie nadafoby Jesicie temu okreaowi prava do aaawy afotego wieka literatary angielskiej, gdyby w nim nie dojnaf do najwyiaaej potegi dramat, gdyby go nie aáwietnif niefaiertelny Shakspeare i gdyby pod koaleo Jego nie nkazafa aie. wsaioafa posteé Miltona. Drama! angietaki, tak tamo jak we waayatkieh literataracb nowoiytnycb, poeiatek awój brat w tak awaayeh miateryjaeh kosciofa katollckiego, po angieltkn: Miracle-ploys (a faclnskiego: miraculum, ead i s aaglo-aazoúakiogo: pleyan, graé). Najdawniejaae takie adtteryjam, o którém wiadomo, ataja poezatków XII wieka; wsxyalkie aad abjata traema wielkiemi abiorami: Ludí Conoentriae, Towneleg-Meysteries i Chaster Pioys wldoctnle aaleza do epoki pózaiejaaej, kiedy dramat daehoway wyatedf jai s kosciofa i в rak keieiy do oddaielnych cechów, tak awaayeh Trading Companies. Okofo pofowy XV wieka a miateryjów powatafy w Aaglii axtaki moralae (Moral-Playt), tworxiee paaiekad przejscia a daiedaiay dogmata do iywiofa ladakiego, jak ap. w axtaee moralaej Johna Shelton, aadworaego poety Hearyka VIH, pod tytafem; Magnificence, gdxle allegoryje, krassa lieaae allatyje do wypadkdw wapofoaeeayeh i proaty, nalwny doweip; albo w aataee me

ADftelslu Mentara [

817

ralnej Hgeke-Seorner, gdiie aUegoryja xapeinie prawic aatçpnje miejsca ecenom libertynixma i eiaaów Henrykt VIII. Wexelako te wfaJaie caaiy najwyiaxego xbytku, taaccnie podnioaiy teatr. Od panowania Ryetarda III wfelcy magnaoi treymali awoje wiiroe kompanije aktorów. Henryk VU jut ich miaf dwie na awoim ioldxie, Henryk VIH ai trxy; im bardaiej xas dramat alawal aie, n¡exbe,daa схааtka xabaw dworakieh, tém wiçcej traeil ae ewego charaktern koicielatgo i praykieral iywioly komiciae. Так nowej treset ocxywíácie nie wyatarcaafa Jai dawna forma mieteryjów i sxtek moralnych, jakoi dowcipny epigramaciita John Heywood, klóry iyl pod Henrykiem VIII i pod okrutna Maryja, a nowemi awemi dramatami, które naswal Interludes i Entrements, i w których praedatawiaf seeny komieane a iycia loda, powaieehni peayakat аоЫе aympatyjq. Kiedy wiçc w aitnkaeh moralnych a figury allegoryetnej Wyetçpku (Vice) roawijaé aie, xacaela realiatyesna poetad Maana {Clown), jednocxesnie interludyja Hey wooda i Jego naste,pców praekextafcaly ate. corea wyrazniej w komedyje, wfaJciwa, jak np. w Mikolaja Udall (um. 1557 г.): Ralph Roytier Doytter, praedetawiajacym loey daadyaa londynakiego, albo w aaUiee Jahna Still, odegranej po raa pierwaxy w 1666 r. pod tytnfem: Crammer Gurton's Needle (Igfa pani Gorton), pefnej najdraatycmfejaxej komicmodci. W r. 1663 praedatawiono w Anglii pierwsxa tragedyjç, pod tytnlem: Ferrex and Porrex, której aotorem byf wspomniony powytej lord Saekrille, i która, jakkolwiek xlosona a samych prawle diugich monologów i deklamacyj, tak dalece wabudaifa aapai powaaeehny, xe od ram licani nailadowey xacxeji próbowaé aie. w tym rodsaja dramalycsnym. Z nich wymieniamy tylko: Tancred and Gismund (1668), ntwór piçcta prawników i The misfortune* of Arthur (1587), praea Tomasza Hughes, jako odxaacxajace sie. iywsxa cokolwiek akcyja. Tymeaaaem teatr równiet pod wxgledem teehnieanym xnaczne uczynil postçpy: dotad bowiem prxedatawienia miewaty miejaee jedynie na tymeaasowych aeenacb, po kosciofaeh i kaplioaeh, albo w aalach sxkolnych, a|doirych i w p jrfacach magnatów; w r. 1576 aatf powatal w Londynie teatr ataly Black-Friars (arz|dxony w marach dawnego klaaatora tegox nazwiaka), a pod Elzbieta 1 Jakóbem I bylo jai w Londynie 17 teatrów. Samo sie, praea ale, roaumie, ее cafe praybory acenieane praea dfagi caas odxnaoxafy aie, daiwna proatotf: x pocas,Ikl wcale nie byfo dekoracyj, a rochoma aeeneryja pojawifa siç dopiero po reataaraeyiStaartów. Napia na desee wakaaywal miejace akcyi. Nie malo prsycxyniafa sie do roawojn aatakt dramatycanej axexególna ta ska, jakf aktorów obaypywali krolowa EUbieta i jej naatepcy; Ueane te* xa to dramataJ miedty innemi wapomnionego powyiej Johna Lilly, áwiadcxa o poehtebatwach, jakiemi aiç ówceesni dramalycy umieli odwdxiçcxaé Elibieeie. Tym eaaaem drama lado we, nie bacxao na aarsnty caynione mu praea roaaitowanyeh w staroiytaoeci ucxonyoh, corax to awobodniejaaym oiywialo aie. raehem i roawijaío gfównie poetad awege clown'a; rieklby kto, ie cxekafo tylko na Sxekapira, by dojác najwyiaaego axeayta doxkonaloici. Zreaatf w tej epoce xajeto aie rówaiei aeenf ludowa kilku prawdziwych poetów, rxecxywiaeie poprxedników wielkiego dramatyka, jako to: Toman Kgd (The Spanish Tragedle, 1599), Toman Lodge (The wounds of civil war, or Marius and Sglla, Rany wojny domowej, 1594), George Peele (The old wife's Tale, Powiedc atarej kobiety i King David and Bethsabe), peten tálente Robert Greene (1555 — 1599), który pita! rówaiei poeayje Urycxne i powiesci, i a pomieday którego lictnyeb prac dramatycanyeh: James the Fourth, Alphonsus, Orlando Furioso, The Pinner of Wahefield, odanaeaa aie, Historia Вакопа (History of frier Да го and frier Bougag, 1591), jako dramat celujacy harmonía koloryta i dxielna вясткьогюмд там i. 5S

818

Angielsha literatura

charakterystyka: nakoniec zas Kriyntof Marlowe (urn. 1593), natura genijaliia i wnlkaniczna, który niepospolitej sily i ámiaioáci dowiódf jai w pierwiiej s woje] szluce: Tamerla», pózniej zas wiecej jeszcze rozwinaí ja w Nocy i. Bartlomieja, w Zydzie maliañskim i w Edwardiie II. Po sich wszystkich naetapií William Shakespeare (1564—1616), najpotqiniejszy genijusz dramaiyczny IIteratury powszechnej, jeden z najpotçzniejszych calej poezyi, zajmujacy xwlaszcza swojemi 154 sonetami znakomite takie miejsce jako Hryk. Szekepira jeden z nowszych historyków literatury {ScherrJ charakteryzuje naelepujacemi síowy: „Natura szczodrze rozlafa na niego wszyetkie awe dary i zalety, i w wíaéciwej mierze ndzielifa mu kaidy przymiot, który stanowi wielkiego i najwïçkszego poete: owa obflta i niewyczerpanie twórcza fantazyjç, gfçbokosd ¡ zar uczuci», око, przed którém odefonifte byfy najskrytsse faídy aerea ludzkiego, ucho día którego zarówno by< zrozumialym szelest wiosennego wietrzyku i huozacy szum walki dziejowej, najwyisze patos \v, radoáci i bola, najsilachetniejaaf moralnoáé nietkonczone iródfo dowcipu, humor pefen niezwyciçiouego upojenia, nakoniec zaá. día zawfadania oalém tém niezraierzonéra bogaelwem, ów harmonijny rozum, ksztaltujacy a samowiedza sztukmistrza; owa madrosc dojrzaía w walce i w boleáci, która ulwory jego ozyni zwierciadfem cafego ¿wiata i lodzkoáci." Dziafalnoíó Szekapira rozlafa sie w lieznyoh dramatach, tragedyjaeh i komedyjaoh, z których najcelniejsze sí: Komedyja bledów (Comedy of errors (1591), Koniec wieñcxy diielo (All's well that ends well, 1593), Romeo i Julia (1592), Ryszard III (1594), Ryszard II (1595), Henryk IV (1595), Upokortenie sekutnicy (Taming of the Shrew (1596), Kupiec Weneeki (The merchant of Venice, 1597), Sen nocy letniej (MidsummernighVs dream (1597), Hamlet (1598), Co chceciet ( What you will?, 1598), Wiele halam 0 nie (Much ado about nothing, 1599), Henryk V (1599), Jak tie warn po daba (At you like it, 1600), Wetole kobiety z Windtor (The merry Wives of Windsor, 1600), Król Lear (1605), Julijutz Cexar (1606), Antoni/'usz 1 /Cleopatra (1607), Koryjolan (1608), Makbel (1609), Burza (1610), Król Jan (1611), Olello (1612), Henryk VIII (1612). (0 prxekfadach polekich wielkiego dramatyka, ob. Shakespeare). W okreaie kwitnacym dramatu angielskiego, sprowadzonym w ten sposób przez tego arcymiatrza widzimy naetçpnie dwa gfowne kieruoki i szkofe narodowa, trzymajaca siç stale tradycyj sceny lu dowej, na cíele której stali: Munday (ur. 1553: The Downfall of Robert, The Death of Robert, Upadek Roberta, Smieré Roberta); Cheltle (ur. 1554: The tragedy of Hoffmann); niezmiernie plodny Heywood (1593—1633: The four prentises of London, A womdn killed with kindnes, Kobieta sabita dobrocia i t. d.), który ваш mówi o sobie, ze przyfoiyf reki do przeszío 220 sztak dramatycznycb, Tomas* Deitert (um. 1640: Old Fortunato, Patient Gritiii i t. d.); Chapman (1557—1534: Busty d'Amboise, The Conspiration of the duke of Byron i t. d.); Middlelon (Women beware Women, Kobiety slneicie kobiet, tragedyja peina okropnosci i plagastw); nakoniec Rowley, Marston i Webster, któriy rat narodowemn, rax nowszemu holdowali kierankowi. Te szkofa drug;, klaseyczna, reprezentowal glównie Ben (Benjamin) Johnson (1573—1637), naj wiçkszy przeciwnik Szeksplra, choé genijusz jego mimowolnie uznawal, poeta uczony i Irsymajaoy sie, prawidef jednosci Arystotelesa, ale bez wyobraini i iadnego polotu, sa to ostry satyryk zdroinoici swego czasu. Z 18 jego dramatów najlepszym jest The Alchemist. WLksze od Johnsoua zdolnotfci mieli wspóíczeéni mu Beaumont (1586 — 1 ' 6) i Fletcher (1576—1625), którzy wspólole napisali 51 tragedyj, tragikomcdyj i komedyj;

Aogielsfta literatura

819

X pierwszych iiajlepszemi s»: Valeidinian i The Maids tragedy, г uslatnich: The Knight of the burning i The Wild-Goose-chase (Rycerz ognia i Polowania na dzikic gçsi). Z ¡nnycli tego kierunku poetów godniejsi wspomnienia ц: Field, May, Davenport, Cortwright, Mattinger (1584—1639) autor tra gedy!: The duke of Milan, The renegado, Virgin Martyr i t. d., i Ford (1586—1650), którego najlepsza jest tragedyja historyczna: Perkin Warbeck. Na Rich koécsy sie, okres íwietnoíci angielskíego dramatn. Purytanizm religijny i republikanski, po etraceoiu z troau Stuartów, zadaf ma cios stanowczy i ostatnf. Natoniast znajdujemy pod koniec tego okreio kilku iunych niepospolitych poetów, jakiemi np. byli: liryk Edmund Waller (1605—1687), epik i elegik Abraham Cowley (1618—1687), autor Dawideidy, oraz sielankopisarz i dydaktyk John Denham (1615—1668); nad wszystkiemi wszelako górowal Johf Milton (1603—1674), dsiecko rewolucyi, choó giówny swój utwór napisat dt piara po powrocie Stuartów. Milton z poczatku odznaczywszy sie jako liryk nawet jako publieyata, unieámiertelnif el; swoim Rajem utraeonym (The para díte lott), epopeja w 12 pieániaeh, (po polsku przez Jacka Przybylskiego i Fi. Sal. Dmochowskiego), w którym ztoiyí cafa potçgç wyobrazeú republikanckich. Tegoz samego kiernnku dzielnym takze byí wyobrazicielem Samuel Butler (1613—1680) w awoira eatyrycznym poemacie bobaterskim: Hudibrat, przed•tawiajfeym wybryki purytanakie ze strony humorystycznej. — Okres trSOOÍ literatary angielskiej, glównie byf срока nailadownictwa, któremu dopiero przy schyfku XVIII wieku poioiyly koniec wikrxeszone pieáni luda i w ogóle nowc— iytna romantyka. Twóreza fantazyja ustapifa miejsca modzie i krytyce. Karol II i rozwiazfy dwór jego, którego reprezentantem jest pod niejakim wzglçdem zdolny eatyryk i liryk hrabia Wilmot Rochester (1647—1680), upodobawszy sobie nieprxyzwoity ton pamiçtnikôw i romansów francuzkich, starali lie wprowadzió go takze do Anglii; jakoi znalazfo tie. tu doayé pisarzy, którzy holdowali w tej mierze literackiema imakowi twego czaso. Jednoczeiuie pojawili sie, takie wolnomyslni filozofowie i deiéci, którzy wazne wywierali wpfywy na iycie amyelowe swego kraju i cafej Europy. Ju¿ w XVII wieku Toman Hobbes (1588— 1679),slawny obroúca wfadzy raonarchicznej w prawie publiczném, silnie walczyl przeciw ortodoxyi duchownej; za wfaeciwego jednak ojea nowoiytnego empiryzmu i materyjalizmu uwaiad naleiy Johna Locke (1632 — 1704), w swoim Traklacie o poznaniu ludxkiém. Na tej samej podstawie filozofii empirycznej etali równles slawny matematyk Ixaak Newton (1642—1727), oraz jego uezniowie Samuel Clarke i Francis Hutcheson; niemniej moraliéci i deiáci Toland, Collins, Tindal, Wollaston, Morgan, Manderille i Chubbs. Antoni Ashley Cooper Shaftesbury (1671—1713) i Henry St. John Bolingbroke (1672— 1751) w dowcipnych i lekkjch na sposób francuzki pismach, nowsza krytyke, wprowadzili równieí do literatary pieknej i do wyzszego dwiata; pierwszy w swoicb: Characteristics of men, manners, opinions and times (Charakterystyka ludzi, awycaajów, opinii i ezasów) The Moralist i ianych; drugi w swoich: Letters on the study of history (Liaty o nance historyi) i t. d. Przewodnikiem tej szkoty krytycznej i roaumowej w poezyi by! John Dryden (1631—1700), pisarz trzeiwy, ubiegajacy sie, za powodzeniem materyjalném, w którym to ce la wynosif raí Cromwella, rat Karola, raz Jakóba II (Heroic Stanza, Astraea redox, Absalon and Ahitophel). Do najlepszycb jego ntworów naleia Bajki от sfawna oda pod tytulem: Swifto Alexandra czyli Potega muxyki, (tiómaczyli J. K. Niemcewicz i Jan Krussyáski). Nierówaie slabszym Dryden byí w dramacie, który tresilf, pondrno uiilowan kilku lepiiych naáladoweów Scekspira,

820

AngioUk* literatura

jak пр.: Otway (16ól—1686): The Venice presereed, (Wenccyja obroaioaa), yathan Lee (1658—1693) i ¡Vichólas Rowe (1673—1718) com bardxiej sa cia! wyradsaé sie. w bexwstydna uieprxyxwoitosc; smulny w tym kierwnka мMCiyt pierwszeñstwa mieli: Toman Shadwell (1640 — 1602: The Libertine (Rozpastnik), oral dwie kobiety: Aphra Behn (um. 1689) i Zutanna Centliore (um. 1667), jako lez sbyt wierni malarze obyciajowi, dwaj komedyjopisarse Jerxy Elhereye (1636—1690: She would if the could i The man of mode, Moglaby gdyby ehciafa i Calowiek podíog mody). ¡ Kurol Sedley (1639—1701: Mulberry Garden). Dowcipniejssym i wykwintniejezytn byí wspofeseaay im William Wycherley (1640—1715), którego komedyje: The Plaindealer, The country wife, (Pieniacx, Kobieta wiejska) i t. d.: dochodza niekiedy sily Molierowskiej; mniej znakomitym Colley Cibber (nr. 1674), który jedaak sie chwalif, it prsywrócil moralnosé na scenie; klassycxnyin xas* pod wzgledem cha rakterystykl byl William Conyreve (1669—1728: The old bachelor i Love for love, Stary nauciyciel i Mifoiié xa roiíosé), xwany swykle Molierem angielskim. W innycb rodxajach poexyi odxaaczyli sie, roxamnym sadem o rzecxach i klassycsaa biegloécia w formie: epistolograf John Pomfret (um. 1703), piosnkarse hrabia Sackville Dorset (em. 1705) i Tomast Parnell (um. 1717), parodxitla i dydaklyk John Philipps [um. 1708), satyryk Samuel Gorth (urn. 1718), autor slawaej komedyi The dispensary (Apteka dla ubogich), balladxista Matthew Prion (1664 — 1721), bajkopisarz, idyllista a nawet dramatyk John Gay (1688— 1732 The beggars opera Opera zebraka), i elegik Tomas: Ticket (urn. 1710). Do ssexytu doprowadxil te poeiyje swiatowa. i formy Alexander Pope (1688— 1745), którego ody, sielanki, listy ¡ poemata dydaktycxne: Essay on criticis i Essay on man (O krytyce i 0 cxlowieku, tlómacxyl Ludwik Kamiáski) jai zjednaly mu znaczna czesó owej síawy, która utrwalily dwie jego peine gracyi epopeje komicxne: Duncyjada i Pukiel wlosów ucielych (The rape of the lock, tlómacsyl J. U. Niemcewici). Z wspóJczesnych Popemu poetów aajgodniejai wzmianki sa bajkopisarx i dramatyk Edward Moore, elegik William Shenstoне, satyryk Charles Churchill, gfeboki liryk Toman Penrose, tragik William Mason i dydaktyk Eraxm Darwin; daleko wiekeze jednak od nich xnacienie ma James Thomson (1700—1748), autor alawnej piedni narodowej: Rule Britan nia, który w swoich The Seasons (Porach roku, tfómaczyf Konstanty Tymicniecki), dostçpii sscsytu poexyi optsowej. W tym samym kierunku uczaciowomoralnego prxewrotu dsialali równiei snakomici: Edward Young (1681—1765 , gfównie w swoicb: Complaints or Niqht-thongts, (Nocy, tlómacxyl Fr. Sal. Dmochowaki) i William Cowper (173Í—1800), x którego poematów dydaktycxnycb, oprócx licxnycb humorystycxnych, opiiowych i bailad, najcelniejixym jest: The task (Zadanie). Równie powainym, narodowym i postepowym byl Ryszard Glover (1712—1785) w swoicb poemalaeh bistoryexnycb i opisowych, jajk пр.: Leonidas, Atheniade, The progress of commerce (Postep handlu) it.d., oras dxielny liryk Tomast Gray, którego piçkna elegijq: Elegy written in a country church yard (Elegija pisana na ementaría wiejskim), prseloiyl па jexyk polski J. U. Niemcewies. Niemniejssego znacxenia nabrala w tym okresie lileratary angtelskiej prosa, której piarwssemi xnacxniejssemi uprawiacsami byli: moralista i polityk Algernon Sidney (1622—83), jego modlitwa, uloiona pried smiercig na russtowaniu, nalety do najwxnioálejssych pomników wielkodusxnosci, tudsiei historycy Bulstrode Whiteloeke (am. 1676) i hrabia Edward Hyde Clarendon (1608 — 1674), kasnodzieja John TilloUon (um. 1694) i sïawny dypiomata William Temple (1629 — 1698). Nicmniejsie takxe w ogiadsie

821 stylu prozaicznego pofoiyli zasfugi wspomnieni juz Shaftesbury i Bolingbroke, któryeh jednak pod tym wzglçdem przeácigli Ryszurd Steele (1675—1729); i Józef Addison (1072 — 1719). Obydwaj doáwiadczali sie. równiei w poezyi dramalycznej, aawet Addison prxei cías jakis glówng poeiadal sfawe jako aotor zapomnianej nastçpnie tragedyi Katon, (tfómaczyf Alexander Chodkiewiei); ale najwiecej przysfnzyli siç proiie angielskiej wspólném wydawaniem triech i kolei sfawnych diieaników: The Tatler, The Spectator i The Guardian (Plotkarz, Spektator i Strainik). Corai wiçkszej potqgi nabraia tai proza pod wielkha humorysta Jonatanem Swift (1667 — 1745), w jego: Spowiedti iwierzqt, Pódrótach Gulliwera (kilkakrotnie na jezyk polski tfúmaczonych), Powieici mojej matki gesi i t. d. Reprezentantem prawdziwego John-Bollizmu w literalorie angielskiej byl aczony lexykograf, dziennikari, hísloryk i satyryk Samuel Johnson f 1709—1784), z którego satyr najlepsza jest: London, który zaá nadewszystko wsffewH bíq wydawaniem pierna krytycznego: The Ramife (Bafamut). Mistrsem áwielnego styln polityczaego byl wówczas historyk i pnblicysta Edward Burke (1729—1797), namiçtny przeciwnik rewolucyi francoikiej; pefnym tai praktyeznej madrosci áycia i jasnoáci byf wielki wspóizafozyciel rseezypoepolitej Péfnocao-Amerykaaskiej, Benjamin Franklin (1706 — 1790; dzieîa jego tfómaezone na jezyk polski). Obok Burke'go áwietnymi mówcami etanu byli rówaieí: William Pitt brabia Chatham 1 1709—1778) i jego aya, William Pitt míodszy (1759—1806), Karol Fox (1749—1806) i Ryszard Sheridan. Najskateesniej do wzbogaeenia literatury angielskiej przyczynifa ale, proza artystycsna pod postaci| romanen, najprzód rycerskiego, pózniej pasterskiego, potém pod pfodnym Danielem Defoe (Alexander Selkirk, 1663 — 1731) podróznego, z pomiedzy któryeb jest aajznakomitssym: ¿yete i dziwne przypadki Robintona Crusoe. Romansowi familijnemn i charakterystycznemn w Anglii dali poczatek Samuel Richardson (1689 — 1761: Pamela, Clarissa, Charles GrandisonJ i Henryk Fielding (1707 — 1754), wcale dobry komedyjopisary, lees najbardzlej wsfawiony powieáciaml: Jonathan Wild i Tom Jones or history of a foundling (Historyja Podrzutka, tiómaesona na Jçzyk polski). Realistyezny rodzaj Fieldinga podniósf i wydoskonalit jesseze w powiesciaeh swoicb Tobijasz Smollet (1720—1771), klórego dziarski humor objawia siç najwiçcej w Pere grine Pickle, Humphry Clinker i innyeh, i który oprócz tego napisai wcale dobrç Historyje Anglii-, koatrast lad s nim tworsy humorysta idealistyezny Laurence Sterne (17Í3—1768), autor Tristrama Shandy i Podróiy sentymentalnych po Francyi (kilkakrotnie tfómaczonych na jezyk polski). Ostatnim wlelkim s tego okreeu romaasopisarsem byl Oliver Goldsmith, autór sfawnego Vicar of Wakefield (przekfad polski Hippolita Bfolnickiego), jednego i najlepssych romansów literatury europejskiej, znakomity takze w piesni, balladzie i elegii. Z drugorze.dnych powieáciarzy zasfuguja tu jeszeze na wspomnienie: Ryssard Cumberland (1732—1811: Arunde/, John de Lancaster), Charles Johnstone (um. 1800: Chrysal or the adventures of a Gwinea, (Prsygody Gwiaei), i Henryk Mackenzie (1745 — 1831: The man of feeling Csfowiek ossify, prsefoiyf na jçzyk polski Grabowski; The man of the world, Csfowiek wielkiego- ¿wiata), którzy dalej posteaowaJi na drodze avrych wielkich poprtedaików. Utalentowany Horacy Walpole (1716—1797), który ewemi Pami(tnikami aie mafo prsysfsJyl sie history! angielskiej w drugiej pofowie XVIII wieku, w awojej powieáei: The Castle of Otranto, daf poczstek romantysmowi, ktérema holdowali równiei nieeo póiniejsza Anna Raddiffe (1764 — 1823) wswoich powieseiach zbójeckich i sbrodniarskich, jak: The romance of the

822

Aitglelska literatura

forest (Humant leiny); Udolfo, The Italian (niektórc prseluzone na jqzyk »ol*k¡), oral Lecit (1773—1818: Mnich) i Matiirin (1782—1834: The fami/jf of Motdorio). W korzystnym kontrascie г l§ literatura okropnosci slançfa Maryja Edyeworlh (ur. 1771), autorka licxnych romanaów tendencyjiyck i obyczajowych, zwfaszcza o Irlandyi. Od pofowy XVIII wieka równiez i atyl hiatoryczny swietnego a Anglików doszedf rozwoju, wsparty pny tém nowa metoda krytyczna, starannemi atadyjami dziejopisarzy ataroiytnych i wolna od przesadów lilozofljf. Szereg ten wielkich historyków angielskich otwiera sceplyczny mysliciel ¡ znawca ludzi Dawid Hume z Edymhurga (1711 — 1776) w sfawnej ewojej: History of Enyland from the invasion of Julius Caesar to the revolu tion of 1688 (Historyla Anglii od wkroczenia Julijosza Cezara do rewolacyi z 1688 г.); obok niego zioniek jego William Robertson, który to samo zdziafaf illa dziejów Szkocyi, со Harne día angielskich (History of Scotland, History of Charles V i History of America). Wraz z niemi, lab bezpofrednio po Bich czynnymi byli dla literatury ojczystej: Robert Henry, John i David Dalrymple, James Macpherson, Gilbert Stuart i Malcolm Lainy. Rzeczpoapolila rzymska dzielnego zaalazfa dtiejopisa w A damit Ferguson, Grecyja w Williamie Mitford. Edteard Gibbon (1738—1794), stojacy na wysokoiei cwego czasu, napisaf Historyjt upadku monarchii rtymskiej, na wssyctkie ctasy jednç z ozdób literatury historycsnej; a godnie szereg ten zamyka Wil liam Roscoe (1752—1831), autor bijografij Medyceusxów.— 0kT6S Oiwarty: Так jak okres poprzedzajacy odznacza sie naáladowniczym podfug wzorów francuzkich formalizmem, tak czwarty i ostalni literatury angielskiej za gfówna cechq ma romantycznoic, daleko tu zdrowsza, anizeli w innyoh wspólczesnych pismiennictwach europejskich. Obok wspomnionego jui Walpola utorowali tej roinantycznorfci droge, Szkot James Beattie (1736 — 1803) i nieszczeáliwy Tomast Chatterton (1752—1770), którego szczególnie ballady licza. sie do arcydzie! w tym rodzaju. W duchu anlyfrancuzkim dziafafo na teatr dwóch wiel kich artystów dramalycznych : Samuel Foote (1719—177), który z iycia ludotvcgo braf przedmioty do swoich licznych komedyi satyrycznych i Dawid Garrick (1716—1779), którego mistrzowska gra wskrzesila Szekspira i który przez to niemafo przyczynif aiej do wyswobodzenia narodu z wiçzôw sztuki francuzkiej, Moie tu najwfaáciwsze tez bçdzie miejsce wspomnac o dziafalnoíci dramalycznej. która wielki mówca parlainentarny Ryszard Sheridan 1752—1816) zbogacil komedyjç narodowa; najlepsza z nich jest: The school of scandal (Sxkola obmowy, (tíóm. Wojciech Bogusíawski). Teraz zas wypadnie nam zwróció aie, pa póínoc, ku Szkocyi, gdzie íródío poezyi ludowej nigdy nie uschfo i gdzie spotykamy dwóch poetów pierworzçdnych: Burnsa i Scotta. W kraju tym pieáni luda powetawafy coraz nowe ai do pofowy 18 stuleciu; obrabiali je s pomyslnym skulkiem Allan Ramsay 1686—1758), Robert Ferguson (1750—1774) i lady Anna Barnard (1750—1825). Do szczytu atoli podniósl piesn ludowa Robert Burns (1759—1796), dziecko gminu, ale jeden z najpoteznlejszych liryków nowszej epoki; za aim liczni szli w Szkocyi naáladowcy: Joanna Baillie (amarla 1851), tkacz Robert Tonnahil (1774—1810), mularczyk, a pófniej romansopi*arz Allan Сипinyham )1784—1842), Wiliam Montherwell (1797—1835). w piesni najpierwszy po Burnsie, i Robert Nicoll (1814—1837). Najbardziej jednak znanym w tym rodzaju poeta byl James Hoyу (1772— 1 835), Biezmiernie pfodny wierszem i prozf, którego najsfawniejszym utworem jest zbiór ballad p. t.: The queens wake (Strai krôlowej). Na tej samej podstawie ludowej i narodowej wzniotfg sie. taJkze romantyka bohaterska Walter Scotta (1771—1832),

Angielska literatara

823

jedaego i najwiekazyea poetów nowocsesayoh, który iawód zsezai równlei od ballad i epopei na tie gminnóm, jak ар. Lay of the last minstrel, Marmion, The lady of the lake, Rokeby, The lord of the isles (Plein oslatniego Mlnstrela, Pad jeziora, Pan wysep i t. 4., tlónaeione priez Odynca, Karola Slenklewicaa I Maryja Ilaicka) i nmóstwo innyck. Aie jako balladiisla zostawezy ulubieúeem awych ziomków, Walter Scott zoslaf ulubieneem calego cywiHzowaoefO iwiata jako romaasopiaara historyozny, z którego ulworów najpierwszym byf Waoerley, za nim zas posaedf ealy ogromny szereg arcydzief, jak: Ghuy Mannering, Antykwaryjmz, Rob Roy, Wiezienie te Edynburgu, Oblubienica i Lammermooru, Legenda z Montrose, Ixcanhoe, Kenilworth, Quentin Out ward, Woodstock (wiektzs cxçàé dzief jego tfómaczona na jezyk polski). W Hïaloryi Waller Scott posleduiejsze zajmuje mlejsce, zwfaaxcsa w swojém Zyeiu Napoleona, ktore widoezniff jest wypfywem duoha stronniczego. Tymczaaem i w Angli dawny klaaaycyzm trzeciego okresu, upadaf pod coraz silniejssemi wplywami bardów szkoekich i powstawaf nowy szereg poetów, którzy zraza wste,powali tylko w slady Cowpera i Goldsmiths, którzy jednak swolna domiessywali do Ich opisowej dydaktyki rozraaite iywiofy biozolczne, polilyczno-rewolacyjne I romantyezne. Jednym z najwczeániejszyeh w tym kiernnku plsarzy byf Jerxy Crabbe (1754—1832), poeta rzeczywlstosci, mianowieie zas* rzeeiywlstego tycia niiszej sfery; natnralniej zai jeszcze lraktowa( to iycie gminn Wil liam Wordsworth (1770—1850), aaeselnik szkoly jeiior (lake school), tak nazwaaej dla tego, ze naleiacy do niej poeoi (lakers/, czestokroé doáwiadczali sie w malowniczych opisach przeilicznych jezior Westmorelandzklch i Kumberlandzkich. Wordsworth aiektóreiai swemi dzlefami, jak пр.: The excursion, Tue white dog of Rylstone, Peter Bell (Wyeieczka, Biefy pies z Rylstone) i t. d., zjednal sobie w Anglii mlano poety filozoflcznego i religijnego, chod s§ to po wiekszej czçsci niewiele snaczace ogólnikl; lepszerai s§ jego sonely, pieiai i ballady, z których niektóre przefozono na jezyk polski, jak np. naiwne: We are seven (J. U. Nleaseewies, Jest nas siedmioro). Daleko wyiej od oba popnediaj|cych stol Samuel Taylor Coleridge (1776—1834), jeden « najorygb» nslnlejssych I najfantastyczniejszyoh poelów nowszej literatury anglelekiej, peten nczocia i zapalu, które zfoiyf mianowieie w swoich gfównych utworach: Chri stabel; The ancient mariner; Fire, famine and slaughter (Stary marynarz, Ogie», gfód i miecz), w swoini dramacie, The remorse, I w licznych, a pelnych wdiieku drobaiejszych poezyjach. Mniej oryginalnym, lecz wiekszym mistrzem formy byl Robert Southey (nr. 1774), autor rewolucyjnego dramatn: Wat Tyler epopei o Dziewicy OrleaAskieJ, historyi arabskiej Tobaba, amerykañskiej Madoc, 1 hindostanskiej Keham. Waine lakie miejsce zajaf Southey miedzy historykanti przez wyborna Historyje Brazylii i Zycie Ne(sona. Czwartym przywódzca szkofy jezior byf John Wilson (ur. 1789), zachwycajacy liryk, autor pleknych forma i trescia powiesci poetycznych: The isle of palms (Wyepa Palmowa), Edith and Nora i sfawnego Nokturna: The city of the plague (Miasto tadiumionych). Dwóch innych poetów: Samuel Rogers (1765—'1832) I Tornau Campbell (ur. 1777) z dydaktyki, która zrazu uprawiali, zwróeili sie, nastçpnio do nowszej romaatyki. Plerwszy z nich napisaf powezechnie cenione poemata: The pleasures of memory, The voyage of Columbus (Rozkosze wspommenia, PodrMe Kolumba), Italy I pefna uroku powiesé p. t.: Jacqueline} dragi po dydaktyosnym poemacie: The pleausures of hope (Rozkosze nadxiel), nsjleptsym ze wtzystkich tego rodzajn istniejacych w jaklejkolwiek Itteratnrze, napisai kilka rzewnyoh powiesci poetycznych, jak пр.: O'Connors child I Ger

834

tojMtfci literatura

trade of Wyoming. Powieaci poetyczne Jakôba Montgomery (ur. 1771) odznacxaja aie, barwa religijna; z innych wymienimy ta jeeicze: dwóch idyllików, James'a Graham 1765—1814) i Roberta Bloomfield (ur. 1796), balladzUte. John a Leyden i Hryków Henry Kirke White (1785—1806), Johna Keats 1796— 1820), autor poematów fantaatyecnych: Endymion i Hyperion, nakoaicc pefnego zapaiu Leigh Hunt (ur. 1784), którego Story of Rimini zachwyca delikatnoácia uczucia i wytwornoicia fonny. Wyaoko nad tych watyttkieh ¡ wielu innych wyatrzelit Irlandczyk Tomasz Moore (1780— 1850), potezay iiryk i aalyryk, którego jednak gfównym utworem jest poetyezna powieéó wschodu: halla Rookh (tlóraaczyfa Wanda Malecka); wielkiej sfawy dostapily równiex jego pieáni irlandzkie: Irish Melodies (tlómacxyl Koraak). Obok niego, a zapewae i and nim stanat Jerry Byron (1788—1820), jeden с najwiekazych wiesxcxów no— woxytnych, nmyaf wskróá poetyczny, równie porywaj|cy ogniem fantazyi, jak blatkiem aíowa i cudnym wdxiekiem formy, ale zaraiony niesxczesnym aeeptycyzmem, priez со nieraz azkodliwe wywieral wpfywy na wapóíczeanych i potomnycb. Ze inanych ca(emn iwiatu ntworów jego, z którycb wiele prxefoiyli na nata jçzyk Adam Mickiewlcx, Julian Koraak, Ignacy Szydfowaki, Antoni Odyniec, Stanislaw Budzynaki, Wfadyafaw Oatrowaki i inni, najznakomitaze a§: Childe Harold* Pilgrimage (Pielgrzymka Czajld Harolda), The Giaour (Giaar), The Corsair, The siege of Corinth (Obleienie Koryntu), Parisina, The bride of Abydos (Narzeczona z Abydos), Mazeppa, Don Juan, Manfred, Katm, oraz dwie tragedyje: Marino Fuliero i The two Foseari (Dwóch Foakarycb). Ponnry aeeptycyzn Byrona w przyjacielu jego, Percy Shelley (1792—1822), rozwidnil aie. w jakii azczçiliwszy panteizm. który liezne éciagnal na niego przeiladowania; wazystkie utwory jego pafaja mifoácia dia áwiata i ludzkoáci, goraсуш ogniem enoty i piekna; wymieniamy tu z nich najsiawniejaze: The queen Mab, Alastor dor the spirit of solitude, The revolt of islam (Królowa Mab Alaator czyli uich samotnoáci, Bunt Islamu), z którjch ostatni jest poematem, w zwrotkach apeoserowakicli, w 12 piesaiach. Po tym oatatnim wielkim poecie nowazej epok laden jui nowy genijusz nie naprowadzit poezyi angieiakiej na newa faze rozwoju; z licinych póíniejazych poetó» wymienimy lei tu jedynie imiona znakomitszycli: Ebenezer Elliot (178—1811), Spiewak demokracyi, którego siezególnie Corn-law rhymes (Wierize o prawach zboiowych), potexaie malaja nedze. ludu), William Bowles, Walter Landor, William Теmiant, Robert Pollock, Bryan Prostor, Tomasz Hood, Alexander Watts, Tomasz Pringle, William Kennedy, Robert Montgomery, Richard Milites i Alfred Tennyson, który latentem przewytsza wazystkich innych. Na ezele nader licznego i corax powiekazajfcego aie, azeregu poetó* anglo-amer ykañskich atoja: fantastyezny Allston, melodyjny Piermont, melaucholiczny Bryant i dziko énergie any Dana, z któremi rywalizuja Halleck, Brainard, Percival, Hillhouse, Willis, Flint. Whittier, Pike, Everett, Drake, Street, Holmes, Simms, Longfellow (które go kilka poematów przeiozyí Felix Jezieraki), oraz kobiety Sigourney i dwie sioatry: Lukrecyja i Malgorzata Davidson. Z poetek Wielkiej Brytanii zaefuguja pried innemi na wapomnienie: Felicyja Hemans (1794—1835), której Forest Sqnctuary (Swiftynia leána), nalezy do arcydzieí nowasej literatury poetycznej i Laetitia London (1804—1838: The improvisatrice, The Venetian bracelet i romana Ethel Churchill)} po nich zai Mary Howitt, Karolina Nor ton, Emmelina Wortley, Elisa Cook, Anna Twamley, Florq Hastings I panna Jewsbury. Dramatowi w nowaayea aaaaaaa aaow saaexae poáwiecify aie, liij, jakkolwiek nie doécignaf áwietnoáci dawnej aceny narodowej, jakkolwiek wielcy

■ЦНИИ ttteratant

825

artysci dramilyeini, tacy jak: КетЫе, Kean i Macready, orai artyilki Si4dons i O'Neil sdolali utrzymaó odblaek atarej sfawy; pomiedzy dramatykaroi chlabnie odznaczaja sie. Ryttard Shiel, pelea namietnego zapato tragik, oras plodny Jamet Sheridan Knowlet (ur. 1787), którego dramy heroiczne: Vir ginia», Grachat, Tell i komedyje: Tho love chote i The hatchback (Polowaoie miloici, Garb) zreczném sa nasladowaniem Szekspira. Henry Milman pieknie dramatyzowai wypadki biblijue, jak np. The Fall of Jerusalem (Upadek Jerozolimy). Talford w lwote> pefiyek prostoty tragedyjach: Jon i The Athe nian captive (Jenlec Ateúaki;, stara< sie wskrzeeié sstukq staroiylna, a Bulжег (o którym poniiej) komedyje salonowe na sposób francuzki krasif teudencyjam! dydaktycznemi. Jeieli jednak dramat nie wielkiego (eras dorasta znaczenia, tern wieksze miejsee zajal romans, klóry w Anglü niesfychana poiyskal sobie popularnos^. Wsory Waller Scotia skierowafy pisarzy i czytelników na pole po wieáci historycxnej, w klórej Amerykanin Jamet Fenimore Cooper (nr. 1789) zoslal najsamoistniejssym nastçpca wielkiego autora Waverley'a. Cooper gWwnie znakomitym jest w opisaeh iycia Indyjan i osadników, oras ogromnyeh seen natary amerykaiskiej; z powieáci jego najtepsse sa: The tpy (Szpieg), Lionel Lincoln, The bravo, The pilot, The red-rover, The latt Mohicane (wiele z nick Felix Wrotnowski i inni tfómaczyli na jQzyk polski). Obok Cooper'a wieln jesseze Amerykanów odznaczyfo sie w romansie, jako to: Broten, Neal, Pauldinq, Hoffman, Bird, Simmt, Anna Sedgwick i inni. Powieéó morska cifgnal aalej w Anglii hnmorystycsny Marryat (kilka z nich przeloiono na jezyk* poUki), po nim Charnier, Glatcock, Batil Hall i Wilton, którego to ostatniego Tom Cringle t log slussnie achodzi za najeelniejssy ntwór w tym rodzaju. Do sskofy Walter Scotta naleza liczni powieáciopisarze historyczno-romantyesni, jak пр.: Jamet (nr. 1801) Richelieu, Oarnley i Philippus Auguttttt); Hora ce Smith, John Banim, Toman Grattan I John Gait. Obrazy iycia irlandzkiego lady Morgan (O1Dorntet, tfómaezony na Jezyk polski, Florence M'Carthy i t. d.) równiei atoja na podstawie Walter Scotta; wezelako antorka ich nietyle lym powieiciora zawdziecza awa sfawç, ile adatnym opisom podrózy (France, Italy i t. d.). Niemaiej gfoáaemí s§ inne romansistki: Francisca d'Arblay, Elitabeth Hamilton, Johanna i Anna Porter, lady Blettington, pani Trollope, Karolina Bury, Joanna Austen, Mary Milford i panna Bronte (Currer Bell). Dawniejsze kiernnki literackie, mianowicie romans allegorycsny, przypomiaaja: George Croly, antor powieáci Salathiel, i William Godwin, którego Caleb Williams jest arcydziefem psychologicsném. Opisom iycia powszedniego, nedzy wielkiego íwiata i nbóstwa, poiwiecili sie.: Teodor Hoot, Ward, Lister, White, Lockhart, Samuel Warren (autor slawnych Pamietników zmariego lekarta), Benjamin d'ltraeli, Leith Ritchie i Thackeray. Romans zbójecki a azctególném samifowaniem uprawia Ainsuorth. Crofton Crocker, William Casleton, Samuel Lover, Charles Lever i Gerald Griffin odtworzyli wssystkie ssczegófy ludowego i apófeesnego iycia Lrlandyi. W ogóle romans geograficzny i etnograficzny waine zajmuje miejsee w nowssej literatnrze angielskiej, jak np. Tomati Hope (Anastasius, or the memoirs of a modern Greek, Pamietniki tegoczesnego Greka), Fraxer (Kuxxilbash), Madden (Musulman), Morirer (romanse perskie: Hadji Baba, Zahrab, Ajesha), Trelawney (Ad ventures of a cadet, prsygody kadela, arcydziefo w awoim rodzaju) i Rowerofl (Talas of the colonies). Jeieli w tyeb utworach fantasyja poetów bnja po wssyatkich sakatkach calej ziemi, tedy wraca znów do wfasnej ojczyzny w dsielaeh dwóch najafawniejszych powiesciopisarsy angielakieh: Bnlwera i Dickensa. 62»

826

angtolska literatura — Iitfohtt marjmarka

Edward Lytton Biiiwer (ur. 1803) obok nieafychanie bajaej imaginaeyi odznacza sie, pogladem filozoOcznym, oraz wielka znajomoscia sViala i lad»; i dsiel jego najznakomitsze sa: Pelham, Paid Clifford, Eugen Aram, Ernett Maltracert, Night and Morning, Cola Rienzi, The last dags of Pompeji (Noc i poranek, Ostatnie dni w Pompci i t. d.; kilka с nidi przefoiyli Fr. Dmocbowaki i Ludwik Paprncki), oraz ulwór obycz-ajowo-etnograHczny: England and the English. Karol Dickens (ur. 1812), znany pod pseudonimem Bot, wskrzesi* w powieáci dawny humor angielski i w predkim cxaeie ogromnej nabyl popularnosci. Dobroduszny dowcip, ostra satyra i mifos¿ upoáledzonych klau ludu z wyaoka znajomoácia caiego alano apófeczaego gfówñie snamionuja lego pi sarea. Z pomiedzy licznych powisáci jego najsfawniejsze sa: Sketches of Lon don, The Pickwick-papers, Oliwer Twist i Nicholas Nickelby (kilka i nieh przefozouo na polakie). Mniej od Dickensa gfqbokofci w humoryatyce, ehoé wiçcej gracyi, ma Amerykanin Washington Irving (ur. 1 780), którego najleazemi powieáciami sa: The Bracebridge-Hall , The Alhambra i Tales of R traveller (Opowiadania podróinika), który póíniej t równém powodzeniem poswiecil aie, historyi w swojej: History of New-York, oraz w zyciorysach Kolumba, Mahometa (tfómaczonych na jezyk polski) i innych. W Anglii takte dziejopisarstwo najnowszej epoki kilku dzielnych ma reprezentantów, na czela któryeh stoi Macaulay (ur. 1800), autor Historyi Anglii (tfómaczonej na jçzyk polski w Poznaniii), wybornej gruntowna bezstronnoícia i wykwintnoícia atytu. . Sharon Turner i John Lingard takie napisali Dzieje Angli, pierwszy ze slanowiska anglikanskiego, drugi z kalolickiego; opróez nieh historyje, konstytueyi i rewolucyi angielskiej opraeowali Hellem, d'Israeli, Palgrave i Godwin\ Mulcolm napisaí dobra bistoryje Persyi i Indyj. Napier znakomite dzieio 0 wojnie na pó(wyspie pirenejskim. Amerykanin Prescott wahwif aie hiatoryj| panowania Perdynanda i Izabeli, oraz historyje zdobycia Mexykn i Pera; zioraek jego Bancroft napisat wielce ecniona Historyje. Stanów Zjednoezonyeh Pófnocno-Amerykaúskich. Epoke rewolucyi francuzkiej krytycznie i pragmatycznie obrobit Alison, zaá Tornau Carlyle w genijalnych rapsodach. Tenie Carlyle jest zarazem najgenijalniejszym krytykiem literackim nowszych czasów; niekiedy jednak dorównywa mu Anna Jameson, z której pism najsfawniejszemi sa: Characteristics of the female characters of Shakespeare (Charakterystyka kobiecych cbarakterów w Szekspierze). Estetetyke, wxbogaeif Dunlop swoja History of fiction. Konczac dodamy juz tylko, it Anglicy posiadaja najwyborniejsze di riela encykiopedyczne, jako to: Encyclopaedia Metropolitana, Ene britannca, Edinburgh encyclopaedia, Library of tueful knowledye, Fa mily library, Select library, Cabitief library, Cabinet encyclopaedia by Lardner i liczne inne, oraz ie angielskie czatopisiaa literackie i krytyczne Re views (Przeglady), Athenaeum i t. d. wywofafy wprawdzie w innych pismiennictwach nasi adowców, lecz dolad w zadném z nieh nie ff dorównane, ani tém mniej przeécigniete. Ciekawego blizszych azezegófów o literaturze angielskiej cziytelnika, odséfamy czçscia do artykufów, o pojedynczych wymienionych ta 1 iinych pisarzach w niniejszej Encyklopedyi , czeicia do dzief nastçpujacych: Thomas Waston, The history of englisk poetry (Londyn 1824); Chambers, Cy clopaedia of english literature (Edymburg, 1844); Villemain, Cours de litérature anglaise (Paryi, 1833); Jacobsen, Briefe über die neuesten engli schen Dichter; Schmidt, Geschichte der engfischen Literatur (Lipsk, 1858). F. Н.Ч. ADglelska marynarka- ob. Brytamija Wielka.

Angielska oprawa — Anglelska sztaka

827

Angielska Oprawa, ob. Introligatortttco. Angielska puma, jedno i narzçdzltortury; ob. Tortura. Angieleka podkowa, ob. Podkowa. Anglelska Пека, w Afryce Pofudniowej; ob. Lagoabai. Anglelska Skóra, mocny atlas bawelniany, najczçiciej biafy. Anglelska sol, albo ш gorzka jest siarcianem magnezyi (ob. Magnetgja). Pod naiwiikiem soli angielskiej rozumieja takie mïeszanine 1 ci. salmijaku i 2 es. wapna gryzacego, zwiliona mafa iloscia wody. Mieszanina taka utrsymuje siç w naczyniach szklannych sxczelnie zamkniclych, xa których odetkaniera, oddzielajacy siç araonijak, silne wywierajac dziafanie naUooy slgzowe nosa, sfniy do przywofania do przytomnoici osób omdlafych. Anglelska Stal, ob. Brytannija Wielka i Stal. Anglelska sslaonta, ob. süachta. Anglelska SZtaka, szczególnym zbiegiein przyczyn wcwnçlrznych i zewnçtrznych nigdy nie wzniosfa sie, do wysokosci objawów iycia umysiowego; w tym kraju, caí y bowiem kierunek ducha angielskiego jest rackej rossadny i praktycsny, tak ii wiçcej sprzyjac innsi obssarowi dzialalnoici przemysfowej, niteli artystycznej. Szlukom piçknym w Anglii zbywafo lei zawsse na uksztalceniu estetycxném, przeci wnie naj wieksza zawsse okasywafy sklonnoáé do przeaady, dziwacznoici i extrawagancyi. Nawet i estetycy angielscy nie potraflli tie. nigdy otrxaenac* z tego charakteru narodowego, i tak: Hume nie wnosi sie po sa nieokreálony smysf piekn», który u niego nazywa siç gustem; Burke wsniosioió reduknje do popçdu zacho wawcsego, piekno do towarzyskoáci; Hogart geometrycznie jui nawet to piekno stara siç dyssekowac. Prsy takim sposobie zapatrywania sie;, naturalna jest rsecza, ze Anglicy, jeieli w której sztuce, tedy w tej jeduej dojsé mulieli do pewnego stopnia doskonalosci, która najwiçcej ma w sobie praktycsaosci, to jest w Architektttrze. W wiekach srednich jai Anglija pod tym wzgledem osiagnela niejak} samoislnoic, chociai i lu, stosownie do swego charakteru, po czesci wyszfa po sa granice harraonijnej piçknosci. Pomników architektury starochrzeicijanskiej Anglija nie pesiada, со bowiem sbudowano sa panowania Anglosaxonów, to zburzono nastepnie za wojen danskich; wnoszfc tylko z ornamentów w rçkopismach anglosaxofiskich, sdaje siç, ie pieknosc polegafa gfowaie na dsiwacznej miesxaninie esów i postaci xwierxçeych. Wras s wtargniçeiem Normandcsyków sstuki Normandzkie równiei prseniotly siç przes cieininej styl architektonicsny sai w Normandyi, xasadsal siç w scisfej konsekwencyi na systemacie sklepionych bazylik. Budynki angieliko-normandzkie, nosza na sobie jakiei piçtno potçgi i dumy; w massie ■I one cieikie i gwaltowne, w ssczegófach bogato ucztonkowane, со jednak nie wynika s wewnçtrzne'go organizma budowy, lecz raczej z nganiauia sie za pstr§ rozmaitoiciç. Najwydatniejszym prsykfadem stylu angielsko-normandxkiego, jest kosciól katedralny w Norwich, sUwiany w dwunastym wieku; okoio pofowy sai tegoi atulecia, wystçpuje w Anglii styl germanski, srasu jedynie w ornamentad!. Obok styla francuzko-germanskiego, trzymajacego siç nieokrzesanej formy zasadnicsej, w stylu germaáskim ukazuje siç wyksztaicenie i powaga szczególów. G(ówn§ jego eechg charakterystycsnf jest xnacsna dJugosé; rzadko kiedy tei wystarcsa jedna nawa poprzeesna, sai od st ron y wschodu priyesepiani bywa tak swana kaplica día dam (lady chapel}. We wnçtrsn lekkie H grupy Marów, arkady bogato calonkowane, a na frontach praefadowane prse-

828

Angielsk* estuka

pychein ¡ najczçsciej poxbawione powagi dekoracyjc. Wieie iiigdy nie maja oímiokgtnego pietra, a sxcxyty ich wznosza sie w kszlafcie wysmukfych, óiraioboczhjcli piramid. Za to budowa zamków w Anglii doskonafa jest w swoim гоdzaju, со lei pod nicktóreini wzgledami kprzystnie oddziafafo na budowe, kosciofów. Nsjrozleglejszym przykladem sainoislnego w eafosci i w szczegóiach rozwoju stylu angielsko-germaoskiego jest koscioi katedralay w Salisbury (1220 do 1258), sad najszlachetniejsze t najczystsze tegoz stylu wyksztafcenie widzimy na kosciele katedralnym w Yorku, który wíasnie iiiekonieoznie wielu znalaxl sobie w Anglii zwolenników. Przeciwnie póíniej iywiol architektorxe angielskiej wfaáciwy, dxiwnie dekoracyjny, w corax wieksxa rozwijal аЦ dwieInoié, zarazem tei w coraz bardziej przeiadowany zbytek, jak to wskasuje ap. kaplica w Kimjt College w Cambridge (1441—1530). Niezliczone bedowlr, wykonane po ukoñczeniu wojen, Róiy czerwonej i biafej natality na dingo pozniejszy swiecki styl gotycki, któremu trudno zaprzeczyó nieskoAczenie malownicxej powagi; szczególnie tei wnçtrza prxedsionków po zamkach, domach miejskich i kollegijach, malowniczém urzadzeniem puíapów niezmieme exynia wraienie. Pod sam koniec sxesnastego wieku, Wíochy tak silnie dziaiac xacxeJy na Anglijq, ie jui o architektarze wfasciwie angielskiej wcale nie moie bjc mowy. Inigo-Jones, budowniczy paíacu Whitehall, wiernym byí nastepea tlawnego Palladio. Krzysztof Wren, który liczne wykonywa! budowle i waíawiJ sie. wystawieniem koícioíów S. Pawla i S. Ssczepana w Londynie, równiei zupelnie by( zaleinym od wdpóíczesnych sobie Francnzów i WtochÓw. Pod koniee oímnastego stulecia, kiedy klassycznoác wszedzie brala góre. nad stylen rokoko, Anglija równiei usunaé sie, nie zdofafa powszechnemu ruchowi; Staroiylnoéct AteAtkie Stnarta i inne temu podobne dziela, prawdziwe wxniecily uniesienie día ttylu greckiego, który tei zastosogrywano wbrew wesyslkim warunkom klimatyczhym. W ostatnich czasach wszedí znowu w nader oryginalne, choé dzielne uiycie áwiecki styl gotycki, jak lego dowodza np. nowe gmachy parlamentu, wystawione przez Borrey'a; ogromne te gmachy, niesfychanie kosztowne, staíy sie, wyborna szkoía día architektów i wszelkiego rodzaju artyetúw, zwlaszcza gdy wielkie powierzchnie przedstawiafy znakomite pole día ulworów rzeíbiarskich, które w szczegófach czçstokroc wiele przedstawiajf piekmrëci, w ogóle zai wiecej si} ozdobne nii wielkie, tak ii nie posiadajf owej jednotonnos'ci, wfadciwej wielkim massom i linijom prostym. Wnçtrza tych gmachów równiei niezmiernie sf bógate. Palac krysztafowy Wystawy Powszehnej (1851) Paxtona, wystawieny w krótkim czasie wyfacxnie ze »skia i z ielaza, dowiódl xwyciezko, со potraO Anglija, tam gdzie gtówny wzgl|d zachowany ma bye jedynie na praklyczna uiytecznoác przedmiotu.—Co sie. tyczy Rzeibiarstvoa,trudno nie uznaó wplywu szkoly MikoiajaPisano, wskrzesiciela skulptury, na plastyke. Normandxka, a zatém i Angielska. Henryks Ш. uwaiac moina za pierwszego w tym kraju monarchy, którego zajeía estuka; statuy jego i Eleoaory najpiekniejszemi i najwainiejszemi sa pomnikami rzeíby angielskiej w Wiekach Srednich. Ciagíe jego stosunkl z Rzymem i zamiíowanie w cudxoxiemeach íciagafy do kraju obeych artystów, a ten obBty día sstuki okres, slaaznie wiekiem jej zlotyin nazwany, trwal ai do poezftku czteraastego wieku. W tym wieku rzeíby nabieraja czçstokroé delikatnego wdxieku; cxyáciejssy styl architektonicxny silnie jui porfugiwsl sie rzeíbiarstwem i w koAcu eafkiem na swój wfasny obrócif je uiytek. Nastçpnie po kilku poprsednikach ukazaf ata, John Flaxman, który pierwezy zaprowadsii w Anglii dokladniejsze studyjum antyków; w ulworach jego panoje wielka moralnoéó i csystoáó, brak ma jednak

AngMska мМкя

829

gruntownej znajomosci cíala ludxkiego. Do najxnakomitsxych na lea polo lalenlów ualezeli jesxcxe Nollekens, Chantrey, bracia Weetmacott, Wyat, Macdonald, Holléns i Carew. W rzeíbiarstwie tak samo, jak w innych sztukach pie,knycb, podtrxymywano giównie praee, majace wiecej facxnoáci z ¿yciem praktyeznéni: popiersia, со najwiecej statuy portretowe i nagrobkowe pomniki tajmowaly pracownie rzeibiarzy. Dopier* tegoexesni niektórzy artysci zaprowadsili przedmioty idealne; z nich najcelniejszymi 89: Mac Dowell, Daily, Gibson, ze wsxystkich bez watpienia najznakomitezy, Campbell, Davier i inni. Na przed mioty idealne zreszta nie zawsse pozwala znany Anglików wstrqi do form nagicb, które, gdy ukazafy sie z zagranicy na Wystawie w 1851, gfosne wywotafy nienkontentowanie w prassie.—Malarttvoo w wiekaeb drednich rozpowszeebnifo eiç vf Anglii daleko mniej, aniieli we Francyi i w Niemezeoh; pierwsi znacxniejsi nvalarze angielscy pojawili tie dopiero w liedmnastém atuleeiu. Wzorami ich byli Van Dyck i Holbein. Naturalnie s pocxatku wesxio tylko w uzycie malar•tara portretowe; obok Dobsona, Jamesona, Wright'a, Coopera i innych odznaculi aie. ta giównie cadzoziemcy, jak np. Van der Face, lob tei tacy Anglicy, którzy byH zwolennikanii obcych sxkoi, jak np. nailadowca Francuiów Thornhill. On to pierwszy wprowadxii malantwo tak zwane hiatorycxue, a mianowicie mitologiczne i allegoryje; on tei malowai kopaiq w koiciele S. Pawfa. Pierwszym oryginalnym malarzem angielskim byl Hogart (1697— 1764), wyborny w obrazach satyrycznych obyczajów awojej epoki, twórca karrykatary aagieltkiej. Niezbyt znakomity malarz, lecz dzielny rytownik, on pierwszy sztuce malarskirj w Anglii nadal ow kierunek naturaUstycxny, któremo odtad tak wydatnie sprxyjac xacxai duch narodu angielskiego. Co do charakteru wialciwie artystycznego i pewnego, przeciwnego tamtemu, kierunkn idealnego, takowy wprowadzonym xostai przez sir Joshua Reynolds (1723—92), który ksxtaicii sie. we Wioszecb, giównie podiug mistrzów weneckich, i który jako prezydent nstanowionej w 1768 r. Akademii Sstuk Pieknych dxiaiai skutecznie rownie przykiadem w praktyce, jak w pismach teoryja. Wspófzawodnikami jego w mala rutwie portretowém byli Ramsay i Romney, jakotçi znakomity taraient pejzasysta Gainsborough (1727—88). W krajobrazach jednoczeánie odznaczaf sie. Ryszard Wilson, nasïadowca Claude Lorraia'a. Nastçpca Reynolds's w prezydencyi Akademii by! Amerykanin kwakier Benjamin West (1738—1820), który pierwszy dostapil siawy w malarstwie historyczném, chociai xbywaio mu aa wsselkiej Iwórczosci; to tei nietyle obrazami swemi prxysiuiyi sie. sstuce angielskiej, ile raczej troskliwém pielqgaowaniem Akademii i wapóiudxiaiem w xaioieniu Britith Institution, które to obydwa zakiady wystawami swemi znakomicie rozkrxewiiy w publicznoáci angielskiej xamifowanie sztuk pieknych, a w artystach zbawienna rywalizacyje. Z pomiedzy wspóicxesnych mu malarxy, nierównie wyisxych od niego fantaxyja, najcelniejszym byi Füssly. Giówne w narodzie zajecie día malastwa historycznego , roxprzestrzeniía najbardziej prxedsiçwxiçta przez Johna Boydell galeryja do dramatów Szekspira, nastçpnie zas wzrost sztuki rytowniczej. Szkoia Davida, która 1 Francyi wpiywy swoje roxpostaria na cafa prawie Europe, najsiabszy wpiyw wywarla na Anglijej naówcsas tylko artyici tacy, jak Westall, nasladowali w rodzaju historycznym effekta teatralne; inni zaá, jak np. Hilton Etty i Briggs, posxli droga swobodniejaxa, chociai znakomitoici na niej nie dostapili. Piodniejsxa juí i iywsja fantaxyje, mial Stotkart; sai od r. 1830 szczególnie John Martins swemi kolossalnemi kompozycyjami, odxnacxajacemi aiej xwiasxcxa niesiycbaaemi effekrami w fwiatfach, ogólna na siebie swrócil awagç. Wsxakie i ten nowy kieranek jai tie

830

Angielfka Hhta

mown prxeiyf, (ém hardziej, ze nialarstwu historycziieniu nie dostawaio cingle zaehçty w dziefach publicznych. Koációl w Anglii od czasów reformacyi wyparl aie. wszelkich stosunków i sztuka; napróino nawet od dawna jai niektorzy znakomici artyáci oBarowali sie przyozdobié nagie sciany koscioía S. Pawfa, bo dnchowienstwo wyraínic na to zezwoliö nie cliciafo. To te¿ na pierwizym planie zawsze aloi malarstwo porlretowe, najdzielniej reprezentowane przez Sir Toraasza Lawrence (1791 — 1830), mianowanego po ¿mierci Westa prezydentem Akademii. Wspóizawodnikami jego byli John Jackson i Dawe; nasladowców mial peino, choé mniej zdolnycb, do ssczçsliwszych jednak portrecislów nalezeli Philipps, Shee (ur>. 1851) nastepca Lawrence'a w prezydencyi Akademii, Howard, Beechey, Ward, Rothwell, Pickersgill i Hobday. Najsfusxniejssej atawy w malarstwie rodzajowém dostapif Dawid Wilkie, równie znakoroity w inwencyi, jak w naturalném, silném i wykoúczoném wykonauiu. Malarstwo religijne w Anglii jest zimne, bez zycia i zapata, traci sztywnos*cia purytanska. Ma laretwo hiatoryczne po dzií dsien jeszcze w ogóle niezbyt jest ta lubione i dopiero w nowych gmachach parlamentowych daño ma jakie.4 pole do fresków. Charlea Lock Eastlake, teraíniejszy prezydent Akademii Sztuk Piçknycb, poprawnym swoim rysunkiem i piçknym kolorytem w obrazach historyoznych aie wiele jednak miçdzy swemi ziomkami wzbudzif zapalu, со apowodowalo go do malowania afawnych seen rozbójniczych i innych tym podobnych. Zreszta nula jai zwykle salony Anglików zdaja siç wymagaó raezej obrazów rodzajowych, albo acen wyjçtych z diief wielkich poetów; na léa pola chlubnie odznacsaja. sie. Chalón, Mulready, Fraser, Lauder, Ward, Collins, Redgrave i inni. Niepodobna takie nie nznaó gorliwej i pomyslnej pracy w takich portrecistach i pejiaiyslaeb, jak Tarner (am. 1852), Stanfield, Glover i Calcotl; w malarzach zwierzat, jak Edward Landseer; w malarzach widoków morskicb, jak Lee, Cooke i Stanley; nakoniec w malarstwie architektoniczném, w klórém celaje Roberts. Prawie we wszystkich i wszedxie pieknorfé koloryta przewaia pieknosci ksztaltów. Ssczególnie rozwija sie. malarstwo akwarellowe (ob.) i miniaturowe (ob.), tak dalece, ii na wystawach angielskich obrazy z tych dwoch gafçzi aztuki zawsze sa nierównie licxniejsxe od olejnych. —Rytownicltco na miedzi w oámnastym wieku uprawiane byfo z szczególnie iywém zajecíem, najwiecej jednak i tu chodzi artystom о swietna teehnike.. Najznakomitszymi mistrzami w tej sztuce byli: Ro bert Strange, Sharp i Woolett, ostatni zwlaszcza wyborny rytownik krajobrazów. Po tym tryjumwiracie, odznaczonym powaga i sslachetném dazeniem, rytownictwo w Anglii zaezelo apadaó, do czego glównie przyczynifa sie, miçksza metoda kropkowania i corax bardziej npowssechniajace sie, ryciny na stali. Pomimo to kilko dxielnych rytowników ponfo droga wyisxego artyxma, nie troszczac sie, bynajmniej o wymagania publicinosci, ¿adajacej fabrycxnego towaro, swietnych na poxór ryein baduarowych, jakoi teraz nowy wxrost tej gaffxi sztuki jest widocxnym. Na cíele tych artystów godni wxmianki щ: Landseer, Freeman, Burnet, bracia Finden, Cooke, Goodall, bracia Renx, Bacon, Ryall, Graves, Walcker i inni.—Drxeteorytnictwo podniesione zostalo do niexnanej do tad wysokoíci, talentem techniexnym Tomasza Bewick, który pierwsxy wskrxesif je xnowu w 1775 roku, jakotei prxex jego nastçpcôw Horda, Harvey'a i in nych. Licxne wydawnictwa illustrowane, gfównie zas Penny Magaxine, spowodowafy podobne przedsiçwziçcia na kontynencie; wsxystko tei obecnie illa— strnje sie, drxeworytami, Punch tak samo jak Sxekspir; najwiecej poslugiwafa sie. w Anglii- ta sxtuka karykatora, dxielnie terax reprexentowana prxex Cruikshank'a.—Litografija najwiecej odxnacza sie, w krajobrazach i rysankach archi

Angielska situka — Angielskl jenyk

831

tektonicznyeh; do najzaakomitszych zas tegoczesnych litografów angielskich naleia: Roberts, Mailer, Haghe, Nash, Clayton i Knight. Bliisse szczegófy o «tuce i historyt situki Angielskiej znajdsie czytelnik w nastepujacych dziefach: Allan Cuningham, Lives of british painters, sculptors and architects (6 tomów; Londyn, 1829); Hamilton, The english school, a series of the most approved productions in painting and sculpture (Londyn, 1830); Passavant; Kunstreise ilurch England und Belgien (Frankfurt, 1833); Waagen, KunstF. H. L. Angielska Wsohodnlo-Indjjska Kompanlja, ob. indyje Wschodnie. Angielska llemla (terra angelica), toi samo со czerwieñ angielska (ob.) Angielskl bank, ob. Bank. Angielskl Wektt, zwany inaczej fajansowym lub porcelanowym, którym barwia przez odeiskauie, tkaniny bawefniane i jedwabne majace tío biafe. W tym cela koperwas ielazny, zupeinie wolny od miedzi, rozpmzaja w wodiie, a do roztworu dodaja indygo, krochmalu i gammy, га pomoca wapna indygo • taje sie rozputzczalném i tém samém laczy sie z wfóknami tkaniny. Angielskl bnldOg, ob. Pies. Angielskl fing naredOWy, ob. Brytannija Wielka. Angielskl handel, ob. Brytannija Wielka. Angielskl herb, ob. Brytannija Wielka—Angielskl herb w Astronomii, nazwa konstellacyi Liry (ob.) Angielskl Jesyk tanim doszedf do dzisiejszego kwitnacego stann, prcez ro zne przeehodsif koleje, z których kaida lachowafa pewne wpfywy na jego rozwój ostateczny. Przed wtargniçeiem Rzymian uiywane byfy w Brytanii jçzyki celtyckie (ob.): cymbryjski i gadelski, istniejace jeszcze po dzis dzien w wiçkszej ezesci Walii i Irlandyi, jakotei w górzystych okolicach szkockich. Rzymianie w Brytanii nie wyparli zupeinie tych jçzykôw, jak to nczynili w Galiii, tylko oezywiicie zmniejszyU jego zakres samym jai faktem zakiadanych osad i wprowadzeniera jezyka facinskiego do rozpraw sadowych; mnóstwo tei wyrazów facinskich z owej epoki prseehowafo sie w iyjacych dotad narzeczach celtyekich. Kiedy póíniej, od pofowy piatego wieku, German! z krajów nadbrzeínych morza pófnocnego wielkiemi massami przybywali do Brytannii i faeznie z osiadfemi jai pod rzadern Rzymian Niemcami, oddzielne In gnintowali króle•twa, mieszkancy eeltyccy nietjlko zupeinie zostali ujarzmieni, ale nawet po wielkiej czeáci wytepieni, lub prsyaajmniej wraz ze swym jçzykiem wyparci da le] na zachód, tak ii pod koniee szóstego wieku mowa Anglosaxoñska (ob.) w wylaezném byfa uzyciu calej dzisiejszej Anglii, z wyjatkiem tylko stron pofadniowo-zachodnich (Cornwallis i Devonshire), w czem jednoczeánie wielce popar! ja wprowadzony przez Angastyna (ob.) chrystyjanizm; jakkolwiek i teraz missyjonarze chrzescijanscy wraz z nowa naaka, niejeden znowu wyraz facinski dodali do jezyka Anglosaxonów. Za to zdoby wcy malo tylko przyswoili sobie pierwiastkéw celtyckich; narzecze ich zostafo jesykiem koscielnym, a nawet od koñca ésmego stnlecia, obok facinskiego, jezykiem pHmiennym. Napady Duftezyków od 780 do 1016 roku i panowanie ich, mianowicie w pófnocnej stronie Anglii, nie sprowadsify nowego jezyka, lecz tylko niektóre nowe wyrazy, do anglosaxonskich zreszta zbliione. Po bitwie pod Hastings, w 1086 г., Normandowie zostali wfadzcami Anglii, i sifa miecza swoja mowç pófnocno-francuzka podnieéli do godnosci jezyka dworu, szlachty i literatnry; jesyk anglosazoñski bowiem trwaf wprawdzle w uáciech Inda, lecz malo со uiywany byf na piímie (ob. Angielska literatura). Utwory llterackie, pisane przed wojnami ba-

832

AnglelskUpyk

ronów, nalezafy albo do ostatnich oinak iyciowych atarodawnego naneen auglosaxoi'iskiego, albo tei stanowify pierwsze próby nowej angielszczyzny, atwo— rzonej podlag wzorów normandxkicli: do pierwsxego rodzaju tyoh utworów naleiy Layanion г Chronicle, do drugiego poemat: Ormulnm. W drngiej poiowie trxynastego wieku coraz czçstsze pojawiaja sie poezyje angielskie, z szczesliwém zastosowaniem metryki francuzkiej, jakoi akarb jçzykowy anglo-norroandzki coraz hardziej wiaxaó lie. poczynal z anglo-saxonskim, a tak utworzony jezyk angieltki wkrotce rozpowszechnil aif równiei miçdzy szlachtf, I za pauowania Edwarde II (1327—77) zostai jezykieaa caíego naroda i dworu. W poczatkach piçtnastego wieku jqzyk trancuzki zupefnie jui byl wyparty z Anglii, a angielski jedynym uiywanym w krajn. Chaucer i jego naatçpcy ugruatowali jezyk pismienny, klóry ntrwalony drukiem, jai pod Hearykiem VIII (ака otrzynnl postaé, jak| poaiada diM jeazcze z wyjatkiem tylko ortograûi i pewnej liezby wyrazów przeslarzalych. Nowo ukeztatcony jezyk azybko postepewaf w swoim roswoju; wyraien na nowe pojçcia czerpal z Wíoch ¡ z Francyi, na naoki aztuki z Grecyi ¡ z Rzymu, na rzemloefa i bandet ze wazyatkich etfiei áwiatn, jakoi w ten apoaób atal û% jednym z najbogatazych jezyków, a zarazem przy pomocy poetów i mówców, piaarzy i artyatów, jednym z najlepiej uksztafconych, oraz siff dacha narodowego jednym z najailniejazych. Jezyk angieltki, prawle równie giçlki jak grecki, choó w formacyi wyrazów daleko odeá proiciejszy, pod wzgledem badowy grammat'ycznej najfatwicjszy, a najtrudniejszy pod wzglçdem wymowy, nie moie wprawdzie uchodzié za azezególnie díwieczny, przeciei, jeieli aiç niém mówi akcentem ezyatym i z doborem wyrazów, brzmi wcale przyjeninie i dobrze. Trudnoéé w wymawianin, mianowieie z powodu niestafoáci, zaleinej niemal od mody, widoczna jest nawel dia rodowitego Anglika, skutkiem czego liczni zjawiali sie, ortoëpiéci (podajacy prawidla dobrej wymowy), z których najsfawniejasym jest Walker, autor dzieia p. t.: Critical pronouncing dictionary. Jezyk ten, jakkolwiek przez Indzi wyksztaiconych uiywany z równa cxystoscia, tak w Anglii wfaielwej, jako tei w Szkocyi i w Irlandyi, jednak pгаwie tyle ma narzeezy, ile jest hrabstw w pofaczonych trzeeh królestwach. Irlandcxyk mówi po angielsku akcentem ajryj'sAim (iriah), mieszkaniec nizin Szkockich nie moie aie, poxbyé prxeciqgaoia samoglosek. Jeayk angielski w Ameryce Póinocnej, róiniacy aie od mowy kraju macierzystego jai to mniej wykwintnf wymowa, jai niektóremi wyraieniami wprost aprzecznemi z duchem jezyka, jai nakoniec pewn| Uoseia alów wsiqtych z jçzykôw indyjakich lub innych osadników europejskich, uwaianym byé moie tylko za dyjalekt piámiennego jezyka angielskiego. Toi samo powiedziec* moina о dyjalektach an gielskich, uiywanych w Indyjaoh Zachodnich i w Gujanie, oraz о powatajaeych w Australii, Indyjach Wschodnich i Arabii. Jezyk angielski, tak naswany murxynski, uiywany przez niewolników w poludniowych Stanach Ameryki Póíno cnej, w Indyjach Zachodnich i w Gujanie, jeat dyjaleklem powstafym z zastosowania systematu gtoskowego jçzykôw afrykanskich. Po bliitxa wiadomoió o tych róinych dyjalektach odsyfamy.do dziel nastepujacych: Halliwell, Dictio nary of archaic and provincial words (2 tomy; Londyn, 1847); Baullet: Dic tionary of Americanisms (Nowy York 1848); Helmig van der Vegt, Proeve eener Aandleidning от Aet negerenglisch (Amsterdam, 1844). Wazystkie te dyjalekta rozpadaj§ sie, równie jak jezyk anglosaxonski, na dwie grapy glówne, pofudniowa i pófnocna, których granice, atanowi mniej wieeej rseka Hamber; naleiace do grupy poiudniowej dzieia aie znowa na zachodnio-angielskie (So merset, Devon, Wilts, Hanta, Gloucester), poiudniowo-angielskie (Kent, Sas

Angielski Jçiyk — Angielski platter

833

sex, Sarrex, Essey), angielskie (Norfolk, Suffolk, pofudniowa czçsç Lincolxshire, Cambridge, wieksia czçàc strony zachodniej hrabstwa York) i mercyjikie (Skropshire, Derbyshire, Worcester i mniej wiçcej pozoetafe hrabstwa árodkowe). Dyjalekta na pófnoc raeki Hamber dsiela sie na dwie grupy gfowne, na pófnocno-angiélskie (York, Durham, Cumberland, Westmoreland i czesó pótnoena Lancastershire) i na szkockie (nlziny i nadbrzeia szkockie ai do Inverness). Dyjalekt szkocki posiada dose znaezna literatura, a nawet pod koniec XV wiekn «ostal jezykiem parlamenta, wszakie od chwili pofaezenia korony szkockiej z angielska ustapié muslal pierwszenstwa angielskiemu. Najlepszém do tego dyjalektu zródfem jest Jamieson: Etymoloyical dictionary of the Scottish fanyuaye (6 tomów; Edynbarg, 1841). Pierwsie próby grammatyeznego opracowania jezyka angielskiego znajduja sie w grammatykach {aciúskich John'a Oolet (1610), IVilliama Lily (1542); najpierwsza jednak giammatyke wfasciщ ufoiyf William Bullokan (A brief grammar for English, Londyn 1586). Ъ pomiedzy jego nastepeów najwiekszego znacsenia dostapili Johnson (1706), .V. Bailey (1726), Robert Lowth (1762), Tomas: Sheridan (1786) i Amerykanin Lindley Murray (1795). Uzieiem wielkiej pracy jest The Grammar of english Grammars przez Gvold Brown'a (Boston, 1851). Ale jakkolwiek Hezne pojawiiy sie gramraatyki angielskie w Anglii i w Ameryce, zawsze jednak brak jeszcze lakiej, ktorahy odpowiadafa wyzszym wymaganiom naukowym. С nas w Polsce bardzo malo mamy dzief pomocniczych do nanki tego jezyka; wymieniamy z nich kilka celniejszych: X. Antoniewicz, bazylian, GrammatyJ"'a jt'-yka Anyielshiego dla Polaköw (Wilno, 1788); Hanstein, Sposób latiey uezenia sie ciylar, podlug reyni Sheridan» i Wdl/сеГа (Wilno, 1806) i Wypisy Anyiclskie (Wilno, 1813); Krystyn Lach Szyrma, Wypisy Angiel skie xe slownikiem (Warszawa, 1828). Zasady jayka Angielskiego przez Bull'a (Warszawa, 1849); Grammatyka jezyka Angielskiego (Berlin, 1853). Najpierwszy znakomitszy sfownik angielski ufozyl Bailey (Londyn, 1728); najklassyczniejszém zaá w tym rodzaju dziefem jest Johnson'a: Dictionary of the english language (najlepsza edyeyja 4 tomy, Londyn, 1818). Po nim najwieksze zasfugi maja: Richardson, A new dictionary of the english language (2 tomy, Londyn, 1835); Noah Webster. Dictionary of the english language (2 tomy: Springfield, 1848) is Worcester, Dictionary of enylish language (Boston, 1851). Nader starannie opracowanym jest Slownik Anglelsko-Polrki i Polsko-Angielski, wydany nakladem ksiçgarza Bebra w Berlinie (1852). Ciekawém jest dz'ielo wyszïe w 1858 г. w Warszawie p. t.: Zabytki mowy Polskiej ю j§tyku Angielskim. Wainemi pod wzgledem lexykograficznym sa je szcze dzieta Crabb'a, English synonymes (Londyn, 1826) i Narcs'a, Glossary for works of Shakespeare and contemporaries (Stralsund, 1827). F. H. L. Allgleleki Unci, instrument do wyrywania zçbow; ob. Dentystykn. Angielski Koáclól. ob. AnglikaAski Kosciót. Angielski kvas slarczany, ob. Kwas siarexany. Angielski metal, biaíy i kruchy, zíoiony s równych czesci mosiadiu i cynku, bardso uiywany do serwisów stoíowych. Angielski Parlament, ob. Brytanifa Wielka. Angielski plaster, powszechnie znany i uiywany do zagojenia lekkieh ran i skaleczen. Do sporzadzenia go, powleka eiq za pomoca pçdzla wypreioca w ramkach tkaninq jedwabna czarna, blaf; tub cielista—rozczynem 1 czçàci najdelikataiejsiego karuku, w 12 cteáciach wody dopóki powierzchnla nabiene motnego polyskv. Po zupefném wyschnieciu naciera sie jeszcze strong odwroENCrKLOriDTJA TOM I.

53

834

Angidski platter — Angieiski Vernix

tna tynktura benzoesowf, poczéra plaster golowy jest do najdfuzsiego przechowania. Anglelflki porter, ob. Porter. AnglelsU pot Так nazwano chorobe., która w Aoglii 1485 r. po bitwie pod Bosworth wybuchfa, a obok innych oznak zloáliwych, zaczynafa sie, mocaym potem wycserpujacym sify. Przebieg jej trwal dzien jeden lab dwa, napastowafa szczególniej osoby mlode i silne, i wlele ludxi wtracifs do grobu. Epidemiji ta pojawifa sie w r. 1506 ¡ 1517, lecz nie przescla granic Anglü, w ¡nnych latach nawiedzafa takte Szkocyjç i Irlandyjç. Z niesfychana gwaftownoácia wy buchfa 1528 r. w Anglü, a ztad w nastçpujacym rokn szerzyé aie. poczçfa w Niemczech, Hollandyi, Skandynawii i Polsee, gdzie niemafo ofiar xabra'a. Przycsyny sprowadzajace te epidemije, sa natory atroosferycznej i klimatycznej (Hecker, der englische Sehiceist Berlin, 1834). W nowszych czasach zdarzaly siç niejednokrotnie epidetoije, która za jedno z angielikim potem uwaiano we Francyi, Wfoszech pófnocnych i Niemczech, gdzie mocny pot, pozbawiajacy sil, towarzyszy< szczególnemu rodzajowi wyiypki (prosówka). Sabattitr: Lettre sur une épidémie de suelte vésiculaire, Béziers 1851 r. AngleMrJ prsemyel, ob. Brgtannija Wielka. AngleMrJ íóg, po wfosku: Corno inglese, instrument muzyczny dety, drewniany, wielkoicia i ksztaltem podobny do oboji zglçtej w pófkole i powleezonej skóra, tonem nizszy о jedne kwinte; dzisiaj main jui uiywany. AngleMrJ SSplO, ob. Pies. AngleMrJ tanteo, ob. Angle-.. AngloMd trank, Kluk. Kopalmk pospolitg Jund. (Arnica montana L.) Roálina do Zroslopylnikowych (Synantherae) do oddziafu baldasikogronowych (Corymbifereae) naleiaca; kwiaty sUadane, to jest z cafych kwiatków w árodku, a pófkwiatków na obwodzie zfotone; osadnik kwiatowy nagi czyli bezplewowy; nasiona opatrzone puchem. Z 30 gatunków w tym rodzaju opisanych, u ñas rosnie jeden powyzej wymieniony; ten ma korzenie cienkie, IMcie owalno-okragíe, te które na lodydze wyrastaja sa naprzeciwlegfe; íodyga przeszfo (okieé wysoka, na wierzchofku jej kwial jeden, btafawy, lub iólty. Roánie na wzgórkach, szczególniej w Augustowgkiem i Lnbelskiem, kwitnie w Czerwcu i Lipcu. Cafa roslina ma zapach mocny, gorycz wielka i ostrosé, wzbudza kichanie. Korzen, lisíete a szczególniej kwiaty uiywane w medycynie. Kwiaty te nalane spirytusem, daja wyciag w którym zmoezone pfatki pfócienne i przykladane na miejsca zranione lub atfuczone, prçdko je goja. P. AnglelsU wernix, albo Ukler, najdoskonalszy nateryjaf sfaiacy do nadawania zlotawej powicrschni wyrobom metalowym (szczególniej mosiçinym, bronzowym, miedzianym i cynowym). Día przygotowania tego rodzaju lakieru, ucierajf póf uneyi bursztynu zoftego przezroczystego, takaá Hoáó laki i 9 granów szafranu i kazde s tych ciaf przesiewa sie przez sito geste; uciera sie nadto lOuncyi ¿ywicy smoezej krwi (sanguis draconis). Takie ilosci sa wfaiciwe día metal! kolorowych jak miedí i mosiadz, día metali zaá biafych wziaáé nalezy iloée podwójna a nawet potrójna szafranu i krwi smoezej. Utarty bursztyn nalewaja w flaszce, której objetoíc jest okofo 4 razy wieksza od objetoáci otrzymywanego lakieru, dziesiçcioma uncyjami jak najmocniejszego spirytusu, otwór samykaja pecherzem lub pargaminem wilgotnym, za pomoca igfy przekfutym i ograewaja. w kapieli wody wrzacej, wyjmujac niekiedy igfç aby dozwolió powstaj|cej parte uchodzió, a flaszke со pófgodziny wyjmujf i poruszaja; po pieciogodzinnej roboele, oziebiaja, otwieraja i wprowadzaja dala pozostafe, potém j| zamykaja

Angielski weroix — AngieUkie monety

835

po»tqpuj¡j podobrie jak poprzednio. Po piçciogodzinném ogrzewania, flaszke, oziebiaja, pozostawiaja w spokojnos'ci no dni cztery lab piçé, poczéra lakier przezroczysty zlewaja ostros ale do innego nacsynia, a pozostafoá¿ raçtn? w szmacie wefnianej wyciskaja i pfyn siczelnie zarnkniçly przeehowuj|. ChcfC uiy¿ takiego lakieru, naleiy miedd, lub inny metal dany do powleczenia, jak najdoskonalej wypolerowad, pooiém ogrzewajç go na blasze ielaznej do tego alopnia, aby zaledwle w rçku moina go byfo utrzymac, nastçpnie powlekajf wernizem za pomocf pçdzla. Dia otrzymanla mocniejszego kolorn, naleiy przedmiol dany kilkakrotnie lakierem powlekac, baczac aby coraz mocniej byf ogrzewanym. Anglelskl wytet, ob. Pie». Angielskle hletoryome towarzystwo , jedno z llcznyoh towarzyatw uezonych w Anglii, powstafo w 1836 r. w cela zbîeranla í krytycznego wydawania starych kronik ai do ezasów Henryka XIII, zywotów Swietyoh, rozpraw synodnlnych, liatów, bull papiezklch, traktatów z obcemi moearatwami i róinyh najdawnlejszych pomników literackich. Najpierwszym owocem prac tego towarzyatwa bylo Stepheniona wydanie Bedy: Historia eccletiattica gentit Anglorum, ad ñdem codicum manutcriptorum (Londyn, 1836). Angieukle kOlonlje, Ob. Brytqnnija Wielka. Anglelskle koronkl, wyrób angielski, nailadojacy koronki bruxelskie; ob. Koronki. Anglelskle monety. Wszelkie racbunki w Króleslwie Anglii, Szkocyi i Ir landyi uskuieczniaja siç na funty iterlingi, 1 funt sterling (livre) dzieli eiç na 20 szylingów, szyling = 19 pensów, pens = 4 farthingi. Przyjmnje siç w ogóle, it jeden funt szterling wart jést rs. в кор. 18,9 do rs. в кор. 33. Saweren (iovereing) jest moneta zfola, przedstawiajaca fan! sterling, dawnlej w obiega byly tytko gwinee; 1 gwinea równafa siç21 szylingom, со czyni 6 rs. 49'/, кор. do в re. 64 % кор.; w interessach handlowych nieklóre nmowy uskuieczniaja sie. jeszcze dsisiaj na gwinee. Monety srebrne w obiega bçdqce ц: korony (crourns) po 6, i pófkorony po 2 szylinga, (korona = rs. 1 кор. 45,3) sztuki dwa, je dno í pdf szylingowe, sztuki po 4 pensy, 3. 2, 1'/, i 1 penny. Monety miedziaae I penny, pófpenny i farthing!.—Шагу dlngOSOl. Jednoícia. miar dlngosci jest Yard, ktöry dzieli sie na 3 s top у (foot), atopa na 12 cali (Inches), cal 10 linij (lines); yard równa sie. 914,35 milimetra, ozyli 1,59 lokcia waraiawskiego, i jest równy 3 stop, rossyjskim. Mila angielska prawna zawlera 5280 stóp eng.; mila angielska zwyczajna zawiera 5000 stóp ang.; mila moraka ang. zawlera 6075,739 stóp ang.; 1 mila geograficzna równa sie. 4,6028 mili ang. prawnej, albo 4,8608 mili ang. zwycs., albo wynosi 4 mile ang. morskie.— Шагу powieriODOl, jednosci? miai powierzchni jest morg ang:, acre of Land, i równa sie. 0,37 desiatyny albo 0,722 morga —Шагу obJptOSOl. Jednodcia miar objetosci día clal sypklch i píynnych jest Imperial-Gallon, który zawiera w aobie 277,274 cali ang. szesciennych, a równa sie 4,54 kwarly. Whandlu zboiowym w niycin jest kwarter, który zawiera w aobie 61 gallony i jest równy prawie 2,27 korca warsz. iaszt ang. zawieta w sobie 10 kwarterów. Pfyny mierzf jeszcze na beczki. Beczka wina zawiera w sobie 252 gallonów, a zatem równa siq prawie 1145 kwart waraz; beczka plwa angielskiego (ale) zawiera 192 galonów; beczka plwa zawiera 216 gallonów; ankier wódki ma 10 gallo nów.—Wagl sa dwojakie, jedne do waieaia metal!, drogich kamieni i materyjafów aptecznych, klórych jednoícia jest Imperial-troy-poand (font), drugie handlowe do waienia wazystkJeh innyeh towarów których jcdnoscia jest aroirdu poids fait (poand). 1 Troy-funt dzieli si; па 12 uncyj, 240 penny, 5760

836

ADgtelskie mwttj — Angietekie ajmltotw*

granów, a jest równy 373,24 gramma, csyli 0,92 funla war««, albo 0,91 finta гом. Funt aplekarski angielski dzieli sic, na 12 uncyi, 96 drachm, 288 «krapufów, 5760 granów. Fand handlowy (avoir du poid») dxieli sie. na 16 uncyj, 266 drachm, 768 ekropufów i 7680 gtanów, a równa sie. 453, 59 gramma Гг. csyli 1,12 fun. wans, albo okofo 1,11 f. ros. Centnar (Hundredweight) dzieli «iç na 4 kwartery po 28 funtów, wiec równy jest 125,44 f. war», albo 124,32 ran. ros. Becika wagi (Ton) ma 20 cetnarów ang. 1 kamieA («tone) wszçdzie liczy sie po 14 fantów.—144 fantów avoir du poids csyni 175 troy-funtów. Do waienia wefny niywajf fasztu: 1 lasxt ma 12 worków i waiy 156 pod; 1 pod ma 14 funtów; рака wefny waiy 240 fantów avoir du poids. Od 1 Stycinia 1836 wçgle wsielkiego rodzaju tylko na wage, moga bjÜ «przedawane: 1 Chaldron w Newcastle waiy 53 centnarów ang. csyli 5936 funtów avoir da poids; 1 Keel w Newcastle sawiera 8 chaldronów; 1 Keel koksu waiy 16 Chaldron'ów londyóskich; 8 chaldronów w Newcastle waiy 15 '/j chaldronów londyáskich. J. P-x. Anglelskle snysllstWO. W iadnym kraju éwiata polowanie a ascsególaiej polowanie könne, nie znajduje tyla zwolenników jak w Anglii, a prawdsiwi raiiosnicy myslistwa uwaiaja polowanie na lisy za ideal rosrywek tego rodzaju. Przyjeranoici tego rodzaju ualeza do ttpodobañ tilachchtych i moga bydz «dua lem, jak sie. samo przez siç rozumie, tylko bogaczy, którym czas \ irodki na lo poswalaja. Nastepujaca wiadomosc o wydatkach rocznych na utrzymanie prsyborów myiliwskicb, poda wyobrazenie s jakim prsepychem i prawie aaukowa powaga anglicy oddaja sic. myslistwa. Pewien angielski pufkownik (naswiskiem Corke) rachowaf rocznie na pasze día koni do polowania 700 font, sztcr. utrzy manie 50 sfor psów 275 f. s.; proch, ofów i t. p. 50 f. s. utrzymanie psów gonczych 120 f. s.¡ wynagrodsenfc día sfoiby okofo psów 210 f. M kucie koni 100 f. s.; kupno psów mfodych i wydatki na polowanie 400 f. s., wynagrodzenie día weterynarzy i leki 100 f.s., wydatki przypadkowe 200 f.s., csyli razem 2235 f. s. to jest przcszfo 14080 rs. Ceny psów w Anglii nie kaideinu sapewne ц znane, nadmieniamy wiec, se przed czterdzicsla kilku laty Sir Bichara Pullston sprzedaf swoje Charly Xiçciu Bedford za 700 gwinei a w 15 lat pózniej psy pa na Cubitls sprzedano Lurdowi Middleton za 1200 f. st. Obecuie' sfora dobrycli psów kosztaje 1000 gwinei, а ц uawet amaiorowie myslistwa, którsyby pea mfodego z wfasnej psiarni za inniej jak 200 gwinei nie odÜali. W wiela okolicach Anglii i Irlandy i bardzo jest w uzycia polowanie na zajace, angielski jednak mysliwy nwaza takic polowanie za rozrywke. wfaiciwa kobietom i ludziom przeiyfym. Co do pory w której polowanie na rosmaite zwierzeta jest doswolone, w Anglii trsymaja siç nastçpujacych prawidef: esas polowania na jelenie i daniele trwa od 10 Cserwca do 14 Wrsednia; polowania na lisy rospocsynaja siç okolo Boiego Narodsenia i trwaji do Zwiaetowania Najswietesej Maryi Fanny; polowanie na sarny trwa od S. Micbafa ai do Boiego Narodsenia; na sajaee pohajf od S. Micbafa do konca Lutego: na wilki (które obeenie snpefnie sa «JJtaj pione) polowano od Boiego Narodsenia do Zwiastowania, a na dsiki od Boiego Narodsenia do Ocsysscsenia N. M. P. Wyraienie las, knieja (font) ma w Aaglii wfatfciwe snaesenie, z myjlistwem w zwiazku bedace. Manwood tak je okrtsla: „knieja jest to obszar, w czeáá drzewami zarosfy, w czçiei sai dobre pastwiska obejmujacy, prsesnaesony dla zwiena dsikiego, ktory zostaje pod opieka króla i sfoiy ko jego rozrywee, dla dopefnienia tego istnieja pewae pnwa, a nad ich wykonaniem cznwaja wfaiclwi unednicy." Zamiaar ^¿kiej miajscowoici na kniejq odbywa siç najtçpnjacym aposobem: Król wydaje rozporzadsenie wielka piecsçcif opatrsone do biegfycb, którsy miejacowoié aa knie}« majaca bydí zamieniona, obowiasani sf obejrzec i granicami opalnyö, а «кого

anglelskle myaUstwo — Aaglelskle naakl

83?

cdanie tych biegfych dojdiie do kancellaryi hrabstwa, w którego obrebie miejeowosc owa eiç majduje, wydanem zoataje ogloszenie, na inocy którego nikt bez wyraínego na to zezwolenia królewskiego, w tej miejscowosci polowac niema prawa. Nastepnie wydane zostaja prawa i ustanowieni urzçdnicy i offlcyjaHáci wlasciwi. Sciále biorac nikt prócz króla kniei mieó niemoie, gdyi nikt inny sadu lesnego uslanawiac* nie jest moeen. Kanut wydaf prawo, ze kazdy czfowiek wolny, któryby scigaf jeienia ai do zakaizlania, ma bydí pozbawiony wolnosci na rok jeden, poddany zas miaf bydí z kraju wygnanym. Królowie normandscy nietylko knieje otaczali pfotaroi i parkanami, ale nadto wezelkie w nich zrzadzone szkody i przemycania scigali z surowoscia nieludzka. Так np. Bromplon przywodzi, ze Wilhelm pierwszy kaidemu, któryby skradf jeienia lub dzika, oczy wyfupiaé kazaf. Czestokroó lego rodzaju przekroczenia ¿raiercia кarañe bjfy, tak Knighton przywodzi, ie Wilhelm rudy ácinaé kazal za skradzenie ïamiey daniela. Henryk I uwazaí za tak wielka zbrodniç zabicie daniela, bez upowainienia, jak i zabicie czfowieka, a przeslepców tego rodzaju karal albo konfiskata msjatku, albo tai utrata którego czíonka. Henryk H byf w tej mierze wyrozumialezym i za jego panowaoia przeetçpstwa tego rodzaju wiçzieniem byfy karane. Ryszard I wprowadzif znowu na przeslepców przeciw prawom lesuym oslepianie, lecz wkrótce tç okropna kare zastapif wygnaniera i opiata pieniçina. Liczba kniei w Anglii wynosi obecnie 69, z pomiçdzy któryeh najznaczniejgze sa: New-Fores, Windsor, Berkshire, Pickering, Sherwood, Engelwood, Cumberland, Lancaster, Wolmere, Gillingham, Knaresborough, Wallham, Caral, Breden, Wliitehart, Wiersdale, Lownfall, Dean, Whybiidge, Sapler, Whitney, Feckenham, Rockingham, Forest de la Mer, Huckeflow, Ashdown, Sussex, Whiltlewood, Swacy, Fruselwood, Watterdown, Andelworth, i Darlingrou-Corke. Observation* on foxhunting; Lengerke: Ladwirthtckafllitches Conner. Lex. Praga 1837. Angielskie naakl I Literatura naokowa. Cywiiizacyja wniesiona do Augin przez Rzymian, lu, jak w cafej Europie Zachodnifj, skutkiem zdobyczy Anglosaxonów, wywracajaeych wezystkie urzadzenia towarzyskie, zamienifa sie. w stan ogólnego barbarzyñstwa i dopiero zwolna religija chrzeácijanska nowe rzucifa zarodki kultury na tej zdziczafej lecz wdziçcznej niwie. Teodor z Taran, który w drugiej pofowie siódmego stulecJa z Rzymu, wraz z Adryjanem i Benedyktem wysfany by? do Anglii, prsywiózf z soba cenione na zachodzic pisma starozylnych autorów i wywofaf éwide zycic literackie. Zafozono szkofy wraiastach Westminster, Worcester, York i innych, które rychío wzniosfy sie nad wezystkie podohne zakfady stafego ludu, dokad póíniej wysíaíy sfawnych swoich wychowanców, Alkaina, Bonifacego i innych. Niszczace napady Duñczyków przeszkodzify wprawdzie tej roskwitajacej cywilizacyi, lecz król Alfred, mifosnik nauk, powofywaniem do dworu swego ludsi uczonych potrafll wpfyw ten póty nczynió nieazkodliwym, dopóki ucisk feudalny zdobywców normandzkich nie wstrzymal dziafalnosci literackiej i nie zmusif resztek kultury umysfowej schroni¿ sie, za mnry klasztorne. Wiqkszoáé uczonych poéwiçciia sie, tamie bezpfodnej filozoüii scholastycznej, a niewielu tylko ludzt roznmu i talentu jak np. Ro yer Baco, wmioafo sie nad czczoíé dyjalektyki i usifowalo wniknaé w tajemnice natury. Znajomoíé laciny, która zwiaszcza Lanfranc i jego nczniowie tak ugruntowali, ie niektórzy pisarze, jak np. Jan г Salisbury, pisali nia nader poprawnie i klassycznie, jai w trzynastym wieku zbytkiem zwfaszcza zakwitniçcia nauki prawa i medycyny, wyrodzifa sie, znowu w barbarzynskie makaronizmy. Trzydzieatoletnia wojna biafej i czerwonej Rózy nie dopomogía nankom, choó w innym ki«runku przyezyniía si; do podniesieniu ducha narodowego; ale za

838

Angielskle nauki

to ogromne wywarl wpfywy druk, w 1474 r. sprowadzony do Auglii przei knpca Willfama Caxton, oraz szacunek, z jakim Henryk VII i Henryk VIII zaczqlf ztiowu traktowac uczouych, których sciagali do swego dworu. Za posrednietwem kardynafa Wolsey ¡ Tomaeza Morusa zafoiono w uniwersytetach w Cambridge i w Oxford kilka nowych kollegijów, ale natomiast reformacyja kos'cielna zn?esieniem klasztorów zmniejszyfa ilosc szkóí, uic innego w ich miejgce nie fltwiajae, przez со pozbawifa naród najwazniejszych srodków wyksztalcenia. Wprowadzenie jqzyka greckiego przez uczonych Helleniatów: Grocyna, Collela i Williame Lilly, z powodu przeszkód jakie stawiali mu teologowic, postqpowafo lylko zwolna. Dopiero pod panowaniem Elíbiety, która sama odebrafa wychowanie naukowe, wraz z literatura narodowa nauki takze szybko poslapiíy i mocna znalazfy podporq w podwyiezeniu dobrego bylu obywatelskiego za pomoca. handlu i rzemiosf. Jakób I sam by! biegfy w niektórych gafqziach nank i staral siq na wet w ních odznaczyó sie; nieszczqsliwy syn jego, Karol I, silnie popieraf nauki i sztuki, tylko ie przez awoja, utopijq o boskiém pochodzenin praw królewskich popad? w jednostronnosé, skulkiem czego zginaf te¿ w walce z republikanami. Czasy rzeczypospolitej día fanatyzmu religijnego i politycznego naukom równie malo aprzyjafy, jak poezyi; polajemnie jednak pofaczyfo siq kilku uczonych, w celu krzewienia gruntownej naukoworfci, niezaleinie od wszelkich wplywów zcwnetrznycb, i wten sposób s konferencyinaukowych IVa/isa, Wilkinsa, Goddarda, Forstera i Tomatia Hake (1645) powstalo síawne w póíniejszych eza■ach króleioskie towarzystwo панк, które zaraz po reslauracyi w 1660 г., uprzywilejowaniem zostalo przez Karola H. Sami królowie w tej epoce naukom ani nie byli pomocnemi, ani tez nie stawali na przeszkodzie; faworyci i faworyty wyczerpywaíy kassy publiczne, gdy tymczasein kilku znakomitych poetów i uczo nych umarfo w nqdzy. Dopiero Wilhelm III przez konslylucyjq, klóra nadad musial narodowi, ugruntowaf polityczna. i lileracka wielkosó Anglii. Peino bylo w tym czasie zakiadów wychowawczych; uniwersylety w Oxford i w Cambridge hojniej byfy uposazone, mi jakikolwiek podobny zakfad w innych krajacb, ale za to uporczywie trwafy w zaslarzalym scholaslycyzmic i z nieprzyjaínia, wyslqpowafy przeciw kazdej nowacyi naukowej. Dopiero wraz z wsttpieniem na iron domu bruiwickiego rozpoczyna siq okres kwitnacy nauk w Anglii; szlachelna we wszyatkiém cywilizacyja, goracy patryjotyzm ozywiíy cafy naród. Zasfugi zazaczqto poszukiwaó, szanowaó, a nawet nagradzad, jeieli nie o dworu, tedy u ogófu obywateli; wyznaczano nagredy publiczne za nowe odkrycia, nawet korporacyje kupieckie, jak np. kompanija wschodnio-indyjaka i zatoki Hudsoáikiej przyczyniafy siq do krzewienia nauk. Ludzie bogaci legatami, darowiznami przedmiotów sztuki i biblijotek zapobiegali potrzebom uczonych; liczne stowarzyezenia literackíe starannie pielqgnowaiy wzrastajacy popqd do oíwiaty. Do nich naleza. towarzystwa: Geograficzne i Ázyjatyckie, towarzystwo Staroiytników, króíewshie towarzystwo literackíe (od r. 1821), British Association (od 1836 г.), Camden society (od 1838 г.). Przekonawizy siç nastqpnie, it brak zycia w dawnych uniwersjtelach angielskich nietylko wzrost nauk nie popiera, lecz owszem czqstokrod go tamuje, zaloiono w 1828 r. nowy aniwersytet w Londynie, gdzie nauki, swobodne od wyfacznych wplywów Koscioía wykíadane s§ na sposób innych uniwersytetów europejskicb; najwiecej zaá do rozwojn literatury i nauki przykfada siq w Anglii prasaa, wiqksza niz w którymkolwiek innym kraju, oraz prawo wíasnoáci literackiej i artystycznej, Co siq tyczy pojedynczych nauk, Fifoioßja pozbierana z Arystotelesa, Boëcyjusza i с Arabów, zwyciajnie uprawiana w Europie w XI i XII atuleciu, w Anglii takze

Antenne шли

839

xwolna krxewila siç. Ameln г Canterburg (um. 1109) wynalazf dowód antologíczay o islnienia Boga; Jan z Saltsburg (um. 1180), uczeft Abelarda, sxerzyl naukç realizmn, który wtenczas wfaáciwie zwyciezka. staczal walke, i nominalizmem; Jan Duns Scotus (am. 1308), naezelnik szkofy Skotiatów, wystspif przeciw roetodxíe uczenia tak zwanych Tomiatów, a to z taka sita, dyjalektyki, która wazyatkie dotychczasowe metody daleko zostawiafa za soba. Wil helm г Occam (um. 1347) i uczeñ jego, Jan Buridan, wiecej eiç znów zwróeili do nominalizmu. Uniweraytety Higo jeazcze izfy wydeplana w ten apoaób droga i albo hofdowaty acholastyce, która aiedzibe, swoja miafa w Oxford, albo téi m¡alycznemu neoplatonismowi, który do Cambridge wprowadxili Gafe i Moore, al nareszeie zupefnego prxewrotu doxnala Filoxofija prxex wielkiego Bakona i Verulamu (1605 г.), który studyjum natury xalecaf jako jedyne i prawdziwe íródfo madrosci. Bakou, Toman Hobbes (1647), ssczçâliwy w swoioh spekulacyjach o polityce i Newton, spowodowali syatemat Locke'a (1690), polegajacy jedynie na doáwiadcseniu i prxex to atworxyli ów empiryxm, chçlnie przyjçty priez inne takle narody, najbardxiej zal prxex Franeuzów. Dalej jai po za taki syatemat aiegal idealizmem Berkley, sceptycyzmem Hume, przeciw któremn wyatçpowaf Heid, xnany twórea tak zwanej azkoekiej metaflsyki; swalczaf zal ich wszystkich razem John Priestley (1774). W Paychologii Hartley, tfómaczacy w aposób mechanicsny wazystkie wralenia daszy, cifgle jeszcze wielu posiada stronników. Wiekaxe postçpy robUi w filozofii moraine] Bolingbroke, Addi son, Steele, Chesterfield, Hutchinson, Hume, Mandeville i Search, z których dwaj ostatni ntworzyli awój system! roxtropnoáci i wfasaej korzyici; prie» ciwko nim wystçpujac, Robert Price poduiósl do godnoáci ogólnego prawa to, со rossadek usnaf prawdxiwém i sfasxném. Wsxakle i nowsi filoxofowie moralni, jak Paley i Gisborne nie wychodxa x xakresa doiwiadcxenia; nie dsiwnego wiec, le spekllatywM filoxoOa niemiecka w Anglii nie xnalaxfa ladnych prawie zwolenników; dopiero w ostalnich csasaeh poxnano wprxekfadxie Sempte'a krytykç cxystego rozsgdku Hanta i Tennemanna, oraz Ritten Hiatoryjç Filozofii.— Teologija ezestokroc* zaciçte ataezafa w Anglii boje z filozofija.; od najdawniejszych tel czasów olaczafy ja. nonsensa scholaslyczne. Jan Wicleff (am. 1384), który nie cheial pozwolic na naukç o transubstancyjacyi i o odpnstach, x trudnoácia tylko przy poparciu, jakiego lad ma udzielif, uszedf prselladowania awoich prxeciwników. Reforraacyja, nsjwyzsza wfadzç koácielnf ziolywazy w re*e Henryka VIH, który earn byí autorem w materyjach teologicxnych, nie prxyczynifa siç bynajmniej do wzrostu tej nauki; wiçksza atoli korzylé zapewnifo im studyjum jesyków starolytnych i wscbodnicb. Fell wydai krytycznio Ojców Koiciofa, Usher (1673), Beveridge (1687) i Bringham badali staroiytnosci kolcielne. Przeciw religii pozytywnej wystçpowali Hobbes i Cherbury, którzy krzewili czysty deizm; bronili jej z wielkiém natçieniem Stillingfleet, Parker i Nichols. Wydawcom tlómacsonej s roxkaxu Jakóba I Biblii, xbywafo na potrxebnych wiadomoáciach jçzykowych. Nowsxa epoka nie wiele byía korxyatníejsx) día badaá filoxoficxnych w materyjach wiary; wielu próbowalo exegexy, jak np. Patrik, Clarke, Doddridge. Chandler, Lowth i inni, ale jeden tylko Milt wxniósf eiç na wyisze stanowisko, za со go Whitby i inni teologowie, któ rzy go nie rozumieli, mocno ganlli. Walka, jaka staczaja. z panujacym koiciofera rozmaite atronniclwa religijne , miaaowicie dyssydenei , powód swój ma w praktyce, i nietyle skierowana jeat przeciwko nance, ile raezej przeciw wizechwfadzy Anglikanów w rzeczach mianowicie wychowawczych. Za to znowu Anglija pollada írodki wprowadzenia chrystyjanixmu w najodleglejsse zakatki

840

Angldekfc BMdd

ziemi (ob. Missyje). Kosciól narodowy szkocki wybornego ma mówce Tomana Chalmers, którego jednak wymowa nie ogranicza sie, na kazalniey, leu rownie jak swietna. w polemice i dyjalektyce religijno-koácielnej i politycznej. Komitet towarzystwa protestanckiego (for the protestation of religious liberty) wyznaezyl nagrode 100 gwinei za najlepsze odparoie opinii Chalmersa, ie paAstwo powinno wspieraó Koscióf srodkami pieniçinemi. Zywa polemike, spowodowato potepiajace prolestantyzm niemiecki dziefo professors Rote, p. t.: The state of the protestant religion in Germany: mianowicie tei Putey staraf lie jai to sprostowaé, jui tei uzasadnii zdanie Rose'go» poezém ten ostatni dowiodf koniecznosci naukowych badán teologicznych. Samo sie, przet sie rozomie, i«* opinije Stranssa jak najaeilniej zostafy potçpione priez Anglikow, choeiai w samém nawel (onie Koscioía Angtikanskiego odzywaf si; niekiedy duch rewolncyjny, a dowcipne pamflety satyryka Sidney Smith dostatecsnie wykazywafy zarailiwc ctroroby tegoz Kosciofa. W taki sposob powstafo powoli obok wysokokoicielnego stronnictwo ewangelickie, z których tamto priedetawialo raciej
AagMfkie пмк!

841

prawa angielskiego); wyborne takie sa dzieía: Holta, Hittyeyo o prawie handlowém i norskiém, orax Parka o ubezpieczeniach. Wiekszosé plia prawnych w Anglü wychodzacych skfada sie. albo xe zbiorów praw i akt pariamenternych, albo a surowych kompilacyj z wyroków pojedynczych trybunaíów lab sfawnych prawników, jak np. Abinyeia, Demnana, Lyndhursta i Broughama. Zaszczytny wyjatek etanowi dziefo Wil/a: On the rationale of circumstantial evi dence. Za to w naukach politycxnych Anglicy i| nauczycielami ea(ej Europy; a szczególnie wielkim skutkiem opracowywali ekonomije, polityezna ¡ gospodarstwo narodowe: Stewart, Adam Smith, Price, Sinclair, Thornton, Ricardo, MW, Malthus, Say, Sadler i Mac Cu'loch. Historyje tych wasnych przedmiotów wytozyí Porter w nader jasném dziele p. t.: The progress of the nation; popnlarnie, bo w powiedciach obrobifa je mits Harriet Martineau. O historykach dostateczne uczyniliámy wzroianki przy przegladzie Literatury angielekiej w ogóle; o Geografii to tylko powiemy, te nauka ta ciagle jest wzbogacana przes Heine podróie Anglików do wszystkich zakatków ziemi, o czém bardziej szczególowa wzmiankç znajdzie ezytelnlk pod pojedynczemi krajami. Medycyna dlngi czas byfa w reku cudzoziemców; zafoáone w 1518 r. królewskie kollegijum lekarzy nie wywieraío wielkich wpfywów. Wprawdzio nauka medycyny w nastepnym wieku zrobifa poslçpy przez takich anatomów, jak: Wharton, Glisson i Bid/oó, ale aami lekarze po wiçkszej czcáci byli empiryeznemi tylko szarlatanami; wyjatek etanowi jeden tylko Sydenham, kióry przywrócil metodç Hippokratesa, medycyne, praktyczna oczyscif z «Hela domysfów i sprowadzif napowrót do iposobu leczenia antyflogietycznego. Do najsíawniejszych lekarzy w nowszych czasach naleza: Hunter, Cruikshank, Monro, Bell, Darwin, Jenner, wynalazca szczepienia ospy krowiej, Brown, АЬегсготЫе i Goech, oraz chirnrgowie: Abernethy, Cooper i Brodie. Homeopatyja w Anglü niewielu znalazfa stronników; wiçcej za to magnetyzn zwierzçcy. Pomiçdiy tegoezeanemi pisarzami medyeznemi odznacztja sie.: Grant: Comparative Anatomy; Rostock, History of medicine', Clark, Treatise on pulmonary consumption; Copland, Dictionary of practi cal medicine; Scndamore, The gout; Combe, Physilogy of digestion; Johnson, Economy of health i innl; najbardziej wziejém zaá jest czasopismo lekarskie p. t.: The lancet, zafoaone w 1833 r. przez chirurga Wackley. — Nanki prxyrodtone zakwitaaó raogfy dopiero wraz z czasem oáwiaty, stawaíy im bowiein na na przeszkodzie przesady wieku, jakoi jedyném do nich, najczeéciej ile zrozumianém íródfem byíy pierna Arystotelesa. Po Rogerxe Bakonie, który гоЬИ doiwiadasenia, i za to ciagíych doaaawal przesladowan, w botanice odznaezjll sie. Turner (1550) i Gerard (1597), Baco de Verulam zai gfebokim swolm pogladem na prsyrode mnogie wywolal odkrycin, jak np. Gilberta, Barlow'a i Halley'a o naturae mágnesu, i Newtona o elektrycznoáci. Królewskie towarzy¿twe w Londynie we wszystkicli gafeiiach nauk przyrodzonych ogromne wydwiadeaaio przyslugi. Newton swojemi zasadami о Filozoiii natury zopefnie nowy nadal kierunek fisyce; Woodward (1695) pierwszy odwaiyl siç na nspisanie naturalnej historyi ziemi. Zoologije uprawiali Charleton, Willoughby, Edwarde, Pennant, Lulhara (ornitologija) , John Gould, Curti, (entomología), Swainson; * nowszych Owen, Mac Leny, Parvell (Ryby), Gray, Westwood i wiele innychj botanikf Parkson, Johnson, twórea angielskiej terminologii botanicznej, Morison, Milliugton, Grew, Lindley, Miller, Sowerby, Don, Bentham i t. d. Odkryeia Gilo elektrycsROtci szkta i innyeh cial dalej ciagneU Hawksbee i Priestley; pierwszy Gray saexaf •lektryaowac* ludzi, Watson odróznií elektrycznoáé dodatnia i njemna, Hales wede. morskf uezynil tdatna. do picia i wynalazí wentylatory, Leslie roxwi 53'

842

Anglelskto nauki — Angielskie panny

nat prawa promieniowania cieplika, Herschel teoryje díwieku ¡ s'wiatfa. Najgorliwiej traktowano chemiç, día samych jui wxgledów prxemysfowych: Cavendish odkryt lien, po nim Kirvan, Davy, Dalton i iani najwainiejsze ai do ostatnich czasów poczynili wynalazki i odkrycia. Z tegocxesnych chemikow angielskieh najsiawniejsi в;: Faraday, Thomson (w Glasgowie), Daniel,. Graham, Kone (w Dublinie), Ure i Hume. Mineralogije, i Geognoxyje uprawiali najpnód Szkoei Hutton i Jamerson, póíniej Delabeche, Philipps, Sedgwick, Mac Culloch, Mackenzie, Murchison (geognosta Polski i Rossyi), Parkinson, Mantell i Backewell. Nauki matematyczne wcxesnie jai reprezentowali godnie Roger Bako i Wallingfort (1320), wynalazca zegara astronomicznego; póíniej uprawiano je tylko o tyle, о ile koniecznie potrzebne byfy do zeglugi. Jeden Harriot okofo r. 1579 piíaí jui 0 równaniach algebraicxnych. W siedmnastym wiekn Neper ogfosif logarytmy. Walk! rektyfikacyje, Iinii krzywych, Newton i Wren zbogacili teoretycina a*tronomije, któr§ wnet na wyzsze stanowisko podniesli Hook i Halley; Barrow rozwlnal pierwsze zasady analizy nieskonezonoáci. Ten ostatni, wspólnie z Robertsonem, gruntownie zebrali podstawy architektary okretów. Mechanise do wysokiego stopnia doskonafoáci doprowadzili Robinson, Gregory i Babbage. W astronomii praktycznej oprócz wielu innych odznaczali i odznaczaja sie.: Brandley, Brewster, Wollastone, Ferguson, Herschell, Biddel, Dunlop i Brinkley. FiMogija klassyczna, która z poczatku tak wysoko podniósf Jan z Salisbury, wkrotce znowu zaczçfa upadaé;. dopiero tlómaczenia angielskie pisarzy facinskich i g reckiah obudzUFy do nîch zamilowanie. SJownictwo atoli szybko aie rozwinelo; najcelniejszemi by(y dykcyjonarze: facinskie Elliota i Cantalrigense , oraz greckie Crispina i Robestrona. Wyisza krytykç reprezentowali: sfawny wydawca Horacego, Bentley, Taylor, Gaisford, Buller, Monk i inni; archeologijç: Marsh, Leake (Topografija Aten), Dodwell, Walpole i Hamilton. Staroiytnosci anglosaxoriskie uprawiali: Turner, Thorpe, Ellis, Madden i Bosworlh (Slownik anyloiaxotuki). Ojcem nauki jezykow wscliodnich byl Pococke (1630), kapelan gminy angielskiej w Aleppo, wydawca Abulfaradia; po nim odznaczyli sie,: autor grammatyki perskirj Greaves, Spencer, Hyde, Huntigton, Walton, wydawca polyglotty, Lowth i Keunicott (hebr.); Beveridge (syr.), White, Calyle, Jones, Davy (arab.), Wilhins i Wojde (kopt.), Marsden, Morrison (malaj.), Swinton (fenic.) i Whiston (armen.). Jçzykiem chinskim zajmowali sie. Morrison, Thorns 1 Staunton, tureckim Davids, Young bieroglifami, sanskryckim xas, w którym Anglicy najwiecej maja xasfug: Holfeld, Helwell, Colebrooke, Wilkins, Wilson i Ro sen. Kompanija wschodnio-indyjska dla nauki je.xykow wschodnich oddxielna sxkofe, xaloiyfa w Hertford, a towarxystwo uexonych w Kalkucie od г. 1799 wydaje swoje badania w Asiatic researches. Dxiwném jest w Anglii zaniedbanie nowoiytnych jçzyhôw europejskich, klórych uexa sie. prawie sami tylko kupey i wojskowi. F. H. L. Angielskie ogrody, ob. Part. Angielskie panny. Maryja Ward, poboina Angielka, w 22 roku iycia, po wielu przeáladowaniach i przeszkodach, xatoiyfa okofo r. 1620 w Gravelines, w Niderlandach, klasztor dla mfodych swych spófrodacxek, które musialy opu¿cié Anglije, jako katolicxki. Popierafa jej przedsiçwziçcie Eugenija, infantka hisxpañska; zgromadzenie przyjelo surowa regule éwiçtej Klary i oddane bylo pod bezposrednia wfadzç biskupa. Po Gravelines, mïasto Saint-Omer pierwsxe ujrzafo zgromadzenie Panien Angielskieh, poswieconych wychowania dziewczat. Zaioiycielka przez lat dziesieé pros ifa o nadanie jej reguiy Towarxystwa Jexusowego, ale nadaremno. Wresxcie, za walawieniem sie. biskupa Saint-Omer.

Angielskie paimy — Angielskie rolnictwo

843

Pawel V papici, poleeil kongregacyi soboru Trydenckiego roztrzasn§¿ instytuejjq panien angielskich; biskup Saint-Omer wziat je pod szczególna opieke, i przyjmowaly one do grona awego dziewice ze wszystkich krajdw. Papiei Grzegórz XV upowainii Maryjq Ward dozakfadenia w Rzymie i ¡nnyoh miastach wïoskich, klasztorów swojej reguïy. W roku 1627 zaloiyla klasztor w Monachijura i powoMa tu 12 panien z Kolonii. Gdy podniosfa sie, watpliwoác* со do czystoáci jej wiary, Urban VIII kaza? wyexaminowaé Maryjç Ward, a tymezasowo zamknaé jej klaiztory. Examin nie wypadf dla niej niepomyálnie, wszelako jej zgromadzenie zostafo znieaioném bulla Puitoralit Romani Ponti fica, dnia 13 Stycznia 1630. Sprawa zdawafa aie przegrana oatatecznie, i Angielskie paony z pokora poddaïy siç wyrokowi. Ale Maxymilijan elektor Bawarski wstawif sie za'niemi i wyjednal u papieia pozwolenie dla nich na iyete gpólne w domacli, pod pewnemi zastrzeieniami. Maryja Ward sama wystarafa siç w Rzymie, ie bullç z d. 13 Stycznia 1630 uwaiano jako uchylona domyálnie; ale dopiero 15 Czerwca 1703 Klemens XI potwierdzii na nowo zgrómadzenie, klóre odtad utrzymafo siç, zwfaszcza na Zacbodzie, gdzie naleiy do niego piep set osób. Przefoione wybieraja siç tylko ze sxlacheckiego rodo; samo zgro madzenie dzieli sie na trzy klassy: panien szlacheckich, panien stann miejskiego I siostr konwersek; aie wizyatkJe trzy klassy maja jednostajny ubiór i ¿lega ja jednostajnej regule. Nie sa one wfaáciwie zakonnicami, nie zostaja pod klauzura, nie wykonywaja álubów uroczystych; czyni§ tylko roczne, lub na trxy la ta áluby proste czystoáci, ubóstwa i posfuszenstwa. ^ L. R. Angielskie plsmo, ob. pumo. Angielskie plwo, ob. Ale. Angielskie prava Seglagl, ob. B,-ytannija Wietka. Angielskie praWOdaWStWO, ob. Brylannija Wielka. Angielskie rolnlotWO. Od cxasu kiedy Thaer pokazal istotny stopieú ndoakonalenia rolnictwa vv Anglii, gospodarstwo wiejskie tamtejsze stalo siç wzorem dla innych i przewodnikiem na drodze postçpu dla caíego áwiata. Istotne eechy tego zajmujacego, chociai nie zawsze naáladowania godnego rolnictwa, dadza lio. w nastepujacych wyrazach wyslowic. W rolnictwie angielskiem panuje pfodozmian, którego gfówna podstawa jest znany norfolkski pfodozmian czteropo'owy, w którym jeieli grant pszenny, porzadek jest nastepojacy: . 1) agór z wfaáciwa jemu uprawa, lub roáliny ugorowe, jak turneps, rzepak, kapusta, (na nawozie); 2) roáliny kfosowe, jak: pszenica, jeczmien, оwies x roálinami pastewnemi; 3) rosliny pastewne na siano, lub do spasxenia; 4) roáliny xboiowe. Jeieli zas1 grunt jest lekki jçczmienny, w takim raxie nastepujacy nktada aie porzadek: 1) turneps na nawoxie; 2) jçczmiea z roálinami pastewnemi; 3) rosliny pastewne na siano lub pastwisko; 4) owies. Jeieli grunt jest bar die tejgt . wilgotny, i niepewne bywaja xbiory roálin agorowycb, natencxas w toku rotacyi czteropolowej, pozostawiaja ugór dobrxe uprawiony i nawóx. W okolicacli w których trudno jest o nawóx po xa obrerem nabywany, i gdxie wychów bydfa xapewnia wiçksze korzyáci nii produkcyja ziarn zboiowycb, tam nstanawiaja pfodozmian piçciopolowy, w którym grunt przeznacza siç w 1 rokn pod roáliny ugorowe, lub ugór i nawóz, w 2 roku pod roáliny kíosowe z trawami, w 3 roku trawy na siano; w 4 pastwisko; w 5 roáliny kíosowe najczeáciej owies. Chcac uprawiaó prócx kíosowyck inue jesxcxe roáliny, samiast cztero polowej wprowadzaja kolej axeáciopolowa: np. pierwszy rok roáliny ugorowe, lub ugór i nawóz, drugi roáliny kíosowe stosownie do gruntu z trawami, trzeci rok trawy na siano lab pastwisko, czwarty rok kíosowe, najwlaáciwiej owies.

844

Angielskie rouuotwo

w piatym roku rosliny straczkowe na nawoiie, w szóstvm pszeniea tub jijczmien. Skutki takiego gospodarowania sa: zwiekszona îiodowla bydfa, poninozenie nawo tów, dokfadne oczyszczenie zasiewów z chwastów, doskonaiy elan roli pod wzgledem uprawy; te to okolicinosci stawia roloictwo angielskie przed wszyslkiemi innemi. Gíówny dochód z roli osiaga si§ priez hodowlç bydfa, a prawidlo gospodarstwa angielskiego, da lie, taк wyrazié: iialezy zachowaó wfaáciwy (tozanek pomiçdzy apraw) roslin paslewnycli i uprawa produktów znajdujacych poknp na targach. Rolnictwo angielskie osiaga znakomite korzysci, i pnewage. w rzçdzie gospodarstw inuycli krajów, priez ¡losó i saiyoie nawozów, i pod lym wzglelem iaden kraj Europy próez Belgii, niemoie z Anglijaj wspóliawodniczyc. Sxciegolniej znakomita ilodé nawozów estuezayeh, gospodarstwo an gielskie zuiywa. Guano, pudretta, fosforan wapna z kosci i koprolitów, sole potaiowe, saletra chilijska i t. p. znijwajf sie w równie znakoraitej iloiel, jak makuchy lniane, gips, wapno i wszelkie luieszaniny ziem. Uprawa roli uskutecsnia sie, w Anglii z uzuana starannos'cia, a narzçdzia ku I emu siniace odznacza]| sie dokfadnoscia w budowic i sgoda z przeznaczeniem. Narzçdzia racine a mianowicie fopaty i motyki odznaczaja sie budowa trwaia i odpowiednia celowi. Konstrukcyja piafów angielskich opiera sie na zasadaeh matematycznycb, swykle budowane sa z ielaza; do najcelniejszych naleia pfugi: Finlayson'a, Uley'a, Rassome, Hensman'a i Howarda. Konstrukcyja bron, nie ustepuje pfugom w dokfadnosci; slawne sa brony szkockie romboidalne i mafe Essexskie, ostatnie po 6—12 bywaja z sob§ (aczone. Walce angielskie bywaja, swy kle z surowca, niekiedy kantienne, bywaj§ pojedyAcze, lub po dwa faezone z sob|, w kaidém zas gospodarstwie, znajdowaé sie musza walce rozmaitej érednicy, i róinego cieiaru, stosownie do celu jaki zamierzaja sobie osiagnaé, tak np. walce ciçikie sa praez to mianowicie uiyteczne, le wytçpiaja robaki, w ziemi iyjace. Narzediiami sfuiacemi jni to do przygotowania i ociyszczenia roli, jai tei do asuwania ehwastow przy uprawie rzçdowej, a odznaczajacemi rolni ctwo angielskie sa: grace könne, extyrpatory, skaryfikatory. Siew ibóz rçczny bardzo rzadko moina napotkaé, zwykle uskatecznia sie, za pomoca machin, zwanych siewnikami. Za pomoca siewników osiaga sie, to, ie nasiona jednakowo w siemi sa zagfçbione, jednosiajnie rozdzielone, i rzedami ustawione, со do pielenia -pozwala zastosowaó machiny, i tym sposobem zastapic prace, reciña. Uprawe, rzqdowa stosujç nawet do roslin zboiowych, со stanowi takie jedne z glówniejszycli cecli. odznaczajacych rolnictwo angielskie. Siewniki sa bardzo udoskonalone, a budowane priez pp. Coke i Bailey, tudziez p. Frost, który tém sie, mianowicie odznaczaja, ¿e ¡lose wysiewanego zboia, bei wiglçdu na pofcíe nle gruntu, zawsze jest jednakowe; w ostatnich czasach wyualeziono siewnik taczkowy, który obok prostoty w budowie, okaxaf sie, w praktyce bardzo dogodnym Siejat takze przei sadienie liarn w doíki, które wygniataja prçlami zelaznemi, lachowujac pomiediy niemi odlegfosé, okolo 4 cali wynoszaca. Zecie zboia askuteczniaj; albo za pomoca sierpów, które maja os trie gfadkie lub nacinane, albo za pomoca kosy. Zebrane zboia przecbowuja w stodolach lub etertach, które slawiaja na podstawach kamiennycb, lub surowcowych. Recinc mfócenie zboia moina policiyé do wspomnieñ; kaide gospodarstwo angielskie posiada mfocarniç, do której poruszania uiywaja koni, woíów, wiatru, wody lub рагу. Mfocarnie bywajg rozmaitej konstrukcyi, chociai budowa wszystkich polega na dawnej zasadzie mechanika szkockiego Andrzeja Heikle'a. W kaidém tei gospodarstwie znajduje sie, maszyna do otfukiwania kíosów jeczmiennych, mfynki do czyszczenia zboia, sieczkarnie do ifomy i liana, massyny do kraja

AitfeteUe якИм

845

nia buraków i innych piodów na paszç día bydia, massyny do gneeenia tobiku, grochn i ow«a día koni. W nowiiyck ciaiacb maehiny parowe do poraszaaia roimaitych przyrzadów w gospodarstwie, corai bardxiej apowswehniae* lie. xauefy, ¿xcxególniej uiywaja machia parowyeh przenoánycb. Nie lekaja sie. Angliey iadnych nakfadów eelem polepsxenia granta, o ciém prwkonywa najlepiej npowssechniony systemat drenowania pól i nawodniania ciytí frrygacyi. Z wyUesenia machin uiywanych w gospodarstwach aagieiskicb, prxckonywamy siq, ie iadne gospodarstwa tyle w aie nie sa saopatrxone; kaidy folwark angieiski masi poeiadac sbiór arxedzi i macbin rolnicxych, roxmaile prxeznaczenie nujaçych. Glówniejsse rosliny uprawiane w Anglii sa nastçpujace: рюеnica i to jej odmiaaa zwana psxeniea angielska (tritieam targidam), jçexmiert, 0wies, bobik, groch, wyka, liemaiaki w niewielkiej iloíci, laraips, marehew, koniczyna czerwona, lucerna, esparcelta, rajgraa angieiski i wfoiki, rzepak, kanaryjska trawa, konopie, lea, chmiel, kapasta gfowiasta, gorexyea, bnrakí 1 kukarydza. Uprawa roálin paitewnych Jeet xapefnie sstaesna, faki albowiem aaturalne stosuakowo t% w bardxo mafej ilosel. Angielskie rolnictwo odtnacxa lie jeixcxe i tém, ie przerabiaaie pfodów rolnych xfcfnie z xatradaleá rolnika jest wyfacxone, a sadanie jego polega jedynie w prodakeyi surowyeh materyjafów. Zabadowania folwarków odxnacxajf si; najwieksxa prostolf, ale xarasem wygoda, i xastosowane s| najsciilej do potrzeb nriejecowych. Najiwietaiejsza etroña gospodarstwa rolnego w Anglii jest hodowla swierxft domowych, która tataj doprowadzona zostafa do bezwarankowej doskonafotfd, i bezwaraakowo moie afniyé и wzór día wszystkich krajów Enropy. W hodowaaia xwierzat xakiadaja sobie pewie n cel, do osiagniecia któregu xmierxaja z najwieksxa konsekwencyja; ten cel bywa rozmaity, i tak xakfadaja sobie wychowaé zbytkowc, albo tei robocze, hodoja tez w cela nxyskania welny, tfnszczo lab miesa, w ostatnim razie scisle trxymajac щ sasady, priez Bekeweü'a podanej, aby jak najrychlej wyksxtafcié xwierzq na rxei prxexnaexoae; a w kaidym razie oaiagaja cel samiessexony w najwyiszym stopnin. Hodowla koni stoi tataj na bardxo wjsokim stopnio. Koú angieiski pefnej krwi, najsxlachelaiejsxy na swiecie, prxeznaexony do goaitw, powstaf s mieszania koni perskich, arabskicb, i hisxpaáskich. Niiej od poprxedxajacego stojf konie uiywane do polowania, a jeszcze niiej konie pociagowe i uiywane do pracy w roli (pól krwi), wssystkie prseciai najdoskoaalej odpowiadaja swemu prxexnacxenia. Cieiki koá oiywany w browaraoh, tudziei do prxewoienia wçgli i innych cieiarów, cxçstokroé idamiewajacy swoja sifa i ogromem, jest pochodsenia flamandxkiego. Bydfo rogate angiel skie odxnacxa siq prxed innemi gatonkami delikalna budowa kosci, fatwoida tuczenia i mlekodajnoscia. Najgiówniejsza rasa bydía w Anglii jest Herefordsks, albo Teeswaterska inaczej krótko-roga (Short horn) zwana; najprsedniejsse rasy Щ Dewoóika, Alderneyska (pochodsaca pierwotnie z wysp kanala La Hanehe), Gallowayska, Westhighlandska i Collingska; mlekodajnoscia prxed innemi odznaexaja sie krowy sxkockie x Airshire, pomiçdxy któremi nierxadko napotkac* moina krowç, dajaca 1000 garn. mleka rocxnie. Dochody s hodowli kydfa doehodxa w Anglii do nadzwycxajnos'ci; nierxadko sie, xdarxa, ie xa sita» ke. prsexnacxoni na rosplód pfaca 1000 gwinei, a Boié bydía rogalego podaja na 8 milijonów sxtnk, x których 5 milijonów prxypada na Anglijç wfaiciwf, л 1 mil. na Sxkocyje. i 9 mil: na Irlandyje. Hodowla owiec xajmaja иц w Anglii xe ssexególném xamifowaniem, starajac sie o os¡§fniçcie jak najwiekasej iloici miesa, a mniej sie trosxcxae o wefnç. Z owiec majacyeb welnç krótkf najbardxiej epowsxechniOM (§ owe* Soathdowukie i Cbeviotekie, s dfngowefiiutycb

846 sai najsiawniejsse sa owce rasy Leicesterskiej. którc sa dobre na opas. Owce ealy rok pozostaja pod golem niebem. Liczbe owiec w cafej Wielkiej Brylanii podajg na 35 milijonów, z których 4 mil. przypada na Szkocyjç, 2 mil. na Irlandyje, reszta za¿ na Wielka Brytanijç. W liodowli owiec Anglicy doczli do lego, ie kiedy w sasiedniej Francyi zaledwie w czwartym lab piatym roku owce sa zdatne na rzeí, tutaj jai w dragim roka dochodzf dostatecsnego rozwiniecia. Pomiedzy owcami aogielskiemi ezçsto moina napotkaó takie, które daja po 100 funt. miesa. Merynoaów w Anglii nie hodujf, czego najgfówniejsza prsyczyna jest klimat. Hodowla nierogacizny stoi w Anglii takie na wyiokim stopnin; najsfawniejsze rasy s§ Yorkaka, Hampshirska i Essexska: przez krsyiowanie otrzymnja eiagle coraz nowe odmiany; bardzo czçsto zdarzaja sie, swinie tuczone, waiace po 800 do 900 funtów. Hodowla drobiu nigdzie nie jest na wyaoka akale, prowadzona, a ma niejakie znaczenie tylko w pofudniowo-zachodniej An glii. Kozy ц w Szkoeyi; hodowla zas" królików nierzadko stanowi jedna z czeéei akfadajaeych zatrodnienie gospodarstwa wiejskiego. W ssczególnych stosunkach w Anglii znajdoje sie wfasnofc* ziemska. Wfascicieli ziemi stosankowo jest nie wielu, a i ci rzadko zajmoja siç rolnictwem, leez grunta swoje zwykle wydzieriawiaja. Dobra ziemskie w Anglii nie sa obszerne i nie sa mate, lecz podiug pojeé krajowycb, pierwszych znajdoje siç wiecej jak drogicli. Stan rolników angielskicb. dsieli siç na dwie klassy: wfaîeicieli i dzieriawców (Farmer). Administrowanie majatkami za pomoca tak zwanych rzadców dóbr nigdzie niema miejsca; niema takie w Anglii settle bior§e stanu wloácianskiego, przypomina go tylko klassa osiadfych wyrobników rolnych (Cottagers). Dzieriawcy dziefa) siç na Gentlemen farmers i Tenants, dzieriawcy angielscy nie odznaciaja sie, wysokiem uksstaleeniem, tak zwani Gentlemen farmers sa ludími czynnymi i posiadajacymi wiadomosci nankowe w ich zawodzie potrzebne, drodzy sai I. j. Te nante, pod wzglçdem nmyslowyin równaja sie, z naszymi kolouistaini. Umowy 0 dsieriawy zawieraja si; trojakíego rodzaju: na czas dowolny (at will), na licz be, lat okreálona (at leases) zwykle na 5 do 21 lat i nakoniec na przeciag iyeia (at lifs) stron omowe, zawierajacych. Pierwszego rodzaja umowy sa. najpospolitaze, lecz wywieraja wpjyw sskodliwy na pomyslnosé rolnictwa; nikt albowiem, nie bedac pewnym skutków swej pracy i naUada, nie poswieci sachodu 1 kosstów okofo nprawy roli. Czynsze pobierane od dzieriawców zaleia nictyiko od gatnnkn ziemi, ale i od esasa, na który do uprawy aoetafy ustapione. batwo siç domyálec, ie im сам, na który uraowa o dzieriawç zawarta tosíala' jest dfniszy, tém czynsz jest wyiszy. Na wyeokoié czynszu wpfy wa takie zamoinoié dzieriawcy, który posiadajac kapitaí, jest w stanie robié naktady, wiçkszez roli ciagnaó zyski, a tém samém wiçksza ich ciçsé astçpowac wlaícioielowi siemi. Wielka przewage. rolnicy angielscy zyskaja nad innymi gorliwoicif , a jak| sledsa za wszelkiemi nlepszeniami i z nich korzystaja, tndziei zopefnym brakiem a nich przesadów na niekorzyáé nowoáci. Ztad tei pochodzi, ie w iadnym kraju naoki przyrodzone, a szczególniej chemija, tak korzystnego nie wywarly wpfywn na rolnictwo; wiele do tego przyczyuify siç towarzystwa rolnicze które caíy kraj obejmuja, a na których czele stoi Towarsystwo Królewskie rol nicze w Londynie. Towarzystwa te opfacaja chemików, których obowiazkiem dokonywaé prace z rolnictwem w zwiazku bedace, zakfadaja zbiory narsedzi i píodów rolnych, a za pomoca, wystaw roctnych bydfa, machin 1 pfodów rol nych, obndzaji wspólzawodnictwo w nbieganin aie, o podniesíenie rolnictwa i zachçcaja do coraz nowych ulepszeó. Nigdzie w swiecie niema tyle fabryk nawozów sztncsnyeh i fabryk maohin rolnicsych со w Anglii, wszystkie one prie

Anglelekle rolnictwo — Angleleko-nlemlecka legaja

847

ciez cieaza sie, dobrem powodzeniem. Literatura rolnicza nie laspokaja jesicze polrieb rolnika myslacego; sa wprawdzie bardzo dobre pisma peryjodyczne, pomiedzy klóremi Farmer'* magasine wysokie miejsce zajmuje, jednakie nauka rolnictwa dla braku systematu scisfego, w dziefach angielskich niedoatatecznie bywa wykíadana. Najpomyálniej anglicy pracowali dolad, w opiaach gospodaratw rolnych, oczém pneswiadczaja dziefa Arlara Young'a, tudziez wzorowe zdania sprawy (reporta), zamieazcsane w podporze rolnictwa (board of agricultu re. Na diieiach encyklopedycznych rolniczych anglikom nie zbywa, najbardziej apowszechnione sa London's i Rham'a. Wpfyw rolnictwa angielikiego na naaze jest nieiaprzeesony, chociax moie nie bezpoeredni, a skutki jego corai sa widoczniejsze. Dziefa traklojace о rolnictwie angielskiem wiecej znane sa: Schweizer: Darstellung der Landwirthschafi Grossbritanniens, 2 t. Lipsk, 1838. Seitegast: Landtcirthschaftlicke Reise in England, Wroclaw 1851. John Sinclair: Kodex rolnictwa i гагагет uwagi dotyczqce ogrodów, sadów, lasóte i plantacyj, przekíad i angielskiego, Warezawa, 1. 1 1849, t. II 1856. Léonce de Lavergne: Essai sur l'économie rurale de ГAngleterre, de ГЕсо*~ se et de l'Irlande, Paryi 1855, z którego wyjftki w przekfadzie, byly zamieaiezane w Rocznikach Gospodaratwa Krajowego, a które wkrótce ma wyjéi w przekfadzie polakim zupetnym. Angielsklo siodlo, z wysokiemi przodkani, niskie z tyfu (ob. SiodloJ. AnglelSkle Strzemlç, odznacza sip podeszwa czyli spodem czworograniastym, niekiedy zfozonym z pojedynczych ogniw. Anglelekle TOWanyetWO Handlowe, ob. Haudlowe Towarsystwa. Anglelekle Wyspy Towarzyskle, grappa wysp w poblizu Araheimslaod, z których najwiekaze sa: Pobaasu, Kotten, Uallison i Wigram. Anglelekle ziele, pieprz albo korzeñ (Myrtus Pimenta L.J. Gatnnek ten mirla dzis priez De Candolla do rodsaju Eugenia jest wíaczony; naleiy do rodziny Mirtowych (Myrtaceae). Roánie w Antyllach, jest drzewem majacém liscie podluzne do laura czyli wawrzynu podobne; kwiaty w grona z pomiçdzy Hid wyrastajace zebrane. Jagody dojrsafe sa czarne, gfadkie, lsniaee po dwa ziarna lawieraja; jagody niedojrzafe zbieraja sie, susza t jako przyprawa kuchenna, do Europy sprowadzaja; w tym stanie sa one zmarszczone, wielkoici groehu; okragfe, branalne i korzenne. Smak ich jest podobny do goídzików, cynamonu i pieprza. Anglicy sprowadzaja najwiecej tego aromatu z Jamaiki i uzywaja zamiast pieprzu, zt|d tei w wieln jetykach angielskim korteniem sie, nazywa. Z jagód sproszkowanych otrzymnje siç przez dystyllacyje olejek lolny S. P. do goidiikowego podobny. AnglelekO-nleinleokâ legUa, wlaiciwie: Królewska leqija niemiecka, korpus niemiecki w sfuzbie angielskiej w latach 1803 — 1817, powstal i annii hannowerskiej, pubitej w 1803 r. przez Francuzów, z klóremi wówczas gíównodowodzacy, feldmarszaïek hannowerski Wallmoden, zawarl w Artlenburgu konwencyje,, moca której oflcerowie i iofnierze zobowiazali siç, it w wojnie tej przeciw Francyi jai bid sie, nie beda. Wielu atoli nie awaiajac siç za zvriaxanych tym uMadem, wbrew ich woli zawartym, adalo siç do Anglii, gdzie przyjçto ich z ochota; poczém podpulkownik Decken otrzymal zlecenie zawerbowania w Niemcze u cafej legii osmiotysiecznej, klóra wnet, z powodu wielkiego natfoku, powiçkszono do 12,000 zofnierza. Legija ta w 1805 roku brala udxiaf к wypraVe loria Catheart do Bremy, pózniej afuzyfa czescia w Gibraltarze, czçacil w Irlandyi; w Maja 1807 r. wysfano z niej 8,000 lud'zi w pomoc królowi szwedzkieimi do Rugii i Stralsondu. nastepaie do Zelandyi, gdzie uczestniczyfa

848

AngteliktHdeatoekft legi)* - AagteHtwics

w bombardowanin Kopenhagi, orai do Sycylii, gdzie aiylo jej na obrone, brzegów od wyladowania Francuiów. Od 1808 r. legija ta rfaiyfa na pófwyapie Pirene] skim pod generatami Moore i Wellington, gdzie potoetafa do Kwietnia 1814 г., póíniej w Niderlandacb i we Francyi. W Grndnin 1815 r. rozwiazano ja xapefnle, poctém znaczna czçsc legü wstapita do armii bannowerskiej. AngleUowiOS (Antoni), arcybiskup metropolita lwowski obrzadku raakiego. Urodzif siç w r. 1766 w Hryniowie na Raai czerwonej, niedaleko od Brteian. Ucsyf aie naprsód n Jeznitów lwowakicb, którzy tara día mlodzi rnakiej utrzymywali akademije, potém w konwikcie szlacheckim, ai do спая kiedy biaknp ruski lwowaki Leon Szeptycki wzial go do awojej prxybocznej kaneellaryi. Wtedy pokaasade Jeznitów, Mnryja Teressa wzniosía seminaryjum generalne wiedenakie u á. Barbary, dokad byl Angietfowicz pos!any z klern s wieckiego i koáozyl tnm teologijç i filozoûje. Kiedy (eminaryjnm to przeniesiono do Lwowa w rokn 1780, przeazedf z niém Angielfowicz jako profesaor i jni 1783 r. w ezaaie pobyta Jóxefa II we Lwowie, byl rektorem seminaryjum, przez со stal niejako na czele cafego dnchowienatwa Iwieckiego w Wçgrzech, Galicyi i Siedmiogrodzie. Naslçpnie kanonik katedralny lwowaki, aaeaaor konayatorza, profeuor pobliezny leologii w akademü lwowakiej, konaylijarz ceaarako-królewski w radaie gubera'jalaej, w r. 1784 z powodu zaprowadzeaia komissyi likwidacyjnej po znieaienin klaaztorów w Galicyi, reprezentant zgromndzenla teologicznego w ceaarako-królewakira kongreaaie nadwornym naakowym, w r. 1789, kiedy zaprowadzaf sie, nowy plan edukacyi w azkofacn. Czlowiek vczony, zoataf wreszcie biaknpem przemyilakim w rokn 1796 po smierci zacnego Maxymffljana Ry
Anglefiowics — Angln»

848

в drake 1809 г. Przesiedziawssy lat oám na metrópoli!, umsrf data 9 Sierpnia 1814 r. Biskupem byî priai lat 18. Nastçpca po sobie mial inoyoh tapefaie widoków ¡ ueposobien eilowieka ksiedza Lewickiego, со póíniej sostat kardynafem. Jul. В. Anglinert albo Engelbert (àwiçty), pospolicie iwaay Ingiewert, znakomitego roda Franków, w IX wiekn, wychowywaf sie. na dworze Karoia W., pod prtowodnictwem Alkaina, a póíniej zailubif Berte,, córke monarchy, byl jego poafaym minitlrem, sekretarzem, i pokilkakroc* poslem w iprawach wielkiej wagi do Rzymu. Aie zniechçciwszy sie. do swiata, wstapif do zakonu, ta zgods ioay i teseta, 790 rokn, i zosiaí opatem klasstorn Beoedyktynów w Centalle, który odbadowat i wznowif w nim scisïe cachowanie regaíy i. Benedykta. Um. d. 18 Lat. 814 r. Angilben lubií nauki, a zwfaszcsa poezyje, i día tego ho spófcsesnych syskat prseswisko Hornera. Pozostaí po nim poeraat elegijny do Pepina, króla Wfocn, tndziei inne, jako to zamieszczony pod liciba 177 w zbiorze Alkuine. Z królowej Berty mial dwóch synów, Harnida i historyka Nitarda. AngUram albo iñgelram, bisknp Metz, nastqpca Chrodeganga od r. 790, byl jednym z najprzewainiejszyeh mçiôw za Karola Wielkiego. Umarí 791 roku. Hinkmar z Reims, powiada, ie on przy wiózl i Rzymu r. 785, zbiór dekretalijów (Capitula Anyilramni), dany ma przez papieia Adryjana I; waaelako zbiór tea póíniejszym jest od Aagilrama, i pochodzi i wfeku IX, a ukfadaf go zapewne tea •am со Dekretalija faissywego Izydora. Tea, przed akoáczeaiem Dekretalijów, ufozyí jak sie, zdaje, [Capitula Angilramni). Ztad pochodzi, ie wiele afamków kapitnlów zgadza siç zapefaie z Oekretalijami pieudo-Izydora; iaao sai ustepy Kapitulów wyrzacone sostafy z wielkiego zbioru pseodo-Iiydora, któ ry jest póíniejszym. Wasserschieben w dziele Beiträge tur Geschichte der falschen Decretalie, 1844 г., bronif przeeiwnego zdania i awaiaf Aagilrama sa ptrawdziwego redaktora Kapitulów, twierdzac ie sa dawniejssemi od faïszywego Izydora, i czerpaae byfy, bona fide, se íródef staroiytniejssych. Zresstf, Wasserschlebea nznaje, ie Kapitula rawieraja w sobie materyjafy pseudo-Isydora; ale tadsi ie dopiero póíniej zamieszczoae w nich sostafy. L. R. Angina (z íacinskiego: angere dnsic), sapaleoie gardfa. Pod Ц ogólnt aa zwa zestawion obardso wiele chorób róinych przyczyna, objawami i prsebiegiem. Wesystkie sapalenia tylnej cieáci jamy, ust, gardsiela, krtani i tehawiey, naswa no Angina. Choroby te jednak posiadaja i inné aaswiska. Moina Je podslelió aa dwa gtówne rodsaje: na sapalenia, zajmujace czesci naleiaee do orgaaow trawieaia, charakteryzujace sie gfównie prsesskoda w pofykanin, i na zapalenia czejci aalezacycli do organów oddychania, których gíówna cecha jest maiejasa lab wiek•sa trudnosc w oddychaain. Pierwssy rodsàj saanym jest pod aaswiskiem (angina gutturatis) sspalenie gardfa; stanowi sapalenie Mony Oasowej psssczy (isthmus faucium), podniebienia, migdafów i jçzjka. Jego poddziafy stosownie do miejsc, które clioroba zajmuje w sscsególaoici, i tak bywa: angina tonsillaris sapalenie migdafów i podniebienia, angina pharyngés sapalenia ograniczajaee siq na bfonie ilnsowej gardziela i angina oesophages sapalenie priefyku, objawiajace tie bóiem w miejscu odpowiadajscem prsebiegowi tego organu. Drugi rodzaj dsieli eiç znowu na: angina laryngea i trachealis stosownie do tego csy Mona slosowa krtaai lab tohawicy jest w stanie sapalaym. Istnieja jesscse podsiafy со do jakotfeJ choroby, i tak: angina membranácea, polypöse, stridalosa, (ob. Krup). Angi na laryngea ödematoia, ttdema glottidis, opachaiecie btony iluzowej wyiciefajscej górny otwór krlani, choraba ta jest bardzo niebezpieczna. Angina maligna gangraenosa, diphteritis, sapalenie poczynajace siq w passczy s póíniejszem wy

860

Angina — Ângiologiaja

dxielaniem Mon szarawych w mniejszej Inb wiçkszej iloíci (ob. Diphterttte). Obok tego wsród imych chorób powslaja czasami zapalenia gardfa, ztad nazwiika: Angina catarrhalis, zapalenie gardla katarowe, Angina rheumatica, renmatyczne, Angina siphilitica, wenerycine. Jedna z chorób nerwowych napedaja.ce paroxyzmami, objawiajacemi »icj ucUnieniem boleaném piersi, niespokojnoácig, ttadnoicia. oddeeha bez przyipieszonego bicia serca, bólem gwaftownym ida суш od árodka piersi do jednego z ramion, otrzymafa takie nazwisko angina pe ctoris. Dr. К. K. AngiOlennoitlS (z greckiego: aggeïon naezynie, leukot, biafy). Zapalenie na czyn limfatycznych. Cecha tej choroby jest powiekszenie objetoáci naczyn limfatycznych, ich wypukíoéé, nierównoéé, czerwonoáé przebijajaca w poslaci doáó eienkich pasów przez skóre, jeieli naczynia te lela powierzchownie. Ioh fciany i sawartoíé alegaja, takie rozmaitym zmianom, « skutek wypocin (exsndatio, ob.), jakie czestokroé w tej chorolie powstajç. éciany te grubieja, kruszeja, a jeieli wypociny byly plastyczne, cafe naezynie zamienia sie, na sznurek mniej wiecej grnby. Wszystko to nastepuje po kontuzyjach, ranach, a szczególniej po zanieezyszczeniu jui istniejqcej rany, lub dotkniçcin do skóry obnaionej z naskórka, tak naswanej zíej rnpy, posoki trupirj i innych jadowitych materyj. Dr. K. K. AttgtOlOgUft greckiego: ayyeion naezynie, logeia nauka). Czeié anatomü majaca za przedmiot naakç o naczyniach pfynonosnych w cíele ludzkiem i swierzçcém. Pfyny odiywcze ciafa: krew, limfa, chylns kraia. niensiannie, w systemacie jakby skórzanych rur nazwanych naczyniami, albo iyfami (vasa). Zyfy te przebiegaja cafe ciaío, dochodzq du kaidej nieomal jego czastki, z wyjatkiem ikani rogiiwych (paznogeie, wfosy, kopyta, rogi i t. p.), które naczyn znpefnie nie posiadaja. Za posrednietwem serca anastomozy (ob. Anastomotit), w»zy«lkie naczynia faeza sie, w jedna nierozerwana. cafosá, t. j.: systemat naczyn, którj skfada siç z 3 gfównych dziaíów: tetnic (arteryj), iyf, i naczyn limfaty cznych, czyli chfonic. Z lewej komórki serca wychodzi wielka tçtnica nazwaoa aort|; rozprowadza ona krtw po cafem ciele, rozdziela sie bowiem na corax mniejsze gafazki, które do w»tystkich czeáci organizmu dnchodza. Rodziaf ten naczyn na gafçzie i gatazki zupefnie jest podobnym do takiego samego rozdziafa w drzewach. Píen drzewa moina porównaó do aorty, a jego gafezie i gafazki do rozmaitych tçtnic z niej wychodzacych. Tçtnice po kaidym rozdziale ataja, tfç coraz cieñszemi, nareszcie przechodza w naczynia wloakowat*. Z tych ostatnieh tworxa siç znown naczynia coraz grubsze, zbiegajac sie takie w gafazki i gafezie prsebiegajace równiei cafy organizm i zakoñczajace siç w 2 wielkie pnie, które przyjmuje prawa przedkomórka serca. M amy wiec dotad dwa systemata naczyn; jeden zaezyna aoita, a koñeza. naezyna wfoskowate i ten пой nazwfcko syste mata tetnieznego; drugi przeciwnie, zaczynaja naczynia wfoskowate а koneza dwie wielkie iyíy, nazwane próinemi, i ten nazwany jest systematem iylnym. Dwa te systemata wygladaja zupefnie jak dwa drzewa, których wierzchofki ffcia siç s soba, kn po« iericbni, a pnie w sercu. Krew wyszfa z serca przez aorte, sa poárednictwem tçtnic, póíniej naczyi'i wfoskowatych, a nakoniec iyf, przebiega cafe ciafo i wraca napowrót do serca przez dwie iyíy próine. Serce wiec jest ¿rodkowym organem obiegu krwi w ciele. Trzeci systemat naczyn limfaty cznych bierze poezatek takie w bardzo drobniutkich naczyniach, które przez pofaezenia dochodza do wiekszych gaíezi, zbiegajacych siç w konen w dwa wielkie naczynia Ornncus limphaticus, dexter i sinister) wpadajace bezposrednio do iyf. Drobnostkowy opia tych trzech systematów naczyú, przebieg kaidej wainiejssej gafaiki, noszacej swykle osobne naswisko, ich pofoienie wzglçdem innych cze,

|ЦЫЩ|| — Anglesey

661

ici data Jest przedmlotem angiologii, zfoionej t tneoh мак: 1) arterjologU, nanki о tqtnicach; 2) phlebologii, naukl O iylach; I 3) anglohydrologii, nanki 0 naczynfach limfatyczaych. Dr. К. K. Anglaryt Anglaryt od Angler, miejscowoici ir departameneic Haute Vienne we Franeyi, Jest tylko synonimem Wiwianitu, zwanego inaczej Blautitenerz, Blaueitempath tub Alullicitem. Jest to niebieski fjsforan ielaza. C. g. 2,661, twardoáó = 2,0, w krysziafach siapowych lab iglefkowatych, csejsto powleczonych ochra ielaziita, rzadko w gruppy pofacionych, czeiciej w poslaei bezksztallnej. Barwa Jego niebieska w róinyeh odeieniach, ai do czarno-zielonawej. Wedle Rammelsberga jest to fosforan ielaza, w klórym s kaidyeh 8 równowainików, dwa wymieuiíy pofowç awej wndy na 3 równnwainiki llena; wzorjego podaje nastepujacy: 6(P0, . 3Feo-f 8HO +(2P0, . 3Fe,Oj+8HO). W kolbie daje wiele wody, wzdyma sie, i przyblera szara i czerwonawf barwe,; pod dmuchawkf siç topi i barwi piumien na niebiesko-zielony kolor. W кwade soinym i azolanym latwo rospaszczalny. Piçkne jego okazy krystaticzne anajduja sie. w Kornwallis i Bodenmais w Bawaryi. W Kereza wyiciefa czesto wnetrza moszli kopalnjch. W nicktóryeh miej»cowoáciach uiywaja go jako niebleskiej barwy. K. J. Anglès (Karol Grzegorz), or. 1736 г., ctfonek parlamenta w Grenobli, wielki przeci wnik pierwszej re wolucyi francazkiej, za jej wybachem uciekf do Sabaadyi. Za powrotem do Franeyi, upadkowi tylko Robespierre zawdziçczaf oealenie od ímierci. Pod Napoleonem I b)< cztonkiera izby depntowanyoh i ta stale nalezat do stronniclwa konserwatystow. — Anglès (Jul ju-z), syn poprtedzajfcego, or. 1780 r. w Grenobli, oieniwszy sie z corkf admira ta Morard, ogromny odziedziczyf majftek, przez со doszedl do znacznyeh arzedów w ezasaoh pierwsiego cesarstwa; za powrotem jednak Boarbonów i zapatero stanaf po ich stronie, w 1814 r. zostat ministrem policy! i nawet afoiyf plan zamordowania Napoleona. Za Stu Dni zmaszony nciec do Gandawy, po powrocie zostaf prefektem policyi w Par yiu i smutaego dostapif rozgtosu przeáladowaniem Bonapartyetó w i republikanów, z któryeh wiela, za jego przyczynieniem si;, ámieré na rasstowania poniosío. W 1821 roka w skatek ogólnego przecíwko niema obarzenia, otrzymal uwolnienie i umarf przez wszystkich wzgardzony w 1823 r. w awoieh dobracb Cornil Ion. Anglesey albo Anglesea, hrabstwo i wyspa na morsa Irlandzkiém, priy pótnocno-zaohodn'm brzega Walii, oddzielona od Ifda stafego cieáoioa Henal 1 liez acá przeszfo 50,001) mieszkanców. Jai w r. 61 po Chr. wyladowaf ta wóds rzymski Suetonius Paulinas i zburzyf iwiffie gaje Druido*. W IX wieku owfadna( wyspç Anglesey Saxonczyk Egbert, któremu wkrótce wydarli jf ktif iqta póínocnej Walii. Edward I przyJaczyf jf do korony angieUkiej. Pod Karolem I Anglesy byfa przez czas krótki mieazkaniem teg<> króla, walezfcego i przewagf parlamenta. Klimat wyspy fagodaiejszy jest nii na sfsiedniém pobrzoia; kraj w ogólnoáci píaski, skfpo tylko wydaje pfody rolnicze, leez obfitoje za to w najpiekniejsze pastwiska. Farmery aagielskie zapqdzajf ta eoroeznie ogromne trzody bydfa, owiec i nierogacizny. Kopalnie miedzi w Mona i Parys na brzega pófuocnowschoda¡m,odkryte r. 1762, bogaty dzis plon wydaja. Przetnysf, opróes w y robu grübe go sukna i к oíd er wefnianyoh na potrzebç miejacowf, zupetnie jest uspiony. Znaczniejszeini miastami sa: Beaumaris (2,300 miesskaóco*) i Holyhead (3,800). Pomiedzy Holyhead i Chester na brzega aagielskim, prowadzi od lat kit— к u przez ciesninç sfynay most rorowy, zbadowany przez mfodszego Stephenson I. Anglesey (Henryk, William Paget, hrabia d'Oxbridge, margrabia d'), urodzo

862

Anglesey

Anguja,

■y w 1768 rekn, Jest najstamym lynem pnfkownika hrabiego d'Uxbridge, znanego jeszcze i cxasów wojny amerykanskiej. Wyehowany w Oxford, Anglesey wstfpil do wojska podexas pierwssych wojen x rzeczapospolita franeaxka, odbyl na cxele sformowanego prxex siebie pufku kampanijq flamandzkf od 1793—1794 roku, sxcxególniej sai odznaczyl sie, w Hiszpanii, gdxie mu sie, ■dalo wiiaé do niewoli generala francnxkiego Lefebvre-Desnoaetles; po smierei ojea iwego, Angleiey przyjal tytol hrabiego d'Uxbridge i mianowany xoataf dowódzea kawaleryi w bitwie pod Waterloo w której stracil nogç. Parlament angielski, po ekoáexonej wojnie, nadal ma jednomysbie tytal margrabiego d'Angleaey. W nastçpnyeb latach byl on czlonkiem gabinetn Caninga, w r. xas 1828 przyjal obowiazki wice-króla Irlandyi i pefnií je ai do 1832 r. W r. 1842. powolany xoatal do objecia dowóditwa nad pulkiein grenadyjerów konnych gwardyi (horse gnards), a w 1846 r. udzielono mn godnoáé feldmarszalka. Angles (po francaxku Anglaise, po angielska Country-dance), jest taaiec ebaraktero iywego, o lekkich i xwinnych ruchach w s/4 takcie (rxadko w */,). Ma pochodxió od francaxkiego rigaudon (ob.) x czasem jednak uproscil sie, tak, ie dzM ograiiexa sie tylko na czterech tnraeh (kofaeh). Sztnka taneczna franenxka ntworxyla takie x ceeh narodowo-angielskich taniee pod taz nazwa, wykonywany xwykle prxex jedego taneerxa w obranin majtka se expierai} w reko, ktora na roxmaity sposób wywija; kroki tanecxne sa w 3/, takele, marsowe i mocao odznaczone (ob. Matelot). Attglesyt, tak naxwal Beudant siarczan olowiu, xnalexiony po raz pierwsxy w kryiztafach priez doktora Witheringe na wyspie Anglesea. Niemiecey minerá logowie zowia go Bleivitriol, Fitriolbleierz lab Bteitulphat. Znalesiono go mstejraie w bardso wiela miejscowoáciach, a najpiekniejsxy w Wolfach i Badenwedler. Zwykle xnajduje sie, w krysxtafach i massaeh xbitych lob naciekowycb. Jest oa moeno prsedwiecajaey, bialy, s roxmaitemi jasnemi odcieniami; potysk sxklislo-dyjamentowy; latwo rysnje siç paznokciem, twardoáó 2,6. W kwasie saletrzanym siç nie rozpnszeza, w sewnqtrxnym plomienia dmacbawki daje perle, mlecxna. W blekitnym plomienia redakaje sie, natychmiatt na olów metalicxay. С f. 6jS—6,5. Oprócx wyiej wspomnianyeh miejscowosci znajduje sif w Syberyi w Berexowie i Nercxyúskn, gdxie w xnaexnych massach wystçpoje, oJywaK.J. Anglljft (po aagieltku: England), tak naxwana od Anglów (ob.), którzy we$p6t s SaxonamJ i Jatami xdobyli kraj ten w V wieka po J. Cbr. Anglija wlaicitra stanowi najwainiejsxa, a pod wxglçdem politycxnym ¡ administracyjnym niemal odosobniona cxçéé polacxonego królestwa Wielkiej Brytanü i Irlandyi, i slaaowi cxedd poladniowa najwiekssej w Eoropie wyspy brytanskiej, obejmujaeej pries niej jessese Wallije, i Sxkoeyje. Stoliea Anglii, Londyn, jest zaraxem stoliea ealcgo paóstwa, a jezyk angielski panujacym we wssystkieh trxech poTaezoayeh królestwack i w Stanaeh Zjednoczonyoh. Oeograflja flsyosna: Anglija na pofnoc granicxy i Sxkoeyja, na wsehód z morzem Pófnoeném, na polndnie x kaaalem Kaletanskim, na wsehód x Oceanem Atlantyekim i x morzem Irlandtkiém, exyli kanalem i. Jerzego. Do Anglii wlasciwej nalexa wyspy Wight i ksiestwo Wallii s wyspaml Anglesea i Han, wyspy Scilly i tak swane normandxkie, poloione blttej brxegów Francyi, jako to: Jersey, Guernsey, Alderney (po francazka: Aarlgny), Serk, Herrn i Jethon. Powierzehnia ealego królestwa angielskiego wynosi 9,733 mil □, s których 3,370 prxypada na Anglijç wlaáciwa, 350 na Wallijç, 10 '/i na Han, a 5 na wyspy normand ikie. Grant w poladaiowej stronie Anglii jest prawie równy, na pólnoc i na sachód bardziej górxysty; gfówne ta

Anguja

853

pasma gór sa: Pennlñskie, Kam bryjskie, Kambryjskie i Dewoáakie. Z tych pod wzglqdem geologicznym góry Kambryjakie, pnerxyaajace hrabstwa czyli prowincyje tachodaie, а koóezaoe sie. ai w Wallii, gdxie znajduje sie. góra Snowdoa, aajwyisxy paakt cafego krajn, wykazuja formacyje, pierwotna lab pnechodow|, i tak np. w hrabstwach Cornwallis i Cumberland igtnieje granit, choc po wiqksxej czesci pokryty warstwami íupkn. Natomiast strona wscbodnia jeat prawie cafa formacyi pochodnej; roxciaga siç raz w ró wninach piasxcxystych, raí w skalaeh kredowych, podobnyoh do skaí na prxeciwnym brzega Franeyi. Z takichie skaf skfada sie. i airona poíudniowa ai do wyspy Wight, gdzie do aamego priyladka Fioisterre pnewaia znowu granit. Pokíady mineralne Anglii, maja wainosé niezmiernaí na póínoco-zachód, a gíównie w hrabstwie Durhan, najlepaic •I kopalnie wegla; na póínoco-zachód znajduje aie супа, miedí i ofów: aajobfltszym zas" pokfadem jeat ogromna iyfa wegla kamiennego i ielaza, cifgnaca sie, od Wallii ai do Leeds priez wssyetkie niemal hrabstwa irodkowe. Ociywista Jeat rzecza, ie podobne pofaczenie kruszcu i paliwa, oiealychanie korzyitnie wpïynaé mnsiafo na niezmierne postepy priemyafu angielskiego. Wód biezaejeh jest w Anglii bardio wiele, ale maío tylko pomiedzy niemi istotnie wainycb. Wymienimy ta przedewszystkiém: Tamixe (Thames), do której opróci innyeh wpadaja rzeki: Coiné, Charwell i Thome i która prsepfywa tylko przestrzen 53 mil geograficznycb; dalej Severn, najwieksza i nek angielakich, pneriyaajaca równioy Montgomery, Colebrook, Evesham i Gloeeater i wpadajfcf do moría Irlandzkiego; Humber, powstafy i poíaczenia dwóoh riek Oase { Treat, • twoпасу wJaáciwie tylko ogromna zatokç, przyjmujaea w siebie mnóstwo neeiek pomniejszych, aiyiaiajaeych árodkowe i póinocne prowiaeyje Anglii; naostatek rzekç Mersey, i wpadajacemi do niej Irwel i Wearer, której przebieg jeat wprawdzie bardio krótki, ale za to koryto, mianowieie pny ojéela, aadiiryenjaie sierokie. W iadnym kraju nie ma» wiecej wspaniafych kanafów, jak w Aaglii. Cztery wielkie porty lego krajn, jako to: Loadyn, Hall, Liverpool i Bristol, pomimo licznych gór, które je od siebie priediielaji, potacxone af nriçdiy aobf tym waioym srodkiem kommanikacyjnym. Kanafy Anglii twona eitory gfówae syatemata: Manchesterski, Liverpoolaki, Londynaki i Birminghamski. Anglija pe siada równiei najrozleglejsza sieé kolei ielaxnyeh; najzaakomitssa i pomiedsy nich jest: Dover-Lancaster'ska, któn od miast jakie prsenyna, w oddxiafach awoteh róine pnybiera naiwy, jako to: Londynsko-Birmingham'skieJ, Loodynako-Briatolskiej i t. d. Jesior w Anglii niewiele, a najwie,cej w góneb Kasabryjakicbi godne wspomnienia i nich sa: Wiwander, Conniston i Derwent, oatatiie sfanraa ijawiskiem wyspy Lord-Island, która kolejno ru wystçpaje nad powierxchnie jetiora, drugi ras pod nia. siç sanana. Zaehodaie nadbneia AagHi gieboko sa powcinsne prsei latoki ujscia пек Hersey i Severa, tak samo Jak wsehodaie xatokami Tamixy i Hombro. Nadbneie pofndniowe aie ma laaej latoki, próci ojíela neki Exeter — Klimat w Anglii jest wilgotny i snienay: rxadko tasa o pogodao niebo, jednakie bynajmniej aie jest niexdrowym. Rxadko gdxie ladxio dochodzf takiej ataroscl, ani tei tak wysokiego bywaj| wxroato, jak w Anglii. Upaíy i ximaa bardxo tam sa amiarkowane, a zima fagodniejsif bywa, aaiieli w innyeh krajach pod ta sama, a na wet pod niisif szerokoácia geograficzof. Mroty rxadko kiedy w Anglii trwajf cale 24 godsio, a iaiegi w kilka dai po spadniçcia znikaja. Najbardziej panuja tam wiatry xaehodoie i poíudniowo-xachodnie. Didiystych dni w prseciqcio bywa do 152, na niektórych jednak panktaeh aadbnaiy xaehodnich desxcze by waja csestsse; wysokoié spadajacej wody wyoosi mniej wiecej 30 cali rocxnie. Wilgoó powielna angielskiego objawia sie najbardxiej w «ij-

864

Angina

glych mgíech, nierai tak gestych, it w blaly dxieá oiwiecaó polrteba warastaty i eklepy, jak пр. w Londynie, gdxie do roku licza okolo trzydziestu kllku dot zupelnie mglistyoh. Grant, z wyjatkiem bagien, paszcz i nieuprawnych okolic niezmiernie jest iyzny i wyobraza bógate w zielonoáó kobierce; plodem je?o jest doskonale bydio, piçkniejsze i silniejsze, aniieli w którymkolwiek innym krajo na zleml, glównie zaá wyborne konie ! owce, których rana zblizone a; do najpie.kniejszej welny hiszpanskiej. Sa tam równiez liczne i w najlepszych gatunkach wieprze, psy niezmiernie silne i wielkie, moóstwo drobia, а szczególnie gçsi, wazacych do trzydziestu funtów; wielka obfitoáé ryb, loaosi, ostryg i raków morakich. Czworonoinych zwïerzat drapieinych wcale prawie lam nie ma, a ptaków bardzo malo. Niediwiedsie i wilki od IX jai stalecia zupelnie znikly z powierzchni Angli; lis dosyd jednak jeszcze zwyczajny, a daniele, jelenie i sarny przechowuja sie, tylko vr zamknietyoh zwierzyñcach. Konie angielskie posiadajç afawe, powszechna; nie jest to jednak rassa czysto krajowa, gdyi ndiskonalono je przez krzyiowanie z ogierami arabskiemi. Z roálin zboiowych najmçcej uprawiaja pszenicy i wyborny gatanek jeczmienia, a malo iyta Rodzi sie prócz tego w obGtosci chmiel, szafran, rhabarbarum, lea, jarzyny ogrodowe wyborne i o«ro ce wielkie, ale zbyt wodaiste. Zamiast wina, którego Anglicy mied nie moga día wilgotnego klimatu ¡ rzadko swiecacego pogodnie slonca, wyrabiaja oni wyborny napój z owoców, eydr ezyli jablecznik, a bardziej jeszcze slawne piwo Alé i porter. W ogóle jednak królestwo roálinne w Anglü nie posiada wlaiciwyeh jej gatanków, chociai klimat dziwne sprowadza stosunki wegelacyjne, gdyz pod wpfywem lagodaego powietrza morskiego, miauowicie po nadbrzeiach pofudniowych, kwitn} roiliny poludniowo-europejskie, jak drzewa pomaraúczowe, laurowe, oyprysy, mirty a nawet pod ochrona. rogozy cal; zimq miga, przetrwaó na otwartém powietrza; wszakie día braka energiczneg<> ciepfa letuiego zwykle nie wydaja owoców, z wyj|tkiem chyba latoroíli winnej w czçsciacli najbardtiej poladaiowych kraja. Udaj) sie, tam równiei brzoskwinie, figi, orzec'iy wlaskie, morwy i kasztany. Dawniejsze ogromne przestrzenie leáne, z wyj;tkiem lasów debowych w hrabstwie Sussex, zapelaie jai znikly z powierzchni Anglü; drzewa opalowego nigdzie tedy jai nie ma, choc* budulcu jeszcze gdzie niegdzie poddo•tatkiem. Malo jest krajów w Europie, któreby mogly prxewyisxyé Anglijq w bogactwach królestwa kopalnego. Srebro, miedí, relazo, olów, grafit czyli olówek czarny, cynk, arszenik, kobalt, glinka porcelanowa i garncarska, siarka, wltryjol, alna, kamieft ciosowy, marmar, alabaster i porDr sa produktami w wielkiej obfttosci w tym kraja wydobywanemi. Na brzegach poludaiowo-zachodaieb супа, miedí i olów rozciggaja ele, znacznemi zylami miqdzy granitem kornwalskim. Ale najwazniejsztmi plodami ziemi aagielskiej sa: супа, jakiej iaden inay kraj enropejski nie posiada, tak со do obRtoáci, jak pod wzglçdem dobroci gatanka i wçgiel kamienny, którego niezliczone kopalnie sa prawdziwie nieocenloaym skarbem Anglü, bo dostarczaja. opala w niedostatka drzewa. Najlepszy ga tanek wçgla ziemnego dobywaja na pobrzeia pótnocno-wschodniém kolo New castle i w hrabstvrie Durham; a najbogatsze kopalnie jego sa w wielkim pokladzie wçgla pomiqszanego z ielazem, który sia, dluga iylç ciagnie z pólnocnej Wallii ku Leeds i Nottingham. Kopalnie te wydaja corocznie 25 milijonów ton•ów (beczek), ozyli 500 milijonów centnarów wçgla i na dfugie wieki jeszcze wystaroza, chociazby aawet potrxeby byly w kilkoro wleksze nizjdxisiaj. Wy borne ielazo najobfitsze jest w Stafford, Shrop, York, Derby, Monmoath i wWalUl, sxcxególnie w poludniowém hrabstwie Glamorgan, gdzie Merthyr Tydvil árodkowym jest punktem exploatacyi ielaza. Policzymy nakoniec do bogactw kraja

855 Heme tródfa mineralne, które ta i owdxie w poíród gór tyle krnsseów w wnçtrznoécisch twoich kryjacych, napolkaé motna; najsfawniejsxemi s nieh sa: Bath, Brighton, Bríitol, Cheltenham (w Gloucester), Bazton i Matlock (w Derby), Mat rera (w Worcester), Tunbridge (w Kent), Scarborongh i HarrowgaU (w Yorko). Pokfady soli kamiennej w Anglii wydajnoácia swoja nalesa do najinakomitssyoh w Earopie; gfówne kopalnie soli xnajduja sie. w zachodniem hrabstwie Chester, gdtie pnnktem srodkowym jest Northwich. Produkcyje, soli i tego jednego tylke hrabstwa Hex; na 12 milijonów centoarów rocsnie, z innyeh prowincyj Anglii na 3 milijony, tak ii i prodnkcyi soli w cafej Earopie, okofo 60 milijonów centnarów, na Anglije, prxypada priesafo 25%. Najsfawniejsxa warzelnia soli w Anglii jest w Droitwich, w hrabstwie Worcester. Ladaoád Anglii wiaáciwej, klóra w r. 1801 dochodxiía xaledwie pófdxiewieta milijona, podfng ostatoiego oblicsenia i dnia 7 Czerwca 1851 r. prxesxfo de podwoifa, wynosifa bowiem 18,086,648 miesxkanców, z których 16,733,937 prxypadaío na Anglijç, 1,188,821 na Wallije. a 143.916 na Man i wyspy Normandxkie. Anglicy sa rassa lodxi plekna i silna: Wallijexycy sa resxtkami dawnych Bretonów, którxy prawie bez obeych domiçssaù dotrwali w Wallii i na wyspie Han, a réinif aJej od Anglików goseiav* noscia, serdeesnoscia, i towarxyskos'cia, lecx natomiast sa elemni, zabobonni i bledal. Jezyk ich kymrycki jest wíaíciwie tym samym, jakim mówia w Bretanaii francnxkiej, xkad wyszli Kymrowie; ale wyspiarze w Man miesxaja do niego wiele sfów innego jezyka irlandzkiego (Erte). Anglicy, xajmnjacy irodek kraji i brzegi wschodnie, sa potomkami Saxonów i Skandynawów ze szczepa germaéskiego; nakoníeo miesxkancy wysp normandzkich, Guernsey i Jersey, naleta do szciepa romaúskiego i mówia zepsatym jexykiem francazkim. Wyxaaniem paanjacéra w Anglii jest wysoki koícióí (High-Cñurck) Anglikaáski, do którego naíeiéé musza rodxina królewska i gfówni dostojnicy panstwji; wssakie od emancypaeyi Katoliey i Dyssydenci xasiadaja w parlamencie równie jak Anglikanie. Zresxta wsxystkie inné wyxnania doxnaja w Anglii najxnpelniejssej tolerancyi, jakoz xnaleiö tarn moxna Katolików, Ewangelików Aagsbnrgskich, Independcntów, Armenijanów, Aryjanów, Socynijanów, Kwakrów, Metodystów, Mennonitów, Herrnhntów i Zydów. Wiçksxa poíowa miesxkanców Anglii ¿yje a przeraysie fabrycxnego. Handel kolonijalny, ogrom kapitafów nagromadzonych w klassie rekudxielnicxej, a nadewssystko machiny, osscxediajgce ludika praee, które aaa> iyíy ceneprodaktówprxemyrfowyeh día cndzoziemców, ciego gdzieindziej niepodobna bylo dotad dokazaé; to wsxystko raxem wxniosfo prxemysí tego kraja do najwyisxego stopnia pomyálnoáci. Do najg(ówniejsxych lam wyrobów rekodxielnyoh naleia przedewsxystkiém wsxystkie wyroby wefniane; miasto Leedf najbardziej sfynie swemi fabrykami sakna, równie jak Manchester sfawne jest X najlepssych wyrobów bawefnianych. Birmingham celaje fabrykami telan kn> tego i lanego, Sheffield wyrabianiem noiy i wszelkich ostrych narzedxi stalowyeh. NajdoskonaUxe x rçkodiiei sa wyroby stalowe i skóry, z któremi nie xrównaé sie, nie mole; wybornemi takie sa narzedxia matematyezne I chirorgiezne, por celana Wedgwooda, sxkfa, a najbardxiej xbytkowe krysxtafy, w czém tztaka wyrabiania doszfa do najwyisxego stopnia doskona(o
866

ЩИ»

odnossacyeh aie, do tych dwóch wielkieh dxwigni iycia naroda. Najlepszomi diiefami pomoeaictemi równie pod temi wzgledami, jako tel pod wxglçdem geograBexno-fixycxnym, i| tiastepujace: Congbeare i Philipps, Outline» of the geology of England and Wales (Londyn, 1822 roku); — Skeidinger, En gland und Wales in geognostiseher und hydrographischer Beziehung (Frankfurt, 1844 r.);—F. r. Räumer, Eng/and im Jahre 1835 (Lipsk. 1836 roka); — Kohl, Reisen in England und Wales (Lipsk, 1442 roku) i mnóstwo imych. Z pobkich aotorów wspominamy s tego prxedmiolu: K. Lach Szyrma, Anglija; Ludwik Pietrusineki, Prxechadzki i Prxejaidiki po Europie. — Hlstoryja: Okres L Od sióstego wieka pried Chrystusem do r. 1066 po Chr.—Dawniejsze naxwisko Anglii byfo Pridain, zkad jak siç zdaje, Rzymianie naiwali te, wyspe, Britannia. Podlag staroiytnych podan, xamiesxkiwal J| lad myiliwy, nazywajacy sie Gallami (Gaëls), który samiast psów, lisy i koty dtikie ukfadaí do poiowania. Okoío VI wieka prxed nasxa era, cudioxiemcy te wsehodnieh stron Earopy, snani pod imieniem Kimris, czyli Cymbrów, naatli Gallów i odparlsiy ich ka polnocnej stronie wyspy, to jest do Kaledonii, dfago zwanej xiemia Albionu (Alben), sami osiedli w polodoiowej. Od tej epokï, ai do wtargniecia Riymian, rótne pokolenia Gallów prxebywaly ciesnine, i mieszafy sie, kolejno a Cymbrami. Na wiek jeden prsed Chrysluaem, cafa lndnosd Brytannii dsielifa aie. na wiele niepodlegtych zjednoczen, którym prxewodxili wybrani nacxelnicy. Znakomilsze miedzy nierai byf y krainy: Icenów, Trynobantów, Sylanów, Ordowików i Belgów; kaxda xas* x aich podxielona byla na powiaty, w któryeh miesxkaly osobne pokolenia. Так Brytannowie jako i Gallowie wyxnawali religije Druidów. Na lat 51 prxed Chrystusem, wtargnaf do Brytannii Jnlijasx Cexar i xmasif jej mieszkanców do placenta daniny. Ale strasxniejsiy byl drugi najaxd Rxymiaa xa Klaadyjusxa, bo chociax dxielnie sie bronlll napadnieni wyspiane, meztwo ich jednak nledx musíalo odwainym i éwicxonym w bojach xattepom rsymskim, równie jak madrym pózniej rxadom Agrykoli, xeslanego od Nerona w r. 78 po Ch. do Brytannii. Byla ona wówcxas podxielo na na triy cze.áci, twane: Pierwtza Brytannija, Druga Brytunnija i Wielke Cezaryjeñtka. Agrykola opanowawsxy caly kraj na poíudniu xatoki Solway lezacy, eheial podbió Kaledonije,. Jakoi xwyciçzyl upcdnóia gór Grampijanskieh Galkaga, wodxa ladów pólaocnych: sawsxé jednak Gallowie czyli Kalrdoáczykowie, obwarowawazy sie. w pnssczach, zdolali oealió ewojç niepodleglosó, i graníea rzymskich saborów amocniona twierdzami, nie roxciagala sie. nigdy ta rxeki Forth i Clyde. Podobniex nie xdotali wtargnaé Rxymianie do Hiberna, dzhi Irlandyja xwanej, w której miesxkali takte lady roda Gallickiego. Ai do upadku Zachodniego Cesarstwa zostawali Brytannowie pod panowaniem Rxymskiém. W ciagt exterech wieków jego trwania, latwo sie, odrodxili od pierwiastkowej prottoty i mextwa prxodków, pod wplywem tepsatyeh obycxajów ich wfadców; tak dalece, ie skoro legijony rzymskie opusciíy wyspç, spietxac na ratanek Wlochom, xagroionym od barbarzynców, Brytannowie nie mieli mocy oprxed sie. innym najexdnikom. Wtencxas Kaledoncxykowie, xwani inacxej Piktami lab Szkotami, przebyli mar Agrykoli i xajeü kraj zamieszkany niegdys od awyeh ojców. Razem prawie Saxonowie przypTynawezy z xa morza niemieckiego, tagroxili brzegom zachodoim wyspy. Nakoniec, chociai Brytannija oddawna jal prxyjefa chrxeícijanska wiarq, ale odszcxepieástwo Peli sraatne gnieídiifo na jej lóale rozterki. Niezdolai tylu razem niebespiecxenatwom stawic esola, miéatkaney tego kraju sami sie, poddali nowema jarsma cudxoxiemców, wzywajac Saxoaów do obrony przeciw napadom Szkockim z pólnoey. Saxonowie weia

Anguja

867

gnieni w powszechne pornsienie narodów Germanekich ka stronom pofadniowym Earopy, byli bitnemi, а jeszcze wiecej od innych Germanów miel! srogoíci. Pogardzajac rolnictwem, ¿yli z samego Jupieztwa, naradzali sie w polo i azli na wojnç za wodzami wfasnego wyboru. Zwyciçzywszy Piktów i Szkotów, zwrócili broií na swoieh nierozsadnych sprzymierzenców. Niedoáé na tém, nowi napastnicy Anglowie, wyladowawszy pofaczyli sie z Saxonami, toba te lady weifga 150 lat potrafily usadowié sie na wezystkieh wschodnich i pofudniowych brzegach wyspy. Brytannowie zatém, coraz wiçeej odpierani, zajeH siedliska wáród skaf Gallii i na krawedzi Kornwallii; wielka jednak czeáé zwycieionych przebyia nawet morze, szukajac schronienia w Armoryce, krainie francazkiej, skad powstafo nowe jej nazwisko Bretannii: kiedy przeciwnie dawna wíaáciwa Brytannija zarznciia вwe ¡mié, przybierajac miaño Anglii. Siedm królestw anglo-saxofakich wzniosfo sie. w zdobytym krajn, со nazwano Heptarchijq. Piçé z nich, to jest: Kent, Sussex, Wesses, Essex i Est-Anglija zajmowaiy pofadaiowa stronç wyspy, a dwa inné królestwa: Merсуja i Northumberland, lezafy ku pófnocy. Dzieje tej epoki wystawraja nam dfugi szereg nieznajomych królóvr, których rzady zapefnione saraemi zabójstwami, wojna i zamieszaniem, nie lasJuguja po wiekszej czeáci na zadna uwagç. Za Eteiberta, króla panajaeego w Kent, á. Augnslyn w nich z Rzymu przybyly, nawrócií Saxonów do chrzescijanslwa. Offa, król Mercyi, nstanowif z kazdego doma podatek, zwany Swiçto-Pietrzem, czyli groszem Й. Piotra, który byí pobierany na rzecz skarbu papiezkiego. Tenie sam Offa prowadzif wojnç z Piktami, prxybierajacemi na zwisko Szkotów. W r. 827 Egbert król Wessex, poíaczyl cafa Heptarchíja w jedno pañstwo i przybral tytuí Króla Anglii.—Królowie Anglo-Saxonscy.— R. 827, wygnany z swej ojczyzny Egbert, raïodym jeszcze bedac, udaf aie, do Karola Wielkiego i tam lie dwieiyf w sztace wojskowej. Zdawafo sie,, ie Anglija za tego panowania, wzbiwaay sie, w grozna. potege día sasiadów, bedzie niywaé pokoju; aie jeszcze Póínoc nie wywarfa byfa wszystkich swoich bord barbarzynskich na Europe.. Normandowie czyli Danowie, lodzie jednegoz roda z Saxonami, aie zawzieci ich nieprzyjaciele, od chwili jak ci ostatni wyrzekli siej religii Odina, boga Teotonów póínocnych, przybyli napastowaó z kolei pogromców Brytañskiego naroda. Pobil ich wprawdzie po dwakroó Egbert, ale to byJo napróznn; za jego bowiem nastepcy Etelwulfa (r. 838), wpfyneH Normandowie na Tamize i spalili Londyn. Powrócili potém jeszcze kilka razy, roznoszac wszedzie wielkie spastoszenia, gdy tymczasem Etelwulf odbywaf pielgrzymkç do Rzymu, a w krajn pozwalaí duchowienstwu wybieraé dziesiecinq. Zttchwafosd i rozpnsta tych korsarzy nie miafa zadnych granic; plywajac na lekkich i watpliwych íodziach, gardzili burzami i kazdem inném niebezpieczenstwem; tarn gdzie ich wiodía nienasycona cheé tupo. Odparci z jednego miejsca, napada li na drugie, zawarfszy ugodç, zaraz ja famali, zaczynajac na nowo swoje rozboje. Pod Etelbaldem i Etelbertem, synami króla poprzedzajacego (r. 857), nie nstawali ciagle roznosié mordów i poiogi po ziemi Angielskiej. Bratu ich, Etelredowi, powodzifo ricj zrazu w walkach z Normandami, ale i ten mosiaf nakoniec uledz niepokonanej niczém wytrwaíoáci nieprzyjacióí. Piçédziesiat tysiçcy Duúczyków, spustoszywszy Northumberland, wpadlo do Mercyi i EstAnglii, i oparlo sie. ai o granice Wessexu. Zjawienie sie. tylko biegíego wodza, moglo wydfwignad Anglo-Saxonów z tak groinego niebezpieczenstwa. Roku 871 Alfred piaty, syn Etelwulfa, zaledwo 25 lat liczyí, kiedy jednogíosnym wyborem Tanów Saxonskich wezwany zostaí na tron angielski. Mlody ten król, jasniejacy prawdziwie bohaterskiemi cnotami, mial byó zbawicielem 54«

868 •wego кпд*. Nie sprzyjal mu xraza pomytflny los na wojnie; bron
Anguja

859

(г. 955;. Edioy, nastçpca Edreda, chciaf sie, oprxeé ich przemoinerau znaczeniu ¡ zaraz byf zfoiony z tronu od przesadnego naro 'u. Przeclwnie brat jego Edyar, wzbogacaf klasztory (r. 990), i pomiroo nierzadnych obyczajów, umarf powazany na Ironie. Edward II. (г. 975) nazwany mçczennikiem poddaf sie, z kolei przemocy Dunstana, i w míodosci jeszcze, po czternletniém, panowaniu, zamordmvany zostaf od okratnej macochy (r. 978). Pod Etelwedem II, niedofçinym i bojaíliwym królem, nowi przybylcy z Danii znowu sie ukazali. Sweyn, król Duñski i Olaf, król Norwegski, wiele zwyciçztw odnieáli nad Anglikami, ale okupiono haniebuie odjázd Ich zfotem, i taki sposób obrony sklonif ich wíasnie do powrotu. Etelwed chcac znaleíé pomoc przeciwko tym najazdom, zaslubií subie Emme, córke, Ryszarda II, ksiaiçcia Normandów, od 60 jui tat osiadfych we Franc) i. Po kaidym najeidzie pozostawalo bardzo wiela Dunczyków na wyspie; pewnego dnia Etelwed nakazai powszechne ich wymordowanie. Powröcif wtenezas Sweyn, szukaé zemsty lak srogiego czynn: i zemsta byfa okropa, bo przez dziesiec tat ciagle caía Anglija broczyfa aie, we krwi awoich mieszkaíiców, i podlegaïa zdobywcy ai do smierci S «reyna, którego syn Kanut, podzielií sie z razu królestwem z Edmundem II, synem Etehveda, lecz po zgonie tegoi Edmunde, sam jeden ogïosif sie, królem Anjjlików.— Królowie Duñtcy; r. 1016. Kanut umocnil sie, na tronie, zaslabiajac wdowq Etelweda; Danija ciagle mu podlegaïa, a Norwegija, która podbií eobie, zwiekszyfa jego potage,. Jednak po xejiciu tego wïadcy, kraje zdobyte jego oreiem podzielone zostafy miedzy dwóch synów, Haralda, którego miai z pierwszej cony i Hardekanuta, syna Emmy (1035); ten przeiywszy brata, zajaí cafe paáitwo i obciaiyf Angíików podatkami, a tém samém powiekszyf ich wstrçt do jarzma dunskiego. Citerej ottatni królowie AnyloSaxoiueif. Dwa te ludy, Saxonowie i Du ciykowie, które diu go spieraf y sie z soba o posiadauie dawnej ojczyzny Bretonów, mialy siç wkrótee zmieszaé pod jedném ujarzmieniem. Jak lylko Hardekanut umarf, jeden. zksiaiat angielskich, zieé Kanuta, poteiny Godwin 11041), kazaf ogfosió królem Edwarda III, ostatniego z aynów Etelweda. Menarche ten, którego poboiuoáó zjednafa mu imie swletego, uczyniwszy slub bezicnnoici, zostaí bezdzietnym i nierozwaznie przyrzekl nastepstwo tronu swego Wilhelmovoi, ksiaiçciu Normandyi, do którego schronií sie, byt w mío dosci. Jui dawno Normandowie, lapelniajac dwóf królów angielskich, sami prawie osiçgali dostojnosé i íaski. Szemrali na to Anglicy, xawistném okiem pogladajac, a Harold, syn Godwina, zrecznie uiniaf podniecaé powszechna ich nienawiáé przeciw zgmorskim mataczom, tak, ie po ámierci Edwarda objal tros bez iadnego oporu (1066). Napróino Wilhelm zgfaszal siej o korone, polegajac na przyrzcczeniach Edwarda: ale nie byí síuc'iany, i wtenczas to pierwszy raz powziaí za
gle, i t najwieksza zazarloscia wpadajac na Anglików, otaczaja i wyrzytiaja roiprosioayeb, а ваш Harald ginie strzaia w glowe ugodzony. Krwawy tan dzien postanowif о losie Anglii, zaraz bowiem Londyn otworzyi swoje bra m y zwyciezcy i uinaí go królem. Rzucajac okiem na stan towarzyski Saxonów, doetrzegamy ie u nich nazwisko króla nadawano wodzowi, który oie byi wcale samowíadnym panem. Prawo nastepstwa zwyczajae w familijach prywatnych, íatwo sie rozciagnçfo do korony, ale nie byío na to oddzielnie ustanowionego porzadku: wybierano króla iniedzy rodzina królewska. Powszechne zebranie narodu, znane pod ¡mieniem Wiltenagemot, zgromadzenie medrców, do którego nalezeli biskupi, opaci, stanowifo prawa i roztrzygalo najwalniejsze sprawy kraju. Trzy klassy ludzi uwazano w spoíecznosci Saxoñskiej: Thanes czjli panów, Keorls, to jest dzieriawców, i niewolnikóm. Alfred W., día uíatwieuia biegu sprawiedliwosci, podzielif Anglije na hrabstwa [Counties), kaide brabstwo na aetnice domów (hundreds), a setnice na dziesiatki (tenth ings). Pan domu czyli ojciec familii, odpowiadai za postepowanie czionków swojej rodziny; tenthing za swoich podwfadnych, a hundred za tenthingáw. Taka organizacyja zobowiazywaía wszystkich obywateli do wzajemnego dozoru. Dwunastu dzier iawców, ludzi wolnych, sadzifo przestepsiwa popefnione w setnicach, i to dalo poczatek przysiçgïym (jury). Za zbrodnie karano pewna opiata, czyli zagíadzano je wynagrodzeniem pienieiném, cena zas kaidej gíowy byía oznaczona. Duwody prawne byíy: pojedynek, sad krzyia, próby ognia i wody. Oby tvatele kaidego hrabstwa xgromadzaíi sie, dwa razy na rok, pod przewodaictwem biskupa i Aldermana albo hrabiego.—Окгвв П. Od г. 1066 do г. 1216. Králowie Normandicy.— Wilhelm i. nazwany Zdobywca. 1066 r. Wojownik ten przez róine sprawiedliwe rozrzadzenia stara( sie skïonié do siebic umysíy, ale akrytym jego zamiarem byío ujarzmienie pod wíadze feudalna Anglików; ci, podcsas oddalenia sie Wilhelma do Normandyi, wsparci posifkami króla Szkocyi, powstali, chcac odzyskaé swoja niepodlegiosé. Wilhelm, wróciwszy z za mo na, usmierzyí zbnntowanych, rozbroií ich i obarczywsiy nowemi podatkami nie ukrywaí jui wiecej, ie día umocnienia sie w swojej zdobyczy, chcial wkorzenié w Anglii systeroat feudalny. Caíy wiec kraj podzielony zosiaí na 700 baronli albo lennictw rycerskich, które bezposrednio naleialy do korony i przeazly do wyíacznej wíasnos'ci Normandów; 60,000 zaá mniejszych Unnoáci poddaño zwierzchnictwu feudalaemu pierwszych. Baronowie skfadali przysiegq wiernosci królowi i nawzajem wymagali jej día siebie od swych wazalów. Zamknieci w groinych twierdzach, i cifglc otoczeni zbrojnym Indent, trzymali caíy kraj w posfuszenstwie i na kaide wezwanie panujacego silne mu wystawiali hufce. Wilhelm rozciagnaf i do duchowieñstwa prawa feudalne, obchodzif sie z niém s wielkiemi wzglçdami i powaianiem, ale nigdy nie pozwalai osiegaé wiadzy doczesnej. Zdobywca ten spotykaf sie, jednak z czestemi przeciwnosciami; zmaszony bowiem stfuraié drugie jeszcze powstanie Anglików i bnrze niektórych nawet baronów Normandzkich niecbeinycb, znalazf takie nieprzyjacicla w osobie swego syna. Kobert, podbnrzony od Filipa I. króla Francuzkiego, chciaí posiasé Norraandyje. Wyszedí na niego ojciec z wojskiem i w zapale bitwy tak sie, zdarzyío, ie siç spotkali z soba: a gdy zbunlowany ayn jui mía? agodiió ámiertelnym ciosem wfasnego ojea, poznaí go w tej cliwili po gíosie, ruszyío go sumienie, zaezai ¿aíowaé zbrodni i przebaezenie otrzymaf. Leu Wilhelm umarf wkrótce, i wfainie wtenezas, kiedy día pomszczenia swej krzywdy zamierzaf wystapió przeciw Filipowi. Przy koñcu rzadów Wilhelma Zdobywcy zaszedí z jego rozkazu podziaf ziem, ich wartoáci i liczby mieezkañcó w

861 «r cafyra krajo angielikim. Drugiém rozporzadseniem, mniej ehwalebném sapewne, maczna przestrsen liemi obróoona lostafa sa lu, w którym ubieie najmniejszej zwierzyny zakazanérn byJo pod kara wylopienia oen. Wilhelm П, Henryk I. Stefan, 1087. Chociai miaday Irzema synami królewaklezai, Roberlern, Wilhelmem i Henrykiero, najstarszy byi Robert; gdy jednak prawo atarueétiwa w пацрйаги tronu, nlebyfo prawem sasadaicsém в Aoglików, Wil helm II rndy oirzymai korone po éaterci ojea xa wpiywem Lanfranka, areybiskapa Kanterborskiego. Wielu jednak baronów, majaeych posiadiosci w Normandyi, i nie cheaeych podlegaö dwóm paoom, powstafo za strooa Roberta. Sscsedelem dla Angiii wezwanie cafej Europy do «rojea Krzyiowych priez Piotra Poatelnika, odwróciío od niej wojnç domowa; Robert bowiem, uniesiony powszechnym wówczas zapaiem, poszedf z innemi do Paleztyny, zastawiwazy brata Wilhelmowi w pewnej eummie pieniçdzy, swoje ksiçztwo Normandzkie. Wilhelm II byf chciwym, i dla nasycenia iadzy zfota, która go dreczyfa, puicif sie, na gwaity i sdzierstwa. Najbardzirj jednak przez opanowanie dochodów z biskopstw, które umyilnie w tym cela wakajace soslawif, iciagnal na ziebie nieaawiád dnchowienstwa. Znaczoy zatem przecifg jego panowania zjzedí na dfagiej klótni z Anzelmem Anglikiem, nastçpca Lanfranka. Pasten ten bronif dzielnie praw doczesnych koJciofa angielskiego i nakoniee ostapif do Rzymu; król sai «mari w 44 roku, przeszyty striata wypuszezona trafem w poiród polowania, na którém brat jego Henryk towarzyaiyl ma r. 1100. Pomyilna byia dla Henryka nieobecnoié brata jego Roberta, z której spiessoie korzystajae, nada! baronom nowa кагЦ powiekszajaca ich przywileje, a potém przywofaf arcybiskapa Anzelma, który ma zjednaf pomoc Anglików. Roberl za poTroteas, z Paleztyny apomniaf. sie, drugi jai ras о to: со nazywaf ewojem dsiedsietwem. Zawarf z nim wprawdzie traktat Henryk, ale gwafcac go zaraz wiarofomnie, opanowal Normandyje, i pojma! Roberta, który po 26 letniej niewoli omari w wiçsienio. Syn and jego, imieniem Wilhelm, wzparty od Lndwika Otylego, króla francozkiego, próbowaf odebraó ksiçztwo, ale prsegraf bitwe. i iycie w niej stracil, a Hen ryk aiywaf spokojnie owoców swych gwaftów; niekiedy jednak monarch* ten okazyvraf biegfosé w polityee i stafoié w charakterse, opierajac sie. wygórowanej wfadzy Papieiów, rozkazojacych w owym wieka królom, r. 1135. Hen ryk I sailñbif córke, swa Matylde. s Gotfredem Plantagenet, hrabia Anjon, i nmierajac srobif ja dziedzicskf trono, bez porady baronöw. Gl nienkontentowani ztakiego posle.pktijpre.dkosiqprzychylili na »Irone, Stefan», ksiazeoia krwi królewskiej, który korzystajae z pomyálnycli dla siebie okolicznoáci, kazaf siej koronowad królem angielskim. Zwyciqiony wprawdzie i wziçty zoslaf w niewolç od ilatyldy, lees gdy siej wzbraniafa zatwierdzió karty nadanej priez ojea, niedopoicili jej do trono baronowie, i Stefan znown na nim oaiadf. Wkrótce jednak poteja wielkich wazalów zatrwoiyfa go, tak dalece ie widzac sie. ilegfym przemocy tych со mo pomagali do osiagoienia korony, postanowif ácieánié wfadze, sslachty. Ale to wzbodzifo tak powszechna nieoheo miediy Anglikiami, ie kiedy Henryk Plantagenet, syn królowej Matyldy, z wielkiemi ailami wy |dowaI dla odzyskania trono, wssyzey odztapili Stefana. Henryk wssakie zgodzif siç, ieby on do imierci panowat, со jednak trwaío jeden rok tylko. Kriloteie г rodu Plantageneta. Henryk II г. 1154.—Wojna domowa wyciencsyfa kraj da ostatka, zmordowani ni§ wszysey pragneli tylko spoesynka, a wtencias Henryk potraaf s (atwoieif dokasad tego, ciego próbowaf Stefan. Niesfornl baronowie, którsy siç jai stali niepodleglemi po swoich warownych zamkaeh, przywiedzeni byli do posfusenstwa, sa tém вааЦрК pokój wewnetrsny, roíale

863

Uffà

two i handel wnel aie, oiywify, a porxadak i pomnoienie w doehodach kraja, zwrócily ma orfabiona potaje.. Wteneiu postanowif Henryk posxnkiwaé praw swoich do niektórych prowincyj we Francyi, jakie mn sïuiyïy t powoda jego mafienstwa 1 Eleonora, niegdys* ion; roxwiedxiona Lndwika Mfodego, króla francaxkiego. Jakoi zwyciexko wyaxedfaxy x lych xatargów x Ludwikiem, oienit jesxcxe jednego x synów swoich x Mafgorxata. dtiedxiczka Bretanii. Nakoniec podbicie Irlandyi, kraja xapefnie jesxcxe wówexai dxikiego, podaioafo do wyaokiego alópata tfawq wojakowa, Henryke. Ale cieikie troski x powodu groinych aporów x duchowienelwem, a nawet x wfaaeeai dxiecmi, xatrnfy reexte, dii tego króla. DochowieAstwo corax wiekaxe rosxcxac prawa do atanowienia w in teresad) publicxnych, do lego dosxío, le kaidy grxech podlegaé nial roxpoxnania juryxdykcyi koácielnej. íeby sie. oprzeé takim przywfasxcxeniom, wyniósf Henryk na areybiskupstwo Kanterborskie kanclerza swego, Tomasxa Becket, roxumiejac ie go bçdxie wspieral w tych nowych xapasach. Lecx xaledwo Becket objai doatojenstwo prymasa, natychmiast chwycif sie. strony duchowienstwa. Nastapify xawxiete spory, któremi udrçczony król xdiiaM to, ie xgromadxeni baronowie i biskapî wydali postanowienie nakaxujacc, ixby odtid wsxyscy daehowni, oskarieni o xbrodnie, sadxeni byli w sadach cywilnych, i ieby od wyroków aapadfych w kraja nie sxfa appellacyja do Rxymo. Ulegf temo prawa To masa Beeket, lecx potem wrócif xnowu do pierwsxego xdania i oddalif sie, do Francyi, gdxie dobrxe xostaf prxyjety od Ladwika VII. Ale powtórnie xaeiadfsxy na swojej stolicy métropolitaine], okaxaf sie. nporcxywsxym jesxcxe pneciwnikiem zara ¡arów królewskich; i wkrótce tei xabity xostaf w samej katedrxe Kauterburskiej. Henryk oaprawiedliwif siebie prxed Papieiem, ii nie byf winiym tfmierci Becketa i prxyfoiyf siej do jego kanonizacyi. Prócx tych xmartwieá iuae dotkliwsxe jesxcxe spotkafy Henryka II, w koncu jego xawodu. Cxterecb majac synów, Henryka, Rysxarda, Gotfreda i Jana, podxielif nieopatrxnie paástwa swoje miedzy trxech pierwsxych, со dalo powód do gorszacych niexgód; tak ie te wyrodne dxieci, wspierane xabiegami królów sxkockiego i francaxkiego, Inj гаху па ojea powstajac, prxyprowadxify go do tego, ie amar! xe smatka. Król ten w aetawach wydanyeh od siebie, wprowadxif kary cielesne w miejsca pienieznydb w pгаwach Saxonskich niywanych. 1189.—Rytzard /, Lwie Serce, dragi syn Henryka; byl lepsxym iofnierzem nii królem. Obciaiywszy wielkierni podatkami Anglików, zwiaxaf sie ¿cislém prxymierzem z Filipem Augostem, królem francnxkim, día wspólnej wyprawy do Paleatyny. Jego walecznosci prxypisaé naleiy xdobycie miasta Saint-Jean d'Acre, które bylo najg'ówniejsxym wjpadkiem tej wojny. Powraeajac x niej Rysxard, wpadf w rece ksiçiecia Anstryi, oeobistego nieprxyjaciela, przez rozbicie okretu na którym pfjaff i musiaf aie, wykupié x niewuli. Poróíniwsxy sie potem xe swoim sprzymierzencem, królem francuzkim, wtargnaf w jego kraje; ale ta kfótnia spefxfa na niexém, bo w obletenia xamka Chalas w prowincyi Limoges, stracif iyeie prxesxyty strzaía. Wojny krzyiowe podbarxafy w owym wieku powsxechna nienawUé chrzeácijan ka iydom, którxy sami jedni tylko tradnili siej wtenexas przemysfem. Za Rysxarda L, ukropna ich гхех" w Anglii nastapifa. 1199.—Jan Bex Zlemi, tak xwaay, poniewai mu ojeiee nie wyznaczyf iadnej dzielnicy, nie byf dobrym monarcha. Godfred, ksiaiç Bretanii, brat jego starsxy, zoatawil po sobie syna Artnra, który powiniei by byf wstapid na tron, gdyby prawo pierworodnoáci taka mialo moc, jak we Francyi. Jan, rozpoczawsxy wojne, xe swoim synowcem, xwycieiyf go w jednej bitwie, przebií sam poginafem i potém zaezaf siç domagaé rxadów Bretanii. Ale mieszkanCy tego kraja, przejeei xgrox; na widok xbrodni, której siç Jan dupa

AngUja

863

ielf, poddali sie, dobrowolnie Fllipowi Aogostowi, i zabójce, uposwali pried gad Parów Francyi. Jan ayf tam potepiony saoeznie i skasany na ntratç Nonnandyi, om krain Touraine i Poitou, które trzymaf prawem lenném, a które król francuiki najechaí. Lecz ¡ana kfólnia Jana z Papieiem wainiejaze pociagnefa skaIki. Innocenty III chcial wjniesd na arcybisknpstwo w Kanterbnry wybraaego od siehie Langtona. Sprzeciwií sie temu król i zoalaf exkommunikowanym; izuconym na сzafa Anglije interdyktem, wzbroniono dlan posfaszeástwa, odmówiono sakramentów, a koécioíy zostafy zamkniete. Día ospokojenia Rayan Irzeba byío Janowi, kleczac przed Legalem Pandolfem, oznaó siebie za lennika dwora Rzymekiego i obowiazaé sie do rocznej daniny tysiaca mark. Так smntne upokorzenie zupefnie poniiyfo Jana w oczach narodo angielskiego (r. 1213), sama zas* ezkommanikacyja tak dalere zachwiala wladse. królewska, ie baronoirie i biskupi zaczeli sie zaras domagaó przywilejów zareczonych im prawami Henrjka I. Wziawszy sie, nakoniec do broni, zmasili Jana Bez Ziemi do nadania astawy, zwanej lVielkq Kartq (Magna Charta) i dragiego jeszcze nrzadzenia pod nazwiskiera Kaitm Letnej (Charta de Foresta). Prie» te dwie karty wstrzymane zostafy wszelkie naduiycia skarbowe wzgledem baronów, iaden podatek nie mógt byé pobierany bez apowainienia ogólnej rady krajowej, niepodlegïoié wyborów duchownych zabezpieczono; nakoniec zapewniona zostafa ludziom wolnym i kupcom, ochrona od wszelkiego nciçmieienia, pod rekojmia sadn przysieglych. Так w ec feodalnoáé w samej sobie zawierafa gfówny »arid wfainego opadku. Mnsiafa nakoniec wypaád walka miedzy panujaeemi a baronami о wfadzç niewfasciwie oznaczona. Wprawdzie Wielka Karta byla tjlko ustawa feudalna, na korsysé samege dochowieústwa i ezlachty; z nie) wszakie poszly* potem wszystkie swobody Angielskie. Tymczasem Jan, podpisawszy taki przywilej, wyrzeM sie póiniej wíasnego dzieía. Baronowie oddàlili go od trono, powoíujac do rzadów Ludwika, syna starszego Filipa Angosta. Ale Lndwik zaraz znfechecií Anglików, przekfadajac nad nich Francazów. Jan Bes Ziemi jai miaí do trono powrócié, lecz go smieré zaskoczyfa: starszy wiee syn jego Henryk, lat 8 tylko majacy berío osiegnaf, a hrabia Pembrocke sostal Regentem królestwa, pod tytnfem Protektora.—дкгвв Ш. Od roko 1213, do r. 1509.— Dalsi pannjacy z Plantagenetów.—Henryk Iii. г. 1213 sfaby i niestafy ezlowiek, panowal wáród ciagfych zabnrzen. Po áraierci Pembroka wyniósl na mi nistra pewnego Francaza Desroches zwanegn, i zaiaz ziomkowie Jego z pro wincyi Poitou opanowali wszystkie urzçdy; potém, kiedy sie król oienft s eórka. hrabiego Prowancyi, tfurn przybylców posiadí jego wzgledy. Тут sposobem rozszerxyfo sie powszechne nieukonlentowanie, a potém prsyszlo do otwartej wojny. Szymon Montfort, hrabia Leicester, stanawssy na czele 30,000 miesskaáców prowincyi Waliii, zwycieiy? wojsko Henryks, pocsem baronowie dla ntrwalenia skatków zwycieztwa i pomnoienia sil swoich, starali sie. sjednaé sobie przychylnoáé innych klass narodu. Zezwolili wiec na wain; bardso od miañe, w ustawie politycznej kraju swego, przypuszczajac do rady powszechnej po csterech wfascicieli, delegowanych z kaidej prowincyi, jako reprezentantów na rodu. To jest wíasnie pierwszy poczatek Izby niiszej, i odtad takie zgromadzenia bar<>nów i niiszej szlschty przybrafy nazwanie Parlamenta. Jednakie po tém stronnicy królewscy przemogli i Simon de Montfort zostat zwycieiony; ale pomimo tego przypuszczenie gmin do rady ogólnej narodowej, pod nastçpném panowaniem zostaïo polwierdzoném.—R. 1272. Edward I. syn Henryka III, byf nmysfo wojennego; pierwsza wyprawa jego byia przeciw mieszkancom Wallii. Ci potomkowie staroiytnych Brytanów, w nienawiiei ko eodzoziemcom,

864

А*ЯМ

nient opossczali twoje niedostçpne akaly, aieby roznosié ipostoszenie po krajtt nieprzyjacielskim. T| raza jednak, zazedlszy na równiny, ponieili straszliwsj 1 oatateezna кЦакф upefaie twyciçieni stncili nawet swego naczelnika Lledly— na, który bedae pojmany, zginal na sznbieniey. Wyraordowano ich Bardów, a po tikiem oámienenio tego narodu, starsi synowie królów angielskich pnybraii odiad tytai kaiatat Wallii. Pomyálnie ukonczywazy podbicie owe! krainy, Edward oafi awagç obróeil ko Szkocyi, filie goViywaïy spory dwóch spólzawodników, obiegajacych aie o korone: Broce i Baliol. Ukazaf sie zraza jako rotjemca, ale oazokany w nadziei priewodtenia nad Baliolcm, za którym aie byl oswiadctyl, chcial aiff narzoció swój wpíyw i twiertchnia wladze pozogi wiçe i mordy zaczeíy nissczyó Szkocyje, lecz pomimo niejakich powodzen, Edward omarf, nie mogac osiagnaó tak chciwie pozadanej zdobyczy, a korona jego prseaafa ua glowç ayna tegoi aamego imienia (1307). Edward II. priez niedofeinoéó i gnaánoáé apnácil aie, zupefnie w rzadach paóatwa na olobieáca awego Gavestona, którego jednak oddalenie wymogli na nim baronowie zbontowani. Wkrótce potém zajal miejsce wygnanego Spenser, wzniecajac nowe zaborzenia swoja znchwaíoícia, lecz ta raza baronowie zwyciçzeni olegli karom, jakie día nich gniew królewaki pnygotowal. Niedlogo jednak trwal ten tryjumf; królowa Izabella, rodem Francnzka, zazdrosném okiem widzac potçgç Spensera, podborzyla mieszkanców Londynn, za powrotem ewym z Prancyi w r. 13*27, odebra'a koro ne. mçiowi i akátala na ¿mieró ministrów. Maloletni ksiaze Wallii ogfoszony testal królem pod imieniem Edwarda III, a Mortimer, olubieniec królowej, itanal ua cíele regencyi. Uchylü aie jednak od tej opieki Mortimera Edward III dostedlaty lat oímnastu, a potem zaraz osilowal wspieraó potomka Baliola w Szkocyi, ale to mu aie, nie powiodlo. Pomytflniejazy byl trazo wypadek wojny z Francyja, w która sie wdal chcac poszukiwaé praw swoich do кorón y francotkiej, jako aioatrzeniec Karola Piçknego, zeazlego bezpotomnie. Francazi przenieáli nad niego Filipa Walezyoaza, a wtenczaa Edward najechal Francyjç. Wspierany od przeniewiercy Roberta hrabi d'Artois, odniósl naprzód zwycieztwo na morzu pod Ecluse, a potém wyladowawazy w Normandy i г. 1346, wygra! walna bitwç pod Crécy, gdzie 100,000 Francnzówmuaialouledz 30,000 Anglikom. Obleïone przct zwyciçxcow miasto Calais masialo siç poddaé po jedenasto-miesiçeznym opone, ai wrestcie zawieszenie broni prterwalo na niejaki czaa rozlew krwi. Po dmierci Filipa (r. 1356), Jan objal tron francazki, a nowe zdndy otworzyly Fnncyjç królowi angielakiemn. Ten, gdy wyaadzal awoje wojska na bneg francazki w Pikardyi, tymezasem ksiazç Wallii wyszedlszy t Gojanny, pobil króla Jana pod Poitiers i wzial go w niewole. Gdy ni Stany nie chcialy wykopió króla ofiara prowincyj, jakieh sie od nich domagano: Edward postapil pod Paryz i oblegal to miasto bezskatecznie. Widzac nakoniec niezwyciçzony watrçt kn niemn Francuxow, aklonil siç do tawarcia w Bretigny pokoju, którym oddano ma panowanie nad sasiedtkiemi krainami Gojanny. Jan taá, nie mogac aie, wykopió, takoóciy! tycie w wlçzach. Ale na schylko panowania Edwarda, prteatalo mu sprtyjaó szczescie; nastçpca bowiem Jana, Karol V, wsparty akoteotnie mextwem slawnego Daguesclin, wygnal Anglików ze wszystkich posiadtorfci, które mieli we Fnncyi. Tymezasem Edward, zwyciezea pod Crécy, dokonywal ¿ywota awego w miekkoáci i zaniedbanio spraw pnblictnych, a lawarlsay aromotne i niepnyjaciolmi pnymierze, umarl nakoniec toatawiajac tachwiany nieladem tron Angli, wnokowi awemu Rytxardoxoi II, lect i ten nie królowaf pomyálniej, bo dozwoliwazy rzadzié na ewojém miejtcu Robertowi Veré, nlubieócowi, ádgaay zawiácif awoich atryjów, chcacych mn wydrzedkoroaç, po wie-

ses lu zapasach sepehniçty nakoniec testal i trôna, pries Henryke ksiaiçcia Lakaster i zabity, oslalnim bçdac sxotepem rodo Plantagenetów, a Henryk królem sie, oglosif. Za Ryszarda H akaiafa sie sekta Wiklefistów czyli Lollardów, iadajacych wolnosci wyznania, których upalone kaznodziejstwo wiele samiessaA w Londynie sprawilo. Linija Lankattrôw. — Henryk IV tarai po objecto trono, tmofiony byl ciagle njmowaé sie, tfomieniem powstajacych spisków (1399), jak to zwykle bywa przy imianie dynattyi; prtei wielka jednak roztropnodd i raoe charaktero, zdofaf ntwierdsié zaprzeczana sobie koronç. Srogim sie ten monarch! okasaf wzgledem zwolenników nanki Wiklefa, stanowiac pneciw nira ia wpfywem duchowieistwa, kare ognia, r. 1413.—Henryk V ujnal sie, bye* podobnie jak ojciec, wystawionym na clagfe niepokoje i banly, lees zawase potrafif wyjáé i nich szesliwie. Wikleflici, rozjatrzeni lurowém i niemi postepowanien, powstali powlórnie pod wodza naczelnika swego, lorda Cobhara, aie imieré jego byfa hasfem zgnby cafej tej sekty. Tymczasem dwa poteine stronnictwa Burgundesyków i Armsnijaków »sarpafy Francyjf, pograiona w anarcbii, z powodu choroby pomieszania amysfa, której ulegf kró) Karol VI. Cheac korzystaé z lego zamieszania, Henryk zaiadaf w mafsenstwo córki Karola, rasem z prowincyjami odebranemi niegdyá Anglikom prses Filipa Aogusta, w posago. Francyja oliarowafa Ich pofowe; ale Henryk, nie przestajac na tea, wssedf do Normand y i, opanowaf Harfleur i wygral sfawna bitwe. pod Asincourt gdsie Francozi raogliby wziaác" jego i cafe wojsko w niewole,, gdyby sobie nie zastkodsíli lecac na oálep w gwattownym zapedzie do boju, со równie joi dawniej áta lo sie, prsyczyna klesk, poniesionych pod Crécy i Poitiers. Glód jednakie Anglików zmusif do nstapienia. We dwa lata potém znowu Henryk powrócH i sa pomoca wojny domowej, niszczacej Francyjç, wziaf miasto Ronen i Pontoise, ogfosif sie dziedzicem korony francaskiej i wszedl do Paryia, gdzie saálnbif Katarzyne królewne. Stany królestwa zfoiyfy mu prsysiçge, wiernosci, jako Regentowi paástwa; ale Henryk niedfugo sa powrotem do Anglii umarf, sostawaJac syna w dziecinnym wieku. R. 1433.—Parlament oddal Regencyjç, s tytalem protektora, ksiaiecia Bedford, bratu królewskiemu. Tymcsasem Karol VU, nastçpca Karola VI, atrsymywaf jesscze we Francyi stronç naroda. Zrazo, zwyciçiyf go wprawdzie Bedford w bitwie pod Vernenil, ale nakoniec sscsçscie opaicifo Anglików; pobif ich kilkakrotnie walecsny Danois, a Joanna d'Are dtkonafa wiekopomnego dsiefa oswobodsenia. Mfodata bohaterka wpadfa poiniej w rece nieprzyjacióf, którzy sie lakiej nikczemonsci dopuscili, ie ja na slosie spalili. Mimo lego, zwycieztwo nstalilo sie, w szeregach francnzkich, i Karol pofaczywszy sie z kslazeciem Borgandyi, dokazal lego, it w przeciagu -tat fia» tnastn wezyecy Anglicy wyparci zostali na draga stroue, cieininy KaletanskieJ. Wkrótce te* i Anglija dfogo zwycieiajaca, zaczefa u siebie doswiadczaé wszystkich klesk wojny domowej. Umarf ksiaie Bedford, a Henryk Vi, monarch* niedofeiny i mafych bardso zdolnosci, obojçtnym byf áwiadkiem, sawsletych walk miedzy woje'm swoim, ksiaieciem Gloucester, a kardynafem Winchester о najwyissa wfadze. Kardynaf zail'abif Króla z Mafgorsata d'Anjou, niewiasta meskiego charakteru i sfaesyf sie s nia na zwalenie przeeiwnika. Ksiaie Gloucester wkrót ce awieziony i zamordowany zostaf; lees krolowa i kardynaf nowego snaleili nieprzyjaciela w osobie ksiaiecia Yorka. Przyssfo wiec do krwawych sapasow; ksiaie wspólnie dziafajae s hrabia Warwick i wspierany od Isby niiszej parla menta, zebraf wojsko i zaiadaf oddalenia pierwszego ministra, lorda Sommerset; a gdy mu to odmówioném zostafо, odersyf na wojsko królewskie, pobif je pod St. Albans i samego króla wsiaf w nlewole. Jednakie Mafgoruta zdofafa znoancvai^trtotj* тон i.

866 wo prsywróeié na Iron meia, uwarto pozorny pokój i met go zerwano, a wojna a wiçksia aiç jesxcxe zaciçtoscia odnowila. Naswaoo ja: toojnq dwóch réi, 41a tcgo le strona dworn czyii doma Laakasterskiego, wsiçta sa godlo léát] czerwona, Mala asi roia byla xnaklem ijednocxenia aie Yorkiatów. Znown w rosprawie pod Northampton król pojmaay aostal praez nioh, a wtenesaa parlament poataaowil, aby kaiaie York panowaf, a Henryk VI ieby sachowaf korone, doiywotaie. Nie agoèaVa aie, na to Mafgoraata, i zgromadsiwssy xnaczae sastepy w Szkoeyi, xwycieiyfa WakeBelda i ksiecia Yorks, który agfaaal w bitwie, prxekazujac swoje prawa aynowi Edwardowi. Królowa aplamifa awój tryjamf okropneml morderstwy: korzyatajtc z wzraatajieego ka niej nieakonteatowania, i ze swyciestw atanowczycb hrabiego Warwick, mfody ksiaie York stanaf n bram Londyna i awofawazy lad, zapytal, kogo mieó ehee za króla? Hearyka Lankaater, cay Edwarda York? Odpowiedziano: Edwarda York! a parlement potwierdzil iadauie luda. Linija York*. 1461.—Edward IF oaiagaawazy ко гоnç, malo ео xana jej nie atracit, obrazif bowiem hrabiego Warwick, którema wszyatko byl winien. Ten pogodsiwsxy aje, x Mafgorsata, której odwagi nie sgaebily niepowodzenia, xgraaaadiil 60,000 zbrojnych, xwycieiyl króla bes bitwy, i przywrócil na chwile, do trono Hearyka VI. Lecx Edward sa poaeoea Karola Smiafego, ksifiecia Bargandyi, potrafil takie zebraé wojsko. Warwick a kolei byf pokonany i zabity pod Barnet, a nieszcseiliwy Henryk VI agina! xaraordowany. Ten sam loa spotkaf jego ayna, Matgorxata tai po tyla kleskach achromia aie, do Francyi, pod opiekç Lndwika XI. Так wiçc skoácxyfa sie, wojna dwóch Roi, w której xgineto okofo milijona ludxi. Edward prsex reeste, paaowania swego 0idawat ai; roxpaácie i okracienstwn, i akasa! na aaaiafé kiiaiecia Klarencyi, brata awego, kiedy ten prxetzedl na atroné, Warwicka. Sya tego Monarchy, Edward V, bardzo krótko rsadzil krajem; zginal wkrólce, sabity z bratem awoim kaieciem York, z rozkasa ksiaiecia Gloucester, wnja awego. Tea prsywfaasezyciel, arogi i przewrotny cslowiek, niedfago aie, cieasyl owocem swych zbrodni. Panujae pod imieniem Rytiarda ill, etat sie wkrólce przedmiotem powssechnej nienawUci; a tymcsasem (r. I486), Henryk Tudor, Hrabia Riehemond, za pomoca Karola Vni króla francnzkiego, który ma prsyslal 4,000 ludzi, atoczyl bitwe, s Ryssardem pod Bosworth, swycie,iyl go i zabif.— Panowanie rodziny Tudorów. Henryk (r. 1485), jako zwyciesca ogloaü aie królem pod imieniem Henryka VU. Parlament uprawait watfpienie jego na tron, a papiez potwierdzil. Mfody Warwick, syosmarlegokfie,cia Klarencyi, wtracony aostal do wieiy Londyáakiej, a coras wiçksza oiecheé atronnictwa Yorkakiego, pobudzifa go do bantu. Zamiary jego wsparte jeazcze byfy katseniem aie, dwóch oszustów. W roku bowiem 1486 niejaki Simmel, ayn piekarza, koronowaf ai; na króla w Dablinie; rokoazanie usifowali wtargoaé do Anglii, leca ponieíli kleskç, Simnel byl pojraany i muaial xostaé kucharzem królewskim. Drngi aamoswaniec, Perkins, zaczat udawaó ksiecia Yorku, brata safodsxego Edwarda V; ale równie jak Simnel wpadl w rece Hearyka. Wezakie sarowiej x aim postapiono, waadsony bowiem do wieiy, gdy chcial s niej uciekaé s Warwiekiem, oba ulegli karse ámierci. Umia< Henryk bogactwy i przebieglofcia agrantowaé swoja potege, i samowladstwo; waselkich spoaobów niywal día otrzymaoia pieniedxy. W cela prsesxkodsenia pofacxeeia aie. Bretanii z Fraacyja, które pries mafieáatwo Karola VIII z Ашц dxiediicxkf tego ksiçxtwa, míalo prsyjsé do skutku, potraM otrxymaé od parlamenta na koasta wojny tak xwaoa; „Pomoc iycxliwoáci" (Substdtum Charitativum). Ale tymcsasem wszedf w amowe, s Karolem VII, który ma aie, obowiazat plació roc»} danine.

Angttja

867

Zawarto pokój , oie dobywaiy miecza , a Henryk zamknaf w swoim ■karbeu podatki aogielskie i baracz fraaeazkí. Monarch« ten nraarí w 62 roki zyeia, zottawujae côrkç Maryje, zaslubiona Jakóbowi IV królowi Sikockiemu, oraz ayna arfodazego, który poja* w mafieriatwo Katarzyae. côrkç Ferdynaada Arragonakiego, jai wdowç po etamym synie zwanym Verther.—ОкГОД IV. Anglija w XVI wieku. Od r. 1509, do r. 1603. Henryk VIH laledwo roiaí lat 18, kiedy watapil na iron. Zamifowaay w zbytkach i wyatawie, byf charakteru dantnego i oburzajacego •¡e.saaajnniejasém aprzeeiwieniem wjego rotrywkaeh. Wrodzonadamepodnoiifa nieawyexajnabiegfoa'ó wnaakachacholaatycznycb. Wazyatkie le wady rosaae i wiekiem Henryka, pod wpfywem róznych wypadków za lego panowania, zrobiíy zeú dciwacznego pedante i arogiego cifowieka. Zaetal on Europe, lalrndnioni wojaami wfoakieai, a zfaczywazy ai? i nieprzyjaciofami Francyi, wygrat bilwç pod Gaine gate, leca nie korzyatat ze awycie.ztwa; pobif polém Szkotów pod Flodden i poslnbil aioatre. awoja Maryje. Lndwikowi XII. Wziaf lobie na pierwszego ministra, ayna rzeiaika nazwiakiem Wolaey, który »iç wkrótee wyaióaf na Biakapa, Kardynala i Legata. Wolaey ujety zabiegami Francitzka I i Karola V, oddany Francyi w r. 1518, a w aaatqpnyairoknprzeazedfazy na atroné Hiazpanii, afadzony aadzieja oaifgnienia tyjary, odeifgnal Henryka od zwiazkn z Francyja i zaehçcif do wojny w r. 1590. Ale trzeba bylo pieniedzy na koszta wojenne; jedaakie parlement odmówif pomoey i zoatal akarany aiedmioletaia nieezynnoscia. Król swoja wfadz| oaobiatf naíoiyl ogromne podatki, a wkrótee w aawMci'ka cesarzowi, podniecany od Wolaeya, zawiedzionego w zamiaraeh awoioh przyaalego wywyiazenia (1520), odnowif pierwaze atosaaki przyjaiai z Franciezkiem I, który naówezas po bitwie pod Pavia zoatawaf jeáeem w Madrycie Prçdko wazakie, inne wypadki zwrócify owage, Henryka na atan ówczeany Earopy. Zakonnik regnly i. Augustyna, Marcin Luter, praedaiewzial reforme, a amiala jego nauka wnel siç rozniorfa po eafych Niemczeeh. Kazai on z gwaftownym zapafem przeeiw wfadzy Imperalorów Rzymakich i koneyliom Papiezkim. Henryk VIH majac siebie za teólo ga, wydaí kaiaikç przeeiw Lntrowi i zaazeiyeony zoalal od Leona X tytufem Obroacy Wiary. Lecx wazyatkie jego zarzuty i dowody do zbijania przeeiwnika uzyte, nie przeazkodzify iebynaaioaa reformy raucone przezLollardów, niezaezefy ■iej roikrzewiaó w amyafach naroda Angieiskiego; niedlago zai osobiate namiçtnoíci króla, najakoteezniej pomogfy do wywróeenia wfadzy duchownej rzymakiej w Anglii. Henryk nie kochajac jai wiçcej Kalarzyny Arragoóakiej, iony swojej, domagaf sie, od Kiemensa VII bulli tipowainiajacej do rozwodn, aieby móg* poslabié Anoç Boleya, côrkç sxlachcica. Papiei dawaí odpowiedzi obojçtne, królowa xai, chociaz znoaifa to mçinie, nie ostepowafa jednak; leea Wolaey podejrzany o wapieranie jej lajemne i oakarioay w parlameneie za rozkazem królcw.kia, arnarl ze zgryzoty. Nakoniee gdy sie jai Henryk inieeierpliwif, radzil ma Tomasz Cranmer, akrycie przywiazaay do opinii Lntra, aieby aiç w takiém zdaraenin odnióaf do zdania akademij eoropejakicb. Przyatal król na to, a gdy nniweraylely francazkie, wfoakie i angieltkie zapytane oawiadezyfy, ie zwiazek mafieAski brata z wdowa po dragim bracie jest nieprawy, karat zaraz parlamentowi ogíosió siç protektorem i gfowa koáciofa angieiskiego. Zapozwany przez sad papiezki odmówif stawienia sie, podnióal Cranmera na Prymasa I koronowaf Anne Boleyn w r. 1533. Enkommanikowany od Papiria w nastçpnym roku, przywfaazeayf aobie wfadzç duchowna i zbogaeif akarb królewaki, nakazujac don wnosic poblerane dotad priez apoatola'kf. stolicç opfaty. Тут spo tobem król aagiebki, mimo awojej nienawiaci ku proteatantom, których uwaiaí

868

ABglijft

и aiebeipiecznych nowatorów, znalazf siçaam na cíele odszczepicñalwa. Watawienia sie mfodej królowej i nowcgn prymasa, nie zdofafy ocalié odognia tyeh, со walczyli bronia teologicen). Henryk ztaiaamqaurowoscia przesladowaf kaznodziei katolickich i zakonników, zajmujacycli Ind objawíeniem endow. Kardynaf Fiicher i kanelez Tomaiz Morase zgineji na ruaztowaniu za lo, ie aie aprzeciwili supre macy! duchownej króla. Nakazane przejrzeiiie klantoró«r, wyawiecenie odkrytych naduiyé, a nadevesyaIko ogloszenie nowego tfómaesenia biblii podfug textów, dokonaiy nstatecznego upsdkn kosciofa rsymskiego w Anglii. 1639. — Henryk posBwajfC dalej panowanie nad sumieniem swoich poddsnych, zajaf sie utworzeiiiem systematn religijnego día Anglików. Milczaf na to parlement, a dnchowienstwo prxyjefo i potwierdsilo artykufy wiary afoione od Króla. Zniesienic klasztorów i zabranie na akarb ich ogromnych postadfodei, posfuiyfo do uposazenia azeäciu nowych katedr biskupakich. Wkrótce poten parlament itraeif reszte, swojej wfadzy, zatwierdzajac szesé nowych snykofów wiary, które nazwano: „Slatuteni krwi" i które nakasano wssyatkian uznawac, pod najaroiazemi karami. Od tej chwili wyroki Henryka mialy moc prawa. Spory o religije przybierafy postac smutniejaza i aroisza, a m nóstwo preykladów codsiei lego dowodzifo. Niçdsy innemi iiiejaki Lambert, ninczyciel ezkofy. zsprzecsyf jeHneuiu z przyjçlych artykulów wiary; a gdy go ssposwano przed sad biskupi, odwofaf sie do króls. Dyápala odbyfa sie w obecnosci panów i prafatów królestwa; lecz gdy Lambert npiera sie przy swojéin, król rozwiezujac spór oslalecznie, oswiadcza mu, ze ma dwie rzeczy do wyboru: wyrzec sie, swojej opinii, albo spalonyin byé na atosie. Lambert z najwiçksza obojçtnoscia przyjaf dragie, i zostaf zywcem spalony. Lecz i w domowem pozyciu Henryk VIH nieinniej pokazal aie, okrnlnym i nieslaíym. Sprzykrxywazy sobie zwiazek malienski s Ann) Boleyn, gdy zostaía obwiniona o niewiernoác, akazaf ja na áciecie, a poja! za zouç, Joanne, Seymour; po jej zas tfmierci (1510) zaslobií Anne córke, ksiazeeia Kliwii, i saraz ja prawie oddalif, zwrócil potem uwage. na Katarzyne Howard ale i ta podejrzana o watpliwe aprawowanie sie, jeszcze prsed mafzenalwem z królem, podobnie jak i Anna Boleyn, pótala pod miecz katowaki. We dwa lata potém Henryk zaílnbií szósta ionç, Katarzyne Parr: jad i ja doaie,gac zaczefy podejrzenia królewakie, gdy wíasnie wtenezas smierc pofotyfa ta me, daiazym jego okrucieiístwom. — Edward VI. 1547 roku, azeéó tylko lat przeiyi ojea awego Hi-nryka VIH: Edward Vil, zrodzony z Joaniiy Seymour, nie doaietU nawet peínolelnoici. Rzadsif zas królestwem w tym przeeiagu czaau ksiaxe, Sommerset, wuj mlodego króla, pod imieniem prolektora. Sommeraet gorliwym bedac protestautem, nadaf wyrainiejasy Charakter reformte: ale nowa nauka daleko trudniej roxszerzafa aiçwSzkocyi, gdzie dwór scisle zifcsony z dachowlenstwem, alaf jej na prseazkodzie. Poszedl tarn wiec z liesném wojakiein Protektor, majac nadsieje, oienienia Edwards z Maryja Stuart, jedyua dzieHziczka królestwa; lecs zamiary jego spefzfy na niezem. Brat prolektora Tomasz Seymour, klóry byl sie. ozenií z wdow§ po Henryku VIH, staral sie, po jej zejs'ciu, о rekç królewny Elzbiety, córki tegoi Henryka i Anny Boleyn, i zebrawszy znaesne sify, zagrozit lordowi Sommerset. Starano ich sie pogodxic po kilka razy, ai nskoniec Tornas Seymour, osksriony przez parlament, zostal sciety. Wkrótce inny przeciwnik, Dudley hrabia Warwick, podburzyl przeciw protektorowi opinije, publtczna, rade i aaraego króla. Sommeraet wtracony do wiezienia wyznal na kleczkach, sa byi winnym wyalçpku ambicyi; przcbaczyf mu wiec Dudley z razo, lecz we dwa lala pózniej, uwiadomiony, ic inysïaf o acafele, ifdaí gíowy jego iotrzymaf. Ksiaie Sommeraet watapiwazy narasslo

Wime, przefoiyf publicise poslepowanie swoje pod wzgledem polityki ¡ religii; i gdy jai mote by T uwolniony, zacz§? sie. modlic poddal gfowe. kalowi. Moiaa go nwazaé jako prawdsiwego zafozyciela kodeiofa anglikanskiego, którego nowe iistawy wprowadzajac w uiycie, potçznie by* wspierany przez Tomaeza Cranmer. Dudley przewodniczac w regencyi, siedí za jego przykladem, skíadaf, z dostojenrtwa biskupów, iilrzymujacych przeciwne opinije i wytçpif ksiçgi obrzadku rzymskiego. Dumny ten moznowladca ozenif syna envego z Joanna Grey, wnuczka Henryka VIII i dziedziczkq tronn po dwócli królewnych Maryi i Elíbiecie, olrxymawszy podpis królewski na wyffczenie ich od korony, r. 1553. Maryja Tudor miafa sfuezne prawa Ironu, lecz Dudley cheial oglosié królowa., Joanne Grey, nawet mimo jej checi. Wszakze spefzfy zainiary te na niczem. i earn zostaf stracony, zanim Joanna Grey, uiewinna ofiara jego nierozniyilnej dumy, wraz z me iern tegoz «amego losu doznali. Maryja bedac zarliwa katoliczka. zaledwo Iron objeta, natychmiast postanowifa przywrócié wyznanie rzymeko-katoiickie, Wszystkic statuta tyczace *Щ wiary, za ostatniego panowania wydane, zoatafy zniesione, dawne obrzadki przjwrócono lakze. Nakoniec ma'zenstwo Maryi z Fil¡peni synem Karola V, dokonaío wówczas tryjumfu wyznania katolickiego. Ale, jak to sie. czesto w dawnych czasacli zdarzaio, nie znano granic w gorliwoáci. Zaszfy wielkie naduiycia. Kiedy bowiem wybrano juz caikowicie libe, nizsza katolików, zaczeJo sie przesladowanie protestantów. i tak gwaftowae oddziaiywanie irwafo ai do zgonu Maryi, która nie aoatawifa po sobie zadnego potomelwa, 1558—1603. Caíy przeciag czasu, w klórym Elibieia rifdsifa Anglija, jest jedna z najáwietniejszych epok w hiaturyi lego narodu. Z prawdziwa radoácia ujrzeli jf na tronie Anglicy. Miafa wtenczas 25 lat, a przytém wiele próznoioi i zbyteczna zalotuosé; ale obok tych wad, jaániaf w niej mocny cliarakter i byatry rozum. Rzady enro je zaczefa od lego, aby odzyskaé supremacyje, religijna, której nabyí Henryk VIH i przywrócié znaczenie slalutoin Edwarda VI. Dwa jednak wielkie niebezpieczeáslwa zagrozify zewnatrz EUbiecic. Filip II król hiszpañski. który naprózno staraf. sie. o jej rekç, pragaal zemsty za lo. ze odrzucony soataf. Z drugiej slrony Ma ryja Stuart, królowa Szkocka i zona Franciszka Delfina francuzkiego, zaprzeczafa Elíbiecie nawet prawosci urodzenia, a podburzona od wujów swycli Gwizyjuszów. przybierala tytul królowej augielskiej. Byía lo niebezpieczna spófzawodniczka, nie tak día wfasnycli sil, jako raczej przez wzglad na potege. narodu, który tak b yl día niej przyjaznyin. Elibieia zrazu aiyfa przeciw Filipowi zre,cznej i przebiegfej polityki, potém obroniía sie. odnoszac zwyciçztwa. Kiedy limar? Franciszek II, Maryja nkazaía sie. w Szkocyi i сlie iala sie. pojednaé z El ibieia. Ale prózne byly usifowania: ni'odosé i pieknoáé jej wzuieci'y zazdroié w królowej angielakiej. Skíaniajac sie do zyezen panów azkockich, Maryja zaalnbifa torda Darnley, wnuka Henryka VII; lecz morderstwo Dawida Rizzio polubieúca jej, przypisane Henrykowi, oddaliío go ze dworu. Niedfugo potém zginaj len król przez wysadzenie w powietrze domu,gdzic sie znajdowaf. Hrabia Bothwell porwaí królowe, i Maryja lekce wazac sfawe. swoja, poslubifa uwodziciela, który juz byl z inna ionalym. Powslali oburzeni takim postçpkiem Szkotowie; Maryja zas pokonana od zbuntowanycli panów i uwieziona w Edinburgh, musiafa z'ozyé korone. na rzecz syna swego Jakóba VI. Uszedfezy z wiezienia zebrafa nowe wojska, ale po odniesieniu powtórnej porazki szukaia schronienia n Elibiety, która. «reawafa na rozjenicç miçdzy nia a swemi poddanemi. Hrabia Marray ogfosiwssy sie, regenlern paAstwa, slaaaf w osobie oskarzyciela ze slrony Szkocyi. Sprawa sie. odbywafa, a lymezasem Elibieia ze irfeznodcif Irzymaia rjwalkç uwie,zionç. Z poczftku stronnicy Maryi Stuart cheieli ¡M dreg) ugody: póíniej wystfpili ibrojaie.

870

AngUla

Ksiqzç Norfolk, w nadiiei zaslubienia Maryi, podwakroc uknowal spisek na jej uwolnienie; ale sostaf pojmany ¡ ukarany smiercia. Nakoniec parlement, eheac przeciac aamacliy katolików, oámielanych przez Maryje, domagaf sie. oddania jej pod sad. Elíbieta na ten raz, pokrvfa swoje zamiary pozorem Jaskawosci. Okofo tego czasu, po owej gfosnej rzezi S-go Bartfomieja, na со obojçtne milczenie za chowafa Elíbieta, uczyniono jej oawiadczenia wzglçdem zaslubienia z nig ksiecia d'Anjou brata Henryke HI, który po nim nastapii na Iron, ale zwiazek ten nie przyezedt do skutku. Tymczasem Jakób rzadzii Szkocyja. ulegajac ciagfym zamieszkom wszczynanym od Purytanów. Stronnicy Maryi Stuart nowe zaczeli knuc epiaki. Miody Jeden aziachcic nazwiskiemBobington, przedsiewziat zabió Elibiet е. Odkryto zamiar i Bobington zostaf sciety; lecz imiç Maryi byfo w lém zaplatane. Parlament nalegaf koniecznie, aieby ja sadzono. Stafo siç zadoeyé iadaniom jego; zarzuty i dowody byfy liezne i moene; królowa Szkocka skazana. zoatafa smieré. Elíbieta posuwajac ai do oatatka swoj; obfudç, radz ifa siç parlement u, odrzucifa interwencyje Szkocyi i Francyi, ai nakoniec, bolejac zawsze nad losem swojej koehanej sioatry, podpiaafa wyrok jej smierci. Maryja Stuart byta scieta 1582 roku, a smieré jej umoenifa potegç Elibiely. Na wiesó o ámierci matki, oburzyf siç zrazu Jakób i zaezaf grozié; lecz ainbicyja i polityka przytfumify prçdko inne uezucia. Filip II wyprawii flot; z 130 okrçtôw, nazwana niezwyciezoif, día opauowania Anglii. Elíbieta, wspierana biegfoácia w sprawach publieznych awoich ministrów Cecila i Bakona, przygotowafa siç do dzielnej obroay, i zwyciezyía flotç hiszpaáekf. Zachecona powodzeniem cheiafa nawet Portogalijç od korony Filipa oderwac, ale to siç jej nie udalo. W dziewiçé lat potém znowu zagroziía Hisxpanü, i pomimo pokoju w Verrins zawartego, pomagaTa ciagle Hollandyi, z która siç Anglija scisíém przymierzem zfaczyfa. Krolowa nie byía zamçina, ale miala polubienców: a szczególniej hrabiego Esteza. Gdy mu siç niepowiodfa wypraw* do Irlandyi, stawiony by( przed sadem i pod pozorem, it miaf porozamienie z Jakóbem VI i s katolikami, skazany zoalaf na smierc. Zgon hrabiego Eaaex skrócif iycie EKbiety. Panowafa lat 45. Po zejseiu Elibiety, sa witapieniem na tron angielski Jakóba, króla szkockiego, nastapUo poïaczenie tych dwóch krajów pod nowém nazwiskiem królestwa Wielktej Bri/ta>inir,l%ciyiy i\e tei odiad i dzieje obu narodów, które bçdac jui wspóloemi ala Anglii i Szkocyi od paño wania Jakóba I, wyloioae toatana pod wyrazem: Brytannija Wieltca. — Oeograflja pOzltyOSOE,' Anglija wíasciwa dzieli eiç na czterdziesei hrabstw (ihíretj; Wallija liezy ich dwanaicie. Do tego podziaíu adminiatracyjnego dodaé naleiy wyspç Maa i wyspy Noraaandzkie na kanale La Manche, majace 23 mil □ powiersehni. Hrabstira skíaéajacc Anglije wlaíciwa ц nastepuface: Bedford, Berk, Backiagham, Cam bridge, Cheater, Cornwall", Cumberland, Derby, Devon, Dorset, Durham, Essex, Gloucester, Hereford, Hertford, Huntingdon, Kent, Lancaster, Leicester, Lincoln, Middlesex, Monmouth, Norfolk, Northampton, Northumberland, Nottingham, Ox ford, Rutland, Shrop, Somerset, Southampton, Stafford, Suffolk, Surrey, Sussex, Warwick, Westmoreland, Witt, Worcester i York. Ksiestwo Wallii skfada siç a hrabstw nastepujacych: Anglesey, Breeknock, Caermarthen, Caernaruoa, Car*gon, Denbigh, Flint, Glamongan, Merioneth, Montgomery, Pembroke, Radnor. Haide hrabstwo dzieli siç na okregi, które w wiçkszej czçsci hrabstw angielekich ■ezywaja siç hundred, w hrabstwach Durham, Westmoreland, Cumberland i Nort humberland nossf miaño ward; w hrabstwach Lincoln, York i Nottingham iwaae 4 wapentake; a w hrabstwach wallijakich cantreff. Oprócz tego w hrabstwach York, Lincoln, Sussex i Kent inne sa jeszcze poddziaiy, zwane: ridimj, part,

AngKJa — Angfikatokt ItéeM

И1 • <■, «■7 № «» ist m ils im a* i> át к» Ш ий ot é |ti¡'ф щ ф 9 pi A 0 ¡o ç \ t j, f 1 f , ,

871

rap* i laike, e 1 ktoryck kasdy dxiell sie. jeiseu на macana Woió parish (gala). Niektóre wielkie miasta aa równi atoja a hrabstwami i wewaetrxna administracyje, maJl supelaie niexaleina; aiektóre bbów okrçgi wrax i miaitami i nalesacemi do aieh wioskami tychie aaayek uiywaja prsywilejów, pied miast aas, a mianowieie: Dorer, Saadwich, Romney, Hastings i Hythe, wraa s kilkoma innemi, tworse odrebna prowincyje. pigeiu portóte, ktora równiez poaiada praywileje. Tray hrabetwa: Durham, Cheater i Laacaster, jeaxese do Jerxego III naxywaly aie palatynatem i mialy awój oddsieiny parlameat. Najglówniejsze miasta w Aagiii wymieniumy ta jedynie a naxwiska; inae bowiero o aieh aieiególy xoatawiamy do odrebnych o nieh artykuïow. Stoliea Angiü, а аагажеш calej Wielkiej Brytanii jest bond ya, i ¡nnyeh anakomitsse aa: Liverpool, Manchester, Birmingham, Leeds, Sheffield, Bristol, Oxford, Cajnbridge, Bath, Plymouth, Portsmouth, Hull, Newcastle, Dover, Norwich, Falmouth, Yarmouth, Halifax, Wakefield, Nottingham, Warwick i wielkie jesscae mnóstwo, po cxejci mniej wainycb. Pod artykufem Brytanmija Wieika anajdzie caytelnik opis obyeaajow, ducha i charaktera ва rodowego Anglików, jako tel konatytucyi, podfug ktorej sie rzadaa, i statystyezny obraa ich handln i przemyslu. Tam tea, opróes jui wyliczonych, wymienimy dziefa pomoeaicse do grutownego pod waxelkiemi wigledami posnania tego nieslychanie wainego w history! cywiliaacyi krajn i luda. F. H. L. AflgUJa NOVA (New England), pierwiastkowe naawisko krajn nadbrzexaego w Stanach Zjedaocxonych Ameryki pofnocnej, odkrytego roku 1614 praez kapitsna Smith, pomiçdiy aatokami Penobscot i Cod, na poludnio-wschod Bostonu. Jakób I król angiebki odstfpif kraj ten kompanii handlowej w Plymouth, lecz Karol I wciclil go naprzód do korony. Pod rzadami Jakóba II Aaglija Nowa ebejmowala prowincyje: New-Jersey, New-York, Rhode-Island, Connecticut, NewHampshire i Massachusetts. Po rewoluoyi angielekiej z r. 1688 roxpadla sie, na cxeJei, a w csasach póiaiejssych skladaly j| eatery tyiko prowincyje: Newhampshire, Massachusetts, Rhode-bland i Connecticut, które od r. 1778 wesaly w eklad unii pófnocno-amerykanskiej, jako stnny niepodlegfe. Obecnie pod mianem New England States rosumiemy szeéé pofnocno-wschodnich Stanów, to jest eatery powyiej wymienione, Vermont i Maine. АМвМШМ &M01ÓL Wypadki aassfe na atalym Ifdzie Enropy w pierwsiej pofowie XT wieku; nauka oglasxana praex Kalwina i Lntra, odeawaly sie echem poteiném i w sercach mieazkaáców Albijonn; sxcxególniej lei Sxkoci, chdwie sluchali opowiadan о cxyaach reformatorów Genewakich. Mimo .to jednak, wyanawcy reformaeyi nie ámieii podnieid glosa swego w Anglii, bo paaowaf tam aaowcsas monarcha aurowy, silnf reka dziersacy wodze rsadu, Henryk VIH. Goraey Bwolennik Koáciola, aapragaal aasluiyd sobie, na wadr królów Hisapanii i Francyi, tytnf Najchrxescijanskiego, i napisal rozprawe. wymierxona praeciw Lutrowi. Reformator niemiecki, me bacsac na godnoic autora, ostro xbil zdaaia aawarte w dxiele Невгука; a gaiew obraionego króla aie saal graaic. Wydaao aurowe roaporzadxeaia przeciw roakrsewicielom reformaeyi, zwolenników jej karano ¿raiereif; stowem, Henryk VHI csynil wssystko со mógl, nby pokaaaó o ile Jest prawowiernym katolikiem. Lees monarcha ten, surowy día drugieh, wielce byf pobfailiwym día siebie. Oieniony z Katarzyn| Arragoáska, wdowf po brncie swoim, atrneiwasy serce día maUoaki, pokoehal Jedoe, a dam jej dwora, piçkaa Anne, Boleyn. Narax odeawaly sie w króln skrupufy со do wasaoáci malzenstwa a Katarayaa, jako bratows, i saxadal od papieia rozwodn. Gdy jednak atollen apoatolska, mimo proáb i groib króla, nie ckeiala sedóte ucxyaió tadaniom Jego, Henryk rozkaxal jednemn x bisknpów wyrsec roxwod i poja! w malien

872

AufUkeJUH ШякШ

stwo Anne, Boleyn. Niedosé ni tém, rozgniewany na pipíela, iakazaf poddanym swoim oplacaé „gren piolrowy" (podatek госту pobieraoy i domów aa rsecz ttolicy apostolskiej); a sniosfszy r. 1534 klautory, sagrabiwssy dobra koieielae, nakaial Biblijç przefoiyé na jeiyk angielski i oznsjmit duchowieñstwu, ie odtad w Anglü, nie papiei, ale on, Henryk VIII, jest glowa Kosctofa (r. 1533); zreszta, dogmata wiary zostafy nienaruszone. Lecz pod nastçpca Henryke, Edwardem, zaszly waine zmiany. Opieknnem mfodego króla byt Cranmer, arcybitkup kanterbnrski, zwolennik reformacyi. Jako taki, powoiaf on s Niemiec, ssczególniej z Szwajcaryi, wielu protestanckich teologów, a powierzywssy im katedry uniwersyteckie, przycxynil ate, do szybkiego rozkrzewienia reformacyi w Anglü. Z tarierei) szesnastoletniego Edwards, mfody Koscióf auglikanski wystawiony sostaf na cieika próbe.. Maryja, córka Katarzyny arragonskiej, wstfpiwszy na Iron roku r. 1553, wyglapifa przeciw iwolennikom reformacyi. Creamera, ont 5 biskupów i 21 duchownych, ikazano na smieré, jako odezczepieñców od Koscioia Rzymskiego. Areybiskup kanterbnraki, stsrzec 67 letni, nmarf na atonto; a wielu wyznawców protestantyzmu ponioslo ¿mieré podczas piecioletniego panowania Maryi, która lud nazwal Krwateq Hary]). Ze smiercia jej, korona angielska prteszfa na córke Henryks i Anny Boleyn, Elzbiete. Wychowaaa w zatadach protestanckich, wstapiwssy na tron, z est) sifa «tarafa sie o roskrzewienie reformacyi, exego tei i dokonala, utworzywezy lak nazwany EpUkopsIny, csyli Anglikañski Koscióf (The United Church of Enijland and Irland, albo the Protetlanl, czyll Reformed Ckmrch at by Law etatlished, the Esta blishment, the Anglican Church). Orgánica Koiciofa lego jest naslepnjscy: Urzadzenia Kosciofa Anglikaáskiego spoczywaj) na trojakiej podstawie: na prawie koscielném, prawie krajowém i prawie niepisaném. Prawo koicielne, oparte na prawie kanoniczném, w rozwojn swym ulegfo wpfywom nstaw synodalnych. Jest ono prawomocném o tyle, o ile nie Maja, temo na zawadzie prawa krajowe lab zwyczajowe, i día tego tei postanowicnia koscielue z czasów przed reformacyjnych, o tyle tylko zostafy zmienione lab zniesione, o ile tego chca nstawy pó¿niejsze. Król, jako zwierzchnik Kosciofa (supreme head), jest moenym sa,«id i uinwaé wszelkie bfedy, nadaiyeia i kacerstwa, oraz mianowaé biskupów i tworzyé nowe biskupilwa. Prawa te rozszersyfa jeszcze bardziej ustawa królowej EUbiety s r. 1558 i 9; stosownie albowiem do tejie nstawy, cafa swierzchnia wfadza duchowna i koácielna, sadownictwo, prawo wizylacyi i reformacyi koscielnej, karanie i sledzenie kacerstw i przestepstw duchownych, stafo sie wyfaczna prerogatywa korony. Donosnosé rzeczonego prawa najlepiej malaje nastepna formnfa przysiegi, tak día urxedaików jak i dachownych przepisana: „Ja N. N. oznajmiam i oswiadczam, wedle przeswiadczenia sumienia mego, ze Jego Królewska Moíé jedyny wfadzca (supreme Governour) tego panstwa i wszystkich posiadfosci i dzieriaw królewskich, jest nim takie i we wszelkicli sprawach koscielnych i ¿wieckich; a tém samém, ii iaden kaiaie lab mocarz, iaden prafat, iadna osoba, ani panstwo zagraniezne, nie ms i mieé nie mole wfadzy lub jarysdykcyi rzy to koscielnej, csy dnchownej w paAstwie tém: odrzncam wiqr i wyrzekam sie wsselkich obeych jorysdykcyj, s|dów i t. d. i przyrzekam wieraosé i posfuszeástwo (allegiance) J. К. Й. i nastçpcy trono; przyrzekam oraz popieraé i bronié, wedle moinosci swojej, wszelkich jorisdykcyj, prerogatyw i t. p. J. K. M. i korony tego panstwa. Do czego mi Boie dopomói." Akt jednolitofci (Uniformitats act) królowej Elibiety wprowadzil, jako ksiçge obowiazajsea wszystkich duchownych, Agende Edwards VI (the Book of Common Prayer and Administration of the Sacraments}, która w pierwszych sarysacli ufoiyf jui

AngHkaáski Krfoiti

873

Craimer r. 1548. Akt xas artykufów religíjaych, ufoiony priez areybiskapów i biskupów obudwóch królestw, r. 1562 na lyaodzie londyúskim, ustanowif w 39 artykufach norme wiary. Artykul 1, mówi o Boga w Trójcy i. Artyknl 2, o Slowie, cxyli Synu Boga, który sta Г sie, prawdziwym csfowiekiem. Art. 3, o trapie nto Chrystusa do piekief. Art. 4, о комrtwyehwstanin Cbrystasa. Art. 5, o Dnehu iwiçtym. Art. 6, o dostatecznoáci Pisma i. jako ir6Ait, s którego czerpaé raoiemy to, со nam potrzebne jest do zbawienia. Art. 7, о Starym Testamencie. Art. 8, о triecli wytnaniach wiary, to jest: o niceñskiém, atanazyanskiém i apostolskiém, jako obowiaiujacych w rzeczach wiary. Art. 9, o grzeehn pierworodnym, z odrzuceniem pelagijanizmu. Art. 10, o wolnej woli, s wykazaniem, te czfowiek skulkiem grzechu pierworodnego, nie moie z mocy naturalnjch sií swoicli, lab przez dobre uczynki, podobaú sie Boga i osiagnaé zbawienie. Art. 11, mówi o usprawiedliwieniu grzesznika, przez zasfugç Pana i Zbawiciela nassego Jezusa Cbryslua, przez wiarç. Art. 12, o dobrych uczynkach, nie jako uezynkach zaslagi, ale jako o skutkach i owocu wiary w Cbrystasa. Art. 13, o uczynkach przed usprawiedliwieniem, jako nczynkach, które fk) nie podobaja Bogo. Art. 14 mówi o uczynkach nadobowiazkowych ísuperroyatoriar), to jest uczynkach dopeínionych przez czfowieka nad zakres 1 0 przykazan i odrzuca moinoáó spelniania takowych. Art. 15, o Chrystusie, jako bedacym jedynie bez grzechu. Art. 16, o grzechu po chrzcie spefnionym. Art. 17, o predestynacyi i (asee. Art. 18, o imieniu Chrystusa, jako dajacém jedynie zbawienie. Art. 19, mówiac о Коtelele, powiada, te widzialny Koscióf Chrystusa, jest zgromadzeniem wiernych, którym slowo Boie czysto bywa opowiadane, a Sakramente, wedle postanowienia Chrystusowego udzielane. Art. 20, o wfadxy Koácioía, polegajacej na mocy stanowienia obrxadków i uroczysloáci, oraz rozstrzygania sporów dotyczacych wiary; lecz sawsse z scisíém poddaniem sie afowa Boiemu, afowu Pisma áwietego. Art. 21, o wfadxy synodów. Art. 22, mówiac o esyfcu, odrzuca go. Art. 23, o obowiazkach parafijalnycli daehowaegn. Art. 24, o uzywaniu prsy nabotenstwie jezyka narodowego. Art. 25 uezac о Sakramentach, powiada, ie jest ich dwa, to jest: Chrzest i Kommunija. Art. 26, powiada, ie niegodnoál kapfaaa udzielajacego Sakrament, nie osfabia bynajmniej ekntecinotei i dziafalaoáei Sakramenlu. Art. 27, о Chrzcie. Art. 28, mówi tak о Kommunii: Kommunija, nie jest lylko zewnetrxnym znakiem mifosci, która chrzeácijanie wsajemnie oiywieni byd powinni, ale jest raczej Sakramentem naszego zbawienia przez tariert' Chrystusa, tak, ie dla tych, klórzy Sakrament ten godnie spoiywaj), chleb który famiemy, jest wspólnoácia Ciafa Chrystusowego, a kielich bfogosfawiony, wspólaoteia Krwi Chrystusa. Transsubstancyjacyja nie da siç udowodnié Pismem áw. Art. 29, o bezboinych, którzy prsystepujac do Kommunii, nie spoiywaja jednak Ciafa Chrystusowego. Art. 30, o przyjmowanin Kommunii pod obudwoma posta ciami. Art. 31, o jedynej ofierze Chrystusa speïnianej na Krsyiu. Art. 32, o mafienstwie duchownych, dozwala tymie dachownym wchodsíé w xwiazki mafienskie. Art. 33, o unikaniu exkommunikowaaych ludzi. Art. 34, o tradycyjach Koiciofa. Art. 35, o homilijach. Art. 36, o wyáwieceniu biskupów i ksie,iy. Art. 37, o swieckiej zwierzchnosci. Art. 38, potería naake. o wspólnosci dóbr doexesayeh. Art. 39, o prsysiedze chrzeicijan. Stosunek Koáciofa do paústwa zmienil sie, skutkiem wybuchfej w Angin rewolucyi i ustaw wydanych przex Kromwela. Koációf epitkopalny stracif wielena swej mocy, nawet ustawy koácielne ulegfy liezaym reformom. Zmiany te najwidoezniej wystepuja w formufach skfadanych prsysiag. Statutem x r. 1689 w przysiçdze wiernoáci, król nie nazywa lie jui panem Koteiofa. Artykuf XVIil slanowi, ie dyssydenci uwalniaj* sie 55»

874

AngUkaüeki KoioM

od dotychciasowych kar, a po xloienia prxysiegi na wternoád, moga byd ргхуpusxcxeni do arxedów publicxnych. Nastçpstwem podobaych nstaw byfo odjecie prawomocnoáci Test-actu x r. 1673, który iadal od kaidego nrxçdnika axnania xwierxchoiej wladxy koácielnej króla i nakaxywal prxyjmowanie Kommnnii àwlçtej podlug obrxadku Koácioia Anglikanskiego. Jakób II oiyly xa narxedsie ргхех Jexuitów, poknsxenie wprowadxeaia do Anglii kaloHcyxmo, odpokutowaf atratf korony. Wexwany na tron r. 1689 Wilhelm ksiaie Oranii, aklem toleraneyi zapewnil róinowiercom wolnoáé wyznania, wyjawsxy katolików ¡ soeynijanów. Na tej drodxe roxwijajac sie, Koációl Aaglikaáiki, alegajae naciskowi wypadków robil corax wieksze uslçpstwa. Jerxy IV achwafa parlamenta x г. 1828 isnnaf wloiony w akcie jednolitoáci i Test-akcie, równie jak i w aatawaeh Jerxego П warunek, ie aby piastewaó oread poblicxny, trxeba prxystçpowaé do Kommaaii w Koáciele AngHkaAskim. Za paaowania tegoi lamego króla, aehwala x r. 1839 d. 13 Kwietnia, xmieniono formóle prxysiegi na wiernoáé w ten sposób, ie i katoliey mogli ja wykonywaé. Preysiega ta bruni jak nastçpuje: „Ja N. N. przysiçgam i prxyrxekam, ii bçde wiernym poddanym Jego Królewskiej Moid, i bronió bedç Jego osobç, korone. i godnoáé, prxeciw wsselkim sprxysiçieniom i napaiciom, a dajac znaé o wixelkich pokusseniach prxeciwnyeh jema i ataraj|C sie. asilnie o otrxymanie nastçpstwa trôna w protestanekiej linii doma hanowerskiego, odmawiara poslosxeástwa wsxelkim pretendentom. Oáwiadcxam nadto, ie nie jest artykufem mej wiary prxekonanie, jakoby panojacy, exkommonikowaai prxex papieia lab kogokolwiek innego, mogli byé pozbawieni swej godnoáci, a ich poddani nwolnieni od obowiazków wiernoáci, mogli sie. targnad na ich iycie. Oáwiadcxam, ie nie wierxç, jakoby papiei mirf w krajach angielskicb poárednif lab bexpoárednia moc jorysdykcyi. Przysiçgam, ie xe wsxyttkicb sil moich prxycxyniaé sie. bede. do otrxymania praw wlasaoáci, wedle brxmienia praw krajowyek, i wyrxekam sie. wsxelkich xaraiarów daiaeych do obalenia Koácioia panojacego. Przysiçgam takie, ii posiadanej obecnie lab w prxyssloáci wladxy, nie oiyje, nigdy ani prxeciw religii protestanekiej, ani prxeciw rxadowi pofacxonych królestw, ani celem ich oslabienia. W койса wyxnaje. i oáwiadcxam prxed Bogiem, ie te prxyiiçgç mojç w calej jej rosciagtoaci, skladam wedle najprostsxego i xwycxajnego xnacxenia xawartych w niej wyraxów i nie bede. sie, nigdy nciekad do iadnych wybiegów, dwójinacxników, ani nkrytych myáli. Так mi Panie Boie dopomói." Haiden katolik, po wykonania powyisxej prxysiegi, prxypasxexony byd moie do urxçdôw publicxnych, wyjawsxy: regency! panstwa, wielkorx|dxtwa irlandzkiego, godnoáci lorda kanclerxa, lorda wielkiego piecxetarxa, tudxiei içdxiego najwyisxego i najwyisxego kommissarxa generalnego xebrania Koácioia sskockiego. Nadto, wyTacxeni s| katolicy od posiadania wsxelkich miejse koscielno-cywilnych prxy koáciolach, uniwersytetach i sxkolaeh, równie i s praw patronato, lab zarzadn cywilno-koácielnych xakfadów. Kto prxyjmuje lab uiywi niepoxwolonych tytulów dachownych, alega karxe 1 00 f. st. Zakonnicy obowiaxani sa podad swe aaxwisko i micjsce xamiesxkania w preeciago sseácia miesiecy; nowo prxybyli zaá, jeieli nie sa urodxonemi Anglikami, musza sie. x kraju wydalié. Wedlag praw Koácioia Anglikanskiego, obowiazujacych wsxystkich poddanych angiel skicb, urodxenia, mafieñstwa i xejácia musía byd zaregestrowane. W tym cela wsxystkie miasta i wsie podzielone sa na okregi. Urodxenie dxiecka masi byd xaregestrowane najwiecej w prxeciaga 6 tygodni. Akt xejácia trxeba xapisywad w prxeciagu dni oámiu. Ustawa o malienstwie doswala dopelnieaia obrxadki álubnego, nietylko w koáciele episkopalnym, ale i w innych miejscach, jako to: w kancellaryi nadregistratora i w kaplicach poselstw angielskicb. Prxepisy wy

875 migue prey xawarciu aaafieáatwa, odpowiadiji mníej wiçcej priepisom kodexa Napoleons. Po dopefnieniu prsepisów eywilnyeh i udsíelenin iwiadeetwa praei regiatratora, akt mafienetwa, slab koscielny odbywa sie, w prsytomnos'ci iwiadkow po ogfosxeniu lapowiedxi wfaiciwej paraGi, a po prieexylania prxei daebownego а Agendy upomniei biblijaych, narxeexony, wxiawsxy prawa rçkç ваrxeexonej, mówí: „Ja N. biore, cieble N., jako raafíonke. slobna; od dxis Aria cace, byd a toba poíacxony ¡ xalraymac ciç, cay sie atanieiz lepaza, cay gpmax cay aie. abogadea, cay xaboiejesx; exy bedalesi adrowa, cxy podlegnieaz chorobie: ekce, ciç mtfowad i pielçgnowad wedle swiçtej woll Boga, dopóki пае smieré nie roxíaciy. Prxyraekam ci to wiernie." Wedle brxmienia prava o maiienstwie, xwiaxki malienskie xawierane w koácioíach nie episkopalnych, maja takiei tame xnacxenie. Roxpatrajae sie, w roxwojn nitaw pai'istwa i ochwaí parlamento, fatwo dostraeds moina, jak a wprowadxeniem w r. 1689 praw dotycxach dyssydentów i katolików, a ufatwiajacych tymie wstçp do Ixb niisxej i wyisxej parla mento, xmieniasiç stosnuek Kosciofado paáatwa. Panelwo i KoáciM nie ц jai jedna caioicia, nie sa korporacyjami wapierajacemi i broniacemi sie. wxsjemnie, aíowem, Koicióf AngUkaiaki cxy episkopalny, de facto, nie jeat jai Kosxiofem paá atwa. Najoesywistsxym dowodem tego jeat, ie w radxie, tajnej, jako wladxy najwyisxej appelacyjnej, tylko iwiecey cxíonkowie maja prawa gfoaowania. Nadto, о He paiatwo oddxieliio siç od Koáciofa, dowodxi wypadek lat oatatnicb, to jeat prxyjecie do parlamenta Ixraelitów. Mimo jednak tych waxyatkich smian poÚtycxoych, Koicióf Anglikanski, pod wxgledem sanada koscielnego, jeat dais taki earn jakim byf prxed 300 laty. Doekowienatwo aoglikaiakie (the Clergy of the Church of England) atanowi osobna knete,, oaobny atan, wyróiniajfcy go od innych nietylko wyáwie.ceniem, ale tak prxywilejami jak i ogranicxeniami prawnemi. W Koiciele Anglikanakim af trxy stopnie wyiwiecenia: na dyjakona, kaplana i bisknpa. Wyiwiecajacy ai; na dyjakona, mnai mied najmniej lat 33, byd nie poaalakowanej moralnosci, snad jçxyk iacioski i Piamo iwiçte, a wedfag 34 Kanena, biikup nie moie nikogo wyiwiedd, kto nie akonoxyl uniwersyteta. Dyjtkoa moie najwcseiniej po roka byd wyiwiçconym па kaplana. Pray wyswigcenio па biskapa, tenie aoataje prxex dwóeh biskopów praedatawiony arcybiakapowi. Pocxém mnai byd odcaytaoy mandat królewski, a wyiwiçcony aklada prsyaiçgq sapremacyi i prxysiçgç posfasxenstwa w rçce arcybiikopa; caly obrxadek sai koncxy sie, odipiewaniem Veni creator, ndsieleniem Biblii, i bfogorfawienstwa prxes wkfadaoie гак i prxystapieniem do Kommonii. Wyiwie,cenie arcybiskupa odbywa sie, tak aamo, tylko opaaxcxa aiç prxysiçga poalaaxeáatwa. Dacbowieúatwo daieli aie, na wyiaxe i niiaxe, Koieióf Anglikanski albowiem sachowal bierarchijç. Dia tego tei, atosownie do dacha hierarchii, biakap moie byd poxbawiooy dyeceayi, nigdy aai godnoáei biaknpiej, i biiknpi tylko sa istotnemi praedstan icielami Koiciofa AnglikaAakiego. Prawo wyborn na biskapa posiada wyfacsnie korona; bo lobo kapitofy obieraja, kancellaryja królewaka [the King in Chancery) pismem aweaa {letter missive), oxnacsa imiennie kandydata, który ma byd wybranym. W parlamencie angielskim saaiada, na mocy godnoici biskopiej, jako lordowie cxyli baronowie paiatwa, 31 dnchownych, a mianowicie: 3 ar« eybiakopów, 24 angielskich biskapów, 3 irlandxkich, i biakap a Sador i Man, ba ron Aacklandxki; waxyscy ci dochowni jednak naawaji аЦ s posiedxei, jeieli parlament roxtrxasa aprawy kryminalne. Pierwexe miejace miçdxy areybiaknpami anglikanskiemi sajmuje arcybiakap kanterbaraki ; miçdiy biskopami, londynaki. Arcybiaknpowi Yorka slaiy wyfaexne prawo koronowania królowej i jeat sera ient jej kapelanem. Dwaj wyiej wsmiankowani arcybiaknpi, równle jak i biakap

876

AngllkaAsU loéoiW

Londynu, sa, czfonkami rtdj lajnej. Nhfaue riuchowiefctwn diieli sie, na: ducho wieAstwo kapitularne i parafijalne. Pierwsxe {Dean ahd Chapter), jest prxy koscioiacli katedralnych. ujmnje sie odbywaniem naboienstwa ¡ síaiy mu pravo wyboru biskupa. Glow; dachowietístwi katedralneeo jest dxiekan. Drug; osoba po nim jesl archidjjakon (Arch deacon); dalej ida kauonicy (canons, preben daries). Duchowieiístwo parañjalne (cleryy) diieli sie, na: proboszczów (incum bent), pomocników, cxyli adjunktów (curate) i kapelanów (chaplain). Prawo prezentacyi na proboszcza, síuiy patronowi kosciofa. Pnedslawiani byó moga lak krajowcy jak i cudzoziemcy, jeîeli sa wyswieceni; a poiiadanie innego raiejsta nie przeezkadza objeciu paralii. Kaida parafija stanowi oddzielna i samo¡stna gmine. Wedle dawnych praw angielskich, duchowni wyjeci byli z pod jerysdykcyi sadów ¡íwieckich: lecz statut 7 i 8 Jerzego IV opiewa, ie duchowni, w razie dopuszczenia sie prxestepslw cywilnych, podlegaja, sadom swieckim. Nie wolno ich jednak aretzlowaé podcxas odbywania naboienstwa. Niewolno jtst takie riuchowiym naleiec do iiby gmin, ani posiadac wiçcej gruntów jak 80 akrów, a nadto maja wzb-onione zajmowanie lie handlem lub rxemiosfami. KoidM episkopalny pofacxonych królestw Anglii i Irlandyi, podzielony jesl na cztery prowincyje. zoitajace pod zwierzchnictwem cxterech arcybiskupów, s klórych dwie, a mianowicie kanterburska i Jork, przypadaja na Anglijç, a Doblinska i Armagh na Irlandyje. Nadto, do Kosciofa Anglikaúskiego naleiy 20 biskupstw w posiadfoáciaeh zamorskich i iostaja one pod xarxadem arcybitkupa kanterbarskiego. Prawo koscielne angielskie, uswiçcone odwiecsnym zwyczajem, stanowi: ie kaidy paraliijanin, opfacajacy skfadkç koácielna, ma prawo gfosowania prxy wyborach i jeet cxíonkiem xebrania gminy (vestry). Z urxçdow gminowych wspomniec tu naleiy dwa: cxfonków kollegium (churchwarden) i jalmuiników (overseer). Pierwsi wybierani bywaja, w licsbie dwóch na rok jeden. Po zíoieniu przysiegi w rçee archidyjakona, czfonkowie kollegijnm zajmuja sie, xareo rient majalku koácielnego; nie moga jednak wfasnoáci koscielnej sprsedawaé bês xexwolenia xebrania gminy. Obowiaxkiem ich nadto jest czuwaé nad utrsymaniem xcwnçtrxnego i wewnçtrxnego porxadku w koáciele i prxestrxegaé ucxciwosct w prowadxeniu aie, archidyjakona. Na xgromadxeniach xebrania gminy prxewodnicxy probosxcx. Rschnnki paraOjalne rewidaja wybrani prsex gminq na rocxném xebrania, tak xwani audytorowie. Celem ulatwienia budowy koseiofów, doxwolone jest w Anglii budowanie prxex subskrypcyje,, a w takieh raxach prawo pa tronato prxex lat 40 posostaje prxy sobskrybentach; po upfywie nrf lego cxasu prxechodxi na duchownego parafii, w której koMóf xoslat wystawiony. Majatek koscielny stanowia jui tu grunta, jui nierucliomoáci, jui dxiesieciny, xapisy, skfadki i opiaty x lawek. A poniewai dochody koáciofów sa róine i istniafy prxy tychie roxmaite synekury, aby xfemii zaradzié, ustanowiono w rokn 1835 kommissyje,, której zadaniem jest zbadanie stanu rzeczy, zniesienie synekur, a z powslafych xtad osxcxednoici, uposaienie biedniejsxych paraflj. Nie od rzeczy bçdxie wspomniec tu o rodzajo naboienstwa w Kosciele Anglikañskim. Naboienstwo to, czyli rposób odprawiania jego, przepisany jest w agendxie Anglikaáskiego Kosciofa (The Book of Common prager) xe wsxystkiemi sxesegofami, a gíównym i najwybitniejsxym jego charakterem jest, cytowanie miejsc Pinna swiçtego, rownie jak i rozpisany na caiy rok porxadek odcxytywania pojedyncsych roxdxiafów Biblii Starego i Nowego Teslamentu. Oprócs naboienstwa ю'еdxielnego, odbywaja sie, codxiennie naboienstwa poranne i wieczorne. Podcsas pierwssego, ducbowny, po)odcxylaniu x agendy róinych miejsc s Pierna i., wsywa paraflijan do sToienià wyxnania grxechów, a caía gmina кЦсцс powtana tako

AngUk&ñeki Koéotót

877

we gfoéno xa duchownym. Pocxém adxíela xgromadxonym absolueyje i ukleknawszy odmawia Ojcxe ñau. Amen mówi gmina. Gdy odciytany tostante pea Im 95 i ¡nne, i po lekcyi xe Starego Testamenta, bywa odspiewanem lab mówionem: Te Devon ¡audamut, albo tei: Benedicite, omnia opera Domini. Nakoniec nastçpuje lekcyja z Nowego Testamentu, psalm 100, wyxnanie Wiary Apostolskiej, krótkie kollekty, modlitwa za króla i jego rodxinç, za duchownych i gminç, modlitwa i. Chryzostoma i wsxystko xakoáczona zostaje Pozdrowieniem ApostoUkiém: „¿aska Pana naszego Jesusa Chrystasa, mifoác Boga i wspólnosé Du cha iwiçtego, niech bçdzie po wasystkie ciasy z nami wssystkiemi. Amen." Naboieñstwo wieczorne jest takie same, tylko krótsse. Kommunija udzielana bywa podobudwoma postaciami, a prxepisy koscielne wymagaja, abyprxystçpowaédoniej prsynajmniej trzy rasy do roku. Chrzest moie sie, odbywac w koáeiele lub w do ran, w obec trzech chrxeatnych. Konfirmowad dxieci mocen tylko biskup. Prxy pogrzebach, duchowny nie exportuje cíala, ale prxyjtnuje takowe na progu emen taría i odczytuje z agendy przepisane w tym celu modlilwy. Poditawa prawa koscielnego anglikaúskiego, jest rxymskie prawo kanoniezne, tudxiei konstytucyje z r. 1237 i 1269 legatów Ottona i Ottobona, a nakoniec konstytucyje prowineyjonalne anglikaúskich synodów. Rozumie siç, ie prawa te, skntkiem licxnych uchwaf parlamenta, od czasu reformacyi ulegly niejednej zmianie i modyfikacyi. I tak zmieaiono, naprxykfad, uslawe. prawa kanoniexnego, które w roxdziale o Testamentach día kobiet 12 lat skoócxonych, día meicxyxn 14 skonexonych pefnoletnoic oznaeza, i uchwalono, ie pefnoletnim jest ten tylko, kto якопеху! lat 21. W prawie o matieñstwie trzyma sie, Koseióf Anglikañski íciaie pnepisów prawa kanonieznego. Rozwód jest moiliwym tylko со do stolu i loza rozwiazsnie mafienstwa moie nastepié jedynie w razie przestapienia в przykazania. Со si; tyczy praw dyscyplinarnych, te sa zawsze: pro salute animae. Synody istnieja x nazwiska tylko; w oslatnich exasach dopiero starano sie, wprowadxié je w uiyeie, czujac, ie Koációl potrzebnje wzajemnego naradzenia sie,, a dnchowieástwo zbudowania i skupienia s¡< swoich. Gfównym charakterem Koscioía Anglikaúskiego, jest pewne chwianie sie, w artykulach wiary o Sakramentach: przez chrzest albowiem dzieeie, ataje sie, czastkf Kosciola, w Kommunii ehleb jest wspólnoscia Ciaía Chrystusowego, i poioienie catej i wyíacxnej wagi na urzad biskupi, a nadto skíonnoíó do zachowania ducha Starotestamentowego, со fiezególniej objawia siç w prawie áwiecenia niedxieli. Nadto, Koiciof Angli kañski przekazai wfadxy swieckiej laka moc w sprawach religii, ie bes zezwolenia korony, Koicióf nie moie swofywaé synodów. Nataralném naslçpstwem ostatniego prawa, równie jak sbytecznego formalizmu, bylo i jest pewne odrçIwienie, które opanowalo Koscióf Anglikañski. Wprawdsie usiíowania Puseistów (ob.) i List Apostolski papieia Pijusa IX, s dnia 29 Wrzesnia 1850 roku obudxify z letargu dnchowieástwo angielskie, a kasania i nauki, które miewaf w roku 1858 w kosciele s. Pawía biskup Londynu, dowodza jasno, ii Ko seióf Anglikañski zacxyna prxychodxic do uxnania, ie nie same formy liturgiesи, chociaiby najdoskonalsse, ale iywe, opowiadane síowo Ewangelii, jest i musí byc pokarmem gminy Chryslusowej. Jeieli budynki koseielne sa wyraieniem ducha Kosciola, to duck ten najpoteiniej usymbolisowat siç w londynskiej katedrze s. Pawía, i we waetrzu opaelwa Westminsterskiego. Pierwssa, w swych prostych wzniosfych linijach, w owych gfadkich poteinych écianach, w smiafej kopule wyraza niejako ów wewnçtrzny organixm anglikaaixmu, ow§ jego sklonnosé do formalisme; drnga, zewnatrz dsiefo najczystsxej gotyckiej arebitektuту, wewnatrx ozdobiona nagrobkami i pomnikami wssystkich niemal xnsko

878

AigHktálM КомШ — iitfMltwH

mitosci Albijnu, przedstawia anglikanizm chwytajacy sie. reforray, nie mogacy sie, jednak wyzwolié i otaczajacysh go xewn|trz wspomniéñ ¡ form sredniowiecznych. W koñcu udzielié nam wypada niektóre szczególy statystyczne, dotyczfce Koácioía Anglikanskiego. Ludnoáó Anglii i Walü wynosi 17,750,000 miesxkanców, z tych y, naleiy do Koscioía Anglikanskiego. W Irlandyi, która liczy 8 '/« mieszkañców jeit 800,000 wyznaoia aoglikaáikiego. W Anglii i Walü ma Kosciól Anglikanski 13,000 probosscxów i 5,500 adjunktów; w Irlandyi liczba du chown y ch dochodzi do 1,400. Probostw licza obeenie 11,077. Dochody KoscioГа Anglikanskiego wynosza okofo 3,000,000 funtów szterlingów. Arcybisknp Kanterburski pobiera rocznej pfaey 33,400 funtów szterlingów, a bisknp Landofr, który jest nwaiány za najnboiszego miçdzy prafatami anglikaóskiemi, ma na rok 3,000 funtów ixter. pensyi. (Zródía do historyi Koscioía Anglikaáikiego Kurtz: Allgemeine Kirchengeschichte', Nothia Statistica etc., coi Tipi della S. C. di propaganda Fide 1843. Burnt, Ecclesiastical Law 1842. J. В. С. Carwithen, History of the Church of England, Oxford 1850, 2 vol. К. T. Ständlin, Allgem. Kirchengeschichte con Grossbritannien, Gottingen, 1819, 2 tomy. Das Allgemeine Gebetbuch oder die Agende der vereinigten Kir che oon England und Irland, London 1831. X. L. O. Angllzowanle, jest to postçpo wanie, któregu mysl naprxód w Anglii powstalo, za pomoca którego koniom, azczególniej wierzchowym i powozo wym ncinaja ostatnie kregi ogonowe, przez со ogon staje sie. krótszym; operacyjç te wykonywajç weterynarse. Byí czas kiedy anglizowanie koni bylo bardzo opowszeehnione, obeenie prawie znpefnie zaprzestano konie tym sposobem oszpecaé. An glizowanie koni starano sie tém uspra wiedliwic, ze koá, majacy ogon krótki, mniej wala bfotem jeídíców i powozy, ie ogon ntrsymaje sie w itanie wieksiej cxyetoáci, i ie czçstokroé przez uciecie nsuwa siç wada, wyaikajaca ze siego nformowania ogona. Przeciei Mähe «a to powody, día których poddawano konie lej bolesnej operacyi, jeieli zwaiymy, ze prócz cierpien, кой przez nif atraca najpiçkniejszf swoja ozdobe i najdzielniejsza obronç przeciwko owadom nieastannie go niepokojacym w'skwarne dni lata. Tulaj takie odniedé naleiy podcinanie koniom miesni ogonowych, dxiafajacycli na obniianie ogona, со olatwia dzialanie mies'ni wznossacych ogon, i tym sposobnm nadaje si; koniowi pozór eiíy i raezosci, której nie pesiada. Tego árodka ch wytaja siç niekiedy handlarze koiimi, eelem ciagnienia niesfosznycb korxysci z latwowieroych nabywców ich towan. ÄUglomaniJa, wylaczne i przesadzone zamilowanie wszystkiego со jest angielskiém, zwyczajów, obyezajów, sposoba iycia, nstaw i mod angielskich. W nassym kraju rzadko dawaly sie widziéé prxyklady anglomanii i to chyba w iycia prywalném osób moiniejszych; ostatniemi jednak czasn niektórxy anglomanijç usiío wali wprowadzié do naszego gospodarstwa rolnego, a nawet do wyehowania dzieci. Anglosaionl, Anglowle, stanowili male plemie, germanskie, które mieszkalo prsez 1400 lat na prawym brxegn Elby, w ezefci Chersonezu Cymbryjskiego, wdzisiejszém ksiestwie Szlezwigskiém (ob. Angeln). Po ras pierwsiy wspomina о Anglach Tacyt i atrsymnje, ie stanowili oai wras z Taryngami i Herulami konfederacyjç, posiadajaca wspólna swiatynie, na wyspie Rugü. Saxonie, plemie, germanskie, wedlag Ptolemeasza samieszkiwalo poluduiowa ciedó Chersonezu cymbryjskiego, w tóm samé m miejsca, w którém Tacyt upa truje naród Foseów. Pomimo tak róinych podaá staroiytnych bistoryków; nowsse badaaia wykazaly, te Saxonowie i Foseowie stanowili jeden i ten sam naród. Germanowie nazywaH icb Saxami día tego, ie nosiH prxj boku sxtylet, który w dawném teutonskiém na

AnglOMXM! — ОДмажоОД Jfiyk

879

neun swai sie.: „Sachsen," gdy tymcxasem Cymbrowie i Belgowie nazywaii ich Foesami, takte od slow«: „sztylet," w nineczo Cymbrów: „Ром." Na poctatku V wiekn po Chryst., Bretonowie nie bçdac w ilanie odeprzeó Piktów i Kaledonów, opniteteni prie» Rzymian, ndal! sie, i proába o pomoc do Anglów, Paxów i Jntów, klóriy twyciçtyli Piktów i za przyiwoleniem Wortigeraa, króla bretoóskiego, osiedlili siç na wyipie Tanet pray njácia Tamiiy. Wkírótce, oiady Anglo-Saxonów tak wzrosly w ladaodé i potqgç, ze napadly zdradziecko na Bretonów i wypedzily ich z wyspy. Jatowie zajeji wyspe. Wight, Kent i czçié Westeza; Saxonie wzieji Essex, Wessex i Sussex najbogatsze prowineyje wys py; Anglom dostafa sie. wsehodnia cieeé saehodoiej strony кraja, Mercyja i Nor thumberland. Zwyciezcy zaloiyli siedm królestw, snanycb w dziejach pod nazwa: „Heptarchii." Poladaiowa czeió wyspy przezwana zostala od nazwiska An glów: Anglija (England). Jezyk Anglo-Saxoóski , stanowiacy tfo dzisiejszego Jezjka angielskiego, od którego znacznie jest diwieczniejszym, nprawianym byl prsez wieln kronikarzy, poetów i teologów, i doszed? byl jai do znakomitego rozwoja, gdy najscie Normandów na Anglija, nádalo pierwasenstwo pierwiaslkowi romanskiemu se szkoda. germaskiego. Najdawniejszym pomnikiem literatnry Aaglo-Saksoñskiej, jest przeklad ksiçgi Rodzajn przez Caedmona; diielo to, siçgajaee VII wieka, wydane tosíalo przez Thorpa w Londynie 1832 r. Godna. jest takie nwagi staroiytna epopea narodowa: „Boewnlf," wydana staraniem Kembla w Londjnie 1833 rokn (ob. nastçpnjaey artyknl). AoglOSAZOnsU Jfflfk I literatura, jest to rozwinieta odrebnie gala* szczepn nizszo-niemieckiego jexyków germanskich, powinowata swlasscza z narzeczami staro-saxoúskiém, staro-niderlandskiém i staro-fíryzyjskiém. Jçzyk Anglosaxonów dzielü sie. na dwa glówne dyjalekta: pólnocno-angielski, nzywany w czçáei Anglii osiadlej przez Anglów i poladniowo-angielski ezyli saxonski, w krajach heptarehii, zaloionych przez Saxonów. Wraz z przewag) koácielna. i politycxna krÓlestwa Wessex (West-Sachsen) w ósmém etuleciu, dyjalekt saehodnio-saxoáski latwy snalazl przystçp we wssystkich klassach spoleczenstwa. W dziewiftym wiekn zaczeto spisywaé prawa i pieíni, oraí przekladaé na jexyk anglosaxonskt dziela laeinskie; z npadkiem jednak dynastyi anglosaxoóskiej i wstapieniem na tron normandxkiej, jesyk krajowy równieá wypartym sostal przez póínocno-franenzki z sfdownictwa, z nauki, a nawet z koiciola, choó Intal cifgie w narodsie, w którym tei w wiekaeh XII, XIII i XIV pod wpïywami romanskiemi wyksstaleil siç w dzisiejszy jçsyk angielski. Jçzyk anglosaxonski w okresie od r. 1070— 1350, u angiebkieh swlaszesa filo logów nazywa sie, pólsaxonskim (temi-taxon). Od czasów reformaeyi nanka lego jezyka znaeznie znown ata, wsmogla; a w ostatnich csasacb waine pod tym wzglçdem poesyaili badaoia, w Anglii Thorpe i Kemble, w Niemczech Grimm i Leo. Najlepsze slowniki anglosaxoóskie wydali Lge (2 tomy; Londyn, 1772) i Botworth (Londyn, 1839); najlepsxa grammatykq Rath (Kopenhaga, 1830) i Grimm {Deutsche Sprach lehre, Gettynga, 1840). Dokladae wypisy anglosaxoAskie uloiyli: Conybeare: Illustration of anglotaxon poetry (Londyn, 1826) i Leo: Altsächsische und angelsächsische 'Sprachproben (Halle, 1838). Na ezele licznyeh zabytków literatnry angielskiej, które pomimo spnstoszeñ Dnóczyków i Normandów ргхеehowaly sie. do obecnej ehwill, choó w wiçksxej cseáci nie Ц nawet dmkowane, stoji bes wytpienia posaniki poesyi. Poesyja anglosaxoAska, równie jak skandynawska i najdawniejsza niemieeka, najczeáciej bywala alliterujfCf; daleko póíniej dopiero ukazaly altj poczftki rymu. Epopeje, ktorych styl jest naceehowany obfltoscia powtarsaj|cych sie, na wzór Hornera epitetów, smialemi metaforami I bo

880

Angloaaxonakl jpyk - Angora

gactwem kolorylu, czerpane sa po wiekszej oxeáci i podañ ludowych, niekiedy jednak takie i Historyi swietej. Wfasciwe aloli poemata bohaterskie Anglosaxonów zaginefу , a slady ich ly Iko poxostafy sie, np. w Pieini podróínika (Travel ler's Song) i w Beowulfie, siegajacj m ai VIII stulecia. Od epoki wprowadaenia chrystyjanixmu poexyja przybrafa kicrunek religijny; obfity xbiór pieini i legend i tym podobnych wiersxy naboinych, znajdujacych sie w Exeter i w Vereelli, wyda( Thorpe (Londyn, 1827 i 1842). Typem lego rodxaju jest przyplsywana iyjacemu w VII wieku Kaedmonowi Parafraxa Genetg, wydana prxex Boutertceka (Elberfeld, 1847); o niektórych innyeh ob. Angielska literatura. Z pomiediy xabytków proxy anglosaxonskiej, najwainiejsxemi sa prxedewsxystkiém prawa koécielne i »wieckie od Etelbirla x Kentn (pod koniec VII wieku) ai do Kanula; najlepsia edycyjç uskutecxnif Thorpe p. t.: Ancient laus and institutions of England (Londyn, 1840). Na cxele dxie< historycznych, oprécx prxekfadu x Oroxyjiisxa prxex Alfreda (ob.). stoi Anglosaxon Chronicle, doprowadxona do 1154 г.; najliexniej atoli uprawiana byla teologija, x której obok legend Apolonijusxa x Tyru. Furxeusza. N'eola i innych, wymienimy mianowicie liexne homilije, których najobfitsxy xbiór. roxpocxety prxex biskupa Elfryka, wydal Thorpe (2 tomy, Lon dyn, 1847). Tenie Elfryk prxefoiyf lakie Stary Testament; w Durham-book xnajduje sie przekfad cafej Bibiii x ñsmego stulecia. O stanie nauk scisfych i prxyrodxonych x Anglosaxonów bliisxe wiadomoici xnajdnji sie w dxiele Wrightu: Treatises on sciences written during the middleages (Londyn, 184Í), orax w Michel: Bibliothèque anglosaxonne (Paryi, 1837). Angola, w najodleglejszém xnacxeniu cafe pobrzeie xachodnio-afrykai'tikie, miçdxy prxyladkiem Lopex de Gonsalvo i Benguela, w blixsxém xai podlegfe Portngalii królealaro w Niisxej Gwioei, pomiedzy rxekami Koanxa i Danda, IIciace roxlegiosci 14,700 mil □ i okofo 360,000 mieaskanców. Kraj ten, niexmiernie urodxajny, odkryty xoitaf r. 1488 prxex Portogalcxyków, którxy dotychcxas w nini panuja. Pod lepsxa adminietracyja dochody i niego mogfyby bye ogromne, gdyi obfituje we wszyetkie pfody pofudniowe, jak: kawa rosnaca dxiko, trxcina cukrowa, palmy, knew bawefniany i t. p., a nadto gory, geateni pokryte lasami, wydaja srebro, miedi i ielaxo. Metale tc, orax wosk, koid sfoniowa i niewolnicy Negrowie slanowia arlyknfy wywoxowe. — Angola, albo Loanda, naxywa sie takie miasto slofeczneposiadfoici portagaUkich w Afryce xachodniej, siediiba generaf-gubernatora, licxace prxeaxfo 20,000 miesxkancow, pomiedxy klóremi missjjonarxe portugalscy od r. 1491 roxsxerxaja wiare chrxeicijanska. AngOr, w mitologii celtyckiej Dei wr, ayn Madjena lab Sejlhenina, tprawca i «zafarí wsxego dobrego, wai swiatfosci, prxewiercajacy najgrubsxa eiemuosi, nieprzezwycieiony pan, xnacxy tyle со Ormuxd, Bielboh cxyli Biafy-bóg. Inne imiona jego sa: Maryn, Meryn. Angora, slaroiytna Ancyra, miasto na wschodnim krai'icu lureckiego ejaletu Anatolii w Axyi Mniejsxej. Wedfag podania, xostafo ono xafoione prxex Midasa frygijakiego, pod rxymikiém xas panowaniem byfo gfownem targowiskiem calego bandln wschodniego. Ce»-arz August prxyoxdobif Ancyre,, xa со wdxiecxni miesxkañcy wxniesli mu swiatynie, marmurowa, x napisami opiewajacemi jego cxyny wojenne. Napisy te, xnane pod nazwf Manumentum Ancgranum, watne sa bardxo dla nauki dxiejów slaroiytnych. Dxisiejxxa Angora licxy 40,000 miesxkaúców, pomiedxy któremi 8,000 chrxeicijan, i jest atolica biskapów greckiego i armenskiego. Sfynne po s'wiecie cafym sa hodowane In koxy i sporxadxane z ich wfosa wyroby. Koxa angorska, odmiana domowej, odznacza sie dfugiem, jedwabiatém wfosieni, «padajacem ai na uogi w kosmykach oémio-calo

881

âagtrft— âigottara

wyeh, które strzyie sie. dwa raxy do roka. Zdaje siç, xe klimat Angory wpïywa kardzo na wyborowe wíasnosci tego materyjaia, koiy bovriem tamecxne, prieniesione do Europy, predko tie. wyradxaja. Wloa ten, prxerobiony na nid lab materyje kamlotowe, slanowi artykul rozlegfego haadlu. Skóry kóx angorskich daj| wyborny safijan ¡ korduan wschodni. Roku 1402 zasxía pod Angora, wielka bitwa miçdxy Turkami i Tatarami, w klórej Timar pobií i ujaí w niewole. suítana Bajazata I. AngOrska koia (Capra аецаугиг anyorentltj. Odmiana koxy pospolitej; eiafo ma krótaze, nogi dfazsze jak swyczajaa, usxy díugie zwieazone. Pokryta wíosem delikatnym, díugim na 8 do 9 cali, biaíym albo popielatym. Samiee opatrzony jeit rogami prawie takiej díugosci jak u aamea gatiinku zwyczajnego, lecz te ia bardziej spíaszcione i apiralnie zwiniçte, rogi xas aamiey «a krótaie. Zyje w okolicach Angory, gdzie podobnie jak u ñas owce, atadami ten gatunek kói jest utnymywany, a to día weíny, którf strzyga lab wycxesuja. Skóry tych zwierzft wyprawiane bywaja, na najprzedniejaze safijany wachodnie, mleko aai i miçso uiywane na pokarm. Koxy angorskie fatwo przyzwyczajaja siç do klimatu Europy árodkowej i bywaja hodowane w róinych miejscowosciach Niemiec, Hollands i, Angin, Wíoeh i t. d., lecz weína w tych krajack nie dosiçga ani tej delíkatnoíci, ani díugosci, со na Wschodiie. We Francyi z poíacxenia aamea kozy angorskiej z samica kozy kaszemirskiej otrzymano odmiane, której wlosy wyzszej sa wartoáel, nil weína kozy angorskiej wíasciwej, w Eoropie hodowanej. S| takte odmiany psów, kotów i królików odznaezajace sie wíosami dlagiemi, jedwabisteml, pochodza one z okolic miasta Angory, i día tego angorskieml s« zwane; w Eoropie wkrótce sie wyradzajij. AngOrska wetaa, tak nazywa si; szersc kozy angorskiej; bywa ona koloru biaíego i innych barw posrednich, ai do ciemno-szarej, rzadko czarnej, pojedyncze wlosy díugie na 8—9 cali i delikatne jak jedwab'. Odróiniaja prawdziw| i bajbezarsk| wefnç angorska; ostatnia nie jest tak delikatna jak pierwsia, leca lepiej oczyszczona i día tego bielsza. Wielka ilosc przedzy s tej weíny jest przedmiotem handln wywozowego i dawniej w takim tylko stanie anana by(a w Eoropie, gdyi wywóz surowej byl zakazany. Mole chciwie aie weíny angor skiej chwytaji i día tego nspnszczajf ja kamfora, lub trzymaja. w akrsyniach azczelnie zaraknietych. Najdelikatniejszej weíny dostarcza Persyja, leca ta pra wie zupeínie na Wschodxie jest spotrzebowywana. Uiywajf weíny angorskiej na wyrób kamlotó w, produkowanych w Angorze, które bywaja fijoletowej lub czarnej barwy ¡ ц noszone przez znakomite kobiety tureckie; na eukno bardzo miqkkie w dotkniçciu, lecz nietrwafe, tndziei na kapelusze. Na wyrób snkien uiywaja takie szertfci królika angorskiego. Angostara, teraz Ciudad Bolivar, stolica prowincyi Gujany, w poíudniowoamerykanskiej rzeczypospolitej Venezuela, poíoiona amOtealralnie nad rzek| Orenoko, o mil 80 od jej ujácia. ülice miasta szerokie, proste i równolegíe i domy starannie zbndowane, piekny przedstawiaji widok. Angostara zaloiona sostaía jesscze r. 1586 nieco ponizej, a r. 1764 odbudowan} w miejsca teraíniejszém. Uczba mieszkaiiców jej nie dochodti dziá 10,000, wzrasta jednak ciagle i z czasem miaste lo slanie sie moie jednym z najwainiejszych pnnktów handlowych Ameryki Poíudniowej. Artykafaroi wywozowemi sa: bawefna, tytan i какао; towary eoropejskie wprowadxaj* okr<¡ty angielskie, francutïie, póínocno-amerykanskie i hanzeatyckie. ¿egluge parowf na rzece Orenoko prowadzi towarzystwo kupców pófnocno-amerykanskich. Dnla 15 Lntego 1819 zgromadzií sie, w AnENCTKLOftOVM TOM I.

56

882

Angostara — Angoulème

gosturze kongres, na którym Nowa Granada ¡ Venezuela ukonstytuowaty aiç w oddzielna. rzeczpospolita', pod nazwa Kolumbii. AngOt (Jan), rodem z miasta Dieppe, byf synem ubogich rodziców, leez podróie, jakie odbyl po Afryce na pocz|tkn XYI wieku, tak daleee go wzbogacify, ii po powrocie swoim do Francyi zakupif znaezne dobra ¡ wziaf w dzierzawe, ud rzadu dochody monopoln solnego. W ctasie podrózy Franeiizka I po Normandyi, Angot przyjaf tego monarchy w swoim pafacn w Dieppe z taka okalaíoscia i przepycbem, ie go uradowany Franciszek mianowaf gnbernatorem miasta, Wkrótce potém Portugalczycy schwytali zdradziecko okrçt, naleiacy do Angota i nie chcieli go zwrócic. Angot uzbroif 17 statków o wíasnym koszcie, skorzystal z nieobecnosci flotty Fortagalskiej, stojacej ua kotwicy w Indyjacb, blokowai Lizbone i poczat niszczyé wszystko со mo tylko w rçce wpadfo przy ujáciu Tagu. Król Portugalski wyafal ambassadora do Franciszka I, ргоэцс о pokój; ale Franciszek odesfal go do Angota, któremu przy tej sposobnosci nadal tytuf wicehrabiego. Ku koñcowi iycia swego mniej byf szczeéliwym; straciwszy bowiem wielki majatek z powoda poiyczek, udzielanych rzadowi francozkiemu, opuscic rausiat wspaniafy palac w Dieppe i przesiedüö sie do lelniego domku, jedynego schronienia, jakie mu jeazcze pozostafo. Umarf ze zmartwienia w 1551 г., wzbudzajac do saniej smierci zawisc w swych wspófziomkach, którzy mu nîgdy przebaczyc nie umieli, wyniesienia, przepychu i znaczenia. Angoalême, stolica francuzka departamento Charente, nad rzeka Charente, Hczy 18,000 mieszkaúców i jest ciedliskiem wfadz departamento wyc'i, biskupi suffragana i trybunafu handlowego; pesiada znakomite fabryki papieru, hiblijotekç pnblicznf (16,000 tomow), ogród bolaniczny i t. p. W okolicach miasta mieszkancy uprawiajf wiele szafranu i wina. Angonlème jest ogniskiem haudlu dosyé oiywionego szczególniej wódka i winem, wyprowadzanemi do departamento* poladniowych. > AngOdlême (Ludwik Anton! de Bourbon, ksiaie d'), starszy syn Karola X, krola francuzkiego i Maryi Teressy Sabaudskiej, nastepca tronu, urodzif siej w Wersalu 6 Sierpnia 1775 r. Mfody ksiaie pod wpfywem wypadków z 1789 r. idaf sie wraz z ojcem swym do Turyiiu, ksztafcif sie w tamecznej szkole artylleryi i w 1792 г., stauaf na czele pufku wychodíców francuzkich, formujacego sie, w Niemczecli. ¡Viepomysiny los wyprawy zmusif go do wydalenia siç s ojcem do Szkocyi. nastçpnie do Blankenburga w Brunswickiém, a ztad do Mitawy w Kurlandyi, gdzie w 1799 r. dnia 10 Czerwca w?tapif w zwiazki mafienskie z córka Ludwika XVI, Maryja Teressa Karolina. Z Mitawy Angoulème idal siç do Warszawy, naleiacej wówczas do Prossakow, lecz na zadanie wladzy optici! Ц czesc Polski i wyjechal w 1805 r. do Rossyi, oslatecznie zas otiedlif siç w Anglii. W r. 1814, w chwili kiedy wojska sprzymierzone wkraczaiy do Francyi, Angoulème nkazal sie w pbozie hiszpanskim pod Saint-Jean-de-Luz, wydat proklamacyje do armii francuzkiej, i w dniu 12 Marca, pod zasíona wojsk angielïkich wszedf tryumfalnie do Bordeaux, zapewniajac mieszkañców, ie Bourbon! uwolnia naród od ucigiliwych podatków i rekrulowania. Po wstapianin na iron francuzki Ludwika XVIII, mianowany zostaf geucrafem: kirassyjerów, dragonów i admirafem Francyi; odbywaf w tym charakterze wlaánie podrói po pofadniowej Francyi, kiedy nagle, w dniu 9 Marca 1815 т. otrzjinaf «¡adornóse ze cesarz Napoleon powrócif z Elby, ie Lndwik XVIII opuscif Paryi i pozostawia mu namiestnikostwo królestwa. Angoulème udaf sie natychmiast do Tulonu, zawiazaí tara rzad tymczasowy i wyruszyf na czele nielicznego wojska linijoweífo i gwardyi narodowej przeciwko Napoleonowi. Jakkolwiek szczeíliwym byl

ABgMttM — Aigiler

883

w dwóoh potycxkach pod Montelíratrt i Loriol, lees wkrólce potém niekorzystne Ла niego s/jicie pod Saint-Jacqoei i adrada wfasnego wojska, wydafy go w rçee Bonapartego. Po szesciodniowém uwiçzieniu go, wyprawionym sostal na okrçcie sswedtkia ^Scandinavie" i Cette do Barcelony, gdxie pofaesyf siç i kilkoma wychodxcami i xamierxa? jni prxekrocxyö granicç hisxpanskf, leei wiese о poraiee Napoleona pod Waterloo wstrxymafa go i dóiwolifa mn wróoié do Parjia. Pózniej odinaeiy? siç w wojnie hiupaAikiej 1823 г., w któréj dowodxif armija. francuxka i poxyskal tytnf keiçcia „de Trocadero." Po ámierci Mi Lldwika XVIII i wstapieniu na iron Karola X, ogfoisony byl nastçpca trôna francukiego. Niedfugo ciessyf siç Angonlème tém powodzeniem, albowiem w 1830 r. wybnchfa re wolucyja Lipcowa, która go poxbawifa dostapionych nsscxytów. Znekfasy siç trôna wraz i ojeem na korxyid siostrxenca swego, keiç cia de Bordeaux, udaf siç najprsód do Holyrood, potém do Pragi w 1832 roku, ostatecxnie xa< do samku Illyryjskiego Gorica i ta xakoncxyf swe iycie tufaexe w dnia 3 Cierwca 1844 roku. Maftonka Jego Maryja Teressa poxostafa w Goricy i zgasfa dnia 19 Paidxiernlka 1851 roku na rçkach brabioitwa Chambord (kaiçatwa de Bordeaux). Angamafll», prowincyja franco xka w dsiaiejaiym departamencie Charente, tak naxwana od swojej sloliey Angonlème, ta Cexara xamiesxkafa byfa priei Agexynatów, a pod Horaeyjasxea atanowifa czesc drngiej Akwitanii. Angoamois spustosxony prtex Wandalów i Alanów, póíniej priez Wíssygotów, skutkiem bitwy pod VoniU'e, prxeszedf nastepnie pod wladzç Franków. AngOXa, mala gromada wyap na wschodnich brsegaeh Afryki, miçdzy pobrxeiem Mozambik, a Sofala, napneciw obwoda Angoxa, któremu te wyspy podlegajf. Hanrowie i marsyni krajowcy prowadxa s Portngalcsykami handel slotem, koácia sloniowa, owocami i niewolnikami. Angra, stolica gromady wyip azorskich, na pofudniowym brxegu wyspy Terceira. Miasto to, majace 13,000 miesskaúców, porxadnie xabndowane i ailnie obwarowane, posiada port doayé niebeipieexny, akademije wojskowa i kilka xakfadów naukowo-Hterackicb. To swykle zatrxymoja siç okrçty portugalskie, ptynaee do Brazylii i Indyi. Wywós wina, pasenicy, miodu i Inn bardso jest xnaezny. Ai do zdobycia Porto sfuiyfo ono sa sehronienie regeneyi, astanowionej prses Don Pedra, podesas walbi jego s Don Migoelem, w cela osadsenia na tronie portugalskim córki awej Donny Maryi. W Angra przechowoja sfynna smigownicç x Malaki, wyrsocajaca 60 fantów kul, o której w dsiejaeh indyjskich czçstokroé »darxa siç wsmianka. Angrab, rxeka w Prussach wschodnich, pod Darkaniami (Darkehnen) piynaca, a miedxy Gombinem i Insterbargiem do Preglu wpadajaca. AngrlwaryJOWle, naród leutonski, miçdxy Wesera i Erosa, niedaleko Swewów i Kattów, a których dsielniea obejmoirafa czeác ksiçstwa Minden i biakopstwa Osnabruckiego, hrabstwa Tecklenburg i Ravensburg, oras cxçid hrabstwa Schaumburgskiego. Dsisiejsse miasteesko Tecklenburg jest podobno dawna stolica Angriwaryjow, Texelija. Naród ten bra* udaiaf w cifgfych walkaeh innych Germanów s Rxymianaml; naleial równiei do wielkiej rodxiny saskiej i wras x Saxonami podbity zoslai i nawrócony s Karolem Wielkim. Angnier (Franeissek i MichaíJ, dwaj bracia rxeibiarze, ur. w Eu w 1604 ¡ 1614 г., uexniowie Ssymona Guillain w Paryiu, nastçpnie wykaxtalciwasy eiej w Rxymie, po powrocie do Francyi Hoxne wykonywali prace día Ludwika XIII i Anny Austryjacxki. Najlepsxym utworem Francisxka Angnier jett Pomnik Henrika I, k*i(da Longueville. Micbaí, który mniej aiaf ciçikoàci i w ogóle

884

Angriff — Ingina t

wiecej talento od awego atarazego brata, zoatawil miçdiy innemi wielee cenione Objawienie tie Jetuta Chrystusa he. Dyjonitemu. Pierwazy z mch umarf w 1669, drngi w 1686 roko. Angorek (Angraecum). rodzaj roslin naleiacych do fatnilü storczykowych, uetanowiony przez Du Petit-Touars'a. Lindley w swojem dziele: Genera and tptciet of orchidaceous Plante opiaal okofo 21 gatonków roslin naleiacych do lego rodzaju. Z gatonków tych najwainiejszym jeit Angurek wonny (Angraecum fragrana) rosnacy po drzewach na wyapie Bourbon; liscie aromatyczne tej roaliay, iwane w handln faham albo herbatq burboñtkq. bywaja uiywane w postaci ■aparn, w cierpieniaeh pieraiowych. Angurek oatrogrzbiecisty (Angraecum carinalum) roinie w Indyjach wachodnieb, gdzie sie, uiywa jako lekaratwo w wielu cierpieniaeh. Najwiçksza liczba gatunków tego rodzaja roinie na wyapach afrykanekich. AngOOla (Jan), urodzony wPradze, uinarf w Mfodym Boleafawie !3 Stycznia 1572 r. majac lat 80, jeden z najgorliwazych braci czeskich swego czasu, uczen i przyjaciel Lutra 1 Melanchtona, 1529 dyjakon, od 1531 kaiadz, od 1532 exfonek wyiazej rady braterskiej, w koncu starszy i biskup jednoty braterakiej. Gdy 1547 atrona niekatolieka wzbraniafa sie. wojowaé przeciwko Fryderykowi aaskiemu, pojmany przet Ferdynanda I i wiçziony w Krzywokfacie, wypuszczony by! przez Maxymilijana. Pisma jego odznaciaja sie jedrnoscia i czystoácia jçzyka. Treáé wiçkszej czçàci religijno-dydaktyczna i polemiczna. Pisal i piesni naboine dla swego koscioia w kancjjonale ewangelickim z r. 1541, wydanym powtórnie foi. 1561 w Szamotufach na zamku fcukasza Gorki wojewody fceczyckiego, staroaty buakiego, przez Alexandra Anjezdeckiego znajduja sie 108 piesni jego ulworu. Inné pieáni, piaane w wiçzieniu, wydane 1562 (rekopism ich w nadn. bibliot. wied. pod Nr. 1273.—Tenie Aujeidecki napisal Kronikg tureckq wydana w Litomirzycach 1565. Dr. C. Angastiolave, Latlolave, rodzaj róinokolorowyeh kokard, któremi ataroiytni Rzymianie przytrzymywali awoja odziei, mianowicie luniki na pieraiaeh. Kolor purpurowy Anguatiklawów oznaczaf atan senatorski. Angostara (cortex anguaturae), nazwiako kory roaliny pofudniowo-amerykañakiej, Bonplandia trifoliata, zwanej przez krajowców kutpa; nazwiako ni kory pochodzi od pospolitej nazwy miaala s. Tomasza, sasiedniego z cieéniria Orenoko, w okolicy którego drzewo to lnajduje siç. a kora jego jeat przedmiotem handln. Sprowadzana bywa w kawalkach twardycb, nieco zgietych leca nie zwinietycli, 4—6 cali díugich, 1 cala azerokich i 1—3 linij grubycli, których powierzchnia jeat ióítawo-biafo centkowana, wewnatrz a; plamki jasno brunatne lab iófto brunatnawe. nie wíóknista, Smak jej przenikajaey gorzki, leez nie odraiajaey, korzenny, przez dfugi cías pozoatawiajacy uezueie ciepfa na jezyko; zapach przykry, aproazkowana przedstawia kolor proazku rabarbarowego, który ucierany s wapnem kauatyczném wydaje zapach amonijaku. Wyciag wodny angnatury z rozlworcm potaiu daje osad cytrynowo-iófty, со moie poaluiyé do odróinienia jej od angnatury wschodnio-indyjskiej, trujacej, w handln zamiast tamtej napotykanej, której wyciag wodny z roztworem potaiu daje oaad zielonawo-czarny. Anguatura uiywa sie w medycynie jako arodek pobudzajaey dzielnie Organa trawienia; jeat ont dobrém lekaratwem przeciwko dyjaryi pochodz|cej > osfabienia kiazek, równie jak w dyaaenteryi; w wielu razach podobnie dziala jak china, leez nie leczy zimnicy przepuazczaj|cej. Anguatura fafazywa, czyli wachodnio-indyjaka, z pozoru malo sie, róini od prawdziwej, pochodzi i Brùcea «ntidyucnterica; odkryto w niej pierwiaatek roalinny: brttcynç, bardzo podobn|

Angustara — Anhalt

885

do itrychnmy, któn jest gwiltoWBf trueiinf. W oiyciu wiçc lekarskiém angastary xwracaó hMj ssezegolna owage, aby nie xadaé ostatniej, któn w skotkach swoich jest bardio niebezpieczna.. Pierwssy rax sprowadzono aagusture, do Aaglii w 1778 г., i idawaio sie, xe pocbodxi ona x Afryki, póíniejsze dopiero jej dowoxy równie jak podróze Hnraboldl'a i Bonpland'a przekonafy, it ojcxyxna Jej jest Ameryka polodniowa. Humboldt podaje, ie Kapocyni katalonscy, którxy mieli missyje, w Karoai, przygolowywali x wielka slarannos'cia wyeiag aagustary, który rozsytali po wszystkich klasstorach swoich w Katalonii. Anhalt, jedno x ndsielnych ksiestw aiemieckicb, sMadaja.ee «ta z trxeeh czçsei: Anhalt-Dessau, Anhalt-Bernborg i Anhalt-Köthen, majaeych гахею okofo 47 mil □ powierxchni, i 165,000 miesxkanców. Ksiestwa Anhalt leía w pólnoenyeh Niemexech, w dolinie Elby i otoexone sa prawie caftowicie prowincyjami praskiemi, Brandeborgija i Saxonija, prócz maiej czastki zachodniej, granicxacej z ksiestwem braniwiekíém. Elba, Иaida i Saala, prsyjmnjace w siebie Wipperq, Bode i Selke, s§ gfówniejszemi ich rxekami. Grant w ogólnoáci jest píaski, x wyjflkiem czçàci xachodniej Bernbnrga, mieszczacej w sobie rozgafezienia gór Harén, Zyznotfé siemi sprxyja nprawie xboia, szczególniej pszenicy, konopi, rzepaka, ziemniaków, tytunio, chmielu, drzew owocowych rótnego rodxaja, а w niektórych miejscach nawet i wina. Hodowla bydía, a bardziej jeszcze owiec, na wielka prowadxi sie, skale,. W pfody mineralne obfltnje samo tylko kaifstwo Bernborg; kopalnie jego wydaja. srebro, miedí, olów, zelazo, antymoa i nieeo wçgla kamiennego. Przemysf rekodzielniczy nietyle w calym krajo jest rozwioiety jak rolnictwo; niektóre jednak okrçgi produkuja w xaacxnej iloíei wyroby i narzedxia z lanego leían, tkaniny wetaiane, pfótno, skóry, tylun, cokier, wosk blíchowaoy, mydJo i swiece, powozy i t. p. Handel pfodami snrowemi i przerobionemi bardzo jest znaezny, a kolej ielaxaa magdebnrgsko-lipska, laczaca sie, pod Köthen z kolej; berlinsko-anhaltska, niemaïo go nlatwia. Miesxkancy naleif po wieksxej cze,áci do wyznania augsburgskiego, a oksxtafcenio ich omystowemu sprzyjaja liezne i wybornie orzadxone zakfady naukowe. Forma rxado ax* do r. 1848 byfa czysto monarehiczna, ograniozona tylko w czesci prxex xgromadzenia slanowe, które rxadko bardxo xwoíywano. Kazda z trzech wymienionych powydej exqdei, sostawafa dawniej pod rzadami osobnego ksiçcia; nsjstarszy z nich piastowaf seniorat nad innemi, x prawem zwofywania standw i kieronkn sprawami politycxnemi. Adminietracyi przewodniczyfa wspolna dla kraja ealego rada, w slosnnkach tad dyplomatycxnych wsxystkie trxy domy reprezentowanc byiy podobniei prxex jednego pefnomocnika; wewnçtrzny tylko xarzad i skarbowos'é pozostawafy roxdxielonemi. Boku 1848 duia 29 Paidziernika ksiestwa otrzymafy ostawe, w dacha Hberalnym; ale joz 4 Listopada 1851 r. ustawa ta, oraz odpowiedzialnoác ministró* i prawo wyborexe xostafy xniesione, a w Maren 1852 r. wyznaczona przez rzad komissyja nstawodawcza ukoncxyfa prace okoío nowego projektn ustawy (poiegajacego gfównie na dawnym systemie stanowym), klórego atoli ai do najnowsxych cxasow nie ogíoszono. Ugodf nareszcie z 5 Lutego 1853 r. ksiestwa Anhalt-Dessau i Anhalt-Köthen zostaly poifexone w jednç cafoáé politycina. Z prxytocxonych powyiej cyfr ogólnych, prxypada na dwa pofaczone ksiestwa 31 mil Q i 112,500 mieszkanców, na ksieatwo Anhalt-Bernbnrg 16 mil □ i 52,500 mieszkaáców. Z gfówniejssych miejscowoáci wymieniamy w Anhalt-Dessau: Dessaa (ob.), Zerbst i Oranienbaum; w An halt-Bernborg: Bernbarg (ob.), Koswig, Gernrode i Ballenstedt; w Anhalt-Ko then: Kothen, Nienborg i Rosiaa. Anhalt (Hietoryja). Dom panojaey ksigzat An halt pochodzi od jednej z naj

8M

Anhalt

staroáytniejszych i najswíetníejszych rodtin nienieckich, klóra w dawnych jai czasach byfa wazalkç ksiaift saskich i posiadafa prawem lenném mal) роя'аdfosó Hanta, Ascheraleben, Bernburg i Badenstedt. Kolebka tej rodziny byl zamek Anhalt, bliako Hartzgerode; siçga on г. 775, a w 200 iat póiniej kilka jego posiadfofai pofacxonych zostafo w jednç gaiai, eo przydafo jej wiçkszej znakomiloácl. Wszakie historyja hrabiów, a póiniej káiazat Anhalt zaezyna siç od 1076 rokn, kiedy Otton Bogaty zamienif tytuf hrabiego* Ballenztedt na tytuf hrabiego Asehenleben, aayn jego, Albert Niediwiedi (ob.), krewnego swego, ksiçcia Aihalt, wyzuf z jego wfasnosci i 1140 r. zniszczyf zamek jego przodków. Zerbst czyli kraj Serbów (Sfowian Sorabakieh), jai etanowil ciçié posiadfosci Alberta, który byf pierwiiym Burgrabis; Brandebnrgaklm I zostaf ksiçciem saskim. To ostatnie ksiçstwo zostawif synowi awemu Bernhardowi, a ten rax jetzcze cíese swojç podzieli? miçdzy dwóch aynów, z których starazy Henryk otrzymaf Anhalt z tytufem tegoi kaiçstwa i hrabstwa Aakanli I Aschersleben; drngi, Albert, wzlal ksiçstwo saskie, gdzie potomkowie jego panowali do 1422 roku. Nowe ksiçstwo Anhalt, acz raafe, znów zostafo podzielone; odtad powatafy trzy gafçzie tego do ma: Atchertlebeii, Bernburg i Zerbtt, która to ostalnia, oprócz Zerbst i Koswig, obejmowafa jeazcze Dessau i wîçkszç czçàé posiadfosci Köthen. W 1356 rokn jeden z ksiaiat Zerbst, Albert, wraz z cesarzera podpisal bulle, zfotf; wkrólce 1 oni utworzyli dwie linije: Zerbat-Köthen i Zerbst-Dessan. Ta estatuía przeiyfa wszystkie inné, 1 Joachim Ernest, w 1570 r. pofaczyf cafe ksiçstwo Anhalt i zostaf zafozycielem wszystkich dzis* kwitnacych gafçzi, jako tei gafçzi Zerbal, wygasfej w 1793 roku. Od konca ХШ wiêku ksiaiçta Anhalt nie zaleieli jai od Sazonii, tylko wprost od cesaría niemieckiego. W r. 1572 wspólnie ze atanami uchwalono tak zwany Landetor dnung, to jest poriadek sadownictwa cywilnego, dachownego i policyi; w rokn 1578 miasto Dessau osdobione zostafo zamkiem, a w 1582 r. miasto Zerbst otrzymafo gimnazyjum. Lecz Askanija, przessedfszy pod wfadxç biskupów Halberstadtu, nie naleiafa jui do domu askanskiego; nowy podzraf, którego skntki po wiçkszej czçsci trwajç dotad, lecz od klórego wyfçczonemi byfy nmek Anhalt, gimnazyjum w Zerbst i prawa do posiadfoici Aska«ii, archiwam, podatek groutowy i dochód z kopalni, nastfpif w 1606 r. miçdzy czterma z siedmiu synów Joachime Emesia, gdyi dwóch byfo bezdxietnych, a je den, August, zrzekf siç praw swoich. Z tego podziafu powstafy cztery ksiçstwa: Destau, Bernbury, Zerbtt i Köthen. Po wygas'nieciu linii Zerbat ze imiercia Fryderyka Augusta, ksiçstwo jego w 1797 r. losem rozdzielono na trzy czçsci; miasto Zerbst prsypadfo ksiçietom Dessau, я posiadfoió allodyjalna Jewer dostafa siç cesarzowej Rossyjskiej, Katarzynie II, z domu Zerbst, a potém przeszfa w dorn ksiçiçt Holstein-Gottorp-Oldenburg. Skatkiem aktu z r. 1635 najstarszy z domu przedstawiaf cafa, rodzinç w wainych okolicznoáciach i zasîadaf w jego imieniu na sejmie panstwa niemieckiego; postanowiono takze, ze po wygasnienia której linii, pozostafe, w aposób polubowny rozdziela miçdzy siebie jej posiadfoéci. Napoleon I szanowaf niepodlegfosc kraju Anhalt, a nawet oszczçdzaf go w czasie swoich wojen, przez wzglad na ksiçcia Dessau, najstarazego s rodziny, który wraz z ksiçciem Köthen wszedfszy do ligi renskiej, obowiaiany do kontyngensu wojskowego, stracif nie mafo ludzi, poniewai jeden zaciçg anhaltski. zniszczony zostaf w Hiazpanii przez Anglików, a póíniej oblçiony w Gdansku. Poniosfszy wiele oBar i ucierpiawszy z powoda ustawicznych pochodów wojsk, An halt w 1813 r. odstapif od ligi renskiej i wszedf do zwiazku niemieckiego, któremu dostarcza 1,200 iofnierzy. Bardxiej szcxegófowf bistoryja rodzin panuja

Anhalt — Anlcet

887

eyeh i krajów anhaltskich ai do obeenej chwili, ob. pod artykifami Bernburg, Dettau, Kothen i Zerbtt w naszej Encyklopedyi). AnklnfA ob. rY(iówka. AokjiryL Pod lém nazwiskiem may jest siarczan wapna beiwodny, nazywany jesxcxe gipsern bemodttgm, muriaegtem lab karttenitem. Mineral ten xnajdnje sie, w priyrodzie pod trzema postaciami, jako auhydryt krgttalictng, tclóknltty i xiarnittg. Twardoié ma 3,5, wieksza nawet, nii marmar posagowy; c. g. 2,899; jest zwykle biafy, czesto z fioletowym lob bfekitnawym odcieniem. W ogniu nie bieleje, pod dmncbawka tradno sie. topi w emalije. biafa; w kwasach nie rozpnezcza. Rzadko sie, bardzo xnajdnje w krysxtafach wykoncxonych, iwykle bywa w massach fupkowych, których lupliwoíc i podwójne famanie íwiatía dowodza, ie pierwotna forma jego jest slop prostokatny prosty, со i etwierdxHy wykonczone jego krysxtaly xnalezione w Hall w Tyroiu, w Bex w Szwajcaryi i w Ischl w Anstryi. Poiysk ma sfabsxy nii gips blaszkowy, xvrykle jest bardzo prxetfwiecajacy, a przezroczysty tylko w cienkich blasxkacb. Odmiana wfóknista jest bardzo rzadka, xnajdoja siçwwyzej wspomnianych miejscowoáciach, w poetad mass wfóknútych cegiastego lub mieinego koloro, podobnych do gipsu, lecx bez poíyska jedwabistego; a nadto i w Wieliczce, jasno-szarej barwy, gdzie tworzy male massy pozaginane naksztaft kiszek, со spowodowafo naxwç íamienia kitzkotcego (Gekrösstein, pierre de tripes). Najwainiejsxa odmiana Anhydryta jest odmia na sJarnista, podobna ntkaniem swojém do marmorn pasagowego, mocniej prseiwiecajaca, ziemista, z ziarnami szerokiemi, fnsxczkowatemi, podobnemi do ziarn w marmnrach greckicb. Zwykle odmiana ta bywa sxaro-biafa z odcieniem fiole towym, niebieskim Inb róiowym. W Vulpino blisko Bergamo, odmiana ta zawiera w sobie nieco krzemionki, jest wiec bardzo twarda i nosi tam nazwisko Yulpinitu. Uiywa sie, tam na wyroby, mianowicie w Medyjolanie. jako raarmnr, i sowie sie, tam Bardiglio de Bergante. AT. J. Ant, Ana, Anijon, staroiytna stolica Bagratydów, w Armenii, niegdys* sfynela bogactwy i Indnoácia. Zwaliska Ani leia blisko granicy roesyjsko-tureckitíj, nad rxeka Arpacsaj, о mil szeáé od Alexandropola. Wedlog podan, to miaste liczylo w XI wiekn 100,000 domów i 1,000 koácioíów, i opasane byío podwójaym walem. Zdobywane przez Byxantynów (1040 г.), Seldioków i Georgijan, wiale ncierpiafo; xai trzesíenie xiemi w r. 1313, do szcxçta je zburxyfo. Jeszcze w r. 1750, pomiedzy zwaliskami byl tn klasxtor ormianskí; lees i ten zniszcxyli Leigowie. Zostafo tylko kilka dotad koácioíów i innych gmacbów, zdumiewajacych Irwaloácia budowy. W ostatnich czasaeh, zwaliska Ani xwiedxaf Abich, profes sor uniwersytetu dorpackiego. Aldoet (íwiety), papiei, nastapif nie po áwietym Hyginie bezpoirednio, ale po swietym Pijusie I, i mial za nattçpcç iwietego Solera. Rzadzif Kosciofem prsy koñeo panowania cesaría Antonijasza, i w pierwssycb latach panowania Marka Anrelijasxa. Odwiedxaf go swiety Polikarp, któremn on poswolif trxymaé sie xwycxajo Koddofi Azyjatyckiego pod wxgledem obebodu áwiat Wielkaaocnych; i na znak prxychylnoáci prosit go aby, w miejsco jego odprawif ofiarç iwieta w koíáele rsymskim. Troskliwym byt o zachowanie wiary w czyatoíci przeciw beretykom, a zwtaszcza Walenlynowi i Mareyjaoowi, naczelnikom Gaostyków, których gfówne siedlisko bylo naówczu w Rzymie. Anicet zasiadal na stolicy apostolskiej lat jedenascie. Martyrologijom rzymskie, Raban Maur, Floras nasywaja. go meexennikiem; ale starsy Ojcowie Koáciofa: i. Irenensz, i. Hieronim i Eazebijou, nie mówia jaka amar! ¿mierda; która prxypadfa w r. 171, a podlag innych r. 168. KttMM obchodxi jego pamiatkç dnia 17 Kwietnia. Mial byc" po

888

Anlcet - Anilina

chowany M ementaría Kalixla, zkad r. 1604 wydobyte jego szcxatki, papieá Klemens VIH darowal ksiçciu Janowi Anioiowí Hohenemps, który napisaf ¿yete swietego po facinie. Psendo-Iiydor zamieácif list priypisywany i. Anicelowi, i adressowany: Univerth Eccletiit per Galliae provincias conetitutis, w którym jest mowa o poéwiecaniu biskupów, o godnoáci prymasów i metropolitów, o tonsurxe. List ten prawie caly skfadsja wyj|tki i piim Leona I paAnloh (Piotr). Urodxif sie. 1723 r. w Oberpersns pod Insbrackiem; w 28 dopiero rokn iyeia nczy( sie a Jexuitów matematyki. Odxnaczaf sie. szezególaa xrçcznoscia w wykonywanin narzçdzi matematycznych i globnsów, eo nastreczyJo powód do zaleeenia go cesarzowej Maryi Teressie, która rozkazafa Anichowi aporzadzié szczegóíowa karte Tyrolu. Zaledwie zdaiyl speínié ten rozkaz, kiedy go zaskocxyfa ámieré 1766 r. Karta wyszfa na widok pnbliczny w 1774 w 20 arknszach (sekcyjach) i zyskafa powszechne uznanie. Aniela (bíogoeíawiona). rodein z Foligny, w Umbryi. Owdowiawezy, przyjefa trzeeia regaïe àwiçtego Franciszka. Rzadkiej awiatobliwoici; doskonafy wxór pokory, cierpliwoáci, poboinoáci, omartwieñ i mtfosci Boga. Untarla 1309 rokn. Zywot blogosïawionej opisany przez spowiednika jej, a zawierajacy wiele rxeczy nadzwyczajnych, znajduje sie. w zbiorze Bollandystów; drnkowañy byf takie oddzielnie w Paryzu i innych miejscach. Aniela Herid, zwana powezechniej „Aniela z Brescia," poniawai díugu mieszkafa i limaría w lém niieácie lombardzkiém, zafoiycielka zakonn Unzulinek, byta rodem z Desenxano, nad jeziorem Garda. Po wieln objawieniach, zawifzafa w miescie Brescia, okoío г. 1536, towarzystwo 76-ciu áwiatobliwych panien, pod imieniem s. ürszuli. ZyJy one ¿ród áwiata, kaida w doma rodziców twoich, ale pod przewodaictwem Anieli. Dopiero po jej ¡imierci, zaszfej daia 21 Marea 1540 r.f w 34 roku zyeia, Urszulinki te zaczeíy prowadzid razem iycie klaaztorne. Papiez Pawel HI zatwierdzi? ich zakon г. 1544 a gdy i. Karol Borromenaz; sprowadzif do Medyjolann rzeesone Urszulinki, których liczba tn urosfa do extereebset, wyjednal nowe ich xatwierdzenie prxex papieia Grzegorza ХШ w 1672 r. ■Ottavio Florentini napisal zywot Anieli. д. Anielska Dollna (Vallis Angelica), w dawném wojewódxtwie Minskiem w powiecie Mozyrskim, wposród dwóch gór, uroeza dolina (Kimbarówka), gdiie wxnosi sie. koációí i. Michala s klasztorem Cyslersek, otoezony murem. Benedykt Rózaíiski opat Cystersów, 1744 r. fondowaí zgromadzenie tych zakonnic, jedyne w cafej Litwie. Gôrç opodal klasztoru wznoszaca sie do 60 stóp wysoka, lad miejscowy uazywa Górq czarowniczq. Aolelski doktör, ob. Toman г Ahoinu, áwiety. Anlelski proszek czyli Algarota protzet (ob.). Anlolskle POSITOWienie Ob. Zdrowai Maryja. Anik, w mitologii fiáskiej, sfuzebnik Tappja, boga lowców, pierwsxy który obdarza íowców zwierzyna, wtedy nawet, gdy Tappjo earn im nie epnyja. Anika, w mitologii finekiej, sluxebnica Metoli, bogini polowania, pierwasa to na Anika, pomaga (owcom jeszcze i naówczas. gdy Anik ich opuseif. Mieszka w ciemném lisciu drzew, i znaczy to liscie. Ztad dragie imie jej Tapjoia. Anilina. Z pomiedxy zasad organicznych/ anilina zoitafa najlepiej abadana, xajmowalo sie. ni) bowiem bardzo wieln chemików, i ci otrsymali takie mnóstwo najrozmaitszych jej przetworów, te opisanie ich wlasnoáci i sposobów otrsymywania moie stanowid przedmiot osobnego dziefa. Pierwsxy Unverdorben odkryí ja miedzy produktami suchej destylacyi indyga i nazwaf krytlallinq z po

889 «roda fatwoáei kryitalixowania, solom jej wlatfciwej; póiaiej Runge w oleju smofy wçgli kamiennyeh znalaxl zasadç, której daf naxwe kganol, z powodu, ie i podchloranamí i ciafami otleniajacemi xabarwia siç na Mekitno; anilinq zaá nazwal ja Frituche, otrzymawszy x indyga dziafaniem wodano potain olej lotay, posiadajacy wfasnosei xasad. Nakooiec Zinin dziafaniem siarku ammoan M nitrobenzid otrzymal zasadç tegoi samego sMadu, która nazwaf benzidam. Hofmann dopiero porównai wszystkie te ciafa i dowiódf ich toisamotfci; a otrzy mawszy aniline, z alkoholn fenylowego, okazal, ie jest to amonijak organiaxny, w którym u 1 jedn. wodorn zostal podstawiony fenyl, rodnik alkoholn fenylo wego. Ztad systematyczno-naukowa naakowa naiwa tego ciafa jest ГбПуЩ&к (fenylamin-a, Hofmann), a formula jego racyjonalaa jest: Си Нд H N. Anilina jest ciecxa beibarwna, nieco oleista, silnie zalamujaca proH mtenie ¿wiatta, C. g. 1,028. Zapach ma sfaby, detyé przyjemny, podobny do wi ns: smak korzenny, palacy. W — 20° jesxeze nie krxepnie; nlatnia siç w kaidej temperaturze, wre w + 182^ para jej pali siç ¿wietnym, kopeacym pfomieniem. W wodzie anilina jest prawie nierozpnszczalna; s alkoholem, eterem i innemi pfynami miesza siç we wszelkich stosnnkach. Wodny jej rostwór dxíafa nadzwyczaj ifabo alkalicznie. Sole jej krystaüsnja x fatwoiciç; щ bexbarwne, w powietrza jednak barwia siç róiowo. Anilina okazaje wiele znamionujaeych Ja oddziafywañ; z pomiedzy klórych najcharakterystyexniejsxa inajcznlss| jestreakcyja x podchloronami; xa ich bowiem pomoca moina wykryé najmniejsse ilady aniliny, prsex silne sabarwíenie purpurowo-fijoletowe. Jak wyzej wspomniano otrzymaé ja moina rozmaitemi sposobami. W produktach snchej destylacyi wçgli kamiennyeh, mianowicie w olejko smofy wçgli kamiennyeh, znajdnje siç wrax z amonijakiem, pirydinf , pikolina, lenkolina i innemi sasadami, tndziei ciafami niezasadowemi, jedaakie w ilosci bardzo mafej. Día tego, z tych prodnktów otrzymywaé ja moina z korzyácia, robiac tylko w wielkich ilosciaeh (1,000 lub 2,000 fnntów). Prodnktów substytucyi i w ogóle wszelkich przetworów aniliny, jest tak wielka liczba, ie samo ich wyliczenie wieleby miejsca sajelo. Т. C. ДиШвГОВ, nazwa stronnictwa modreatystów w Hiszpanii podezas rewolneyi 1820 roku, które przywrócilo systemat reprexentacyjny i konstytncyjç kortesów. Xajwieksze oni mieli wpfywy, zajmowali najgfówniejsze miejsca i kierowali xgromadxeniem narodowém; naczelnikami ich byli Arguelles, Martines de la Ro sa, Morillo i San Martin. Anbnallsaoyja- Так sie xowie w fixyjologii zawiklany process prxyswajania spoiytych pokarmów, i zamieniania ich w cxeíci skiadowe cíala zwierzçeego. W technice xas* animalizacyja (niekiedy umierxeceniem) zowiemy napojenie materyj dziarkowatych, cialami pochodxenia zwierzçeego; np. napojenie wçgla, odchodami ladzkiemi (noir animalité, gatnnek nawozo); wlókien baweïnianych, roxtworem sernika w amonii gryzacej i t. d. T. C. AnilBtlkllllioL Odkrycie przez Lenwenhoeck'a w siedmnastym wiekn dokonane w nasieniu mçzkiem zwierzatek mikroskopieznych {spermatozoa), zwrócilo ■wage, wich nczonych ówczesnych na ten plyn, w którym spodziewali siç zna\tU nieklórzy zarodniki ezfowieka. Takich badaezy nazwano Animalkulittami. AnllM. Jest to gatnnek iywicy, uiywanej do kadsidel i lakierów, podobnej z pozorn do kopaln, róiniacej siç wszakze od niego rozpuszczalnoáeia w spirytnsie; we wrzacym bowiem zupelnie siç rozposzcxa, w zimnym w czçàei. To zachowanie okaznje, ie iywica ta nie jest pojedynesa, leez przynajmniej z dwóch 66«

odmiennych sie. sklada. W hudln pod tém nazwiskiem irnio Uxy gatanki ijtrie, róiniaeycb tie wfasnoáciami, jako to: anime wichodnio i *«chodmo-iedyj^ie,^t«dxiei brunatnê amerykañskie. ¿ywica, która terax pod naiwiikiem anime xnajduje aie w handln, pochodii z drxewa Amerjki pofadniowej Hymtwua Сонж— baril, naleiacego do rodiiny Caetalpineae, z którego prxex naciecie pnia i galezi wypfywa. 0 pocbodzenin innych gatanków nie pewnego nie wiemy. Zwykle olnymnjemy ja, w postaci kawalków blado-ióítych, azklistyeh w odiamie, z powierxchnia otart§ i jakby pyiem pokrytycb. Zapach ma dosyé prxyjemny, ахсхеgótniej xa'ogrxaniem, día tego niywa sie do kadzideí. Т. С. Anlmelle, cxylî miecxko ciclece, moidiek, nerki niywane w knehni polskirj do nbrania miesnych Inb jaraynnyeh potraw. Animism, nauka fizyjologiczno-roedyczna, со wszyslkie xjawiska iycia i choroby stara sie, wytfomaczyd prxex dziaianie wyl|cxne duszy (anima), jako pierwiasiku i pierwszej prxycxyny iycia. Tuórca tej nauki byf xnakomily professor w Halii, Stahl. W jej dachn wsiysikie czyanoici flzyjologtczne ciafa organicxnego, niezaleinie od budowy anatomicznej i wpfywów flzycznych i chemicxnych materyj, wywodzi x objawów czysto-iywotnych, jako wynikfos'ci dziafania ietoty niemateryjalnej, naxwanej dtuzq. Ona to jako pierweza i ostateexna przycxyoa iycia, cxnwa w cíele organiczném nad ntrxymaniem jego bytn i odnowa; prxewodnicxy wsxystkim cxynnoáciom odiywienia, wydzielenia i czncia, a opierajfc sie. wsselkim wpfywom xgnbnym, utrxymnje harmonije. czynnosci organicznych, со aazywamy zdrowiem. Choroba wife, wedfug pojçcia Stabla, jest walkf wywiazana miedzy dziaíaniem wpfywów szkodliwych na cialo, a oporem i siff prieciwdxiafajaca duszy, gfównie rnchami tonicxnemi objawiajaca sie. Gfównym powodem powstania nauki Stahla bylo: panowanie wszechwfadae ówczesnie nauki lekarakiej chemicxnej, która posbawiajac organixm iywotny praw jemn przynaleinych, dawafa powód do grubych nadaiyé í zastosowaíi fizyki i chemii, île do te go, jak w tym wieku, pojmowanych. Stahl jednakie za daleko posunawszy sie w swoich wyobraieniacb, stai sie jednostronnym, i prxex lo samo rozminaf sie i prawda; póíniejsi dopiero badaexe, nie zaprxecxajac cíalom organiexnym im wfaiciwych przymiotów, dowodnie jednakie okazali, ie tei riala jako czasiki nierozdxielne wszechstworzenia, tém samém musza podlegac wspólnym, wssystkim prawom fizycznym i chemieznym. Stronnicy Stahl'a xowia aie, witalittami» albo animiatami, gdyi wedfug nich siía iycia i duaxa jest jedno i loi tamo. Ä.Ä. Anlmowaó, zachecaé, zagrxewac, pobudzac, poduaxcxaé; np. piaze Bardxiiaki w przekladxie Lukana: „Brat gniewy podpala, na boj animuje Domowy, do którego jui cboé w sobie exuje." AnlmOSyJa, sierdzistoíé, gniewliwa, zapalcxy wa gorliwoíé пр.: „Przeciwko dachownym dxii tak silna powslaje animozyja!" Koflataj (w Ii stach). Wyrax ten ■ie jest dzis w uiyciu. Anlmnsz, wyraz w dawnej poUzcxyznie powsxeehnie uiywnny, mini wielorakle xnacxenie. 1) Umytl, sposób myálenia пр.: Byf to pan serca wielkiego i animuszu wspaniafego. 2) Sxlachetaoác, wapaniafoië duszy. tak A. M. Fredro, tlumacxy w prsysfowiach ten wyraz gdy pisxe: „Wepaniafoác albo animnax prxjstojny." 3) Odwage, meztwo, energije пр.: „Córka Katonowa nie byln anlnwszu niewiesciego" (Wargocki). „Mafy wzrostem animaszu nadstawia." (W. Potocki, Jovialilalcs). ,,Bolesfaw od wysokiego animuszn âmialym naxwany." „Bodaj lo panegiryk nadejy w arkuazach, Co о wieczno pamietnych pisze animusiach." Krasicki (Listy).

- Aniel

891

4) Gniew, xawiielosc cbrap na kogo: up. „Miec animuei na kogo." Ztfd wyras anintHttny, smiafy, wyniosfy np. „Deepola awe posfussne a ubogie poddaae, niiii animuszae widzité wolaf." Twardoweki (Wojna domowa). „Ztozyü s aerea dumy animuszne." Ztad wyras animutzowatg, nadety, dumay пр.: „Animuixowata staroiytnosci, szczyc sie ty staroiytna, prsodków Iwyeh prsysfngf. W. Kochowfki (Fraszki). Aul«, dzisiejssy Teeerone (wielki Tyber), mala necaka wypfу wajaca blisko Toleatino, w Paéatwie Koscielném, na granicy króleatwa Neapolitanskiego, dsieli kraj Sabinow od Lacyjum, pod Tivoli Iworiy piekna kaskadç i wpada do Tybru niedtleko Riyaiu. Nad ta пека w 367 r. pried nr. Ghryst. Kamillua pobil Gallów; Horaey opiewa j§ czesto w swoich odach, w Tivoli bowiem (Tibor), w najeudniejssém pofoieniu, a darn Mecenasa posiadaf przeiliczna wille. Aldel, AnitlOWle, s greckiego aggelot, со tnaeiy pose?, posfaniec. Sa to iitoty nadpnyrodzoae, bezcielesne, obdarsone wiedxa i wolf, przewyzezajacemi miare, sil ludzkieb. Kiedy wierne sasadom swoim materyjalism, panteizm i facyjonalixm teologiczny saprsecsajf bytnosci aniofów: gfçbsza filozofija uznaje sa rsecs nader prawdopodobaa iitnienie stworseá wyiszego rzedu, któryeh natura i syeie znpefnie sa duehowne; uznaje sa rsecs nsjrozumniejssa i zupefnie zgodna s wyobraieniami porzadko, madrosci, dobroei i swiçtosci bóstwa, iiby stopnie atworseaia nie satrsymywafy aie na rodzaja Indskim, jako ostatecznej granicy awojej, uznaje, ie s§ istoty doakonalsze od czfowieka, uzupefniajace cykl wszechswiata, sfowem ie ea Aniofowie. To со rozum prsypnsscza i na oo siq zgadxa, Piano dwiete o tém twierdsi i sapewnia. Stary i Nowy Testament w tak licznych miejseach móiria o aniofach, ie ich bylnosé nie ma najmniejssej walpliwosci dla, wiernego ehrsescijanina. We wssystkich takie czasach Koációf, opierajfc sie. na powadso Pisma swiçtego i tradycyi esyli podaniu, nakasywaf wiersyd w aniofów, jako w istoty rsecsywistc i osobiste; i tylko exegetyka powierzehowna i samowoloa, mogfa widsieé w aniofach istoty nrojone, same tylko nosobienia prsymiolów boskich. Opierafa щ na tém, ie Mojiess w pierwssych ksiçgach (Ge nesis), wyliczajac najdokfadniej porzadek etworsenia na niebie i na siemi wszechrzeczy widsialnych i eielesnyeh, iadnej nie csyni wsmianki o istotach duchownych i niewidsialayeli, i dla tego utrsymywafa, ie Mojiess nie wiedsial o istnieniu anlolów, i ie daleko poíniej mówié o nieh zaczçto. Alelen dowód przeczacy (агyumoHlum a iilentio), tém mniejssa ma wartoié, gdyz Mojiess czesto mówi о anio fach w pieciu swoieh ksiçgach, a tém samém prsekonywa, ie bytnosc aniofów jest dla niego prawda niczém niesachwiana. I tak opowiada on, naprsykfad, ie aaiof pociessaf i opiekowaf sie. Agara; ie aniofowie snisscsyli sromotna Sodome, i ocalili Lota wras s jego rodxiaa; ie aaiof satrsymaf reke Abrahame, gdy ja podnoetf na zabicie syna; ie Jakób widsiaf we snie aniofów zslepojacycli i wstepajacych po drabinie do nieba i t. d. W Nowym Tealamencie objawianie siç aniofów równie jest czeslém. Aaiof swiastuje Maryi Pannie wcielenie Syna Bozego; aniof ostrsega Jósefa o wtarofomnych samyefach Heroda; aniof pokrsepia Zbawidela w ogrojcu; aniof odwala kamieá zamykajaey grób Chryslusa; aniof wyswala swietego Piotra s wiesienia i I. d. Jak stworsenie áwiata widsialnego jest dsiefem Trójcy przenajswiçtszej , chociai pod pewnemi wsgledami, siczególniej prsytnaja je Boga Ojcu: podobniei Syn Boiy i Dach Swiety biora udziaf wras s Ojcem, w slworseain áwiata dachów (Kolott. 1, 16). Kie dy jedni mniemajf, se to ab) stalo wéwcaas, gdy Bóg rsekf: „Niech eie stanie swiatfoéé!" sobór Lateraneneki (IV, 1), kfadzie stworsenie swiata duchów przed stworseniem iwiata materyjalnego. Wainiejsze sachodzi pytanie Jak

892

tUM

Mf atworayl anioíów ? Co stuowi ich nature, i istote,? Pomina,wsay naiwiska, pod klóremi oni wyste.pnja, a wyraiajfce ich doskonaloaci, aaswiska: 6wieci, Elohim, Synovie Boga, Mocy, Trony, Panowania i t. d.: wyeoka ich Ba ttra wynika i samego jui poloienia ich aeiejday Bogiem a ladzmi i i porówaania ich w Pismie eVietym i Synem Boiym (Hebr. /, 2—14J. Przex te, nature, wyias|, anioïowie sa to duchy rayate, nie majace eitle, ant nie w sobíe materyjalnefo. Gdy аЦ pokaiaji Abrahamewi, Jakóbowi, Lotowi, Tobijaaaowi i l. d., pod postacia ladskf, la postac tie do nich naleiy, nie jeat im nataralnf) przjoblekaja Л tylko* na czas pewny, aby mogli widaialtie obcowaé a tjmi, do kogo Bog ich poayla. S. Ignacy, Laktancyjuta, s. Atanaay, s. Bazyli i t. d., wsayscy dokHrowie Kosciola, stanowczo twierdza o bezcielesnosci anioíów; a jeieli niektóray Ojeowie i doktorowie, jak a*. Jnatyn, s. Iretetea, Cettryjnaa i iati, prsypisuja. cie lo aniolom, rozomieja praea nie dalo bedace w chwale, powloke, nadpowietrana. bezeieleanoici, wyaoka natura i praywileje anioíów aaleif na ich wyiaicj i woli porzfdnej. Ich znajomoáó wyroków boakich i ra|du Opatrztoáci jeat jaíniejsza, glebsza i rosleglejszf od ludzkiej; wazelako tylko wzgledaie Jeat doakonaía. ; af i día nich tajemnice; przyaaloée czestokroc zakryta jeat traed nimi. Jakkolwiek tei poteina jeat wola i moc anioíów, napraykíad, gdy ttiol aabija jednej nocy wszystkie pierworodne w Egipcie, lab wytçpia wojako Seanacherjba, i chociai psalmiata nazywa ich bohaterami mocy, aie posiadaj| oni atoliwladay twórczej. Jednoczesnie, gdy aaiolowie zoatali stworzeni w wielkiej deakonalosci, obdarzeni byli pod wzglçdem moralnym ¿wietoscia i sprawiedliwoscia, i día tego zwani s| Swiçtymi. Poniewai zas ta íwietosé nie wypl|wala i tatury anioíów, nie byla koniecznym ich przymiotem, ale tylko darem laski, nie rozkazywala przeto wolnej woli anioíów tak, iahy jedynie dobro czynió mtaieH: wybór, moinoicdaiaIaniaile,byíaim pierwotnie pozostawiona. CtfJd anioíów wylraymtla próbe, wolnoáci i przy pomocy boskiej csynnoácia i przedsiewzieciem osobistéra, zyakala moralnoáé, jako nzopelnienie swojej isloty i iwiçtosd jako nowa. natarf, a w mifosei Boga, w dobrém, anioïowie inajdaja, jako dnchy aieámiertelae, awoje. azczeáliwoí'é i zawsze widzf oblicze Ojea niebieskiego. Ale druga czçié aaioíów tlegla próbie wolnoáci. Lteyfer, wódz anioíów zbuntowanycb, keiaíe czartów, tie cheial byé poalusznym. „Odwrócili aie, oni, mówi àwiçty Augastyn od btoty najwyiszej i zwrócili sie ku sobie samym." Chrystus mówi o czarcie, ic w prawdaie sie nie zostal, ie w nim nie mass prawdy, i jest ojeera klamstwa." (i. Jan, 8, 44). Nie podobna oznaczyé, jaka jest liczba anioíów dobrych i wiernyeb; ale Pismo iwiete wspomina o hufeach anioíów, o ich tysiecach, tysiicach lyeiecy, daieaieé tysiecy kroc stó tysiacach. Wieln doktorów Koscioía mniemalo, równie jak iwiçty Ambrozy, ie liczba anioíów jest w stosnnkn do ludai jak 99 do 1, albowiem podlug nicb, owieczka zaginiona, w przypowiesci o dobrym Pasteras, oanaeza rod ludzki, a 99 owieczek, które nie zgineíy, oznaezaja liczbe, anioíów. W tych niezliczonych zastçpach, anioïowie zajmuja. rozmaile stopnie, i Kosciól na drngim soborse konitantynopolitaüskim roku 553, oáwiadcayl sie, praeciw adaniu Orygeness, który twierdzil, ie wszyscy anieli sa. równi sobie natura, przymiotami i t. p. Pismo swiete wskazuje te róínice stopni w króleslwie dtchów, albowiem wymienia: Cherubiny, Serafiny, Mocy, Trony, Ksieztwa, Panowania Anioíów, Archaniolów; przeto Mjerarehija dziewieciu ehórów anioíów, prxyjftt przez Dyonizyjosza Areopagitç, nie jest dowolnym wymyslem. Wsaelako nie mo lía powiedzieé nie pewnego o naturae i szczególnych przymiotach trójga htjerarchij, z któryctí kaida dzieli sie. na trzy chóry, w nastçpujacym porz|dkt: 1. Séraphin, Chérubin, Throni; 2. Dominations, Virtntet, Potetlatesf 3.

АлЫ Principaba, Archanijeli, Anyeli. S. Augustyn mów¡ z tego powodu: „Wime raocno, it aniofowie róinia sie. pomiedzy sob); ale ciéni róinia sie, tego nie wieiii." i. Ireneusz uwaia za bfad Gnostyków chciec twierdzic eos pewnego 0 aniolach i ich hijerarcliii. Nie ulega wszakie watpliwosci, íe anioíowie, w ácirfém tego wyrazu znaczeniu, aniofowie utopnia nizszego skfadaja klasse najliczniejsza; SeraDuy, na szczycie hijerarchii, klasse najmniej liezna; i ¿e w ogólnosci liczba duchów jest w odwrotnym stosunkti do wysokosci ich stopoia i zakresu ich wfadiy. Przypuszczaja takze, íe Bóg powierzyf strazy aaiofów niektóre narody i miasta. Pismo swiete wymicnia Irzy szczególne posíannictwa, które wykonali: Gatryjel, swiastun dobrych nowin, Rafal, przywracajacy zdrowie i Michai, opiekun Izraela i zwyciezca czarlów. Czynnosci Anioíów wypíywaja ze stosunków w jakich snajduja sie oni wxgledem Boga, wzgledem siebie samych, wzgledem czíowieka i swiata. Zyjf z Bogiem w btizkiém i osobistém obcowaiiiu, które sie objawia poswieceniem sie bez granic, ulegfoscia. doekonafa, miíoácia wyíaczna, wiernoscia nieiachwiana, posfuszenstwem niezmienném, gfeboka czcii, wdziecznoscia nieskoeczona, uwielbieniem, które wyraia sie nieustanném wychwaianiem, swietym i radosnym zapafem. Pomiedzy soba, poraimo róinic hijerarchii, skíadaja swiat duchów, swiat jeden i zjednoezony rozumem i woh), wiedza i miíoteif, chociai nie moina powiedzieé, iiby wiedza jednych udzielafa sie drugim, ie ten chór bierze swoje wiedze od tego, któremu jest podlegfy, wszyscy czerpiac bezpoirednio ze íródla jednego, i udzielajac sobie nawzajem swoicb raysli sposobem niewyeíowionym i niemanyra czlowiekowi. Choc ai s| organami bóstwa, anioíowie nie moga byc uwaiani jako proste narzedzia bez woli i wolnosci, albowiem z natury swojej sa duchami rozumnemi, a lém samém woinemi. Jako tacy biora scisfy udzial w szczesciu i nieszczesciu rodu ludzkiego; áwiadomi w 0(64noíci celów, jakie ma Opatrsnosc, dziafaja na naród ludzki lak, iiby zamiary Bo ga spefniíy щ i aby ludzkosc osiagnefa swoje przeznaczrnie. Wszelako nietrzeba sobie wyobraiac, iiby Bóg nie mógf wykonac zamiarów swoicb bez anioíów 1 ie oni sa koniecznemi narzedziami jegu woii: Bóg nie potrzebowal ich wspóídziaíania, aby zapewnié zbawienie rodzajowi ludzkiemu; ale cheiaf posfugiwac sie nimi, i skntkiem tej wolnej i miíosiemej woli, we wszystkich najwainiejszych chwilach objawien
894

ЛлМ-АяМРашк!

¡ marlwia gdy czlowick grzcszy i zniewala ich do karauia go. Wrcszcie, miofowie, w stosunkach swoich ze áwiatem, wedfag zdaoia najdawniejszych teologów, bzczególn; maja, opiekç nad róinrtui królestwami przyrodzenia, naprzyklad, nad roslinaini, zwiertçtami; róine narody zostaja. takze pod ich tirai;, chociai nie wiemy w jakl spoiób rozciaga aie, nad nimi la opieka. Czesé oddawana aniolom nie odnosi щ do nich bezpolredoio, albowicm nie Ц istotami boskiemi, i tylko ranosza do Boga modlitwy ludzi lab wstawiaja sie. za nimi awemi modlilwami. Jezeli w pierwazyeh wiekach niektórzy Ojcowic Kodciofa zalecali aarowa oalroinosc w oddawaniu czci aniolom, tklaniala ich do lego bojaü, iiby nowonawrocení poganie nie odpadali tkwapliwie w czeté genijnazów albo dachów. Póíniej atlafa la nieapokojnosd, i przy koAcu III i IY wieków, spotykamy eteate dowody czci oddawaoej przez KoscioT aniolom, w nroczystoiciacli iwiçtych Aaiolów Stróiów, tudziei swiçtych archaniolów Michala, Gabryjela, Rafala. Wizeruaki i obrazy aniofów byly zawsze w niycia u chrzeicijao, a od czaai drugiego aoborn nicejikiego, Kosciól npowainil je wyraínie, ze wzgledn, ze aaiolowie cam elo pokaiywali sie pod poalaeif ladzka. Zwykle przedalawiani wq w poslaci mçzczyzD, nie ieby byli tej pici, gdyi, jako duchy czyste z natary swojej nie maja pfei, lecz dla wjraienia ich mocy mezkiej; wyobraiaja ich jako mlodzieAcow pefnych wdzieku i piçknosci, aby przypominac* szybkosc i wetoíosé, z jaka, podobni mlodzieAcowi rzeikiemu î zdrowemu, wykonywaja rozkazy boskie, i fiai szczesliwesei, jakiej uiywaj; w niebie, w mlodosci niezmiennej I wiecznej. Szybkoid nadtwyczajnf aniolów oznaezaji ich akrzydfa, lekka odziei i nogi bel obawia, jak n azermierzy w arcade. Wyobraiaja ich Cieato z arfami lab ianemi ingtruinentami muzycznemi, na znak, it piesniami chwala Boga bez nstankn; a lakie z Iraba w reka, jako godfem traby aadu oatalecznego (naprzykfad, eliczna figura Alióla Sada, wykonana z ataraara przez znakomitego artystç Sotnowskiego w Rxymie, i darowana przez niego kotciofowi ksieiy Karmelitów bosych w Wartzawie); z kadzielaica tr reka, na znak, ic ofiaruja Boga, jako wonne kadiidfo, aane dobre nczynki i modlitwy natze; w szatach bialych i z paiera zloty ni, na znak niepokalanej czyetoici ich ducbownej, natary i ich dzialalaotci wolnej od Wtfzelkiego grzecbn; glowç maja odkryta, oczy spaszczoae, rçce wyciagnione ka niebu, skrzydla zwiniçte, kolana tchylone, dla wyrazeaia aajgfebnej czei,jak| skladaja Najwyiszema. Niekiedy aniolowie ta przedstawiani a krzyzem na czole, lab z narzçdziami mçki Pañskiej w reka, na znak czci jaka maJi dla %bawiciela nkrzyiowaaego, tudziei tadosei, której doswiadczaja z odkapirnia rodzaju ludzkiego przez krzyi Jezaaa Cbryalusa. L. R. Anioi F&ÚSkl. Modlitwa do Najswieiszej Panny, tak nazwana, bo sie, zaczyna od slow, „Aniol PaAski zwiastowal Panuie Maryi." Odmawia siç trzy razy w dzien, г rana, o poíadniu i wieczorein, na trzykrolny odglot dzwonu, czyli jak zadzwonia na Aniol PaAski. Postanowil ja papiei Jan XXII w r. 1316. Pierwot nie odmawiano te modlitwe tjlko wieczorem; póíniej dopiero zaprowadxoao trzykrolne w dzieñ diwonienie, które zwoluje wszystkich katolików o jednej porze na calym swiecie do modlitwy. przypomina im najwieksz; г tajemnic, lo jest Wcielenie, wyraia czesc din swietej Boiej Rodzicielki i blaga Ja o modlitwy za nami. tudziei poleca dutze wiernych umarlych, aby przez milosierdzie Boie odpoczywaly w pokoju wiecznym. W wiejskich ustroniach zwlaszcza, wieczorny KÍos dzwonu na Aniol PaAski, ma w sobie tzczególnie poelyczny Charakter i aapelnia serca nczuciami religijnemi. Benedykl XIII papiei bull) z dnia 10 Stycznia 1725 r. nadal odpust »tu dni za kaidy raz odmówienia Aniol Paúski со dzieñ

Amol — мимя-Очкггм

895

trxykrotnie; а odpnst xupeíny raí w miesiac po odbylej spowiedxi i Kommonü. OKarowaé moina le modlitwe ta dime zmarïych. L. R. ABiot Strdt, ob. Aniol. Priez dfugi czas uroczystosé s. Michafa byla awazana xa gíówne s wie.to wjzystkich dochów niebieskich i bfogosfawionyeh. Dopiero w poczatkach XVI wieko, odfaczono od tej aroczystosci swiçto Aniofów Stróiów, zatwierdxone bnll| Pawfa V papiexa, z dnia 27 Wrzesnia 1608, a Kle mens Xff r, 1670, wyznaczyl na nie dzien 2 Paidziernika. L. R. Aniol, biekup Sabiny, nuncyjusz w Police (ob. Angelus). Aniot, zakonnik, Kapueyn rodem z Paryia, sJawny lekarz w eitsteh panowania Jana Sobieskiego. Sprowadzony do Polski w r. 1677 z Parjza, gdzie uiywaf od lat trzydziettu gfosnej sfawy z eudowayeh leków; aratowal z cieikiej choroby Maryje. Kazimierç zone Sobieskiegn. W r. 16S8 gdy powtórnie zapadfa królowa, prxybyi na wezwanic oswobodxiciela Wiednia, i wyleczyl ja xupeinie. Maryja Kaximiera odiad w kaidej tfabosci ndawtft siç рэ rade do brata Aniola, klóry w!ele posiadal jej lislów, peJnych wynurzen wdziecznoici za udz:elon| skuteczna pomoc. Zakonnik ten przykfadnego i swiçtobliwesro iycia, hojny día ubóstwa, bawiac ostatni raz w Police liczyi 60 tal wieku. A'. TF7. IV. AniOi МаЧГСШ, rodent z miasta Jarosftwia, jest autorem wienzy, p. t.: Rtym itury pnei M. Aniola, wykonterfeklowany roktt Paùikiego 1630 tee Lwotci* in 4-to. Prsypisaay Maciejowi Hayderowi radcy Iwowskieatn, w którym celuiejsze przedmioty Rzymu sa. opisaae bet iadnej tluli znajomoici bez smaku i najmniejszej do poezyi zdolnosci. Juszyñski w Dykcyjonarzu poetóTT nie Mil go, jest wiec dosyc* rzadki. Poczatek ich jest taki: Pocsinam, ale wiçszsza nad swe lily sprawç Rziinskiego miasta zacna opisywaé sfawç. AlÜOl ti f. Teretsy, Karmelita bosy, prowincyi polskiej, jak sie wfaJeiwia wfasciwle w swieckim iyciu uzywal niewiadomo, iyl ir pierwszej polowie siedmnastego wieku, biegfy w historyi i genealogii domów polskich, mianowicie rodzin Mysskowskich, Danifowiczów i Grudiinskicb. Sa w druku nastepne, a pod tym wzgledem waxne panegiryki. 1) Jaslrzebiec gniazda szlacheckiego w osobie J. P. Alexandra z Mirowu Myszkowsktego pogrzebowém kazaniem zalecony, Lablin 1660 in 4-to. 2) Podskarbi wedíug stalutu Ewangelii u J. W. Imci Mikofaja Danilowieza kazaniem pokazany, Poznan 1651 in 4-to. 3) Zbrojny mocare ¿mierda zwyciçiony, kaxanie na pogrzebie J. P. Stefana z Grudny Grndsinskiego, Poznan 1651 in 4-to. 4) Striata od smierci zabrana J. P. Anny z Ko4cielca Gradxinskiej przy pogrzebie oddana, Poznan 1652 in 4-to. AniOl morski (po fraaetska ange lab angelot) naxwisko potocine ryby pospolitej w moren sródziemném, rxadszej pray brzegach póíaocnych Francyi, naletacej do rodzaju Squatina, blizkiego iarfacza {.Squaliu), mieszczacego sie, w rzçdzie ryb cbrzastkowatych 0 skrzelach stafych. AniSOion ob. Anoplother¡um. AnUson Daporron, slawna rodzina drnkarzy francuxkich, z których najpier«rszym byl Laurent, um. 1670 r. w Lugdunie; wydai miqdzy innemi Biblijoteke facineka Ojców Koácioía. — AlÜSSOn (Jan), syn jego (um. 1721), wydal sfawne Glossarium Da Caage'a, którego wydawey Paryscy drukowac nie chcieli.— AnleSOn-Duperron (Stefan Alexander), ur. w Рагу iu 1798 r. synowiec poprzedzajacego, byl dyrektorem drukarni królenrjkiej w Parfit, za terroryzmu oskarzony 0 nie«r(a4ciwe wydrukowanie jakiegoi rozporzadsenia, zostaf àciçty.—

896

AnlssoB-Dnperron — Aajou

AnlSSOn-DapeiTOn (hrabia Alexander Jakób), syn poprzedzajacego, er. 1776 г., waiae piaatowaf urzedy dyplomatyczne¡ i administracyjne za pierwszego cesarstwa, priez restauracyjç mianowany byí dyrektorem drukarni królewikiej, z prawem uzytkowania na wíasna korzyáé prywatna z caiyco ogromnych ни* bów tej drukarni. W 1845 r. zoetat parem Francyi. AniWft, zatoka na poíudniowej krawedzi póíwyspu Sachalin, na morza Ochockiem, i wan ego priez Japoáezyków Karafuto. Pierwszych wiadomoíci 0 tej zatoce adzieüi rossyjski admira! Kruzenstern. Zatoka ta utworzona przez dará wystajace w morza przyladki: Krylion (na zach.) i Anhrn (na wscb;), nie jest niczóm zasíoniona od panajacego ta wiatru poíudnitftoego, przeto nie ma bezpiecznego przytnika día okre.lów. W dolinacli rozciagajacych aie. po obn atronach zatoki, obszerne sa lasy sosoowe; oslrygi, raki, ryby, znajduja aie vi obfitoáci blisko brzegôw. W miesiaco Maja bardzo duzn pokazaje sie. wielorybów. AnlwerSOOt, przeciwnik. Wyraz dzis nieniywany. AniwersarZ, z iacinskiego, zaíobne naboienstwo w rocznice smierci czyjej, w Kosciele katolickim odprawiane. Takie aniwersarze dawniej bardzo ezesto na wieczyste czasy, osobliwie przy klasztorach, fundowane byíy i do nastepnycli czasów przetrwaiy. X. V. S.—Wyraz ten oznacini takie w ogólnoáei rocznice, uroczystosc lab obchód roczny dala pcwnego, naprzykiad: dzieñ aniwersarza koronacyi J. K. Mosel. AniSOOykl (z greckiego: anlui. nierówny; i l;yl
Anjou — кЛШшШ

897

iat Anjou nadawane jai bylo tylko jako tylal czfonkom doran królewsklego, np. Henrykowi Ш, przed wstapieniem jego na tron polski a nastepnie francuzki, i wnukowi Ludwika XIV, póíniejsxemu królowi hiszpanskiemu, Fi lipowi V. W nowszych czasach tytuïa tego zupeinie zaniechano. Aojon (Franciszek ksiaie d'), ciwarty tya Henryka H, króla Francuzkiego, ur. 1554 г., z poczatku воеil tytuï keiecia d'Alençon; w mfodosci swojej bral adzial w obleieniu Roszelli. Po smierci Karola IX staraï sie. przy pomocy stronnictwa polityków, usunaé od nastçpstwa Henryka III, wówczas króla Polakiego (Walezyjusza); zamiary jego jednak nie powiodfy sie, a faworyt jego La Mole lOftaf etraeony. Po kilkoletniem wiçzieniu ksiaze d'Alençon wypuszczony na wolnoáé, slanai na czele szlachty protestanckiej, wkrólce jednak zawarí z dworem pokój i otrzyraal za lo ksiextwa: Berri, Touraine i Anjou. W 1576 rokn, xaezçla siç na nowo wojna domowa, w której ksiaiç d'Anjou pobil dawnych swych sprxymierxeñców. W nastepnym roku Flamandczycy, powslawszy przeciw Filipowi II, przywoiali go na pomoc, a po kilku swietnych zwycieztwach oflarowali mu wíadze najwyisxa. Jui wtenczas mial pojaé w malieústwo królowç angielska Elibiete; gdy jednak chciat znieié swobody ludu, powszechne przeciw niemu wybuchfo wzburzenie, otwarto sluzy, cala kraine, przemieniono w jedna ogromna przestrzen wodna, w skutek ciego Franciszek uciekajac stracif wieksza czeáé swojej armii. Odtad nie mieszat sie jui do spraw publicznych i um. w 1584 roku. AnkftTOk, miara do pfynów, a szczególniej do wina, w krajach póínocnych uiywana, kilka garncy w sobie obejmujaca. Wyraz ten, dawniej w Polsce byl w pospolitem uiyciu, na oznaczenie roznej miary beczek wina, кtore czesto zwano takie antafkami. AnkarstrDm (Jan Jakób), morderca Gastawa III (ob.), króla Szwedzkiego, ur. 1761 г., syn pufkownika; dzieckiem bçdac, zostaï paziem królewskim, potém wstapif do wojska, niezadowolony atoli z zasad rzadowych, w 1783 r. wystapü ze sfuiby. Wmieszany do spisków na wyspie Gothland, uwiexiony xostaf w 1790 r. jako zbrodniarz atara; a kiedy о nie nie przekonany wydobyl sie» na wolnoid, a bardxiej jeszexe byí rozjatrzony ziém wxglçdem niego obchodxeniem si; w wiçxieniu, udai siç do Stockholmu, gdxie z gêneraiem Pechlin, hrabiami Horn i Ribbing, baronem Bjelke i t. d. postanowiono zamordowaé króla. Wykonanie przez losy poruezono Ankarströmowi, który tei w d. 15 Marca 1799 roku, zamiar swój na balu maekowym doprowadzii do skutku. Ankarström, sieezony rózgami, ieby wydal wspólników, iadnego nie wymienif; éciçto go w d. 29 Kwietnia tegoi roku. Ankeryt. Jest to dolomit krystaliczny, znajdowany w wieku miejscowoiciaeh Styryi i Salzburgs, róiniacy siç tém od dolomita zwyczajnego, ie czçec magnezyi zasta piona w nim jest przez ielazo, xtad pochodzi i barwa jego sxara, lub brunatna. K. J. AoklewiOS (Marcin X.) Kommenden i prebendarz Otfinowski, wydaï: „Ка гате na dtieiï S. Anteniego z Padwy, o latkach, którr Bôij iwiadczy przez niego i naboieñstwie ku temui iioietemtt, to koiciele XX. Franciszkanów, ie Nouym Miexcie miañe г. 1779. (Kraków w 8ce). AoklewiOS (Julijan), budownicsy w Warszawie, postawit kilka xnakomitych gmachów w stolicy i na prowincyi, miedzy innemi Gimnazyjumi Konwikt w La blinie; napisat dxieíko: О piçknoici w sstuce, o którém obszernf recenzyje w Biblijotece Wartzaictkiej podaf Alexander Tyszynski. КЯСГ«.ОГЕ»ТМ той I. 37

808

Aolder — Ankry

Ankler, Aukrà, Ankrowanl*. Aakrami towiemy wmftk uiaby Ыапи, sluifce do powiazania i do wzmocnienia czy lo sklepieft czy wysokich mnrów, kominów, wiei i t. p. W hutnictwie niywa si) ankrowanfa w budowie pieców, których mury rozgrzane w czasie dzialaá hutniczych, swykly ai) rozstepowaé. Ankrowanm te sa albo wewnçtrzne, to jest: przepuszczajac przex irodek am w podlai, sztaby takonctone gwintami czyli siedzenie, lab takowe opatnonc w koncach dzinrami; do poprzecznych zai murów przyloione sa blacky z otworami, przez które konce tych sztab wychodza, przytwierdzajac je raatraai at gwinty lab przez zatkniçcie zatyczek, czyli spliotów Aciaga i iciska si) ztary. Jeieli piece sa szybowe, takie np. jak wielkie piece do surowcu, AnkrowasJe deje si) zewnetrzne t. j.: albo za pomoca wiazania belkowego na zamek, otaczajac mury zewnatrt, albo za pomoca obreciy zelaznych zaklamrowanych, albo zaárobowanycb, czyli wxiçtych na áruby Я. I. АпкОШк, slolica delegacy! tegoi nazwitka, w Panslwie Koácielném, wznoai aie amfitealralnie na póínocno-wschodnim (knmeryjskim) prsyladku pobrzeia adryjatyckiego i przedstawia od strony morza widok bardzo malowniczy. Ankona, siedlisko biskupa i sadii appelacyjnego, liczy okolo 30,000 mieszk., miedzy któremi 5,000 iydów, i posiadaía port niegdyj zawoiany, który leraz i powodu zamnlenia stal eiej o tyle niedogodnym, ie nawet haadei miasta zoetat przez to zagroionym. Artykufami- wywozu, rozciagajacego si) jai tylko na pobrzeia adryjatyckie i Grecyj), sa: zboie, wyroby wefniane i jedwabne. Z pomników arehitektury, oprócz slynnego Molo, zbudowanego przez Trajana, zasiagujf па wspomnienie: staroiytny ink tryjnmfalny tegoi cesaría, katedra pod wezwaniem i. Cyryjaka, stojaca w miejscn, gdzie byfa niegdyi ewiatynia Wenery, koicióf Najsw. Fanny kfaryi (della Piazza), bursa z freskami Tibaldi'ego i wielki doa kwarantanny. Miasto, zabudowane w ogólnosci dosyé niedbale, zostaio, jak siq zdaje, taloione przez Syrakuzan, cbroniacych si) przed ciemi)ttwem starszego Dyonizyjusza. Rzymianie mieli ta stacyj) día floty swej przeciw llliryjczykom. Trajan rozszerzyl port, a Narses odbudowaf zniszczone przez Gotów miasto, które w X wieku, nowemu przez Saracenów nlegfo spostoszenio. W póiniejszym czasie Ankona, diwignawszy si) z grnzów, xostafa rzeczapospolit), lecz papiei Klemens VII zajal j) r. 1532 podstçpem i wdelif do panstwa koscielnego. R. 1779, po dfngiej i walecznej obronie ze strony generala franc. Meunier, zdobyli An/cong Rossyjanie i Austryjaey, i odtad jni tylko cytadella pozostala w slanie obronnym. Gdy r. 1831 wojska austryjackie obsadzily okr)gi zawichrzone przez powstaáeów rzymskich, rtfd francnzki postanowH satiaféai wyslapieniem oslabié wpiyw moralny Austryjaków w panstwie koicielném. Eskadra francnzka, wiozaca 1,500 ladzi wojska ladowego, stanela przed portem i tá jela miasto bez oporu (22 Lutego 1832), nazajutrz zas cytadell) przez kapitulacyj). Pomimo protestacyi stolicy apostolskiej, Fraucuzi trsymali Anfcong, pod zariadem cywilnym Papieia, ai do Grudnia 1838, w którym to czasie opnscili paúitwo koscielne razem z wojskami austryjackiemi. Grzegórz XVI exkommu■ikowal miasto podczas lajeda przez Francuzów, a nawet i póíniej tyle okazywal mu niecheci, ie w ciagu panowania jego, nie nie zrobiono día podniesienia handln miejscowego. Dobre pod tym wzgledem zamiary nast)pcy jego, Pinta IX, sparalüowane zostaly poruszeniami lat 1848 i 1849. Od 24 Maja, ai do 19 Czerwca 1849 r. Ankona, obsadzona trzytysiaczna zaiogf rewolucyjn), oblegana i tájete byia przez Austryjaków pod dowództwem Wimpflena. Nakoniec w Cterwen 1859 r. w czasie wojoy wlotkiej Auslryjacy na nowo opuscili to miasto. Ankry, rodzaj siikui kobiecej z opasaniem szerokim na biodrach, i upieciem

Ankry — Ankudinów

899

azczególném; pierwsxy raí zjawíone ta Wfadyafawa IV. Bywafy z czamego atfasu, г obezyclem zfotym. AnkndinÓW, Tymoszka (t. j. Tymoteutz) Samozwaniec. ogfaszajacy sie za Carewicza Jana Wasilewlcza, mniemanego syna Cara Bazylego Szujskiego Byf rodena z Woíogdy, gdzie ojciec jego, Damijan, handel pfótnem prowadxit. Wyuexywsxy aiç piçknie pisad, a przy diwiçcxnym gtosie biegfy w ¿piewie koscielnym, zwrócif uwagç na aiebie, arcybiakupa Wielko-Permakiego, który go do uafug koscielnych prxyjaf. Tam pefniac gorliwie awe obowiaxkt, tak umiaf aiç arcybiskupowi podobaé, ie ten ma wnuczke; awoja w maíieñstwo oddaf. Zwiaxek ten byf powodem, ie otrzymal zyskowna poaadç w urzçdzie, zawiadujacym dochodamí od Ininków pobieranemi. Póíniej в ion§ i dzieémi przeniósf •ta z Woíogdy do Moak'wy, gdzie wkrótce na korzyslniejazej jeazeze poaadzie zbogacif. Leez gdy nierzadaém iyciem majatek roztrwonií, i dfugi ogromne zaciagoaf, a znienawidziwszy zone, aby aie, od niej uwolnié, dom awój spalif, w którym jak pragnaf, ona w pfomieniach zgorzafa: zabrawszy kassç rzadowa, z nia w r. 1643 uciekf do Polski. Obawiajac aiç wszelako, aby go niewydano xbiegf w r. 1646 do Bohdana Chmielniekiego, któremu objawif, ie byf aynem, Cara Bazylego Sznjakiego, i ie go Car Alexy przeáladuje, jako niebezpiecznego pretendenta. Nieznalaxtszy jednak pomoey na Ukrainie, udaf siç w r. 1648 do Turcy, gdzie wiarç machometaúska prxyjaf: tam, za jakii wyatçpek o mafo со na pal wbitym nie xostaf. Uciekajac wiçc z Turcyi achronif siç do Wenecyi, i mianowaf aiebie „potomkiem ksiaxat Szujskich, panem Wielko-Permskim, i wielkim ksîçciem Wfodximirakim, nbogim wedrownikiem, w imíe Chryatua pieigrxymujacym." Z Wenecyi prxybyf do Rxymn, i wiarç katolicka przyjaf, zkad zbiegf do Wiednia. W r. 1650 przybyf na dwór ksiçcia Rakoczego, w xienat Siedmiogrodzkiej, który opowiadaniem jego uwiedziony, wstawiaf ticj za nim do wsxyatkich dvrorów europejikioh. Z liatami Rakocego udaf siç najprzód do Szwecyi, i byf aprzejmie prxyjçly od królowej Kryatyny, jako carewicx. Tymczaaem rxad roaayjaki dowiedxiawaxy siç od kupców handlujacych w Sztokholmie, o zjawieniu siç fafsxywego carewicza przy dworxe Szwedxkim, domagaf aiç jego wydaaia. Ankudinów przed przybyciem posfaáca od cara wyprawionego, akryf aie do Inflan!, lecz w Rewla, z roxkaxu rxadu sxwedxkiego, przytrzymanym zoataf: potraQf jednak z pod straiy aiç wymknaé, i uciekf do Brabancyi, ztad zc azlachcicem polskim Stefanem Lipowskim, dostaf aiç do Lipaka i Wittemberga, gdzie wyznanie luteraúskie przyjaf, nakoniec oaiadf w Holaztynskiem, mieície Neualadt. Tu byf poznany przez kupca nowogrodxkiego, ajenta dworu roaayjskiego, i i rozkazu ksiecia przyirieziono go do Gottorpn: tam holsztyúscyi ministrowie, wcela odkrycía prawdy, wielokrotnie go badali. Ankudinów mówif biegle jçzykami: rosayjskim, tureckim, faciáakim i niemieckim: mianowaf aiebie Janem Szujskim, Tymoteuszem na chrzcie swiçtym, aynem Bazylego Domicyjana Szujskiego. Urodzif siç jak powiadaf na polskiej Ukrainie, niedaleko Nowogrodu Siewierskiego; uwaiaf aiebie za prawego wfadzcç Rossyi, oraz twierdzif, ie mógfby przy pomoey liana krymskiego który mu przyrzekf 300,000 wojska, xaaifsó na tronie, lecz ieniecheiaf wielkiego krwi rozlewu. Ksiaiçbliskoroku, przechowywaf go w swém pañstwie, w koñcu z dziwacznych jego basni, sprzecznych odpowiedxi, i z trzech listów przez cara pisanych, o jego osxukaóatwie przekonany, za znaezna summç pieniçina xgodxif siç go wydaó. Przywieziony do Hoflkwy Ankudinów, pomimo okropnych mçczarni, pomimo dowodów matki swojej i licxnych dawnych znajomycb, bei wzglçda ni obielnicç faski monarazej,

900

Ankndinów — Ankwlos

do samozwaústwa przyznac щ niecbcial, i ai do ostatuiego tchit obstawaf, ¡i jest synem Cara Bazylego Sznjskiego. Cwiertowanym byf w Moskwie 1653 r. AnkndOWlOZ (Wincenty), nkonczyí Instytut Gíówny Pedagogiczny w Pe tersburgs prxy którym nastçpnie byf czas niejakiá professorem maternatyki, a od г. 1624 do 1847 w stopniu professera nadzwyczajnego uczyf w uniwersytecie pelersburgskim, rachunku róiniczkowego, cafkowego i prawdopodobieástwa. Wydaí dzieío w rossyjskim jçzyku o ballistyce, p. п.: Teorija Battitti ki, sostawlennaja Ekstraordiwrnijin Professorom Anfeudowiciem, St. Pe tersburg 1836. AnkllS MaroyjuSZ, шwarty z kolei król rzymski, wedfug podania wnak Numy Pompilijasza, panowal od г. 638—614 przed aar. Chr. Ankns Marcyjuz, pomny na sfawe dziadka, usifowal przywróció publiczne obrzedy religijne, zaprowadzone przez Nume, a zaniedbane pod jego nastçpca Tullusem Hostylijaezem, jakotei skfonic Rzymian do zajec spokojnycli i rolniczych. Mimowolna lecz zwyciçzka toczyf wojnç z Latynami, którzy napadli na terrytoryjom rzymskie i zdobyf miasta: Politorium, Tellenae i Ficana, których mieszkancy oeiedlili sie. na pagórku Awentynskim. Póiniej jeszcze zajaf miaste Meduleia i w otwartej bitwie pokonal wojska sprzymierzonycli latyñskich; zwyciçieni przeniesé aje, musielí do Rzymu, gozie zabudowali siç w pobliiu swiatyni Morcyi, día polaczenia pagórków Awentyáskiego z Palatynskim. Oprócz tego Ankns Marcyjass obwarowal podobno Janicnlum z tamtej strony Tybru, jako waí obronny od napadu Etrusków i mostem drewnianym pofaczyf go z miastem; szczególnie zas wainém bylo za niego powiçkszenie terrytoryjum rzymskiego ai do njácia Tybra i zafoienie Ostyi, portowego miasta stolicy. Ankus Marcyjusz zostawif dwóeh maloletnich synów, których nierzetelny opiekun Tarkwinijasz Stary, podstçpnfa odsadzií od nastçpstwa, za со ci póiniej mszczac sie, zamordowali go. AnkwlOZOWle rodzina polska herbu Abdank, pochodzi od Skarbków z Góry. Nieszkali w krakowskiém, sandomierskiém i w ziemi przeinyálskiej. Pierwotne atoli ich gniazdo jest na Szlazku, posiadíosé któraj nazywali Posfawice. Pisali si; tedy zawsze Abdankami z Posfawic. Possadowscy, rodzina szlaska jednego szczepo z Ankwiczami. W ostatnichezasach rzeczypospolitej, kilkusiç znich podniosfo ai do krzesef senatorskich. U Niesieckiego AnkwlOZ (Jedxej) chora iy nowogr. dziedzic na Miekiszu ma syna Hieronima, u Wieladka brat Jego Michail obadwaj zas mówia, ie Hieronim narodiií siq z Kuropatnickiej kasztelanki kijowskiej, Niesiecki dobrze nazywa ojea jej kasztelana Hieronimem, Wieladek zas iie Jçdrzejem, W Niesieckim Micha! jest kasztelanem zawichostskim, u Wieladka zas malogoskim. Badí со badí, syn Jçdrzeja czy M ¡chafa, Hieronim pierwszy zaczyna u ñas dzieje senatorskie swej rodziny. Choraiy pilznieñski zostai 30 wrz. 1740 r. mianowany kasztelanem zawichostskim i umarf w Stycsnia 1746. Oitnií siç z Czernianka, córka, Szembekówny siostry rodzonej ksiecia prymasa Krzyszlofa (1738—48) i te stosunki, nie со innego, wyniosfy go do krxesfa. Z csterech jego synów byf senatorem jeden., со nastçpuje: AnkwlOS (Stanittaw) ur. w r. 1720 zasfugiwaf siç na dworze Augusta III. Stolnikiem krakowskim od 7 Czerwca 1752 bywaf deputatem i posfem. Posfowai jeszcze na sejm elekcyjву 1764 z oáwiecimskiego i z tém ksiestwem podpisaf razem elekcyja. Kasztela nem bieckim od 14 Grud. 1764, przesiadf siç na kasztelauijç sadecka 19 listop. 1771, kawaler orderu s. Stanisiawa od 12 Maja 1774, potém orfa bialego. Oienif sicj takie jak ojeiee z Czerniankf, imieniem Salome«, która umarfa 15 lutego 1756. Za iyeia widziaf swe wszyetkie dzieci w losie i w postanowieaia,

Ankwlose

901

и nawet wnnki. Nekrolog jego pisze, ie byl cate zycie dit drngich przykladem, ic zdawal na Boga wszystko, ie byl dziedzicem enót rodzinnych. Mieszkal swykte w dobrach swoicb, w Porembie, gdzie sbudowal koációf. Oslabiony zloiyt eenatorstwo 1782, niedíugo potém umarl 17 Faids. 1784 w Porembie, majac lat 64. Pochowany lamie w swoim koáciele. Z synów jego starsiy Tadeusz i mlodszy Józef, o tym zaraz. AokwlOX (Józef) iyn Stanislawa, moinaby wiele о aim pisad, bo czlowiek wielce hiatoryczny, ale siç tutaj tylkogíówniejsze zacytnje fakta. GlosowaI jui na elekcyjç Stan. Angosta. Za mlodu wystqpowal szlachetnie, po obywatelsku, dopiero póíniej nabywszy pewnego stanowiska w ojczyznie, zaesal go naduiywaé. Czesto marszalkowal sejmikom w krakowskiém, bywal posfem, na examinach szkól pochwalami awojemi zapalal mïodziei do nanki, raz na re.ce ks. Bogncickiego przyslal koaztowny pierscien dla jednego z uczniów, który szczególniejsza jego zwrócil na aiebie uwage. Sam wymowny, dowcipny, zdolny, pelen wiadomosci, ale razem i przewrotny czlowiek: prawo umial dobrze. Jednoezesnie jednakie nmizgal sie o wzgledy Austrji. Maryja Teressa zrobila go szambelanem, calej jego rodzinie przywróeila niby to dawny tytnl brabiów i rozciagnçfa go przez indygenat do wszystkich paastw dziedzicznych; jai to samo wskazywa{o na jakieá nieczyste zamiary Ankwicza. Po ojea, z depatata trybunalskiego kasztelan Sadecki, od 19 Stycznia 1782. Odtad byatry postep jego w rzeczypospolitej. Czlonkiem kommisyi górniezej mianowany przez króla 10 Kwiet. t. r. na sejmie, póíniej cokolwiek zo stal jeszcze kommisarzem skarbowym, ale dla prawnych formalnoéci z kommissarstwa tego usunaé si; masial jeszcze na tymie sejmie r. 1782, chociai król obstawal za nim goraco. Kiedy przyjechai po ámierci ojea z orderami jego do króla, (w grud. 1784), sam olrzymal orla bialego. W г. 1785 tak urosl, ie byl pomiçdzy innemi kandydatami poioiony przez rade, nieustajaca, do województwa krakowskiego . Ankwicz z kaidym wychodsii dobrze. Zbytnik najwiçkszego rodzaju, wyrzocal pieniadze za okno, jak plewç. Opowiadaja о jego lukullosowskich ucztach, na które sprowadzal umyslnie z Czech baianty. W czasie sejmu wielkiego zloiyl kasztelanije, w roku 1791 i przyjf! poselstwo do Danii. Dwa razy tarn jeidzil, za drug; rata, jadac w gama rocznice, ustawy, wspaniale byl w Gdanskn podejmowany przez Magistrat, jako jeden zprzyjaciolserdecznych ustawy. Uwieziony 18 Kwietnia, skoóczyl iycie 9 Maja 1794 roku.—AokwlOS (Andrxej Aloiiy), Skarbek z Poslawic Ankwicz, syn Józefa kaszt. Sadeckiego i Starowiejskiej herb. Biberstein, urodzil sie, w Krakowie w г. 1774. Smieré ojea dala mu pochop do zerwania z ojczyzng. Ojea bardzo widaé kochal, gdyi zbieral umyslnie oszczçdzony majatek na to, aby mógf apiadé potém masse, dlugów, które po obojgu rodzicach wzial w spadku. Poswiecif. sie, naprzód prawa i uczyí sie go w Krakowie, nawet jai cheial doktoryzowaé siç, gdy idac za namowa hrabiego Hohenwarthe arcybiskupa wiedeóskiego, rzucil wybrany zawód i wzial siç do teologii, z której atopieñ doktora otrzymal w Wiednia 1810 r. wreszcic calkiem poáwiecil siç stanowi dachownema, w którym pod oslona Habsburgów bzukal dla siebie promoeyi. Zostal wtedy kanonikiem olomunieckim, póíniej zas dyrektorem wydiiaíu teologicznego w nniwersytecie olomunieckim, wreszcie Kajetan Kicki arcybiskop lwowski, mianowa! go swoím suffraganem w r. 1814 i wikarym jeneralnym archidyjeeezyi. W r. 18 1 5 majac zaledwie lat 40 zostal po tymze Kickim arcybisknpem lwowskim i prymaeem Galicyi. Pasterz gorliwy, ale bez iadnego przywi;zania do narodu; patryjolyzm jego byl szlaski, austryjacki. Sïnszny, postawy wspanialej, twarz mial biala i rumiana, nos orli: kiedy eelebrowa! w ¡nfole wraial posxanowanie we wszystkich, wzglçdem podwla

902

Anteviese — Ankylosis

dnyeh xiçiy dumny, surowy zwierzchnik, zwfaszcza pny wizylach kosciolów, podniósl hierarchijq i karnoáé nadzwyczaj zwolniona w dachowieáetwie, w skutek bezustannych wojen. Energicznie lei dit podniesienia oswiaty luda organixowal ukófki miejskte i wiejskie. Sa w drnku dwa jego listy pasterikie, Jedem îacirtski s d. 29 Paid. 1815, drogi polaki s d. 1 Lipca 1816 (Jocher. Obrai, Nr. 7674—7675). Za jego rzadów w kosciele lwowskim, atafy zaprowadzono zwyczaj wydawania od r. 1815 corocznego: „directorii divini officii" ciyli nbrycel, byio to na rozkaz rzadu. W archidyjecezyi bylo wtedy dekanatów 15, koáciofów 207. Nieeierpial polaków ia ojea, olaczaf sie niemeami, libit mówiö po nieraiecka. Stad kiedy saaiadf na pierwszym aejmie poatulatowym we Lwowie, 16 Czerwca 1817 dziekowaf po niemiecku za awoje prymaaoatwo, za organizaeyje atanów i za to ie do nich xieiy powofano: oczywiscie wnioskiena zakoncxyf, ieby sa to dobrodziejstwo podziekowaó tronowi. By! rzeczywiitym radea tajnym i kawalerem wielkiego krzyia Leopolde, atad kiedy nmarl Aloizy Kolowrat Krakowaki (28 Mar. 1833), Ankwics posiadal po nim wyisza katedre w Austryi, areybiskupstwo pragakie, do ktörego byl przywiazany tylu? ksiçcia wysoka dostojnoáé Legali nati w króleatwie eieakiém. Wziaf te. katedre, na wyraíne zadanie cesaría, klóry eheiat po nad dyjecezyja pragska postanowid energicznego mçza. We Lwowie rzadzii lat 18 i prses ten caly esas by( ciagle kanonikiera oioraunieckim; jako kanonik, mial glos prsy elekcyi M arcybiskupa w r. 1818 areykaiecia Rndolfa. List pasterski którym pozegnaí Lwów, datowany d. 31 Grudnia 1833 wydany jest w przyjacielu chrzeácijaúskiej prawdy (1834. Zeszyt I). Tamie znajduje sie odezwa jego lacinska do duchowienstwa pragskîego, prsy objçciu nowej dyjêcesyi (1835 L 114—116). Odeswa ta po csesku bardzo jest patryjotyczna, arcybiakup wssystkich swietych cseskich wyliesa, a о kosciele pragskim mówi, ie: „non solum gloria soi nominis ac vetustatis in Imperio Austríaco (ne dicam in universo nrbe catholico) tarn Celebris est" i t. d. Anegdotkç o jego przejeidsie se Lwowa przes Kraków do Pragi, ma w swoich pamietnikach pani Grzegorzewska. Widziaï sie, tutaj pierwssy ras od lat wielo, z rodzona siostra Gostko wska i przepraszaf ie ja skrsywdsK s bratem w dzîafach majatkowych. Nie wynagrodsif jednakie lego siostrxe, lubo miaf 2,000,000 si. dochodn rocznego: W Pradze koronowa{ na króla Czeskiego cesaría Ferdynanda 7 Wrz. 1836. Nie zawiedziono siç na jego wyborze, mial do walesenia z ogromnemi trudnosciami w Czechach, aie wyszedf s nich zwyciçzko. Umarf 26 Marca 1838 w Pradze, majac lat 64. Nagrobek mn w arcykatedrze lwowskiej postawif w r. 1855 arcybiakup Barauiecki przes wdziecznosc. Jul. В. Ankylosis, Anchylosis, Ancylosis, (s greckiego: Anchelos, krsywiç, pozbawiam ruchu). Pod lém nazwiekiem rozumie si; slan chorobliwy stawów cíala ludzkiego, w którym ruchy kosci skiadajacych je, sa albo zupeJnie zniesione, al bo w wysokim slopniu utradzone. Stosownie do lego czy w czlonkn pozostaly jeszcze choc male ruchy, lub tei zupeïnie znikfy, dzielimy ankylosis na hfssywa, czyli niezupefna i prawdziwa, albo zupefna. Ankylosis mozc siç ograaiczyc" na jednym czfonku, со zwykle ma miejsce, lub zajaé jednocseinie wiele innych. W historyi medycyuy 89 prsykfady na ludziach, n których wszystkie kosci byly z soba tak zlane, ii stanowify jedna nierozdzielna masse. Ta choroba jest zawsse wynikiem innego cierpienia; jednakie dfuga bezczynnos¿ jakiego stawu, moie ja takie wywoíaé. Za przykfad ostatniego wypadku posfuzyc moga indyjscy fakiro wie, którsy po lal kilka slojac w jednej pozycyi, sprowadzajf sobie powyiasa chorobe. Choroby, ktore najczesciej przyczyniaja sie do ankylosis sa: sfamania, wywichniçcia, nakrçcenie ciionka, rany stawów zimne wrzody, wodna pnchlina eta

Ankylosis — Ant Peremu

903

wów, narosty koslne, skoslnienia chrzaslek ! wifzadei, jako lei reamatyctne i artrytycine zapalenie stawów. Niektóre cierpienia czeáci miçkich otaczajacych itaw, Jak np. guz tçlniakowy, wielkie wrzody, rany, oparieliiny i gangrena, moga równiei wywofaé powyitza chorobç. Co do lecxenia: jeieli ankylosis jest zupefna i oddawna trwajaca, to niema ¿rodka; jeieli zas* wypadek jest iwieiy, to ieki odciagajace, jakicmi sa: wezykatdryje, ielazo do biafa rozpalone, czesto bardzo nsnwa chorobç. Przy badanin chorego, trzeba zwróció uwage. na muskuiy i icie,gna, czesto albowiem prosta sztywnoáó tych ostalnich biora za ankylosis. Dr. M. L. ARM (po hebrajsku: mila, ¡rrtyjemna). iona Elkana, z Ramataim, w pokoleaio Efraima. Niai on dwie tony, Anne, i Fenennç. Ostalnia míala synów, ale Anna byfa bezdzietna, plakafa i martwifa siç, a nakoniec uczynifa flak, ie jeieli uakié bedzie syna, poáwiecl go na cale iycie sfuibie Pana Boga. I poczefa potém i powifa syna, któremu dala imie Samuel, со znaczy „poifdany," albowiem go od Boga iadafa. Po odsadzeniu niemowlecia od piersi, poàwiçcifa go Pann, oddawszy w rece Helego arcykapfana w Silo. Przy tej okolicznosci podxiekowafa Bogo áliczna pieánia, klóra sie, zaczyna od slow: „Rozradowafo si; aeree moje w Pa na." Przepowiàda w niej przyjscie Messyjasza: „Pan bçdzie sadzif granice ziemi, i da panowanie królowi swemu i Vywyiszy róg Chrystasa swojego." Uwaiaja Anne, za figure, Najéwiçtszej Panny, podobnie jak Samuel naprawca teokracyi judajskiej, jest figura Chryslusa. (I, Krôl. I; 2). — AlDlt, iona Tobijasza, z pokolenia Neftalí, który byí w Niniwie, w nlewoll u Salmanazara, króla assyryjskiego, Gdy Tobijaez prayszedf do nçdsy i ociemniaf, Anna wyrzucafa mu jafmuiny, kló ra czynií poprzednío i ufnosé jego w mitosierdzie Boga, klóra wszakie póíniej wynagrodzona mu zostala przywróceniem wzroku i pociech| z syna. Anna przeiyfa meia. (Tob.). — АПШЦ córka Fanuela, z pokolenia Aser „po siedmiu latach poiyeia malienskiego, poàwiçcifa sie sfuibie Boiej przy koáciele, dni i nocy przepedzajac na modlitwie i postach. W otfmdziesiat czwartym roka iyeia miafa szciçscie ogl|daó przyjscie Zbawiciela. Zwano ja prorokinia, albowiem podobnie jak starzee Symeon, odbierala natchnienia Ducha Swiçtego, który ja powiódt wewnçtrznie na spotkanie boskiego Dziecialka; uznafa je za Messyjasza, i powiadafa o niém wszystkim, którzy oczekiwali odkupienia Izraela. Mówí o tém wyrainie i. £ukasz ewangellsta (2, 36). Martyrologijum rzymskie kladzie uroczystos*é Anny na dsieá 1 Wrzeánia. L. B. АПШ (iwieta), matka Najáwietszcj Maryi Panny, mafionka i. Joachims. Pismo iwiçte nie wymienia imion Joacbima i Anny; lecz znajdajemy je w ksiegaeh Ojców Koácioía i tradyeyi czyli podaniu. Nie mamy iadnych wiadomos'ci ani o iyciu, ani o ámierci tej swietej рагу. Swioty Jan Damasceúski wychwala Anne, i porównywa s Anna, matka Samuela, w Starym Testamencie. Cesan Justynijan, okolo roku 550, zbudowaf kofclól w Konstantynopolu pod wezwaniem i. Anny. Zwioki jej jak powiadaja, przeniesione byíy w 710 r. z Palestyny do Konstantynopola, i odtad wiele koáciofów na Zachodxie chlabi sie, posiadaniem jej relikwij. Koációí obchodzi pamiatke, i. Anny dnia 20 Lipca. Jest ona patronka staau malienskiego. Halarze wyobraiaja Anne, zwykle jako powazna matron;, zajeta uezeuiem zakonu Boiego maíoletniej swietej dziewicy. L. R. ABU РбгаПМЦ siostra Dydony, zaloiycieiki Kartaginy, przed bratem swoira Pygmalijonem wras z eiostra z Tyru uciekia do Afryki, a po ámierci Dydony do króla Malty, Battusa, zlamtad do Wfocb, gdzie spotkafa sie, znowu z Eneaszem, którego iona Lawinija przez zazdroié usifowafa odebraé jej iycie. W skutek prsestrogi cienia Dydony, Anna rzucifu sie do rzeki Numicus, którego zoslawizy

904

Anna Perenna — Anna Bretoneka

nimfa, odb:erafa w pofowie kaidego Marca wiosennf i wesofg cíese boska, pod imieniem Anny Perenny. Anna Austryjaozka, królowa francuzka, najstarsza corka Filipa HI króla hiszpanskiego, urodzona 1601 r. w Walladolid, za wpfywem Maryi de Mediéis i marszafka d'Ancre, poilubifa w г. 1615 Lndwika XIII króla Francyi. Mafieñstwo to, jako przechvne syslematowi zaprowadzonemn przez Henryka IV i Jeajo ministra Sally, nie podobaío sie. magnatom i hugonotom. Anna byfa piekna. ale lekkiego charakleru; to leí niezgodnosé uezue i skfonnosci zwiazkowi (emu nie przyniosfa szczescia. 'Opuszczonn od ineia swego, przesladowana przez jego mini stra, kardynafa Richelieu, lat przeszfo 20 iyfa na oslroniu. Nastapifo atoli pojednanie i w r. 1638 Anna wydafa na áwial syna, klóry póíniej panowal pod imie niem Ludwika XIV. W naslepnym roku powifa drugiego syna, Filipa, klóry darf poczatek linii orleanskiej. Po smierci swego maTzonka (1643 г.), Anna zoslafa regentka królestwa z woli parlamentu, z wtadzn nieograniczona, choeiai testament naznaczyf jej radç przyboczna. Wybór Mazariniego na pierwszego ministra i dzia(anie w ducha jego poprzednika Richelieu'go, zniechçrify moiniejszycli panów przeciw regentee i sprowadzify wojnç domowa, znana pod imieniem Frondy (ob.). Wszakie kardynal Mazarini uprzalnaf wizystkie Irudnosci, a po dojsciu Ludwika XIV do pefnoletnosci, Anna zfoiyfa regencyjç i odiad wiodfa zycie poboine. Umarfa 1666 roku, w szcáédziesialym czwartyin roku iycia. Anna miafa upodobanie w sztokach piçknych i szezodra dawafa im opieke; nader gfoánemi byfy jej miioslki, zapewniaja nawet, ie tajemniczy czfowiek w maire xelaznej (ob.) byï owoeem stosunków królowej z ksieciem Buckingham. Anna Br6toàska, królowa írancuzka, jedyna córka Franciszka II ksiecia Bretanii i Mafgorzaty de Foix, urodzona 1476 r. w Nantes, w piatym roku iycia zaslubiona zostafa Edwardowi, ksiçciu Wallii, synowi Edwarda IV króla angielskiego, zamordowanemu we dwa lata póíniej przez swego stryja, ksiçcia Gloeester (Ryszarda III). Doszedfszy lat dziewiczych, z pomiçdzy licznych ksiaiat ubiegajacych sie o jej reke, skfonnnosci; serca odznaczyfa ksiecia Orleaiiskiego póiniejszego króla Ludwika XII; nie cheae atoli wnieíé Bretonii do korony francuzkiej, nad kochanka przeniosfa arcyksiqeia aostryjackiego Maxymilijana (1490 roku), klóry jednak we dwa lata potém nmarf. Wówczas, w trzecie mafieústwo wydana zostafa za króla francuzkiego Karola VIII, który Bretanii w razie odmówienia jej rçki, zagrozif wojna; ksiçstwo jej przyfaczoném wprawdzie zostafo do Francyi, lecz natomiast Anna samowfadnie opanowafa umysl nowego mafionka, kiedy smieré jej syna, mfodego Delfina, zdawafa sie, zapewnié nastepslwo na Iron ksiecia Orleana, jego radosé z tego powodu po dawnej milosci tak dalece przejefa ja nienawiácia, ie wyjednafa a króla jego wygnanie. W 1497 roka umar< równiei Karol VIII, a Ludwik XII, niezrazony nieprzyjainia. Anny, wierny pierwszej mifoáci, wyjednaf día siebie rozwód a papieia Alexandra VI, i zaslubif dwudziestosiedmio-letnia podówczas po trzech meiach wdowe (1499 г.). Anna, która zawsze awaiafa sie nie za Francnzke, lecz eaf| dusza byfa Bretonka, córke swoja Klandyje ebeiafa wydaé za arcyksiçcia Karola, póíniejszego cesarza Karola V; w tym jednym jednak zamiarze oparf sie jej Ludwik XII, który dokazaf, ie meiern Klaudyi zostaf ksiaie, Angoulème, póíniejszy król Franciszek I. Anna amarla w 1514 roku, zostawiajac pamieé opiekunki uczonych i gorliwej oredowniczki swojej narodowoici bretai'iskiej. Ona byfa pierwsza królowa fran cuzka, która (po émierci Karola) nosié zaczefa czarna iafobç; dotad bowiera królowe nosify iafobç biafa, zkad wdowy królewskie nazywano zwykle biafemi (reines blanches).

Aima Boleyn — Aima

905

Amu Boleyn, maïionka Henryka VIII, króla Anglii; ob. Boleyn. Anna КоПШеШЦ uim ksiçiniczka hizantyáaka, córka cesaría Aleiego, urodion« 1083 г., wychowana we weiystkich nankach, Iecz zaraxem i wszystkich íntrygacb, któremi slynal podówczas dwór konstantynopolitañski. Zaálubiona bçdac Niceforowi Brytunios, sniewiescialemu tchóriowi, napróino podmawiaía go do walczenia i jej bratem o wladiç cesarska; ustawicinie tei na to utyskiwala, ze siç nie urodzila mezczyzna. Po smierci mçza, w 1137 roku, wstapila do klasztoru gdn'e w 1144 r. umarfa. Napisane pnei nia diieje jej ojea, pod tytulem: Atmae Comnenae Alexiados libri XIX, naleza do najlepsiych dziel historycznyeh literatary bizantyóskiej. Anna Stuart, królowa Wielkiej Brytannü i Irlandyi, ostatnia galaí rodziny Staartów na Ironie, ur. 1664 r. w Twickenham pod Londynero, byla draga córkf i pierwazego malzeústwa Jakóba II, wówczas jeszcze ksiçcia Yorku, i Anna Hyde, córka riawnego Clarendona. Ojciec jej jeszcze wówczas nie przesiedí byl na fono katolickiego koscioía, wychowana wiec zostala w zasadach wyznania anglikanskiego, i w 1683 r. zaslnbiona ksiçcia Jerzeroa, bratu króla daúskiego Krystyjana V. Gdy w 1688 r. wiielo gôrç stronnictwo, które wezwalo Wilhelma ksiçcia Oranii do straecnia swego teácia z trono, Anna, ulubiona córka Jakóba II rada byla pozostaé przy swym ojea; ale lord Churchill, hrabia Marlborough prawie ja przymnsil do przystapienia do partyi zwyciçzcy. Po bezdzietnej w 1694 r. ámierci jej siostry Maryi, a w 1702 r. meta tejie Wilhelma III, Anna wstapila na tron, ale przy siabych zdolnoáciach umyslowych prawie ciagle w czasie swe go nader obfltego w wypadki panowania, niégala wplywom ksiçcia Marlborough i jego maizonki. Wierna polrójnemu przymierzu, w obronie wolnoáci Europy i w celu przeszkodzenia poíaczenia w jednym domu korony francuzkiej z hiszpaáska, oparla sie wladzy Ludwika XIV, jakoi z lego powodu brala udzial w woj • nie o sukcessyjç hiszpaiisha, w której Anglija zdobyla Gibraltar, jedyny wazny nabytek z calej tej jedenastoletniej wojny. Za panowania Anny, walka stronnictw byla nader gwaltowna; Jakobici bowiem mniemali, ze bezdzietna królowa postara sie o przeniesienie korony na brala swego, pretendenta Jakóba. Jakkolwiek jednak nader zywo pragnefa przywrócenia swojej rodziny, zwlaszcza po smierci swego maïionka (w 1708 г.), nastçpstwo tronu zapewniono po niej domowi hannowerskiemu. Nadaremnie Jakób usilowaï wyladowad w Szkocyi, priez со Annç zmusil do przykrej ostatecznosci podpisania manifesto, którym na glowe jego wyznaczona zostala nagroda. Z siedmnasciorga dzieci Anny zadoe nie pozostalo przy zyciu; chociai zas owdowiawszy miala dopiero lat 44, przeciei nie ulegla prosbom parlamento o zawarcie nowego malzenstwa. Odtad caféa jej staraniem byfo tylko, zfoiyé wladsç w rece torysów, którsy mieli za sob) opinije wsiystkich trzech polacionych królestw; ksiçina Marlborough utracila swoje wplywy, a miejsce dotychczasowych ministrów Godolphins, Sunderlanda, Somer as, Devonshire, Walpola i Compera, zajçli Harley hrabia Oxford, Bolingbroke, Rochester, Buckingham i inni torysowie. Jednoczesnie parlaient zostal rozwiazanym. Tajemny moze jej plan, utrzymania pomimo woli narodu nastçpstwa bratu swemu Jakóbowi, spelzl skutkiem nieprzyjaíni Oxforda z Buckinghamem, z których pierwszy oskarzyl drugiego, ie sprzyja zamiarom pretendenta. Anna umarla w d. 2 Gruduia 1714 г.; za jej panowania Anglija polaczona zostala z Szkocyja pod imieníem Wielkiej Brytannü. Anna, córka Przemyslawa II Oltokara króla czeskiego, poszla za m§i za Hen ryka II ksiçcia wroclawskiego na Szlazku, со polegl pod Lignica, nmarla d. 24 Czerwca 1265 r. Miaía z nim liezne potomstwo. Jul. В. 57«

906 Anna, córka Bolesîawa fcysego Rogalki, ksiecia lignickiego na Szlatkn i pierwszej jego zony Jadwigi Anhaltynskiej, byla mniszka w Tnebnicy. Jul. В. АИЦ, córka Bolesîawa Poboinego, ksiecia kaliskiego i Heleny czjli Jolanty córki Beli IV króla wegierskiego, siostra rodzona jadwigi iony Wladyslawa fcokietka, umarla panna. Jul. В. Anna, córka Przemysfawa III Ottokara króla czeskiego, siostra Wacíawa króla czeskiego i polskiego, byla mniszka. profeska w klasztorze pragskim Panny Maryi, a potém draga zona ksiecia Bolesîawa mazowieckiego, zmaríege 1313 roko. Syn jèj Waóko (Waclaw). Jul. В. Anna, jedynaczka córka Henryka II ksiecia szlazkiego na Jaworze, i Agnieszki córki Alberta II ksiazecia austryjackiego, rodzona synowica Bolka na Swidnicy, tego со najdluiej opieral sie Czechom trzymajac z Polska. Dziedziczka ksiestw po stryju Swidnickiego, po ojeo Jaworskiego. Poszla za mai za Karola IV Luxembnrgczyka, cesarza i w posagu przyniosla mn swoje ziemíe, mimo prawo do stryjecznych braci naleiace, którego cesan nie szanowal. Umarfa гоku 1362. Byfa trzecia iona tego cesarza. Jul. В. Anna, córka Wacíawa ksiazecia mazowieckiego na Pfockn, poszla za mai za Henryka V Zelaznego, ksiaiecia szlazkiego, gíogowskicgo na Zeganie. Jej córka Jadwiga byla ostatnia iona Kazimierza Wielkiego. Jul. В. Anna ze chrztii, Dannta zas po litewsku, byla córka Kiejstuta ksiaiecia trockiego, poszla za mai za Jana ksiecia mazowieckiego, panujacego na Warszawie око Го г. 1360, chociai Díugosz prawi ie to sie si aiо w Wilnie za sprawa .króla Jagielly, jui w r. 1387. Kiejstut uchodzac w r. 1361 z niewoli krzyiackiej, zamiast na Litwe trafil na Mazowsze i od córki poznany, odprowadzony by( dalej na Litwe (Naruszewicz ks. 24 I). Za panowania wszelako Jagieííy nie mógl sie ksiaze Janusz pogodziö sie ze szwagrem swoim Witoldem. Wziaf w posagu po ionie jui po chrzeie Litwy, ziemie drohicka na Podlasio, gdy jednakie nie przyjaf mile szwagrn, który przed Jagielfa uciekí na Mazowsze, nawet nie uczcii go zfotym puharem wedle zwyczauj, Witold powróciwszy do wfadzy, Drohiczyn Januszowi odebraf. Anna ozdobiia gruba czworoboczna wieía koscióí Panny Mary i w Warszawie 1411 г., a raezej stafo sie to на jej iadanie. Umarfa niedlngo po meia, to jest po r. 1429. Pochowana w Warce. Syn z niej Bolesïa w, ojciec znowu Bolesîawa niedoszlego króla polskiego, po smierci Wladyslawa WarneAczyka. Jul. В. Anna Aldona ob. Aldona. Anna, córka króla polskiego, Kazimierza Wielkiego i Jadwigi glogowskiej na Zeganie. Ojciec umierajac zapisal dwom córkom, jakie mial z tej iony, polowe wszystkich sprzetów w szatach i zlocie, srebrze i klejnotach, a polowe drnga matee. Anna dustala z tego podzi. la jai po koronacyi nowego króla, grzywien 333 i pól ze srebra dobrej wagi, inne kosztownosci zac lio wane zoslaly na potém «lia obojga królewien. Z matka i z riostra znajdowala sie na koronacyi Ludwika ( 17 liistopada 1370 г.). Poczém przez Êlibietç Lokietkówoc, rodzona ciotke wywieziona s siostra do Wegier ze wszystkiemi skarbami. Ludwik na to nie przystai, ale sad zloiyl w Wegrzech, który uznawszy królewny za narodzone z nieprawego loia, gdyi jeszcze ¿yla prawa iona Kazimierza Adelajda heska, odsadzi! je od dziedzictwa tronn i wszelkiego spadku po ojeu. Anna potém poszla za mai za hrabiego Cyllejskiego (ob. Anna Cyllejtka). Rok smierci niewiadomy. Jul. В. Anna, ksieiniczka inazowiecka, iona Micliala syna Zygmunta Kiejslutowicza W. K. Litewskiego, zabitego przei Czurtoryskich w r. 1440. Podlug jednych

Amia — Anna Oyllcjska

907

eárka Zíemowita IV i Alexandry Olgierdówny, eíostrienica króla Wíadyslawa Jagielly, a siostra slawnej Cymbarki; podlug drogich córka Boletfawa IV, mazowieckiego, choeiaz znowu i tç Annç Boleslawôwnç wydaja niektórzy za Przemyslawa ksiçcia cieszyñskiego na Szlçskn, zmarlego 1477 r. Jul. В, Anna Oyllejska, dwie jedyne eórki Kazimierza Wielkiego, wywiózl i Polski do Wçgier król Ludwik, i jedna z nicb, starsza Anne wydal za Wilhelme hr. Cyllejskiego, panujacego udzielnie nad mala kraina za Karpatami i Dnnajem ku pobrzezom weneckim. Ludwik ehcac potomstwo Kazimierza pozbawid nawet pretensyj do Irona, skojarzyl to nierówne maiienslwo i jeszcze zabezpieczyf siç wyrokiem trybáñalo. W rodzinie Cyllejskiej wystçpki i zbrodnie przechodzily z ojea na eyna, wiçc i w tém jeszcze król eznkal pewnoáci día swoich córek, ie Annç pomiescil w tak niedobraném gnieídzie; ale niezgadl przyszloici. Wilhelm Cyllejski umarl, zostawil wdowç i córke, takie Annç. Wdowa pósala powtórnie sa mai za jakiegoí hrabiego Deka, ale córka nie poszía za nia tylko zostala w doma pod opieka stryja Hermana II i chowala siç tarn w zupelnem opnszczenia. Gdy Jagietto po smierci Jadwigi sndsil, te jego panowanie w Polsce asíalo i zabieral aie do Lilwy, paoowie poddali krolowi шум, ieby si; ozeni! z ta biedna wnuczka Kazimierza Wielkiego. Jagiello nie cheial wierzyó, ie byl królem wolno obranym, a gdy potrzeba mu bylo praw jakichcié, chwycil siç goraco tej myili i wyprawil poselstwo po Annç Cyllejska na Wçgry r. 1400; dalo sie. ab ijé to malieústwo. Dia Anny byl to los, niespodziewane szczçscie. Wyjechala natyebmiast do Polski w towarzystwie poselstwa królewskiego i panów wçgierakich. Poselstwo skladali: Jan z Obiechowa kasztelan szremski, Hinczko z Ra gow*, i Jan z Ostrowca. Uroczysty nastçpnie wjazd Anny do Krakowa odbyl sie 16 Lipca 1401 r. Cala stolica wyszla naprzeciwko wnuezee wielkiego króla z choragwiami wszystkich stanów i cechów miejskich, z krzyzami i relikwijami wszystkich koácloíów. Naród wital powrót „orlatka" w rodzinne strony. Za to intrygowal Wilhelm rakuski niedoszly mai Jadwigi, z wielkim mistrzem Krzyzackim przeciwko malieústwu królewskiemu, sadzac, ie tron polski prçdzej je ma przynaleiy. JagieHo tei nieznalazl Anny za doáé urodziwa i zobojçtaial dziwnie día tych zwiazków; wymawial panom koronnym, ie przywiezli tak brzydka dziewczynç, a nawet dobrze siç zamyslaf, czy ma j§ poprowadzic" przed oltarz, czy tei odeslaé slryjowi. Pod pozorem tedy, ieby Anna wyuezyla sie, wprzódy jçzyka ojczystego, zwleczono malieústwo. Wresscie 4 Listopada 1401 roku w Bieczu pelnomocnicy królewscy podpisalí wspólnie z panami cyllejskiemi, którzy towarzyszyli Annie, umowç álubna. Król tymezasem bawil na Litwie, a gdy jot Anna jakolako rozmówié sie, mogla po polskn, nadjechal ze znacznemi zapasami zwierzyny i rozpoczçly siç hnezne weselne gody, na których nie brakowalo ani gonitw, ani igrzysk rycerskich; 29 Stycznia 1402 r. po osmiu miesiacach zwloki, w Niedsiele, odbyl sie, tei i slab Jagieïîy z Anna w Krakowie, ale i ta nastapila zwloka wzglçdem koronacyi, tak dalece, ie posadzano króla jeszcze о zamiar odeslania Anny z Krakowa; namyáliwszy siç wreszcíe nslapil Jagieíío. W tydzieú tedy potém nastapila koronacyja Anny prsez Dobrogosta z Nowegodworu, arcybisknpa gnieínieúskiego. Matka królowej hrabina Dek, zaproszona przez Wíadyslawa Jagielle, znajdowala siç na tej uroczystoáci, toi Herman II cyllejski i jego sj nowie. Chociai na Ironie siedziala Anna przez lat 14, cicho jednakie o niej w dziejach. Raz tylko wspominajf о Annie kroniki z powodu, ze Jçdrzeja z Tçczyna kasztelana wojnickiego posadzano o tajne z ni) a serdeczne zwiazki; spieszyl siç z pod Griinwalda do miodej iony kasztelan, a tu potwars wkladano taka na niego: po przekonaniu siç atoli „publicznie mu wrócono sla

906

Anna tyUelsk* — Anna Wltoldowa

we." lfiafa lylko jedna côrkç Jadwigç, która nie wide przeiyía malkç: urodiila siç zas 1406 г. i ja to wydajac na áwiat, maika otraciía zycie. Za czasów Anny wróeily do Polski staroiytne klejnoty koronne, to jest szczerbiec, jabfko i berfo królewskie, ora* zlota korona Bolesíawa, która Ludwik wywiózí na Wçgry. Królowa Anna amarla dnia 21 Maja 1416 r. Zyía z JagieMa lat 14. Jedynaczka jej Jadwiga miaía by¿ dziedziczka tronu polskiego; obiecano ja w malien»two Fryderykowi Brandeburgekiemu, ale amaría w panienstwie. Jul. В. кппл. Wltoldowa, draga iona Witolda Kiejstutowicza córka ksiçcia éwiatoslawa Iwanowicza «molenakiego, siostra rodzona Jerzego i Hleba ostatnich kiiaiat ndzielnych na Smolenska. Pierwszy raz pokazuje aie. w hiatoryi w czaaie kiedy mai jej, bohatyr Litwy Witold uwiçsiony w Wiinie, miaf razem z ojeem awoim Kiejstatem odsiadywaé cieika pokntç w Krewie. Anna wyrobiia sobie u Jagieííy pozwolenie, aby tarn ndaé siç mogla za meiern. Przybyli pried zgonem ojea, ale wkrótce smieró gwaitowna Kiejatnta, kasafa dried Annie o iyeie Witolda. Uloiono wiçc apiaek naprçdce. Wysíaía ksiçina do Wilna goúea prosié о karte, bezpieczenstwa día aiebie, cheiaia to niby wyjechad na Mazoweze do aiostry meia Dannty. Goniec przywiózí jej iadana kartç, ale z nia jednoczeinie rozkaz Maryi Wojdyfowej aiostry Jagieííy do rzadzcy zamku krewskiego, ieby nie bawiï z Witoldem po wyjeidzie ksieiny, gdy brat jej Jagieíío, coraz jeat sfabszym dla wiçinia. Anna dowiedziafa siç o tém natychmiast, udaía wiçc ie jutro jak najraniej wyjeidia, a wieczorem ndafa sie, do meia niby na poiegnanie, z jedna panna sfuiebna imieniem Helen;. Tarn Witold przebrai siç w snknie kobieee i wyszedí z zamka z iona jako panna, a potém spniciwssy siç szczçiliwie i mnrów, uciekf na Slonim i Brzeáé do Mazoweza. Bylo to w r. 1382. Nastçpnie Anna wyjechaía jawnie z dzieémi z Krewa. Helena przebrana za Witolda tak dobrze udawaia chorego ksiçcia, ie dopiero trzeciego dnia domyilano siç zdrady; oczywiácie zginçia oGara poiwiçcenia siç za niego. Byfa Anna i póíniej opatrznoácia mçia, podzielaía wszystkie jego losy, wiernie w doli i niedoli. Niebo ja tei hojnie aposaiyio, ksiçina albowiem jednoesyía w sobie wszystkie dary losn. celowaia uroda i rozumem, miala tei wiele dyplomatycznych zdolnoici. Epoka wielkiego jej wplywu póíniej przyszfa, kiedy siç Witold stanowczo z Jagieíía pogodzif, ale i wtedy ksiçina jai miala szacanek ogólny i swoieh i obeyeb. Mistrz ujmowal ja sobie darami, posyíaí jej antaly wina renskiego i krajowego ■ Pruss (Dzieje Krzyi. II 164), król Wíadysíaw z Polski jej poayM konfekta i powidía (Zycie dorn. Jadw. i Jag. str. 25). Ksiezna nieraz jainiaía majestatem wáród zebran rycerskich, w ziemiach Zakonu, zwlaszcza gdy jai panowaía na Litwie. Miafa tei ksiçina wiele zgryzoty z rodzina Smolensk). Ojciec jej wtenezas, kiedy Jagieíío jechal na álub do Krakowa, zaezaí wojowad Rai litewsk); król wysíaí przeciw alema Witolda z Krakowa; ksiaiç àwiçtosiaw w boja polegí, Jerzy sas syn jego siadf na panowaniu w Smolensku, jako hoídownik Litwy. W roku 1389 Witold zdradziwszy siç przedczasem, ie chee Skirgieiiç wyzuc z wfadzy wielko-ksiaiçcej, drugi ras musiaí uciekaé z ion) i dzieémi na Mazo weze, ale szwagier jego Janusi bal siç naraiad królowi i sam jeidiH do Krakowa i bíagaí, nie nie pomogío; wiçc wysfaf tajemnie goúca do Anny, aby myilaia o wíasném bezpieczeóstwie i wynosiía siç do Krzyiaków, gdy Jagieíío domagal siç uwiçzienia zbiegów. Wyjechaía zaras do Proas z córka Anastazyja, dwoms synami Janem i Jerzym, z siostra. i bratem mçia Byngajía i Zygmantem Kiejstntowiczem. Towarzysiyí jej i brat rodzony Hieb smolenski. Mistrz dostojnych wygnañców przyjçi z ochóla. Kilka razy wracaí Witold do Litwy, opuszcsajac sprawç Zakonu i wracaó mueiaí, ale keieina s dzieémi byía w zakíadzie, pospoli

Авпа WHrtiiwt — Anna looraiéwna

909

cié przesiadywafa w zamku Kremitten w Samlandyi, gdyi Krzyzacy nadawali jej róine folwarki, w których koleja mieszkala. W ciasie tych wojen zginal brat Anny Hieb, niedaleko od Wilna, dotad laUadoik w Malborgu, wypuszczony sa proáb| Witolda. Kiedy dojrsewaly uklady Jagielly z Wiloldem, ksieina wyprolila sie, takie na wolaoáó pod pozorem, ¿e ukazaé si; mnsi na Zmudsi i zapalié umysly przeeiw Police za sprawa Zakonn. W Lipcu 1394 r. osiadl przecie W¡told na tronie, obok niego i Anna musíala zIoiy¿ od siebie dyplomat, anisónos» Jagielle i Jadwídze i stwierdzifa go wlasn) piecrecia. W r. 1391 Anna odwiedzafa oboje królestwo, nie znamy szczególów tej podróiy, wiadomo tylko, ie jadac z Bochni do Sandomierza, na nocleg do Usela prxybyía 22 Czerwca (Zycie dorn. Jad», atr. 83). Na zjeídzie íwietnym z Krzyiakami, kiedy sie, Witold umawial z niemi o przymierze na wyspie Salin 1398 r. znajdowala sie, i ksieina, która wystçpowala z cala powaga majestad ttf wsród zebran rycerskich, najswietníejssych jakie byé mogly podówcxas w Litwie, do której zebral sie. caly kwiat mlodziely niemieckiej. Krzyzacy wykrzykiwali tam zdrowie Witolda króla litewskiego i raskíego. Stosanki przyjacieUkie kilka lat trwaly sakonu z wladzca Litwy. Wzmocnila je silnie podróz Anny do Prow, podniesiona w celach poboznyen, odwiedzala albowiem swiete miejsca, jako to relikwije w koáciele brandeburgikim s. Katarzyny meczenniczki, w Kwidzynie grób Mogoslawionej Doroty patronki Prnss síynoy cudami, w Starogrodzie glowe, i. Barbary. Ksiçine podejmowaao wszçdzie z wielka wspanialoscia, kosztem Wielkiego Mistrza, chociai orszak jej byl wíelki, zloiony z kobiet i z dworzan, z mnóstwa powosów i czteryetn ludzi jazdy. Najswietniejsze przyjçcie czekalo na ksiçine, w Malborgu; od ■ bywafo sie, tntaj na jej czeié uroczysle naboienstwo, dawany byl stól honorowy damski obyezajem rycerskim. Ksieina rej wodziln, Mistrz jej i dwnnastn pannom litewskim rosdawal ubiory na glowe,, pierscieaie, klejnoty, sprzçty kosztowne i dworzanie dostawali konie i puhary. Podarnnkom konca nie byío, gdy przeloieni konwentów jeden drogiego starali sie przewyiszyé w hojnosci, o najniíssych alagacb nawet nie zapominano. Za ksiçina jeszcze mistrz slaí podarunki Witoldowi (Dzieje Krzyi. 2, 28). Nastepnie ksiaie, litewski zdobywszy Smolensk na niespokojnym szwagrze Jerzym, mial jeszcze z mistrzem zjazd u Kowna. Tam zakon dawal zarçczenie Witoldowi, ie wrazie smierci jego, opiekowac* sie bçdzie Anna, ie ja ochroni od wszelkiego przywlaszczenia dragich lub krzywdy, ie ma sie, zajaé caloácia jej uposaienia wdowiego. Anna uraarla dopiero w roku 1418 i pochowana w katedrze wileáskiej obok meia. Jul. В. ADDA, iona Swidrygielly W. K. Litewskiego. Mamy jedyny lej ksieiny przywilej wydany día Chodka na ziemie, która ojeiee jego niegdys dzierial za kniazia Hleba Dowkowdowicza, a która potém przywlaszczy! sobie Raniec. Ksiçina oddaje Ц ziemie, Chodkowi prawem lenném. Przywilej wydrnkowany w Zbiorze dyplomatów rzadowych i t. d. komissyi archeologicznej wileáskiej przez Maurycego Krupowicza. Jul. В. AHD& KODri>dÓWn&, ksieina oleánicka, zona Wladyslawa I ksiaiçcia na Plocku panujacego od 1426—55. Matka Ziemowita VI na Plocka i Wladysla wa П na Rawie. Doradzca jej i opieknnem synów po imierci ojea w czasie ich maloletnoáct, byl Pawel Giiycki bisknp Plocki. W r. 1465 stanela ngoda w Kalisza sa posrednictwem króla Kazimierza Jagiellonczyka, na mocy której Mafgorzata Ziemowilówna Mazowiecka, z mçia ni ksieina Konradowa Olesnicka zrzekla aie. wszystkieh praw swoîch do Mazowsza i ziemi beîskiej, i nie míala siç czego dopominaó po ámierci Anny Konradówny. W r. 1475 sad data 3 Lutego król zawarl s tama. Ann; ugodç, ie mu ostapila ziemi socbaczewskiej i zam

910

Amia Konratowna — Anna

ku, a wziefa za róine prawa swoje dzierzawç doiywotnia dóbr rosica'tjch. Król w istocie zaraz Socbacxew zajechaf. Jul. B. Anna, ksieina mazowieeka, synowa Janusza I zmarfego r. 1429, iona Bolcsfawa, który umarf przed ojcem jeszcze w r. 1438 i matka Bolesfawa IV, niedoszfego króla polskiego, po smierci Wfadysíawa Warnenczyka. Córka jej Offka czyli Oroka byfa za Zygmontem Kiejstutowiczem W. K. Lit. Niewiadomo s jagiego pochodzifa domo, po àmierci mçia wystepuje ci}gle razera z synem po dyplomatach w r. 1430—7—9 i t. d. Nadal i upoeaiyfa szpital è. Ducha w Warna wie, zapUafa mu pnewóz na Wisle i miodobranie ze wsi Gniewania i Kaezkowa, czynsze z Piaseczna i Latowicza. Zalwicrdzaf te jej nadania bifkup poioaíukí Jedrzej z Bnina w roka 1441 i syn Bolesfaw w roku 1440. Sxcxegófy bliisze 0 tem moina czytaó w „Dziejach Mazowsza" Kozfowskiego. Jul. ВЛ Anna, córka Kazimierza Jagiellonczyka i Elíbiety rakuszanki, zaslubiona ks.e,ciu Bogusfawowi Sfupskiemu (Stolpenskiemu) na Pomorzn. Jul. В Anna, ksieina mazowieeka, córka Mikofaja II Radziwiffa, nazywanego Starym (Prisais), w koncu wojewody wilenskiego, oraz kanclerza, i Zofii Anny Moniwidówny, blizkiej we krwi króla Wfadysfawa Jagiefíy, wdowy po Jerzym Pacn. Siostra jej ataraza poszfa za mai do Wegier, Anna miodsxa od niej о 4 lata, urodzona w r. 1470, poszfa za Konrada II Rudego, ksiçcia mazowieckiego, panujacego na Warszawie w r. 1490, którego byfa jai trzecia ion;. Miafa z nim dwóch synów: Janusza i Stanisfawa, oraz dwie córki, z czego ksiaie dotad bex potomny wielce byf kontent. Kiedy zaá Konrad umarl w r. 1503, miano wedlng dawniejszej agody lubelskiej, Mazowaze cale wcielié do Korony i na wydziaf pozoslafych ksiaiat zostawié tylko ziemie czerska. Anna pokazafa sie, tntaj aniofem dobroczynnym swoicb synów, nad któremi opieke i rzady xlecii jej Konrad na smiertelném lain. Umiaía sie oprzéó pretensyjom korony i zacho wafa cale ksiçztwo día synów, w których imieniu díugo rzadzifa. Na sejmie albowiem piotrkowskim s r. 1504, Alexander Jagielloñczyk za wstawieniem siç brata króla wegierskiego, zoetawil Ienném prawem ziemie. warszawska, wyizogrodzka., zakroczymska, czerska, ciechanowska, fomiynska. i nowogrodxka., ale na doxy wocie tylko ksiaiçtom, poezéra miaíy byó wcieloue do korony za wyposaieniem ksieinicxek. Poiag i wyprawa Anny takie zabezpieczona. Ksiaxeja obowiaxani s; królowi pomagaé przeciw wszelkim nieprzyjaciofom, a lat doszedfszy hold xíoiyé koronie, matka ich królowi tymczasem wras z pany mazowieckiemi wypfaci 30,000 zfotycb wegierskich. Byfa to niewiasta ambitna i madra, ale splamifa siç dosyc rozwiazfém iyeiem, w ex¿oí znowu nasladowaía mçia. Posadxaja ksieiuq o tajne zwiaxki i Mrokowskimarchidyjakonem warszawakim, i i pa neta mazowieckim Zaleskim. Zc ksieina wíele na nich foiyfa, ie ich afachafa, 1 nie byfa sprawiedliwa, atajd czçste zamieizki na Maznracb, sejmy burxliwe, publiczne wyrzuty. Opnszczony Mrokowskt burzyf na ksieinç atany mazowieckie i ztad prsychodzifo do naj wieksxych zgorszeñ. Hasfem malkontentów byfo, ieby ksiçiaa rzady zdafa na synów. Jednakie wzglçdem korony godaoié awoje, umiafa ksiçina utrzymywaó. Z królem Zygmantem Starym znosifa ai; exesto prxex posfy. Bywafa i aynami, których na krok jeden od siebie nie pnsxcxafa, na aejmach w Piotrkowie, gdsie nawet wyrabiafa do Mazowsxa róine ustçpstwa. Так w г. 1511 król poswolif jej wykopié za 12,000 xiemie, wiska в rak dziedziców Jakóba Glioki; wyknpno lo powiçksxafo rzecxywiácie granice kiifjxtwa, ile ie ilemia wiska nie byfa objçtq okfadem piotrkowskim z roku 1504. Pieniadze te xas ksiçina obiecafa xíoiyé na rçce prymaaa, opiekuna i waja mlodego GUaki i w tym cela w Listopadxie 1513 r. jeazese raí poafowie mazowiecey jeídzili do

911 Korony: wyrobili na Wiinie doiywocie día ksiaiat. Przypisnja nawet ksieinie zamiar, ie chciala siç wydad za króla Zygmunta; nie przyszío jednakie do tego, lubo sie kilka razy zdradzala z temi myslami. Anna znajdowala siç w Krakowie na weselo króla z Barbara Zapolska, dokad ja zaproszono z syñami (w r. 1512). W ogóle Zygmunt Stary cenil wiele ksiezne, czçsto do nlej pisywal, donosil jej o swoich zwyciçztwach, síaí do nlej biskupa plockiego, o wybraile podatku na wojnç i niewiernemi (w Lntym 1511), przystawal na rozgraniczenic Mazowsza od ziemi lukowskiej i radomskiej; owszem daleko wiçcej día niej zrobil, gdy publicznie na sejmie obiecal, ¿e nie cbce byé ksiçiniczce cieiki z powodn lenniczych stosunków Mazowsza do korony. Anna jednakie czesto i gniewaía króla przez pretensyje do dziwnej zupelnej niezawislosci. To chciafa bisknpstwo osobne ustanowic* w Warszawie, ¿eby jej ksiezlwo nie zaleialo od hierarchii czyito-polskiej i biskupa poznanskiego, to soli z zap ruskich i krakowskich przez Wislç do Gdartska nie przepuszczafa bes oplat celnych. Król musial sie. uzbroié w ogromna cierplîwodé, ïeby z ta ksiçina dobrze wychodzié. O biskupstwo sïafa ai do Rzymu posly z obedjencyja. Wreszcie Mazurowie chcac aie wyrwaé z pod opieki ksiçiny, podniesli jawne powstanie w r. 1516 i oblegli ja w Mazowsza, chcac zmusié, ieby wfadzç zdala na starszego syna Stanislawa. Szlichta wofafa na ksieine,: „Nie lia aieby meiowie waleczni niewiescie podlegali, a ksiaiçta ich w komnacie bialoglowskiej zamiast na czele narodn przebywali." Gdy kula o malo со Stanisfawa syna jej nie poloiyla, ksieina znaglona obiecafa, ie przypusci synów do nade, gdy mazury bron zloia i postaraja sie to otrzymaé zgodnie, со otrzymaé bçdzie moina z czasem dobremi spoiobami; aie nie dotrzymafa jednak amowy. Gdy albowiem prymas Jan task i przyslany byl od króla na to, aieby uspokoié te rozruchy i na ten cel zloiyl sejm w Warszawie; ksiçina pozwalafa puszczaé do miasta lylko pany sobie przychylne; zlad powstancy wylamali wrota i furtç w mnrze, weszli gwallem do miasta, eejm odprawili i rozeszli sie spokojnie. W r. 1517 rozpoczçly siç rozruchy na nowo, ale zjechafv zaraz pauy koronne z sejmn, Stanislaw Ostroróg kasztelan kaliski, Pren dóla z Zelazny wojewoda rawski i drudzy. Stanislawowi oddali rzady, Annç zas" postawili na czele rady dodanej ksiecin. Anna zabrafa synów i pojechafa za królem .ai do Wilna, nastrçczajac ma siebie lub côrkç, prosifa nawet, ieby Zy gmunt na Mazowsze powracal do Krakowa; miafa nawet listy cesarskic xa soba, ale cesarz nie z serca to czynil, gdyi z wloszkami jui króla swatal: pomimo to mafienslwo domowe podobaío siç nicktórym panom; sadzili, ie Mazowsze predzej mogfoby ta droga przyjác do Korony, posag byíby tedy wiekszy jak z Barbara Zapolska; ale inni panowie bali siç zabiegów niewiasty i poprowadzili pana proato na wesele z Bona Sforcyja. Sknlkiem lego bjlo to, ie dopíero w r. 1518 dnia 12 Maja Zygmunt Stary wyrokiem na sejmie krakowskim, usinai ksieine od rzadów i synom jej oddal Mazowsze. Micdzy zarzulami, które jej wtedy czyniono, a które przeszly do historyi, jest, ie synów íle wychowywaía, ie do nich utrzymywala ai osm nierzadnic, día tego, ieby mogla swobodniej panowad. Sejm mazowiecki w koiícu Czerwca zgromadzony pod kierunkiem wojewody pío ckiego, urzadzil te nowe stosnnki Mazowsza do Korony. Ksieina lekcewaiona przez króla i synów untarla wreszcie 16 Marca 1522 r. majac lat 46. Inni jej ¿mieré przypnszczlja olruciu i czarom Katarzyny Radziejowskíej. Pochowana w Warszawie n Bernardynów, klórych byía fundatorka i szczególniejsza dobrodziejka. Stanislaw syn starszy postawil tam matee nagrobek, który przytacza Slarowolski w dzicle: Monumento Sarmaiaritm (str. 268). Warszawj za

919 Jej rzadów znakomicie »iç wxniosía, míanowieie koáeioíy, м oxdobe. których ksieina wiele bardxo foiyía. Jul. В. Amia, córka mfodsxa Honrada П ksiecia maxowieckiego i Anny Radziwiííówny, jedynacika, przeiyía rodtieów i dwóch brach byía ostatnia potomka po ka.dzieli Piutów mazowieckicb. Objeta po ich ámierci rzady osieroconego Maxowsza i przybrana rada panów maxowieckich, naprxód wxniorfa braciom nagrobek w Koáciele éw. Jana, na który wiele íoiyía. Staraí siç wtedy jai podobno o re¿kç ksiçiniczki Stanislaw se Sprowy Odrowai, którego poiadxano о cbec ambitna prxywíasxczenia воЫе trono mazowieckiego, ale król sjechawszy do Mazowsxa objaí sam rzady, Annie zai która nazywaí ciagle: „okochana córka," dal na atrzymanie klncz liwski, orax miasta Latowicz, Garwolin, Goszczyn, Piuecxno i t. d. t wiela monarchicznemi dochodami. Hogfa i dwór utrzymywaé na zamkn w Warszawie, jeieli chciaía. W r. 1527 nadania te jeszcze król powiekszyí, ale gdy wyxnacxeni urzednicy koronni rachowali siej z nia wydatkami i dochodami ze wsselka skrupulatnoác'a, sprzykrsyío síq lo ksieinie. Wtedy królowa Bou chcac stan jej ksiaiecy poniiyé a wziaé oprawa ktazowsze, postarais siç, ie An na peszía za mai nie xa jakiego panojacego ksiecia, ale xa senatora korony, to jest za owego Stanisíawa ze Sprowy Odrowaia, w koñcn wojewode. raskiego, wdowca po Katarzynie z Górki. Ksiçiniczka cxuía boleánie to apokorzenie, ale musiaía przyjaé je w nieszczeáciu. Z Odrowaiem miaía jedyne, córke Zofijç, klóra poazfa potém naprzód za Jana Tarnowskiego kaiz'elana wojnickiego, a naslepnie za Jana Kostkç wojewode. sindomierskiego. Jul. В. Дша de Foix, ksieiniczka gaskonska, waskonska, jak pisze w kronice Bieliki, hrabianka d'Angôaleme, droga iona Wíadysíawa Jagiellonczyka króla cze8kiego i wegierskiego, brata naexych królów Jana Olbrachta, Alexandra i Zygmonta Starego. Oienif siç z nia Wíadysíaw w r. 1502 po rozwodzie z pierwsza iona Barbara wdowa po Macieju Korwinie a z dozwoleniem Beaty starej królowej, dodaje Bielski. „Gdy Anna miaía porodzié pierwsze dzieciç, matka meza, Elibieta wdowa po Kazimierzu Jagiellonczyka, kaxaía wygotowaé síawne swoje pismo: „de inttitulione regit pueri" w nadziei, ie synowa powije cbíopca. Ale omyliío ja przeczucie, nrodzíía sie albowiem Anna (ob. art. nastepojacy). Jul. В. Anna, pierworodna córka Wíadysíawa Jagiellonczyka króla cxeskiego ^we gierskiego, X drogiej jego iony Anny de Foix (ob.), urodzifa siç 22 Cze'rwca 1503 r. Póíniej w trxy lata urodzií siç brat jej Ludwik i wiçcej dzieci nie byío. Poiadliwém okiem spogladaf íakomy dorn rakoski na te ostatnie gaíazki najslarszego szczepo Jagieííów. Ztad sfawny w bistoryi zjazd presborgski i wiedeáski 20 Maja 1515 r. Postanowiono w Prezborgo podwójne wzajemne mafieóslwo, Anna miaía ¡sé za Karola lob Ferdynanda wnuka cesarskiego lub tamego cesa ría Mazymilijana, Ludwik zai miaí siç ienié z Maryja burgundzka wnuczk| cesarska. Jechali potém obadwaj królowie Jagieloúscy Wíadysíaw i Zygmunt z An na i z Ludwikiem do Wiednia. Tam 22 Lipea Maxymilijan przyjaí w maíieóstwo i poilobií przez kardynaía strygoñskiego Annç sobie, albo któremo s wnuków i za krôlowç ja koronowaí. Daí albowiem wtenczas síowo ojcu i stryjowi ksieiniczki, ie jeieli w daga roku sam jej nie poílnbi, wyda ja niezawodnie sa któ rego z wnuków. Cesarz miaí wtenczas lat 40. Karol 15. Ferdynand zas w jednym roku z Anna siç urodzií. Staraí siç o ksiçinicskç jeszcze w Wçgrzecb, ale nadaremnie Jan Zapolski hrabia na Spiiu, brat Barbary pierwszej iony Zygmunta Starego, día lego cesarz wolaí sie traktatami upewnió. Opisy urocxystoáci wiedeúskich sa w dzienniku Jana Kuspinijana (po poliko w Zbiorze Pamietników do dziejów polskich Wíodzimierza Platera 1. 1, sir. 59—93). Cesarz oienif sie je

Abu — Авва JagMtak*

913

dawk t Maryja Blanka, córka Galeasa Sforty ksiçcia medyjolanskiego, Anny nie wxial tel aíawny Karol V, ale i jego woli Ferdynand. Slab odbyf aie dopiero w r. 1591 w Linea. Po imierci Lndwika poleglego pod Mohaczem 39 Sierpala w r. 1596, Ferdinand po prawie xony darf sie, aa iron wçgierski, ale ta spotkal aa prxeciw siebie Jaaa Zapolskiego spólsawodaika dawaiej do jednej reki, dsisiaj do jedeegoi króleetwa. W Cxechach posilo ma latwiej, axnafy go staay i poiwolily objaé rzady aa d. 94 Paidxieraika 1598 r. w Wegnech atoli a Zapolskim dzielic si; musiat paaowaaiem ¡ ziemia. Ferdjnand atial i Anay syaa ce saría Maxymiliana, obranego priez stronnictwo swoje króem polskim w r. 1575 i darle córki Elíbiete i Katanyne, klóre obiedarie byly lia Zygmuntem Augugustem. Jul. В. Amt, córka Zygmunta i Starego x Barbary Zapolskiej, mlodsxa, bo dwie ich tylko byfo, Anna I Jadwiga. Narodzila sie w Krakowie 1 Lipca, w exatie nieobecnoéci ojea, klóry byl аз tjeidiie w Presbarga i Wiedaia 1515 г., untarla tai 1590 r. W kilka miesiecy po jej arodxeaiu amaría matka, w Paidxieraika, cie go król i naród niezmiernie zalowaf. Jul. В. Anna Rakaska, córka Albrech la arcyksiçcia s poczatku rakuskiego, póiniej cesaría i króla cieskiego i wegierskiego t jedynacski Zygmunta Luxemburgczyka cesaría, diiediiciki Cxech i Wegier, «ostra mlodizej od siebie Elibiety (ob.), która poesía xa króla Kazimierza Jagielloáciyka. Jestcse w r. 1436 Wfadyrfaw Warnertczyk aprassaf o te obiedarie arcyksieinieski, s jedna sam chcial aiq te ñid, draga sas prtetaaciaf día brata Kazimierza.. Na sjeidxie Wroelawskim w Listopadsie 1438 r. Albrecht jai eesarx i król wtedy po Zygmancie, obieeal rekq Aaay Wladyslawowi, EMbiete, sai x królestarea cseskiéai tniaí oddad Kazimieriowi. Zesaaaia te robií prxed prymasem polskim Wincentym Kotem t Debna, ale prosií o tajemnice. Niedíugo na tyatxe xjeidiie obietnice awojç eofnal, aklady zerwaí i w rok aietpefaa potém sakoncsyl iycie. Anne zarecxono wtedy Wilhelmowi ksieciu saskieaa, który stand sie o nia pnczaf w r. 1439, ozenif lie. xaá dopiero 1448 r. * Ум/. В. ABU Jaglellonka, córka Zygmunta Starego i drngiej jego iony Вову wlosski, urodziía sie daia 18 Paidxieraika 1599 г., jak podaje Alberlraadi, labo iaai niesfusxnie aarodsenie siç tej królewny odoosta do 1594. Byfa inna córka Zygmunta Starego x Barbary Zapolskiej imieniem takie Anaa, ale ta niedlago iyía, matka tez x pologa prxy aiej umarfa (w Lipca 1515 г.). Na pamiatke pierarssej Aaay, draga x Wlostki aaxarana. Nie wiodfo sie, córkom królewskim s drugiego mafienstwa, póino dopiero powychodzífy xa mai, Anaa xas najstarsxa s aich prteexekafa wsxystkie. Ochotników jednak do jej reki aie brakowaío; praarda, ie to esynili w widokach osobistyeh aa korone, która besdxietaim mial oaierocié Zygmunt August. Starat si; o Annq Ferdynand aya cesarski, ale kíadl warunek, ie ma xostad nastçpcs tronu; xwiersaf sie, s tém przynajmniej Kromerowi, posfowi królewakiema w Wiedaia (1559—81). Jedaoeseiaie zabiegal o nia car Iwan Groiay, po smierei ioay swojej Anaslaxyi (1560). Swatano x Anaa i ksiçcis florenckiego Ferdynaada, brata paaajacego Franeisxka Medici, byf przy najmniej podówczas w Polsce poseí toskanski t iaayeb árcale powodów, i tymciasem rozpoczaf nklady o malienstwo x samym królem, który go mile slaehal: dosslo na wet do lego, ie chcial jai do sioslry do Warstawy posyfaó marixalka, chcac »ie wjwiedzieó od aiej coi pewnego, jakby le oiwladcsyay prsyjefa. Domyélaao sie, ie ksiaie mial glówaie aa cela sprawy darorskie i iaae widoki króla we Wlossech (1585). Naresscie Magnas ksiaie holsstynski oiwiadcxyl sie. o nia wyraiaie Zygmaatowi Aagastowi pries nosly w Grodaie, chcac Inflam »'4CVKI.ur»DVJ« TU* I.

^

914 w poaagn (1568). bol na te iadne proiby akaaié aie. aïe dal, pisaf jednak do sioetry Katariyny azwedzkiej, ze wolaiby Anne, widiied za aamym królem dam skim, jak aa Magnusem, w którego imieniu bisknp Oaylaki, brat króla duñskiego prsyjeidiaf do PoUki. Nastepnie car starajac aie о koronç, w essaie aejms lubelskiego nnü obiecywal królowi, ie akoro tron poaiçdzie, napraód wyda as mai siostrç J. K. M. ,,za tak dobrego exfeka, za jakim przedtem aioatry i córki panów naszych nie bywafy," tak mówil przynajmniej caraki poseí. SkoAczyfo aie tedy na projektach i Anna dobrze jni zaszedfszy w lata, mifoseiç ojcayzny tylko iyfa. Martwifo j$ bardzo nieszczçiliwe pofoíenie brata, przy którym jedyna z sioatr pozoslafa, jego iycie smntne i bez radouci familijnyoh. Zostajac día niego z calym szacnnkiem i przywiauniem, bolafa nad jego mifoatkami i z tego wzglçdn przychodzifo nieraz do zajrfé pefnych goryczy pomiçdzy bratem a «¡ostra. Nadto Zygmunt August sam iyjac w niedoatatka i sioatrq nieraz zoatawal w dotkliwej nçdzy. Kochali siç oboje aieroty na ziemi, a jednak nieporozumienia jakies pomiedzy niemi ciagle zachodzify. Po ¿mierci króla Anna sie, alafa opatrxnoicia. narodn. Byfa tyaa werfest со faczyfa Polske z Litwa; byfa, ostalni potomek drogiej krwi jagiellonskiej, ta znakomita osobistoácia, со wazyetkich stronnictw oczy zwracafa ku sobie. Anna myálafa ciagle о mfodym siostrzeóca swoim Zygmnncie Wazie, ale azlachta myálafa o królewnie. Z wielkf czníoscia sénat i sejmy zajmnjf siç jej losem i opatrzeniem w bezkrólewin. Znoazono aie z nia jakby z jakiem mocarstwem, radzono sie jej, donoszono o wazystkiem. Dodaiio wtedy królewnie za doradzcç i pomocnika ksiedza Wojciecha ze Starozrzeb Sobiejnskiego, który póíniej zoataf biskupem przemyilskim. Prawda i to, ie w pierwszych chwilach bezkrolcvia, Anna dosyé z gorycza wymawiafa paaom koronnym, ie ja zostawiali w opuszczenio, w jakiém dawniej i brat zoatawiaf, saksrisfa sie na niewdzie,cznos'¿. Przyszfe do tego, ie mnsiafa zaatawié arebra swoje i klejnoty; wtenczaa zostaf aie. jni przy niej jeden tylko kabek srebrny, który „aierotkt" przezwafa i który póíniej ciagle zatrzymywafa przy aobie, nawet kiedy los sie zmienif, jako panda.tkç niedoíi i jako sprzel najdroiazy. Panowie poruszeni stanem królewny wyznaczyli jej 3,000 zfotych со miesiac i dochody z pieria atarostw, t. j. warszawakiego, fomiynskiego, tykoeinskirgo, wiakiego i bielskiego, leiafy wazyatkie te atarostwa na Mazowaza i Podlaaia. Ola zarazy przejezdiafa siç wtedy królewna po róinyeh miejscach kraja, bawifa najwiecej w Pfocku i w ¿omiy. Kiedy obrano na tron Henryka Walezyjnaza, byfo pomiedzy warunkami, ieby poalabif sobie Annç. Ocsywiicie mfody król asi myálaf o lém, za przyjazdem jednak do Polaki, byf día niej nadzwyezaj czafy, nie udawaf mifoáci, bo jej nie miaf, ale ubolewaf zapewne aad osieroceniem królewny, sciskaf serdecznie reke infanlki, pochlebiaf jej w iywe oczy, a króle wna przed nim pfakafa. Kiedy uciekf z Polski, Henryk przez Anne, aayiaaf аЦ utrzymaé z poczftku na Ironie; sadzif, ie osadzi w rzeczpospolitej tymczasowo swojego namiestnika, i te posadç pierwiastkowo prseznaczaf dla rodzonego bra te, ksiecia d'Alencon, a potém dla bogatego Alfonsa kaiecia Ferrary. Kaidemu jednak z nich kfadf za warunek, ieby aie, oienif s Anna. Ta ostatnia odrosl jagielloAaklego szczepu nrodzifa siç widaö na królowe, polska, bo kaidy kaadydat do korony staraó siç mnsiaf o jej rekç z koniecznoici, bo lém mógf aajlepiej ujaé sobie szlachte wielce zawsze przywiazana do krwi jagielloáakiej. Henryk szczerze odkryf caf§ w tym wzglçdzie prawde przed Alfonsem i przesrrzegaf go po przyjacielsko, ie jeieli na to nie przyatanie, oieni sie z Ann; pierwazy lepazy ksiaie, a najpredzej który z Rakuszan, synów cesarskich i otrzyma korone. N'ie przyszfy jednak le wszystkie rokowania do skatka. W bezkrólewin srsgiem jni

Anna JagieUonka

916

widociniej pokixaje sic kandydatura Anny do korony. Zamojeki prowadzif na Iron Piaeta, ale kiedy sic go pytano o kim myáli, milcxaf upornic. Strona xa Piaatem, narodowa, byfa daleko znaczniejsza od rakuskiej, ale Zamojeki majac w mysli Annç i mçia día niej Siefana Batorego milczaí ciagle, bo wybór kobiely byfby i poczatku wyimiany od prxyjaeióf rakuakicb, a Batory nie by{ Piaitem. Oopiero w oatatecxnej chwili wymienif krolewnç i ksiecia aiedmiogrodxkiego, exém obudzif poweiechny xapat zxlachty. Anna byfa wybrana na wpóí z Bato rym, Aana, moina powiedziec, nawet przed Batorym, Stefan wziaf koronç na mocy ¿lubu z królewn| i panowal día lego, ie by( jej meiern: tak spefn¡fo sie proroctwo Henryka Walezego, со xreaxta waxyacy praeczuwali. Przez caíy ten czu nim Stefan nadjechaf, Anna aiedxíafa w Krakowie, bedac przedmiotem uwielbieA axlachty, wywofojac radosé powaxechna. Wreszcie koronowana byfa wraz z Batorym w katedrie krakowakiej 1 Maja 1576 przez Karnkowakiego biskupa kujawakiego, naiajatrz 2 Maja natlfpif álub takze w kaledrze. Z poczatku wprawdxie za bezkrólewia jeszeze poatanowiono, aby mafzeñstwo królewskie odfoiyé do czasu, pókiby sie, nieuspokoifo w rzecxypoapolitej, jednak na usiloa prosbe, wsxyslkich, w Krakowie naalapifo zaraz po koronacyi. Królowa przy tej okolicznoáci zrzekfa sie, na rzeez narodn wazystkiego, oo na nia apadfo po matee w Koronie, w Lit wie i na Mazowtzn, za lo jej oznaezono dobra oprawe, na Mazowizn. Królowi z powodu slubu winszowano szczçécia i potomka na pokojach zamkowych. Zfosliwy ktoá z obeenyeh rzekf na to pófgfoaem: „Zrodz babo dxiecko, a babie ato lat;" odiad poszfo to wyrazenie sie w prxyafowie ubliiajace día naazej saenej Jagiellonki, klóra w istocie w dniu awojego slubu miafa lat prxeszlo 53. Na to wesele wyaxfy w r. 1576: „Piesni nowe," przez bezimiennego autóra, w 4-ce, 2 arknsze druku, bez wyraienia miejaca. (Bentk. I. 264). Król Batory iyf w przykfadnej zgodzie % mafionka i to go z pieknej s Irony charakteryznje, lubo jej nnikaf, tak, ie poipolicie królowa gdxieindxiej siç bawifa, król xai gdxieindxiej. Znosifa to z poddaniem sie, aie z ialem, albowiem akariyfa aie, I na oputzezenie jakiego doznaje od mçia. Ulubioném miejscem pobytn Anny byfa atoliea mazowiecka, Warazawa, zkid czeato siç przejeidiafa do Ujazdowa, gdzie miafa awój pafacyk, w którym nieraz znakomilych przyjmowafa goici. Tutaj prawie panowafa udxielnie. Rozdawafa przywileje, bogacifa koicioty, mianowafa nawet kanoników i prafatów do kollegijaty. Poapolioie król xalwierdzaf nadania jej nawet rozleglejtzego znaezenia. Ztad Warazawa ma tysiacc po Annie paniiatek, wszçdzie lutaj znaó jej rqkç i aerea. Z gfównícjazych fundaeyj jej Irzeba wspommec erckcyje, probostwa w Ujazdowie I zaprowadzenie bractwa i. Anny do koiciofa bernardyAakiego. Oddana beznatannej pracy i dobroctynnosci, królowa prowadzifa w Warazawie dwór nieokatafy, ale byfa na nim azkofa dla mfodych dxiewic, które potém wydawafa za mai do najpierwazych domów. Wpfyw zatém królowej aiegaf i w zacísze domowe, pobndzaf do enoty. Opróez Warszawy amiafa urzadxió awoje zakfady, które wspierafa hojnf reka, a azczególniej w Krakowie. Zajmowafo iywo krélowe wszystko, со siç tylko jej aerea dolyczyfo. Ztad korrespondencyja jej obszerna z wiela osobami; azkoda ie porozrzaeana i ie zebrana w jeden anop, niewydana razem. Ozdobifa i wykoAczyfa królowa kaplice grobowa na Wawcln, klóra dla rodziny awojej zbadowaf Zygmnnt Stary, toi aamo dokoAczyfa mostu na Wisle pod Warazaw|, który atawiac zaezaf Zygmant Augnet. W fcobzo wie wziçfa po mçia staranie okofo pafaeu i ogrodn. Zwfoki brala o wfaanym koazcie sprowadzifa z Knyazyna do Krakowa. Prowadzifa uparly process о aummy neapolitaAskie i spadek baraki, do ciego jej afniyf w Rzymie Reaxka I Treter; w Barze, gdzie

916

Aima JagleUraka — Amu В&кшка

apoczywajf iwfoki Bony, wnmh piekna kaplice.. Ladzi znakomilych wielu na swiat wyprowadziJa, kochali Ja tea wszysey jako xabylek slaropolskicb ciasów: Skarga przypisaf Annie swoje Zywoly Swiçlych. Hozyjusz czçsto do aiej piaywaf, wylany, serdeczny. Jednakze xfe jçzyki nie dawafy i lak pokoja królowej. Ksiçdia Solikowskiego ifal król do Rzyma z obedyjencyja do Syxtaia V, a tymczasera rozaoszono wieici, ie król staral aie. o rozwód. MnToic wsxystkicn ka królowej wxrosla jeazcze bardsiej, gdy ntracifa mçza 12 Gradnia 1586 r. Solikowaki powróciwizy o te ezaay z Rzymu, podezas sejma konwokaeyjnego, oddawal jej pablicznie w Warazawie w koiciele íw. Jaoa róie. poàwiçcana od papieza. Glosy niechçtne nbliiafy wtedy królowej, ie aie. pifíala do rzadów za iycia meia, chooiai tulaj aai cienia podobienstwa do tego aie byfo. Doiyfa Uj radosci, ie aiostrzeáca Zygmanta ujrzaTa na Ironie, a nawet prawdç powiedziawazy, Anna go gfównie na Ironie ntrzymafa; doczekaía i tej radotai, ie waaka najatarazego Wtadyatawa ofiadala, ale na dworze zupdnie cadzoziemakim, sioatrxeóca, jni día niej nie by(o wolnego miejsca. Przykro to znosifa, ie dawano królowej ionie Zygmunta III przed nia (taraza i ciotk) pierwazeóatwo. Mezowi poatawila wtedy nagrobek w kaplicy jagielloiiskiej na Waweln. Umarla Anna Jagiellonka dnia 9 Wrzeínia 1596 majac lat 74 w Wartzawie. Cíalo jej 29 Paídzieraika wywieztono do Krakowa, gdzie pogrzeb aie odbyl ua d. 12 Liatopada. Szczegófy o pogrzebie i zafobie dworskiej z leg« powodn ma Gaelano w Zbiorze Pamietników Niemcewicza (t. 2, atr. 107—138). Skarga mial mowe na jej pogrzebie. Wymowny kaznodzieja temí alowami zamkaal pocbwafe, najzacniejazej Anny: „Tyí cnolami twerai zatnknela jagielloiiska krew i domowí twema takii piekny koniec i zamkniecie xejsciem awojém data, cnoty i miíosc ka poddanym wyrazajac. Bylai przykfadem zycia królewakiego i chrxeíeijaó•kiego, s ciebiesmy mieli nietylko pomoc i uweaelenie, ale ¡ xbadowanie. Tyí byfa cbluba narodn, uweselafas poddane twoje, bylai ludu twego oxdoba/' Birkowski oglosil z powodn tej smierci dzielko: Lacrymae in funere Лпнае Jayellonicae Rey. Pol. et Lithium. Dite i*. Fabiani Bircoeii. Cracoviae apud Lazarum w 4-ce, kart 7, dedykacyja Stanislawowi Mhiskiema wojewodzie fecxyckiemuJul. В. ЛшшВ&кмка. Pierwiza iona Zygmunta Ш króla polakiego, byfa eóika Karola Ferdynanda areyksiecia styryjskiego na Gracn, i Maryi córki Alberta bawarakiego, zrodzonej z Anny synowicy Karola V a córki Ferdynanda, «ama zas Zygmantowa urodzifa sie. w r. 1573. Pierwsza mysl o lern mal¿enslwie powxujf król w r. 1591. Zamojski i jego stroaniclwo wielce sie. temu opierafo. Póíniej oppoxycyja roxwine/a sie. nawet ailniej, gdy król nie radxil sie. weale señala a pokryjomo traktowa! x Habsburgami: sadzono albowiem, ie to dalszy ciag ukladów z Ernestem wzgledem korony polskiej. Kardynal Radziwilt jeidzif po narzeezona; jakoi w mai cu 1592 przyby! do Pragi, gdzie podówczaa bawil sie. cesarz Rudolf. Tataj po wspólnej naradzie stançio, ¿eby aie zwlóczyó ani chwili, wie,c хагах x Pragi udat sie. Radxiwil do Wiednia, gdzie czekal na arcyksiçzniczke., która x malka bawila w Styryi, ojeiee przed dwoma laty jai amarl. Tymczasem przeciwni maüeástwu xebrali aie. na sjaxd walay w Je.drzejowie: postaaowiono pilnowaé na wsxelkich sxlakacb od Sxlaska i Wegier, ieby niedopuicic arcyksieiniciki. Anna uprxedtifa niechçlnych i wjechaía w granice królestwa, a 26 maja stanela w Krakowie, 30 koronowana przez arcybiskapa gnieí. Karnkowskiego. Uroczystoici byío wiele, ale amutnie sie skoúczyly sejmem inkwizycyjnyra, na którym cheieli niektórzy gorliwsi detronixowac króla. Za mojski nie byl na lém weselu, ale byfy: matka królowej, Anna Jagiellonka, Aa

AnnafUkMkA

917

■i eiostra królewaka, wielc panów i izlacbty. Urocsyaloaci, wyalawy, byfo niexmiernie wide. Roxrxucano tei miçdxy ínnemi i pieniadxe xfote i arebrne bi te na ten eel x róinemi emblematami, napiiami, na nich wyrzniçte orly cesarakie i polakie, o cxem obsxerniej Piasecki. Króí nie by< x pocxatku kontent x tej iony, xdaje aie, te go uwiedli Hababurgowie, uroda jej nie byla wielkf, królowa tei na jedna nogq kniafa. Ale sie, wkrótce do niej prxyxwycxail i nawet aerdeexnie j| pokoehal, bo Anna brak prxymiotów uderxajacych w oozy pokrywala prxymiotami aerea; byla dobra, ion) i malka, a pania miloaiern;, cteba, pracowiЦ, byfa wielce poboina, naxywano ja lakie inatka uboglch. Ujçla sobie do tyla panów nasxycb, ie na ehrxeiny pierwssej córecxki xjechali sie, tlnmnie, bylo i zagranicsnych wiela poalów a iwietaoié taka, jaka w pamiçci lndxkiej nie jest, opowiada Waraxewicki. Nastepnie królowa niechcac puscid samego mçia jechala x nim do Sxweeyi; barxa spotkala okrçty, wtedy jedynie modlitwom Anny prxypisywano, ie król axcxealiwie i zdrowo xawinal do Sxtokholmu. W Sxweeyi powifa drug) côrkç i tak aie, wylala na miloaierne nexynki, ie pisaéby o tém w kronikach potrxeba. Sama wlasna rçka со tydxieú ubogim roxdawala pokarm i napój: akryci katolicy wyxnawali, ii Ц królowe tak| Bóg aam x nieba racxyf dad día abogieh". Martwily j§ vdawaoia atronnictw, które siej jai wtedy klaé xacxçfy prxeciw królowi. Wiodfa nwaxe mçia ka temo, aby rxecxy sxwedxkie sporxadxiwaxy, na mieaxkanie wracal do Polaki, pray kaidej albowiera apoaobnosci bardxo pieknie i prsystojnie, wapominafa prxy królu i Sxwedaeb imie pol akie i naród. Dwór jej byl axkola cnoty, majac aeree tkliwe pocieaxata waxyatkich cxem mogla, prxynajmniej dobra potncha. Rxad prowadzila czujny, a najwiçcej troakliwy okofo wychowania dxiatek, okofo panien x fraueneymeru. Ucxciwy watyd, oxdoba i dostojnoád królewaka byly na dworxe. Zaplata wssystkich dochodxifa regulante, próinowania tei nielubila. Raí nawet królowi xa powrotem xe Sxweeyi, kiedy pieniçdxy niemial do xaplaly dworxan, ofiarowafa swoje srebro, tak xnieác nie mogfa nawet myili, ieby sie, xadluiyd komukolwiek. Doxorném okiem na wixystko patrsyla, na odprawowanie naboienatwa i sluiby boxej aatawicxne, rnnysl míala jako Ink nstawicxnie napiçty, kochafa sie, w kaxnodxiejacb i w apowiednikach cnotliwych. Zyl x nia król we wzorowej miloici, ale niedfugo, nieapelna lat exesé tylko. Anna dala mu najstarasego ayna który potem paaowal w Polace, to jest Wladyalawa. Smieró królowej prxysxla niespodxiewanie. Míala katar, a byla wlasnie przy nadziei w óamym mieaiacu: 31 Stycznia 1598, nagle rozbolalo jej aeree, do tego przyplatata aie, niewielka goracxka, nazajntrz o 1 godxinie x potudnia jui nieiyfa. Otworxoao jej nata día tego ieby dxlecko moglo «ddychad; po sckcyi wydobyto dxiecko iywe plei mçikiej, ochrxcxono je natycbmiaat, naxwano Krzyaxtofem, ale w godxinç umarl i ten maly królewicx, со ojea i mçia niezmiernie xmartwilo. Día xaraxy jaka podówcxaa panowala w Polace, pogrxcb królowej xwleexono o rok caly, ale gdy matka jej arcyksiçina Maryja która umyelnie día oddania córce tej ostatniej poslugi xjecbala do> Polaki, niechciala dlniej cxekac, prowadzono cialo x Warsxawy do Krakowa, prxex xapowietrzone ukoliee i xloiono je w kaplicy JagieUoáskiej (dxiá Waxéw), w katedrxe krakowakiej. Potrxeba bylo uiywad ai aily, aby lud cisnjcy si; do woxn królowej odpedzac, robiono to prxeciei x obawy niebexpiecxeóstwa od xaraxy, ehociai i tak nieezezqácia aniknaé nie moina bylo. Sam król odprowadxil xwloki iony ai do koáciola, i po królkiej modlilwie wyjecka! do ¿obzowa przed zaraza,. Bylo to w r. 1599 Anua iyla lat tylko 25. Nagrobek krakowaki wypiraje Maczynaki w Paelftce s Krakowa, IL 81. Na exeid jej Krzysitof Waruewicki, kanonik

918

Anna Bafcatfca — Anna

krakowski napiaaf mowe,, której tylul nastonny w tlómaczenia poiikiém: „О ámierci Anny Rakuezanki polskiej ¡ szwedzkiej królowej oracyja." Dedykowaf rzeez tç i Warszawy 13 Lntego 1599 arcykaieinie Maryi matee. Pitze tarn, ie: „а иав ta nietylko przedniejaze slany, ale i wszyatkie ladzie niepomafo ta smieré dotknefa." Ryanaek tataj królowej íliczny, i miloácia pisany, a«lor w ogóle wyalawia dom ' rakaski i królowe, jakie miafa Polska z lego domo; królowe, Anne, porównywa do Jadwigi. Mowa ta aie wyaxfa w oryginale, ale w tlómaczenia poiakiem ka. Jaaa Bognsfawakiego, probóascia i Michocioa (dzidaj Dzików w Galicyi). Stanialaw i Tarnowa kaaztelan aandomieraki, kollator ka. Bogaalawakiego, poraczyl ma te robot) Iiterack|, gdybedac „atatecsaym mifownikiem królowej" cheiaf aby wazyaoy Polacy imierci jej pfakali i iafowali, ■ietylko po lacinie amiej|cy, ale tei i domowe tylko mówienie roaamiejfcy. Tfomacsenie to datowane i Michocioa 20 aierpnia 1599 r. wyazfo „kn czaaowi pogrzeba, "ieby aeree aie. rozrzewniafo „oiektórém snaó nowém prxypomaieaiem." Prtekfad ten wyazedf powtórnie w Biblijotece polakiéj Tarowakiego w r. 1858. Skarga powiedzial na pogrzebie Anny inne kasaaie po polaka, iycie sai królowej opisal Fabijan Quadrantinas jezaita, w daiele: „ Speculum pietatia conlinena vitam et obitum Sereniaaimae Annae Anstriae," wyazlo w Bruasberdse r. 1605. Sa i wieraze Staaisfawa Grochowskiego, jeden: „Trenopia na iafoiny pogrzeb iwie.tob.Uwej paniej, Anny arcyxiçtny z Austrjej, królowej pol akiéj i szwedzkiej," roka paóekiej 1599 w 4ce, a dragi: „Pogrzebowe plankty wazyatkich prowincyi i atanów, dwiema afawnym króleatwom podlegíych. ifa ialoána pamiftke, akwapliwego sejícia paniej äwiatobliwej, Anny arcyxieioej Aaatrjej, królowej polakiéj i azwedzkiej," w 4ce 1599 r. Drugie tego ostatniego wieraza wydanie, wyazfo pod tytufem: „Zal pogrsebowy" w r. 1603. Dedykowano królowej, za iyeia róine dziefa, np. „Roimyslanie mçki niewinnoj Pana nusego Jezaaa Chrystuaa" i t. d. г. 1594, oöarowafa ,Jedna i najaiisaych poddanych • i aerea iyczliwych alog W. Król. Moáci." (Joeher. Obraz Hl 181). Hitfa tei królowa i córke. Anne. Maryjf, którf J| prseiyia, nr. w r. 1593 amaría asajac lat aiedm 9 Lutego 1600. Córeczka ta po tfmierci matki i dwóch innych aióatr w niemowlçctwie zmarfych byfa jedyna pocieeh) ojea. Nagrobak jej pe daje takle MaczyAski, tamie atr. 85. Jul. Bart. Anna, królewna azwedika, aioatra rodzona króla polakiego Zygmnnta III Waay, arodzifa aie. w r. 1568 byfa za< côrkç Jana króla szwedzkiego i Katarzyny Jagiellonki. Z bratem awoim raaem przyjechafa do PoUki w r. 1587, i odiad jai reazte iyeia о пае apedzifa. Król dal aioalrie na nlrxymanie bógale starortwa brodnickie i gofabakie w Pruaaiech, po ámierci Dsiafynakiej, rodzoaej aio•tfy kaaelerza Zamojakiego, byfo to w r. 1605. Stad nowe powody do gaiewów pomiçdiy królem a szlacht). Anna byfa gorliwg dyssydentka i día tego unikafa dworu i zwykle prsemiesskiwafa w awoieh ataroatwach. . Labifa nadzwyenj botanikç, tradnifa sie, zbieraniem sióf, ukfadaniem zielnika, wyrabiafa jakai wode. azdrawiajacf, hawifa aie. nawet chemija. Wapierafa prsedsiewsiçcia nankowe na tej drodze: w esesci jej koaztem wyazedl z drukn Zielnik, wielkie dziefo Szymona Syrenijusza, jai po ámierci autora w Krakowie, w drákarni Bazylego Skatakiego 1613 r. w arkoazo, wydaf lo posmiertae dziefo Gabryel Joanaicy medyk i professor akademii krakowakiej, przypisawszy wprzódy królewaie. Szesatki zielnika zbieranego przez Anne, przechowywaao diego w Nieáwieia, w biblioteee Radziwiffów, oesém áwiadczyf jessese w XVIII wieku Jaaocki. Prsypisywano jej tei iaae dziefa, np. kaiadi Jerzy Cerasyn awoje dsiefko polemicane przeciw róiaowieralwa: „Przycsynkilkadaieai|t'( i t.d. 1612 r. (Madejo*. Piám.3.

Am* — Amu latarayna

919

—582). Samuel Dambrowaki awoja „Poatille, Chrzeácijanaka" (Jocher, obrai bibl. hiit. T. 2 itr. 445); w r. 1621. Jedrzej Zbjlitowski w r. 1589 „Pisanie aatyrów puazcz litewakich" które tak zaczyna: Z geatych laaów, gdzie Narew cicho z dawna bieiy, I od atrnmieniów które biegna w Biafobieiy, I I wyiokich pagórków i ska< zawieaiatych... Wizyscy lein! bogowie, boginie, dryady... Pozdrowienie, królewno tobie posjíaja. W Gofnbin zafoxyfa królewna wieiki ogród, w którym pielcgnowafa rozmaite krzewy. Król pragnaf serdecznie nawróció aioatre, która kochaf, ale ai; nieudalo; owizem Anna dawafa wszelka opiekç awoini apófwyznawcom. Sfynefa z poboinos'ci i dobrych oczynków. Jadíe do Gdaáska z lona i i dzieémi, nawiedzif król aioatre w Gofubiu, na wioane, 1623 i dm kilka u niej przepçdzift Niedingo potera amarla Anna 6 Lnlego 1625, król wtedy zjechaí z rodzina do Brodnicy chroniac eiej przed zaraza, i zawakowane alarostwa oddaf ioale Konslancyi, Ciato iaJ królewny Aany día wojen azwedzkich, tymczasowie w kosciele brodníckim prywatoie zfoione, dopiero Wfadyafaw IV w lat 11 polém, wapaniale pogrzebaf w Toruniu. Obrzed ten smntny odbywaf ale, 16 Lipea 1636 r. król, który podówczas bawjf w Wiedniu, poafaf tarn w swujem imienin hetmán*, wojewode, wilenakiego Krzysztofa Radziwiffa. Jul. Bart. Amia Katanyua Konitancyja, królewna poUka, urodzona w r. 1620 eórka Zygmnnta III i Konatancyi arcyksieiniczki rakuakirj. Ojeiee jeazcze wyrobif je) u atanów rzeezpoapolitej na atrzymanie, atarost«ra gofubakie i tneholakie w roku 1632 po ámierci królowej, z tucholsklego pfacif jej rocznie kanclerz lit. Ra da!will dzieriawy 25,000. Król nmierajac polecil aynom, ieby wydali aioatre, tylko za ksiçcia katolika, со mu obiecali, jak iwiadczy teile kanclerz Radziwiff, wieiki przyjaciel królewny, atad czeato ione, awoja nakfaniaf do tego, ie przebywafa razera z królewna, i ie j| rozrywafa zaatçpojac malkç, gfówna przeciei opiekç nad nia rozci|gafa panna Unzala Mejerinn, ai do awej ímierci, która nasiapita w maja 1635 r. Anna razem z bratem Wfadyafawem, jechafa na pogrzeb ojea i na koronacyje, do Krakowa, bjfa jednakie narada czy królewa; do atofa po koronacyi proaic, со dziwna. Siedziafa potem ciagle w Warazawie, kochana priez braci, a najwiecej azaoowana przex króla Wfadyafnwa, za którym w rokn 1635 potfpieazyfa nawet ai do Wilna: wjazd jej do atolicy Litwy odbyl aie, 19 czerwca i równy byí prawie królewakiemu; aenatorowie, dworacy, iofnierze, wazyalkie atany przyjmowali królewne, a cndzoziemców to dziwifo. Jeidzifa wlenczas z bratem po okolicach Wilna, odwiedzafa niekiedy i panów litewakick, byfa w Rakonciazkach, Werkack it.d. Podczaa tego pobyta w Litwie, nm. 26 aier. kanclerz królewny ks. Szyazkowski, acholaatyk krakowaki, czlowiek mfody, wazyacy go zafowali. Hiejaee jego zajaf ki. Alexander Trzebiñaki, dawniej podkomorzy lwowiki. W czaaie weaela królewakiego z Cecylja Renata, narada byfa wzgledem zamçicia Anny, chciano ja wydaó za dziewiecio-letaiego ayna arcykaiçtny Klandyi, która Cecylje, przywiozfa. Król pnyatawal na to, Ue ie cenrz aam podobno a«ratal Anne,. Byli tacy panowie, którzy radzili infanlke, zaraz wyalaé z arcykaieina jako malk| przyazfego narzeczonego, ale kanclerz Ra dziwiff watrzymaf te, nagfa ochoczoió. Zapewne, rzecz byfa dobra, narzeczony miaf wziaiíó po ojcn w spadku Tyrol, alei Anna byfa od niego ataraza i poaag jej 4 milijony naraiano na zgabç. Narzeczony lob Anna mogli umrzcé przed álnbem, narzeczony mógf doroafazy niechcieó królewny, gdziei pewnoáé pogaga? Slanefo na tém, ieby coczekaé bez nrazy cesaría, moie aie, królewnie przytralc*

920

Anna K&Ursyna

со slosowniej siego (23 Wri. 1647 w Warsza wie). Jednakie nkfady zagajoato, od cesaría byï biskup wegrzyn, kanelert dotychczasowy Ceeylii Renaty, mark is de Monte cuculí i Niniebiusi, z polskich komissarzy wiemy ie byf kanelerz Radziwiif (24 Wrzeinia) w rokn 1638 postanowiono, ie po za mai pójáciu króle wny, dwa jej pruskie starostwa, pójdf na wyprawç Cecylii Renaty, ioay Wíadysíawa IV. Królewna towarzyszyía brain i bratowej w podróiy za granice do wód, skad odbywaia wycieczki do Wiednia 1638 rokn. W Wiedniu szczególniej podejmowano królestwo, i zasily lam znowu poufoe rokowania o maíieñstwo, przynajmniej pose' bawarski, jak pisze Radziwiff „wzgledem królewnej ¿adíe przysiíego zíaczenia przeíoiyí" (w Paídzierniku). W poczalkach г. 1639 znowu Anna lest z królem i z braIowa w Wilnie, na hofdzie knrlandzkim. Ta untaría Zeromska ochmistrzyni jej dworu, wielkich cnót niewiasta (13 Marca). Wracajae do Warsza wy, jecbali króle stwo na Prussy; ze strony Niemców nmawiano siç by miaia Etektorowa pierwszeóstwo przed Anna, na со król zezwolif. Na sejmie nastepnym w paidsierniku mówif prymas za posagiem królewny, dale] zaf 1 Listopada odnowioao rokowanie o maízeñstwo z posiem cesarskim, który gíównie dobijaí sie o posag. Po— wiedziano mo, ie jest gotówka 200,000 ie reszta siç dofoiy w k'lejnotach wyprawy, ie z summ neapolitanskich i z naznaczenia rzeczpospolitej wdziçczaej dl« domo królewskiego, posagn w caíosci siç okroi na 4 milijony. Na to poseí brwi zmarssczyf, a gdy siç go nasi spytali o wzajemne zapisy, powieoziaf ie Anna dostanie 60,000, ale zreszta nie obiecywal jej nie, ani zamka, ani iadnej juryidykcyi, tylko wolne mieszkanie w pafacu tyrolskira. Niezdafo siç to naszym, lémbardziej ie arcyksiaiç zaezaí dopiero jedenasty rok iycia, otóz gdy cesan domagaf siç, ieby królewna za trzy lata jechaia do Tyroln, a prawo aastryjackie od rokn 18 mfodych usamowolniafo, wysiíoby na to, ie królewna jeszcze w Tyroln cafe trzy lata musiaiaby zostawaé pod eadza opieka razeai se swoim mçiem. Nasi cheieli aby cesarz zaraz za przybyciem królewny míodego arcyktiçcis nsamowolnií, ale pose' niemieeki na to odpari, ie niemiaf tego w zleceniu, nasi zas kommissarie odwolali siç z tém do króla. 13 Listopada nowa narada. Poseí chcial, by królewna odprowadzona byia kosztem brata ai na granice tyrolskie, na со nasi odpowiadali, ie Zofijç siostrç Zygananta Augusta odprowadzano tylko do granic polskich, a stamtad jui dalej ja prowadsil mai kiiaiç brnnswicki. Nie siç tedy nieudaío, poseí wyjechaí obdarzony prezentsmi a rzecz caía oddal na roztrzygnieniecesarzowi i arcyksiçinej matee. D. 18 Kwietnia 1640 trzymaía królewna do chrztu maíego nowonarodzonego Wíadysíawa Zygmnnta, syna Wíadysíawa IV trzymaía zai imieniem cesarzowej. Jeszcze raz o maíieñstwo z arcjksiçciem zaezepiono w Maren 1641 kiedy przyby( do Warszawy Wíocli Augustyjanin, przezorny i rozlropny, níby to zamówil siç o cóí innego, a zagaií od matki areyksiçiny o Anne; Wfoszka cbytra miaía w tém widoeznie jakies swoje rachuby. Ale napotkal nowy poseí ta raía jai na nieprzeíamane trudnosci, Jan Kazimierz tak umiaí przekonaé siostrç, ie choeiai wpnód zgadzaía siç, leras wstrçt czuía i powiedziaía, ie woli isó do zakonn jak ise za dtiecko. Przywiózí poseí wiele listów do króla, królewicsów, do senatorów, do kancierza Radziwiífa i nalegajac ie siç maíieñstwo nie klei dowodzifa, ie to rzecz nieprzystojna rwaó ukíady. Cheieli niektórzy panowie zwalic wszystko na krôlewnç, ale znown (nnym i Radziwiííowi siç zdaíó, ie królewna nie powinna mieó „nagany od Uk wiela narodow za niestatek woli swojej," wiec kfadli warunki, na jakie strona przystac nigdy nie mogía i tak siç roserwafo to maí ieñstwo stanowcio (Pamietn. Albr. Slan. Radz. 2 str. 29). Poszla za mai

Дам Шнщум — Anna Ivanovo*

991

w dwa iala póiniej za Filipa Wilhelma syna Palatyna Reno w r. 1642. álab a i. Jana w Warnawie taval biskop pozaaaski 8 Cxerwca. Po zwyMych urocsyetodciach, król odprowadzal sioslre. ai do Czçitochowy, po drodze witapili do Radziejowic, do podkanclerzego koronnego. Niebeipieezna priez Niemcy byfa podrói día wojny trzydziestoletniej, miaí wprawdzie pan mfody paaiport siwedzki, ale wiódf skarby i dwór áwietny, klórego bogaetwa mogfy byé prayneta. Día lego I Jan Kazimierz, który miaí zamiar odprowadzad sioslre, ai do samego Neuburga, wstrzymaf lie, od tej podróiy. Z królewna dziedzictwo czeáei summ neapolitañskich przeszfo w dom neubnrgaki. Filip kiedy sie. ienif miaí lat 36, iyl z królewna lat dziewieé, amaría albowiem w r. 1651 niezoatawiwazy jneiowi dziec¡, dopiero z dragiej iony elektor doczekai sie, licznégo potomstwa. •Staraí sie, potém o Iron polski i z powodo maízenstwa swego z królewna, wywodzií niejakie prawa swoje do serca narodo. Jul. В. Anna IW&nOWna, Cesarzowa Rossyjska; panowaia od roku 1730 do 1740. Byfa draga córka Сага Jana Alexiejewlcza ¡ Praxedy Fedorówny, mafionka keifcía Kurlandzkiego, Fryderyka Wilhelma, siostrzeoca króla Prnakiego; nr. 1694. Owdowiawszy, po dwóch miesiaeach poiycia z meiern, wyjechafa do Mitawy, i miesxkaía tu do samej ámierci Piotra II, po którym wstapiía na tron rossyjski. Wkrótce potém zawarfa korzystny traktat z Szaehem Perakim, síawnym Tahma(-Knli-Khanem, i z eeaarzem Chinskim za pos*redaktwem hrabiego Wladyrfawicza. Nastçpnie Anna braía ndziaí w sprawach polikich, popierajac atroné, Aagnata HI Elektora Saakiego. General Lascy z 20,000 wojska roaayjskiego wszedí do Polski; Stanisíaw Lessczynjki schronil sie, z Warazawy do Gdanska, gdaie niezwlocznie nadciagnaí a wojskiem feldmarszafek roaayjaki Munich. Lesscxynski zmuszony byl ustapié z GdaAska, który sie, poddaí. Wtedy Polaey uanali królem Angosta II. Zapewniwszy w Polsce korone, elektorowi saskicma, Cesarzowa w 1735 r. w skotkn prsymierza z dworem wiedenskim, wyprawiía korpus dziesiçciotysie,czny pod dowództwem Lascego, w pomoc cesarsowi Karolowi VI, przeciw Franenzom; pomoc ta okazaía tie, jednak zbyteczna, gdyi tyraczasem Anstryja zawarfa pokój s Francyja. W nastepnym 1736 rokn rozpocze,to wojne s Turcyja, która nie chciaía xadoié uczynid iadaniom Rossyi wzglqdem powsciagnienia najazdów tatarskich na Ukraine. Wojna ta jednak die przyniorfa Rossyi oczekiwanych korzyáci, albowiem Anstryja zawarfa nieapodiiewanie pokój z Porta na bardzo niepomyslnych warankach. Okolicznoáó ta zmuaiía i Aune, do zawarcia pokojn z Turcyja 18 Wrzeáaia 1739, w Belgradzie, moca którego Rossyja srzekfa aiej wszyslkich saborów swych, podczas wojny, i satrzyztafa tylko Azow, z obowiazkiem zburzenia jego forlyfikacyj. Za panowania Anny, Senat podzielony zoslaí na departamenta czyli wydziafy; gwardyja powiekszona dwoma puíkami. W 1731 wprowadzono do armii rossyjskiej kirassyjerów. Tegoi rokn zaíoiony szlachecki (pierwszy) korpus kadetów, día prsysposobienia sdatnych oficerów, a w czçici i nrzçdnikôw. Przy akademii nauk saloioae gimnazyja, sskoíy malarstwa i rzeíbiarstwa; górnietwo acayado lakie znaczne postçpy; iniçdsy innemi odkryto bógate kopalnie Gorobfagodatakie. Przedsiebrano morskie podróie, w klórych abadano i opisano nieklóre z wysp Kurylskicb. W 1739 Srednia i Mata hordy Kirgizów, uznaly nad soba panowanie Rossyi. Nadlo, poíudniowa czeáé wschodnicj gran icy Cesarstwa, zabezpieczona zostaía od napadów koczowniczych plemion Azyjatyckich, urzadzeniem linii: Ukraiñskiej, Carycyóskiej, Zakamskiej i Orenbnrskiej. Так Rossyja ■a zewnftra jaániaía sa panowanie Anny; ale wewnatrz cierpiaía wiele z powodu cheiwoáci i samowolaoiei powiernika Jej Birona, (ob.) klórego wyniosía na 68'

922

Ann» Jhranéwna — Annaliste

ksiecia Kurlandzkiego. Po smierci Cesarzowej, powiodlo mu sie, zagarnad w ewe rece ater panstwa. Za jego namowa Anna, jeszcze za iycia, mianowafa nastepca ciotecznego wnnka awojego, Jana Antonowicza, ksiecia Brnnáwickiego, niemowle aies"ciotygodniowe, Birona ui regentem panstwa. Anna Plotrówna, alarsza córka Piotra Wielkiego, z dragiej iony jego Katarzyny, nr. 1708 roku. W 17 roku iyciu wydana za mai za Karola Fryderyka, ksiecia Holsztejn-Gottorpskiego, synowca króla Szwedzkiego Karola XII. Priez caíy dag panowania Katarzyny I, Anna z meiern miesskafa w Petersburgs i teatamentem matki swojej naznaczona zostafa opiekunka Piotra II. W 1727 po ¿mierci Cesarzowej, Karol Fryderyk, niemogac zniesé dumnego postepowania Menszykowa, wyjechaï z ion; do Kiel. Tn w nastepnym rokn nrodzil siç mu syn Karol-Piotr-Ulrych, który wstapií potém na iron rossyjski pod imieniem Piotra III i by? meiern cesarzowej Katarzyny II. We trzy miesiace po jego nrodxeniu, Anua Piotrówna umarJa г. 1728. Ciato jej przewieziono do Petersbarga i pochowano w Soborze Petropawlowskim. Ku pamieci Anny mai jej w ro ku 1735 ustanowii order i. Anny, który byl z poczatku holsztynskim, a od 5 Kwietnia 1797 r. zàliczony w poczet orderów rosayjakich. Anna Piotrówna laczyfa w sobie rozum niepospolity, z nadzwyczajna pieknoácia, i byla u!ubiona eórka Piotra W. Anna Leopoldówna, córka Karola Leopolde, ksiecia Meklemburgakiego, maflonka keiecia Brunáwicko-WolfenbUtelskiego Antoniego Ulrycha, wnacxka po matee Cara rossyjskiego Jana V; ur. w Rostoku 1718. Kiedy Anna Jwanówna prsysposobtfa za córke, ksieiniczke Meklemburgska, przyjçfa ona wyznanie prawoslawne 1733 г.; w 1739 zaélubiía Antoniego Ulrycha, i wydafa aa íwiat ayna Jana, ogfoszonego po smierci Anny Jwanówny Ceaarzem Wszecb Rosayi. Po usuniexiu regenta Birona, Anna Leopoldówna (1740) oglosifa sie, rzadczynia paáatwa w imieniu swego ayna; ale wkrotce (1741) zmuszona и»Цpid tronu Cesarzowej EIzbiecie Piotrównie. limaría (1746) w Cbolmogoraeb. W ciagu jednoroezaego panowania, wszechwfaduymi jej miniatrami byli, i pociatku Munich, potém Oatermaan, nakoniec Golowkia. Antoni Ulrych czesto lakie braf adziaf w sprawach paástwa. Polilyka rossyjska w owym czasie alegafa rozmaitym wplywom, i przechylaía siç kolejao juz na atroné, Haryi Tereay, jul na strong Fryderyka II. Sknlkiem tego wahania siç bylo zerwanie stosunków ze Szwecyja. Za panowania Anny potwierdzone zoatafy artykafy pokoju belgradzkiego; a Turcyja przyznawaé zaczela panujacym roatyjskim tytal ceaaraki. Anna Srakowtanka, ob. Libera Anna. Attna, moneta srebrna, majaca obieg w Kalkucie i Singapore, 16 takieh monet skfada 1 rapije,; równa sie ona okofo 9'/2 grosza, csyli 4э/4 kopiejki. Annaberg, mlasto w Saksonii, w górach Erz, liczace 8,000 mieszkancó w, walne dawniej jako osada górnieza, a dzií jako jedno z najglówniejszycb ognisk przemysfowych tego krajn. W koAcu XV stalecia, kiedy górníctwo tameczne, wydajace srebro, miedf, ielazo i kobalt, coraz sie bardziej lozwijafo, ksiaie, Albert atal siç zafoiycielem miasta Annaberg, które wkrólce znakomieie sie, podnioalo. Od czasn gdy wydajaoáé kopalni zmaiejnad siç zaezeía, miejвсе jego zajaf prxemysf rçkodzielniczy, a miaaowicie wyrób reezay koronek, fabrykacyja wstaiek i materyj jedwabnych. Koscióf miejski ttwiera kilka dobrycb obrazów i ciekawa pfaskorzeibe z palonej ziemi.

Atmaüsia rrancisikan — Amtes

933

Annales, АВПвДу ob. Kronika, Rocmiki. Analista, pisan roeznyeh dsiejów, kronikari. Annalist* PranolSlkan, rozpoczyna dzieje polaki od 913 г., esesto mylnia opowiedsiane, jednak obejmuja wiele wypadków, a miedzy niemi o nrodzajach, xjawiekach i dziwaeh, dnio o kapitafaeh zakonu franciszkanskiego i kanonisazyi iwiçtyoh tego lakoao, i ciego waiesiono, ie Anaalieta byl Franciszkanem, jad nie w Krakowie, to gdziei w Male] Police pissacy. Doprowadsil swa, kronikf. pa rek 1340; poiniej do 1436 §a dorywkowo- z duiemi przerwami zapisywaM wypadki. AnnaJlsta krakOWSkl, ebjal lala od Dabrówki do roku 1 135; pod tytafem: Recapitulatur breeius crónica potonontm (w zbiorze Sommereberga torn П Г. 79). Zdaje lie ie to jest tylko wycifg krótki z kroniki ezyli annalów. Nazwany przez J. Lelewela annalist] krakowskim, poniewai wyfscznie okoliee Krakowa ma na oka. AmalUta gnleinlenskl, (ob. Janek г Czamkowa). Annallsta polskl, zaezyn« od Dabrówki a koúczy hisloryje, na г. 1347. Pe daje nie wiele wypadków, ale tylko rok ostatni ma kilka zdarzeñ obszerniej ppowiedzianyeh. AnnalisU knjaWSU, poczyoa dsieje polski od 1349 — 1309 г., gdzie powtarza sfowa z roezników Boguohwaia. Od roku 1370 szczególaiej zajmnje sie. knjawskienu sprawami, jakby o wielkopolskich i posnanskich zapomniaf, i día lego nazwano go kujawskim. Annallsta SandOsnlersU, zaezyna od 913 a koúczy dzieje polskie na 1430 roku; po nim niezoany topista przepisawssy jego historyja z niektóremi odmianami i bfedami, doeiçgnaf do r. 1464 pod tytafem: Gesta cronicalia. Te dsieje ciagnal do 1613 r. atmaiitta triemetxentki. Pierwssy to jest aaadomierski tak naswany, ie aie. sandomjerskiemi sprawami zajmnje, pisse о wieln lataeh z iywotów z Galla z legend i z poprxednich annalów. Trzemesseúski sai, s poezatka idsie u Mateaszem, potém trzyma siq Galla lub ianych prsed nim piszacycb.Annalj ob. Annales. Annapolis, naswisko dwóch miast Ameryki Pófnocnej. Pierwsse w posiadfoiciach angielikich, leiy nad zatoka Pnndy w Nowej Szkocyi i liezy okolo 1,300 miesskaiców. Ai do r. 1710 sostawafo ono pod panowaaiem Francazów i Bosifo nuwcj Port-Royal, przeszedfszy sai w rece Anglików przybrafo miaño Annapolis, na czeie* królowej Anny. Rzeka tegoi nazwiska, wpadajfca do zatoki pedem bardzo bystrym, csyni port niebezpiecznym dla cieiko (adownycb okrçtów.— Drngie wsnosi sie na pófwyspie, pray ujicia rzeki Severn do zatoki Che sapeake i jest stolic| Stana Maryland. Zbadowaoe nieregularnie, liezy dzii oko lo 3,000 miesskancow, postada teatr, giefdq i okasafy ratoaz, jedaç s najwiekszych bndowli tego rodzaju w ezeici pofndniowej Slanów Zjednoczoayeh. AnnaSS, syn Seths, najwyissy kapfan iydoweki. Piaslowal ten nrz|d lat jedenaicie; a zloiywaay go, zaehowa? ijtsjl jego i mial csynny adziaf w aprawaeh pnblieznycb. Pojmanego w ogrodzie oliwnym Jesusa Chrystasa prsywiedziono naprzód do Anaasza, a od niego do Kaifasza, jego ziçeia, najwyiszego kaplana roku onego, (i. Jan, 18,13—34). Niektórzy przypnszeiaji, ie Annasz i Kaifass, jednoexoinie oba aprawowall obowiaski najwyiszego kaplana.—Prsyafowie „Odaylao od Annassa do Kaifasza," saacxy niepotrzebnie kogo wodzió od jednej osoby do drngiej, miano'wieie w sprawach afdowyeh.

934

Annftty — Anitib&I

AlUiaty, AlUtty (i laciñskiego: Aúnala), dochód jednorncsny, a raczej podatek odpowiedni roeznemu duchodowi, albo z beneficyjów konsysloryjalnych, jakowy otrzymujacy beneftcium winien placic kamerze apostolskiej, przy odebranin bulli, alho z kaidego innego benelicyjum, a wtedy biskupi, kapituly, arcbidyjakonowie pobierali te opiate. Poezatek tego podatkn w Police, przeznaczonego na ntrzymanie Missyjonarzy ku nawracanio niewiernyeh naznaczaja hiatorycy w XIII wieku. Zygmont I i Zygmunt August zadali od itoliey apostolskiej, aby annaty do skarbn rzeezypospoli tej byfy placone na utrzymanie wojska polskiego, кtore samo za cafe chrzescijanslwo, walczyd naprzeciw niewiernym musíalo. Gdy papiez na to zezwolié niecheiaf, nakazano ustawami r. 1567 i 1607 placid annaty do skarbn rzeczypospolitej pod kara powtórnej zaplaty, choéby kto do Rzymn poslai s przyrzeezeniem uzyskania poiniej zatwierdzenia papiezkiego tych ustaw. Papieskie zatwierdzenie nie nastapilo nigdy, a annaty upadly. — Nie trzeba mie,ssaé s annatami czyli brad za Jedno: annus yratiae, о lyra roku miloiciwym jest statut biskupa Lutkona (volum. Legum I, 105) podlog którego, gdy beneficyjat umiera w pierwszych trzech miesiaeach roku, do jego majatku zaliczaj| sie, dochody w '/a czçàci, jeieli w naateonych trzech miesiaeach w pofowie: gdy umart w trzecim kwartale w %, a w ostatnim, w caloáci. К. H7. W.— W.D. AlUléoy, drugie z rzedu miasto ksiçstwa Sabaudyi, nad jeziorem tegoi naiwiska, u stóp Alp, niegdyd slolica udsielnycb hrabiów Genevois, których zbursony zamek wieúczy jednç z gór pobliskich. Annécy jest stolica biskupa i licsy do 7,000 mieszkaúców sajetych przemyslem w wielkich hutach szklanych i przçdzalniach bawefay; wszystkie prawie domy spoczywaja tu od fronln na Blarach, кtore tworza cale ulice arkad. Miasto to jest miejsccm urodzenia i. Francisski Salezego, którego szczalki pochowane sa w tamecznej katedrze. Aimeltdy ob. Pierieienice. Annex, hJO\»XJ'(Allegata) z laciñskiego: dowód, swiadeclwo popierajace akt jaki, dokument, dodatek do jakiego pierna, objasniajacy lepiej sam przedmiot. AnnCXACyja (po lacinie: prsylaczenie, wcielenie uiywa sie, glówaie o prowincyjach lub к rajach przylaczonych pod obce panowanie, czyli to skutkiem ukladów, czy tez zaboru wojennego. Annikal, ur. u Kartaginie okolo r, 214 przed J. C, zaledwie skoAczyí dziewioé lat zycia, gdy mu ojeiec jego, Amilkar, na oltarzu wieczna nienawiáé kurf poprzysiadz Rzymianom. Nigdy podobno przysiçga wierniej nie byfa dochowana. Po smierci Asdrubala, któremu Kartagiócsycy zlecUi byli zawojowanie Hiszpanii, Annibal, nauczywszy sie pod kierunkiem swego ojea i szwagra sstuki wojennej, liesac wówczas 23 lat wieku, objal dowództwo nad wojskiem, i w ciagu tej i dwóch nastçpnych kampanij, zdobyl kraj az po rzekç Ebro. Stanawszy skut kiem tego na czele dzielnej i licznej armii, mogac oraz liczyd na srodki pomocnicze ze zdobytej ezeäci Hiszpanii, przemyáliwal jui tylko o zerwaniu przymierza z Rzymianami. O pozór byfo nielrudno, zdobyl bowiem miasto Sagunt, spraymierzone z Rzymem i zburzyl je do szczçlu, gdy tymczasem Rzymianie napróino wysylali do niego poselstwo, którego nawet nie przyjal, i które równiei w fa mej Kartaginie, pomrmo usilowan Hannona, pragnacego ntrzymaó pokój, nader niedostateczne olrzymalo objasnienia. Senat rsymski wyslal wówczas do Kartaginy drugie poselstwo, które nie otrzymawssy zadnego sadosyé uesynienia, wypoAviedzialo KartagiAczykom wojne; poslowie rzymscy wracajao nastçpaie do Wloch, udali sie przez Hiszpanije i Gallije, w celu zawarcia tamie przymiersy, lees i to bylo zapóíno, a Rzym w gotujacej sie, walce pososta! calkiem odosobnionym, W 216 r. przed J. C. Annibal opuéci! Hiszpanije, wyslawssy poprxe

Aratíbal

925

dnio 16,000 wojika do Afryki, a 20,000 pod bra tern ewoim Asdrubalem i pod Hannonem poxoatawiwaiy w HiaxpaniL Sam wyrwiyf w 50000 piechoty i 9000 Jaxdy, i kióremi prsessedf pries Pireneje. Rsymianie, slepi na groiaee im niebazpiecxeástwo, »labe tylko prxedeie.wxie.Ii úodki obrony: armija sfoiona 1 25000 lud si pod koneulem Semproaiueem, miafa popfynaó do Sycylii i prxeniesé wojne do Afryki; draga 15 tyaJeexna pod pretorem Manliasem, otrxymaía roikax do obrony Gallü. Naprsedw aamema Annibalowi rtanaf równiei w 25,000 iofaierxa konsul Scypio, kldry mia( prxejeé do Hisxpanii, gdxie jeaxcxe xaxtaó go miat nadiiejç. Waxystkie te srodki prxedsiewxieto jednak abyt powolnie, a gdy Scypio priybyí d j Marsylii, Annibal wfaanie prxebywaf rseke. Rodan. Zasiagnawexy je,xyka o roxfoieniu wojak rxynukiek, jednoczeánie tai odebrawsxy poselstwo wxywajacych go mieaxkañców Gallü Cyxalpiúekiej, poatanowi? nnikac bitwy i priejá¿ prxex Alpy dale] od mona; poaxedl wiçc widíui Rodann ai kn Walencyi, gdiie po drodxe roxatrxygnaf polubownie wojne, domowa Allobrogów, xajaí nixiny rxeki Durancyjum i pomimo ciagíych napadów górali, prseaxedi Alpy prxex góry Genévre i Sestrières. Po roxlicxnych niebexpieoxeñatwaoh i trudnoáciach, prxex doling Pragexaa wkroexyl do Wfoeh, w pófsxosta mieaifea po opnsxcxeniu Kartaginy, X wojakiem licxacém jui tylko 20,000 afrykaúekiej i hisspaftskiej piecho ty i 0,000 konnicy. Scypijon xe swojej strony widxac, íe ma sie, Annibal lak wymknaí, brat« awego i legijonami wyeíal do Hisxpanii i earn powrócií do Pisy; w Placencyi dowiedsiawasy *iç, ie Annibal postepuje lewym brsegiem rxeki Po, natyehmiaat ai po sa Pawije wyasedf na jego spotkanie. W pierwssej bitwie, xaaslej bliskoTicynu (pod Vige vano), wyissoió konnicy daïa xwyciextwo Anniba lowi; Scypijon pobity i ranny cofnaí sie. prsesTieynoiPo do posyeyi obronnej bli— sko Placencyi, gdsie oczekiwaé ebeiaf na swego kollege. Semproninaa. Ten ostatni, prsybywssy se swemi legijonami, prsessedf prxex rseke, Trebije, i atocxyl bitwe, wbrew radom Scypijoaa, który wolaí oslablé nieprxyjaciela wyeserpaniem xapaaów jego w Lígnryi. W tej bitwie wojako rsymakie, otocsone na skrsydfach, cafkiem soslayo pobite; tylko dxieaie.ciotyaie.cxny korpus irodkowy xdotaf prxerxnaé sie. prxes nieprxyjaciela i coínaé do Placencyi, gdsie niedobitki w mafej iicsbie s nim pofacxyfy »ie; po lej bitwie Rsymianie ndali sie. do Etrnryl, Annibal xai saja? w Liguryi leie simowe. Kampanija nastçpnego rokn niemniej byía niepomyslna dU rxecxypospolitej rxymakiej. Nowy konanl, Flaminijnax, staoal w Arexso, Annibal xas, chcac uniknaé prxejscia prxes Apenniny w obec licxniejasego nieprxyjaciela, prseisedf prses bagniaka rseki Amo, by dostaé sie. do Etrnryi, a na widok obosu rsymskiego akierowal pochód swój na Closinm i Rsym. Flaminijusx chcac go ipiessnie wyprsedsié, wpadf w xasadxkq, która prxygotowaf пай Annibal nad brsegami jesiora Trasymenu; konsul i cafa prawie jego armija igineji w tej bitwie, lees Annibal nie ámiaf jessese lie* do Rxyma, obawiai sie, bowiem doataé sie miedzy xaloge, tego miagla, a nowa armija drngiego konsala, prxybywajaca s Rimini. Prseasedf tedy do Apnlii, gdxie wojskn awema daí wytchnaé, a Rxymianie now| nxbroiwasy armije, dowódstwo nad ni) oddali stawnemn Fabijaexowi Huimneowi, który nanesony doiwiadcseniem dosnanych niesicxçsé, prsyjal aystemat trsymania sie, w obronnyeh posycyjacb, со xjednaïo ma prsydomek Kunktatora (swlekajacego). Taki apoaób prowadsenia wojny niecierpliwit* Rsymiaa, równie jak mecxyl Anibala, a intrygi lndsi nierossadnych, korxyelajacych s maíego swyeiestwa odnieaionego nad Rsymianami, podcxax nieobeenoiei Fabijoaxa, wyjednafy podxial dowódxtwa miedxy nim a naeselnikiem rsymskiej jaxdj Miaacyjasxem. Ten ostalni niebawem wyatawi< ele. na wielkie niebespiecseástwo, i którego wyratowaí go jedynie madry manewr dyktatora, po

MS

Annibal

ciém przynajinaiej dobruwolnie zrzekl aie. wspófudziafu w dowódxlwie, a wojna ciagnefa sie, dalej metoda Fabijusxa. Trzeci rok wojny odinaeiony мЫ najwiçksza kleska, jaka poaiesli Rzymianie od czasów bitwy nad Allija. Armije koatularne podwojone i poíaczone w 16 legij, ciyli 80,000 ioínierxa, stançfy oboaem pod Kannami, gdzie w 33,000 piechoty ¡ 10,000 konniey atal Aonibal. Konsul Emilijusz chciaí sie, Irzymaé systemalu Fabijusxa, jego kollega zai Tereacyjasz Wtrro koniecznie ciagnai do walki. Obaj wodzowie dowodzili kolejno, jakoi Warro korzyslajac ze swego dnia dowództwa, wyzwal nieprzyjaciela na pole bitwy, k'tórej pragnaf Annibal i na klóra byí przygotowany. Mniejsxosc liczby mte,powaty i niego zaaoby laktyki, rozporzadzenia bowiem jego byíy takie, it wojsko rzymskie, eofajace aie, od otoczonych przez niego skriydei k« srodkowi, w najwiekssy wpadto bexJad. Kleska pod Kannami byfa zupetna i krwawa: 70,000 Rzymian by(o zabirych albo wxiçtych w niewolç, lam Emilijuiz zginaf walezac, a Warron aneé! zaledwie z kilkoma jeideami. Sketkiem tej bitwy cale prawie Wfochy powa(afy przeciw Rzymowi i oddaly Anaibalowi bó gala Kapue.. Ale szczqicie jego jai stançfo a ezezyta i nie miaío przekroezyc wyznaezonej ma debile granicy. Bohateraka wytrwaToié Rzymian przeciwstawila ma nowe armije, • Marcellus, bijac pod Rolf zwyciezce. z pod Kannów, zoatnl zbawca ojczyzny. Wyrzucano nieraz Annibalowi, ie nie poszedf na Rsym i ze armije. swoji zgabil w rozkoszacb Kapui, ale pierwszy z tych zarzutów jest niesprawiedliwy, gdyz Annibal zbyt byí slabym, iiby mógl attakowaó takie miuto jak Rzym, pod murami którego (atwo z dwóch slron mógl soatyó otocionym; drugi zai zarzut jest wprost tylko amplifikacyjj retoryezna, bo armija weteraaow, przyuezona do naleiytej karnosci, nie ginie zbytkami leiy zimowych. Podczaa ajada nastçpnych kampanij, jus fortuna nie sprxyjafa operacyjom Annibala. Z jednej strony niezachwiana wytrwafoió Rzymian, w kaidej klesce xnajdujaeych nowe srodki obrony, pomnaiafa trudnosci wodza kartagiúskiego; z drugiej, w szkole jego kszlalcili sie. wodzowie rzymscy, lak ii w кой cu znajdywai godnyek siebie nieprxyjaeiói, Flawijosza, Marcella, Fularjusza, Klaudyjasza, Werona i zwyciezce, swego, Scypijona. Wypadki kampanii byíy róine; powoli Annibal oparl sic, o Lukanije, i Brnttiam (Kalabryje,), gdzie wsieciem Tarentu zapewnit sobie punkt staly, ale kolejno utracii znowu Kapue, i wiekaza. tiqU miaat w Apulii, a naostatku nawet sam Tarent. Rzymianie tymezasem dokonywali zdobycia Sycylii i powsciagali Gallije. Cyzalpinska. W Hiszpanii, gdzie w siódmym roku wojny wielkie ponieili straty przez klçski I smierc obu Scypijonów, syn i synowiee tycbie, mfody Scypijon, któremu nastçpnie nadano przydomek Afrykanakiego, poioienie ich znacznie naprawii. Po trzecbletniej jeszcze wake, w cxasie której nie mógf prawie wyjsó z Lnkanii i Apulii, sénat Kartaginy na proihy Annibala przysfa( mu ladcm w pomoc brala jego Asdrubala, który s niepowodzeniera opieral sie, Scypijonowi w Hiszpanii. Asdrubal w dwunastym roku wojny przybyf nad brzegi rzeki Po, a prowadxil z soba armije, która wespóf z positkami Liguryjczyków i Gallów Cyzalpinskich liczyfa do 50,000 ludzi. Wfasnie Klaudyjusz Nero tylko со pobií xwyciexce. z pod Kannów, gdy dwóch Numidyjczyków, ujçtjCh z listami Asdrubala, przynioslo mu wiadomoié, ie ten ostatni przeszedl Rimini i zbliia sie, do Ankony. Klaudyjusz Nero powziaí wówczas plaa z pozoru niesfychanie zuchwaly, ale równie madry jak imialy; pospiesxnie bo wiem w 7,000 wyborowego wojska postanowi( pofacxyd sie, ze swoim kol ega Liwijuszem, w celu pobicia Asdrubala, zanimby jeszeze brat jego pow isjf о aim wiadomosó. Przedsiçwziawezy wszystkie srodki ostroinoici, ieby awój pochúd utriymae w lajemnicy, Nero dopedtil Asdrubala nad brzegami Metauru i pobií go

Aníbal — Ante) di барпа

927

na glowç. Asdrubal, klóry nie chciaí przeiyó zaiszczenia swojej armii, szokat ímierci i nalaal ja w eieregach nieprzyjaeiól. Po tej klçsce Annibal prcet eate ry lata jesicu ntrzymywai aie. w Kalabryi przeciw potçdze Rayan. Tymcxasem Scypijon dokonawszy zdobycif Hüzpanii, wojne przeniósf do A fryki, gdzie powodzenia jego wnet zagrozify Kartagloie i zmnaify señal tego miasta do odwofania Annibaia. Zawziçty tém uieprzyjaciel Rzymian, ile moinoáci zwlekal spefnlenia tego roikaza; jeden bowiem i jego bract, Magon, wyladowaf tymczasem w Lignryi i zgromadziwszy pod swoje sztandary mieszkaóców doliny Po, silna mógf zrobié dywersyja ua jego korzyié. Magon jednakie aoatal pobity, a wojako jego razproszone, tak U Annibal po 16-letn¡m pobycie zmnszony byí opuiclé Wíochy. Pod Kaan, w Afryce, gdzie spotkafy a)lcj armije kartagiáaka i rzymska, genijaaz Annibaia alegf Scypijonowi. Powróciwssy do ojczyzny, Annibal bjf jej nader uiytecznym w wojnaeh, jakie prowaázila w Afryce i doszedi wkrótee do najwyiszej w kraju wíadzy. Wkrólce potém, gdy król syryjski Antyjoch zamierzaí wydaé wojnçRzymianom, Annibal odniósf siç liatownie do niego, o czém aenat rzymski dowiedziawszy sie, zaniósf skarge do Karlaginy, w skutek czego Annibal obawiajac aie zostaé wydanym, potajemnie uciekfszy schronif siç do Antyjoeha. Gdyby w nastçpnej wojnie Antyjoch usíuchaf rad jego, kto wie coby siç staio z Rzymem i ze iwiatem?—ale król, pokonany pod Magnezyja, bfagai o npokarzajaey pokój i zobowiazal siç wydaé Annibaia. Nieszczeáüwy wódz, oprzedzoay zawczasn, raz jeszcze adofal ajáé przed groiaeém mu niebezpieczeástwem i udat siç do Prazyjasza, króla Bitynii, klóremu waine oddaf prayatagi w wojaie« K«menesem, królem Pergamu, sprzymierxencem Rzymian. Nienawiáé tych ostataich jednak ai tam go doicignçfa; wyslali poselstvro do Prosyjaiza, z uialeniem, la go przyjaf do awojej armii, a Annibal, który znaf podfy charakler tego króla, raz jeszcze atffowaf omknaé, lecz widzac ie go nieprzyjaciele zewsz|d otoczyli, sam siç otrnf r. 181 przed J. Chr., liczac podówczas wiekn lat 60. Annibaia ímiafo zaliczyé raoina do rzçdu najwiekszyeh wodzów staroiytnych; jego kampanije wfoskie na zawsze pozostana wzorem, szcsególnie dla nadzwyczajnej zrçcznoáci, z jaka w krajach przez siebie zajçtych, corax nowe potraflí zjednywad sobie irodki, jako tei dla sposobo, w jaki z nich uiylkowaf. Zarzncano ma nieiaz okrucienstwo i z?a wiare, ale zarzut ten jest podejrzany, albowiem pochodzi od nieprzyjactóf, którzy nie by Ii doáé wspaniafomyslni, by da¿ mu umrzeé spokojnie. Annibal byf wodzem czujnym, wstrzemiçsUwym, niezmordowanym, umkjacym zjednaé zanfanie i miloié swego wojska, obdarsonym wielka przenikllwoicia i nigdy nie chybiajaca szybkoicia pomysfów. Jako najwyissy w swoim kraja urzednik, pokazat, ie jest równiez zrecznym i nieposzlakowanym administratorem; obok tego zai nawet wáród zajçe wojennych, a przyjemnoácia oddawal siç naakom i literaturze. Bliisze szczegófy o zyciu i czynach Annibaia znajdzie czytelnik w dziele Zander'a: O prxejiciu Annibaia prxei Alpy, i Wilhelme Vandencourt: Komentarxe do Polibijutia i Liwijutza. F. H. L. Amilbal de SrOXie, herb« Krackt, w 1519 r. przybjl do Polski a Bon« Sforcyja, ksieiniczka medyjolanska, lona Zygmunta I, i z braiem awym MikotaJem osiadf w kraja, gdzie otrzymawszy znaczne dobra. Dom ten pod nazwiskiem Annibul, spotykamy w Polsce takie w XVII wieku. Annibal dl Oapna (z Kanal) ancyjasz w Polsce 1587 r. Byl synem Winceutego ksiçcia (duoa) di Termoli, ze staroiytnej rodziny neapolllanskiej. Nanki oaV byï w Padwie, gdzie kollegowaf z Torkwatem Tassem, I w Pawii, przykfadat siç zai gíównie do prawa, w którém tak nawet eelowaf, ie nie tylko nzyskaf wleaiee doktorski, ale zdjçty szacankiem dla jego nauki Grzegorz ХШ, sam prawnik ewe

928 jego czasn znakomity, mianowal go swoira referendarzem i komoraiklem, (Carne rario кtrato). Przywodza strofq Tasaa w poemacie Rinaldioo jeszcze w r. 1562 wydanego, w której wieszcz przepowiedzial áwietny zawód dnchoway Annibalowi i brain jego rycerski. W r. 1576 jeidzil od tego papieia z pewintzowaniem korony eeearskiej Rndolfowi IL Póíniej zostnl nancyjuszem w Wenecyi. Zaslagi poloione na tém wainém stanowiska, otworzyly Annibalowi drogç do arcybiskupstwa aeapolitañskiego, które dostaf jeazcze od Grzegorza ХШ pomimo zabiegów kardynalów Arragoáakiego i Orsinlego, którzy standi síq o Ц stolicç; moie nawet día lego ja Annibal doata?, ie c¡ obadwaj sie. starali. Uroczysty wjazd do Neapola odbyí sie d. 22 Lot. 1579 r. i wszedl do katedry, która zdobily od dofa do góry obicia z axamitn i brokateli. Syxtus V odwofarçszy Hieronima Bovio, alai Annibala do Poltki w r. 1586. Szfo o wypedzenie Tarków z Earopy, ku czemu wielkie przygotowaaia i ogromna koalicyje gotowal Stefan Batory, który mial atanaé jako betman na czele wojsk chrzeácijanskicb. Potrzebny byl tedy w Polsee mai wielkiego rozumu i nauki i niemniejszego doiwiadczenia w sprawach publieznych, Annibal na lo wybraay, z Neapola wjjechaí wpodrói do Polski 28 Paídziernika 1586 r. Papiei pisa? przez niego list do króla, i 25000 ezkudów rxymskieh со miesiac na koszta wojenne obiecal na re.ce Annibala prxesylaé. W Rzymie wxiaí instrnkcyje od kardynafa aekretarza ataña Moatalto, synowca papiezkiego, do którego mial pisywaé o gprawaeb poselstwa. Pierwtae jednak listy z Florencyi a nawet z Krakowa pisze Aanibal do kardynala Azzoliao. WBononii doatal od miejscowego legata rekopism korrespondencyi polskiej kar dynala Bolognetti (ob.), które starannie przejrza!. W Wiedan dowiedzial аЦ jai o ímierci króla Stefana, esekal wiec na nowe instrukcyje, które aataral aie zupelnie teraí zmienily aie, gdy nnncyjatzowi glównie czawa¿ polecono nad prsyssla elekcyja króla: oiobao papiei polecil Ц sprawç kardynalowi Azzoliao. Nancyjaiz odebral wyrainy rozkaz popierania do korony arcyksiecia Maxymilijana. Pierwszycb dai Latogo 1587 rokn przebyl granice, polakf, ale tataj zaraz aa witçpie mu oiwiadcsoao, ie w czaaie bezkrólewia, jako obey poseí, aie moie byó wpaszczony do Krakowa, bez pozwolenia aenatorów. Prolestowa!, potanal ■if przebojem pod sam Kraków, ale pomimo wszyatkiego, maiial pozoataé na przedmieicia, w przygotowaném na prçdce mieazkaain i w miesiac dopiero za otrzymana odpowiedzia z Warszawy, pojeckal na elekcyje. Pierwssy nuacyjasx, со swyczajne, nie zai nadzwyczajne, jakby w bezkrólewia naleialo, odbywaí u rseczypospolitej poselstwo, zafandowal jaryzdjkcyje swoja i sady w Warszawie na d. 7 Kwietnia. Oplataoy intrygami, stal sie, sam wkrótce ogniskiem iatryg. Królowa Anna chciala go przeciagnaó na atroné, swego siostrzenea królewicza szwedzkiego, odwiedxal go Zamojski, nawet nciekali ato, pod jego opiekej poslowie szwedzcy, którzy lobo sami wysnania laterskiego, zapewniali nnncyjusxa o katolicyzmie Zygmuata. Aanibal odpowiadal wszyatkim, ie papiei popiera tylko xgode powszechna i ksiecia katolickiego, ale kandydata nie wymienia!, posnal albowiem, ie Rakaazaala malo ta ma nadziei, día odrazy od doma eesarskiego Poláków. Mimo lo nnncyjnsz nie wypieral sie inslrukcyi i chela! ossnkaé wszystkich. Dziwaie do tej roboty naklanial sie. jego wyniosly Charakter. Zaciety w postaiowienin, gwallowny w sposobach, zreczny i skryty, sercem i danza, oddany Rndolfowi i stolicy rzymskiej, postanowil wziaé tryumf po nad odraxa narodn. Zawiazal scisle stosunki s kardynalem Radziwillem a przez niego z LiIwa, potem ze Zborowskierai, a nawet z naczelnikami kalwinów. Mówü ta niby o Piascie, polém o wielkim kniazia moskiewskim, a kiedy wymienia! Rakasxan, o iadnym wylacznie mówió nie cheia!, ale liezy! arcyktiazft Ferdynanda, la

unfbai dl Оарш

929

eieja, Ernesto, Maxymilijana. Na postnchaniu publiciném przeciei, wspomnial jak lawexe tylko o katoliku i zgodzie (14 Sierpnia); mowç tç jego drokowano podówczas w Rsymie. Mial tei list do Kromera od papieia, datowany z dnia 10 Stycinia 1687. Ciagle w ialach i nbolewaniacb, nad strata Stefana powiadal to, со Riym Kromerowi: „obierzcie takiego, eoby Jema byl równy;" temí slowami cbcial oznaczyc Anstryjaka. Nie prsebiersl w ¿rodkach, siaf niezgode, wspieral pieniçdzmi obietnice rakuskie, intrygownt na pola; arcybiakup katolicki a nie wafaal siç atad na czele róinowiereów, byl gtowf Górki i Zborowskich. Mía! pewn{ nadziejç, ie Maxymilijana wykieruje na króla. fcatwo temí powiedziéó, со siç w dnazy nuncyjusza stalo, gdy Karnkowaki królem oglosil Zygmonta. Jakii ciaa mariyf nawet о zapalenin wojny domowej. Nie mial prsyjacióf w massie narodo, it|d pabliczna niecheé zawrzala przeciw niemu, kîedy siç dowiedziano, ie wstapil na asczyt wieiy s. Jana, otoczony.Jexnitami, pewny se njrzy bitwç m poln elekcyjném, ktôrç wywoíaé mialy jego intrygi. Szlachta przez wzgardç iwala go kulasem, gdy w istocie mial jedne krótsza nogç. Niesgód poíoga, nie dociekaí siç jednak bitwy, ale kardynaía Radziwitla bnrsyl i przyczynil siç do podwójnej elekeyi. NiezrywaI jednak ani i królowa, ni z prymasem ale praeowal nad biskupami, aby siç opierali rozszerzania swobód religijnych róznowiercom, chociaz na róinowiercach spoesywaly wszystkie nadiieje Maxymilijana. Gdy arcyksiçiç sblüyl siç do Polski, nancyjnsz a Warasawy, gdzie día sasiedxtwa i królowa, niebardzo ma byfo swobodnie mieszkaé, wyjechal do Bodzçcina, dóbr Myszkowskiego bisknpa krakowskiego, i którym .mial zachowanie i ztain ted polecat siç obndwu atronnictwom na poárednika. Gdy Mazymilijan sprawe przegral, npokorsyl siç zaciety nancyjnsz i nznal Zygmnnta królem, który bawil podówczas w Niepolomicach (w Maja 1588 r.) i wjazd nroczysty odbyl do Kra kows, gdzie przez królowe se czcia serdecxna sostal przyjçty. Ñoncyjasz popieral tedy sprawç wiary katolickiej, prosil Zygmnnta aby godne osoby mianowal na bieknpstwa i dostojnosci koscielne, aby awieekie nrsedy rozdawal samym katolikom, protegowal u ojea iwiçtego Lwa Sapiehç, który nie tylko ie sam siç ■awrócil ale i ione nawróeü, którego nancyjnsz soatal knmem, gdy do cbrzto trsymsl mn córke; sxlo o to, aby ojeiee swiçty dal Sapieie prsywilej slucbania mszy w domn. Popieral tei sprawç wiary w Rnmnnii, gdy Bnrtlomiejowi Brnti, komornikowi bospodara multanskiego dosylal s Polski na missyjç Jeznitów: znajdowal siç miedzy niemi Stanislaw Warszewicki, brat Krzysztofa, do Rsymn sai pisal, aby jeneral przyslal Bernnrdynów. Miasyi tej, która goraeo Annibal siç saja!, dosyc sscsçâliwïe siç wiodlo, wapomina o niej «esto w swoieh listach nnncyjnss. Ostro bil na kalwinów wilenskich, którzy día emulacyi s Jesnitami cheieli saloiyé swoje wlasne kollegijnm. Jednoczeíaie únJeniem papieakiém wrçesyl brere królowi sa nwolnieniem Maxymilijana. Kiedy w tym celo papiei wyprawil do Polski kardynaía Aldobrandiniego, nnncyjnss gotowal mn swietne przyjçcia, wreszcie sam pojeeha! do Bçdsinia naprseciw legatowi. Fo zagodzeniu tej sprawy, Annibal pojecbal na sejm do Warasawy i w Maren 1589 r. so bral bisknpów polskick w xaкrystyi я i. Jana i wymownie ich ziagrzewal do dzielnej obrony wiary katolickiej i do reformy nadniyó w karnose kos'cielnej. Zobowiajali sie mn obietnica bisknpi i w cxetfci dotrsymali slowa, gdy prses ich npór sejm odrzucü konstytncyjç prsyebybf día róinowiereów. Zabawny naneyjusz miçssal siç we wssystko, cbcial nawet s powodn majaeego siç odbyé hoída ksiecia knrlandzkiego, zatoiyé protestaoyjç przeciw temn, ie niby stolica apostolska ma pretensyje dawne do Knrlandyi. W Maja nnncyjnss jeidsil s królem przes Lublin do Krasnegoslawn odwiedxió Maxymilijana. Chcial s nim dalej jeSJfCTUOKONA ТОМ I. 59

930

Ânnlbal dl Oapaa — Annloeris

chaé do InOant, ale król ma za te fatygç podziekowawszy, napomínal ostro, le Riym siç opóznia tak dingo w nominacyi biskapów po osierocouych katedraeb; byia w tém nowa sztnczka nancyjasza, z którym król mówif w tej mierze z woli rady tenata. Na odjezdnem polecat Annibal pan sprawç wiary w Inflantach i potrzebe przywrócenia Jezuitów do Rygi. Tutaj na dniu 29 Maja 1589 r. koncza siç urzçdowe korrespondencyje nancyjasza jakie w r. 1852 wydai Ale xander Przeidziecki w Warszawie pod tytafem: Litty Annibala z Kaput (w 8-ce, str. 275). Jednakie nie wyjechal jeszcze z Polski i byl nawet w Inflantach, mamy list jego z d. 22 Sierpnia 1589 pisany z Wenden do kardynala Montalto о wielkich spustoszeniach InOant priez Moskwe i о nkaranin bantu w Rydze. Dwa nastçpne listy do tegoi z Warszawy z d. 18 Marca 1590 i zd. 16 Lipca donosza takze o poloienia Inflant, ie do nich drze siç Moskwa i Szwecyja (Turgie— niew Hist. Raes, monim. II). Podczas kiedy bawlf. w Polsce, koációí jego neapolitaáski byl naraiony na rfoác* jakiegos Karola Baldino, za awolnienie koácioíe od tej klçski dziekuje Montaltowi (w Maja 1589). W konca nastepnego r. 1590 wracal zadfuiony do ojczyzny. Prowadzil w Polsce zycie kosztowne, wedfug godnoici i urodzenia, ile gdy braï pensyi od papieia tylko 300 dakatów miesiçcznie, z powoda, ie miaf dochody arcybiskupstwa i dobra rodzinne. Tymczaeem Annibal przebraí wszelka miare i wydawai miesiçcznie 2000 dakatów. Majatek tedy atrwooif, diogi zaciagnaf, za które brat jego Ferdynand ksiaie di Termoli daï poreke. Grzegorz XIY chcial go wtedy przyozdobió parpara kardynalska, ile ie ciagle siç naprzykrzaf о to Maxymilijan i dradzy arcyksi§içta, ale umarl: nastepcy zas nie przyszfo do tego, gdy Annibal sam zakoúczyí iycie w Neapolu 2 Wrzeánia 1595 r. Powainy a siebie w katedrze, nprzejmy, grzeczny; oczony wepieraí nczonych. Czesto odbywai wizyty koácielne, które dzii skarbem sa historyi. Zaprowadzif w katedrze swej tygodniowe konferencyje plebanów i spowiedników stolicy día tiómaczenia tak zwanych „casus conscience." Katedrç utrzymywal porzadnie. Jeszcze za pobytu swego w Polsce zbadowal sobie w niej grobowiec marmarowy (w Gradnia 1588). íycie jego opisat Bartfomiej Chiocarello w zywotach arcybiskapów neapolitaúskjcb, drukowanych w r. 1643. Listy ■ai jego, które wydai Przeidziecki, znalaziy siç w biblijotece Brancacciana w Ne— apolu; pierwszy z dnia 23 Listopada 1586, ostatni w tym zbiorze jak mówiliámy X dnia 29 Maja 1589 r. Przeidziecki nie wszystkie wszelako drokowal, ale со wainiejsze to jest te które miaiy interés día naszej historyi. O tém wydania artykal w Dzienniku Warszawskim 1852 Nr. Akt jego nuncyjatury posiadamy w metryce koronnej królestwa, jeden tylko bardzo szczopiy wolumen, skfadajacy siç z 85 kart in folio zapisauych, nieoprawny, na poczatku w czçàci po brzegach nszkodzony. Wolumen ten zawiera tylko czynnoici z jednego r. 1587. Poniedziafki, árody i piatki aoncyjosz przeznaczai na czynnoáci urzçdowe, zastepowai go w razie potrzeby Bernard Stefannccio audytor geueralny, kleryk todeñski. Ostatnia sprawa pod data 24 Paidziernika 1587 r. odbywafa siç w Bodzencinie. Przeidziecki chce nancyjasza tego zasfonió od odpowiedzialnolci za czyny namietne, ale oprócz wielu áwiadectw spófczesnych, których i w listach niebrak sam Solikowski mówi o jego arcyanstryjackiém usposobieniu. v Jul. В. Annloeris, rodem z Cyreny, fllozof grecki ze szkofy Arystyppa, aczeá Parebatesa. Anniceris, równie jak wszyscy Cyrenaicy, najwyisze dobro zasadzif na rozkoszy, naukç tç jednak tém zmodyfikowal, ie wedfug niego islnieja takie obowiazki, klóre speínié nalezy nawet z poswieceniem rozkoszy, choóby ze znieeieniem niektórych priykroáci, jak np. obowiazki wzglçdem ojczyzny, przyjaciol i ziomków; wówczas bowiem mçdrzec szczç41iwym byé moze nie zadowoloiwszy

latean — AnnoUcjja

931

awego pociaga do przyjemnoáci iycia. ModyQkacyja ta, jakkolwiek w grancíe zbijaía zasadç gfówna, malaria jednak tyla zwolenników, ie w lonie szkofy cyrenskiej powstafa sekta filoioQczna Anniceryjczyków, która wkrótce atoll, jak caía szkofa, zlala aiq z epiknreizmem. Annlnga, u Grenlandczyków boiek ksieiyca, niegdys* ewawolny chfopczyk, który w zabawie scigajac siostre, posmolony zostal przez ni; sadzami z lampy, a gdy jeszcze w gonitwie nie ustawaf, irausií ja do wzbicia sie w powietrze, gdiie aoalafa síoúcem. Anninga wzniósf aie w rilad za nia i zoetaf ksiçiycem; s sadzów lampy powstafy czarne plamy, po dibi dzieú jeszcze widzialne. W ostatniej kwadrze zmçczony i zgfodnialy, wyebodzi na polowanie psów morflkicb; pózniej dobrze wytaczony pokaznje sie znowu w peíni. Podczas zaémieñ ksiçtyea, Anninga chodzi po ludzkich domostwach i kradnie akóry psów morskich i pokarmy; wiec tez wszystko przed nim atarannie chowaja i wypedzaja biciem w kotfy. Pannom bez skazy czci dziewiczej niewolno Migo sie, w niego wpatrywaé, gdyi Anninga jest dachem bardzo nieczyatym. Anillas Vlterblensle czyli z Vlterbo (Jan Nanni), bardziej znany pod imieniem laciáskiém, urodzony 1432 r. w Viterbo, wstapiwszy za mioda do zakona kaznodziejskiego, i zapafem poswiçcal siç nance bistoryi i jezyków staroiytnych. Powolany do Rzymn, z odznaczeniem przyjmowany byl przez papiezy Syzta IV i Alexandra VI; ten ostatni w 1499 r. mianowaf go intendentem iwiçtego pataca. Umarl 1502 г., otrnty podobno przez Cezara Borgia, ayna Alexandra VI, który go nienawidzif. Nanni napiaal wide dzief, miçdzy innemi traktat: О panttwie tureckiém, oraz zmyilony zbiór ataroiytnych historyków, pod tytniem: Antiquitatum variorum Volumen, cum commentariis fratrit Joatmit Anni Viterbientis, który wielkie mial powodzenie, gdyi natnralnie kaidy cbciwy byf poxaa¿ tak slawnych autorów jak Manetona, Berozyjnsza, Fabijana Piktora, Megaateneea i innych, których miaño jui za calkiem atraconycb. Annioa atrzymywaf, ie odkryl ich w podróiy do Mantoi; poniewaz jednak nikomnnie pokazywaf rekopiamów, slosznie zaczqlo powatpkwaé о ich antentycznosci, jakkolwiek ta окоliesnoáé przyczynila siç tylko jeszcze do jego alawy nankowrj. AonODOD (Annaboa), wyapa w zatoce gwinejskiej, o mil 40 od przyladka Lo pez, liczaca okoío 1,000 mieszkanców. Odkryta rokn 1473 przez Portogalczyków, zostafa odstapiona r. 1778 Híszpanom, do których dotychczas naleiy. Sto llca jej jest mlasteczko tegoi nazwiska. Annomlnaoyja zwana sakie РаГОПОт&жу]^, rodzaj igrasski rfów, powstaj|cej se zmiany czestokroé jednej tylko gfoski w nazwiskach i wyrazach, skntkiem której tei wyrazy nabieraja znaczenia kontrasta, jak np. w laciúskiem: amant, kochanek i amen*, waryjat. AmiOIiay, staroiytne miaato w departamencie francnzkim Ardèche, niedaleko aplywa rzeczek Canee i Deanme, liczaee przeszfo 10,000 mieszkanców. Celnje mianowicie fabrykacyja papiern, którego wyrabia aie tu za 3 milijony franków roesnie. Oprócz tego posiada znaezna liczbe, fabryk ankna, przedzalnie jedwabin i baweíny. Godnym nwagi jest ta obelisk, wsniesiony na esetfé Montgolfier'a, wynalazcy ieglngi napowletrznej, który sie. w tém mleécie orodzil. Aonopol, w dawném wojewódstwie woiynskiém, obecnie w gnbernii Lnbelskiej, powiecie Zamojskim nad rzekf Korcznkiem, piçé mil na pófoc od Zastawia, ото r. 1750 powstaíe; liezne miewato jarmarki. Zdobi je palto mnrowaay a ogrodem angielskim dziedziców Ks. Jablonowskich i koációí z klasstorem káiazat Karmelitów. AimoUOjja, wyru i lacinskiego wziçty, oznaeza przypisek, dodatkowe obja

932

Aimotacyja — Aimancyjady

ánienie, ootatke, np. annotacyje do pisarzów zwfaszcza staroiytnych: aonotaeyje albo poznaczenie rzeezy со gfówniejazycb na boko pierna pofoione. Ztad sfowo armotowaé, toi samo со naootowaé, naznaczyé. Oba te wyrazy wyszfy prawie jai a ñas z niycia. Annnaty, sa to wlaáciwie wypfaty roczne pewnej czçsci dfaga prywatoego lab pablicznego, atol! ztad wnosió nie wypada, aby aonnaty toi samo uaczyly со procenta. Procent jest wynagrodzeniem za aiycie kapitafa, po opfacenio którego dfag zostaje nienaruszonym; przeciwnie sai, annnaty sa to pewae suramy, przesnaczone na czeáciowa a coroczoa wyplate díagu, który sie, w skatek tego zmniejsza, n w koncu amaría. Systemat corocsnych wypfat korzystnym jest día wlaácicieli ziemskich, dozwalajac im aiszczaé si; z dfugów, a raczej umarzaó je zapomocf annnat i procentów, corocznie jak najregalantiej wypfacanych, jak to sie, daje widziéé wszediie, gdziekolwiek kredyt zienuki jest w niycia. Kiedy sai dlaiaikiem jest rx;d czyli panstwo, a wierzyciele w znacznej znajdaja sie, Iiczbie, annnaty nie moga by¿ ndsielane wszystkim bez wyjatka. Byíby to zbyt silny cil iar día akarbn a satém i día narodn. W takim stanie rzeczy, rzad postaoawia во— bie omorzyc dfag w przeciaga pewnej liczby 1st, i z góry zapowiada jaka liezbç corocznych wypfat aczynic moie. Nastçpnie, poniewai Mag skarbowy opiera aie. zwykle na pewnej liczbie akcyj lab obligacyj przez rzad wypnszczonycb, s klórych kaida posiada swój namer; rzad przystçpoje do corocznej loteryi, a wylosowane akcyje lab obügacyje spfaca sa pomoca tej liczby annnat, jaka sam X góry oznaczyf. Operacyja odbywa aie corocznie ai do caíkowitego amorzenia ilngi skarbowego. Widzimy zatém, ii systemat annnat wielce sie. zbliia do syatemata amortysacyi, kredyto ziemskiego, tontiny, asseknracyi i t. p. Annnl&Oyja, s lacinskiego: anicestwienie, sniesienie; wyraz prawny, Of— czajacy aniewainienie sadowe procedury, wyroka, mafieástwa, lab jakiegobfdi akta noszacego na sobie eechy niewainosoi.—Annalacyja kontraklów podstepnych lab wymaszonych, albo tai narassaj|cych prawa osób trzedch, zowie siç гемеуxgjq; jeieli zas" kontrakt innahje aie día niedopefnienia objçtych nim zobowiasan, annalacyja taka nazywa siç rezolucyjq czyli rozwiazaniem.—Dobrowolna авnolacyja akta poprsedniego aktem póiniejszym, zwie sie rewokacgja, odwofaniem; cafkowita annalacyja prawa abi ogacyjq, czeáciowa zaá derogacgjq. Ämrnlng plsoatoris (pierscien rybitwa), tak siç nazywa mniejsza papiezka pieczeó, wyobraiajaca i. Piotra w lódce, wyeiagajacego sied; ta pieczeda bywaj| pieczçtowane breve papiezkie, pisane po facinie, na papierze lab pargaminie, i podpisem kardynala-sekretarza; niekiedy rozsyfaja aie, nie pod pieczeeia. Pierácieá rybacki niywany jai by< do tego w Ш wieka. àMÊÊÊÊ0jj*ÈJi pod tém naswiskiem, czyli „od Zwiastowania Najáwietezej Panny" inane s§ trzy zakony: jeden w Sardynii ewieckj rycerski xakon i dwa ienskie klasztorne, z których pierwssy pochodzi z Francyi, drogi z pótJ nocoych Wloch. 1) Franeuzkie Armunegjady winne swój poezatek Joannie de Valois, córee króla francazkiego Ladwika XI. Byfa ona posinbiona ksieciu Lndwikowi orleansbJema. Ten po ámierci brata swego Karola VIII, wstapiWBzy na tron, postanowii rozwieáó siç s Joanna, aieby pojaé za ione, wdowe, Ka rola Vin, w której oddawna byí zakoebany. Ladwik zíoiyf pnysiçge, ie byi zmaszony przez brata swego króla Karola do poslobienia Joanny, aie ie nigdy nie iyl ■ ni| jak в mafionkg. Na moey tego zeznania Alezander VI zezwoUf na rozwód. Cnotliwa Joanna osoneia siç wtedy do miasta Bourges, gdiie w samotnoáci prowadsifa poboiny iywot i astanowifa tam w 1500 r. sakon pod na swiskiem: „Od dzieeiçciu cnótMaryi Panny" czyli: „Od Zwiastowania Najáwietoiej

Araiunoyjady — Агаш decretortus

933

Раму." Leon X w 1517 r. potvrierdiif ostatecznie nowy ten nkon i dochowny sarzadjego powierayf ks. Franciszkanom. Rewolncyja francnzka zniosla we Francyi klasitory lego zakonn. 2) Drugi zakon Annnncyjad, z przezwiskiem Niebietkich, nstanowiony zostal przez Maryjg Wiktoryje Fornari, urodzona. w Genoi 1562. Bçdac jeszcze bardzo mfoda, chciafa wstapié do klasztorn, ale nlegajac woli rodziców, wyszfa za m|i za szlachcica genaeúskiego Angelo Stra to, z którym míala kilkoro dzieci. Po smierci mçia i po wstapienin dzieci do zakonn, zaïozyfa w 1604 r. razem z przyjacióíka swoja Wincentq Lomellini, klasztor w blizkoáci Genni, którego zakonnice przyjely ácisfa klauzurq i obowiazek zajmowania sie. robotami recznemi, szczególnie día biednych koáciofów. Wkrótce podobne klasztory zaloione zostafy po innych miejscach, I tym sposobem powetat nowy zakon, który w czasie kwitnienia swojego liczyl okoio 50 klasztorów, po wiçkszej czeáci we Wíoszech, reszta we Francyi i Nieraczech. Z powoda bfçkitnego swego abioro, zakonnice te otrzymafy nazwanie Niebieskich Annuncyjad. W Rzymie zowif je Turchine, t. j. Fijalkowe. Zakon ten istnieje dotad i ma swój glówny klasztor w Genni. Klasztory jego we Francyi zniesione wprawdzie zostaly podczas rewolncyi, ale w nowszych czasach znown zaíozono je w Boulogne i w Villeneuve. AnnQS oarenUae, jest pewna czeáó dochodn, której beneficijaryjusz zrzee lie. mnsial pray objeciu prebendy, i pomimo obowiazku rezydowania w niej, na korzyíé dochodów benencyjalnych, papieza lnb bisknpa. Poniewaz kanonicy z powodu niepobierania tego dochodn cierpieli niedostatek, nazwano rok ten, czyli raezej czas, przez który dochody nie byfy przez nich pobierane, a nastçpnie i earn niepobierany dochód „rokiem niedostatkn," annut carentiae. Rosprawa Dttrra; De annis carentiae canonicorum eccletiarum cataedr. et colleg. in Germania, 1772, znajdnje sie, w zbiorze Sehmidta: Thet. jur. eccl., torn VI, sir. 205. Annus olaustrails. Beaetteyjaryjasa obowiazany byf, wedlng statntów, do ciagiego przebywania w swojej prebéndale, w pierwszym rokn po jej objeein, tak dalece, ie to siç równalo prawie iycin klasztornemn; z tego powoda pierwszy ten rok zwano annut claustralis, czyli annut ttrictae residential AimnS dOOretOrlOS, rok normalny, jest rok 1624, dla tego tak nazwany, ie w wieln prawnych przypadkach, spowodowanych przez reformaeyje. w XVI stnlecin, byl terminent ostatecznym. Pokój westfalski nraadzajac w panstwie niemieckiém stosnnki pomiçdzy Koíuoíem katolickim, a wyznawcami obrzadkn angsbnrskiego, z któremi pózaiej porównani byli Reformowani, nstanowil nastqpne prawidfa: 1) Pomiçdzy nalezacemi do róinych wyznaá w paústwie miala zachodzid znpelna równoác* praw. Posiadanie tylko zaleiacych bezpoirednio od pan•twa prelatnr i prebend, mialo zoatawad niezmiennie na tej stopie, jak bylo do 1 Stycznia 1624 r. 2) We wzglçdzie stosnnków osób rozmaitych wyznan, w pojedynczych krajach imperyjum, wziçto za zasade., ie kaide ze sk(adaj§cych go panstw, na mocy swej wladzy zwierzchniczej, posiada tak nazwane prawo re— formacyjne (Reformationsrecht), to jest, ie moie wzbroniö pobytn w awym krajn osobom naleiacym do innego wyznania. W wykonywanin jednak tego prawa przyjçto ograniczenie, ie poddani innego wyznania mog| odbywaé swe obrzçdy reh'gijne w ten earn sposób, jak odbywali je w którymkolwiek dnin 1624 ro kn, t nawet w razie gdyby nie mogli ndowodnid tegö, mieli prawo odbywania naboieüstwa po domach, zajmowania siç nczciwym praemyrfem, oraz otrzymania prayzwoitego pogrzebn, jak równie w razie, gdyby zmuszeni byli do nstapienia z krajn, nie tracili nie z swoich majçtnoàci. Co do posiadania dóbr koscielnych

934

Annas decretarla — Amy ivlftej braotwo w Polsoe

medyjatyaowanych, millo pozostac* na tej stopie jak w dnia 1 Stycznia 1624 roku. Równiez w krajach katolickich imperyjum, mieli obywatele, lennicy i poddani augsburgskiego wyznania udzielona sobie wolnosc wyznawania swej reijgü w ten sposób, jak byío w r. 1624, oraz zatrzymania odnoszacych sie do tego urzadzeó, jakiemi sç: inttilutio consistoriorum, minitteriorum etc. AODUS desorvitns. Kiedy wbrew dawniejszyra rozporzadzeniom dozwoloném zostaío dziedziczenie po zmariych duchownych, na mocy testamento Iub bez niego, musialy zatém odstapione byé na korzysó spadkobierców i dochody wyrfazone jai przez zmaríego, ale nie pobrane przez niego w ostatnim rokn jego zarzadu, lecz tylko za ten czas, w którym zmaríy speíniaí swe obowiazki. Czçsé rokn, w której zarzad nalezaí jeszcze do zmaríego duchownego, zowie sie оп ии* detervittu, t. j.: rok wysluzony. Masi wiec pomiçdzy spadkobiercami zmar íego, a nastçpca, jego w zarzadzie, zajié uklad w tej mierze, który uregulowany zwjkle bywa prawami szczególnych krajów, a mianowicie oznaczony przez nie bywa poczatkowy termin, wedíug którego ma aie liczyó rok wysluzony. Jezeli zai prawo szczególnych krajów nie w tej mierze nie stanowi, termin ten liezy aie. od dnia, w którym zmaríy wstapil w sprawowaaie koicielnego urzedn. Wtedy dochód roczny z prebendy massuje siç w jednç caíoéc, i z niej, stosownie do wysluzonego czasn, odlicza siç naleznoéé día spadkobierców, po odtraceniu wydatków, których wymagafa admioistracyja dochodu. Annas dlSOrOtiOOiS, Rok rozeznania. Chociai przejécie z jednego chrzescijaúskiego wyznania do drugiego (w krajach naleiacych do zwiazku niemieckiego), akutkiem wolnoáci snmienia, prawami zastrzeione zostafo, jednakze obowiazkiem jest Koácioía i paóstwa, czawaé nad tém, aieby w iadnym razie nie zmnszano do zmiany rellgii, lecz íeby ta byla jedynie wynikíoácia wewnçtrznej potrzeby i przekonania. Dia dopiecia tego dwie byly drogi: albo mied na -wzgledzie indywidualn) dojrzaíoáé, со byloby najwlaáciwszém, ale razem bardzo trudném w zastosowanru, i albo od pewnego tylko wieku takowego przejácia dozwolié. Skutkiem obrad sejmu paóstwa niemieckiego w 1752, wzgledem oznaezenia takiego wieku, paóstwa katolickie przyjeíy na kaidy przypadek indywidoalna dojrzalosó, ewangelickiezaánaznaczaíyjakoroArozeznunía; to jest czternasty Prassy, Wirtemberg, Hannower, Meklemburg, Nassau; osmnasty, Baden, Heasyja; dwndsiesty pierwszy: Bawaryja, Saxonija, Saxen-Wejmar. W Austryi día krajów dziedzicznych dekret cesarski d. 28 Marca 1782 г., przyjal za norme indywidualn§ dojrzaíoác; w Wçgrzech zai rok oámnasty przyjety zostal za rok rozeznania. Annas ¿ratlao, Rok latki. Spadkobiercom beneficyjaryjusza odstepuje sie, ezeác z dochodów prebendy za pewien czas, w którym zmaríy duchowoy nie spefoial jui swych obowiazków, a zatém której prawnie poszukiwaó nie moga, lecz która im ídziela sie. droga íaski. Chociai to ulaskawienie wprowadzone zo staío szczególniej w koécioíach protestanckich, na korzysó pozostalej po ionatym duchownym familíi, jednakze z innych powodów byío w uiyciu i w katolickich prebendach. Oddawna zaprowadzone w kapitufach, których ustawy przeznaczaly átale docbody z jednego lub kilku lat na rzecz massy apadkowej, najezeáciej w celu oplacenia díugów zmaríego beneficyjaryjusza. Zreszta byl poniekad slnezny powód do takiego ulaskawienia, gdyz kanonicy pray objçciu beneficyjum musieli cierpieé rok niedottatku (ob. Annus carentiae). Anny SWleteJ braotWO W Polsoe. Jan Dymitr Solikowskî arcybiskup lwowaki, pragnac zachowaé pamieó Anny Jagiellonki, iony Stefana Batorego, slynnej s enót i poáwiecenia día Polski, nstanowil towarzystwo albo braetwo swietej Anny r. 1578, która Syztus Y papiei, za poirednictwem kardynala Alberta Во

Aimy éwiçtej bractwo w Polsce — Anomalía

935

lognetto potwierdzií. Jan Zamojski kanclerz i hetmán wielki koronny byl pierwszym czíorikiem, orai opiekunem tego bractwa. Cecha bractwa, byl medal zloty, erebrny lab brazowy, na zfotym lab jedwabnym lancuszka nosiony. Z jednej jego strony byl wizerunek s. Anny i Najswietszej Maryi Panny z dzieciatkiem Jezus na rçku, tndziei w okoío napis: „Sanctae Arme tocietar" z drugiej xas strony te tylko trzy slowa: „Fructut ckaritatut salit." W XVII wieka szeroko sie rozkrzewilo to bractwo, kwitnefo mianowicie w Poznaniu, Wilnie, Lwowie, Krakowie, Warszawie, pózniej zas zupelnie znikneío, wyjawszy Krakowa, gdzie dotad prxy koáciele s. Anny iatnieje i przy uroczystoáciach koácielnych niywa atroja zielonego. Anoda. Wedlug teoryi Faraday'a, sila chemicznego rozkfada ciaí ma swoje eiedlisko nie w biegonach stosa galwanicznego, leca w samém ciele poddaném rozkladowi, a azciególniej na powierzehni ograniczajacej to ciaío, po której strumieú elektryczny przechodzi od wschodu ka zachodowi. Powierzchnia wschodnia, która strumieá dochodzi do ciafa, nazywa sie, wedfug Faraday'a, anoda; xachodnia zas, która strumieñ wychodzi, katoda; pierwsza naxwa odpowiada odjemnemn, draga zas dodataiemo bieganowi, jak zwykle nazywaja. Anodonta. Так nazywaja niektórzy zwierzeta ssace, które zebów przednich wcale nie maja, lab a któryeh te zeby sa bardxo mafe; Klein naxwal tak weie nie majace aqbów. Anodyn (z greckiego: a bez, odyne ból). Tém nazwiskiem oznaczaja wizyatko, cokolwiek ból zmniejsza, lub cafkowicie go usmierza; ¿e xas przyczyny bóln moga byé bardxo rozlicxne, roxmaite wiec sa ciala, któreby tak nazwaé naleialo. W sztuce lekarskiej nazywaja anodynami opium i jego przetwory, tndziei inne cíala narkotyezne, jak np. belladona. Anodyna nazywaja takzemieszanine, etern aiarczanego z spirytusem, ezyli wyskok eteryczno-siarczany (tpiritut tulphurtcoaetereut). Anomalija (z greckiego: a nie, i nomot prawo), znaczy w ogóle kaida nieregolarnosé, nieforemnosé, kaide zboczenie od zwykfej noray, kaidy wyjatek od pospoli tych prawideí.—W historyi nataralnej anoma lija nazywa si; i stot a, któ ra swoja powierzchownoscia, nadmiarem lab brakiem pojedynczych czçàci, odstçpnje od typn, z którym xwykle ja porównywamy. — W medycynie anomalija, jeat kaide zboczenie w przebiega choroby, jak np. w febrze.—W grammatyce anomalijami sa formy, zbaczajace w swoich odmianacb od ogólnych prawideí jçzykowych.—Anomalija w Astronomii nazywa sie wszelkie zboczenie od pewnego porzadku w ruchach ciaí niebieskich; glównie zas majac na nwadze ciala niebieskie, odbywajace biegi swoje okoío slonca, anomalija nazywaja kat zawarty pomiedzy osia wielkf ellipsy i promieniem wodzacym planety, (to jeat: linija |§czaca ognisko ellipsy, w któréra znajdnje sie sloúce, z pnnktem znajdowania sie, planety). Taka anomalija nazywa sie prawdziwa; odrôzniajç jeszcze anomalijç srednia i excentryczna. Staroiytni przypnszczali, ie ciala niebieskie pornszaja siç po okregach kól, w któryeh wspólnym srodku znajdnje sie ziemia; wedlag nich anomalija byla proporcyjonalna czaaowi biegu, i to nazywa sie, obeenie ano malija srednia. Kiedy Kepler przekonal siç o ruchu elliptycznym, wyrazil nastepujace prawo: powierzchnie opisane przez premien wodzacy planety s| proporcyjonalne czasom. Opisawszy na oai wiekazej orbity planety, jako na srednicy, okrag kola, luk tego kola zawarty pomiedzy peribelinm planety i pnnktem przeciecia siç z okregiem kola prostopadlej do linii absyd, przez pnnkt znajdowania siç planety przechodzacej nazywa sie, anomalija excentryczna. Anomalije: sre dnia i excentryczna sluza do oznaezenia anomalii prawdziwej. Zadanie to bardzo

936

AnomaUJa — Anonfm sxlaskl

mine w astronomi!, inane pod nazwiskiem zagadnienia Keplera, przez dfngi cxaa bylo pnedmiotem zajeé najznakomitszycb matematyków, jak: Wallis, Newton, Cassini, La]ande, Laplace i t. d., zupefne zas jego rozwiazanie winnisjny Langrange'owi. АпОШЭЛвtyozny ГОк, jeit przeciag czaiu, którego potrsebnje planeta na obieg drogi okoío sfonca, od jej perihelinm do períhelinm, ten peryjod ciara bylby zawsze jednakowy i równy gwiazdowemn, gdyby absydy rncbn nie aatafy, te zas absydy wssystkich planet wyjawssy Wenara, maja rack wkicrnnknbiegn tychie cial niebieskich, prieto rok anomalistyczny jest dfaiszy od gwiasdowegot Rok anomalistyczny ziemi wynosi 365 dni, 6 godzin, 13 minnt i 59 seknnd (ob. rok). AnOBICdOiyoy, sekta aryjanska. Nie wszyscy nczestnicy berezyi aryjañskiej, odstrychnçli sie, byli w równym stopnia od Koíciofa rsymskiego; róinili sie oni miçdzy soba со do poglada aryjañskiego na stosnnek Syna Boiego do bóstwa Ojea, i kiedy jedni trzymali sie. écisle nanki Aryjasza, drudiy zbliiali lie, do nanki Koicioia, np. Semi-Aryjanie czyli pM-Aryjanie. Do pierwssycb nale— ia Anomejczycy, zwani takoi Aecyjanami i Ennomijanami, od nazwiska dwóeb gfównych ewoich naczelników, Aecyjasza i Eunomijosia. Aecyjnsz priez prawowiernych i Semi-Aryjanów nwaiany za ateasza, rodem z Celesyryi, byl naprzód kotlarzem, potém zlotnikiem, lekarzem i w койсо teologiem. W r. 350 рпеж sprzyjajacego Aryjanom biskopa Leoncyjnsza, wyàwiçcony w Antyjochii na dyjakona, ale zfoiony wkrótce z tej godnoáci, udat jie. do Alexandryi i pefnif tarn pod biskopem aryjanskim Jerzym, obowiazki dyjakona, ai do swej smierci w roku 370. Uczeú jego i iwolennik Ennomijasz z Kappadocyi, doáó biegíy w dyjalektyce, by( czas jakiá biskopem Cyzyku, lecz prxeáladowany od SenriAryjanów, wygnany zostal s кraja; umarf r. 392. Anomejczycy ntrxymywali, ie Chrystas, chociai wyisiy nad inne stworzenia, nierówny byl Ojcn pod wiglçdem natnry. ЛПОПЬП (z greckiego: a bez i onoma imie), beiimienny, wyraz niywany о autorach tajacych swoje nazwiska, gdy tymczasem pteudonim (po greckn: pteudo falszywy), naiwisko swoje nkrywa pod imieniem przybraném i zmytfloneaa. W niektórych prodnkcyjach iiterackich, jak np. w wieln artykafach Mm nikarskicb, anonimy powsiechnie sa przyjçte, ehoé wlainie dla gaiet zniesiono je xnpefnie we Francyi prawem z 1850 r. Barbier wydaf sfownik dsiel tego ro— dzajo w jçiyku faciáskim i franenzkim ogfoaxonycb, p. t.: Dictionnaire de* ou vrage* anonyme* et pseudonyme*, composé*, traduit* on publié* en fronçai* et en latin (Paryi, 1824). W nassej literatorze anonimów jest bardio wieia, kto— rych dokladnym zbiorem, czyli raczej wykazem, waina moinaby wjiiadaW prxyafage, dla ojczystego pismiennietwa, со w wielkiej czeáci uczynif jai w rekopiámiennym swoim rfownika Pisarzy Polskich Hippolit Skimborowicz. Anonlm Dxlriwa (llirzwa), koáczacy Roczniki swoje na rok 1288. Aator jest pierwssym i pisariy со dzieje Polski poeiyna od poexatkn sViata (ab ori gine mundi), jak wyraia Lelewel. Miejscami powofaje siej na kroniki rsymskie, na iywot i. Stanisiawa i wspomina Wincentego Kadfubka, a nadto uiywa Matensia. Anonlm Sllaekl, pisxacy miedsy 1383 a 1390 r. przypisal swe kroniki Wacïawowi bisknpowi wrocfawskiemn Lndwikowi ksieciu brzegskiemn i Rapertowi ksieciu lignickiemu. Kroniki te sa zbieranina z coraz mniej ciystych íródeí, diieje priedchrzescijaúskie i pierwsiych królów sprawy prxeistacxajacych. Zaajduja sie, tu wyraienia Mateusia i Wincentego Kadfubka. Sfuiyf mn wiele Jan kronikarz Szl|iki 1359 r. piszaey, iywot i. Slanisfawa, i kriegi czeskie а кto

Anorta шйЦШ — Anoyrtjft

937

rych o Lecha cxerpal wiadomosci; wssystko to prxeinacia i fantastycxníe ubiera. Czeác* kroniki awej wxial takie s Galla. Zajmujs go najwiçcej aprawy ksiaift axlaxkich, które prowadzi do cxaaów króla Ludwika; na koñcu mówi o dyjecezyi wroelawskiej i wymienia jej biikupów. Piaal o nim Lelewel. АПОП1ш Arohldjjakon grtendeütU, kronikarx poltki (ob. pod wlasciwém jego naiwiakiem: Jan x CxarnkowaJ. AOOns (po francnxka: annonce), oglosieaie, donossace pnblicxnos'ci o jakimkolwiek interesie prywatnym, bads' to przei pierna cxasowe, badi oddzielnemf prospektaiui, afiszami i donieaieniami. W nowszych czasaeb, przy corax bardziej rozgalezionych atoiankaeh prxemyslowych i handlowych, anonae waine xajely miejace w dziennikaratwie, któremu w dwójoaaób przyaporzyly dochod&w we Francyi, w Aoglü i w Niemezech aa nawet oddzielne gazety, wyfacxnie tylko anonsora porfwiçcone, jak пр.: Journal des Annonces, Petita Affiches, Intelligenxblatt i t. d. Anoplotherlnm. Carier. Zwierze. to ssace, które xylo w okreaie trxeciorxedowym, Carier zaliczyl do rxçdu gruboskórnuch (Pachydermata). Koíci jego znaleziono w zuacznej iloáci w kopalniach gipaa w Montmartre, a naste.pnie w pokladach eocenowych wyapy Wight i innych miejscowoáciach Anglii. Gíównym cbarakterem Anoplotherium jest 44 xebow aatawionych w nieprxerwanym axeregu, bes iadnych przerw poáredniob, со tylko a czlowieka l malo 6 1 1 "J — 7 ma miejsce. Z tych xebów, bylo przednich, H6w, a ^ ^ trsonowych. Kly forma i dlagoscia podobae do przednich, trzonowe pierwexe lafatiezone, tylae kwadratowe w górnej, a i dwóch pólksieiycowych slapów zloione w dolnej asczece. Nogi przednie i tylne dwupalczaate, jak n prxesuwajaeych, niektóre jednak gatnnki miaíy jeaxcxe opróez tego male palee dodatkowe. Skielet wielu tych zwierzat xloiono cafkowicie, tak, it moins raiec dokladae poje,eie о poataci xwierxecia, kiedy miqaniami i akóra pokryte bylo. Dwa gatnnki xwierxecia tego odróinif Cnvier, Anoplotherium commune i Anoplotherium tecundarium. Obadwa prsedatawialy xwieneta cieikie, ailae, opatrsone dlagim i gealym ogoaem, do wydrzego podobaym. Pierwsxy gatnnek wielkoicia dochodxil malego osla, drag! pospolitej iwini. Obadwa gatunki samieaxkiwaly bagna, i iywily sie, korxeniami i lodygami wodnych roálin. Sieré ich prawdopodobnie byla gladka, jak n wydry, moie aawet akóra byla nag;, jak hippopotame K.J. AnopsUa (a brak, ops око), álepota. Natura tak arzadzila budowe, oka i tak zeatawila jego exeáci akladowe, übj mogly przepnixcsaó i kierowaé promienie ¿wiatla, ka aiatce nerwowej, priyjmujacej wraxenia ¿wiatla. Wszelako nieprawidlowoáé tych exeáci niedoxwalajfca rfwiatla dochodxié do aialki nerwowej, lab nieexaloáé tejie, aprowadxa aieaaotBoád widzenia, Вtrate, wzroku. élepola atoaowala do przyczyny, x której powatala, bywa albo wrodsona, albo nabyta, ta Dáta tela xnowa prxeznijajaca lab ciagla..* Jai w zycia ploda, w lonie matki, w czaale pierwotnego jego rozwoju, око moie stanaé na pocsglkowym lab dalszym stopniu wyksxtafcenia, albo roiwinaé aie wadliwie, i wtedy plód taki przychodzi aa iwiat niewidomym, áiepota jest przemijajaca, jeieli choroba, która j| spowodowala, da sie, xa pomoca axtnki szczeHiwie asonad, jak to w wieti wypadkach katarakty i innych chorób ma miejace. Nie xawsze jednak nsilowania sxtuki osiagaja pomyélny skutek; choroby siatki nerwowej, aerwo optyexnego, albo tych czeáci móxgo, w których nerw widzenia bierxe pociftek, nadxwycxaj rxadko dajf sie. uleciyc i choroby te sprowadxaja prawie xawsxe otrate, wxroka, klóra wtedy jest eifgff. U ludii poxbawionych wxroka, smysl exucia i sfacha wyksstalca sie, 59'

938

Anopslja

AnquetU

do bardzo wysokiego stopnia, tak dalece, ie np. z nateienia doswiadczonego uczucia, wnosza o wielkoáci i odlegfoáci ognia, lab po tonie jaki wydaje pfyn przelewany z jednego naczynia w drugie, rozpoinaja o ile naczynie jest napclnioném. Dr. К. K. Anorexyja (i greekiego a bez, orexis apetyt), utrata lab poibawienie apetyta. Przyczyny utraty apetytu sa bardzo rozmatte i aby je wyliczyé Irzebaby bylo przejic* cala patologije. Nie zawsze brak apetytu jest ozuaka choroby, lecz czqsto pochodzi z przyczyny przypadkowej lob niezachowania przepisów higijeniczny.li. Так np. zycie zbyt siedzace, mocne wzruszenia, srautek, nadaiycia w napojach goracych i alkoholicznych sa przyczynami anorexii, bardzo iwyczajnemi. Nie naleiy braé za jedno braku apetytu ze wstrçtem do pokarmów; w pierwszym albowiem razie jest tylko brak checi jedzenia, w drngim zas obrzydzenie. Brak apetytu towarzyszy poczatkowi najwiçkszej liczby chorób ostrych; w chorobach zas cbronicznych stan taki dowodzi wielkiego wyczerpania sil, lab udziafu zoíadka w cierpieniach. W braku apetytu nie naleiy, jak to czynia niekiedy, uzywaé srodków podbudzajacych dtiafalnos'c iofadka, które dogadzaja smakowi, lecz nie usuwaja zfego, eo mogfo by bydi zgubném w swoich nastçpstwach; lecz pierwszem staraniem powinno byd zgfebienie przyczyn, które sprowadzify anorexije, i przekonanie sie. czyli inne Organa nie sa w stanie cierpienia. W bardzo prostych tylko przypadkach wolnych od wsselkiej komplikacyi, bez obawy moina sie uciec do srodków íagodnie pobudzajacych zofadek, jakiemi s;: ciaía gorzkie, rabarbarum, tysiacznik, woda selcerska, woda sodowa i t. p. AnormalnoáÓ (z facinskiego: a, bez i norma, prawidío), nieprawidfowoáé, zboczenie od prawa, typu, porzadku, w naturze i w naukach, mniej wiecej to samo со Anomalija (ob.). Ànortit, mineral nazwany tak (s greekiego anortóos nieprostokatny) z powodu, ie dwa kierunki ïupnoàci jego nie sa do siebie prostopadfe, со ma miej■ce w szpatach polnych, do których gruppy anortit naleiy. Zowia go takie: Biotinem, Christianitem i Indianitem. Znajduje sie w postaci krysztafów wyscieíajacych jamy w kamieniach dolomitowych, rozrzuconych na stokach Somny (jednego ze szczytów Wezuwiusza). Krysztafy (siupy równolegíobokowe ukosne), prawie zawsze dobrze wykortczone, po wiekszej czesci sa przezroczyste, z polyskiem szklistym, podobnym do kwarcu, czasami zas sa nieprzezroczyste i podobne do albita. С. g. 2,76, twardosc znaczna, lubo kruchy. Stapia aie, w biafa emalijç, w kwasie solnym rozpuszcza. Jest to podwójny krsemian glinki i wapna, wzoru: 3 SiO, . Al^Oj +SiOj . CaO . w którym niewielka ilosc wapna zastapion; bywa magnezyja, potaiem lub sod;. Znajduje sie na Wezuwijuszu, Hekl:, Korsyce. K. J. Anosmija (Anosmia, z greekiego: a bez, nosme zspach). Uiywaja tego wyrazu na oznaezenie osfabienia, zmniejszenia lab zupefnego zni knien ia uczucia zapachu, to jest powonienia. Stan taki uwaiano jako szczególna chorobç, a czesciej jako symptomat kataru mózgowego (coryza), ciezkicli zimnic a takie wielu chorób nerwowych. Za bardzo zwyczajna przyczyne anosmii uwaiano suchosc Mony sluzowej jam nosowych. To zjawisko patologiczne moie bydi tak ie akutkiem paraliiu nerwów Mony wechowej (membrana pituitaria nasium). AnquetU (Ludwik Piotr), pracowity, choc zreszta micrny hi story к francuzki, ur. 1723 w Paryiu, um. tamie 1808 г., w 87 roku iycia wstapii do zgromadzenia s. Genowefj , którego byldyrektorem seminaryjum w Rheims. Tu powziaf zamiar napisania historyi tego miasta (3 tomy; Paryz, 1757). Mniej jeszcze war

ÂoqneUl — liNHM toáci majç bexbarwne jego dxiefa p. t.: Esprit de la ligue (4 tomy; Paryi, 1823) i Prévit de l'hittoire universelle (,12 tomów, 1834); najlepsxa jest je go: Histoire de France depuis les Gaules jusqu'à la fin de la monarchie (15 tomów, 1820). Anquelil cafa epokç terroryxmu prieeiedxiat m wiexieniu.— AnfflOetU-Doperron (Abraham-Hijacynt), oryjentalista, brat poprzedxajacego, ur. 1731 w Paryiu, um. 1805 г. posVieeiwsxy lie, nauce jçzykow wsehodnich, a gfównie Zendawesty, przez zamiiowanie przedmiotu w 1755 r. jako prosty iofnierz wstapil do síuzby na okrecie, majacym popíynaé do Indyi, ¡ wsparty zwlaezcza pomoca rzadu, zwiedzif Pondichéry, Chandernagore i Surate, w ciagu siedmiolelniego pobytu wyuczyf sie. jezykow Sanskryckiego i Nowoperskiego. W 1762 r. powróciwszy do Paryza, przywiózí z soba 180 rzadkich manuskryptów i mnóstwo ¡nnych osobliwoáci. Mianowany tfómaczem jçzykôw wschodnich w Biblijotece królewekiej, zacza? wydawaé zebrane starannie materyjafy: Pneklad Zendawesty (1771), Législation orientale (1778), Recherches histo riques et géographiques sur l Inde (17861, L'Inde en rapport avec FEurope (1798) i Ùpnekhat (1802), wyciag z Wedów indyjskich. Podczas catej rewolueyi zamknaf sie. w swoim pokoju, i próez ulubionych Braminów i Persow nikogo do siebie nie puszczaf. Anquetil-Duperron iacxyf rozlegfa naokç z niexmordowana pracowitoscia, nadxwycxajna mifoácia prawdy, xdrowa filoxofijf, rzadka bezinteressownoácia i zadxiwiajaca dobroci) serca; praeejego, jakkolwiek w obliczu dxisiejszych badán, krytyki zapewne jux nie wytrxymaja, wielka, jednak maja zasfugç, ie pobudzify do blizsxego wnikania w literackie skarby wschodu. Ansbach albo Anspach, niegdyá siedziba margrabiów Ansbach-Baireuth, obecnie stolica bawarskiego okregu írodkowej Frankonii, Hczy okolo 13,000 miesxkanców. Ansbach pesiada gimnazyjum i kilka innyeh zakfadów publiez— nych, towarzystwo badaezów historyi, oraz sztuk i prxemysfu. W zamku dawnyeh margrabiów znajduje sie biblijoteka i galeryja obrazów. Przemysf zwrócony jest szczególniej na fabry'kacyja tkanin pófjedwabpych i baweínianycb, tytoniu, wyrobów glinianych, pergaminu, iostrumentów chirurgieznyeh i t. p.— Ksiestwo Ansbach, w najdawniejszych czasach zaladnione przez Sfowian, naleialo póíniej do okrçgu frankonskiego, a r. 1806 odstapioném zostato Bawaryi. Mialo przeszío 60 mil П powierzchni i liczyfo w koñcu XVIII stulecia okolo 300,000 mieszkanców. Ostatnim margrafra Ansbach-Baireuth byl Karol Fryde ryk, mafzonek znanej autorki lady Craven, który poeiadíoíé ewa 2 Grudnia 1791 odstapif dobrowolnie królowi pruskiemu. Pokojem tyliyckira przeszla ona м wfasnoáé Francyi, a nakoniec ostatecznie wcielona sostafa do Bawaryi. Ansbach (margrabina Elzbieta); ob. Elibieta.—Ansbaoh (margrabia Jerzy Fryderyk), ur. 1678 г., syn margrabi Jana Fryderyka, panowai od r. 1692 do 1703, w czasie kampanii Nadreúskiej 1695 r. i w wojnie o sukcessyje, hiiipañskf byl generaf-feldmarszafkiem; polegí w bitwie pod SchmidmUhl, w Ba waryi. AnsohfltS, rodzina saxoáska znakomitych artystów dramatycznych w Niemczech, z której najsfawniejszym jest Henryk, pierwszy aktor teatro eetarskiego w Wiedniu, ur. 1787 w Luskau, wyborny w rolach bohaterów, a niesrównany w charakterystycznych.—Pierwsza jego lona Jóxefina, byfa ulubiona ápiewacska; draga, Emilija, dotad jeszese rfynna jest artystka sceay wiedenskiej. Jego brat Edward, jego syn Alexander, tudsiet córki Augusta i Emilija, równie zaszczytne zajmuja stanowiska miçdxy tegoexesnemi artystami dramatycxnemi Niemiec.

940

Anseaume—Anegary

Anseaame, autor przeszlo dwudziestu pieciu sztuk drammatycznych, granych na scenaeh paryzkich w latach 1753—72; byf zarazero dyrektorem Opery komicznej, Komedyi wloikiej i kilku innych teatrów. Wartos'ó jego ntworow niewielka, choé niepodobna im odmówié niejakiego dowcipu i wielkiej zrecznosci w nkladzie. Szezegóíy jego ¿ycia, dala i miejsce nrodzenia, sopelnie sa nieznane; am. w 1783 rokn w Paryzu. Anegary (éwiçty), zwykle apostoíem Póínocy zwany, urodzil sie 801 rokn w Pikardyi ze znakomitych rodziców, spokrewnionych z domem Cetarskim. Utraciwszy w 5 rokn swego iycia matke, umieszczony zostal prie; ojea na wychowanie, w kwitnacym naówcxas klasztorze Korbejskim niedaleko Amiens. Skortczywszy lam swe nauki, pnywdzial sukienke zakonn a*. Benedykta, i z przyjacielem swoim Witmarem spelnial czas jakis obowiazki nauczyciela w Nowej Korbei. W r. 826 nadarzyla ma sie sposobnoié poswiecenia si; pracom apostolskim, do których oddawna , wzdychaï. Król Durtski Harald, który przybyl do Cesarza Ludwika, iadajac od niego pomoc y przeeiw nieprzyjaciofom, zabral Ansgarego i toba do Danii, wraz s jego towarzysiem Antbertem, día nawracania tamtejszych pogan. Po kilkoletnim tam pobyeie i przeniesienia niemalych trodów, Anegary wezwany zostal przei cesaría napowrót do krajn, día przedsiewziecia, wraz z dawnym przyjacielem swoim Witmarem missyjnej wyprawy do Szwecyi. Napadniety w drodze przez Wikingów (rozbójników morskich), zaledwo potraH dostaé sie. do Birki, miasta handlowego lezacego nad jeziorem Molar, i zaloiyl tam wkrótce pierwszy koációí chrzescijañski w Szwecyi. Po powrocie do Niemiec, wyniesiony zostal przez Cesarza na godnosé arcybisknpa hamburskiego, gdzie Cesara n'edawno przedtém zaloiyl byl arcybiskopstwo, w cela rozszerxania chrzescijañstwa pomiedzy póínocnemi narodami. Poswiecony na ten urzad w r. 833, otrzjmal pallijnsz od Grzegorea IV, orai tytul i e gata apostolskiego в Dnnezyków, Szwedów, Sïowian i innych pólnocnych narodów. We eatery lata póíaiej (837), gdy korsarze Normandzcy napadli na Hamborg i podpalili go, Ansgary musiaf ratowac sie ucieczka, i nieprzyjçty przez Lenderich'a biskapa Bremeñskiego, który oddawna zazdros'cií mu godnosci arcybiskupiej, znalazl przytufek u poboinej pani naiwiskiem Ikija, w majetnosci jej Ramelslohe, o trzy mile odleglej od Hamburgs. Z tego miejsca sprawowaí on przez lat dziewied raady swojego arcybiskupstwa, i miat pnytém pilne staranie o nowo powstajacym Kosciele w Szwecyi, día którego przedtém wyswiçcif jui byf na biskupa Autberta. Po émierci biskapa Lenderich'a, biskapstwo Bremenskie przyfaezone zostaío w r. 848 do arcybiskupstwa Hamburgskiego, i Ansgary zaloiyl awa rezydeacyjç w Bremen. Nastepnie wizedl w nUady z królem durtekim Horich'em atarszym, wzglçdem zaloienia kosciola w Szleswign, со przyczyniío sie. najwie,cej do ostatecznego nawrócenia Danii. Wykorsenial on pnytém resztki poganstwa w swém arcybisknpttwie, fundowal klasztory i zaUady naukowe, oras rossierzal dawne. W r. 861 praedsiewzial draga wyprawç missyjna do Szwe cyi, gdzie za jego staraniem na Zgromadzenin Narodowém uroczyície uchwaloném zostaío, nie stawiaé iadnych przeezkód wprowadzenia Chrzescijanstwa. Zdawszy rzady Koácioía w Szwecyi synowcowi wyiej wtpomnionego Anteberta, Erimbertowi, powrócil do awej rezydencyi, gdzie wkrótce (866 r.) zakoñcxyf pelen enót i lasfng iywot w 65 roku. Przez nastçpcç swego Rim berte poliesony w poeset ¿wietych, kanonizowany zottal przez papieia Mikolaja L Pomimo nader czynnego iyeia, zajmowal sie tei praeami literackiemi; ale do naszych czasów dossly tylko jego Pigmento (Modlitwy wedle psalmówj i opisanie iywota Willehade, pierwssego biskapa Bremeñskiego.

Aiulo — Anetett

941

Anglo (Reinier), jeden x celniejeiych poetów hollenderikich ХУП wieka, nr. 1623 w Amsterdamie, um. 1669 w Perugii; w r. 1549 ndal «iç do Wloeh, gdsie przeeiedl na fono kosciola kalolickiego i gdsie ta poemat lacinski, na jnbilensi pspieia Innoeentego X obdarsony soetat medtlem zlotym. Pobyt Jego we Wloasech oezyscif gust poetycmy, a chod niekiedy unosi sie falssywa patetycsnoscia, prseciei inne jego salety tak daleee prsewaiajf, it obok najlepssyeh poe tów nideriandskich sasscsytne sajraaje miejsce. Z pomiedzy poeiyi jego, wydanych w 1713 r. pries Haass, najxnakomilsie sa: Korono Mgcxeñtka S.Stexepana; Powietrxe to Neupoltq oras tragedyja Noc $. Bartlomieja. AttSOn (Jersy), admiral angielski, nr. 1697 r. w Shackborough, w hrabstwie Stafford, od dsieeiástwa poewiçcit sie, marynaree, w 1716 pod Johnem Norria síuiyí na moría Baltyekiém, w iatach 1717 i 1718 pod Jersym Bing odbywal kampanije prseeiwko Hisspanom. W esasie groiacej w 1739 r. wojny s Hisspaaija, Anson olrsyssaf ьа Oeeanie Pofndniowym dowódstwo lotty, majacej niepokoié handel i kolonije Hisspanów, a liczacej pied okrqtów wiekszych i trsy mniejsse w 1400 Indsi. Wypfynawssy w jesieni 1740 r. s Anglii, na przejsciu Lemaire's napadniety zostal prses strassliwe bnrse, które pries 3 miesiace nie daiy ma przeplynad okofo prsylfdka Hoorn; oddzielony od ressty okrçtôw, prsybif nareszde do wyspy Juan Fernandez, gdsie póíuiej polscsyfy sie, s nim ,ггУ jego >t>tki w najopfakanssym stanie. Po krótkisa tn wypocsynkn znów wypiynal as morse, sdobyl kilkanaáde okretów i apalil miaste Payta; naete,pnie dingo czatowal, lees napróino, na bogst) galeonç Manilskf, lees snscsne w lndsiaeh ponioslsiy straty, smassony byl spalid wielka cseid sdobyciy i ibyteczne okrçty, gdyá zaledwie na jeden jai tylko dostatecina mini iloáó laïogi; wkoncn i ten sabrala mn buna s porta w Tinisn, jednej s wysp ZIodsiejskicb. Na maiym, znalezionym tn statkn popfynaf do Makao, gdsie powsi|wuy suchwaly lamiar sabrania galeony a Acapaloo, rospaicil wiese" о swoim powrocie do Enropy, w samej rseesy ni ndal sie. ka wyspom FilipiAskim i krsyiowal okolo prsylfdka i. Dacha. Nakoaiee nkasala sie galeoaa, która liciac na wyisaoid sil swoich rospoesela walke. Angliey zwyciçiyli i sdobyli galeonç, warlujaca okolo 400,000 fantów sxterlingów, s która, oras s dawniejssa zdobyezs, wynoвиса prsesslo 600,000 hnt. ssterl., Anson powróeil do Makao, sprsedal »wojf zdobycz, i a energija prseeiwko riadowi ehinskiemn w Kantonle bronil praw awojej bandery. Ztad niepostrseiony prseplynal prses flote, franeaska w cieininie, i w Cserwen 1744 г., po blisko esteroletniej nieobecnoici, powróeil do Spithead. Niebespieesnn ta podrói niesmierne prayniosla korsyid nanee Geografii, a mianowicie marynaree, których wypadki sloione ta w opisie, wydanym prses kapelana okrçtowego Waltern i matematyka Bobinsn (Londyn, 1748). Riad angielski wynagrodsil Ansona godnoieif admírala niebieskiej bandery, a w 1746 i biaíej. W 1747 r. pod prsyladkiem Finisterre Anton pobil francaikiego admírala Jonqnière, po esém otrsymal tytnl barons Soberton, a w eate ry laU póíniej sostal pierwssym lordem admimlicyi. W 1758 dowodsll flotf pod Brest, popiera! wyladowanie Anglików w St. Malo i Cherbourg, i eofsjtce siç wojsko prsyjfl na swoje okrçty. W 1762 r. mianowany sostal na najwyasss w marynaree angielskiej godnoid admírala i wodsn nacaelaego loty, iwtystse roko nmarl w swojej wiejskiej posiadioici Moor-Park. Anstatt Jan, nrodstl sie. w Strasburgn 1774 г., gdsie ojetee jego byl radef królewskim i sçdiia. Prsygotowany do aawodn dyplomatyesnego, w r. 1789 bçd|c porueznikiem wojsk franenskleh, przybyl do Bossyi, gdsie przyjçty w sfasbe.

942

Ânstett — Antaby

wszedl na flotylle pod dowództwo ksiçcia Nassau-Siegen, i byt we wsiystkich bitwach morskich z flotylla szwedzka, w eifgu kampanii 1789 i 1790. Odznaczywszy sie, áwietnie, mianowany wprostkapitanem, w r. 1791 przyezedf wsfuzbç cywilna, do kollegijura spraw zagranicznych. W r. 1794 byt uzytym w Berlinie do tajnych negocyjacyi i towarzyszyt królowi Pruskiemu pod czas wyprawy na Polskç. Byt obeenym przy oblçzeniu Warszawy, zdobyciu Woli i szturmu bateryj Powazkowskich: widziat klçske Pruaaków i odwrót ich od waíów Sloli— cy Rzeczypospolitej. Zostajac przy boku króla Pruskiego, prowadzif korreapondencyjç wojenni i polityczna z ksiçciem Repninem i hrabia Bezkorodka. Po zrzeczeniu щ trono przez króla Stanistawa Augusta, Anstett byf uiytym do rosgraniczenia w Województwie Krakowskiém. W r. 1797 naleiat do sktadu koramissyi trzech mocarstw w Warszawie wyznaczonej, do rozpoznania dtugów króla Stanisíawa Augusta, i byíej Rzeczypospolitej Pulskiej. Od r. 1801 do 1810 byi uiywanym w interessach dyplomatycznych bez przerwy. W r. 1813 ukoñciyí we Wrocfawia negocyjacyje o przedwstçpnych punktach traktatu pokoja, i przymierza z Prusami. W r. 1815 mianowany posíem nadzwyczajnyra i pefnomocnym ministrem w Frankfurcie nad Menem, byt uzytym na kongresie Wiedeúskim. W r. 1825 akkredytowany zostat na godnosé posta nadzwyczajnego i petnomocnego ministra przy dworze Stutgardskim, i z zachowaniem tychie obowiazków przy zwiazku Niemieckim i we Frankfurcie nad Menem: a w r. 1829 przydano mu jeszcze sprawowanie tegoi urzçdu przy dworze Hessen-Kasselskim. Umarf w stopniu Tajnego Radcy 1835 w 61 roku zycia. AlUtey (Krzyeztof), poeta angielski, ur. 1721, gtównie znany jako autor poematu satyrycznego, p. t.: Nowy Przewodnik to Bath (1766) który w two— im czasie wielkie miat powodzenie i licznych doczekaf aie edycyj. Anstey wydat jeszcze kilka drobniejszych poematów, jako to: Milosierdxie, Cxeió Jennerowi (wynalazcy azczepienia ospy) i t. d.; umart 1805 roku. Wszystkie je— go pisma wydaf w przepysznej edycyi ayn jego. wraz z wiadomoácia o iycía awego ojea. AllSyWftrOWle, naród teutoúski na zachodnich brzegach Wezery, zamieszkiwat ku pótnocy ai do jeziora Steinhud, ku potudniowi ai do íródet Lippy, sasiadowat z Chaukami, Chernskami, Dulgibinami, Angrywarami i Chomawami. Wypçdieni ze swych aiedzib przez Chauków (za panowania Cesarza Neroua) Ansywarowie osiedli nad brzegami Renn, gdzie napadli ich ze wszech stron Ussypetowie, Cheruskowie i Kattowie, którzy ich wytepili ze szczçtem, a niedobitki obrócili na swoich niewolników. Ansskot, rodzaj materyi w Szkocyi wyrabiany, uiywany w Polsce. An8ll&¿, inaezej Kotúorys wyrachowanie iloíci dni roboczych i materyjatów potrzebnych do wykonania zamierzonyeh robót budowlanych, lub inienierskich. Anszlagsktadaai^zazwyczaj zprzygotowawczegotechnicznego wyrachowania ilodci robót i materyjatów do budowli potrzebnych, oraz z wyrachowania ko— aztu wykonania tych robót i zakupienia materyjatów.—Antxlagiem nazywa siç takie listewka, na kancie okna lub drzwi wystajaca, i zachodzaca na futrynç día lepszego wstrzymania przeptywu powietrza. Antaby i odkfadki do zamków, wyrabiane ze srebra lub mosiadzu poztacanego czyli bronzu, dawano w Polsce: do szaf rozmaitej wielkofci i ksztattu, lakierowanych pokostem chiñskim lub wysadzanych koácia, szyldkretem, pertow§ macica albo drzewem odmienném; przytwierdzano takie do trumien, szuflad, bió— rek, kantorków, pulpitów i innych epriçtôw domowych.

Antagonism — Antalcydaaa pokój

943

Antagonism, pnedweleioid, tak nazywa sie, w ciele iyjaeém dzialanie, mo ca którego jeden organ powstrzymuje czynnoáó drugiego i sprowadza je do wlasciwego zakresn. Najwyrainiej daje sie to widzieé w systemacie miçsni, gdzie pewne mieánie dziafaja wprost przeciwnie drugim i dla tego nazwane sa antagonittycmemi ezyli przeciwntczcmi; tak zginacze kolana zginaja je, wyprostne zaá dzialaja im przeciwnie, a wspólne dzialanie jednych i drugich noge. wypreia. Antagonizm objawia sie, takíe w skórze i blonach ¿luzowych, rozwolnienie po wstrzymuje poty, jak równiei poty powstrzymuja rozwolnienie. Dowodem antagonizmn w systemacie nerwowym jest to, ie przy glebokiem rozmyslaniu usta ja dowolne rnchy mnsknfów, a przy mocném wzruszeniu umyslu milkna cierpienia cíala. Uczncie zimna w czlonkach przy nagromadzenia sie, krwi w aerea i plucach, a przy swobodniejszym rucho krwi w czlonkach oddalenszych, spokojniejsza dzialalnoió serca dowodzi takie antagonizmu w kraieniu krwi. W dzialaniach zloionych organizmu, latwo jest niejedno za pomoca antagoni zmu, lub sympatyi i antypatyi objaínié, chociai w takiém objasnieniu wiçcej gra wyrazów jak rzecz zyskuje. Dawniej tei lekarze wiele zjawisk tlumaczyli na mocy antagonizmu, a syatesaat lekarski polegajacy na odeiaganiu ma poezatek w teoryi antagonizmu. Jak w naturze tak tei i w krainie ducha panoje prawo antagonizmu lo jest przeciwdzialanía lub wzajemnego wplywu sil; i tutaj kaide dzialanie pocilga za sob; reakcyje, (przeeiwdzialanie ). Antaires. Gwiazda pierwszej wielkoíci, znajdujaca sie, w konstellacyi orla. Antaloydaaa pokój, zawarty w 367 r. przed J. Chr. miediy Artarxerxeaem, królem perskim i cal; Grecyja, wyjawszy Tebanczyków. Wódz lacedomenski Antalcydas, czlowiek przewrolny, ale zreczny polityk, udal sie, do Suzy, pozyskaf wzglçdy króla i wyjednal u niego pokój korzystny dla Persyi, a upokarzajacy Greków, zgodny atoli z ijezeniem Spartanów, którzy po tysiacznych bezskutecznych usilowaniach zrzekali siej panowania na morzu, pod warunkiem, iíby to panowanie stalo sie, udzialem jakiegokolwiek innego mocarstwa, byle nie Aten. Te bowiem, Iubo do ostalka prawie znissezone, podniosly aie, jednak pod Trazybulem i Kononem, wspierane zwlaszcza przez Persów, których interés nakazywal nie dopuszczaé stanowczej przewagi jednego z panstw hellenskich. Ateúczykowié naprawili swe mury, opanowali Byzancyjum, a clem tu pobieraném zasilili swój skarb i odbudowali flote,. Zastraszeni takiém powodzeniem Sparlaúczykowie, doloiyli wszelkiej usilnosci, aby oderwaó Pereyje od przymierza z Atcnami i dokazali tego, poàwiçcajac sprawe, wspóinej ojczyzny. Warnnki traktalu zawartego przez Antalcydasa, które cala Grecyja, Iubo z oburzeniem, przyjaé musíala, byly nastçpujace: míasta w Azyí, tudzieí wygpy Klazomene i Cypr podlegaé mialy wladzy Artaxerxesa; wszystkie zas* inne míasta greckie, male równie jak wielkie, zostawaly niepodleglemi, wyjawszy wyspy Lemnos, Imbros i Scyros, które po dawnemu nalezeé mialy do Ateúczyków. Postanowiono walczyó na ladzie i morzu z wszystkíemi Grekami, którzyby nie przyjejí tego pokoju. Тут sposobem Spartanie odstapili od wszystkich praw, doutrzymania których nie poczuwali sie, na silach; aieby zaá milezeníem pokryó przedawnione ewoje postepowanie z Messenczykami, podobne ustapíenie zrobili Atenom. Tebanie przez chwíle, stawiaé zaezeji opór, lecz zmuszonemi zostali powrócic* niezaleinosé wszystkim miastom Beocyi. Pokój ten glównie przez to byl haniebnym, ie wspólplemienników w Azyí Mniejszej wydawal na pastwe barbarzyúców. Sam Antalcydas, zostawszy celem powszechnej wzgardy, wkrótce potém dobrowolnie zamorzyl sie, glodem.

944 Aotalek, mala beeialka do wtaa, xawierajaca w aobie 18 garncy miary poUkiej. Antalklewlos (Andrxej), proboizex rabiki przyoxdobif koációl swój parafîjalny w Rabee malowaniarai al-fresco i r. 1803. W nim nade drawiami w xakrysty i xawiessony jest wiieranek tego ksiçdia malaria amatora. Or takte prxyoxdobil malowaniami freskowemi kosciól w Skomelol Biafej w parafii Rabka. Antanaklasys, eiyli dylogija, dwnxnacxaosc'; tak w retoryee naxywa aie. powtórxenie i przyciskiem jednego wyraxu, aie w odmienném xnacxenia, jak op.: Ten czlowiek nie je»X cilowiekiem (ob. Allegoryja i Amfibolija). Altar cxyli Antara, slawny wóda i poêla arabaki, iyl w pofowie VI wieka po aar. J. Chryst., jeden i siedmin poetów, których utwory, haftowane jedwabiera i alotem, prxybite byly do bramy Kaaby, a cxego naxywano je Moallakat (ob.). Poemat ten (wydali Jones i Henil; 1783 i 1816), opisoje esyny wojenne Autara i mitosé jego dla Abli, bedace równiei prsedmiotem dwanastotomowego romanan arabskiego, p. t.: Antat*, którego antorem mial byd Asmai (ob.), i który, jak aie, xdaje, eiçga pociatku УЕП »tulecia. Romans ten wydany lostal w prxeUadsie angielakim Hamiltona, p. t.: Autor, a bedoueen romanee (Londyn, 1890) i nfemieekim Hammer-PurgataUa (Lipek, 1819). Antares, gwiaxda pierwsxej wielkosci, inajdojaea sie w konstellacyi akorpiona (niediwiadka). Antarktyomy (a greeklego: anti prxeciw I aristo* niedíwiedí; prxeciwlegly niediwiediicy), wyrax niywany na oznaexenie biegnna i kola biegunowego polndniowego. Pas item! po xa kolem biegnnowem pofadniowem naxywa aie. antarktyesném. Prieeiwnie xai biegen pólnocny, koío biegnnowe póínocne t pas siemi niém ogranicsony, naxywa elf arktycxnym. Jakkolwiek te d wie atrefy xnajdnja sie. w jednakowej odlegloáci od równika, prxeciex róiniea pomiedzy ich klimatami, podobnie jak róiniea poroiçdzy temperatura pofndniowej i pófnocaej pólknli siemskiej jest bardxo xnakomita. Brak doMadnych spostraeseá termoraetrycxnyeh nie doxwala tej róxniey sciále oxnacxyé, lecx xdaje sie, ie wynosi kilka stopni, chociax Daperrey tylko na 1 stopien ja oeenia. Prxyexyna tego sjawiska dotad nie jest dokladnie objasniona. Priypisywano je ogromnej masaie wód okrywajacych póíkóle poíudniow|, parowaniu tychie wód, a nakoniec xrobiono spostrzeienie, te pora letnia na póíkuli poladniowej jest blixko o dni 7 minât 46 krótsxa nia na pólnocnej, eo xapewne musi mied wpfyw xnakomity na tem perature.. Temperatura strefy antarktycsnej xnaexnie mnsi by¿ niissa nil w atrè fle arktycxnej, akoro lody tak daleee «legaja te strone, ie dfngo ieglarxe nie mogli dojáé do 60° szerokosci pofndniowej, i mniemano, ie tam wcale nie ma lado stalego, gdy tymcxasem w strefle arktycxnej ndafo sie. dosie.gna¿ 83° 49* sxerokosci pólnocnej. Cook pierwsxy xdolal sie xbliiyó do 60 stopnia, lees nstapié musiat prxed massami lodów, które mn droge. dalej kn polodniowi xamкпеДу. W r. 1820 pewien ieglars na polndnie wxgledem prxyladka Horn, pod 65 Etopniem aierokoeci poladniowej, odkryl wyspç dfuga na 200 mil angielskich, któr§ naxwal now; Sikocyja. Od tego exasn dopiero wieln ieglarsy rossyjskich i angielskich posunçïo posxukiwania swoje dalej kn poïudniowi, i strony te corax exeáciej xwiedzaé zacxçto w cela polown wielorybów, których tataj inajdaje sie, bardxo wiele. W latach 1831 i 1833 podano wiadomosé o éladach ladu na poladnin oceana indyjskiego. W r. 1838 towarxystwo armatorów londyftakich, na exele którego stal prxedsiebiercxy Karol Enderby, wyprawilo dwa slatki: Eliza Scott pod kapitanem Balleny, i Sabina pod kapitanem Freemaa a prxexnaczeniem polown wielorybów w slronach anlarktycxnych, które mialy

sie, naprzód udaé ka nowej Zelandyi, a nastçpnie do líemi Enderby, odkrjtej w r. 1831. Wyprawa ta 9 Lutego 1839 r. odkryía pod 66° szerokosci pofndnlowej, a 164° dfugosci wschodniej (wzglçdem Greenwich) trzy wyspy, które nazwano voytpami Bulimy, zas 3 Marea tegoi roku pod 65° szerokosci pofndniowej, a 116°—118° díogosci wschodniej, lad Sabiny. W r. 1840 wyprawa amerykaáska, pod dowóditwem porneznika Wilkes, i francnzka, pod kapitanem Dnmont d'Drville, zdolaly podad dokladny plan tych brsegów od 99° do 154° dfngoáci wschodniej rozciagajacych sie, juz po jednej, jai po drngiej stronie kola biegnnowego, i które na kartaeh oznaczaja nazwiskiem Iqdu Wilkeia. Próci tego dowiedziono, ie lady te îacza siç z odkrytemi przez Balleny'ego, i ie maesa ich ciagnie sie, ai do 180 stopnia dlugoáci wschodniej. Poniewaz zas wszystko кaie aie, domyslaó, ie lad WUkes'a rozciaga siq ai po sa lfd Kemp'a, odkryty 1838 do ladn Enderby'ego pod 50° díugoéci zachodniej, przeto moina utrzymywaé, ie w tych atronach inajdnje sie. lad, którego brzeg jest dfngi prieszfo na 1,000 mil geograScznych, który zapewne zostaje w zwiazku a poprzednio odkrytemi. Zdaje sie, wíee, ie w strefie antarktycznej snajduj» sie lad ogromnej rozlegfosci, któ rego odkrycie przypisnja aobie Amerykanie i Francnzi, gdyi wyprawy ich prawie jednoczesnie go napotkaly. Auto, po facinie: przed, przylmek wydarzajacy sie, czçsto w wyrazach zfoionych, które s jçzyka laciáskiego przessly do wielu nowoiytnych. Antecedens, po lacinie: poprzedzajqce, wyraz osnaczajacy w dawnym Jçxykn filozoficznym stosnnek subjektu logicznego wzglçdem predykatn, lob tei przyezyny wzgledem skntku. — Ànteœdentia, inaeif w ogóle: dawniejsze wypadki, о ile inajdnje sie w nich pnnkt wyjscia do ocenienia Inb rozstrzygnienia wypadków obecnych, i tak np. antecedentia, czyli dawniejsze postçpowanie jakiego czfowieka, alniyé moie za podstawe, do ocenienia tego, czego eiç na przyszfoáé po nim mniej wiçcej moina spodxiewad (ob. Anteriora). AntedatowaÓ, snacsy pofoiyé date, jakiego bad* aktn wczeáaiejsza od tej, w której rzeczywiície ten akt napisanym zoetal. Prawo podobnych fafszów snrowo zabrania. Ztad wyraz antedata, majacy toi samo znaczenie. Antedllawljälliy (z faciiskiego: ante przed, diluvium potop), tak nazywajf wszystkie istoty, które iyly przed potopem; leca niektórsy naturalise! oznaczaja tym wyrasem takie zwierzçta i rosliny, które iyly przed stopniowém zmienianiem sie powierzchni ziemi, które obecnie nie maja aobie podobnych, a tém samém znpefñie zaginçly. Przez potop roznmiemy zwykle zalanie ladów wodami, o którém wspomina Pismo s. Spostrzeienla przekonywaja, ie ziemia wielokrotaym niegala przewrotom, ie poczalkowo woda zalewala caía powierzchnie. ziemi, ie nastepnie ustçpowala z niektórych ladów, albo racsej one wynurzaíy sie i lona wód, które tei lajdy napowrót salewaly niejednokrotnie. Nastçpajacym sposobem tlémacza rozmaite przewroty, skntkiem których ocean imienial awoje granice, wznosify aie, góry, inikaly cale rodsaje swieriat, tworsyly sie. skaly i t. p. Podfng wszelkiego prawdopodobieistwa ziemia w epoce bardzo od ñas dalekiej, posiadaía tak wysoka temperatare, ie ciaia ja skíadajace znajdowaly si; w staaie lotnym tak, ie míala ona postad ogromnej kaii skladaj|cej sie, s рагу podobnie jak dsisiaj widsimy gwiazdy, tak swane oblokowe (nébtdeme). Cieplik atrzymnjacy ziemie, w stanie pary, przechodzif do ciat przestrseni mniejsza temperatare, majfcyeh, skntkiem czego ziemia si? oziebiala i powoli rozmaite cíala, nie majac jni dostatecsaej temperatnry, aby sie, w stanie pary ntrsymao, stawaly eiç plynnemi, a nastepnie prsechodziíy do stann stalego. Tym sposobem ntwonyla siç skorapa ziemi, w pocsatkach bardzo eienka, i postçpem sai csasa com

946

Antedilnwijatay

wiçkszej grubosci; jednakie w tej epoce powietrze, woda i ¡nne ciaia nie byfy dostatecinie oziebione, aby przyjac stan ciekíy lab staty i tworzyfy ogromna atmosfere; nakoniec wody opadly na powierzchnie ziemi, skoro tai powierzchaia oziebifa sie. niiej etopnia wrzenia wody i utworzyfa ocean, który cafa skorupç ziemska okrywat. Takie mniemanie o pierwotném ksztaítowaoiu sie ziemi jest bardzo dawne, znajdujemy je w Biblii i a staroiytnych poetó w. Dopóki skorupa ziemeka miafa grubosé nieznaczna, dopóty jako gietka i sprçiysta, ulegafa wizelkim zmianom, wywolanym ruchem pfynu rozpalonego w niej zawartego, lecx skoro grubosc jej powiekszyfa sie skutkiem nieastajaeego oziebiania, rnchy pfynu wewnetrznego sprawiafy w niej pekniecia, w które wlewajaca sie woda, przechodzac do stanu рагу, wzdymala skorape i te wzdecia tworzyîy góry i wyspy wystajace z posród oceanu. To dziafanie pfynu wewnetrznego rozpalonego ва skorupe ziemi, trwafo przez dJugie wieki, a nawet dzisiaj jeascze nie ustaio, 0 czém przekonywaja wybnchy wnlkanów, triesienia ziemi, zródfa gorace i tym podobne zjawiska, które tfómaczymy opierajac sie na téra, ¿e massa wewnetrxna ziemi posiada temperature bardzo wysoka. Na téra przypnszczcnin opierajac sie, latwo jest wytfómaczyé nagíe znikniecie rozmaityeh zwierzat, i powstanie rozmaityeh ikal, które je w sobie zawarfy i szczatki ich przechowaíy do dai dzisiejszych; równiez nietrndno zdac sobie sprawç z tego, ie wody zalewaíy l§dy, a nawet, ie ich slady na szczytach gór sa widoczne. W rzeczy saraej wy■tawmy sobie, ie grant jakiejkolwiek okolicy pierwotnie woda zalany, skntkiem wewnetrznego wrzenia ciaf w stopienio bedacych, zostaí podniesiony nad wody, ва nim wiec mogfy sie utrzymaé rosliny i zwierzeta: nowe wstrzasnienie, po upíywie pewnego przeciagn czasu, pograiyfo go w wode, rosliny i zwierzeta natychmiast zginefy i zostafy pokryte warstwami, które z morza osiadfy. Toi tamo moglo sie kilkakrotnie powtórzyé, w daném wiec miejseu w rozmaityeh gíebokoáciach moiemy napotkaé szczatki tworów morskich, rzecznych i ladowych, kopiac do dostatecznej gíebokosci. Na szczególna nwage ias|agaje ta okolieznose, ie im w wiekszej odlegíosci od powierzchni ziemi znajdnja sie waratwy, tem bardziej szczatki zwierzat i roslin, w nich napotykanych, róznia sie postacia i wymiarami od dzisiaj iyjacych, a organizacyja ich jest prosista; szczatki zas zwie rzat i roslin w dwóch warstwach z kolei po sobie nastepajacych, chociai nie sa zupefnie jednakowe, przeciei wielkie maja do siebie podobienatwo. Znajdnjemy nakoniec szczatki zwierzat w pokfadach ziemi, w takich szerokosciach w których one obeenie iyó nie moga; tak np. w Europie napotykamy szczatki sfoni, krokodylów, hippopotamów, które sa wías'ciwe, jak wiadomo, goraeym stronom Axyi i Afryki. Dotad nie zdolano jeszcze wy tfomaezyc tego zjawiska. Ze wszyatkich czesci wehodzaeych do skfada zwierzat w fonie ziemi przechowaíy sie tylko kosci i maszle, inne zas jak miesnic, ehrzastki, czesci rogowe i t. p. rozloiyfy aie, lob pocMonify je i w siebie przyjefy massy kamienne otaczajace. Szczatki roslin i mieczaków znajdnjemy w najwiekszych gfebokoiciach, a tém samém rosliny i mieezaki byly pierwszemi mieszkancami ziemi, po nich dopiero wystapily ryby, nastepnie gady, zwierzeta ssace morskie, po nich ptaki ladowe, 1 prawie spóíczesnie zwierzeta ssace drapieine. Ta kolej w pojawieniu sie ryb, gadów, zwierzat ssaeych zgadza sie z Ksiega Rodzaja. Stworzenie czfowieka malo jest pózniejsze nii wszystkich zwierzat, których pozostaïosci w stanie kopalnym napotykamy. Dotad nieznaleziono kosci ladzkich skamieniafych; a siynny akielet ludzki pochodzacy z Gwadelapy, przechowywany w gabinecie hi storyi nataralnej w Paryin, nie moie byé wcale awaiany jako przedpotopowy. Gdyby lndzie byli swiadkami wielkich wstrzasnieú ostatnich, które postaé bjdów

AntedilQwlJalny — Antequera

947

zmieniíy, w lakim razie znalezionoby nietylko ich szczatki, lecz takie zwaliska ich micszkan, uíamki naczyn, broni, sprzetów i t. p.; powszechnie wiçc zgadzaja sie na to, te czfowiek istnieje niewiçcej jak od szeáciu tysiçcy lat, o czéra i Pismo s. naacza. AntejDStyniJaÚSkie prawa, W ogóle kaide prawo, istniejace w Rzymie pod prawodawstwem cesaría Justynijana (ob.); pe szczególe zaá nazywamy tak zachowane z owej epoki íródía prawne, a mianowicie pisma Gajosa, Paulusa, Ulpijana, Collatio legutn motaicarum et romanarum, Conrultatio velerit juriscontulti, oraz ¡une prace prywatne prawników rzymskich. Zbiory praw antejustynijañskich wydali prawnicy niemieccy Schütting (Juritprudentia antejustinianea, Halle, 1737) i Hugo (Jut civile antejuttinianeum, Berlin 1815). Anten!]IUI 1 Tralles (Anthemius), urodzony w szóstym wieku ery chrzesc., wsfawif siç stosowaniem matematyki do budownictwa mechaniki i optyki., Chociai mfody wybrany zostaf przez cesaría Justynijana do kierowania razem i Iiydorem budowa bazyliki swiçtej Zofii; po ámierci tego sfawnego budowniczego nkonczyl sam to arcydziefo sztuki budowniczej. Antemijuszowi prxypisuja wynalezienie kopuf; z prac jego nad mechanika i oplyka doszlo do nas tylko kilka fragmentów dziefa jego: Perl paradoxon mechanematon, o machinach paradoxalnych. Znajduje sie; tutaj rozwiazanie kilku zagadnien optyki, a pomiediy innemi rzeczami godnemi uwagi, o zwierciadfach do palenia okrçtow przeznaczonych, со przypisuja Archimedesowi, który miaf spalié takim sposobem okrety rxymskie. Polegajac na swiadectwie spófczesnych Antemijuszowi historyków, miaf on wykonaé rodzaj machiny piekielnej, a sadzac po jej dziafaniu, zdawafoby eiç, iz proch strzelniczy jerau jui byl znany. Ci historycy ¿wiadczf, ie Antemijusz majac uraze do retora Zenona, w pobliiu mieszkania ustawif machine^ która wydafa skutek podobny do trzesienia ziemi, dodaja jeszcze, ie Zenon widiiaf blyskawice i slysiaf huk, a dom jego w podstawach swoich lostal zachwiany, со zmusifo go do ucieczki. — Inny AntemUllSIj zostal obwolany ceaarzem Zachodnim, umarf r. 472 po oámioletniém panowaniu. Anten&t, Antenaty, z lacinskiego, przodek, poprzednik plemienny. W tém znaczeniu wyras ten i dzis przaz pisarzy polskich uiywany. Antenna, u starozytnych Rzymian drag iaglowy na szczyeie masztu.— Anten* Па, oznacza takie belke poprzeczna krzyza. — Antenna ■ owadów, tyle znaezy со macki. Antenor, szlachelny TrojaAczyk, jest u Hornera rozsadnym i do igody nakfaniajacym starcem. Podejmowaf u siebie Ulissesa i Menelausa, gdy ci »Ii w poaelstwie do Troji, día odebrania Heleny; towarzyszyi Pryjamowi do obozu gre— ckiego, by poáredniczyé w spotkaniu Parysa z Menelausem, i projektowat, choé bezskutecznie, wydanie Heleny po pojedynku Ajaxa z Hektorem. Póíuiejsza baáá wniosfa z tego, ie Antenor byl przyjacielem Greków, a zdrajc) wlaaaej ojczyzny; mia( on Grekom dostarczyé potrzebne im palladium, latarnif z mura daé znak do szturmu, a nawet otworzyó slawnego konia. Dom jego oszczçdiano przy rabunku, samego zaá puszczono wolno wraz s Eneaszem. Równie, jak tes ostatni, w odlegfe strony powçdrowaf i wraz z synami udaf sie. do Tracyi, ztamtad z Henetami (Wenetami) do Italii, gdzie zaioiyé miaf prowincyje. heaecka nad Adryjatykiem, z miastem Patavium (Padua). AntepedJjnm albo AntependlJnm, wyrai lacUiki, oznacza pokrycie dolne u oftarza, zasfonç, która czçàô doln; oftarza okrywa. Wyrabiano dawniej te aaelony z materyi jedwabnej, a na nich wysiywano obrazy wziçte z historyi iwietej. Anteqaera, itaroiytia Antiquaria, miasto Wyiszej AadrJuzyi, w prowiecyi

948

Anteqnera — Anttielia

Halaga w Hiszpanii, leiy nad raeka Guadaljoree, w okolicy samotnej na mafém pfaskowzgórza, a stóp pagórka, na którym znajdoja sie zwaliska warowni masrytanskiej. Antequera liczy praeszfo 20,000 mieszkanców, trudniacych sie tkactwem kobierców, tndziei innych wyrobów welnianyeh i bawefnianych, oras upraw; owoców poíadniowych. W pobliia tego miasta znajdùj; siç íomy dobrego marinara. W 712 r. zdobyli Antequerç Arabowie, a w 1410 r. odebraf jf snowu infant Ferdynand, póíniejszy król Arragonü, Oimiomilowy okrag miasta, obejmujacy wyisza dolinç rzeki Guadeljorce, od tej epoki oddzielony zostaje od reszty prowincyi i uiywa licznych przywilejów; do niego tez'naleia: Villa Archi— dona, liczaca 6,800 mieszkaóców, stolica margrabstwa tegoi nazwiska, i Fuente de Piedra, nad znaném jui u staroiytnych, uzdrawiajacém, sfoném jeziorem. Antor (àwiçty), Greczyn rodem, podiug Euzebijusza 18-ty, podlug innych 19-ty.papieí, nastçpca i. Poncyjana na tron papiezki. Podfng rzeczonego hiato— ryka byí wybrany w poczatkach panowania cesarza Gordyjana (r. 238) i umarl w miesiac potém. Wedíag zaá Baronijosza Anter byl wybrany jeszcze za iyeia cesaría Haxymina, i pod nim skazany na smieré, niedíugo praed wyniesienicm Gordyjana na tron. Rozkaz wydany praez i. Antera o zbieraniu aktów mçczenników, staí siç powodem przeéladowania, którego on sam padt ofiara. L. R. Anteriora, z laciúskiego. W jçzyku urzçdowym anterjora oznaczaj| wszelkíe popraednie, dawniejsze korreepondencyje, áciagaj;ce siç do przedmiotu atájame go siç obecnie zafatwié, które wlainie ten przedmiot wyjaínic i poprzeé moga. Od dawna wyraz ten jest powszeehny w unçdowym jçzyku i ma znaczenie aadto 1) Mówiae o unçdniku, który ma chlubna przeszíosé, ie: „piçkne sa jego anter iora," lob przeciwnie, ie: „wcale niepochlebne sa jego anteriora. 2; O kaídym podobniei czfowieku, nie unçdniku bynajmniej, wyraz ten w témie samém mm— czeniu siç uiywa. Ztad wyraienia : „Radbym wiedxieé jakie s; jego anteriora?" „Nie o nim powiedzied nie mogç, bo nie znam jego anteriorów," to jest, ie zu— peinie obca jest jego przeszloéc. AllterOS jest bogiem wzajemnoáci w póiniejszej mytologii; podanie bowiem opiewa, ie Eros boiek mifosci, póty nie podrósf, póki nie dostaf brata zrodzoaego z Wenery i Mana w osobie Anterosa. Znaczenie jest tu widoezne, ie miloáé bez wzajemnoáci nie wzrasta. Zt;d tei wspólne stawiano obudwom oítarze, i o gafçi palmowf apierajacych siç wyobraiano. Wedíug Bötligera pojçeie An terosa, jako wzajemnoáci, jest nowoiytne; miíosé i wzajemnoáé uosobione bo wiem s; w grnppie Amora i Psychy, a prawdziwy Anteros máció siç owszem ma aad Erosem i karció go. AnteUSX (po grecku: Aniaiot, pneciwnik), ogromny olbrzym na 60 lokci wysoki, syn Neptuna i Gei (ziemi), zamieszkiwaf jaskiniç w Libü i karmif siç lwami. Ktokolwiek obey zbliiaf siç do niego, zmuszony byl do walki, z której ol brzym podsyeany ciagle now; si?| pnez matkç ziemiç, ile razy jej siç dotkaçf, zwyeiçzko zawsze wychodzit i z ezaszek swych ofiar budowal día Neptuna domóstwo. Dlugo siç z nim szamotal Herkules, pojawszy wreácie czar przywiazany do jego potegi, zdusii go, trzymajac jakiá czaa w powietnu. Antliella, Nazywaj; tem imieniem koía swietne, podobne do tycb, jakie widzimy kofo rfoúca lab ksiçiyea. Jesli sfoáce nisko jest nad poziomem, a eieá obserwijacego pada na trawç lob inn; powienchniç pokryta ros;, albo tei na chmurç, wówczas daje siç spostrzegac iywe swiatlo okolo cienia gíowy, jakoby aureola. Swiatlo to pochodzi od promieni odbitych w kropelkach wody, iywsze sai jest okolo cienia gíowy, gdyz w tych miejscach widzi siç wíaánie kropelki caftowicie oáwiecone. Scoresby, który to zjawisko w strefach póíñocoych uwa

949 ¿ai, bardzo go ezczególowo opisuje. Kaemti obserwowal go w Alpacb. W okolicach podbiegunowych вкого siç tylko Irafl mgfa gçsta, mozna to zjawisko spostrzegad; widzi sie nierai kilka takich kof swietnych, árodek ich wspólny znajduje siç na Iinii przechodzacej przez sfoáoe i око uwaiajacego. Liczba kó( bywa K. Ar. Anthelmintics (z greckiego: anti przeciw, helmins robak) sa leki zabijajace lab wypçdzajace glisty. Srodki te sa nader liczne i naleza do rozmaitych królestw natnry; najczçsciej posíadaja zapaeh bardzo mocny i przykry. Najpospoliciej uzywanemi na robaki srodkami sa: czosnek, piolan, terpentyna, olej kleszczowiny, glistnik, kalomel, éter, kamfora i t. d. Zdaje siç, ze wezystkie one bezposrednio dziafajf na glisty i traja je; niektóre prócz tego czyszeza i tym sposobem przyczyniaja siç do usuniecia tych pasozytów z cíala ludzkiego. Niezawsze jest obojetnym wybór srodków przeciw robakom; tak np. éter i kamfora ж powodu lotnoáci swojej, щ skateczne tylko przeciwko glistoro, majacym siedlisko w zoladku. Glisty pfaskie, a ssczególníej tasiemiec {toliter, taenia), wymagaja lekarstw ailniej dziafajacych, jak np. wyciçgu eterycinego s korzenia paproci [extr. filiéis mari*), opifek cynowych, które najczçsciej zadaja rasem z czyszczacemi; w najnowsxych czasaeh bardzo skatecznie zacxeto uiywaé przeciwko glistom Santoniny (ob.), przeciwko zaá tasiemcowi proszku rosliny Kouto (ob.). Anthlng (Jan Fryderyk), rodent z Gotha, zmarly w Petersbnrgn 1805 rokn, pulkownik wojsk rossyjskich, adjutant hrabiego Suworowa Rymnikskiego; opisal iycle tego wodza od pierwszych lat jego mfodoáci do koúca r. 1794. Posiadajac cafa ufnosé Suworowa, który mu poruczyí napisanie swojej historyi, Anthing ■ial wszystkie árodki do zgromadzenia nader waznych w tej mierze wiadomoáci, ale nie potrafll odpowiedzieé zadaniu historyka. Dzielo jego jest sucha, martwa opowiescia wszystkich bitew i potycsek, w których sam ajal udzial. Konczy siç na zdobyciu Pragi 4 Listopada 1794 r. i poddaniu siç Warszawy. Badacz dziejów polskich tych czasów, znajdsie tu plany i opisy bitew pod Krupczycami, Terespolem i Praga. Z ostroinoscia wsselako prsychodzi czerpaé i dziefa Authinga, albowiem wszçdzie podaje trzykroé niemal wiçksze sily Polaków, aii byly rzeczywiscie. Wyszlo wjçzyku niemieckim р. п.: Versuch einer Kriegs geschichte Suworows, Monachium 1795—1799, trzy tomy i rycinami i planami, tiómaezone na jezyk angielski i francuzki. К. Wi. W. Aotboine (Mikolaj), sfawny s bfçdéw i nieszczçâliwego zgonu kaznodsieja protestancki, ur. w Briey w Lotaryngii, nauki pobieraf w sikofaeh jezuickich w Lnxemburgu i Kolonii, póíniej przeszedl do wysnania reformowanego. Usilne studyja Starego Testamenta nprowadzily go na myál sostania Zydem, aie aynagogi w Metz, Wenecyi i Padwie, obawiajac siç prsesladowau, nie ámiafy przyjaé go do swego grona. Synod Burgundzki, który nie wiedsial о zmianie prxekonañ religijnych Anthoine'a, mianowaf go kaznodzieja w Dionne; ta jednak ciagtemi wzmiankami Starego Testamenta, jako tez xupefném w kazaniach swoich milezeniem o Jezusie Chrystusie wkrótce wzbudsif podejrzenie. Uformowano ma procès i pomimo wstawienia siç slawnego teóloga Ferri, oraz niektórych kaznodziejów genewskich w Metz, skazano go na spalenie zywcem, który to wyrok, wsród powszechnej radosci lado, wykonaao w dniu 20 Kwietnia 1632 roku. — Antbolov (Ignacy, baron de St. Joseph), czlonek francuzkiej izby handlowej, czfowiek ducha niexmieraie przeesiçbierczego, nr. 1749 r. w Embrun, wychowany w Harsylii, nastçpnie w interesach kupieckich wyslany do Konstantynopola, awietnym projektem do rozszerzenia handln francuzkiego w krajach ■ad morzem Czarném ijedna( sobie zyezliwoéé tamecznego ambauadora Francyi,

950

Anthobie — Antioi

hrabiego de St. Priest, i w latach 1781, 1782 i 83 z polecenia gabinetu wersalskiego, w celu blizszego poznania stosunków miejscowych i rozpoczecia potrzebnych ukfadów, zwiedzal Rossyje ¡ Polskç. Cesarzowa Katarzyna II i król Stani slaw August przyjeli go z wielk) uprzejmoscia; cesarzowa miedzy innemi pozwolifa mu zafoiyé w Chersonie kantor, który po dzis dzieú jeszcze jest podstawa kwitnacego tamze handlu francuzkiego. Produkte poludniowych prowineyj Francyi nowe znalaziy tam pole odbytu, Francyja poludniowa nowe i nader obfite spichrze, a тагуnark a francuzka najlepszy materyjaf budowlany. Uszlachcony priez Ludwika XVI, w 1786 r. osiadí w Marsylii; w 1793 roku przed terroryzmem schronif sie do Genui. Po powrocie do kraju Anthoine zostaf czionkiem izby handlowej, deputowanyra do Rady handlowej, ustanowionej w 1803 r. przy ministerstwie spraw wewnetrznych, czfonkiem с ¡aia prawodawczego i zachowawczego senatu. W 1805 r. mianowany zostal merem Marsylii, gdzie pamiec Anthoine'a utrzymuje sie dotad w licznych nrzadzeniach i gmachach poblicznycli; zlozywszy ten orzad w 1813 г., zostaf we dwa lata póíniej czion kiem izby deputowanych pod Napoleonem, a po powtórnym tegoz upadku opuscif iycie publiczne; um. 1826 r. Wypadki swoich podrózy i dziafalnosci handlowej zlozyl w dziele p. t.: Essai historique sur le commerce et la navigation de la Mer Noire (Marsylija, 1805), w którém znajduja sie mianowicie waine szczególy o przemysle i handlu Polski w drugiej pofowie zeszlego stulecia. ÂOti, po grecku: przeciw, przyimek wydarzajacy sie czçsto w wyrazach zïozonych z jezyków greckiego i faciñskiego, przeniesionych do wieln nowoiytnych. W niniejszej Encyklopedyi, podobne wyrazy zlozoue ob. pod Anty... Antiapbrodlslaoa (z greckiego anti przeciw, Aphrodite wenus). Так nazywaja rozmaite ciaía którym przypisywano нос zmniejszania popedu piciowego, za najdzielniejsze tego rodzaju srodki uwazano: kamforç, vitex agnus castus i ne núfar (lilijç biaff wodna), ostatni mianowicie byl bardzo uiywany. Obecnie przekonano lie, о mylnic przypisywanych wïasnosciach tym srodkom, a zarazem powszechnie przyjmnjj ie praca, mniej obfite pozywienie roslinne, oddalenie od siebie osób pîci róznej, a w niektórych przypadkach diuisze kapiele w wodzie letniej i upuszczenie krwi sa skutecznemi lekarstwami tego rodzaju. Antlbes, miasto nadmorskie w departamencie francuzkim Yar, w poiodniowo-wschodniej Prowancyi, liczace okoio 6,000 mieszkaúców. Pesiada dosyé inaczne warsztaty okretowe i szkoíe marynarki. Port miejscowy przystepny jest tylko dla okrçtôw mniejszego rozmiaru. Miasto to nazywafo sie pierwotnie Anti polis i byfo kolonija grecka Massilii (Marsylii). Z czasóvv panowania rzymskiego pozostafy tu jeszcze szczatki amfiteatru, napisy i t. p. Obwarowali je Franciszek I i Henryk IV. W wqjnie о sukcessyjç austryjacka (1746—47) bylo ono obleganem przez sprzymierzonych pod dowództwem generala Browne; lecz po 29 dniach bombardowania zblizenie sie marszalka Belle-Isle, zmnsifo oblegajacych do odwrotu. Podobniez r. 1815 Antibes oparfo sie. dzielnie natarcia Austryjaków. O wiorstç na zachód od miasta znajduje siç zatoka Juan, jedna i naj'epszych przystani morza Sródziemnego. Tam to 1 Marca 1815 г. Napoleon wyladowal po powrocie swym z wyspy Elby. Nieopadal takze, posród gór w wysokosci 914 metrow nad powierzchnia morza, Ieiy grata Sainte-Baume, sfynna i pieknych stalaktytów. Antioi (Tomasz), rodem z miasta Recanati, kardynaí i margrabia. Storanki jego z Polska siçgaja zaraz pierwszych lat panowania Stanisíawa Augusta, i eiagna siç przez cafe to panowaníe. Król miaí peino spraw w Rzymie, które aiecierpiafy zwioki, wiec zaraz w r. 1766 przedstawionego sobie ksiçdxa Anticego,

961 mîanowal sprawnjacym intéressa polâkie przy Stolley Apostolskîej (chargé d'af faires), póíoiej daño mi tytul ministra J. К. Moáci i Rrzeczypospolitej w Rzymie. Byl to filozof na wszystko: czíowiek zrçczny, chytry, przedajoy, chociai иего ву. Síazyí tema со placil, jak zwykle cndzoziemcy w obcej síuibie. Stani•lawowi Aagustowi, któremn ajent zgrabny w Rzymie byl potrzebny, doskonale sie nadawal i dobrze za jego interessami chodzil. Popieraf tei króla wszelkiemi •posobami i bronií przed iwiatem nrzedowym rzymskim, wrogów królewskich w najgorszém, króla zas w najlepszém ukazujac iwietle. Zeby król orjentowaé sie. Batial, со tydzien slal mu rapporta, niby gazety pisane z Rzymo. ámialoáé swoja nieraz do wysokiegostopnia posawal, cheial np. a papieía ieby Ojciec jWiçty dal pibiicnf pochwale, kanclerzowi Mlodziejowskiemn. Rzym powinien byl takie podlag jego zdania zatwierdzaó postepowanie, czyny i plany króla: kiedy zas* nuncyjusz Durini swojemi rapportami na со innego napomykal i pries to kompromitowal Anticego, ajent ten zaprsysiagl mu zemste, i potém mieszal sie, do wszelkich intryg jakie obalenie Duriniego miaiy na celo, chociai dwory przyjaíne Police miafy takie swój w lea interese, ieby objasnié o prawdzie Ojea âwiçtego. Choisenl mianowicie pisa! do kardynala Bernis'a posla franenzkiego w Rzymie (24 Kwietnia 1770), ie Ojciec Swie,ty winien sie bardzo mied na ostroinoáci wzgledem tego, со ma Antici powie o sprawach koíciola polskiego iPolski, gdyi to jest intrygant, który na zadna nie zasfagaje nfnoáé, amoze anatawié sidla na latwowiernoié Rzyma z poreki Berlina. Drugi raz pisze Choiseal do Ber nis'a (1 Maja 1770) „zanadto ceniç roztropno¡Sé papieía, abymposadzal go i* awfóci ovrage na starania, któremi Antici usiíoje go zniewolié, ieby prosit Francyje. 0 wsparcie toczacych sie sprawna dworze polskhn." Antici poswiçcal religijç 1 Polskç. Cheial by Rzym cisnal klalwç na rycerzy barskich, za porwanie kró la i w ogóle calej tej konfederacyi byl zaciçtym przeciwnikiem, jedynie priez wzglad na króla. W sprawie Szczçsnego z Komorowskiemi stawal przeciw Potockim. Wplyw jednakie mial tak wielki w Rzymie, ie Dnríniego zlamal lobo dlagich natopotrzebowal zachodów, Viscontego zaá со byl przed Darinim wPoIsce opisaí, ie ma slepo wierzyli kardynafowie, sekretarz stanu i protektor Polaki, Anticemu owszem pomagali. Na Viscontim który objaánial stosnnki Rzeeiypospolitej inaezej jak on, zemscil siç paszkwilem. Kíaraaé podobno weszlo Anticierna we zwyczaj. Za powolne i niyteczne slaiby mial wiele lask dwora pobkiego. W r. 1767 dostal Order iw. Stanislawa, nr. 1768 otrzymal indygenat i atad jai w Marca t.r. byl mianowany ablegatem nietylko króla ale i Kzeczypospolitej w Rzymie, ka czema dostal stosowne listy wierzytelne. Wtenczas osnaezono ma pensyjç, mial pobieraé ze skarbu koronnego 1200 dukatów. Gdy prawo wymagalo, ieby indygenowie w pó{ roku zloiyli przysiçgç, Antici MÍ niemógl jej dopelnié osobiácie, wiec tai sama delegacyja sejmowa, która go zrobiía szlachcicem polskhn, w drodze laski przepisala, ieby przysiege. nadesfat do kancellaryi koronnej na pismie, a zloiy jej orygina! w aktach metrycznych. Miaf tei wywieáé sie przed aktami urzedowym doknmentem z карпа dóbr wPolsce wedJug prawa, do czego jednak nie prsyszfo. Mimo to jednak mial w Po.Isce i T>eneficyja, 19 Kwietnia 1777 r. otrzymal opact*o paradyskie, w dwa lata zas* potém azyskal królewska nominajacyjç na kardynalstwo (27 Kwietnia 1779). Nastçpne lata byly spokojne. Wtedy wsi|I order orla bialego, do opactwa przybral za koadjotora ksiçdza Kazimierza Narbatta (w Stycznia 1789). Królowi sie; przyslagujac kazal w Rzymie w r. 1777, robié piekny i drogiemi kamieniami sadzony serwis, na który patrzono z pozadliwoácia, jak pisaly gazety; aekret ie to día króla dlago siç atrzymywal. Krewniaka jakiegoi Filipa Antoniego wtracil

952

Aatlol — ЛпШвр

tei królowi na szambelana (nominaeyja 24 Kwietnia 1772). PrzewidnjfC opadek Rzecxypospolitej, polskiej od r. 1792 prxywfasxcxaf sobie kardynat fundosze polskie w Rxymie; a naprxód 25,000 skndów (250,000 dp.) które Bernardymki Saodeckie zloiyfy na wydatki kanonixacyi Mogoafawionej Knaegnody, día lej ri y posiadfoáci w Loreeie mbyte na fnndui pielgrxymów polskicb, wartodci rfp. 67,130 i dorn w Macérala poiwiecony na neci fundussu loretaiskiego. км jesxcxe by(y zapisy i fandacyje polskie w Rzymie. Antici mia{ z nieh criego zyskn do 350,000 zip. Jul. В. Éltl iUflílW ISIflW (po angielsku: xwiqxek przeciw prawom zboiotoym), zwane xwykle ligq xéoUnoq, byía stowarxysxeniem w Anglü, majacém na widoka zniesienie praw celnych, obciaiajacych przywóz xboia z xagranicy, a która tei w eamej neczy dxiafalnoscia bexprxykfadaie roxlegfa, leez spokojna, glówzde pnyczynila sie, do dopiecia tego rexultatu. Znacxniejsxeminacxelnikamitejligibyli: Cobden, VUIien, Bright, Prentice, Thompson, Ashworth, Bowring i Hüner Gib son; glównám miejscem jej xebraú miasto Manchester. Liga zboiowa, zaioiona w 1831 rokn, atanowczo nkonstytuowana w 1838, trwala do r. 1849, w którym na wniosek Roberta Peel wielki árodek wolnego handln przeprowadzonym zostal przez izby Parlamenta. Bliisse szczególy o tej lidie znajdzie ciytelnik pod zyciorysami wymienionych ta ich zaloiycieli, orax pod artykufami: Brytannija Wielka i Zbotowe prava (Cornlaw). Antifloe. Ozdoba w ksxtafcie trójkata (nkowatego, Iiácia palmowego, lab mnssli, na wierxchn gxemsu stojaca. Cxestokroé twarxe lodzkie njçte sa we wspomníona form;. U staroiytnych Antifice bywafy niywane nietylko jako ozdoby, Iecz sluiyfy takie do zasfonienia koicow dachówek, wyrabianych podobaie do terainiejsxych gaslorów dachowych. Antiguo, mierny, Iecx dosyé lubiony poeta Hrycxny francaxki, or. w Рагужа rokn 1777; prowadzií iycie roxwiazfe, byl wyisxych stopni masonem i nm. w r, 1823. Pisma jego xebrane ц p. t.: Chantoni et poésies diverses (Paryx. 1809); oprócs tego wiele jesscze drnkowal w pismach peryjodycsnych, jak пр.: Un Epicurien français, ou les Diners du Caveau moderne. AnttgOft albo Antigua, wyspa angielska, jedna z Maiych Antyllów, majaca 5 mil □ powierzchni i okofo 60,000 mieszkaáców, x których 25,000 biaíych, a 35,000 Negrów. Miedxy terni ostatniemi snajdnje sie. 6,000 Hernhutow. Wyape. te. odkryf Krzysztof Kolnmb rokn 2493, lecx x powoda ciedostatkn rfodkiej wody dingo byla niexamieszkala; dopiero rokn 1632 xajeU ja Anglicy i zafoiyli tam plantaayje tytanin, a rokn 1666 pod Karolem П lord Willonghby apowaiaiony zostal do xafoienia na wyspie Antigoa stalej kolonii. Poladniowa exedd wyspy pnerxynaja malownicxe fancuchy gór Shakeriey, ai do wierxchotka pokryte lasami; ressta krajn jest piaska. Skwarny klimat lagodxa wiatry weehodnie, a deszcze i mgly obfite, saradxaja niedostatkowi wody. Brzegi skaliate niebezpieczne ц dla okrettw; jednakie port English Harbour naleiy do najlepszych na tych wodacb. Zarxad wyspy jest w reku gubernatora i rady prawodawczej, xloionej z 12 czfonków. Z plodów prxyrodxonych Antigoa wydaje cakier, tytnu, ananasy i inne owoce poladniowe; pastwiska sprsyjajf hodowli bydla enropejskiego. ObBty takie jest pofów ryb morskich i iófwf. Gíówném miutem wyspy jest St. Johnstown na brxegn polnoc, licxace okofo 20,000 miesz. Antl-Llban ob. Liban. Alltill«, boxysxcxe opiekayfce aie wedami, jexioraad, rzekami i stawami, cxczone przex Rusinéw, Litwç, ímojdí i Prnssaków. U tych ottatnich, gdy

Anttap — Aotokol

963

w cxasie iniw skonczonych, Wajdelota esyli Kaplan kíadí rçce na gfowie ofiarnego koala, winosif modlitwç do tego boska. Na trakeie Jnnterburgeñtkim w Prusiech, píy nijca rzeka Talba uchodxiía xa miejsce nlubiooe pobylu jego. Cxesé Antimpa w tym kraju Krxyzacy ostatecsnie zniesli okofo r. 1249. Antlll (Ludwik de Montespan d'), syn i prawego fois markixy de Montespan, póíniejszej faworytki Ludwika XIV, urodzony 1665 roku, po otraceniu praea matkç faski królewskiej, nieslycbanemi pochlebatwami potrafil siç utrxymaé n dworu, a nawet xjednad ¿yczliwosc' jej nastçpcxyni, pañi de Maintenon. Mianowany ksiçciem d' Antin, od malego miastecika w dxisiejfaym deparlamencie Wysssyeh Pireneów, gdxie potiadai znaczny majaUk, oras gnbernatorem Aliacyi, umierajac w 1736 rokn tytuíy i urxçdy zostawif swemu tynowi. Rodzina ta oddawna xupeinie wygasfa; pamieé jej laehowafa siç w topograOi Paryxa, w nafwie nlicy de ¡a Chauttie d''Antin. Antistes, po grecku przefozony, tak zwal siç w pro wiocyjach Rxynakíeh kaídy kapían pierwszego rzedu. W poczatkach chrseicijaóstwa tytuíu tego nzywafo wielu biskupów, opatów, przeorów i t. d. W kilku kantonach szwajcarskich, przeíoieni duchowieóstwa reformo wanego do dziá dnia nosza. tç nazwç. Antlooh, AotfFerk. Pompy po grecku zowiç siç anthla, stad powataja dwa wyrazy zfozone, pó{ greckie, pói niemieckie, Antlacb, znaczyl szyb w którym staly pompy, Antwerk pompe, z przyrzadem do pompowania. éredniowieczne te nazwy, z przybyazami górnikami weszly u ñas w uzycie, lecz z npadkiem górnictwa Olkuskiego, gd y aie. pompy da wne popsufy, a szyby pozawalaly , starzy ludzie wymarli, znikíy z ust górników naszych, tylko w dawnych aktách slady ich pozostaíy. AntOOOyj&QlO, tak nazywamy ludy miesskajace pod tym eamym poludnikiem, w równej odlegíosci od równika, ale z dnróch jego stron przeciwnycb. Takiemi np. sf miesxkaúcy przyladka Dobrej Nadziei na poiudnie i mieszkaócy przyl|dka Hatapan na pófnoc równika. Antoecyjanie maja, jednakowe godziny dnia i noey, tylko se godziny dxienne jednych, sa godzinami nocnemi drugich. Pory roku po— dobniez maja przeciwne, to znaezy gdy n jednyeb jest lato, u drugich pannje si ma; wszelako te róinice pór niewiele czué siç daja Antoecyjanom zamieszkafym w strefie goraeej. Z natury rzeczy wypada, ze ludy osiedlone pod nmym równikiem Antoecyjan mieó nie moga, s drugiej sa¿ strony, se najodleglejszemi od •iebie Antoecyjanami sa. ludy mieszkajace w poblizu biegunów pófnocnego i poludniowego. Antofilllt, jest jedoa z odmian Amfibolu, tak nazwana od barwy podobnej do barwy goídzików wiçkszych czyli macicznych (anthophylli) dawniej w medycynie oiywanych. Wzór jego chemiczny wedle rozbiorów Vopejusa, jest: 2Si03. 3MgO+SiOj . FeO. czyli podwójny krzemian magnezyi i ielaza. Skfadem wie* ■woim chemicznym jest to tremolit, w którym wapno zastapione przez tlenek ie laza sostalo. Znajduje siç gíównie w fupku mikowym w Kongsberg i Skutterud w Norwegii. K. J. Antokol, przedmiescie miasta Wilna, nad brzegiem rzeki Wilii; nazwisko to pochodzi od litewskich wyrazów: ant-te-kalna, со znaezy: na tej górie. Ros— ciijga siç na przeslrzeni 2 wiorst, po drodze do byfego letniego pafacu Ksiasat Litewskich, zwanego Wiertzupka, na brzegu Wilii, naprzeciw Trynopala poloionego, miejsce to sïynie cudownym wyobraieniem Jexusa Chrystusa, i z tej przyczyny od niepamiçtnych czasôw odpusty tutejsze licznych gromadxa pielgrsymów. Dzis z Antokola idsie pocztowy goáciniee na Niemenczyn do Swiçcian. 60"

954

Antolaie — Antonelli

AntOlaSO (Entoilage) gatnnek koronek lnianych lab pokrzywkowych, ktdremi sie obezywaja suknie i inne atroje kobiece. (ob. Koronki). AntolOgija (z greckiego: anthot, kwiat i legein, zbieraé), w ogóle wybór snakomitych forma i treícia utworów poezyi i proiy z jakiej literatury, po polsko: Wvbór Poezyi, Wypiiy i t. d. Prawie wszystkie europejskie pismiennictwa maja po kilka Ukich Antologij. Ze starozytnych najsfawoiejsze a;: Anthologie Graeca, ufoíona w X wieka priez Konstantyna Cefalea w Konstantynopola, obejmajaca wszyslkie dawniejsze w podobnyro rodzaju prace Meleagra (roka 60 przed J. Chr.), Filipa z Teesaloniki, Dyjogenijana z Heraklei i Stratona z Sardes. Rçkopism Cefalasa, który przez dfugi cías znany byf tylko z dokonanego w XIV wieku wyciagu mnicha Maxyma Paludy, wydali na nowo Brauck i Jacobs (1776 i 1813). Anthologia Latina, wydana przez Piotra Barmann (Amsterdam, 1759), niezmiernie dokfadna, obejmnje okres 1200 lat, niesfychanie wainéra jest íródfem do nanki filologii starozytnej. Liczne takie Antologije posiadajf literatury wschodnie, raianowicie: hebrajska , arabska , perska i torecka. 0 Antologijach polskich ob. Wypity. AntOmmarolll (Fraucesco) lekarz Napoleona na wyspie S. Heleny, rodem s wyspy Korsyki, od 1812 roku byf prosektorem szpitala Santa Maria we Florencyi; w 1819 roka, w skutek namowy pañi Letycyi Bonaparte, matki cesárea, ndal sie, na wyspç á. Heleny, día udzielenia mu pomocy lekarskiej. Napoleon z poezatku przyjmowaf go z niedowierzaniem, póíniej jednak oddaf ma cafe swoje zaufanie. Po smierci cesarza, który ma testamenten! zapisaf 100,000 frtnków, Antommarchi udaf siç do Paryza, gdzie napisaf powszechnie znane dziefo p. t.: Lei derniers moment* de Napoléon (2 tomy; Paryz, 1825). Oprócz tego wydaf jeszcze: Pródromo délia grande anatomía (Florencyja, 1819) 1 Planche* anatomique* du corps humain (Paryz, 1823—26). W 1831 roka. Antommarchi przybyf do Warszawy, gdzie przyjçty z zapafem, otrzymaf nadzór naczelny nad szpitalami wojskowemi; póíniej udaf siç do Indyj Zachodnich i w 1838 roka amarf na wyspie Kubie. Byf to czfowiek skromnosci wielkiej i aumiennej nauki; najwiekszym jego skarbem byfa maska posmiertna, która osobiscie zdjaf z twarzy Napoleona. AntOD (Karol Gottlob), nezony historyк sfowiañski, urodzif аЦ w г. 1761 w Laubau w ¿uzycach Górnych, po nkonczeniu nauk uniwersyteckich zoetaf adwokatem w Zgorzelcu (Görlitz), naste,pnie rózne tu urzçdy miejskie sprawowaf, i umarf w temze mieácie roka 1818. Wyfacznie zajmowaf siç historyja, oru nauk) gospodarstwa wiejskiego, i w tych przedmiotach kilka szacownych ksiag wydaf: waine día poczatków dziejów narodu naszego jest jego dziefo: „Erk linge eine* Vertuch* über der alten Slawen Urtprung: Lipsk, 2 tomy (1783— 1789) w8ce. Biblijoteke swa i rçkopisma zapisaf towarzystwo naukowemu Górno-iuiyckiemu, pomiedzy rekopismami które zostawif, znajduje sie sfownik jezyka Wendów. Z dziefa jego ogfoszonego drukiem o dawnych Sfowianach, korzystali nasi badaeze Surowiecki i Bakowiecki. Antonelli (Jakób), kardynaf dyjakon, sekretarz slanu papiezki, urodz. 1806 r. w Sonnino przy Terracina, pochodzi z rodziny wielce osfawionej, której kilka czfonków upamiçtnifo siç nienajzaszczytniej wszeregaeh bandytów wfoskioh. Ni* ■tende wziçty na opiekç przez pewnego prafata i wychowany w wielkiém seminaryjom rzymskiém, zoetaf przez Grzegorza XVI wyniesiony na godooM prafata i mianowany assessorem najwyiszego sada kryminalnego, póíniej zas delegatem w Orvieto, Viterbo i Macérala. Niedfugo po wstapieniu na tron Piusa IX, Antonelli zostaf kardynafem, po czém nowy papiei mianowaf go podsekretarzea

AntonelU — Antral s.

955

•(ana spraw wewnetrznych i wielkim podskarbira drngiej izby apoitolskiej (ministrem skarbu). Na tej posadzie w wysokim stopniu umiaf sobie zjednaé fukcj awego monarchy, a jakkolwiek wpfywem liberalnych, któny nie cbcieli jai dachownego ministra, nsuniçty od urzedowego kierankn panstwa, prieriez pozostal zanfanym doradzca pspieia, zwfanoza w niebezpieczném jego pofoieniu po zamordowanin Rossi'ego i zdobyciu Kwirynafu. Udawszy sie, za Ojcem à. do Gaëty, mianowany ta zostal pierwszym sekretarzem stanu, i odtad niemal aamowladaie rzadzi krajami Stolicy apostolskiej. Jakkolwiek niepopularaoáé jego nietylko w Rzymie i we Wfoszech, ale w calej prawie Eoropie jest wielka, przeciei ludzie zbliska stan rzeczy znajacy, o zasadach politycznych kardynala Antonelli aadza bardzo rozmaicie; z ezynów zaá jego wnosié moina, ie wprawdzie aprzyja dawnemu porzadkowi rzeczy i sprzeciwia sie, nowej, liberalnej formie rzada w Panstwie Koscielném, s drugiej jednak strony, przynajmniej ai do wypadków w Perugia (ob.), dalekim byt od zaprowadzenia despotyzmu terroryatycznego. Wpfyw kardynala na umysl Piusa IX jest nieograniczony; nie zdofaiy go naroszyé ciagíe wolania o reformy, nawet ostatnia wojna wíoska 1859 roku, jak kolwiek w tej epoce ocalií go jai podobno jedynie nieprzewidziany pokój w YiU lafranca. Program listopadowy z Gaëta, w którym na skotek iyczenia Francyi wyliczono imiennie reformy majace siç udzielié ludowi, które jednak nigdy uneczywistnionemi nie byíy, wyfacznie jest jego pióra. AntOnellO da Messina, wlaáciwie Antonello d'Antonio, síawny malarz, który wielkie wywieral wpíywy na rozwój sztoki wíoskiej, ur. okofo r. 1414, z poczatku pracowal w ojczyznie swojej Sycylii, póíoiej na widok pierwszyeh obrazów olejnych Jana van Eyck ndaí sie do Flandryi, gdzie zjednawssy sobie zaufanie Niderlandzkiego mistrza, nauczyf sie od niego sekreta mieszania farb olejnych. Po powrocie z Bruxelli, Antonello osiadt w Wenecyi, gdzie technike, olejnego malarstwa rozpowszechnif miçdzy uczniami szkofy miejscowej, któny tém samém otrzymali od niego najgruntowniejszy árodek do uwydatnienia swego zmysfu kolorytu i rzeczywistoáci zycia. Antonello um. w 1493 г.; obrazy jego diiá jui sa bardzo rzadkie. Antonl (éwiety), przezwany Wielkim, urodzif aie, roku 251, z rodziców poboinych i bogatych, w Komanie, blisko Heraklei, w górnym Egipcie, od dzieciñstwa zamiíowaf iycie pnstelnicze, prawie nieznane do jego czasów. Zywe sfowo Koácioía, rozmyslanie nad przyroda, cxystoéd obyczajów, oddalenie sie od zgielku swiatowego, skupienie ducha: oto byli mistrze i przewodnicy Antoniego, który nie odebraí iadnego agola wychowania. W dwudziestym roku iycia utraciwszy rodziców, i uslyszawszy w koáciele powtarzane alowa Zbawioiela: „Jeáli chcesz bydi doskonafym, idi, przedaj со masa i daj abogim, а bfdziesz miaí skarb w niebie: a przyjdi, pójdí za mna" (i. Mat., 19, 31), wzial te rade dosíownie, wykonal ja wediug jej dacha, odszedi na pustynie. i wiódl tan iywot poboiny, zajmujac siç modlitwa i praca rçczna. Szatan uderzaí na niego dachownie i cieleánie. Wyszedíszy zwyciezko z tych ciçikich doiwiadcieñ modlitwa i umartwieadem dala, zapuácif siç w gfsjb' pustyni, i lat dwadziescia przepçdzif w jaskini, zdumiewajae éwiat i przyjacióf, czesto gromadzacych sie kolo niego, iyciem nadzwyczajném, niezakfócona niczém pogoda umysíu i codami. W czasie przeáladowaoia Маху mina, roku 311 émiaío wyznawaf wiare, w Alexandryi, i dopiero po uciszeniu si; bursy (r. 312) wrócit na pusty nie,, i na górze CoUin, zwanej póíniej góra àwiçtego Antoniego, prowadzif dalej iywot poáwiecony modlitwom, umartwieniom ciafa i pracy Wówcxas Bóg apoiaiyf go darem proroctw, i Antoni prxewidziaí priyazle losy Koácioía i prae

956

Aiitoni s. — Anton! PaáewsU

powiedziaí kleski, jakie mu zada Aryjaniim. Wzniosfa prostata swielege meia zmnszaîa do milczenia pogan, którzy zbiegali sie síucliaó go; z genijalnoscia zdrowego rozsadku, przeciw zarzutom oczonych przesiakfych marzeniami Grecyi, stawií naukc prosta i silna, oparta na prawdziwych slosunkacli rozumu z wiara, efowa z duchem, duszy z Bogiem, przez Chrystusa i w Chrystusie. Siawa Antoniego rozszerzyta sie. tak daleko, ie roku 337 Konstautyn Wielki i synowie jego Konstancyjusz i Konstans, pisali do niego proszac o modlitwy. Swiety Hieronim opowiada: ie Antoni w 90 roku iycia, pobudzouy duchem Boíym, poszedf do swietego Pawfa pustelnika, który liczyí sto trzynascie lat wiekn, a od dziewieédziesieciu lat iyl na pustyni; i teniu swietemu mezowi oddal ostalnia posta ge i pogrzeM go. Sam swiety Autoni umarf spokojnie w sto pialym roku iycia, dnia 17 Stycznia 356 roku. Pfaszcz ewój przekazal swietemu Atanazema, wloaiennice biskupowi Serapijonowi: caiy to byl po nim spadek. W r. 361 odkryto jego cialo, przeniesiono do Alexandryi, a roku 633, po zawojowaniu Egiptu przez Saracenów, przeniesiono je do Konstantynopola, ostatecznie zai do Aries, we Francyi r. 1491. Wielka liczba cudów dziafa siq przy relikwijach swietego, zwlaszcza r. 10S9 podczas grassowania elioroby skórnej. zwanej ogniem swiçtego Antoniego. L. R. Antoni PaáeWSkl (Swiety), urodzii sie w Lizbonie r. 1195; mial imiç Ferdynand, a przyjaf imiç Antoniego, wstapiwszy do zakonu Franciszkanów; przezwano zas go Padewskim od miasta Padwy, które posiada jego relikwije. Wpietnastym roku iycia wstapil do zgromadzenia kanoników regularnych s. Augustyna, pod Lizbona; ale niedfogo tu goscif: liczne odwiedziny, które jako syn szlachetnego domu odbieraé maeial, przerywaiy mu sknpienie ducha, w jakiém iyd pragnaf; udaf sie wiee przeto do samotoiejszego klaszloru w Koimbrze, i tu raodlitwa, rozmyslaniem, czytaniem ksiag swietycb, przygotowywaf sie, do surowszego jeszcze iycia. Przed ósmia laty infant portugaUki Don Pedro, przywiózf z Maroko do Koimbry relikwije pieciu missyjonarzy zakonu s. Franciszka: widok ich tak silne sprawif wraienie na umyile Antoniego, ie postanowif watapic* do tego zakonu, i pomimo prosb, przeszkód, a nawet szyderstw, w r. 1221 dopiai swego celu. Franciszkanem jui bedac odpfynat do Afryki opowiadaó Ewangelije Maurom. Z powodu choroby musial wracaé wkrótce do Hiszpanii, ale wiaIry przeciwne zaniosly go do Messyny. Dowiedziawszy sie, ie s. Franciszek odbywai wówczas kapitale generalna w Assyiu, udaf sie, tam acz nie bez trudnosci. Rozmowy z tym wielkim meiern natchnely Antoniego zaniiarem pozoatania we Wloszech: ale niepozorna i watfa jego postawa i troskliwosé z jaka nkrywaf prawdziwe swe przymioty, byiy powodem ie go nigdzie przyjac* niechciano. Dopiero gwardyjan Gratiani zgodzil sie. na poslanie go do mafego klasztoru pod Bononija. Tu Antoni prowadzil dalej iywot surowy, tajac pokornie awoje, naukq i dary nadprzyrodzone, któremi go Bóg uposazy?. Ale raz gdy sie, spotkali z dominikanami w Forli, gwardyjaa polecif Antoniemu zaimprowizowa¿ kazanie. O ile to go zmartwifo, o tyle sie zdumieli síucliacze jego krasomówstwem, sfodkiem a zarazem mocném. 8. Franciszek z Assyiu, uznawszy wysoka wartosé swojego ucznia, wysfaf go na nauke teóloga do Yercelli, której on póíniej sam oczyl w Bononii, Tuluzie, Montpellier i Padwie. Wykíad nank nieprzeszkadzal mu poswiecaé kaidego dnia kilku godziu naopowiadauiu alowa Boiego ludowi; wkrótce nawet opusciwszy wszelkie inné zajecia, poiwiecif sie, wyfacznie przewodnictwu dusz; a cale jego postepowanie byfo iyjacém gíoszeniem Ewangelii. Z powodu licznie gromadzacych sie koío niego tfumów we Wloszech, Francyi, Hiszpanii, czesto musía! miewac kazania' na otwartém pola:

Anton nmnu — Intal

967

wjitfpif ámiaio przeciw nadaiyciom, jakie zaprowadzié cneial w zakonie drogf jego gênerai Elijasz. Zfoiywszy urzad prowincyjafa Romanii, Aotoni opuácil Rzym, przeniósi sie, do Padwy, ¡ ta nmarf dnia 13 Czerwca 1231 roko, zaledwie 36 lat przeiywszy. Niezliczone cada zaiwiadczyfy o iwietoéci Antoniego, ¡ papiei Grzegórz IX kanonizowaf go r. 1232. We 32 lala po Merci Antoniego, zbudowano na jego czeáó wspanialy koációi w Padwie, i w nim zioiono jego relikwije. L. R. ÄOtODl, byïo kilku tego imienia biskupów ruskieh i nawet dwóch metropolilów ruskieh halickich. Jeden by< okoio 1295 r. Pisza go Antoni de Kryfos, to jest z Kryfoszan, z ksieiy przy cerkwi halickiej. Co sie, z nim staio, niewiadomo. Za Kazimierza Wielkiego wystçpuje inny Antoni, z bisknpa metropolita balicki w r. 1371. Tego król sam mianowaf na metropolijç (Zara. Min. Narod. Proáw. 1847 czer. str. 153), cheac urzadzié cafa hierarchije, cerkwi raskiej w ewojém paústwie. Oddzieiié potrzeba w myáli biskupstwo halickie, póiniej lwowskie, od metropolii halickiej, to byío sobie, a tamto sobie. Kiedy Roá kijoweka pädia lupem Litwy i metropolita kijowski nie mógf na Ras* polska czerwona zadnego bezpofredniego wpfywu wywieraé, bedac jai granice oddzielony od Haliczan, król Kazimierz podnosif osobnego metropolita, ale krótko to trwafo, bo umarl nieurzadziwszy naleiycie stosanków Koseiofa ruskiego. Antoniema oddano naczelny zarzad jako metropolicie, biskupstwa rnskie, chefmskie, turowskie, wfodzimierskie i przemyslskie. Stafo lie, zas to za pozwoleniem patryjarchy carogrodzkiego Fiíofeja (Philoteus). Byf zas podobno sam ten Antoni biskupem przemyálskim. Nie utrzymal sie, diugo na tea stanowisku, gdyi w r. 1376 jui Cypryjan Serb wystepuje jako metropolita halicki, i ma byé po Alexym metropolita caiej Rusi, to jest wfadze, duchowna rozciagaé ma ai do krajów moskiewskich. W maja tei 1385 roka na przywileju danym dla biskupstwa przemyálskiego faciúskiego podpisany jako áwiadek Waáko, eledut in episcopum Ruthenorum w Przemysiu (Przyj. chrzeác. prawdy 1837, 4, 85).—Oprócz tego Antoniego byli biskapaini na dawoej Rusi: Antoni od r. 1218—1225 przemyálskim. Obrany areybiskupem wielkiego Nowogrodu na miejsce wygnanego i niecierpianego Mitrofana okofo 1218 r. Kiedy Mitrofan powrócif, Antoni nie cheiai mu uslçpowaé miejsca i doizlo do tego, ia ich ai metropolita godzif, poiadziwszy kaidego na dawnéra miejscu, umarl 1232 r. — Antoni bisknp samborski w r. 1292. Tenie sam czy inny w tymie roka biskap przemysbki. Inny bisknp przemyilski w r. 1449. Inny Antoni takie przemysbki z r. 1499, znajdowai sie, na synodzie ruskira Soitana w Wilnie 1509 r. Tenie sam czy inny Antoni Onyki w Przemyálu o trzy lata póiniej, to jest w r. 1512 do 1520.—Ostatni Antoni biskap tarowski, zawinil cos wzgledem Witolda i ztad metropolita Cypryjan na zadanie wiel. ksiçcia odebrai mu w r. 1404 biskupstwo i nawet zdjaf z niego orzad pasterski, zabraT ma szatniç, oznaki dostojnoáci i klobuk biafy, w którym chodzii, uwiezif go i zaprowadzii i Turowa do Moskwy i sasadzif do celi w monasterze na Siminowie, o czéin wspomina „troickaja letopii.'1 Jut. B. AntODl, arcybiskup halicki laciuski, pierwszy po erekcyi tej stolicy, za króla Ludwika, jeieli sie, odrzuci Krystyna z Ostrowa (ob. Arcybiskopstwo lwowskie). Jest u Skrobiszowskiego (ob.), przywilej ksiçcia Wfadysfawa Opolskiego z roka 1375, datowany w Piatek po sciecia jw. Jana, t. j. ostatnich dni Sierpnia w Gro— dku, na którym pomiçdzy swiadkami i ten arcybiskap zapisany: ,.prae$entibiu, venerabili patre Antonio metropolitano Haliciensi" i t. d. (Narusz. ks. XXVI, 2). Skrobiszewski tei zapewnia, ie Antoni nmarf tegoi 1375 roka. Z tém wszyutkiém w Pirawskiego (ob.) rekopismach, przez Alexandra Batowskiego opi

958

Antral — Antral s Kapaohanlc

eanych, a historyi arcybiskupstwa dolyczacych sie. uajdojemy, ie nastepca jego Maciej tytalaje sie. obranym arcybiekopem jai 1374 г., latém sadaej pewnoíci chronologicznej nie ma nawet o tym areybiaknpie. Jul. В. Antral (Klemens, Teodor), król Saski, czwarty syn elektora Fryderyka Krystyna, urodzil sie, i Maryi Antoniny bawarekiej, eórki cesara* Karola YD w r. 1755. Od lat mlodych okazujac wielkie zamifowanie do muzyki i genealogii, znakomite postepy w obu tych naukach uczynif. Praeznaczono go do stanu dnchownego, lecz gdy elektor, brat jego starszy, diugo by! bezdzietnym, zapobiegajac wygasnieciu linii Albertyúskiej, zaálubii w г. 1781 siedmnastoletnia ksîçzniczkç Maryje Sardyúskf, lecz ta ninarla nastçpnego roku. W piçc" lat potém zawarl powtórne xwiazki ze stanza córka Leopolde П cesarsa, Maryja Teressa, która byla wierna jego towarzystk) przez lat czterdzieáci. Lecz gdy czworo ich dzieci w mlodym wieka poumierafo, wtedy nadzieje narodu obróciíy sie na ksiçcia Maxymilijana, miodszego brata Antoniego, ionatego z ksie.xnicika parmeáska, Karoliua, jako na ojea kwitnacej rodziny. W czasie panowania Fryderyka Augusta III, Antoni nie mia< najmniejszego udn'alu w sprawach panstwa; wszclako, gdy nieszczeácia od г. 1806 nciskaó xaczçly Saxonijç, zakíóciíy spokój cichego jego poîycia; w r. 1809 zmuszony do opuszczenia ojczyzny, szukaf z rodzina królewska schronienia na obcej ziemi, to w Frankfurcie, Pradze, to w Wiedniu. Po ntrwalenia pokoju, wrócif do dawnego rodzinnego zycia. W r. 1827 przez zgon króla powoíany do tronu, jako monarcha odznaczyl swoje rea dy wiela ulepszeniami tak w administracyi krajowej, jako i w sadownictwie. UatMOwH sikoíe. politechniczna; wzniósl zaklady rolnicze i nankowe. Dnia 13 Wrzeinia 1830 r. w skutek wypadków ówczesnych, przybra? za wspói-regenta synowca swego Fryderyka-Augusla, klóry po jego saaierd w Czerwcu 1836 ro ku tron saski odziedziczyf. Antral ülryk, ksiaie Bruniwicko-Wolfenbüttel, or. 1633, od г. 1655 objawssy rzady ksiestwa, odznaczyl sie, wielkiém zanûlowaniem nanki i sztuki; na kilka lat przed ámiercia, która nastapiia w 1714, r. przeszedf na fono Koácioía katolickiego. Jemu to gfównie biblijoteka w Wolfenbüttel zawdziçcza swoje bo— gactwo; sam tei napisal mnóstwo pieáni duehownych, kilka kantat i dwa roman ee, p. t.: Die durchlauchtige Syrenin Aramena (5 tomów, Norymberg, 1699) i Octavia (6 tomów, Norymberg, 1685—1707), w których nie brak fantazyi, a bardziej jeszcze áladów wielostronnego uksztafcenia. AntMN Я Nap&ll&IllO, najglównlejssy teolog akademii krakowskiej, kapelaa Zygmunta Angusta, wymowny i bardzo uczony kaznodzieja, rodea ze wsi Napa— chanic o mil dwie od Poznania odlegfej, ayn tamecznego soítysa. W rokn 1513 za dziekanstwa Jana ze Stobniey, otrzymai stopieá magistra, w wydxiale filozoficznym uniwersytetu krakowskiego; byl plebanem w Korczynie, a nastçpnie юata< stopniem doktora L Teologii zaszcsycony. W latach 1532 i 1538 byl dziekanem wydziaín filozoficznego, tudziez proboszezem u i. Floryjana w Krakowie. Dmarf 13 Stycznia r. 1652. Podfog zdania Czackiego dziefa tego wielce nczonego kaplana tak sa teraz niezmiernie rzadkie, ii z tych tylko zaaf jedno i bar dzo go wychwalif. Maciejowski dzieio to czytaf w biblijotece w Sieniawie, wy•z
Antral ж Napaohanlo — Antonlewloi

969

типе*, tamie wydane, w którém mt byé zbijana naaka i pisma Marcina Lain. Wiszniewski tai pisie, ie Antoni i Napachanic byi okolo 1502 r. proffessorem stnroiytnej literatury w akademii krakowskiej. W 1533 r. wykladajae tamie Enejde, Wirgilijasza i dziefo Waleryjaau Maxyma, wydaf graramatyke. ladnska Donata przerobiona w poprzedntm wieku (a zaciemniona scholastycznemi kommentaraami Jana i Gfogowy), pod napisem: Donati gratnmatiei illuttrit barbaritmut et Ant. Nebriteentit (Hisxpan i ХУ wiekn) de nominibut, numerabilibut, pundit clautularum ac ordine partium orationit documenta. Antral I KobjlhUL Beraardyn i prowincyi Wielkopolskiej, jest antorem kilka panegiryków wainych do history! rodiiny Opalinskich i Grudziáskich szczegóíy jego iywota sa niewiadome, wydaf i druku: 1) fcódí Plotra Adama hrabiego i Bnina Opalenskiego, podkomoriego poznanskiego i t. d., Poznaú 1682 in fol. 2) Choragiew Sioutowska pray pogrzebowym akcie Anny Opaleúskiej rozwiaiona, Poznaú 1673 in 4. 3) Koscióf i oltarzem cegiefek trzech wiezy i t. d. na pneniesienie popiofów Zygmanta Gradxinskiego, Piotra Grudziñskiego i Andrzeja Karola Grudziáskich, Leszno 1659 in 4. ÂJltOIll Od NlepOk&lanegO Pooneola N. M. Panny, pod tym imieniem wydawal swoje dziefa Antoni Martecki, Pijar, kaznodzieja i rektor kollegijum warazawakiego. Urodiony w Brzezinach w dawnej Wielkopolsce w r. 1700 imarf w Warsxawie w r. 1749, jest antorem naitçpnyeh dzief. 1) Oratio pro instauratione ttudiorum Cxertockoviae 1721 r. 2) Krxywda na pierwtxém oku i exele tprawiedliwoiei polotona, kaxanie, Warszawa 1731 in fol. 3) Kaxanie na tolennym akcie exekwii J. W. Konttancyi x Bobrownickich Oiarousskiej, Oboznej Koronnej, generalowej wojtk poltkick, Warszawa 1737 infolio. " " F. M.S. Antonlewloi (Bolos, Karol), x zamoinej rodxiny ormianskiej, nrodzil sie. w Galicyi, w obwodzie zofkiewskim d. 6 Listopada 1807 r. Osierocony po ojcu w dxiecinnych latach, wzrastaf pod okiem poboinej matki. Ukonczywssy szkofy, w 17 rokn iycia zaczaf pisad i mfodociane utwory swoje, tak wieraxem jak proxa nmiesxcxal w Roxmaitoiciack Iwowtkicà (1824 г.). Zakosxtowawsxy trudów obozowego iycia, wróeiwsty do domn, powzial mysl napisania historyi narodu ormianskiego, i w tym celo przepedzif lat pare, u krewnyeh w Jassach i na Wofosxcxyxnie. Osiadfszy nsstçpnie we Lwowie zabraf siç do tej moxolnej pracy, gdy poxnaf blizej i okochaf siostrç cioteczna Zofije, Nikorowiczownç, odznaczajaca aiç równie wdziekami, jak wyksztafceniem i poslubií ja w 24 roku iyeia swego. Przeniosfszy siç do dziedzicznych dóbr Skwariawy w obwodzie iofkie wskim byf pewny, ie tn xnajdxie szczeície i apokój. Bóg bfogosfawif jego doli: piçcioro drobnej dxiatwy rorfo xdrowo: dostatek mnoiyl siç w doma, prsy rxadném gospodaritwie. Wfoscianie mlíowali mfodego dziedzfca jak ojea, który czufa miaf nad niemi opiekç. Sedziwa jego matka otoexona mifoscia ayna, synowej i wancx|t, w tej rodzinie míala swiat swój cafy. Nie nie brakowafo Antoniewicsowi do szezçécia xiemskiego, ale krótko go uiywat. ámieró wydarfa Jedno po dragióm chowujaca siç tak cserstwo dziatwe. Po ntraeie ostatniego dziecieeia, matka nie przeiyfa takiego ciosu. Skonafa na reku rozpaczajacego rae-, ia. Zfamany nieszczçàciem, osierocony i cafej «wej rodxiny, postanowif oddaé sie. afnibie Boiej. Prxybyf do klasztoru starowiejskiego, gdxie w r. 1839 przyjçtym zostal do zakono keiqiy Jexoitów. W kilka tygodni obrany manuduktorem, exyli przewódzca nowieyjnszów, xjedna? sobie ich mifosó i ssacanek. Wszyscy koehali go jak ojea, fcagodnoscia, prxykfadem i nauka wielki wpfyw umiaf w zakoaie swym wywierae. Día urozmaicenia wolnych chwil od м

Antoniewlci tradnieñ nowicyiackich, eprowadsif fortepían, skfadaf piesni peine ncxncia i pray towarzyszeniu jego wprowadiH ápiew choralny. Pieáni naboine na uroezystoié Boiego Narodzeoia i Trzech Królí, spiewane pierwiastkowo przez nowicyjaszów w kaplicy przy wystawionej tzopce, naleia do najlepszych utworów tego rodzaju, i przeszfy z muróvr klasztomych w asta ludu. Po dwóch leciech nowicyjata sloiyf éluby zakonne. Kiedy opuszczal dora rodiiny ua zawsze; posag iony oddal jej rodziaie, czesé wfasnego majatku darowaf stryjecmemu bratu, z drugiej zapewnif przyszfoáé wiernym síugom wfoscianom w dobrack swoich i hojnie wsparl ubóstwo. Z caíego majatku pozostawií sobie lylko diienr.iciek reka ukochane] ¿ony pisany, który jako najdrozsza pamiatkç noaii przy sobie do smiercí. Jako zakoonik rosrsfdsajae pozostafa czçicia majatku, przyezynif sie znaczníe do sprowadzenia z Francyi zakonnic Sakrekierek (Soeurs de la coeur Jesus) do Lwowa, a starowiejski ksiegozbiór ubogacif kilkuset nowemi dziefami. Obdarzony pfynna wymowa, wkrótce sarfyaal jako jeden z najcelniejszych tegoczesnych kaznodziei. On pierwssy wypowiedziaf walke, pijaástwn w Galicyi. NadszeoM pamietny rok 1846, w którym Antoniewicz zajainial w cafym blasku talento i poswiecenia. Rozhukane tiumy zbójeckie, zagrzane mocnymi trunkami i mordem, siuchafy w ponurém z poczatku milczeniu natchnionego siowa tego kapfana; ale wkrótce ial i lay potraH wydobyd z sere sakamieniaiych. Na wilgotnej ziemi od krwi niewinnie przelanej w okoio Bochni, stawiai Bogu Magalne oftarze, i gromady rozjadfe nawoiywai do pokaty. Przez póf roku missyja ta prawdziwie apostolska w obwodach sandeckim, bochenskim i tarnowskim najzbawienniejsze wydaia owoce. Lud ponuro, groínie i milczaco przyjmujacy go, taja? zwolam przed potega wymowy i nauki natchnionej miíoscia ehrsescijaóska. Co ras z datera kaidym zwiekszaly ata gromady ludu, siuchac* siowa Boiego. We wsi Tropie nad Dunajcem zbiegla sie, rzesza przeszio 10,000, we wsi Wiewiórce gdzie ostatnia missyjna zapowiedziaf nauke, z góra 12,000 lodu zebrafo siç, swabione rozgiosem imienia ks. Antoniewicza. Prace te apostolskie, poiaczone z niewygod) i trudami nadwatlify jui stargane siiy. W áwiezéra powietrza Кar pa!, odpoczai nieco pokrzepiony ientyca. Przybywszy do Lwowa nowy cios go spotkaf, stracif ukochana siostre. W r. 1848 zgromadzenie Jezuitów zniesione zostafo w Galicyi, a cifonkowie jego rozproszeni po krajn. Równoczeánie i sedziwa matka jego umarfa. W roku 1849 odwiedzif Krakow, dla poratowania idrowia wyjecha( do Greffenbergu; tu za jego staraniem, a pomoca Polakow powstala pierwsza na Szlasku, w miasteczka Freiwalde», u stop gory greffeaberakiej, ochronka dla mafych dziatek. W r. 1850 na wiesé o strasznym potarse Krakow«, przybiegf do tej starozytoej stolicy; na zgliszczach áwiatyn panskich wzywal lud do pokuty, sachecaf do wytrwania w nieszezesciu i ufanía w miíosierdzie Boie. Wezwany przez biskupa wroc(awskiego, a nastepnie i poznanskiego, z к ilka bradmi sakonu swego poszedl na nowe prace apostolskie. Zbiegal sie, lud gromadnie na wieác о missyjaeh Antoniewicza, przeszedf on Szlask i ksi çxtwo Pozuanskie, gdy tu straszliwa uderzyla plaga: cholera. Przez dwa miesiace w poáród sarasy nióst pomoc kapiañska i krsepii rospacsone serca. Dnia 4 Liatonada 1852 r. obja< wras s towarsyszami wysnacsony im klasztor w Obrxe; w dziesiçc* dni poiaiej zszedfszy z ambony, dotkniçty zaraza umarl d. 14 Listopada. Zwfoki ks. Antoniewicza bracia zakonni pochowali w Obrze pod sklepieniami klasztoru; w rok poiniej 1853 r. obywatele ksieztwa Poznanskiego postawili mu w tymie kosciele pomnik s popiersiem. Ла tyra pomniku sa dwa napiay: facinski od braei sakonu, sawierajacy imie i naswisko, date arodseaia, walapienia do sakonu i sraierci, drogi aapis poltki w tych alowach:

Antoniewioi — jürtonQuis

961

„Z krzyzem w rçku nad polskim górnjacy Indem, Starfes go i podniosies »Iowa twego cudem, Krzepifeá go w niedoli nadzieja i wiara, Dia niegos iyf jedynie i dlan padi ofiarç. Dali cíe szuka w twym grobie przez Izy widzi w niebie, I modlac sie za toba modi! i przez ciebie." Ksiadz Antoniewiez nalezy równie do pierwszych kaznodzîei tegoczesnych w Polace, jak i prozaików naszycli. W wierszach, piesniach, obok czystej poboznosei wieje z nich izczególny wdziek i powab prostoty. Jak wielka mial Jatwoéé w piaania wierszem czy prozq, tak szczególny posiadal talent do improwizacyi. W klasztorze starowiejskim kilka improwizacyi jego przepisanych zachowywano. Z kilkudzieaiçcin pism kt. Antoniewicza drakowanych we Lwowie, na Szlazkn, w Krakowie, Lesznie, Poznaniu i w Warazawie, wymieniemy znaczniejsze. Wtpomnienia mittyjne, 1849 r. Liity to duchu Boiym do przyjaciól, 1850 Czytania iwiqteczne dla ludu natzego, 2 oddziafy 1851 r. Obrazki г iyeia ludu wiejtkiego, 1850. Przez krzyl do nieba, przypomnienie missyi w wielkiém ksieztwie Poznañskiem, 1852 r. tlobet, kolfda dla dzieei z melodyjami i ryciña. Poznan, 1857 r. Pisat takze w jezyku niemieckim. W Warazawie w r. 1853, w Wyborze Kaiaó, wydania G. Sennewalda znajduje sie kilka kazaú ksiçdza Antoniewicza. К. Wi. W. AntOIliewiOZ (Boioz Mikolaj), wydal poemat dramatyczny w 5 oddziaiach pod napisem: Anna Oswiecimôwna (Lipsk, 1850); Rymy zbrojne Mikolaja z Pokucia (Warszawa, 1831). Fragment z poematn: Jan Kazimierz, znajduje aie Nowinach lwowskich, 1854 r. Dzietccze z Martignes, poemacik, w Dodatku do Czasu za miesiac Kwiecien 1858 r. Napiaaf w r. 1854 dramat: Wla— dytlaw Warneñczyk, który pozostaje w rçkopismie. W r. 1852 grano we Lwo wie przepolszczona przezen komedyjç: SzlacAcic na wyttatoie. Przetfómaczyl oraz piçknym wierszem tragedyje Gntzkowa Uriel Akotta, Lwów 1850. ÂntOûljDSZ (Marek), tryjumrir, pochodzîl ze atarozytnej rodziny patrycyjnazów rzymskich, wnuk mówcy i syn prêtera Antonijasza, przez matkç spokrewniony z Julijoszem Cezarem, ur. 83 przed nar. Chryst., w mfodoáci swojej iyf bardzo rozwiaile. Nie mogac sobie poradzié s wierzycielami, uszedf do Greeyi, gdzie zaledwie zaczaf nczeszczad na lekcyje filozofów i móweów, gdy go prokonsnl Gabinijnsz mianowaf dowódzca jazdy. W wojnie z Arystobnlem w Palestynie i w wyprawie popierajacej Ptolomensza Auleteea w Egipcie, wiele okazal mçztwa i wkrótce stal sie nlnbieñcem ¿olnierzy. W г. 54 Cezar udzielif mu kwestHrç w Gallii; w r. 50 powróciwszy do Rzymn, zostaf angurem i trybnnem Indu. Jako stronnik Cezara, wraz z trybnnami Knryjonem i Kassyjnszem Longinem w 49 r. zostaf wypçdzony z Knryi; со Cezar wziaf za powód do wojny i Pompejuszem, w czasie której Antonijnsz otrzymal dowództwo naczelne we Wíoszecb, zkad póíniej znaczna czeié konnicy w pomoc Cezarowi poprowadzif do Epirn. W bitwie farsaUkiej dowodzif lewém akrzydfem. Powróciwszy do Rzymn, dla rozpustnego iycia ozieble przyjmowany byf przez Cezara; Jego gniew ufagadzajac, oienif sie, z Falwija, wdowa po Klodyjoszn, która przez czaa niejaki rzadzifa nim samowfadnie. Kiedy Cezar powrócif a Hiszpanii, Antonijnsz na nowo wszedf w jego faski, w 44 r. wspólnie z aim zostaf konsnlem i na téaa stanowitku staraf siç, choé naprózno, skfonié lad do nznanía Cezara królem rzymskim. Niedíugo potém Cezar zostaf zamordowany i Antonijnsz byfby loe ten podzielií, gdyby nie wstawienie sie. Bratnsa, który sie spodziewaf, ie go zjedna dla sprawy rzeczypospolitej. Antonijnsz jednak, zabrawszy skarb i papiery CeKltCTILOPEDTM топ i. 61

962

Antonijiss

zara, raiedzy któremi by! takie jego testament, polaczyl sie z Lepidem, który na cíele wojska wszedl do miasta i na pogrzebie Cezara mial mowe, nif wywoîal zemstç i oburzenie Indu, gdy jeszcze zwlaszcza rozwinal publicznie zakrwawione ezaty zamordowanego. Mordercy uciekli, a Antonijusz przez ecu niejaki piastowal wíadze nieograniczona. Poróiniwszy sie. i pogodziwszy kilkakrotnie z mlodym Oktawijuszem czyli Oklawijanem (ob. August), spadkobierca Cezara, daiacym do monarchii, cboé przez polityke namiestnikostwo Gallii w brew woli senatu kazal przez lad jemu udzielié, Antonijnsz oblegf Motynç, gdzie bronil sie. meinie Decimus Brutus, który po ámierci Cezara zarzadzal ta prowincyja. Tymczasem Cycero mial przeciwko Antonijuszowi slawne swoje mowy, senat oglosil go wrogiem ojczyzny, a konsulowie Hircyjusz i Pansa wyruszyli prze ciwko nierau w towarzystwie Oktawijana, Antonijnsz z poczalku pobif Panse w morderczej bitwie, ale za nadejsciem Hircyjusza sam zostal pobity (43 r). pod Mutyna, gdzie jednak polegli takie obaj konsulowie, poczém Oktawijan atanal na czele wojska republikanskiego. Antonijusz w wielkim poipiechn nciekf przez Alpy i udaí sie. do obozu Lepida, gdzie rychlo zjednaf sobie wojsko, które xmusifo swego wodza do poîaczenia sie z Antonijuszem, a nawet do oddania mu swojej bnlawy. Jednoczesnie takie Plankus i Pollio stronnictwo jego powiçkszyli swemi legijonami, tak ii Antonijusz, przed chwila jeszcze zbieg nieazczeáliwy, powrócil do Wloch na czele 17 legijonów i 10,000 konnicy, Okta wijan, który do tej рогу z pozoru tylko udawal stronnika senatu i obronce wolnoáci republikanskiej, uchyli? teraz maski, wyszedl naprzeciwko Antonijnsza i Lepida, i z niemi na wysepce rzeki Reno, niedaleko Bononii, slawna mial konferencyje, na która we trzech rozdzielili miçdzy siebte panowanie nad catym áwiatem rzymskim, poczém ndali sie do Rzymu i wzajemnie sobie nieprzyjacióf swoich wydawali na pastwe. Antonijusz kazal glowe i prawa reke Сycerona wystawié na tej samej mównicy, z której wymowa jego tak ctesto zachwycala naród; w czasie tych przeáladowan zgineio do 300 senatorów i 2,000 rycerzy. Po zebraniu suramy 200 milijonów sestercyí (okolo 60 milijon. zip.) do prowadzenia wojny potrzebnych i po mianowanin przez tryjumwirów wazystkich urzedników na lat kilka, Antonijusz i Oktawijan udali sie do Macedonii, gdzie pofaczone siíy ich przeciwników, Brutusa i Kassyjusza, poteina tworzyly armije. Pod Filippi Antonijusz dowodzif przeciw Kassyjuszowi, który po nieszczçsliwym wypadku walki kazal siç zabié jednemu z swoich niewoiników; w drugiej takie bitwie glównie Antonijusz zmusil Brutusa do powziecia tegoi samego rozpacznego postanowienia. Na widok cíala nieprzyjacielskiego Antonijusz okaxal sie wielce wzruszonym, okryl zwloki swym plaszczem i zaszczytnie je kazal pochowac. Nastçpnie udal siç do Grecyi, w Atenach zwiedzil szkoly pnbliczne i miastu tema, swietnemu jeszcze, cboé od dawna upadlemu, liczne dawal czci swej dowody. Ztamtad udal siç do Azyi; w Cylicyi rozkazal Kleopatrze, królowej Egiptu, ieby siç usprawiedliwiala ze swego postçpowania, które sciagnçfo na siebie niezadowolenie tryjumwjrów. Królowa staneía osobiscie i potrafila njaé Antonijusza, który za ni; pojechal do Alexandryi, gdzie wiród nienstannych rozrywek nie wprzód pomyálal znowu o panowaniu swiata, ai gdy wiadomosé o wybuchlych we Wloszech niesnaskach miedzy bratem jego, Lucyjuszem Antonijuszem, ion; Falwija, a Oktawijanem zbudzila go ze snu. Nastapila krótka wojna, która jeszcze przed przybyciem Antonijusza do Wloch skonezyla siç pomyálnie día Oktawijana; smierd zwlaszcza Fulwü ulatwila zgode, która utwierdzilo malienstwo Antonijusza z Oktawija, siostra Oktawijana. Obaj tryjumwirowie podjeli nowy podzial pañstwa rzymskiego w Brunduzyjom, r. 40 przed

Antonijnss — Antonio

963

nar. Chr., moca którego Antonijnsz otrzymal wschód, Oktawijan zachód; sfabemn Lepidowi día pozoru oddano Afryke, lees i te edebrano mn w cztery lata póíniej. Z Sextem Pompejuszem, który wíadaf morzem Sródziemném, lawarto prxymierze. Nastçpnie Antonijnsz ndal sie do Aten, podezas gdy jego legat Wentydyjaez zwyeiçzko walciyí z Partami. Nowe niesnaski pomiçdzy Oktawîjanem a Antonijuszem, które tego ostatniego spowodowaiy w 38 r. do ndania siç do Tárenla, zafagodzifa Oktawija; za powrotem do Azyi jednak oddal siç iyein najrozwiazlejsiema, а wbrew interessowi paástwa cale kraje i prowincyje darowywaí królowej Kleopatrze. Po haniebnej wyprawie przeciwko Partom, w 34 r. przez zdrade pojmaf Artawardesa, króla Armenü, którego obwinial o przeniewi erstwo, i w tryjumüe poprowadzif go do Alexandryi; z czego wnystkiego Ok tawijan nie zaniedbywaf korzystaé, przeciwko takiemu postçpowaniu wywoíujac zwolna oburzenie Rzymian. Wojna dwóch wspofzawodników byfa nieuchronna, jakoi obaj gotowali aie do walki; Antonijnsz jednak wáród next nieustannych zapominaf o najwazniejszych sprawach i wyspç Sainos, ponkt zborny swego wojska, napeínií muzykami, kuglarzami i rozpnstnikami. Na dobitkç publicznie jeazcze rozwiódi aie z Oktawija, со przy zuanej dumie Hleopatry, a szlachetnosci aerea Oktawii, powszechne icfagnçfo nan niezadowolenie. Nareazeie wypowiedziano w Rzyraie wojnç Kleopatrze i Antonijusza pozbawiono konsulata i namiestnikowstwa. Oba stronnictwa zebrafy awoje sífy, a w bitwie morakíej pod Akcyjum (ob.), Antonijnsz utracif wfadze nad swiatem; raezej tei wohl pogonié za uciekajaca Kleopatra. Naprózno oczekiwafo naú wojsko ladowe, ai w koñcu poddafo sie zwyciezcy. Antonijnsz ■dtf sie. do Libii, gdzie oatatnia jego nadzieji byfa dosé znaezna, zostawiona tamze armija; za przybyciem jednak przekonaf siç, ze armija ta juz przeszfa na stronç Oktawijana, z czego ial jego tak byf wielki, ze z trudnoscia tylko zdolano go powstrzyma¿ od samobójstwa. Powróciwszy do Egipto, iyí w odosobnienia, ai nareszcie znów adato sie; Kle opatrze, przywróció dawny sposób jego iyeia. Uczty ich przerwafo przybycie Oktawijana, który odrzacil wszystkie propozyeyje pokoju, a nawet poddania sie, w skntek czego jednak Antonijusz zdawaf siç odzyskaó dawna odwagç. Na czele jazdy zrobiwszy wycieczkç na nieprzyjaciela. pobif go; póíniej atoli, opuszczony przez flote egipska i wlasne wojsko, podejrzywajac nawet zdrade. samej Kleopatry, udaí siç do pafacu królowej, szukajac zemsty; ona prseciei ratowafa siç ucieczka i zwiodía go fafszywa wiescia o swojej smierci. Antonijnsz postanowiwszy równieí umrzeé, przebií siç wíasnym mieczem, w r. 30 przed Chr., majac wieku lat 54. Zyciorys Antonijusza, napisany przez Plutarcha, znajduje sie w skróconym przekfadzie polskim w tomie IX dzie? Ig. Krasickiego; ze szezegófami opowiadaja równieí jego historyjç Appijan, w opisie wojen domowych, i Dyjon Kassyjusz. F. H. L. AntOUln, majçtnos'é ksiaiat Radziwiffów, znana dawniej pod imieniem Priygodzic, ale od ostatniego wfasciciela ksiçcia Antoniego RadziwiHa, namiestnika ksiextwa Poznañskiego Antoninem przezwana. Lezy ta wies w okregn poznanskim, w powiecie odolanowskim, nad rzeka Barycza, o mile od miasta Ostrowa, w okolicy lesaej i nieco wilgotnej. Opodal od wsi w miejscu odlndném i wsród lasn wznosi siç paíac osmiokatny, oryginalnej bndowy, caíy z drzewa, choó kil— kopietrowej wysokosci. Jest to miejsce spoczynkn w czasie fowów, jakie sie ta z obfitym plonem па jelenie, sarny i dziki odbywafy. Wystawiony zostal 1826 г., kosztowafa jego bndowa 30,000 talarów, a przewodniczyf ciesielce znany s dtJef architektonicznych, Schiniel. Wewnçtrzne przyozdobienie tego gmachn odpowiada swemu przeznaczenin.

964 Antonio (swiety), urodzif «ç we Florencyi 1390 roka z Mikolaja Pierrozi i Tomazy Cenni rodziców sziachetnych i bogobojnycb, wstapil do iakonu im. Dominika 1403 г., gdzie w doskonaioici zakonnej celajac, piastowaf urzad prxeora w osmia klasztorach prowincyi wfoskiej, xkad prawie musem powolany zosta< na katedrç arcybiskupstwa Florencyi 1446 roka. Na tej godnosci lat 13 z chwafa przepedziwszy, umarf 1459 roka. Klemens VII papies rzymski dnia 6 Gradnia 1523 roka policzyl go w poczet ¿wietych, jedynie z tego wzgleda, it byl opiekanem sierot, gorliwym pasterzem i zwolennikiem naak. Z prac jego amyefowych najwieksza. zjednafy sobie siawç: Summa tkeologica *ive juris Pontißcii et Caesarii i Summa historicalis tibe Chronieorum partes III ab orbe cóndilo ad annum 1459; pierweza oámnaicie, droga dzieaieó wydaú doczekafa siç. X. S. В. Antonio Poboiny (Titas Aurelian Falvias), ar. 86 po aar. Chr. w Lawinijum. Ojciec jego Aurelius Foiras by( konsalem i on earn dosxedf w 120 r. do tejie godnosci. By( on jednym z czterech konsuiów, miedxy których Adryjan rozdxielil najwyxsze rzady Wíoch; póíniej jako prokonsul udal sie do Azyi i corax bardziej wchodxif w {aski Adryjana. Hatxonka jego Faastyna, córka Aaniusa Werusa, której nierzady staral sie; ukrywaé przed ogófem, urodzifa ma wiele dzieci, z których oprócz Fanstyny, póíniejszej iony Marka Aurelijasza, wszystkie umarfy. W r. 138 zostaf przez Adryjaaa przysposobiooy na syna, a sam przybraf Lucyjosza Werasa i Marka Aurelijasza; w tymie roka zostaf cesarzem. Pod nim panstwo rzymskie doznawafo szczeícia i pokoju; prosty i umiarkowaay w poiyciu domowem, przyjaciel cnoty i inadrosci, dobrocsynny día nieszczesliwych, byl on ojcem swego narodu: zmniejszyt podatki, zniósf prxesladowania chrzeácijan, w Brytannii prowadzac wojne rozszerzyl panowanie Rzymian i kazal wzniesó noary mur día wstrzymania napadów Piktów i Szkotów. Za jego panowania pozary, powodzie i trzesienia ziemi wiele sprawify szkody w prowincyjaeh Rzymu, ale hojnosé jego zíe skutki tyeh klesk zfagodzifa. UmarI 161 roka, w 23 roku panowaaia, majaс wieku lat 74; senat na czeáé jego kazal wzniesé obelisk, znany dotad pod imieniem kolumny Antonina, na której axis' stoi statua s. Pawía. AntOnln (Marcus Annius Verus Aurelias), ob. Marek Aureliusz. AntOninnS LiberallS, wyzwoleniec Antonina Poboznego (Piusa), iyí okofo г. 147 po nar. Chr., pisaf w duchu awego czasa powiesci bajeczne, wziete po wiekssej czçsci z poetów i prozaików greckich i ztad wielkiej wagi día uczonych, xe wiernie prxytacxaí swoje íródfa, które czasów naszych nie doszfy; najlepsxa edycyje wydat Koch (Lipsk, 1832). AntOnln (Jan), lekarz królów Zygmanta I i II, w swoim csasie wysoko ceniony, pamiçtny z kilka prac lekarskiej i nielekarskiej tresci. Ciampi mieni go Wfochem, pewniej wszelako byl on rodem z Kaszowa, jak utrsymújf inni, bo mówi xa tém wczeániejszy jego pobyt w uniwersytecie krakowskim i korxystanie tamie s wjkfadów Micbaía Wroofowesyka i Rudolfa Agrykoli, póíaiejsxe zas dopiero przyUadanie aja, w Padwie do nauki lekarskiej i uzyskania tamie stopnia doktora medyeyny. Wróciwazy do Polaki przywréeÜ zdrowie cieika niemoca zloionemu biskupowi Tomickiemu, sa którego poirednictwem zostawssy lekanun królewskim, byl nim przy I i II Zygmuncie, jak znowu nawzajem, poárednictwo Antonina doprowadzifo do wiadomego listowania miedxy bisknpem Tomickim, a Eraxmem Roterdamczykiem, z którym Antonia wracajac z Padwy, zawiaza< w Bazylei przyjazne stosnnki. Do xaxylych jego przyjaciói licza tez Leonarda Coxa, a X krajowców szczególniej Klemensa Janickiego, którego jak brata miío

Anteáis — Antonowioz

966

wal. Pozostaly po nün pisma: a) w przedroiocie lekarskim: 1) De tuenda bona valetudine, ad Petrum Tomicium Pont. Стасов. Regnique Pol. Cancellar. kexametrit scriptum. Crac, ex offie. Hier. Victorit an. 1535. 2) О zachoicaniu zdrowia czlowicczego od zarazy morowego powietrza, dokiora Ant. Sznebergera, i iacinskiego na polski jezyk terai novo przez Jana Antonijusxa prze'ozona, w Krakowie, u Siebeneichera r. 1569. b) nielekarskie: 1) Con cilium animalium Joan. Dubravii. Craeov. apud FL Unglerum an. 1521; 2) Elegije po imierci bisk. Tomickiego, todziez Erazma Roterdamczylca i epigramata na smieró ojea wlasnego, w púmie Pannoniae luctus. Szczegófy o nira podaja: Janociana I, 24, 48; Ossolinski, Wiadom. hist. kryt. II, 239, 244; Juszynski, 1, 6, 151; Ciampi, Nolizie, p. 44. Dr. J. M. Antonia Z Przemyila, Dominikan, è. T. D., odznaczal sie. jako kainodzieja niepospolity, wyborny mazy к i Spiewak, faczyf tez z swietnemi przymiotami doskonalosé zycia zakonnego. W obcowaniu iagodny, uprzejmy, jedoal sobie iyczliwosé ducho wieñstwa i rycerstwa polskiego. Szczycif aie przyjaznia jego powszechnie znany Glantrop Sebaetyjan Petrycy, a Jazío wieccy, nporczywi niegdyá róinowiercy usíuchali gíosu jego i pojednali sie z Koscioíem katolickim. Po róznyeh klasztorach sprawujac urzad przeora, wszelkiemi siíami starai ai; podniesó sïawç zakonu, mimo wielu przeszkód i przeciwnosci, utworzyf odrçbna od Polski pro wincyje dominikaiíska na Rosi, której dwa razy jako prowincyja{ przewodniczyf, wzbndzajac i pokrzepiajac w podwladnych ducha zakonnego. Umar( dnia 1 Stycznia 1619 roku. Przeïoiyf. z wioskiego jezyka ksiazkç aseetyczna: Róianiec, pospolicie róiany wianek N. M. P. Matki Bozej, s ksiag Ladwika z Granady, Kraków 1583 i Spravaa dobra o zakonnej prowincyi Jacha swiftego, Lwow 1599. X. S. В. AûtOuinl (Karol), sztycharz rzymski, nrodzony okolo r. 1750; sztychowaf z rysunków Fr. Szmuglewicza: miedzy tymi godoe wspomnienia portrety Kle mense XIV papieia, i Pawla Xawerego hr. Brzosto wskiego referendarza W. K. Litewskiego. AntOnlÓW, miasto w dawném województwie Miñskiem, na póínoc od Иоауга, niedalekö rzeki Prypeci. Antonomaxyja, rodzaj metonymii (ob.), za pomoca której w miejece imienia wfasnego uzywa sie, przymioto dobrze okreslajacego osobe w mowie bçdaca, пр.: „Syn Alfrodyty," zamiast „Amor;" — albo tez przeciwnie imienia wfasne go w raiejsce pospolitego, пр.: „Prawdziwy Cyceron," zamiast ,,Mówca." AntonÓW, miasto w bylym województwie Kijowskiem nad rzeka Berezna, która wpada do Rosi. AntOQOWiOZ, dorn szlachecki w Police. AutOnOWiOZ, bazylijan, wydaï w Wilnie r. 1789 grammatykç jçzyka angielskiego día niylku Polaków. Aatonówka, miasteezko na Podólo, niedaleko Dunajowców, na schyfku gór Miodoborskich, w przesiicznym pofoienin, ma wody siarezaane. Paíac z ogrodem, gabinet starozytnosci i pomniki síawnych ezasów, godne s» widzenia. AntODÓwka albo AntOnowlOZe, miasteezko w gubernii Mohilewskiej, powieeie Bieliekim. Antopol, miasto w dawném województwie Miñskiem, na drodze i Mhíska do Boryseowa. Antopol, miasteezko w dawném województwie Brzeskim, przy wielkiej dro dze z Kobrynia do Pinska, z klasztorem niegdyá XX. Baxylijanów. AntorOWlOZ, dom szlachecki w Police.

966

Antosyderyt — Antraoyt

AntOSyderyt, mineral pochodzacy z prowincyi Minas-Geraes w Brazylji, gdzie Iwony zyfy w oligiácie. Jest to trójkrzemian zelaza, wzoru (3SiÓ3). Fe203+Aq; koloru zóítego dochodzfcego do brunatnego. K. J. AntOSZklewloZ, dorn szlachecki w Polsce. AntOWle, Antae, АпШ: poteina galaí szczepu Sfowianskiego nad morzem Czarném, w okolicach Dniestru i Dniepru i dalszych ka pófnocy i wschodowi. Znana pod tém nazwiskiem, pomiedzy 379 — 770 rokiem, wspominana, najprxód przez Joruandesa i Prokopiusa (552), po raz ostatni przez Pawfa Dyjakona (770) nie wystepuje póíniej pod ta nazwa. Nie byla ona nigdy ogólna cafego szczepn. Ogólniejszemi byíy imiona Winidów, Slawinów i Sporów czyli Serbów, mianowicie dwa pierwsze (ob.). Nazwisko Anta musíafoby wedle prawidef jezyków s?o— wiaftskich brzmieé po staro-sfowiansku czyli w jezykn cerkiewnym ata, po nowo-bulgarsku ata, po rossyjsku i serbsku ata, po korutaúsku vota, po pol— ■ka wata, po staro-czeska ata, po nowo-czesku anta. W krajach tez síowiañskich znajduja. síej tu i owdzie nazwy pochodzace od ciemnego i dawno zaginionego brzmienia mí; Ut, Uc, wies i rzeczka wpadajaca do Sozy w Mohylewskiem; Uly, wieá nad Desna w gubernii Orfowskiej, Utinka wies wSmoleáskiém i inne fpatrz Star. Szafarzyka § 25, 7). Lelewel (Narody na ziemiach Stovr. str. 560), który Síowian od Daków wyprowadza, przytacza Uti-dawe w Dacyi. Zdaje siç ¿e imie Antów byío niegdys i przez samych Síowian uzywane. Wszakze i z niemieekich mów w których ent (l. m. entas), entisc, anzi, enz, ants, znaczy olbrzyma (gigas) wywód jest latwy i prawdopodobny. Gotowie mogli Antów, których Jornandes mianuje pomiçdzy Slawinami najmeiniejszym'i (fortissimi), a Prokop najsilniejazymi i niezliczonymi (robustissimi et infiniti) nazywaó olbrzymami. W historyi peino takich pojçd i nazwaií. Polski nawet wyraz olbrzym, obrzym, obr, wywo— dzi siç od cellyckich Ombronów, którzy w Szlazku i Wielkopolsce, gdzie rzeka Obra, w III wieku przed Chrystusem przesiadywali. Antowie liczyli siç do podboju gockiego Ermanarika 371 r. Przeszli jednak juz 375 r. pod opieke Hunnów. Przez krainy tych Antów (Anthaib) przeciagali 379 r. Longobardowie. Box (Booz, t. j. Boie) byl ich królein, kiedy Winitbar ostrogocki, cbcac achylic" sie, z pod jarzma Hunnów, wkroczyl w granice Antów i odniosfszy zaraz w pierwszém cpotkaniu zwycieztwo, króla z synami jego i 70 przedniejszych, na postrach innym, na krzyzach przybió kaza?. Zaledwie jednak rok tak dowolnie panowaf, król Hunnów Balamber nie chcac zniesé tego, wielka go wojna zaskoczyf, i w trzeciej bitwie nad rzeka Erak glowç Winithara strzaía przeszyí r. 383, 384. Gotowie i Antowie odtad stale Hunnom hofdowali ai do zgouu Attyli 453 roka. Od tego czasu Antowie siedlili siç dalej w górnych okolicach Dniepru, jak swiadczy Prokop. Dopierali jednak ujácia Dnnaju, kiedy roku 555 Dabragezas (Dobrohost) Anta przywodzil rzymskim w Perayi zastepom, o czém wspomina Agathias. Wycieczki ich w granice paíístwa rzymskiego r. 557 opisuje Menander. Cesarz Justynijan (527 — 565) chlubil siç odnoszonemi na nich zwycieztwami, chociaz zwycieztwa te, jak zkfdinad wiadomo, byíy istotnie kleskami. Póíniej sprzymierzali siç Antowie, wediug áwiadectwa Theophylakta i wypisywacza jego Theophanesa, z Rzymiany i dawali im poiilki przeciw Awarom. Za to chan awarski wyprawif przeciw nim r. 602, mszczac siç, wodza swego Apsicha. Wyprawa byla bezskuteczna, bo Antowie odparli Awarów. Od tego jednak czasu wszelka wiadomosé o nich gfuchnie. Nestor i iaden z chronografów ojczystych nie znija ich imienia (ob. Wendowie i Slowianie). Dr. C. Antraoyt, Glanzkohle, Kohlenblende (z greckiego: Ant/ira, wegiel). Jest lo gatunek wegla kamiennego, znajdajacego siç gïôwnie w formacyjach tak zwa

Antracyt — Antrax

967

nyclt przechodowych i najdawniejszego pochodzenia. Antracyt posíada barwe czarna, szarawa, z poïyskiem lawsze iywiczno-metalicznym. C. g. 1,6 do 2,0. Píonie z trudnoscia z powodn zbitoáci, i to tylko w wielkich manach i przy bardzo wysokiej temperaturze; pojedyácze kawalki gasna natychmiast, nie spajaja sie, wcale, jak to zwykle przy weglu kamiennym ma miejsce. Antracyt ogrzewany rozsypnje sie. w proszek, со wfasnie ataje siç przeszkoda do niywania go w piecach wysokich, drobne bowiem czastki ztfd powstafe, zanralajf piec, tamnja swobodny przepfyw powietrza, a przez to cafkowicie wstrzymujf topienie rndy. Dwie rozrózniaja odmiany Antracytu: Antracyt tzklisty i рошроШу. Pierw•zy jest bardzo jednorodny, ma odfam mnszlowy we wszystkich kierunkach, ma zawsze poíysk swietny pofaetaliczny, jest bardzo twardy, a brzegi kawaíków ma bardzo ostre. C. g. 1,6 odmiana ta jest najczystszym Antracytem, a typem jej sfuiyc raoie Antracyt pensylwanski. Antracyt pospolity jeat czçsto bluzkowy i fuszczkowy, ciemniejszy od poprzedzajçcego, zwykle nieczysty, i rozmaitf ciçzkoscia gatnnkowa. W Antracycie îloié wegla czystego wynosi pospolicie 90%, a nigdy mniej jak 85%. Popioíów pozoatawia po sobie bardzo znaczna niekiedy ilosé, со pocbodzi od glinki znajdujacej sie, przy Antracycie, jako domieszka. Antracyt znajdnje sie w formacyjach: sylarskiej, dewoñskiej i wçglowej, gdzie tworzy gniaxda i pokíady w bardzo wielo miejscowosciach. W Pensylwanii znaleziono pokfad Antracytu majacy 54 stóp grubosci. K. J. Antraigaes ob. Entraigues. Адtrain, miasteczko w departamencie Ule et Vilaine we Francy, na prawyra brzegu rzeki Conesnon, ma 1,600 mieszkaúców, pamiçtne bitw§, w której d. 20 Listopada 1793 roku armija republikaúska, pod dowódxtwem generalów Weatermann, Marcean, Kleber i Müller, pobita zostafa na gíowe przez rojalistów, dowodzonych przez La Rochejacquelein'a i Stoffleta. Antrakomanoyja (z greckiego: anthrax, wegiel i manteja, wróiba), n starozytnych rodzaj wróienia przyszfoáci z iarzacych sie wegli. AntrakomotT- Narzedzie wynalazkn Humboldta, síuiace día oznaczenia ilosci kwasn weglowego, zawartego w powietrza atmosferycznem. AntrakODlt, te nazwe nadaja mineralogowie szpatowi wapiennemu czarnemu, zabarwionemu weglem. AntrakOter (Antkracoterium, Ст.). Rodzaj przedpotopowego zwierzecia, odnoszonego do rzeda Gmboskórnych (Pachydermata) i stanowiacego rodzaj posredni pomiçdzy swinia i anoplotherium. Do áwiú podobny jest zebami trzonowemi dolnemi, do anoplotheriunm trzonowemi górnemi. Zwierzeta te snane sa tylko z dosyó niedokiadnych szczatków, które nie dozwalaja jeszcze sfoiyé zupeínego akieletn. Znaleziono je naprzód w lignilach Cadibona, blizko Savone w Piemoncie, naleiacych do sredniego piltra trzeciorzednego okresu. Poniewaz kosci te mocno weglem na czarno zabarwione byly, nadano mu wiçc nazwe, wskazujaca w greckim tç okolicznoáó. Nastepnie szczatki Antrikoteru snaleziono w rozmaitych miejscowosciach Francyi a nawet Indyj. Paleontologowie dzisiejst odróiniaja siedm gatunków tego zwierzçcia. К. J. Antrabt (po francuzku: entr'acte, miedzy aktem), tak sie naiywa na scenie panza po spuszczeniu zastony, miedzy jednym aktem a drngim, potriebna jui to día zmian dekoracyj, garderoby i t. d. w sztnce wymaganych, jui tel dla zastapie■ia eboé w czçsci Uluzyi, ie istotnie pomiodzy aktami nplywa pewien przeciag czasu. Antrakt zwykle zapefnia sie przez orkiestre wykonywaniem rozmaitych utworów mnzycznych. Antrax, (Antrax, Anlracia, Carbo, Carbuneuhu), Czyrak. Pod tym wy

968 razem dawniej dwie róine rozomiano choroby, dajae przydomek benignos, iagodny i malignos zloiliwy, gdy tymczasnm pierwssy, to jest Anthrax benignos, jest niczém innem jak tylko w wiekssych rozmiarach wrzodziank;, a Anthrax mali gnos czyli Carboneólos, naleiy do gatonku wrzodów powstalych w skotek mijazmy albo zarazy. Totaj naleiy tylko Anthrax benignos. Anthrax benignos jest to wrzód ograniczony, twardy, koloro ciemno czerwonego, pofacxony z wielkim palacym bólem, jakby od roziaionego wçgla na ciele lezacego. Siedlisko jego jest w tkance komórkowatej i tlossczowej podskórnej. Zjawia sie. najezeiciej o doroslyeh i starców, w dobrym zostaj;cych bycie, albo jest wynikiem przeíamania sie innej ehoroby i zawsze pochodzi z wewnçlrxnej prsyezyny. Nieklórzy do przyczyn odlegíych zaliezaja niestrawne i rozpalajace pokarmy, drainiace i roz palajace árodki prayfoione na skóre, rany od uklncia, choroby wysypkowe akóry i t. p. Czeáciej pojawia siej na wiosn; i jesieú. Rzadko napastnje dzieci i míode kobiety. Moie zajmowaé prawie wszystkie czeáci ciala, jednakie kark, plecy, szyja i konczyny sa jego iwykfem miejseem. Rozpoczyna siej mafym ponktem czerwonym twardym, który w ob}gn 8 dni doehodzi do wielkoáci díoni. Zapalenie przenosi sie. w tkanke komórkowata podskórna, i ta zaczyna obnmieraé. Wierzchoíek jakkolwiek niekiedy predko dojrzewa i przez dotykanie moina oezné przelewanie si; materyi, jednakie podstawa jego pozostaje twarda i rozszerza sie coras dalej. Skóra go pokrywajfca przybiera kolor fijoletowo-cserwony, pod przyciskiem palca niezmieniajacy sie; w dalszym obwodzie skóra ma Charakter róiy, со jest wskazówk; wzmagania si; choroby. Ucxncie palenia wzmaga si; szczególniej w wierzchoikn do wysokiego stopnia i trwa ai do przepçkniecia. U osób drailiwych, lab jeieli Antrax doehodzi wielkich rozmiarów, prsyfacza sie goraczka, niespokojnoáé i bezsennoíé. Inne przypadfosci jako to: otradnione oddychante, przelykanie. zapalenie krtani a nawet opfocnej, zaleiy od poloienia i objetoáci Antraxu. Trzeciego dnia na wierzchofko pojawia siej jedna lob kilka wrzodzianek na podstawie skoropy czarnej, otoezonej kofem zapalném áwiecacém, kolorn ciemno-czerwonego, fijoletowego lab czarnego. Nastepnie takowe pçkaja, wydajac гор; krwista nieprzyjemnego zapacbo. Niekiedy obomarcie ogranieza si; w tkance komórkowatej i nie przenosi sie. do powfoki skóry, która wówezas rozmiekcza si;, cienieje i na wierzcholko formaje si; kilka otworów w predkim czasie íaczgcych si; z sob;. Tkanka komórkowata, która jest jadrem wrzodo, obamarla i zamieniona w mass; wlóknisto-ropiasta koloro biafawego, oddzielona od czeáci otaczaj;cych przez ropienie, wychodzi w formie geatej ciggnaeej si; ropy, zostawiajac jam; wrzodo, którego dno stanowi; najezeáciej obnasone mieánie, éciçgna, a niekiedy wi;kszego rozmiaru nacsynia krwiste. Leczenie: w ea rnym pocz;tku día oszcz;dzenia sil chorego i przerwania dalszego postean cho roby, naleiy nskotecznié krzyiowe ci;cie do dna Antraxu. Jeieli zas na wierzchoíku jai pojawiaj; sí; wrzodzianki i przez takowe z trudnoscra wydobywa si; ropa, wówezas maíé Dr. Janikowskiego, zíoiona s nncyi maáci bazylikowej i draehmy czerwonego niedokwaso rt;ci, najdzielniejszym jest árodkiem. Dr. M. L. AntrepTOner (po francuzku: entrepreneur), przedsiebiorca, bioracy na siebie pewn; prac;, otrrymanie jakiego zaUadu, dostawy materyjafów i и d.: wyrai ten pospolici« niywa si; o dyrektorach teatrów niezawisfych od dyrekcyi raajdi wej, ztad i komedyja: Antreprener w klopotach, oraz o spekalantach podejmaj;cych sie hurtowo wykonaaia robót poblicznych i tym podobnych antreprgz, zwykle przez licytacyj; in minus ogfaszanych.

Antresole — AntropoHty Antresole, niskie piçtra pomiedzy glównemi pietrami urzadzone; najczesciej pomiedzy parterem a pierwssém pietrem. Antrim, hrabstwo i miasto w prowincyi irlaadzkiej Ulster. Hrabstwo obejmuje powierzchni 1,164 mil □ angielskich, (okolo 47 mil □ geograficsnyoh), i liczy przeszlo 350,000 mieszkaáców. Przy zachodnim Jego кгайсц lezy gromadka wysp Skerries, a dalej nieco na wschód potçzna massa basaltowyen filt rów, zwana tama olbrzymów. Strona wschodnia jeet górzyeta, w nieregularne poszarpana ksztaíty. PrzemysJ, oprócz rolnictwa i ryboíówstwa, ogranicza aiç na tkactwie i przçdzeniu Inn î baweíny. Hrabstwo cafe podzielone jest na 14 baronij i wysyía od czasu reformy wyborczej в deputowanych do parlamenta. — Miasto Antrim jest stolica hrabstwa. Leiy ono nad jexiorem Lougb-Neagh, najwiekszém w Irlandyi, i byío niegdys dosyé inakomitém, skoro prxed arija obieraío dwóch czíonków do parlamento irlandzkiego. W poblizu jego znajdnjá sie dwa samki starozytne: Shame-Castle, gniazdo rodziny O'Neiüów i AntrimCastle, siedziba Sheffington'ów. Antro (Acqua delF) ob. Pozzuoli. Antropofagi czyli ludoiercy, napotykani zarówno miedzy jednostkami jak w cafych narodach. Wprawdxíe niektórzy podróznicy, jak Dampierre i Atkins, saprxeczaja istnieniu ludozerców; niezbite jednak dowody przekonaíy, ze zwycuj pozerania nieprzyjacióf panoje rxeesywiácle n mieszkanców Nowej Zelandyi i innych wysp Polinesyi, tudziez na Oceanie Indyjskim. Potworaoáé ta wydarzajaca sie wyjatkowo takie a ludów bardziej cywilizowanych, sdaje sie, byó rodzajem choroby, czego medycyna sadowa niejednokrotne podaje przykfady. Jeszcze w koúcu X VIH wieku stracono w Anstryi prxeszfo 100 cygtnów, oskarionyck o te zbrodnie, a roku 1770 scieto w Wejmarze prsekonanego o nia mieszkaoca. Niekiedy chetka do raiesa Indzkiego zdarza sie i n kobiet ciçzarnych. Wiadomosc podana przez niektórych podrózników, jakoby w gíebi Afryki na targaeh pablicznych sprzedawano miejo lodzkie, sdaje sie byé bajeczna. Antropognozyja (z greckiego: antropot, czíowiek i gnosis, znajomosé), znaczy poznanie aoatomiczne ciafa ludzkiego. Antropograflja (z greckiego: antropos czíowiek i grapho opisujej, znaczy opisanie powierschowne i anatomiczne ciaía Indzkiego. Antropollty (z greckiego: antropos czíowiek, lithos kamieó). Ludy staroiytne niepowatpiewaly, it Iudzie pierwolni byli olbrzymami, których kosci i lo na ziemi dobywane wzbudzaja sdnmienie. Najdziwacsniejsse pod tym wzglçdem mieli starozytni pojecia, a w pismach ich napotykamy niemaío podaá o kosciach skamienialych, które poczytywali sa szczatki ludzi olbrzymiej postaci, zamieszkujacych niegdys powierichnie ziemi, a które okazafy sie naleiacemi do swierzat ssacych. Nowsi badacze po wieln poszukiwaniach,celem zgíebienia pytania o dawnoáci bytn czlowieka na ziemi, powatpiewaja o istnieniu antropolitów prawdziwych, a szczatki Indzkie znalezione porozrzocane w rozmaitych formacyjacb, nie zdaja sie byé ekamieniaíoáciami prawdziwemi i nie sa bardzo dawnemi. Так ani kosci skamieuiafe, znalezione 1583 r. okolo Aix w Prowancyi, ani znalezione 1760 r. w tejze okolicy, ani tez odkryte 1779 r. nie sa lndzkiemi, lees podíug Lamanon'a i Cuvier'a naleza do zóíwia. Moxnaby tu prsytoczyó kosci kopalne w Cerigo, w Dalmacyi i w innych miejscach, które Donati, Germar, Razumowski, Schotheim, Sternberg i inni pocsytali sa Indzkie, lees wiele jeszcze brakuje, aby to mniemanie mozna przyjaé za dowiedzione. Ów takie homo diluvii testis Scheuchzer'a okazal sie salamandra olbrzymia. W ostatnich czasach swrócil na siebte uwage antropolit, przywiesiony z Gwadalupy przez Alexandra Cochrane, 61"

970

Antropottty —- AotropoBorfol

który w fzeczy samej zawiera w aobie koáei dawnego mieszkaáca (galibi) tej wyspy wulkanicxnej. Zwaiywsxy przeciei, ie kosci te s; zawarte w tufie wapiennym nowsiej forraacyi i ie wyspa xapewne jeat pochodzenia wulkanicznego, wypada prxypuicid, ie skielet ten nie siçga pierwotnych eiaaów nasiej planety. Sicsatki koíci lodikieh w jaikiniach polnduiowych departamentów Francyi napotykaja aie. razem x koiciami zwierzat epoki trzeciorzçdowej, a nawet obok »ich zdarzaja sie. ufamki naczyn, со wsxystko dowodzi, ie pochodz§ one x epoki nie bardxo od nu odlegtej. Ña szczególña nwagç xatfngajf jesxcze kosci Iudzkie znajdowane w marglach, todziei w jaskiniach Anatryi. Czaszki ztamtad pochodxace róinia aie od czaaxek lndów sfowianskich i gennanskich, obecnie te strony zamieszkujacych, spfaszczeniem kosci czolowej; ргхех со xbliione sa do ezaszek niektórych ludów Ameryki poiudniowej, którxy aprowadzaja te zmianç w bndowie glowy prxex écískanie. Niewiadomo czyli podobny zwyczaj miaí takie miejace w tych atronach, cxyli tei Europe, zamiesxkiwafo pokolenie ludzi z czoíem pfaskiem, lab czyli wypuWoáé exoía jest nastçpstwem dopiero wyisxego wyksxtafcenia wfadz nmyslowych czfowieka, a pierwsi mieszkancy ziemi mieli cxolo splaszcxone. W naszjch wiec klimatacb nie xnaleziono dotad prawdziwych Antropolitów, nie moina prxecieí z pewnoicia powiedziéc, aby w okolicacb, majacych klimat lagodniejsxy, a mianowieie w Indyjach i Chinach, nie znalexiono prawdziwych skamieniafoáci lodzkich. Podania bistoryczne tych lndów, jakkolwiek ciemne i niedokladne, siegaja epoki о 60 wieków od nas odleglej, bye* wiec moze, ii tutaj znajd} siç antropolity prawdziwe. AntropolOglJa, nauka o czfowieku, czyli папка o natnrze duchowej i fizycznej roda ladzkiego. Antropología, wzieta w znaczenia wfaáciwém, jest папка niezmiernie rozlegla; obejmoje bowiem najprzód znajomoáé bndowy i cxynnoáci cia(a Indzkiego (anatomije i flzyjologije), wraz z przepisami lekarskiemi i dyjetetycznemi, jako tei opis zoologiczny rodzaju Indzkiego i jego odmian (rass). Ta cxeáé Antropologii zowie aie tomatycznq, czyli Antropología ciaia; droga jej cxeáé gíówna traktuje o ducha cxlowieka, i día tego nazywa siç psychicznq lab filozoficsnq. O ile ta ostatnia odnosi siç gfównie do wzajemnego stosnnku miçdxy cialem a dusza, naxywaía sie takie Antropología praymatyczno-filozoficznq, mniej wiecej to samo, со tak zwana Ptychologija empiryczna. Uwaiajac atoli pojecie Antropologii w caíkowitém znaczenia, takowa, jako nauka o dacha cxtowieka, obejrauje nietylko teoretyczne poznanie organixmu umysfowego, ale zarazem caía niezmierzona dziedzine historyczna, na któréj duch ludzki objawia wíaiciwa sobie nature, a wiec cafy prawie obszar dziejów i etnografii, filologü i nank politycznych, fllozofli i teologii, sztak piçknych i t. d. W samej rzeczy, fafszywy stosonek niektórych gafezi nank wzgledem rozwoju nmyalowego danej epoki pochodzi ztad, ie sie je najczesciej uwaia bex praktycznego zastosowania do czlowieka, ie sie je nsuwa z pod wpíywu Antropologii. Najbogatsza w dxieía antropologiczne jest literatura niemiecjta; s nowszych najwainiejsze sa: Fríeta (1820), Heinvotha i Steffensa (1822),' Heusingera (1829), Schultze'go (1826) i Choulant'a (1828). Машу tei Antropologije wydana przcz Jasiúakiego w Wilnie, 1818 rokn. F. H. L. Antropomanoyja, tak nazywano u staroiytnych Greków i Rzymian, póki jeszcze trwaly ofiary z ludzi, wróienie przyszfosci z wnetrznosci zabitych na ofiare Bogom. Cesan rzymski Helijogabal umyslnie w tym celu kaiaí zabijaé dzieci. AntropometsJllzm, stosmnek czlowieka do kruszców, rodzaj magnetyzma zwierzçcego. Antropomorflcl, nieliczua sekta z IV wieku, zwana takie od swego zaloiy-

Antropomorfo! — Antolarz

971

ciela Audjusa, Audjanami, Audeanami i Odjanami. Audjus, Syryjczyk, rodem i Mezopotamü, zostawaf czas dingt w wielkiéra powaianin x powodu nadzwyczsjnej surowosci obyczajow. Lecz gdy póiniej chciaf zaprowadzic poprawç obyczajów duchowienstwa i wystapil z surowa nagana przeciw ksiezom i bisknpom, oddanym po wiekszej czesci zmysíowosci i chciwosci, zrobif sobie wielo nieprzyjaciói, i omal z ¡cb reki niepostradaf zycia, со by(o powodem ie sie odfaczyf ze swemi stronnikami od Kosciofa, i zostaí nieprawym sposobem wyswiçcony na biskupa. Okoücznosé la, jak równie bfedna папка, której lie trzymal, spowodowaly prawowiernych biskupów, ie sklonili cesaría do wygnania go do Scytyi. Wygnany Audjus rozszerzaf chrzeácijaíistwo pomiedzy Gotami; zakíadaí klasztory, naznaczaf biskupów i t. d.; umarí przed rokiem 372. Gfównym bíedem Audjusa i jego zwolenników by{ antropomorflzm, we wlasciwém i scisfém znaczeniu, to jest: przeniesienie cielesnej i dochowej indywidualnoáci czíowieka na Boga. Zasadzajac sie na niektórych wyraieniach Pisma Swietego, gdzie powiedziano przenosnie, ie Bóg ma oczy, uszy, rece i t. d., wnosili oai ie Bóg ma ciato i czfonki podobne do lodzkicb. Obchodzili takie równie jak Kwartodecymowie, wediug zwyczaju dawnych gmin azjatyckich, Wielkanoc jednoczesnie z Zydami, со byío przeciw ustawom soboru Nicejskiego 325 r. Przesladowanie chrzescijan pod Atanarykiem w r. 372, dotknçio i ich równiei, tak, ie w niewielkiej tylko liczbie pozostali w okolicach Chalcydy i Damaszkn; przesladowani przez cesarzów Teodozyjusza №odszego i Walentynijana III, znikneli calkiem w koñcu V stulecia. Antropomorflzm (po grecku: ucilowieczenie), wyobraienie istot nielndzkich pod postacia ludzka, np. anioía pod postacia dzieciecia i t. d. Antropomorfizm w dogmatycc tcologicznej i w filozofii oznacza pojecie o Bogo, zadajace ma po stad, Organa i czynnosci ciafa Indzkiego. Jeieli temu pojeciu towarzyszy przeáwiadczenie, ie ono jest nieprawdziwém i ie Bóg w istocie awojej jest bezcielesnym, wúwczas antropomorfizm taki jest tymbolicznym czyli formalnym, i síaiy jedynie na iywe nobecnienie istnienia i dziaíalnosci Boga, któregoby pojecia abstrakcyjne tak dokíadnie okreslid nie zdoíaíy. Godnym nagany ta to jest Antro pomorfizm doijmaiyczny czyli materyjalny, prsypisnjacy Bogo istotnie postaé i przymioty ciafa ludzkiego (ob. AtUropomorfici i Antropopatyzm). AntropODOmiJa, nauka o prawidíach uksztaícenia i istnienia Indzkiego, ró wnie pod wzgledem nmyslowym, jak fizycznym, ponieksjd bistoryja natnralna czíowieka. Antropopatyzm, przypisywanie uczné, skíonnosci i namietnosci ludzkich istotom nieludzkim, wyiszyra lub nizszym, np. zwierzçtom w bajkach Ezopa. W dogmatycc i w filozofii antropopatyzm znaczy wyobraienie nadajace uczncia i namietnosci ludzkie Bogo. Jeieli temu pojeciu towarzyszy przeswiadczenie, ie tak nie jest, i ie Bóg ludzkim aQektom nie niega, wówczas taki antropopatyzm jest tymbolicznym: w razie przeciwnym nazywa sie doijmatycznym. W nick píerwssy tylko pogodzió moina z naleiyta idea o Bogn, jakoi dostateczne jai día niego usprawiedliwienie widzimy w niezbednej niemal, wewnçtrznej potrzebie, naocznego i iywego przedstawiania idei Boga i stosunku Jego do nas, со oczywiscie prowadzi za soba koniecznosc wyfaczenia oden uczné i namietnosci niegodnych, jakie jedynie przypisywaó moie Bogu antropopatyzm dogmatyczny. W dobrém znaczeniu tedy, bez antropopatyzmu obejsé sie nie moie najbardziej duchowy czciciel Najwyiszcj Istoty; naleiy tylko pamietaó, ie przymioty Boskie stopniem i jakoscia wcale odmienne sa od ludzkich (ob. AntropomorfitmJ. Antolarz, Antoalarz, koronki niciane: síuzace do ubrania czepców, przy

972

Antularz — Antwerpija

strojenia gorsów i garnirowania sukni kobiecych. Antnalarze saskie i angieUkie robione w maszynach taúsze byfy, od francnzkich recznej roboty. Rozpowszechaione zoitaly w czasach ostatnieh Augnstów. AntW&S, (z niemieckiego Aandfast), zwano w Polsce naczynie sfuzace jako nalewka, miednica, nmywalnik, lawaterz. AHtWOrpiJ& (po francuzku Anvers), dawniej stolica prowincyi niderlandzkiej, obecnie zas prowincyi belgijskiej tegoz nazwiska, graniczacej na zachód z Plandryja, od której dzieli ja Skalda, na pófnoc z Hollandyja, na wschód z ksieztwem Limburgskiém, na pofudnie z Brabancyja. RozIcgÎoéc* prowincyi Antwerpii wynosi 51 % mil □, a liczba jej mieszkaúców 410,000. Miasto Antwerpija leiy na prawym brzegu Skaldy, majacej ta 2,000 stop szerokosci i spfawnej dia najwiçkszych okretów. Posiada przeszfo 90,000 mieszkaúców, akademie nauk, maiaretwa i rzeíby, szkoiç lekarsko-chirurgiczna, arsenal morski, mazeam z bogatym zbioretn obrazów, szczególniej Robensa, van Dyck'a i Metsys'a, tndxiei ogród zoologiczny, niewiele ustepujacy paryzkiemn. Zaakomite sa fabryki i rçkodzielnie miejscowe cakru, blejwasa, lakmasa, wyrobów bawefnianych i jedwabnych, koronck, obic papierowych, farby drukarskiej i t. p. Odbywane ta da wniej trzy walne jarmarki straciíy dziá wafnosé swa día handla. Z pomiedzy wielu okazafych gmachów Antwerpii wymieniamy: Kotciói Najiwietszej Paaay Maryi, ze sklepieniem opartem na 125 filarach i wieia 391 stóp wysoka, w którym znajduja siç najwieksze arcydiieía Rubensa, jak: Zdjecie z Krzyia i Podniesienie Krzyia; dalej Koscióí sw. Jakóba, z kaplica i grobowcem rodziny Rubensów; burse, zbadowana jeszcze w roka 1531; dom hanzeatycki, niegdys gfówny sWad towarów Hanzy, i nakonicc pomnik Robensa, wznicsiony w roka 1840. W VIII juz wieka dzieje wspominaja miasto Antwerpijç, a w wiekach XI i ХП znajdujemy je w stanie kwitnacym. Przed wojna Niderlandzko-Hiszpanska Ant werpija byia miastem handlowém, wazniejszém nawet od Amsterdamu, którego wzrost zaczyna sie doptero od XVI stulecia. Wtedy Skalde pokrywafy niezliczone okrety wszystkich narodów Iiandlujacych, a liczba mieszkaúców Antwerpii wynostta przeszlo 200,000, Día utrzymania miasta w ulegfosci, Karol V zafo- ' zyf ta w roka 1567 cytadelle, która po ustapienia Hiszpanów w roka 1577 ора веwall powstaúcy niderlandzcy. Wyprawa ksiçcia d'Alençon (г. 1583) celen zdobycia miasta, rozbifa siç o rozpaczliwy opór mieszkaúców, którzy ulice zagrodzili faúcucliami. Dopiero we dwa lata póíniej ksiaze Parmy, naznaczony namiestnikiem Niderlandów, po trzynasto-miesieczném oblezeniu zajaf cytadelle przez kapitulacyje, (ob. Dianibelli). Obleseme to pierwszym byío ciosem día Antwerpii, której porayslnoác" bardziej jeszcze upadfa, gdy pokojem westfalskim ujácia Skaldy przeszfy pod wíadze Hollandyi. Kilkakrotnie jeszcze cytadella zostafa zdobyta, jak: roka 1746 przez raarszafka Maurycego saskiego, ro ka 1792 przez wojska rzeczypospolitej francuzkiej, roka 1793 przez Austryjaków i roku 1794 przez generaba Pichegru. Uznanie przez Niderlandy wolnotó handln na Skaldzie, traktatem w Hadze zawartym (16 Maja 1795), podnioafo dobry byt Antwerpii, która niezawodnie bardziej jeszcze byíaby siç diwigneia, gdyby Napoleon nie zamienif jej w plac wojenny. Dekretem z 21 Lipca 1803 Antwerpija zostafa ogfoszona pierwszym portem wojennym Francyi na zacbodnim jej brzegu, a Napoleon przez cafy ciçg swoich rzadów zajmowaf sie exyanie jej obwarowaniem. Usifowanie lorda Chatam (w Sierpniu 1809) zajecia porlu i zniszczenia okretów udaremnione byfo czujnoácia generala Bernadotte. W roku 1811 pofaczone wojska angielskíe i saskie, pod dowództwem Grahams, blokowaíy bronione przez Carnot'a miasto, które 5 Maja poddato aie. skntkiem

Antverplja — Antyohryst

973

uwartej z hr. Artois ngody. Pofaczenie Belgii s Hollandyja r. 1815 pomyslnïe wpiynefo и handel i bogactwa Antwerpiî, której losy rewolocyja z r. 1830 zjednoczyfa nareszcie z Belgijf. Gdy stronaictwo rewolacyjne owfadnçfo miasto: kommendant jego, general Chassée (ob.) cofnaf sie. do cytadelli i rozpoczal bombardowanie, które znaezne zrzadzifo szkody. Wieksze jeszcze niebezpieczeiistwo zagrozifo miaetu, gdy r. 1832 Francyja i Anglija, dla spefnienia warunków konferencyi londyéskiej, postanowify wymóds przemocq oddanie cyta delli Belgijczykom. Armija francuzka w licsbie 50,000, pod dowództwem marszaïka Gérard (ob./ stançfa przed warownia, broniona priez 6,000 Hollendrów pod generafem Chassée. Przykopy otworzono 39 Listopada, a 33 Grodnia po zburzeniu cafej prawie cytadelli, kommendant jej zmnszony byl kapitnlowaé. Poniewai król hollenderski kapitolaeyi tej nie zatwierdzil, general Chassée przeto z zaloga zmuszony byl poddaé siç Francuxom, jako jeniec wojenny; cytadellç i miasto 30 Grodnia oddano Belgijczykom. Pod panowaniem belgijskiera Anttoerpija aie odzyskaïa jeszcze dawnej swej áwietnoíci, handel bowiem jakt dawmtaj prowadzila z kolonijami hollenderskiemi zwróctf sie, na Amsterdam i Rot terdam; powoli jednak przemysí jej i handel zaczynaja dzwigaé siç z upadku. Antyabolioyjoniioi, stronaictwo w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pófnocnej, sprzeciwiajace siç wyzwolenin mnrzynów niewolników (ob. Abolicyjonîicij. Antyabolicyjonisci glówny pnnkt oparcia, bo znaczna wiçkszoàé liczebna maja, w Stanach Pofudniowycb, przewaznie rolniczych, oraz tara, gdzie jak np. w Luizyjanie uxywane jest gospodarstwo tak zwane plantatorskie. Antybaohiczny Wiens, odwrotny bachiezny (ob.), miara trójzgfoskowa, zlozona z dwóch syllab dlagich i jednej krótkiej: a. AntyobJor. Так nazywaja rozmaite ciaía, sfniace do zabrania chloru, uwiçzionego w ciafacli nim bielonych, mogaeego oslabiaé moc ich wfókien. (ob. Bielenie). Antyobrezys, wyraienie dawaego prawa greckiego i rzymskiego, to samo со niytkowanie z zastawn; ztad Kontrakt antychretyczny (factum antichreticom), znaczy uklad, moca którego díuznik dozwala swemn wierzycielowi zamiast prowizyi uzytkowaé z przedmiotn zastawionego, bez którego to wyraínego zezwolenia wierzycielowi niytkowaé zeú nie wolno. ABtyohryst Pismo swiete przepowiada, ie zanim Religija Chrystnsowa zupetne na ziemi odniesie zwydeztwo, powstanie mai potçiny, a zawziety wróg chrzeícijanstwa, który wszelkie siíy i zasoby owíadnieVych przez siebie narodów, zwróci do stanowczej przeciwko dziefu Chrystusowemn walki. Wielkie poczyniwszy w Kosciele Bozym spastoszenia, upadnie nareszcie panowanie jego, a tryjumf chrzeácijaástwa tém widoczniejszym siç stanie. Naswa Antycbrytt, z greckiego jezyka przyjçta, oznacza po polsko: „Przeciw-Chrystns," poniewai on siebie, zamiast Chrystusa, zbawicielem áwiata ogfosi. X. V. S.—Znaki przyszlego Antychrysta, wedfug i. Pawia (II. Tcttalon. II, 4, 8—12) se, ie bedzie on czfowiek grzechn, syn zatracenia, sprzeciwi sie. wszystkim i samema Bogu, wyniesie si; nad to wszystko со Bogiem zowia, Inb za Boga chwala; bedzie siedziaf jako Bog w koáciele Bozym, to jest w kosciele Jerozolimskim, ndawajac sie iydom xa Messyjasza, jak áwieci Doktorowie Koácioía zgodnie wyktadaja. Przyjdzie zas niedfugo przed powtórném przyjsciem Jezusa Chrystnsa, a przyjdzie otoczony potçga szataáska, z wszelakf moca, znakami i cndami klamliwemi i z wszelkiém zwiedzeniem aleprawoM w tych którzy gin;, przeto ii mi tosсi prawdy nieprzyjçli, aby byli zbawieni. Dla tego poále im Bóg skutecznoéé oszukania, aby wierzyli klamstwo: iiby byli osadseni wszyscy, którzy niewie

974

Antychryst — intydot

rzyli prawdzie, ale przyiwoliti na nieprawoáé. Do Antychryst a stosoje sie tak le opi> bestyi, podany w rozdziale XIII Objawienia czyli Apokalipsy s'w. Jana. Antychryst przymusi wszystkich swych zwolenników, aby nosili jakas ceche albo pietno na prawej re,ce. Mieó bçdzie wfasne ¡mié, i wfasna liczbç, która jest 666. Jezns zabije go dnchem ust awoich. Zaeiekli protestanci, w pierwszych wiekach reformacyi, nazywali papieza Antychryetem. W ogólnos'ci, przeciwnikom Jeta— sa Chrystnsa i wiary chrzescijanskiej, dawano ¡mi§ Antychrystów. Pismo áwie— te mówi: „Jakoscie síyszeli ii Antychryst idzie, i teraz Antychrystów wiele sie •talo. Kto jest kfamca, jedno ten, który zaprzecza ii Jezus nie jest Chrystnsem. Ten jest Antychryst który zaprzecza Ojea i Syna. Kazdy dach który nie wyzna— wa Jeznsa, z Boga nie jest: a ten jest Antychryst, o którymeácie slyszeli ii idzie, i teraz jni jest na swiecie. Wiele zwodzicielów wysilo na swiat, którxy nie wyznawaja ii Jezus Chrystns przyszedf w ciele: ten jest zwodzicicielem i Antycbrystem." (L list i. Jana 2, 18, 22; 4, 3; II list i. Jana, 7). Racyjonalizm nowoczesny jest systematem w gruncie antychrzeácijanskim, objawem da cha Antychrysta. L. R. Aütyoypaoyja, jest to rodzaj poiyczki rzadowej, zasadzajacej siç gíównie na tém, ii rzfd zadíuia sie na rachnnek przyszfych podatków. Taki sposób opç— dzania potrzeb rzadowych rzadko dziá ma miejsce, (np. w Turcyi podezas osta— tniej wojny 1853/5) ale dawniej, szczególniej we Francyi, w czestém byf nlycin. Rz§d francuzki udawaí sie w tym cela do dzieriawcy dochodów publicrnych, który ani mógí odmówié, ani tei zadnego powodu do tego nie miaf, albowiera byl zawsze pewnym odwetowania pozyczonej snmmy za pomoca podatków. Taka operacyja finansowa wielce byía szkodliwa día paústwa, z nastepujacych powo— dów: 1) Rzad stawaí siç niejako zawisfym od tych, którzy od jego wíadzy i nadzoru zalezeö byli powinni; 2) Dzieriawcy, wynagradzajac sobie za klopoty i ryzyko, uíywali niegodziwych sposobów przy sciaganiu podatków; 3) Sposób ten prowadzií do bankrnctwa, albowiem przy latwosci antycypowania przyszfych do chodów, díugi paústwa wsrastafy bez ustankn. Wszystkie te przyczyny stafy siç powodem, szczególniej po ustaleniu siç kredyta pablicznego w Earopie, ie spo sób ratowania siç w potrzebie za pomoca antycypacyi znpeínie zaniechanym zostaí. Antyoyra, nazwisko dwóch miast w staroiytnosci, jednego pod góra Oeta w Tessalii, dragiego w Focydzie nad zatoka Koryncka. W sasiedztwie obn ro■la obficie ciemierzyca, której przypisywano wíasnosé oczyszczania mózgu i leczenia glapoty, itfd ponfo przysíowie, odnoszace siç do Indzi ograniezonych: „Idí do Antycyry." Äütydot (z grec kiego aníi przeciw, i didonai dawac) przechc-lrucima, przeciw - dame. Przedtém oznaezano tym wyrazem, wszystkie niemal srodki lekarskie, badí proste badí zíoione, zadawane jako antydota przeciwko wszystkim chorobom. Dziá znaezenie tego wyrazu jest scis'lej ograniezone: aatydot znaczy teraz wy?;cznie írodek jakowy, niywany lab zalecany día zniszczenia albo zobojçtnienia zazytej tracizny, tak aby ona zdrowiu nie szkodzifa. Wíséciwie zatém antydot znaczy teraz przeciw-trnciznç. Dawniej takich antydo— tów byía znaezna liczba, nowsze jednak poszakiwania i pilniej powtarzane doswiadczenia praekonafy o ich besskuteezuosci. Dzisiaj wprawdzie nie wiele znamy przeciw-trucizn, lecz dziçki postçpowi chemii, sa one pewniejsze jná i skuteczniejsze, takiemi sa: biaíko przeciw snblimatowi, czyli dwn-chlorkowi rteci; wodan tlenka drugiego ielaza fhydra* ferri liquid**), na arszemik; sól knchenna na saletran srebra; chlor na kwas prnski, krochmal na Jod; kwasy na

intyiot — Antyfona

976

trncizny alkaliczne; alkalije na kwasy. Dla osiagnienia rseczywistego skatka prseciwtrncizny, potrzeba koniecznie, aby ¡le moznosci jak najpredsej zadana byla, to jest: jeieli nie natychmiast po xaiytej traeiznie, to przynajmniej po bardzo krótkjm przeciagn ezaso, póki jeszcze tracizna nie wywrze awego sikodliwego wpiywn na organizm; albowiem gdy ten jai nastapi, wtedy ucieksé sie. naleiy do innych árodków zastosowanych do okolicznorfci, a odpowiedních do szkód srzadzonych. Dr. J. K. Antydykomaijanitd, to jest: przeciwnicy Maryi, pomiedzy którymi glówni byli Ebijonici (ob.) i Aryjanie (ob.). Aotyfilos, síawny malarz, aezeú Ktezydema, wspóiczesny i wspólpracownik Apellesa, rodem z Egiptu (od r. 330 do 300 przed J. Chr.), jeden z aiedmin wielkich mistrzów Grecyi. Gdy Apelles przyby! na dwór Ptolemensza, gdzie zostawal Antyfilos, ten ostatni przez nikczemna zazdroáé staral sie. wszelkiemi ¿rodkami zgubió go i w koncn nawet oskariyf go o wspóladzial w spiskn przeciwko iyciu króla. Apelles wtracony zostal do wiezienia i jai miaí byé skazany na smieré, gdy jeden z rzeczywistych spiskowyeh, obnrzony ta niesprawiedliwoacia, wykazaf faíizywoád oskarienia, po czém Apelles zostal nwolniony, a w jego miejsce Antyfllos skazany na dozywotnie wiezienie. Plinijusz wymienia mnóstwo obrazów tego malarza, który nniçdzy ionemi by{ wynalazca tak nazwanych gryllów, pewnego rodzaja karykatnr; do najlepszych dzieí jego naleial satyr okryty skóra pantery i dziecko rozdmuchujace ogien. ADtyflOgistyoxna teoryja, objaániajaca palenie sie. cia< (ob.) i tworzenie sie. wiela zwiaxków chemicznych; zostaia wprowadzona do nauki przez xnakomitego francazkiego chemika Lavoisiera, który przez swe piekne dolwiadczenia okazal cafa bfednoác" dawniejszej teoryi fiogittycznej (ob. FlogittonJ. Nanka przez niego wprowadzona, dotychczas niewzruszona pozostaje. T. C. AntyflOglStyOZnO árodkl (z greckiego anti przeciw, phlogot zapalenie, przeciwzapalne), sa to lekarstwa siaiace do zwalczenia lapaleá i do zmniejssenia napíywu krwi do organów zajetych. Totaj naleza srodki eprawiajace wymioty, czyszczace, chfodzace, upuszczenia krwi, rozmiekczaja.ee i fagodxace. Aotyfoñ, pierwszy z kolei mówca ateúski, urodzony okofo r. 480 przed Chr. w Raninos w Attyce. Z jego szkofy w Atenach wyszedí miedzy innemi historyk Tacydydes. Antyfon znaczny bral udziaf w wojnie peloponezkiej, jai to jako wódz, jai jako urzçdnik i pose?; oskariony atoli o zdrade, w 411 roku skazany zostaí na ámieré. Z raów jego donlo ñas jeszcze 17, które oddzielnie wydaf Hätzner (Berlin, 1838). Antyfona (z greckiego: anti przeciw i fone gïos, po francnzka Antienne), zwano w Koáciele wschodnim ápiew choralny, prsez przodkujacego zaintonowany, na który jeden lab dwa naprzemian chóry odpowiadaly. Miara i nkfad wie la psalmów dowodzi, ie podobne chóry jai u Hebrajczyków byly w uiycin. Zaprowadzenie ich w koáciele wschodnim przypisuja bisknpowi Antyjochii Ignacemu, zkfd do Koácioía zachodniego wprowadzii je sw. Ambroiy. Rozdziaf antyfony na strofy, stial nastapié z polecenia papieia Celestyna I (r. 422—432). Osobne Antiphonariam csy Antiphonale, t. j.: zbiór pieáni litargicznych, których strofy naprzemian maja byé spiewane przez dwie czesci chóra z dachownych xfoionego, utanowif i ogfosif Grzegórz I (r. 590—604), ob. Durandi: Ratio nale divinorum officiorum (Moguncyja, 1459. Hagenau, 1509). Do liczby takich antyfon naleta znane spiewy: Ave mari* stella, Suive regina i Regina coeli. Byío niegdys* we zwyczaja, poczawszy od ХШ wieku coraz powszechniejszym, na dokumentach i dyplomatach, oznaczaó date wraz z nazwa dnia

976

Aityftoa — Antygon

w tygodniu, efowami pociatkowemi Antifony (Introitos), ob. Wedekind: Die Eingänge der Messen (Braunschweig, 1815). Koaciof ewangielicki xna dwa rodzaje Antyfon; jeden zfoiony z calych piesm, jak litanija, drngi z niewieli tléw biblijnyeh, zaintonowanyeh przez kaplana w (Mroitus) a odpowiedxianych w (responsorium) pnez chór i gminç. W Anglü nazywaja Antiphon lnb Anthem, gatunek muzyki koscielaej, przeznaezonej día katedralaych kosciolówj gtosy kobiece dwa ta odspiewuja wiersze Iub zdania, poczém cria guaina wpada corax to poteiniejszemi chorami; niemafa ich ilosd akomponowaf Haendel. O.K. AntyfOD&ryJlUX, tak nazywa sie. w jezyku koscielnym ksiega, w której жа— mieszczone a; antyfoay z Brewijarza, wraz z nótami, wedíug których maj; by6 ópiewane. AntyfraSA, Ggura retoryczna, oznaczajaca, ie eiç chce wyaíowié raysl prze— ciwna uiytemu па nia wyrazowi, albo zapewnienie mówcy, ie nie nie powie 0 tém lub o owém, gdy tymczasem wlasciwie niby przemilczajac, mówi to, we— go вЦ zarzeka.—Antyfrazq nazywa siç równiei epitet sprzeczny z osoba lob rxeexa w mowie bedac), пр.: „Foryje íaekawe"; oraz iartobliwe lab nitro»— sadne etymologije, jak np. zaany wywód wyrazu lucus (gaj) a non lucendo (od tego, ie nie swieci ), poniewai w gajo bywa ctemno. AntygOO, jeden z wodzów Alexandra Wielkiego, otrzymal (gdy po tegoi smierci wodzowie posiadiosci miedzy siebie rozszarpali) Wielka Frygije, Licyje 1 Pamfilije,, których byl Wielkorzadci}. W r. 321 pned Chr. nda< sie do Euro— py i w pofaczeniu z Kraterusem i Antypatrem, rozpoexaí wojae, z Perdikkasem, pragnacym pod swoja wfadxe, zagarnac wsxystkie posiadiosci po Alexandrie W. i obwiniajacym Antygona, którego prxedeiçbiorcxego umyslu sie lekaf, o niepo— siuszeñstwo roxkazom najwyiaxym. Po zamordowaniu Perdikkasa przez wíaanych iofnierzy, ejagnal dalej wojne, z Eamenesem bçdacym z ramienia Perdik kasa wielkorzadca Kappadocyi i Paflagonü, i tego pojmawszy w r. 315 przed Ch. sciaé kazaf. Seleukusa takle, pannjacego w Syryi i chcacego poskromié jego prxywíaexczenia, xbiJ na gfowe i prxywiódl do axukania opieki u Ptolemeusxa. Opanowawazy wielka ciesé skarbów Alexandra, w Ekbatanie i Suxie uagromadxonych, nie cheiaí z uiyeia ich zdawac rachunku przed Ptolemeuszem, Kassandrem i Lyzimachem, ale owsxem wojnç Kassandrowi wypowiedxia?, aby jak mówil, pomácié ámieré Olympusa i wyswobodzié míodego Alexandra, z matka Roxana, wiexionego w AmBpolis. Uraieni jego pycha wodzowie xawarli sojusz prxeciwko niemu, i podezas kiedy Kassander Azyje Mniejsxa pustosxyf, Ptolemeusz i Seleukus wtargnçli do Syryi, gdzie zadali kleske synowi Antygona, Demetriusowi Poliorcetesowi (burzycielowi miast), po czém Selenkus wxiaí Babilon. Zaledwie doszfa ta wiadomoáó do usxu Antygona, gdy zrecznym rzutem natari na Ptolemeusxa i do odwrotu xmnsii, skutkiem ciego i Demetrius odebrat Babilon od Seleukusa. Wedle traktatu, xawartego miedzy Ptolemeuszem, Kassandrem ¡.Lyzimachem, ci pod imieniem wielkorzadców mieli poxostaé w posiadaniu krajów, które dxieriyli, ai do pefnoletnosci króla Alexandra. Gdy wsxakie Kassander míodego króla wraz z matka. xamordowaé kazaf, wojna rozpalila siç na nowo miedzy pretendentami, którzy w r. 306 tytuíy królów poprzyjmowali. Antygou powziaf w trakcie tego zamiar zdobyeia Egipto, lecz musiaf go wkrótce zauiechaé, gdyi exeáé jego floty xnisxcxyly burze, a ladem wszelki ña pad Ptolemeusz niepodobnym uczynif. Tymcxasem Demetrias wyparf Kassandra z Grecyi. Ten udaí sie o pomoc do Lyzimacha, który na exele silnej armii, wxmocnionej jeszcze wojskiem Seleukusa, podeiagnat pod Ipaus w Frygü. Ta

Antygon — Antyjoon

977

przyszlo г. 301 do walnej bitwy, w którcj 84 letai Antygon wras i iyciem i paústwo postrada!. ABtygOD, i priydomkiem Karystyjusz, wspóíczesny Pyrrona (okoio 870 pried J. C), piaaf iycia slawnych uczonych, które to dzielo xaginçfo; oprócx tego uá jeszcze xbiór history] cudownych: Historiaría* mirabilium eollectio, które wydali: Beekmann (Lipsk, 1791) i Westennann (Brnniwik, 1839). Antygona, córka króla Edура, króla Teb, która splodzif i wlasna matka Jokasta, nie wiedzac o tém. Towarzyszyla ojea па wygnania w Kolonoi w Attyce, zkad po jego ámierci wróciía do Teb. Tn wypnwila pograeb brata Polynicesowi, w wojnie siedmin pneciw Tebom polegfemo, którego cialo pries wladajacego w Tebach Kreona porzucone bylo ptastwn na poiarcie. Za czyn tiki ekazana zostaía przez niego na sakopanie zyweem w ziemi; przy wykonanin tego Hemon, syn Kreona a jej narzeczony, zabil siq s rospaeiy. Sofokles w dwóch tragedyjaoh: Edyp to Kolonoi i Antygona, wyswieeil nam ja jako ideal podwiecenia niewieáeiego i miíoáci día rodzenstwa.—Antygona, córka Enrytiona, a wnuczka ksiçcia Myrmidonów Aktora, iona Peleusa, powiesifa siç, dowiedsiawszy sie od Astydamii. iony Akastusa, ¿e Peleas oienil siç i Steropf, córka Akastnsa, со bylo falszem.—Antygona, córka Laomedona, riostra Prisma, której wlosy Jnnona sa to, ie ámiafa równaé siç z nia w pieknoáci, samieniia w weie tyle jej dokuczajace, ie bogowie z litoáci w bociana ja przemienili. Antygonldowle, dynastyja panojaca po smierci Alexandra WielUego: w Frygii, Licyi i Pamfilii, pochodzaca od Antygona, jednego s wodzów Hacedonskich (ob.). Do dynasty i tej naleieli nastçpajacy królowie: Antygonos, Demetryjnsz Poliorcetes, Antygonns Gonatas, Demetryjnsz П, Antygonos Doson, Filip 1 Perseusz, na którym rodsina ta wygasla. Antygoryt. Gatnnek bronsyta z doliny Antigorio, blisko Domo d4Oseola w Piemoncie, skad i nazwa pochodzi. Znajdnje siç w bardzo cienkich, prostych blaszkach sielonej barwy róinyeh odeieni. Wedle rosbiorów Schweizers ma to byé krzemian magnezyi i zelaza, s wodnisnem magnezyi pofaezoay, wzora: 2 SiO, . 3 (MgO, FeO) +MgO . HO. Antyj&r, Upas antiar, sok zywiczny drzewa Upas (Antiaris toxicaría). Jestto trncizaa, nxywaaa przes miesskaneów Jawy i innych wysp archipelago indyjskiego do zstrawania strsaf. Zawiera pierwiastek trojacy zwany añtyjarynq Diiaía jiadzwyczaj gwaltownie przez smieszanie siç s krwia w mié. Antyjazyáol, sekta chrzetfeijaúska, której poczatek nie jest wiadomy. To tylko wiemy, se iycie przepedzali na spanio i pnce, owasali sa wystçpek. Antyjooh, imie pietnastn królów syryjskich, oras wiela wodzów, pisarsy i artystów w róinyeh krajach. Pomiedzy niemi odznaczali siç: Antyjooh L syn Seleukusa, pierwszego króla syryjskiego i babilonskiego, wstapil na iron r. 380 pried J. C, urn. 260, otrzymai prsydomek Soter csyii zbawca, sa to, ie kraj t awój ocalil od Galló w. Mifosé do jego maeochy Stratoniki, о mafo со nie prsypnwila go o ámieré; gdy jednak lekars królewski Erazystrat odgadlpowód cho— roby, Seleokos dla ocalenia syna odstfpil ma przedmiot jego iyczen. — AntyjOCh П, syn poprxedzajacego, s priydomkiem Teas (Bóg), tak przezwany pries Hiletesyków sa to, ie ich oswobodsi! od tyranii Tymarcha; panowal od r. 901 do 346 prsed J. Chr., prowadsil niepomyálna wojnç s Ptolemeassem Filadelfem, królem Egipto; am. otraty przez ionç swoja Laodykç.—Antyjoofa Wlolkl, wstapil na tron po Seleokosie П r. 333, odebral Ptolemeossowi Syryjç, póiniej oddaf ma j| w posmga sa córka swoja Kleopatra. Jego zamiarom sdobycia Azyi Mniejssej i Grecyi oparl siç orçi rzymski; w wojnie tej, znanej pod imieniem

978

Antyjocfa — AntyJoohUa

nojny Antyjoeha, Anniba! polaczyl sie z jego sprawa, lecx gdy Antyjoch nie chcial usfuchaó rad i plano wodza kartagiñskiego, pobity zostal w Grecyi na mo ría i pod Termopilami, póíniej w gamej jai AzyiMniej. pod Magnezyja, skatkiesn czegozawarlhaniebnypokój, zobowiazatsie plació Rzymianom daniae. i oda tapit ira caf| Azyje. ai do Tauro. Antyjoch zostal zabity priez mieszkaáców miasta Zazyjany (r. 187 przed Chr.), gdzie wfasnie chcial zrabowaé iwiatynie. Jowisza Belasa. Na przydomek Witlkiego zaslaiyl nietyle awemi zwyciçztwy, ile sprawiedliwoscia i lagodnoscia.—ÂOtyJOOh EpifäH, nastepea Selenknsa Filopatora, •yna Antyjoeha Wielkiego, wstapil na tron r. 175, zajal Egipt, leci priez Rzymian iraaiinaj byl do odirrota; tlumiac bunt Izraelitów wazedl do Jerozoliny i w pien wycial 80,000 mieszkanców tego miasta, miçdiy innerai atarea Eleazara i aiedmiu Makabeuszów. — Alltyjooh SjdetOS (туШюу), syn Demetryjasza Sötern, wstapil na tron r. 139 przed Chr. po wypçdzeniu i Syryi przywlaszczyciela Tryfona, na aowo podbil ¿ydów, odniósl kilka zwycieztw nad królem Partów Fraatesem i opanowal Babilon; w koncu ваш zginal r. 130. — ABtjjOOh Qrypns, tak przezwany dla orlego nosa, syn Demetryjasza Nikauora i Kleopatry, wstapil na tron r. 123 przed J. Chr., ze szkoda starszych braci wyniesiony przez swoja matke, której jednak wkrólce aaHowal zrzacié z siebie opiekç, za со priez nia zostal olrnty.—Antyjooh 2 CyzykU, brat poprzedzajacego, z ktorym jakiá czas wspólnie, po nim zas sam jeden panowal; tonal w rozwiazlosei i zbytkach, w koncu zagroiony przez swego siostrzeúca Seleaka, sam sobie iycie odebral. Slynal wajomoscia mechaniki i sztnk pieknych.—AOtyJOOb AxyJatyoki, syn Antyjoeha Euzebijusza (93 do 91 przed Ch.), ostatni król syryjski, panowal do r. 65; poibawiony zostal kraju przez Pompejusza, który Syryje xamienil na prowincyjç rzymska. AntyJOObiJa, nazwisko kilku slynnych miast w staroiytnoiei.—Antyjochij» u> Pizydyi na granicy Frygii, w dzisiejszej prowincyi Karaman, naleiacej do Azyi Mniejszej, zostala zaloiona przez Antyjoeha I. Za panowania Rzymian oddana zarzadowi najprzód Enmenesa z Pergamo, póíniej Amyntasa z Pamfilii, byla po smierci tego ostatniego stolica rzadn prokonsnlarnego. Slawe swa winna Antyjochija apostolom Pawlowi i Barnabaszowi, którzy ta pierwsi poganom gloaffi naukç Ewangelii. Arundell, kapelan konsulatu brytanskiego w Smyrnie, poezukiwal r. 1833 rain tego miasta w Azyi Mniejszej i znalaz! je nîedaleko miasta Jalowacz. Zawieraj§ one mnóstwo dobrze przechowanych rzeíb i napisów, szczatki áwiatyni Bachusa, teatro, wodociagn, wielkiego portyka i dwóch kosciolów chrzescijaáskich. Odkrycie to potwierdia w znpelnoáci podania Stra tana i przypnszczenia Peotinger'a, obalajac zarazem mniemanie jakoby Antyjochija wznosila sie na miejsca dzisiejszego miasta Akszer.—Antyjochija w Sy ryi, zaloiona przez Seleaka Nikatora, ieiala w pieknej i iyznej okolicy nad rzekf Orantes, w dzisiejszym ejalecie Aleppo, na zaehód od terainiejazej Antyjochii ciyli Antakii, liciacej obecnie 10—12,000 mieszkanców. Kolosalne zwa- . llska sbadowanej przez Krzyiowców warowni, imponnjfcy przedstawiaj; widok. W glebokiej fósale ciagnçcej sie, od miasta ka fortecy, znajdaje sie. mnóstwo etaeznie wydraionyeh jaskin, z których kaida opatrzona jest w drzwi i okienka i które, jak siç zdaje, mosialy kiedyá slaiyó za wiezienia lab za schronienie podezas oblçieù. W pobliiu tych mieszkan podsiemnych prowadzi przez wawóz most ciosowy na kilku arkadach. Antyjochija byla kiedyá stolicf Seleucydów, póíniej zaá zostala siedziba namiestnika rzymskiego i patryjarchy ehrzescijaúskiego w Azyi Mniejszej. Po zajeda miasta przez Krzyiowców r. 1097 przeszla jako ksieitwo oddzielne, pod wladze. ksiai;t Tarentu, lecz r. 1269 zo-

Antyjocmja — Antyk^netytucyjoniéol

979

etalaadobyta ¡ zburzona przez saltana egipskiego Bibara.—Ksiestwo Antyjochii rozdagalo si§ na zachód ai do miasta Tharsns w Cylicyi, a na wschód ai do Heraklei. Pod tytufem: Antiquitates antiocheae (Gettinga, 1839), Ottfryd Müller ogíosií pefne erudycyi dzieío, historyi jego dotyczace. Antyjope, bogini szumiacych wiatrów, córka Nyktensa króla Teb i Polyxy, wedle Hornera zas, boika rzeki Azopus, eíyneía z pieknoáci. Z objeó Jowissa wydala na swiat Zetosa i Amflona. Czujac sie, brzemienna, umkneta do Epó pense do Sycyjonn i z nim weszía w zwiazki malienskie. Lykoi, brat Nyktensa , wydobywszy ja ztamtad po wzieciu Sycyjonn i zabicin Epopeusa, uwiezif. Zona Lykosa Dirce tyle jej w tej niewoli dokuczyfa, ie umknawszy znowa, n synów Bchronienia szukafa. Ci schwytawszy ácigajaca ja Dirce,, przywiasali do byka, który wlokac po ziemi rozdarf ja w kawaly. Za ten czyn Bachos wprawií An tyjope w stan szalenstwa, przebiegajaca cafa Grecyjç, dopóki jej nie wyleczyl i za zone, nie poja! Fokus, na którego dwór przybyfa. Z nim tei razem pochowana w Titorei.—AntyJopO Amazonka, córka Marsa i Otrery, iona Tezensza i matka Hippolita. Darowana byla Tezeuszowi przez Herknlesa po zwycieztwie tegoi nad Amazonkami; polegfa walczac przy bokn mçia podczas drngiego ña pado Amazonek na Altykç. Antyk (z faciñskiego: Antiquus), oznacza czes'ci, czastki i caíoáci przedmiotów sztuki, jakiemi sa: kamienie wkleafo i wypnklo rzniçte, naczynia rzeíbione, posagi i posaiki z bronzu, marmorn lnb drogich metaíi: zgoía wszystkie dzíela dfuta i pedzla dawnych wieków, które czas od zagíady ochronif, a odnoszace sie do najwyiszej potegi i áwietnoáci sztnk n staroiytnych lodów. Ogromna jest takowych liczba, pocliodzaca gfównie z odkryé, wykopalisk i rain dawnego Rzymo; to tei poczatkowo tylko Rzym i niektórzy ksiaieta wloscy posiadali owe skarby, w zbiorach zabytków staroiytnej sztuki. Dziá w kaidym niemal krajo, znajduja siç osobne Muzea. Antyki dziela na róine klassy podfng epoki wieków, narodów i krajów, a ie zbiory ich sa zbyt kosztowne i nie кaidemu do nabycia latwe, starano sie przeto póíniejszemi czasy, kaidy niemal rodzaj sztoki przez odlewy gipsowe rozpowszechnic; ztad to powstaly owe gabinety Antyków w odlewach, które wszedzie przy zbiorach naokowych, a nadewssyatko przy Akademijach i szkolach sztok piçknych, obejmnja modele día wprawy i stodijów rysunku. W sztuce, przez wyraz Antyki pojmnjemy same tylko posagi dawne greckie, odznaczajace siç ksztaftem form ciafa, szlachetnoioia ukfadn i wyrazem idealnego piekna. Do celniejszych naleia: Grappa Laokoona, Apollo Belwederski, Gladyjator Borghesich, a z pózniejszych Antinous, \Yemu Medycejska i t. p. Vznano powszechnie, ie studyjowaé z Antykn, uczyé podfug Antykn, jest wainém bardzo zadaniem día poiwiecajacych siç sztuce, a poznanie form i caïej charakterystyki Antykn, najpotrzebniejszym i koniecznym waronkiem usilowania kaidego artysty. Pojeli to dawni malarze wloscy, jak Michal Anioi, Rafael z Urbinn i nastçpni; dla tego dziefa ich sa wielkie, odznaczajace siç prawda wyrazo, doskonafoácia zarysn i szlachetnoácia ukfadn, ztad to po wszystkich akademijach i szkolach sztnk pieknych, troskliwie i przedewssystkiem podlog Antyków rysowac* zalecaja, dla przyswojenia sobie piçknych i ksstaftnych form, swobody ruchór» w nkfadzie, a szczególnie wyrazn, jakiemi aie. dzie la plastyczne dawnych mistrzów odznaczaja. /. F. P. Aotykamera, iwano w Polsce w XVI i XVII wiekn przysionek, czyli sieú we dworach szlacheckich, opatrzony czesto piecem i zastepujacy przedpokój. AntykonstytaoyJOOlíot. Так nazywano w XVIII wiekn Jansenistów (ob.), dla tego ie odrzocali papiezka konstytucyjç Unigenitut.

960

— Antyloohns

AstykonwnlsyJOlllioL Naxwisko to dawano roxsadnym Jansenistom, kt6rxy prxyganiali niedorxecxnosciom swoich spólbraci i mniemanym ich codom na grobie X. Rousse w Reims i dyjakona Pane's, na ementaría swietego Michaia w Paryiu. Antykrytykft, odpowiedi antora na krytyke, czyli ocene. dsiela, w ogóle wtencias tylko dopusxcxalna i skutecxna, jeieli krytyka dotykala jego osobisto— dci; w innych raxach, t. j. jeieli autor ma jedynie na cela obronç swoich sasad, xwykle mniej jest stosowna, gdyi poparcie ich najwfasciwsxe w samém jai dxiele winno byé xloione. AutykWft, po francxoxkn: romain, w typografii naxwa jakiejkolwiek wielkodci liter, majacych ocxka rxniele prostopadle, a xatém nie krxywe. Naxwa ta istaieje, odkad Aidas Manucyjusx xuióslpismomnisxe (frakturej, powstale wwiekach srednich i w to miejsce xaprowadxil do drakn dawniejsxe, powstale x kapitalików rxymskich. AntykWtryJllMi staroiytnik, archeolog (ob.), biegly w starosytnosciaeh, badacx i nüfosnik staroiytnoáci.—W ksiegarstwie Antykwaryjun xnacxy tafcie prxedajaeego i kupujacego stare ktiaiki. Znany jest pod tym tytalem jeden x najpiekniejsxych romsnsów Walter-Scotta, tlómaczony na jexyk polski prxes Francisxka Salexego Dmochowskiego. AntylOgOlIieM, naxwa niektóryeh ksiag Nowego Testamenta, o prawdxiwo— ici których powatpiewano w IV wieka po J. Chr., gdy tymcxasem te, których antentycxnoáé nie alégala iadnej kwestyi, naxywafy «e Hemolegomena (ob. Kanon). Antjlle, gromada wysp najlicxniejsxa xe wssystkich dotad xnanych, miedxy pólnocna i poladniowa Ameryka. Szereg ich ciagnie siej od xatoki Paria prxy njsciu rxeki Orinoko, ai do granicy poiadniowej Stanów Zjednoczonych, w dlugoici prxesxlo 10° geograficxnych, otacsajac sxerokiém pólkolem mona Mexykanskie i Karaibskie. Dxiela sie, na dwie gropy, Wielkich i Mafych Antyllów. Pierwsxa obejmoje wyspy: Kubç, San-Domingo cxyli Haití, Jamaike, i Portorico; draga sai okolo 40 pomniejszych wysepek, x których 10 pochodxenia wulkanicxnego. Cafe w ogólnoáci pasmo sdaje sie, byé podmorskim laúcochem gór, xalaoych w cxeáci morxem. Z gromady tej Angiicy posiadaja: Jamaikç, Barbade, Grenadç, wyspy s. Wincentego, á. ¿ucyi, i. Krzysztofa, s. Trójcy, Tabago, Anti gües, Nieres, Montserrat, Tortolç, Yirgin-Gordç, Anguille, i Barbade,; Fraacuxi: Martinikç, Gwadalupq, Marie-Galante, les Saintes, la Desirade i csçâé SaintMartin; Hisxpanie: Kubç i Portorico; rxecxpospolita Venezuela: wyspe. Malgorxaty, Tortugç i los Roques; Hollendriy: cxeáé s. Marcina, Sabe, wyspe, i. Eustacbego, Aves, Curaçao, Buen-Ayres i Arubej Sxwedxi: wyspe, i. Bartlomieja; Duúcxycy: wyspy é. Jana, á. Tomasxa i á. Krzyia. Jedna tylko wyspa San-Do mingo jest niepodlegla, Aniguada sad nieuprawna. pustynia. rflimat Antyllów jest goracy, lagodzony jednak powiewem morskim, niebo cxyste i áwietne, a grant aadxw/cxaj urodxajny. Kawa, trxcina cukrowa i tytoá rosna tu w nieslychanej obfitosci, przex со ¿ycie miesxkanców, których licxba ogólna prxenosi 3,000,000, stalo sie wyfacznie plantatorskiém i kupieckiém. Pochodxenie naxwy „Antylle" jest niepewném. Jedni wywodia je od wyspy Antilli, majacej, wedlog podania ¿redniowiecznego, xnajdowaó siç na Oceanie xachodnim; inni utrzymuja, ie mia ño to znaczy wyspy poprzednicze, to jest leiace prxed stalym ladea Ameryki. Male Antylle nazywaja takie wyspami Karaibskiemi; cala xaí gromada x wfaczeniem wysp Bahama i Lukajskich, nosi xwykle miaño Indyjskieh Zachodnich. Ântyloohos, syn Nestora i Eurydycy, najmlodsxy x wodxów armii greckiej

961 pod Troja. Piekay, xrçcny i odwainy, by? alabieocem Artillen. W exasie igrxysk pogrxebowych ni cteió Patrokla wyprtwionych, otrxymal w gonitwtch draga nagrode., której сем publiant pochwaff Achillese jetme xwieksxona. soatafa. Padf i гак Иепшоаа, idac м pomoo ojea moeno prm Рагуta prtyclsm'eterou, ta со pnydomek Fllopatora otuymai. Popiofy Jago pochowano na Sygejskim pagórkn. Antylogarytm. Так naiywaj« aiektórxy dopefaienie logarjtmn watawy, styernej, sieemej, ob. Dopelnienie logarytmu. Afltyloglja (s greckiego: onti prxeeiw, i logo* tluwo), опаеxa iprieexnoíó albo xbijuie ciegos" i niywa sie. na oxnaeteaie sprsecxnosci, napotykanych w jednej i tejie samej keiedxe, lab tez w róinych dxiefach jednego pinna. Antyíopa. (Antílope, Palles), Rodxaj ssacyeh naletacy do familii trwalorogich, w rxedxie prxezawajacych. Jeden x najlicxaiejsxyeh rodnjów w caíej gromadxie, obejmnje najksitaftniejsse i najroxmaiUxe xwierxeta. Rogi majf roxmaitego ksxtaftn, w obn píciach jednakowe; man bardxo jest liexba gatanków w których eamice sa bexroine; podobnie jak jelenie majf pod oexanti otwory luwe. Wielkoáci roxmaite od wielkosct swiexo arodxonego jagniecia, do wielkoáci íredniego koaia. W ogólnoíci sa to xwierxeta bardxo ksxtaítne, lekkie, iwinae, fagodae i bojasliwe. íyj| mniej wieeej gromadnie w pustyniach Inb na akalacb, niekiedy po kilkadxiesift tysiçcy indywídaów facxy sie. w jedao atado. Afryka najwiecej w nie obfitnje; dosyó gatanków ¿yje ukle w Axyi pofadniowej, а niektóre ai do Syberyi pofadaiowej xachodxa. W Earopie ц tylko dwa gataaki, to jest: Antylopa skalaa (Antilope Rupicapra Lina), xyjaca w Alpaeh, Pireneach, Tatrach, i Sa faak (Antilope Saiga, Linn) niegdys pospoBta w stepach akraiáskich i w Wqgrxech, obecnie u Don wyrngowana. W krajach gdsie sie. Antylopy obfide xnajdnja, sa bardxo wainym artyxafem día knjoweów, dostaresajf im bowiem doskonafego mien na poiywienie i skór na roxmaite nxytki. Wiçksxa exesé gatan ków odbywa dosé naexae wedrówki, pnenosxae siç pnwie peryjodycraie ж miejsca na miejsce xa poiywieniem, n stadami ich ciagna xawsxe roxmaite drapieine xwierxeta, które giówaie siç niemi xywia, tak w Afryce towarxysza im lwy, lamparty i hijeny, a w Axyi tygryiy i irbiey; n ich to stadami xachodxa one do Syberyi, ai do 56° sxerokosci pófnocnej. Na nsadxie ksxtaltn rogów, Cuvier dxieli rodxaj Antylopy n nastepujaee oddziafy: a) rogi obrfcxkowate, dwa lab trxy raxy xagiete x koneami napnód, w srodek lab w góre. skierowanemi. Tu naleiy kilkanascie gatanków miernej wielkoáci, sa po wiçksxej exeáci najksxtaítniejsie i najxgrabaiejsie x eafego rodnjo. Najxnajomsxe sa: Gasella: (Antilope Dorcas Linn), sfawiona pnex poetów arabskich i powodo szcsegolnej slodycsy spojrxenia i lekkosci rachów. Korynna (Antilope, Corinna Gmel.) xyjaca w Afryee pófnocnej, doayé podobaa do poprxedxajacej. Snhak (Antilope Saiga Pall.)który by! dawniej dosyé pospolitym w stepach nkraiAskich i «esto wspominany w dawnych nassych pisarxach; xwierx ten nie jest tak kntaftny jak inne Antylo py, sxpeei go uengólntej pysk grnby, nadety, cbrxastkowaty, pomanxexony % noxdrxami mocno rozwartemi; ksztafty prxytem sa doáé niexgrabne; wielkoáé daaiela. b) Rogi obraexkowate, dwa nxy zgiçte, x koncami natyl podaaemi. Najxnakomltsxa x tego oddziafa jest Antylopa krowia (Ant. Bnbalia Linn.) majaca kxxtaft gfowy bardxo xblixoay do krowiego, ksztafty cieikie, wielkosé jelenia, iyje w Afryce irodkowej i pofadniowej. c) Rogi obrfcxkowate, proste lab mato xgiçte. Ta naleiy Oryx (Ant. Oryx Pall.) x cienkiemi rogami, na dwie stopy prsesxfo dfugiemi; swien bardxo kxxtaftny i osobliwy, iyje na skafacb Afryki pofudniowej. dj Rogi obracikowe, x pojedyncsem xagieciem, koúce w tyl podane.

982

Antyiopa — Antymon

Do tego oddziafu naleiy Antyiopa konska (Ant. Equina Geoff.) wielkosci konia z grzywa na karku. e) Rogi obraczkowate, raz zgiçte z koncami naprzód podanem¡. Ta naleiy Antyiopa dama (Ant. Dama Pall.) z Senegalo. f) Rogi z wydatnoici; spiraln;. Najznakomitsz; w oddziale tym jest Orkas (Ant. Oreas Pall.), wielkosci miernego konia, ksztaftów dosyó ciezkich. Rogi w obn piciach dwa razy lekko zagiete, rozehodzace sie na boki, do pofowy otoczone spiraln; wyda— tnoscia; jasno-píowa z grzywa na karku i torba skórna zwieszon;, pod gardzielem xakooczona pekiem dfuiszych wíosów. Zyje gromadnie w górach przyladka Do— brej-Nadziei, kolonisci hollenderscy nazywaj; j; fosiem przyladkowym. g) Rogi gladkie. W oddziale tym pomieszczona jest Gemía (Ant. rupicapra Linn), ta wfasnie która zyje na skafach gor Europejskich, w Karpatach byia dawaiej pospolita, obecnie jai rzadka; ksztaltna, zwinna z rozkami w tyi moeno zagietemi; prie— skakuje z nadzwyczajna zrçcznosci; po najniedostepniejszych skafach, gdzie ia— den zwierz dojsd nie moze; pomimo to jednak, odwain i miejscowi myéliwi zaajaey miejsca ich przechodów, z zasadzek je strzelaja i znakomicie wytepiaja; znana jest powszeebnie pod nazwiskiem kozy skalnej. Tu takie zaliczony jest zwierz bardzo osobliwy Gnu (Antilope Gnu Gmel.), iyjaey w Afryce pofudaiowej. Glo we ma dosyé podobna do woíu, z rogami grubemi nagle w tyi zagietemi, ogon cafy wfosisty podobnie jak u konia, kark podobnie takie zagiety z piekna prost« stojaca grzywa; w koio wielkiego oka rozchodza siç naksztait promieni diugie bitte szczecinowate wiosy. Zwierz ten wiekazy od osia, jest bardzo dziki i ostroiny, bardzo szybko ucieka i trudny do polowania, napadniçty zatrzymuje siç i broni odwainie rogami. W opisach podróiy czesto napotyka sie interesujace szczegóiy z polowania na nie. Wl. T. Antym&Oh, z Klaros, iyi w IV wieku przed Chr., napisal obszema epopeje p. t.: Thebaîs, która krytycy alezandryjscy stawiali obok Hornera, jako tei elegije na smieré malionU, z której nrc nam nie pozostaïo, prócz rfawy jej pieknoici. Uiamki z Tebaidy najdokfadaiej zébrai Schellenberg (Halle, 1786). AntymOD (Antimonium, Stibium metallicum). Znak chemiczny Sb od iacinskiego Stibium. Jest to jeden z metali, naleiacych do oddziaiu przewainie kwasy tworzaeych. W stanie czystym jest srebrzysto-biaiy i posiada ¿wietny polysk metaliczny, który w powietrzu nie ginie. C. g. = 6,712. Zwykle tworzy massy budowy krystalicznej, blaszkowej; kierunki blaszek w odiamie okazuja, ie form; jego krystaliczna jest romboeder, oddzielnych jednak krysztalów dotad nieotrzymano. Antymon handlowy jast mniej biaiy i w odiamie wielko-blaszkowy. Z powodu swej budowy blaszkowatej antymon jest bardzo kruchy, tak ie na proszek z iatwoscia utrzéé siç daje. W temperaturze 425u topi sie, a w ogniu biaíoáci ulatuje, i w naezyniach zamknietych, szczególniej w strumieniu wodoru, moie byé destylowany. Czysty antymon w zwyczajném cieple w powietrzu nie doznaje zmiany, a nawet w plomieniu dmuchawki topi siç na kulke, z czysta Myszezaca powierzchnia; silniej jednak roziarzony pali siç, zamieniajac na tlenek antymonovoy, który ulatuje w postaci gçstego dymu bialego, bez zapachu. Roziarzona na weglu kulka, w zimnym nawet strumieniu powietrza, dmuchawka na ni; skierowanego, palió siç nie przestaje, wydajac ciagle kieby dymu, a rzucona na stól z pewnej wysokoáci, rozpryekuje siç na mnóstwo drobnych kalek, które zartfC siç silnie podskakuj;, zostawiajac po sobie slad bialy, z wspomnionego tlenku utworzony. Zdaje siç ie staroiytni antymonu metalicznego nie znali, który, chociai nader rzadko i w ntafej iloáci, znajdoje siç jednak w przyrodzie; znali tylko jego rude, która jest zwiaikiem antymonu i siarki, i jest dosyé upo— wszechniona (ob.Siarek antymonu). Rudç tç nazywano Stibium i jak Dyjosko

963 r ides i PlinijuK wsporoinajç, byla aiywana jako árodek lekarski. Otnymany X niej préparât, jak mówi w Starym Testamencie prorok Eiechijel taáiiei Dyjoskorydes, byl uiywany przex kobiety na wschodzie, do farbowania brwi, día nadania wzrokowi wiekszej wyrazistos'ci. Sobstaneyja ta znana byfa i chemikom arabskim w XVIIT i XI wieku; i w lacinskiem tlómaczenin Geberа пахуwan; jest antimonium. Czysty zaá antymon malalicxny otrxyma< dopiero w XV wieku Ba siliu* Valentinas, który jednakie nwaial go xa gatnnek olowia. Antymon pospolicie otrzymaje sie, z wspomnionej rndy wieln rozmaitemi aposobami; tak na mala ekale, w laboratorjach, jako tei i na wielka, przez wfasciwe postçpowanie metalorgiczne. Sposoby te polegaja. na zabraaiu aiarki antymonowi, albo przez dodanie cia( które aie. z nia facía, albo przez jej apalenie w przystepie powietrza, w piecach piomienistych (ob.). W oitatnim razie oprócz aiarki która ntleniona alatnje, ntlenia siç takie i antymon, lees ten zwiazek za poraoca ciaf wçglowatych (¿amienta winnego ob.) napowrót do ataña metalicznego doprowadzonym by¿ mole. Metal znajdnjacy sie, w handln, zwykle jest nieezyaty; zawiera znaezne iloáci ielaza i siarki, a netto araenn, olowia i miedzi, i taki do uiytka lekarskiego oczyszczonym by¿ musí; do eelów wssakie technicznych mote byé wprost niytecznym. Antymon IfCsy siç z wieloroa metalami, i aljaiom otrzymanym nadaje wyaoki atopieá twardoáci. Z pomiedzy nich najwainiejszym jest aljai na czcionkt drukarskie, który sie, sklada z 75 czeici ofowin, 20 cz. antymonu i 5 cz. супу. W medycynie dawniej uiywano mnóstwo preparatów antymonowych, które w ogóle dzialaja jako érodki pobudzajace womity; dzis* liczba ich ogranicza sie, do kilkn. — Zwiqtki antymonu sa bardzo liczne, antymon bo— wiem (aczac sie, z tlenem, eiarka, haloidami i rodnikami organicznemi, wydaje mnóstwo zwiazków, z pomiedzy których nie wielka liczba inajduje zastosowania; inne zas tyíko pod wzgledem teoretycznym ц waine. Najwainiejsze tn wymieniemy. Siarek antymonowy, Trójsiarek antymonu, Antimonium crudum SbSj, jedna z najczçàciej przytrafiaj|cych ate. nid antymonn z której przez odtopnienie od skaíy, w tyglach s dnem przedzinrawioném otrzymaje sie. handlowe antimonium crudum. Cialo to atanowi pierwszy materyjal, tak do otrzymania antymonn jako tei i wszelkich jego zwiazków. Tworzy zwykle massy wlókniste, niekiedy promienisto-krystaliczne, krache, kolora ciemno-szarego, z pofyskiem metalicznym. Uiywa si; w medycynie i weterynaryi. Z niego wyrabia sie, tak zwany kermes mineralny, który dawniej w sztace lekarskiej nierównie czçiciej niz obecnie byí niywanym; aklad bowiem tego przetworn nie jest staly i zaleiy od sposobu wyrobienia. Zastçpuje go obecnie tak zwana siarka zlota, która jest siarkiem antymonowym czyli pifciosiarkiem antymonu SbSj (snlphor antimonii aaratnm), który jest przetworem nierówníe jednostajniejszego skiada, a tém samém na pewniejsze jego dziaíanie lekarakie lieiyé moina. Kermes przedstawia proszek ciemno-czerwonego kolora, sad siarka zlota, ma piekny jaániejszy kolor czerwony. Z tlenem wydaje antymon dwa zwiazki, z któ rych jeden Sb03 trójtlenek antymonu czyli kwas antymonowy; drugi SbOs kwas antymonny, zawsze jako kwas wystçpaje. Niektórzy przyjmujf zwiazek poáredni SbO<. Zwiazki pofaczen llenowyсh antymonn s zasadami, nieprzedstawiaja wiele interessu; a najwainiejszym z pomiedzy nick jest powszechnie znany emetyk, który jest sol) podwójna, z(oion§ z winiann potain i winiann tlenkn antymonowego. Emetyk jest sól biaia, krystaliczna, latwo rozpnssczalna w wodzie; stanowi dzielny árodek lekarski, bardzo czesto niywany. Z chlorem i innemi haloidami antymon wydaje zwiazki odpowiednie tlenowym. Najwainiejszym z pomiedzy nich pod wzglçdem technicznym jest trôjchlorek antymonu SbCl3,

984

Antymon — Antymonek «robra

który niywa siç i w medycynie jako árodek gryzacy; i w sztnkach, mianowieie do tak zwanego brumirmeania ielaza. Inne polfcsenia antymonn sa mniej waine. T. C. AntymOIL Antymon rodiimy rzadko fie. znajdaje w pnyrodzie, daleko czçsciej wystçpnje on w zwiazkach z tlenem, aiarka i metalami. Metal ten odkryty zostal w 1748 r. priez Antoniego Swab w kopalni olowin w Sahla w Szwecyi; nastçpnie znaleziono go w Allemont w Delfinacie, w Andreasbergn na Harea i w wiela innyeh miejscowos'ciach. Tworzy on matey krystaiiczne, exesto Ыаszkowe, krysztaly pojedyneze a| bardzo drobne i rzadkie. Pierwotna postad- roatboeder. C. g. 6,6, twardosd = 3,0—3,5. Barwa antymonn rodzimego biafa cynowa, bardzo czesto zóítawo lab azaro nabiegfa. Nieprzezroczysty, w kwaaie aolnyra rozpnuczalny, a za dolaniem wody atraca siç pod postacia biafego osada; кwas azotany zamienia go natychmiast na osad bialy, który jest tlenkiem. Pod dmuchawk| bardzo latwo sie topi z wydzieleniem obfityeh bialych dymów, osiadajacych w okofo kalki stopionej. Bywa czysty, ale daleko czçiciej zanieezyszczony niewielk$ ilodciç srebra, ielaza lab arsenn K. J. Antymon-arSOIL Mineral ten zdaje siç bye* arsenkiem antymonn, wzorm AsjSb wedle Rammeisberga, jakkolwiek sklad jego dokladnie nie jest jeszeze oznaczony, gdyz rozmaite rozbiory tego minerafn defy od 5 do 45% arsenn. C. g- 6,13, barwy stalowej. Pod dmaehawka siç topi, wydsielajac wot arsenowa. i gesty dym, osiadajacy pod postacia prosskn biafego, s kwasami zachowaje вЦ jak rodzimy antymon. Znajdaje siç w Ahemont, Andreasberg, Przibram. K. J. Antymonek nikln (Breithauptyt, Haidinger). Mineral ten podobny jest cha— rakterami swemi do arsenka nikla. Sklada siç równiei z jednego równowairika nikln i jednego antymonn. Taki wlaánie sklad okazqja okazy z Andreasbergn; przeciwnie mineral ten wskasaay jni przez Vauqnelin'a, a pochodzacy z Balen, w riiszych Pirenejaeh, przedstawia pewna iloàé antymonn zastapiona przez arseau Antymonek nikln w Andreasbergn odkryty zostal przez pana Wolkmer z Brandwiku; przedstawia siç w maiyeh tabliczkach szesciokatnych, bardzo cienkicb, albo pojedynczych, albo aloionych w postaci dendrytow; pospoliciej sad rozsiany jest drobnemi ziarnkami w galenie lab arsenka kobaltn. Barwy czerwono-miedzianej z lekkim odeieniem fljoletowym; proscek sai brnnatno-czerwonawy. Twar— doíé 5,5, rysnje flaspat, a rysoje siç szpatem polnym. C. g. = 7,54. Pod dma ehawka nie daje zapachu ani ezosnkowego ani siarkowego, topi sie a wielka trudnoácig i tylko w bardzo maiyeh kawtTkach. Kwasy malo пай dxialaja, woda królewska rozpaszcza go calkowicie. Wsór chemiczay NiSb. Haidinger an tymonek nikln z Andreasbergn nazwal Breithauptytem. K. J. Antymonek srebra {Dhkraxit, Fröbel). Mineral srebrsysto biaíy z poiyskiem metalieznym, znajdajacy siç w kryszlalach, massach kryslalicsnych lab bezksztaltnych. Postad pierwotna slap rombowy prosty. Jakkolwiek krnchy, da je siç jednak ciagnaó pod mlotem z ostroinoicia. Twardoád = 3,4, rysnje wçglan wapna, c. g. 9,4—9,8. Pod dmaehawka latwo siç topi w ziarna metalicxne, które wydzielaji z aiebie dingo dymy antymonowe i nakoniec poxostawiaja po sobie kalke srebra czystego. W kwasie azotanym pokrywa siç wkrótee biaf| powloka kwaan antymonowego. Sklad ehemiczny antymonkn srebra z rozmaitych miejseowosd, jest rosmaity i zawiera od 77 do 84 procentów srebra, tak ie aaxnaczaja mn dwa wzory chemiezne AgaSb i Ag3Sb. Gastaw Rose otrsymaje, ie Uadd antymonn i srebra bywa rozmaita w rozmaitych okazach antymonkn srebra, ale ie wszyslkie te swiazki sa jednoksztaltne. Mineral ten znajdaje siç w ko

Antymonek srebra — Antymonowy btyuon

985

palniaeh srebra w Wolfach w Badenskiém, w Andreasbergu na Haren ¡ Guadalcanel w Hiszpanii. Uwaia siç za jedna z najbogatszych red srebrnych. K. J. AstymOIlit ob. Antymonowy blyszcz. ÂntymOnOWa blenda {Antymon czerwony, Kermes mineralny). Mineral ten wyste.puje w igiefkach krystalicznych i massach igieikowatych skupionych w paczki i gwiazdki, barwy czerwonej. Postaé pierwotna stup rombowy ukoány. Pofysk metaliczny, nieco dyjamentowy, przeáwiecajacy. Twardoáé gipsu. С. g. 4,5—4,6; pod dmuchawka catkowicie sie, topi, zamieniajac na biaíe dymy tlenkn antymonu. Wedle H. Rose jest to zwiazek jednego równowainika kwasn antymonowego z dwoma równowaznikami siarku antymonowego, wzoru Sb03 + 2SbS3. Znajduje sie, w Brannsdorff, Przibramie, Allemont. K. J. Antymonowft OOhra. Na powierzchni antymonitu, czyli siarka antymonn netto spostrzegaé sie, daje materyja ziemista, biafo-zóltawa, miçkka, nietopliwa pod dmuchawka. Berzelias podaje ja za kwas antymonowy z pewna iloácia wody, a wzór jej oznacza: SbaO*HrXAq. Pocbodzi z Drännsdorff, Wolfsber na Haren, Magurku w Wegrzech. P. Angel Valejo przedstawit szkole görnicsej paryzkiej, s Solacio w prowincyi Zamora, \v Hiszpanii, kilka okazów innej odmiany кwasa antymonowego, która jakkolwiek prawdopodobnie powstafa przez rozkfad siarkv antymonu, posiada jednak cechy odmienne od wyiéj wskazanych. Odmiana ta przedstawia sie. pod postacia mass stalych jasno-ióltawej barwy, twardszych jak weglan wapna; kruszacych sie pod nozem. Przypuszezaja, ze odmiana ta jest kwasem antymonowym bezwodnym. K. J. AntymOnOWa mda mledSlana (Antimonkupferglanz, Wölchit, Haidinger). Rzadki ten mineral znaleziony w Wölch blizko St. Gertrand w Karyntyi, jest siarko-antymonianem olowin i miedzi, wzoru wedle Schröttera: S3Sb . 4SCn + SjAs . 2S=Pb. Znajduje sie, w krótkich sfupach Rombowych, ciemno-ofowianej barwy; twardoáé = 3,0.' С. g. 6,7—5,8. К. J. AntyinonOWe kwlaty (Valentina, Antymon bialy, Senarmonit). Kwas antymonowy dawniej naleial do rzadkoáci mineralogieznych. Pochodzif z Czech, Saxonii, Wçgier, Badenskiego, Nassanskiego i Delfinatu; wszedzie jednak znaj dowat sie w maíych iloáciach i jako produkt przypadkowy przy siarku antymonn, blendzie i galenie. Od kilkn lat przeciwnie, znaczne iloáci tego minerafu przychodza do Marsylii z prowincyi Konstantyny w Afryee, gdzie go otrzymuja w kopalni Sensa, blisko íródeí Ain-el-Belbruch, jako rude, antymonowa czysta, bó gala, latwo obrabiaó sie, dajaca. W Algieryi mineral ten przedstawia sie. pod dwiema postaciami, w oámioácianach foremnych i w massach wtóknistych, sie— ionych z igietek rombowych prostych, jest to wíec ciato jednoksztattne z kwa sem arsenowym. Odmiana os'mios'cienna, nazwana przez Dana Senarmonitem, na czeáé Sénarmont'a, który ja pierwszy oznaczyt, przedstawia sie, w dosyé wielkich krysztatach, pokrytych czçsto biata i zóttawa massa, powstala ze zmiany krysztatów. Odtam ich nierówny, czasami blaszkowy, tywiczny i dyja mentowy, bez barwy, przezroczysty i przeáwiecajacy. Krysztaty te sa miçkkie jak gips i bardzo krache. С. g. 5,3. Odmiana wlóknista znajdaje siç w postaci mass igiefkowatych, wlóknistych, barwy na powierzchni jasno-zóttej, pochodzacej jak sie zdaje, od kwasn antymonowego. Oprócz powyiej wzraiankowanej miejscowoáci, odmiana ta znajdnje siç jeszcze i w Przibram, w Czechach, i na zwana zostata przez Haidingera Valentinitem. Obiedwie odmiany maja skfad chemiczny = Sb03. K. J. AntymODOWy biySSOS (Antymonglanz). Mineral ten jest siarkiem antymo nowym = SbS3 i glówaa roda, z której antymon sie wytapia. Posiada zawsze 62-

986

Antymonowy blyszoz — Antynomija

poíysk metaliczny, barwe szara z wyrainym odcieniem niebieskawym, mianowicie w czesciach, które byty wystawione na dziafanie powietrza. Siarek antymo nowy istnieje w postaci krystalicznej, w massach abitYch., wlóknistych i ziarni— stych. Krysztaíy zwykle sa bardzo dfugie, a w massaen zbitych nawet i ziarnistych daje sie zawsze spostrzegaé ukfad wfóknisty. Twardoáé bardzo nafa, ró— wna 2,0. С. g. 4,62. Bardzo topliwy, na swiécy jui sie, topi. Praiony cafkowicie siq nlatnia, wydaje biafe, bardzo obfite dyroy. W kwasie azotnyn rozpaszezalny, tworzy znaczny osad ióftawy. Postaé pierwotna antymonitn krystalicznego, jest síup rombowy prosty. Antymonit igielkowaty, jak sama nazwa pokazoje, sklada sie z igiefek w rozmaity uloionych eposób i krzyiujacych siç s soba. Pnykfad tego najlepszy przedstawiaja antymonity siedmiogrodzkie z Fel•obanyja. Tu takze odniesé naleiy antymonit zfoiouy z jedwabistych, delikatnyeh i cienkich wfókienek, który zowia antymonem piériailym (federen). Rammels— berg z tego ostatniego zrobif osobna odmiane pod nazwa heteramorfitu. Miej— scowosciami najznaczniejszemi antymonitów sa: Mobendorf blizko Frejberga, NendorfF na Harcu, Przibram, Kremnitz Schemnitz, Felsobanyja. К. J. Antymonn I nlUo biySZOS (Ullmanit, Fröbel). Zinken odkryi ten mi neral w kopalni opuszczonej blisko Harzgerode. Gnstaw Rose opisal go, a rozbiorn dokonal Henryk Rose. Barwy minerai ten jest biafej srebrzystej, z pofyakiem zywym metalicznym, twardoáé = 5,5; с. g. 6,45. Pod dmucbawka sie to pi z wydzieleniem obGtych dymów antymonn, a czasami z zapachem czosnkau Pierwotna postaé szeácian, Gustaw Rose nadto podaje kubo-oktaedr i osmioscian foremny. Wzór chemiczny KiSa+NiSb. Moina wiec go uwazac za siarko-antymonian niklu. K. J. Antymonn 1 Srebra blonda. Nazwisko exerwonego trebra, jakie rada ta srebrna we wszystkich jçzykach posiada, pochodzi od barwy jej w swieiym wyetepujacej odiamie, od barwy proszko, nakoniec od koszenillowego pieknegokoloru jej krysztalów przezroczystych, lob przeswiecajacych. Bardzo czçsto roda ta wystepuje jako krystaliczna, znajduje sie równiei jeduak w massach bes— ksztaltnychj a czasami i naciekowych. Miekka, bo wçglan wapna jui ja narzyna, i bardzo krucha. Przezroczysta lub przeswiecajaca, zawsze jest czerwona, lab szaro-czerwonavra, nieprzezroczysta szaro-ielazistej barwy, z poíyskiem meta licznym. С. g. 5,720 do 5,846. Pod dmuchawka topi siç z lalwoscia, daje dymj biale bez woni arscnikalnej i kulkç srebra; kwas azotny straca z niej autymon. Forma pierwotna romboedr tçpy. Chemicznie jest to siarko-antymonian srebra, wzorn: SjSb+3SAg. Rozrózniaé ja naleiy od siarko-arsenianu srebra (Lichte* Rothgültigerz, Wernera) o którym niiej powiemy. К. J. AntynoS, AntlnODOlls, miasto nad wschodnim brzegiem Niln, miçdzy Heptanomida a Tebaida, zbudowane przez cesarza Adryjana na czeáé jego faworyta Antynousa, który кapiас siç ta atonal; día wspanialosci gmachów nazwane Rzymeaa egipskim: przez czas niejaki byto stolica Wyiszego Egiptn. Dzis z Antynoë pozoataly sie jai tylko zwaliska, miçdzy któremi fatwo jednak poznaé moza* szczatki teatrów, lazienek, Inków tryjurafalnych, dziwnie kontrastujaee z leiaca tai obok lieha wioszczyna Achmumejun. Antynomija (z greckiego: anti przeciw, i nomo* prawo), wlasciwie znaczy stosanek sprzeczny miçdzy dwoma prawami; podfug Kanta sprzecznoáé, w jaka wpada rozsadek teoretyczny z soba samym i z rozumem, jeieli ideç absoluta; zaatosowaé zechce do swiata, jako do zbioru wszystkich pojawów nmyslowych i 6zycznych. W nance prawa antynomija znaczy sprzecznosé, zachodzaca miçdzy pra wami jednego kodexu lub zbiorn.

Antynomizm — Anty-papiez

987

Aotynomizm. W czasach reformacyi Agrykola z Eisleben (ob.) pojawszy jednostronnie naukç o usprawiedliwieniu grzesznika, wszczaí spory, które jedynie staíoscia ¡ jasnoscia dowodzen Lutra przekonane zostufy. Agrykola twierdzif: ie dziesiecioro przykazañ nie obowiaznja chrzescijan; ie wszelkie upomnienia moraine moga i musza by¿ oparte jedynie na Nowym Testamencie, i naknniec, ie do pokuty pobndza nie zakon, ale ewangelija. Na zjeidzie w Targen r. 1517, nastapify wyjasnienia miçdzy Melanchtonem i Agrykola, a skulkiem wplywu Lutra spór ustaf. Lecz w dziewiec lat pozniej, Agrykola przybywszy do Wittembergu, ogíosií tezy о pokucie i ttosunku jej do votary, uczax na nowo, ie do poknty pobudzac nas winny nie przykazania, ale meka i smierc Chrystusa. Luler dowodzenia Agrykoli zbijal w czterech dysputach, uczac: ie ¿ródíem pokuty musi by¿ zakon, czyli przykazania, one albowiem wskazuja czém i jak zgrzeszyliámy. Chciec przeto wyrzucié z Kosciola zakon, znaczy toi samo, со popefnió swiçtokradztwo przeciw prawdzie i czci boskiej. Poniewai zas zakon nie asprawiedliwia ale owizem potepia, konieczném przeto nastepstwera b>6 mosi, ii naleiy strwoionego grzesznika pocieszac Ewangelija, ta albowiem zwiastuje iaskç i grzechów odpuszczenie. Po smierci Lutra spór nie uslaí, owszem, z wielk) gwaflownoscia wystapii przeciw Agrykoli, teolog i historyk protestancki Flacius. Powodem zas owych zajsd i sporów, byía pogarda zakonu, d|ienia przeciwne utrzymaniu zakonu, zkad tei poszla i nazwa Antynomizm, z greckiego anti, przeciw i twmot, prawo. Dazenia antynomistyczne odzywaïy sie i w pózniejszych czasacli, dowodem tego sa teoryje Baptystów anglikañskich i owe lekcewaienie Starego Testamentu, objawiajace ащ w pismach Schlejermachera, niegdys professora teologii przy uniwersytecie Berliñskim i w nauce ogíaszanej przez wielo zwolenników jego. L. O. AntynOtlS, zacny i piekny mfodzian z Klandyjopolis w Bitynii, ulubieniec cesarza Hadriana. Znudzony zyciem, utopil siç w Nilu, niedaleko Bezy w Egipcie. Hadrian ebene uczcíé pandeó jego, nadal imie Antynousa gwiazdom nowoodkrytym wsród drogi mleczncj; stawiaf mu posagi, oitarze i àwiatyniç (w Mantyneí w Arkadyi), kazaí tei raiasto Antinopolis tui przy Beza zbudowaó, a w niém coroezna uroczystoíó Antinousa odprawiaó. W IV jeszcze wieku po Chr. czeáé día Antynousa dosyó byía upowszechniona, przeciwko czemu moeno powstawali Ojcowie Koácioía. ¿e za iyeia Hadriana posiadaó obraz Antynousa nalezaío do dobrego tonu u jego zauszników i rozpustnic, wiçc tei i artysci ówczesni pod rozmaitemi ksztaltami go przedstawiali, jui jako posag, jui w plaskorzeíbie. Hnóstwo tych dzieí liezy siç do najpiekniejszych, jakie w antykach nam pozostaly; wymieniamy tu tylko statue w Watykanie bedaca, a znaleziona w faíni Ha driana, i druga w Kapitolu, sprowadzona z willi Hadriana w Tivoli. Sa wszakie archeologowie, którzy w pierwszej widz§ postaó Hermeia, w drugiej HermesaAntynousa. Rozstrzygniçcie tego nader jest trudnéra, artyáci bowiem tworzacy obraz Antynousa jako boga idealizowali go, priez со zacieraly sie nieraz wíaáciwe jego postad cechy. W nlworach tych (mówi Winkelmann) twarz ma wyraz melancholiczny, oezy zawsze sa duze, profil lekko spadajacy, a usta i broda istotnej pieknoáci. Antypaolk, pasztecik z miesa, owoców lub marmolady, byl to gatunek Itg*miny na stól polski podawanej, przy wystawniejszym obiedzie. Anty-paplet, przeciwuik , spóízawodnik papieia prawnie obranego, naczelnik stronniclwa, które zaprowadzajac odszczepienstwo w Kosciele Mtolickim, targa siç na obalenie prawdziwej Giowy Kosciola i swego przywôdzcÇ na stolicy apostolskiej osadza. Licia dwudziestu oámin Anty-papieiów, od wieku III ery

988

Anty-papie*

ebrzeácijaúskiej, bylî nimi: 1) Nowacyjan, kaplan rxymski, który powstal przeciwko papieiowi Kornelijnszowi, w r. 251 wybranema. 9) Ureycyn, spóliawodnik papieza Damazego w 367 r. 3) Ealalína, wiódl »р6г о stolicç apostolska. a Bonifacym I, wybranym 418 r. 4) Wawrzyniec, wybrany tegoi dnia со papiei Symmaeh 498 r. 5) Dyjoskor, dyjakon, wybrany prteciw papieiowi Boniface ma Il w 530 г. в) Piotr i Teodor, jeden od dncnowienstwa, dragi od wojak Jaatynijana П wspierani, priez dni kilka zasiadali na stolicy apostolskiej r. 686; lecz gdy dnchowienstwo, lad i wojsko zgodzili sie na wybór Konona, tamci wygnani zostali. 7) Teodor i Paschalis, spólzawodnicy, asunieci w skutek kanonicznego wyborn Sergijasza 687 r. 8) Teofilax powstal przeciwko Pawlowi I papieiowi, wybranema r. 757; ale rozdwojenie nie trwato dfoiej nad kilka miesiecy. 9) Konstantyn, brat Totona, ksiçiecia Nepi, zbrojna rek; wszedtsxy do koscioia s. Piotra, rozkazal sie poáwiecié i oglosil sie. papieiem, po ámierci Pawla I, naalej r. 767, i priez 13 miesiecy by! przywlaszczyeielem rzadów Ko¿ciola. 10) Filip, iakonnik, byl takie ogloszony papieiem przez atronnictwo Waldiperta, kapíana riynukiego, 768 r. 11) Zynzym, wystapil pneciw papieio wi Eogenijosiowi П, wybranemn 824 r. 13) Anaatazy, powetat przeciw Benedyktowi Ш, wybranema 866 r. 13) Sergijuz, powsta( pneciw Formozowi pa pieiowi, wybranema 819 r. 14) Bonifacy, przywlaszczyl stolicç po ámierci Formoza papieia w 896 r; ale wkrótce wygnany z niej przez Stefana VII papieia. 15) Leon, wiódt gpór o papieztwo i Janem ХП i Benedyktem V, w 955 i 964 r. 16) Grzegorz, wybrany byl przeciwko Benedyktowi VIII, 1012 r. 17) Sylwester, mianowany Ш i Jan, mianowany XX, których Benedykt IX aria] za nieprzyjacióí, i którym wydal stolicç, dobrowolnie ja opusciwszy, irzekli siç praw roszczonych, za wdaniem aie kapfana imieniem Gracyjana, i nstapili Grxegorzowi VI prawemn papieiowi, 1044 r. 18) Mincius, przezwany Benedyktem, byl wybrany przeciw papieiowi Mikoíajowi II 1059 г.; ale sam zlozyl przywlaszczone dostojeúatwo. 10) Kadalons, pod imieniem Honoryjasza П, ogloszony pa pieiem bez zezwolenia kardynalów, wola jedynie cesaría Henryks IV, powstal przeciw Alexandrowi II, wybranemn 1061 г., i blizko pieeia lat siedziat na sto licy apostolskiej, po dwakroó byí wypedzany z Riymn, który oblegaí i zginal nedznie, niechcac zloiyó nieprawej wtadzy. 20) Gnibert z Rawenny, pod imie niem Klemensa Ш, wybrany przez atronnictwo na soborze bryxyeóskim (w Bres se), opieral sie, papieiowi Grzegorzowi VII, wybranema 1073 r. 21) Teobald, przezwany Celestynem II od kilk < kardynalów, nazwal sie. Anakletem ü, i dzierial stolice przeciw Innocentemn 11, wybranema 1130 r. 23) Oktawijan, wybrany przez stronników Piotra syna Leona, nazwal sie Wiktorem IV, prsywfaaxoxyf stolicç apostolska, i przez lat cztery ni) wlada?, przeciw Alexandrowi Щ papie iowi, 1159 r. 24) Piotr, zakonnik regirfy i. Francisska, pod imieniem Mikoiaja V, wybrany w Rzymie wtenczas, kiedy stolica apostolska znajdowata sie, wc Francyi. Jan XXI papiei, wybrany 1316, tnrjaaaj go w wiezienin przez reizte, dni jego. 25) Robert, pod imieniem Klemensa VII dal poczatek wielkiemu odssczepienstwn zachodniemu (1378 г.), i zasiadal na stolicy w Awenijonie przeciw pa pieiowi Urbanowi VI i Bonifacemu IX jego naatepcy. 26) Piotr de Lana, wy brany pries stronników Klemensa VII na jego nastçpee 1394 r. i wzial imie Be nedikta XI, ХП lab ХШ. Dzierzal stolice. w Paniscola w Katalonii, okolo lat 30, przeciwko Bonifacemu IX i jego пааЦрсот. 27) Idzi de Monion, Hiszpan, kaaonik barcelonski, wzial imie Юетепва VID i przywlaszczal wíadze. papiezka. w ciijgu lat pieein, przeciw Harcinowi V papieiowi, od 1424—1429 г. 28) Amadeosz VIII, ksiaie. Sabaudiki, wybrany na soborze Baiylejskim 1439 г., wzial imie

Amy-paplei — AntyscptycxiM àrottl

989

Felixa V, i trxymat stoh'ce, apostolska prxeciwko papieiom: Engenijasxowi IV i Mikoiajowi V, lea ва гаем lego ostatniego xrzekl síq swej wfadxy 1449 r. L.R. Antyp&TOS, w staroijtnoáci Oleaoroa, jedna i wysp Cykladzkieh vr Archipe laga greckim, oddxielona waxka tylko i mialka eieinina od wyepy Paroa (ob.), i raiem s nia nalezaca do prowincyi greckiej Ñaxos; liczy na powierzebnî pól mili □ okolo 800 mieszkaúców. Dia braku wody strony tylko pófnocna i zaehodoia sa oprawne. Cxeáé poïudniowa wyepy bardxo jest górxysta, i tarn w glçbokoici 1,000 stóp pod powierxchnia xnajduje sie. slyana grota, i mnóstwem iwietnie bialych najroxmaitsxej formacyi stalaktytów. Pofudaiowy kraniec Antyparos X prxylegîa wyspa wapienna Spotiko, tworxy port dogoday. AatyfASt, xwano prxysmacxek, przedkaaek snchy do jedxenia, lab do pida w trankn, prxed samym obiadem dawaay; wsxelkie xas inné Iakode starxy Polaey naxywali papinkq. Antyp&tyjA, prxeciwna sympatgi (ob.), oxnacxa nteehed îstoty iyjacej do innyeb istot lob rxecxy. Staroiytni nieslnsxnie prxypisywali antypatyje równiei i prxedmiotom nieiywotaym; w nizszorzçdnych bowiem xwierxetach i roálinaeli objawy zycia do antypatyi xbliione, tfómacxyé naleiy sskodliwoscia wplywa, jaki wywiera na nie istota prxex nie xnienawidxoua. Toi samo bexwatpienia dxieje aie, niekiedy i w xwierxetach wyisxorxednych, a nawet w ludxiaeh, chociai ta wpíywaja równiei niechby tylko niejasne i mimowolne pojecia umyslowe. Niekiedy X antypatyja iacxy sie, takie idyjoiynkrazyja (ob). AntypOtly, naxwa mieszkaúców nasxej xiemi, oeiedlonych w dwóch pnnktaeh wprost sobie prxeciwnycb, cxyli xwróconycb ka sobie stopami, x exego miano powyisxe wxiefo poczatek. Antypody miesxkaji wjedaakieh lecz prxeciwlegfyeh sobie axerokosciach geografiexnyeb, dlngosei xa¿ geograficzne ieh stanowisk reinia aie, о 180". Рогу roka i dnia a Antypodów щ sobie wprost prxedwae, tak ii árodkowi lata n jedaycb, odpowiada irodek ximy n dragich, a gdy n jednych jest póiaoc, drndzy maja pofadaie. Antypodami Eoropy sa mieaxkañcy NowejZelfndyi i dalssych wysp Oceana Polndnjowego. Okragioié ziemi naprowadzafa oddawria na myél o Antypodacb, która jai staroiytni filozofowie, a mianowieie stoicy, przyjeli za pewnik. Za czasów chrxeicijanatwa Ojcowie Kosciofa xnaleíli pojecie to prxeciwném podaniom Pisma âwiçtego, a w VIII stalecin rxaeono na wet klatwe, na wssystkich jego stronników. Dopiéro gdy podróie morakie iadnej pod tym wzglçdem nie lostawiíy watpliwoáei, astafa opozycyja przedw naneo o kalistoáci ziemi i poiaezonema x nia wyobraienin o Antypodacb. Z Antypodami mieszaé nie naleiy Antecyjan (ob.), miesskajaeych pod tym aamym pofadnikíem, ale po dwóch prxeciwnycb atronach równika. Antypka. Так naxywamy cybnch x exeresni tnreckiej, niywany do osadxania na aim fajek glinianych xwykle atambnftami zwanyeb. Dfagosc* antypki, z jednej axtaki, i jej graboéé stanowi waitedé wfaeciwa. Cena stosownie do tyoh warnnków od 50—100 i dwnstn xlotych wynosi. ADtySOyjftUle (s greckiego: anti prseciw, i skia cien), toi samo со АтЫв cafante (ob.), tak naxwani, ie den ich, w skntek odmienaego pofoieai* wxgledem sfonca, pada xawsxe na strong prxeciwna, jeieli jednych na pófnoc, to drngich na pofudnie. AntyS^ptyOSne iroftL Pod tym wyraxem roxamiemy wsxelkiego rodxajn irodki tprieciwiajqce tig dobrowolnema rozkfadowi, gnicla, batwienia, próchmenia, fermentacyi materyi organieznyeb, i zachownjace je od sepmcia. Zaehowanie dal organieznyeh od zepsacia jest rzeoza niezmiernie waina, poniewai wiele przedmiotów codxiennego oiytka, slaiacych szczególniaj na pokarm, w zwy

990

Antyseptyozne srodkl — Antyspazmatyczne srodkl

czajnych okolicznos'ciach niezmiernie latwo sie psuje. Bez tego rodzaja srodków nie moglibyámy па czas dluiszy przechowaó: wina, piwa, mleka, miesa, owoców, jarzyn, zboia, mfki. drzewa uiytkowego, preparatów anatomicznych, zwierzat wypchanych i t. p. Srodki antyseptyczne dzialaja korzystnie usuwajac warunki Tozkfadu, jak ciepío, wilgoé i przystep powietrza; albo tez facsac siç z ciafami organicznemi, tworza z niemi zwiazki trwale, opierajace sie wpfywom szkodliwym rozkíad sprowadzajacym; niekiedy tez dzialaja i innym wías'ciwym sobie sposobem. Do pierwszych naleia: suszenie, jak zboia, owoców i t. p.; zamraianie i w ogóle nizka temperatura przez stawianie przedmiotów na lodzie, lob zostawianie w chiodnych piwnicach; usuniçcie przystepu powietrza i zabranie ma dem, jak w metodzie Appert'a (ob.) w taк zwaném siarkowaniu win, zamkniecio w szczelnie zamkniçtych nacsyniach i t. p. Drngie sa bardzo rozmaite i rozmaicie dziafaja. Przez zabranie wody z ciai organicznych dzialaja: sól kuchenna, najpospoliciej ze wszyslkich srodków antyseptycznych uiywana, saletra, cukier, proszek wçglowy, a w czesci Jakie i alkohol. Przez laczenie siç z cialami or ganicznemi, a szczególniej wíaánie z temi, które najlatwiej ulegajac rozkfadowi, jako najbardziej zloione, wywoíuja rozkíad innych, które same przez siç nie ïatwoby siç rozkladafy (ob. fermenty, materyje azotowe), dziafaja takie cíala jak: garbnik, kwas arsenawy, niektóre sole kwasno dzialajace, jak siarczan glinki; niektóre chlorki jak sublimât, cblorek cynku, chlorek baryta i t. p. Niektóre kwasy, jak np. ocet zwyczajny i drzewny, kwasy mineralne w ma/ej ilosci, dzia laja sachowawczo. Kreozot, znajdnjacy siç w dymie, przy wçdzeniu miesa, scina w nim biafko, tworzac tym sposobem powloke, która po wyschnieciu nie dozwala przenikac wewnatrz powietrza atmosferycznemn. Olejki lotne dzialaja w skntek pochfonywania tlenn. Wçgiel równiei pochlania tien; niektóre cíala z nim zmieszane jak np. droidie, nie latwo siç psnja. W tym takie cela beczki do przecbowywania wody w podróiach morskich, wewnatrz wypalaja. Так ezçsto uiywane opalanie slupów drewnianych día ochrony ich od gnicia nie zawsze okazalo siç korzystném. Nakoniec wainym srodkiem zachowawczym jest aila iywotna; dopóki ta istnieje, cialo organíczne nie psuje siç wcale, lecz po jej zniknieniu zaczynaja siç zaraz dzialania chemiczne, czylí rozkíad. Día tego to powleczenie swieio zerwanych owoców cienka warstewka wosku lub kollodyjona (ob.), zachowuje je od zepsucia; jajá, których pory skorupy zasklepiono tym lub innym sposobem, równiei siç nie psuja. Balsamowanie trupów (ob.), polega ró wniei na uiyciu rozmaitycb srodków antyseptycznych. Т. C. Antysput, czterozgloskowa miara wíerszowa, zloiona z jamba i trocheja: o — — » , np. aquaeductu*. Antyspazmatyczne lub Antyspazmodyozne árodkl, lekantwa pnectw spazmom uiywane, to jest takie, które posiadaja wíasnoád modyfikowania bezposrednio pewnych zmian w innerwacyi. Zdaje siç, ie dzialanie ich polega na pobudzaniu i wzmacnianiu uklada nerwowego. Te árodki reguluja dzialanie tego systemato, usmierzaja ból i uspokajaja rozdrainienia, a przeciei nie sprowadzaja odrçtwienia, jak narkotyki. One zmniejszaja ruchy konwulsyjne, jeieli prxycxjna takowych nie jest zapalenie systematu mózgowego. W ogólnoáci dzialanie ich tém jest wyrainiejsze i skutki tém prçdzej nastepuja, im wyiszy jest atan oslabienia i rozdrainienia chorego; lecz w razie stanu zapalnego któregokolwiek órgano wainiejszego, uiycie ich jest szkodliwe. Najwiçksza liczba leków tego rodzaju odznacza siç zapachem i wysokim stopniem lotnoáci czçsci ich skladowych, wywierajacych dzialanie. Najwainiejszemi írodkami antyspazmatyczaemi sa: ambra szara, strój bobrowy, piimo, olej zwierzçcy Dippela, meliata, Шей

Antyspumatycme érottl—Antysikwbityome árodkl

991

i kwiat pomaraíiczowy, korzeñ kozíkowy, kwiat lipowy, olejki lotee, kamfora, indygo, asa foetida, etery, ehlorek cynku, eyanek ielaza, tlenkí biimotn i cynku, siarczan miedzi amonijakalny i t. d. Najwieksza lieiba ¿rodków antyspazmatycznych nie objawia dzialania trajfcego, a s tego powodn organizm przez ciagfe uiycie do nich sie. przyzwyczaja i one пай przestajf dzialaó, día tego tea, gdy je den árodek okaznje sie, nieskutecznym, uiycie innego bardzo czesto sprowadza skutek poiadany. Antystenes (Antisthenes), filozof ateúski, zaioiyciel szkofy Cyników (ob.), nczeft Gorgijasza, a nastepnie i Sokratesa, iyí okoio r. 380 przed nar. J. Chryst. Jakkolwiek Antystenes bynajmniej metody speknlatywnej w BIozoBi nie wyrzekaf sie,, przeciei glównie, aez zbyt jednostronnie, ksztafcil kieranek praktyeny nauki Sokratesa. Antystenes podzielal zdanie Sokratesa, ie cnota najwyiszym jest cèlent, prawdziwém przeznaczeniem i jedyna szczeáliwoácla czlowieka; za najlepszy tai árodek dojácia do cnoty, a wiec za iródfo szczeácia, nwaiai równie jak Sokrates, dátenle do jak najmniejszej liczby potrzeb, tylko ie zdanie to w nance Antystenesa przemienifo sie, wnonsens takiej treáci: „Najszczeáliwszyin jest ten, kto najmniej potrzebuje." Skntkiem tego sam Antystenes naff odziez swoja ograniczat na plaszczu, sprzety na kubku drewnianym, torbie i kijn; sapaszczal wlosy i brode., sypial na goíej ziemi, a w poiyciu z ladimi zaniedbywal wszelkie wigledy na zwyczaj towarzyski. Jako teolog speknlatywny, filozof ten odróinial mnogoáó boików ludowych od jednego Boga natnralnego (ob. Cycerona De natura Deorum, ks. I, rozdz. 13: Populares déos multos, naturalem unum); byl w¡e,e monoteísta. W metaGzyce Antystenes poniekad byl sceplykiem, ntrzymywai bowiem, ie nie jesteámy w stanie pozaawaé samej istoty rzeezy, lecz jedynie ich wzglçdem siebie stosnnek, i ie takie tylko zdania zadnej nie ale gaja watpliwoáci, w których subjekt i predykat sa jedno i to samo, jak пр.: czlowiek Jest czloiciekiem; dobre jest dobrém i t. d. Z lieznych pism Anty stenesa, pomiedzy któremi jedno jego dzielo, p. t.: Sathon, wymierzone byfo przeciw nieprzyjaznemn dlaft Platonowi, iadne czasów naszych nie doszlo; drnkowane bowiem pod jego nazwiskiem dwie mowy w zbiorach Alda i Stephanusa nie sa antentyczne. AntysteS, po (acinie: przewodnik, nadtorca, szczególnie przefoiony áwiatyni, naboieñstwa i t. d. U Ojcow Koáciofa antystes, oznacta zwykle bisknpa, opata, przeora; w Szwajcaryi Koációí reformowany mianem tém tytuiuje najwyiszego dnchownego w kantonie, godnoéé odpowiednia mniej wiçcej superintendentom generalnym wyznania augsbnrgskiego. Antystrofa, w taúcach chórów greckich znaczyla: zwrot przeciwny, odpowiedni ruchowi przeciwnemn, który, jeieli np. odbywal si; od prawej strony ku lewej, pociagaf za sob) antystrofe. od lewej ka prawej. —W liryce i w ápíewaeh chórów dramatycznych antystrofa oznacza zwrotkç, áplewana podczas tego przeciwnego nicha, a podobna rytmem wierszowym do pierwszej strofy. AntygSkorbntyoSlie Órodkl, s; leki oiywaoe przeciw sskorbntowi i w chorobach skrofulicznycb; prawie wszystkieone pochodza srodziny roálio krzyiowych [cruciferae); gorzkie i kwaáne leki takie posiadajf w pewnym stopnia wfasnoiti przeciwszkorbatyczne. Najcseáciej uiywaném bywa wino antyszkorbatyczne, które otrzymaja, moczac przez godzin trzydzieáci szeáó, w kwarcie wina biafego nncyje swieiego korzenia chrzann, drobno asiekanego, pól uncyi UM áwieiych warzechy lekarskiej (cochlearia officinalis), pól .uncyi ziarn gorczycy ntartych, i ¿wieré uncyi salmijaku. Poczém do plynu przecedzonego dodaja pól uncyi •pirytusu warzectiowego. Wlasnoáci lecsace roálin krzyiowych jedni przypieujf

992

Ântysikoriratycme inftl — An«]

wielkiej ilosct potain w nich xawartego, inni zas pierwiastkowi zawierajacemu aiarke, który z biaíkiem i woda wydaje olej ostry, eteryczny, opróez roslin wspo— mnionych. Uiywa sie, takle z wielkim skutkiem, przeciwko szkorbutowi, soka cytryn áwieiych, barszcza barakowego, rierznchy jako saíaty i t. d. Liscie wm • rzechy áwieze, s; dzielnym árodkiem zapobiegajacym szkorbntowi, a kreoiot ne— leiy takie do najpewniejszych tfrodków leczacych te. chorobç. Antyt&kol, heretycy w dragim wieku, któriy ntrzyraywali jeden s najdziwa— czniejszych obledów nmysln lndzkiego. Przypnszczali Boga sprawiedliwego i dobrego; ale podlng nicb, áwiat by( wydany na pastwe. zfego pierwiastku, który zwiódí ludzi, przedstawiajac im za dobre to со bylo zféaa, a za zfe to со byfo dobrém. Ztad wyprowadzaii wniosek, ie cziowiek powinien czynié waxyetko wbrew temu со przykasuja prawa boskie i Indzkie. By( to wygodny srodek niprawiedliwiania zbrodni i wystçpkôw, i niewykonywania iadbej cnoty. L. R. Antytesa, twierdzenie przeeiwne, figura retoryczna, za pomoca której jedztf myál podnoii sie priez prxeciwstawienie jej drogiego pojecia wprost z ni; sprze— cznego. Antyteza niekiedy bywa bardzo efektowna, zbyt czçste jednak oiycie jej nozy konieczuém naówczas nacigganiem. AntytrynltarM , heretycy, którzy odrzncaja dogmat Trójcy Przenajswietszej w jednoáci boskiej, i przypnszczaja w bóitwie jedne tylko osobe. Liczne s% ich rozgafezienia, o których pod wfafoiwemi ich nazwiskami podana jest wiado— moáé. Do Antytrynitarzy Hcza sie: Unitaryjutze, Aryjanie, Melchhedechijanie, Sabelijanie, Socynijanie i t. d. Antyiim (Antiun), staroiytne miasto latyúskie, zaioione wedíog podania, przez syna Ulissesa i Cyrcy na skalistym przyladku mona etroskiego, przex Tarkwinijnsza Pysznego przylaezone do zwiazkn latyóskiego; pózniej (r. 486 przed nar. J. Chryst.) wespóf z Wolskami prowadzifo wojnç przeciw Rzymianoaa, i zdobyte zamienioném zostafo w kolonijç rzymska. Gdy w 388 r. mieszkaáey Antiarn na nowo przeciwko wíadzy Rzymían powstali, miasto to po walnej bitwie morskiej powtórnie zostafo zdobytém, mieszkaóców jego przesiedlono do Rzymu, a dzioby ich statków wojennych, día ozdoby mównicy, ustawioao na rynkn pnblicznym czyli forum (ob. Rostra). Od tej chwili Antium, zamieszkale prawie wyfacznie przez osadników rzymskich, wzmogfo sie. niesiychanie, a w ostatnich czasach rzeczypospolitej oraz pod cesarzami zdobne byfo najwspanialszemi pafacami, w których magnaci, a nawet cesarze, jak np. Néron, przepçdzali miesiace letnie. Wzniesiono áwiatynie i laki tryjumfalne; nad wszystkiemi jednak jasniafy tfwiatynie Fortnny, Esknlapa i Neptuna. Most tego miasta, w 388 r. zborzony przez Rzymian, pózniej znów zostaí przywrócony; leiaí on w tém samém miejscn, gdzie dzisiejsze jest miasteczko Nettnno, samo Antinm zas, po którém jedna jai tylko ostala sie. wieia, dzií nazywa sie. Anzio. AOObiS (po egipskn: zloty), boiek egipski, na pomnikach hieroglificznyeh zwany Anepu, podíug podania syn Ozyrysa i Neftyzy, strói bogów, wyobraiaay pod postacia psa, albo tez czlowieka z psia glowa, na której siedzi podwójna korona. Greey nazywali go czestokroé Hermesem, niekiedy Hermanubisem, día tefOj ie równie jak Hermes, odprowadzat omarlych do Amentesn (ob.), gdzie razem z Hornsem czyny ich wazyl w obec Ozyrysa. Ann] Aniuj. 1) Wielki Anuj, rzeka we Wschodniej Syberyi, w krajn Cnkczów, wypíywa z pasma Stanowego, przebiega okolo 70 m. (wedíng Saryczewa 110 m.) i blizko Nizoiekoíymska wpada do Kofymy. Rzeka ta niezmiernie bystrs, corocznie zmienia koryto i tworzy wiele wysp. Prawy brzeg daleko nrwistszy i w wiela miejscach skalisty; lewy nieco wiçcej pochyíy. Nizszy bieg Wielkiego

Ami — Ansae

993

Anujn Jest ieglowny, lees dit brtkn mdnosci iegluga aie. po ik nie odbywa. 3) Maty Anuj, plyiie na póln.-wschód. Wielkieg» i bliiko jego ujscia wpada do Kofymy. 3) Anuj, rzeka w gubernii Tomskiej, wypfywa i gór Bijskieb, gafezi Altajn; prsebiegfszy 30 mil wpada do raeki Ob. Szerokosd jij od б do 40 saint. Nad jej brzegami znajdoja ate. kopalnie. Nad Anujem leiy twierdxa Annjska. Annjska twierdxa ob. Anuj. AbyIIIo (Jan Chreciciel Bourguignon d'), jeden i najslawniejssyeh geografów i antorów mapp geograficxnych, v. 1097 r. w Paryiu, w dwudziestym dingím rokn iyeia, taki jni xjednaJ eobit roígaos w nanee, ie mianowany zostaf geografem króiewskim, póíniej «ckretarxem prywatnym ksieeia orleanikiego, a w 1775 r. adjnnktem akademii nank. Pomimo watftj bndowy cíala iaanodl póínej starosci, amar! bowiem w 1782 rokn. Mapp wydaí 211, z których najcelniejsxemi sa: Atlas général (Рагуi, 1737—-1780) i Atta* antiquus major, objaJniajacy jego diielo p. t.: Géographie ancienne abrégée. Niemniej wainemi sa mappy d'Anrille'a i epoki sredniowiecxnej. Z inoyeb prae jego godnemi wipomnlenia sa: Etait formés en Europe aprèa lu chute de Vempire romain en Occident (Paryi, 1771) i Traité de $ maures itinéraires ancienne» et modernes (Paryi, 1769). Anxor, miaato w staroiytném Latina, naleis.ee pierwotnie do Wolskdw, кto re Greey i Riymianie iwaH Terraeina. Znajdowafa aie. In alynna ¿wiatynia Anznra (Jowisza WoUków), od której, jak sie, zdaje, pochodzi naiwiako miasta. Nieopodal leiafa iwiatynia i íródío poáwiecone excí FeronU, która jedni autorowie nazywaja Nimfa, drudxy mafionka Anxnra. Anytae, bogaty mieszczanin ateóeki, prxex exaa jakM byl naexelnikiem atrennietwa demokratyexnego; wras. a Traxybulem 1 Archinuaera iwalif panowuio tnydxieatn tyranów. Anytns gïownie oafawi? aie. awojf nieprzyjainia przeoiw Sokratesowi, wystçpujat nawet weapof i Melitnaem i Likonem, Jako jego oskariyciel na ¿mieré i iyeie. Niedfngo po straceniu Sokrateaa, aprawiedliwa кara dotknefa bexeenlka; wygnany bowiem x Aten, nkamienowany sostal praei miesxkancow Heraklei w Poneie. ДоуЖ, Pimpinefla A niгит L. (Anisum vulgare Gaertner); roslina • rodxiny baldasxkowych [umbeUiferae), ma liácie korteniowe trzydziafkowe, wciaane. Korzen roczny, dfugi, biafy, cienki; fodyga gafexieta. Owoc podtniny i dwóck mafych siarn, wypukfych, ieberkami oxnacxonych, azeselnle i aobf xetknie,tych zfoiony. Ziarna te majf wfaéciwy korzenny amak, prxyjemny zapacb, s) poapolitego niytkn w naazyck gorzelniaeb; chleb s anyikiem pieezony ma amak prxyjemny. Nazwiako anyin nadaja niewfadciwie wieln innym aromatyexnym nasionom, jako to: anyiem ostrym, zowia zwyczajnie kminek (Cuminum Cyminum); anyiem gviazdzistym xowia badyjan (Illicium anisatum); anyiem francuzkim, xwyczajny koper wloski (A nethum foeutculum, L). AnySOWe drzewo, drzewo Iwarde, prxex Amsterdam 1 Petersburg prxywoione w grnbych klocaeh, odznaezajfce sie, zapacbem anyin, a pochodxace i rosliny. badyjan (ob.) {Illicium anisatum). Uiywa aie w tokarstwie, a jeazeze wiçcej w atolarstwie do robót fomirowanycb, kolor jego jaano popielaty. Алу4ówka, wódka otrzymywana priez mocxenie anyin w wódee zwycsaj nej, lab przex destyllacyj| tejie i anyiem. —Aoytowy ШвГ (Anisette), otrzymaje eie podobnici jak wódka anyiowa, i dodatklem wielkiej ilosci enkrn; najbardxiej cenionemi likierami tego rodiajn sa: Bordeaux i Martinique. Дша, ob. /lanza. Авшао (s niemieekiego: Ansatz), tak naxywaja mansztuezki w instmmentaeb ГЯСТКХОКОТМ TOM I. 63

984

Auac— Anida íwlfty

detycb, jak np. w obojaeh. — Anxacem nasywa sie. takie kattal nadany wargoai przy frxe na takichie instmmentaeb, od esego saleiy pefnoié i rfodyez toma; ob. Zadecie. AlSMtyoUe BlUta, ob. HanzeatyckU míatta. АПМПВ (iwiety), arcybisknp kantnaryjenski (Canterbary), nrodiif efe, 1033 rokn w Aoita, w Pijemoncie. Wychowany poboinie prsez matkç Ermen ber ge., po imierci JeJ, nnikajac srogoid ojea iwego Gundolfe, nciekl i doan reiefanf— cielskiego w 16 roka iycia i udai sie pries Alpj do Francji. Sfynal naówexnn? klaixtor Beo w Normandyi, który winien byl swa sfawe. sicxególniej aesoneana Lanfranc, póiniejszeaa arcybisknpowi knntnaryjenskiemn. W tym klasztorsta Anselm przyjal snkienke. sekonna. Odznaezyf siç tam wkrótce niepospoliteaai Idolnoiciami, pilnoieia w naakach i pobosnoicie. Obrany prseorea, syskaf po waiechny asaennek i uníanle. Obok spefnianfa obowiazków klasztornyeh, saj— mowaf tie ciagle nankami i napisaf w tym nantie dira teologieine dtiefa: ЛГо— nologion i Protlogion, i których w oitalniém sita i rseezywistoicif wrodso— nyeb wyobraien dowodii bytnoici Boga. Do tego czasn odn»sz§ sie takie jeera roiprawy. o prawdzie, wolnoicJ woli i poezatku zfego. Pisa? nadto rozmyslania i modlitwy, które wielkiego roiglora nabyfy. Mfodsiei tak i Normandyi i in— nych prowincyi franeazkich, jak a obeych krajów, lieinie zbierafa eiç do basrte m Bec, dla slnchanin nank i otrsymania wychowanin. Po imierci opata Hel— lnin'n, Anzelm jednozgodnie wybrany zostal na przefoionego (1078). W in teresach klasztorn ndawssy siç do Anglii, za panovrania Wilhelme Zdobywey, przyjçty zostaf od niego z wieîkiém odznaczenlem. Po imierci tego monarchy, gdy nastepea jego Wilhelm Rudy, okazal sie nicprzychylnym dla Kosciofa, An zelm powrócif do swojego klasztorn. W kilka lat póiniej, na nsilne proiby Jednego z moinych panów, przybyl po raz drngi do Anglii. T| rasa lepiej prxyjety przez Wilhelme, zostal jego dorades i powiernikiem i wresscie wyniesiony «U godnoici arcybisknpa kantnaryjenskiego, prymasa Anglii. Poniewai Wilhebn nie ahfiel swróeié dóbr areybisknpich na skarb sabranyeh, poróinil sie s królem i wyjecha? do Rzymn, gdzie przez papieia Urbana II z wielka nprsejmoscia przyjçty zostaf. Wkrótce potém osiadf w klasztorze przy jednym z nczniów swoich w Kampanii, gdzie zajaf eiç dokonezeniem sfnwnego dziefa swojego: Cur dem» homo? Po imierci Wilhelme Rndego powrócif do Anglii, lees gdy nie chtíat zlozyé przysiegi lenniesej królowi Henrykowi, iciagnaf na siebie jego niefnskn, 1 mnsiaf po raí drngi astapié s krajn (1103). Btwií dwa lata n arcybisknpa Ingdanskiego Hngone, i stemted miaf jai rzncié klçtwç na króla, gdy w skntka widzenia sie, z nim w Normandyi, nastapüa pomiedsy nimi zgoda. Pocsém Anselm powrócif do Anglii i objaf znown rzedy arcybisknpstwa. Odtad król z prymasea iyli w najlepszej zgodzie, a nawet w czasie nieobecnoici Henryks, Anselm sprnwowal rzady panstwa. Umarl w r. 1109, majac lat 76. Anzelm nwaiany jest za ojea teologii scholastycznej, której gfówna byfo dainoicia wyhasaé sgodnote* wiary chrceécijañskiej s rosnmem Indskim, wychodzec z tej zasady, ie wiedsa z wiary, nie ni wiara s wiedzy wypiywaó powinna. Pod wsgledem formy, An selm malo jest scholastycsnym; zwykle niywa dyjalogn czyli rozmowy lab prostego wyUada. Jest on antorem ontologieznego dowoda bytnoici Boga. W oaobnym traktecie sbijaf Anselm zdania zakonnika Ganmilo, objete ksiegf pod napisem: Liber pro ituipiente. Istota najwyissa, mówi Anselm, ma poznanie seméj siebie; jest wiedza i mifoácia. Cxfowiek, jeko istotn rosnmna i kochajaca, podobny jest Boga i mole snsd Boge. Wsselkie jego nsÜowania daiyó powinny do roswijenin w sobie wfadsy pojmowania i mifowania, tndsiei dokonanin w sobie

АпжеЪш éwlçty — Aaset« ж Lokkl

995

obran Boga. Aby mógl lego nlowiek dokazaé, trieba ttbj Bóg zniiyl ale. ai do czlowieka, iiby udsielif ma wiarç; trieba takze iiby nlowiek jf pnjjff. Ale cxfowiek, prtei gneeh pierworodny, bçdaсу skatkiem grsechn Adama, odlacsyl tie od Boga, aam i siebte nlezdolny jest sjednoczyó elf mown s Bogiem i wskrsesió w sobie obras awojego twórcy. Dia sniszczenia grxechn pierworodnego 1 odpowiedzialnoici, Jak| wina osobista Adama prselafa na nature ludxka, trieba bylo iiby draga Osoba Вовка ijednoeiyla sie, z Ц natura. Bóg stworiyl nowego czlowieka, zrodzonego i niewiasty, bei ojea imiertelnego, a Síowo átalo sie, w niém cialem, w jednéj osobie. Poniewai Zbawiciel áwiata mial oczynié sadorfé za grzechy áwiata, musial prieto bydi Bogiem, albowiem nieakoúczooa niesprawiedliwoié wyrsadzona Boga przez grzecb, nie mofla bydi powetowana. i zniweezona inaezej, Jak przez zaslage, nieskonesona. Trieba by lo aby ona ofiarowala majestatowi i aprawiedliwoici boakiéj, obraionym 1 wsgardzonym przez grzech czlowieczenstwa, ofiare. nieskoúczona, któraby nietylko równowaiyfa кате, nalezna, grzeebowi, ale Mwet przewaiala aiale. Nie bylo moie w hiatoryi pomyslów spekulacyjnych, teoryi dogmatycznéj, któraby glebazy i powszechniejszy wplyw wywarla, jak teorja zadoió aciynienia, podana przez Anzelma; ailnie wplyaela ona na teologije, wieków nastçpujacyeh po nim. Anzelm jednoczy! w aobie dwojakf dainoió, która sie, roslaczyla w teologii póiniejszéj, dainoáó racyjonalnf i dainoáó mistyezna, i trudnorosstrsygnaó, w którój z dwojga jest wiçkszy i godaiejszy podziwienia. W Analogijach i Homilijaeb, a nadewszystko w „Medytacyjach*' i „Modlitwaeb," daje dowody glebokiego nczacia, które wyrównywa bystroáci jego omysla i subtelnoáei rozumowania; tyle jest rozrzewniaj|cy w wyraiania miloáci swojéj día Jesusa Chrystasi, De. anrowy w wywodach logieznych; jai wzdycha pod brzemieniem grzechu, jai sie, anosi radoici|, którf napeínia go Odkopienie. Wyslowienie jego peine jest racha, sily i iyeia, wzniosle w myálach i obrasach, a zarasem slodkie i tkliwe. Obsserna korrespondencyja Anzelma, áwiadczy o zdumiewajacéj jego czynnoáci i potçznym wplywie na wiek, w którym iyl, a zarazem prsedstawia wierny obras ataña moralnego i religijnego jego epoki. Anzelm w history! Koáciola, wystçpuje pod trojakim wsglçdem: jako mai daszy ognistéj i poboinéj, która stara sie, wyrasió na sobie wierny obraz Zbawiciela; jako ksiaie Koáciola i zwierzchnik iywota zakonnego, jedynie zajçty roiknewieniem nanki chrzeácijamaUéJ i tryamfem swobód Koáciola; jako pisara grantowny i áwietny, który nada! teologii polot i sakres nowy, i rzocil nasiona, których owoee wydaly wieU póiniejsze. Najlepsza edycyje, dziel Anzelma wydal D. Gabryel Gerberon, w Paryin, 1676 i 1731. Jest takie wenecka 1744, we dwóch tomacb, in-follo. AÓielm S Lnkkl. W dsiejaeh Koáciola napotykamy dwóch Anzelmów s Lukki, stryja i aynowca. Pierwszy, najprzód kaplan w Medyjolanie, potém bisknp Lnkki, wywolal pries swój opór przeciw nadoiyciom docbowienstwa tak naswanj Pataryjt csyli Patareç (ob.), i w r. 1061 wybrany zostal na pspieia pod imieniem Alexandra П. Po nim zostal biskapem lokieskim synowiec jego, tegoi aamego imienia. Mlodssy ten Anzelm, nrodzony 1036 г., przezwany Baduariut, odziedzitsyl zasady swojego stryja i w walce toesonej przez Grzegorsa Vil, s cesarzem Henrykiem IV trzymal strone, papieia, popieraj|c jego sprawe, licznemi pismami. Dossly do ñas jego Defentio pro Gregorio VII, i polemiczne planto: Contra Guiberkm antipapam, oras pomniejsse pierna ascetycinej treáci, pomieszezone w 27 tomie Biblijoteki Lagdanskiej. Wygnany s swej dyjecesyi w 1061 rokn przez stronnictwo cesarskie, zostawal czaa Jakií na dworze slynnej margrabini Matyldy, której byl spowiednikiem, byl potém lega

996

Anselm ж Ulli — Anselm bíekip

lern papiezkim w Lombardyi i amar? podezas iprawowania tego orxçda w Maatui r. 1086. Koációl nznaje go za àwiçtego i obehodzî pamiatkç jego 18 Marc«. ЛШвЬв S Laonn, nalezy do najsfawniejszych teologów wieków ¿redaick. Byl on uczniem Anzelma kantaaryjenskiego, od którego pobieral nauki wklasxtorze Bee w Normandyi, od roku za< 1076 priez lat przeszlo dwadxieácia wykfadaf kor« teologü w Paryin. Nastçpnie ndaf sie. do swojego rodzinnego miasta, gdzie zostaf sekolastykiem, potém arehidyjakonem i otworzyf tam sfawna, liezaie nezçszcxana sxkofç teologiczna.. Zajraujac siç ciagle- powofaniem naucxycielakiém, nie prxyjaf oBarowanej ron po kilkakroó godnoáci biakapiej i utail w Laon 1117 r. Znana jest jego Glossa interlinearis (tfómaexenie Biblii z krotkiemi objainieniami pomiedzy wiersxami), która wkrótee po wynalexienia droka w 1502 i 1508 zostafa wydrakowana. w Bazylei, ale najlepsxe wydanie tego jála la jest Antwerpskie 1635 r. Pozostawif takie komroentarze do pojedyncxyek ksiag Pisma i. Anselm S Hawelbergn, brat Alberta Niedf wiedzia, margrabiego brandebnrgskiego, od r. 1126 biskup hawelbergski, w marchii brandebnrgekiéj, sfyaaf nadewszystko naaka teologü i gruntowna znajomoieia jexyka greekiego. Z tego powoda, krewny jego cesan Lotaryjasz II, prxy konco swego panowania, roka 1137 wyprawif go w poselstwie do Konstantynopola, gdxie Anzelm miewaf liczne konferencyje religijne z teologami najsfawniejssemi. Stosownie do iyczenia papiexa Engenijusxa II, opisal wiçksxa cxeáé tych konferencyj w formie roxmów (Colloquia) . Dosxfy one do nasxych czasów, i pod tytufem Dialogorum advertiu Graecot, libri III, xnajdaja. sie, w tomie ХШ wielkiego zbiora d'Achery: Spicilegium vet. script. Inné dxiefa Anzelma de Ordine Canonicorum regularium S. Augustini, zamieácif Pertz w tomie IV zbioro Anécdota. W r. 1146 lab 1147 Anzelm, modlitwami i bfogosfawienstwem i. Bernarda uxdrowiony z cieikiéj choroby gardfa, odbyf draga wyprawe, krxyzowa,. Za powrotem Anzelma, Eagenijusz III papiei wyprawif go w poselstwie do kiéla Honrada III (pierwszego z Hohenstanffow). W г. 1152 miaf ndzial przy xawarciu traktata w Bzymie, miçdxy papiezem Eagenijasxem Ш, a nowym сена rzem Fryderykiem Barbarossa cxyli Radobrodym; ale wkrótee odebraf napomnienie od papiexa, równie jak inni biskupi, ie niedosyé bronili praw Kosciofa przeciw Fryderykowi. Byl on w rzecxy saméj, równie jak jego brat, Gibelinem i bardzo lubionyra od Rndobrodego. Gdy w r. 1154 cliciaf eesarx xailubid ksieiniczkç greekf, wyprawif xnowa Anzelma do Byxancyam, а za powrotem wyjednaf a dachowienstwa Rawenny wybranie go arcybiskopem (1155 г.). Papiei Adryjan IV potwierdsif wybór, albowiem Anzelm potraDf pojednaé papieia z eesarzem w sprawie o trzymaniestrxemienia. Umarf Anxelm w extery lata póxniéj (r. 1159). L. S. AMolm, Niemiec z Misnji, brat xakonu Krxyiaków, pierwsxy biskap warmiáski, postanowiony i xapewne poáwiecony prxex legata apostolskiego Wilhelme bisknpa Modeny w r. 1243. Inni naxywaja go Franciszkanem i nawet podeiagajç do herbn polskiego Prnss. Obraf rezydencyjç swoja w Brnnsberdze, prxenieeiono ja potém dopiero do Heilsberga, w którym jnz biskap Anzelm w Czerwcn 1260 r. wydaf erekcyjç día biskupstwa, katedry i kapitnfy w Brnnsberdze, erekcyjç te w cztery lata pózniej zatwierdzif Aniof (Angelas) biskap Sabiny légat (ob.). Kapitnfy skfadaé miafo exterech prafatów i uesnasta kanoników, ale ж poexatka byfo tylko siedmia kanoników. Biskap gorliwy szezepif chrxeicijaiatwo na wsxelki moiebny sposób, kaxaf icjfd boika, którego (blixko Heiligenbeil) pod wielkim debem czcili poganie pruscy, a kiedy to nie pomogfo, dab kaxaf spa

laida Mikip — дм

997

Не*. Dbal wielee o dobry byt i moralooáé luda, wysoaesyl osobn« doebody dit kapitafy. Brei navet adírial w wojnach krsyxowyeh, tocionych prxeciw poganatwa, tak np. posilki jego xnajdowaly sie, w wyprawia do Ртам Fnemyatawa Ottokara króla exeskiego w r. 1354. Aie pdiaiej maaial aaiekad praed swydexkiém powitaniem do Elblaga po bitwte niesxcxedliwej día Krxyxaków pod Po* karwiem; powstancy oblegli Heilsberg i strasxliwe do tego samka pnypwieiali sstnrmy, wressoie xaloga potrafifa omylió cxnjaodd rieprxyjaeieta, i ras w nocy ■sala takie do Elbl|ga, Heilsberg padl ofiara. Mylnie podajf ¿ródla toleré Aaxelma na rok 1261. W lat trsy patél byl jesseu legatem stolicy apostolskiej w Prassieeb, mamy albowiem prxywilej jego i tym tytalem s dais 29 Grádala 1264, w którym zleea kapitale plockiej do roxsadseria sprawy, sapewne jako lé gat, bisknpa kwidxynakiego s biskapem knjawskim; talo o wyspe, Solow, która aobie piermsy od dragiege prsywfaasesyl (Cod. Dipl. Pol. Rxyeicxewskíego, t. П, str. 69). Potwierdxil tei jako legat orxadsenia Henryk« bisknpa cheiminakiego, który bex wiedxy metropolity w Gnieínie kapitale, swojf poddal pod astawy kanoników regnlarnyeh in. Angnstyna i sataOK j| do prxyjecia regaly t habita krxyiackiego (Narnsxewiex pod r. 1264). Jul. В. Anselm, Bernardyn prowincyi polskiej, w pocxatkaeh XVI wiekn slynal wymowa kaxnodxiejska w Krakowie. Z roxkaxn prxeloionycb, od konea r. 1607 do 1506 pefnil obowiaxki peaiteneyjarsa prxy koáciele groba Chrystnsowego w Jernxalem. Za powrotem do krajn napisal ksisJeezkç, p. t.: Terre Sánete et urbit Hietutalem apertior detcriptio. Jan se Stobnicy, dxielko to, sa xexwolenient samegos Anselma) który mn'dal je do przejrsenia omieseil wswoim wstç» pie do KosmograBi Klandyjossa Plolomensxa, wydanej po ladnie w Krakowie a Floryjana Ungiera 1512 r. w 8-ee. Nowa edycyja tej kaiaiecxki wysxla w r. 1514. Henryk Canisius nmiescU takie opis Anxelma w tomie IV dxiela: Thetamrut monumentorum eccletiatticorum et hittoricorum (od str. 776 do 794), s dodaniem krytycxnej prxemowy. Wresxcie Jerxy Krakiewicx obywatel wiieéski, dal ja w 1723 r. drukowaé p. t.: Peregrynaegja prawdxiwego opieania Ziemi.t. Betlehem i Jeruxalem. Aulko albo Sala, potçxne panslwo Negrów w gfebi Afryki poladniowej, pod równikiem niedokfadnie dotad oxnaexone, pod wxgledem poloienia geogralexnego. Stolica jego jest miasto Monsol albo Missel, którego ladnotf wynosid ata 15,000 dusx. Kraj obfitnje sxexególniej w metale i drxewo sandalowe. Mieaskaáey, okrxycxani niegdyá s dxikosei, dsiá sdaniem snakomitsxych podróxników maja bye* xrecxni, odwaini, doskonali laexniey, a prxytém dosyó goácinni. Wield Jakoby na targach swych sprxedawali mieso ladxkie, xdaje sie, byd xmyáleniem. Do kantorów europejskich xnosxa. oni tkaniny x lise! palmowyeh wlasnego wyroba, sloto i kodd sioniowa, Uorfe w xamian sól, plótno, materyje jedwabne, wyroby xe sxkla i róine drobnostki MyskoUive. Narseese jego sdaje sie, byd dyJalektem jçsyka pannjacego w calej kraJnie Kongo. АВЖШ, wieá w departamencie Nord we Franeji, slawna niexmiernie bogatemi kopalniami wenla kamiennego, odkrytemi w 1734 г., a wydajieemi terax eorocxaie okolo 6 milijonów hektolitrów. Ati, albo Etiud, sadxia Ixraela, syn Jery, s pokolenia Benijamina, wyslany prxex Ixraelitów x dirami do Eglona, króla Moabitów, adal xe ma powiedxied ara slowo tajemne; a sostawsxy sam na ваш, wraxil w brxnch jego miecx tak moeno, le rçkojeié wesxla xa ielasem w ranç, i prsetlnstém sadlem sdsnela siq, bo Eglon byl cxlowiek bardxo tlnsty. Zemknawsxy Aod, satrabil w trabe, na górxe Efraim, i xebrawsxy Uexne xastepy, adersyl na Moabitów i poloiyl icb

998

loi — Догуst

trapera okoío dsiesieciu tyslçcy. Туш sposobem wybawtf lad Iiraela od nciskn Moabitów, i ijednal na pokój na lit oemdxiesiat, od roku iwiata 2679 do 3769. Z. Jr. AÔuldy, pnydomek mai, tak oazwanych od gor i iródef porfwieconych Im w Aonü. AonQft, wlaJdwie kraj Aonów, dawniejsza poelyczaa nazwa calej Beoeyi. Aoray, plemie, wspominane pnes Strabona, Plinijusza i Taeyta w I wieku po Nv. Chr. Zajmujac kraje poloton« miedzy Kaokazem i Donem, Aorsy byli kolejno nieprzyjacioími lab sprzymierzeúcami Rzyraian. Plinijoez nwaza ich za jedno z Sarmatami; ioni pisarse staroiytni bior§ ich za Chazarów. Aorta,, Tftnica glówna. Gfówny pieA aaczyn krwistyoh wyehodzaey z aer ea, rozprowadza krew po ealém ciele. Wyebodzi z lewej komórki aerea, wxnoei aie, ka górze na lewo, t§tnica tostfpujqca (aorta ascendeos) zachyla aie fnkoonto па lewo ka tylowi, stanowiac Ink tftnicjj (areas aortae), apnsxeza aie. potem na dóf, tftnica utfpujqea (aorta descendent), wcbodzi do jamypiersiowej, apusseza b!q po lewej stronie atoan kregowego, tftnica iród pieTtiowa (aorta thora cica), przebija przepone, w miejscn eobie wfaáciwém, dziura aortyczna (hiatua aórtico»), wchodzi do jamy brzniznej tetnica brzuizna (aorta abdominalis), gdzie przy czwartym kregu lediwiowym konczy sie,, rosdzielajfс na dwie tçtnice biodrowe wspólne (а. Шасае). Aorta toi przy awoim poczatku od serea opatrzona jest wewnatrz trzema xastawkami pólksifiycowemi (valvulae semilunares), przeszkadzajçcemi odpadanin krwt wlasnym clezarem napowrót do serea. Nn atronie aorty, odpowiadajacej tymze zastawkom, sa. trsy wypnklodci (sinus Tal so!rae) stanowiace raiera nabrsmienie, zwane oputxkq tetnicy (bulbos aortae). Glówne jej galqzie s;: z lewej i prawej strony aorty wstçpnjacej tai nad oposskf, wychodza na prawo i na lewo dwie tçtnice okreine terca (art. eoronariae cordis, deztra et sinistra); z (oka aorty wznosi sie, wprost ku górze tftnica bezimienna (artería innominate), z tej znowa па prawo wychodzi tftnica podobojczykoxca prava (a. subclavia deztra) I wprost ka górze tftnica tzyjna prava (art. carotis dextra); z najwyzszego punktu luka aorty wychodxi tftnica ptózgotea (ar. carotis interna, s. cerebralis); dale) przy zakonczenia luka, podobojczyкоюа levoa (art. subclavia sinistra). Zatçpojaca, wyposzcza w jando pieraiowej dziesiçô par galezi miçdzyzebrowych (art. intercostales), oprócx tego s tyfe wyposzcza trzy albo cztery galezie do miaiszo plue, dla odzywienia tego orgaon, tftniaki otkrxelowe (art. bronchiales). Nakoniec aorta brzuszns, oddxiela w Ja mie brzusznej dwanarfcie róinych galezi wiçkszyeh, slotacycb do odzywiania trsewiów w tej jamie poloionych, nozzacych nazwanie: tftnica ¿ródbrzuszna (art. coeliaca), kretkowa górna i dolna (ar. mesenterica superior, et inferior) tftnica nadnérkowa (art. auprarenelis) i t. d. Dr. J. K. Aortitis. Zapalenie aorty. Zajmuje tylko zewnetrzna powfoke, téj tçtaicy, jako jedynie obdarzona naczyniami krwionoánemi. Wtedy, kiedy jeszeze mniemano, te wssystkie powloki arteryi posiadaja nacsynia, uwaiano powfoke, wewnçtrzna. za glówne aiedlisko zapalenia. Póániejsse atoli doáwiadezenia w tym przedraiocie, przekonaiy dowodnie, ie czerwonoáé wewnatrz aorty brana za zaak zapalenia, pochodzifa od farbnika krwi, a cienkie Monki, nailadujfce tak zwane falazywe Mony (prodokta zapalenia), byly pokfadami wlóknika. Zjawiska tej ehoroby nie S| jeszeze dotad zbadanemi. Nieliczne dos*wiadczenla, jakie pod tym wzglçdem zrobiono, nie wystarczaja do dobrego wyobralenia о tej chorobie. Dr. К. K. Aoryst (s greckiego: aoristos, bez czasa), wlaieiwie forma czasowania nie-

Aoryst — AMta

999

okretfoaa w grammatyce greekiej, czaa bezwzglçdnie przeazfy, oznaezajacy pneuloié w iobie zamknieta. i jedna, hex wzgleda na jej trwafoM, a zatém cía* eayato hiatoryezny, dla tego tei priei attyekich pisarzy uiywany w kaidém opowiadanin. W nuzym jezyka, jak równiei w innych sfowianskicb, Aorystowi odpowiada forma czuowania dokonanego; o ile wiec eza* ten obejranje snakomity moment czynnorfci akoáezonej, glównie ma miejsce tarn, gdzie idzie o energije. atyla hiatorycznego; wizakie wfaanoid ta w calej czystorfci ntrzymafa sie, tylko w trybie oznajmojacym, daleko mniej za< w laczacym i iyczaeym, nieco wiecej w rozkazujacyra. Trybbezokolicznyrzadko kiedy wyraia w sobie cbwflowf skoAezonoíé, dokonani czjnnoáé Aoryata; leez natomiast z zapefaf scisfoácia zachowal aie w czaiie przyszlym. F. H. L. AOStft, prowineyja póínocna króleatwa Sardynii, z tytnfem ksiçstwa, majara na powierzchni 64 mil + okolo 78,000 mieszkaúców, przerznieta rzeka DoraBaltea i otoezona najwyzszemi Alp wierzehofkami. Wówném ¿ródfem utrzymania nbogiej Indnosci jeat goapodarstwo alpejakie (paatewne i nabialowe), hodowla wina i dobywanie z lona gór вгеЬга, zelaza i miedzi. Nie wyatareza to jednak na wyiywienie wszystkich mieszkanców, i día tego znaczoa ich cxçsc oposzcza corocznie ziemiç rodzinnf, zarobkajao jako mnlane, kowale i t. p. i wraeajae do doma z porobionemi oazczedaoíciami. Stolica prowincyi, miaato Aorta, licxace przeiz(o 7,000 mieszkanców, leiy na levrym brzegn rzeki DoraBaltea, w miejscn zetkniçcia aiç dwóch dróg prowadzaeych priez góry Wielkf i Mala, Ô. Bernarda. Gród ten, podwfadny byl niegdytf Salaaaom, wojowniese■a plemieniu góralskiemn, z którém Rzymianie «este toezyli walki. Ceaara Aogaat, zniecierpliwiony ich borzliwoácia, kazal АоаЦ obrócié w perzynç, przyezém, jak wieáó nieeie, mieszkaocy, achroniwszy aie przed srogoicia zdobyweów do piwnic, zoitali tam potopieni woda sprowadzona a rzeki. Zofnierze kohort pretoryjanskich safozyii nastçpnie w tém miejicn miaste Augusta Praetoria. Pod panowaniem francuzkiém miaste to by(o stolicf jednego z okregów ówczesnego deparUmenta Dora-Baltea. Z zabytków jej rzymskich zaafagnja na wspomnienie: dobrze zachowany Ink tryamfabiy, dwle bramy, zwaüska amfiteatra i ataroiytay moat przez rzekç. Z nowszych gmaehów wymieniamy katedrç, zbudowaa| podobno jeszcze w VI stoleciu, a reatanrowanf w XV. Dziaiejsze miaato, aiedziba biskapa-sufragana Chambéry, prowadii bandet dosyé znaczny skórami aerem i winem. W pobliiu jego znajdnjf aie slynne kopalaie i zródfa mineralne Saint-Didier.

кошке томи piEnwizceo.

Objaáoieoie skróceá Nazwisk zamieszezoDyek pod artylralami TOMU I

ENCYKLOPEDYI.

Dr K.K.wtamj: Ktrol Karskowski K. Kr. — Kajetan Kraesewski. K. Wl. IF.— Kazimiara Wladyataw eicki. — Antoni Morsycki. — Antoni Marcinkowski (Nowo- К. Wid. — Karol Widmen. «ialski). Кож. R. — Kailmten BoginikJ. A. P. — Alexander Polnjanski. L.J. — Lndwik Jenike. L. O. ÏX.L. О. Leopold Otto, Peator. A. Pr. — Adam Prasmowski. A. R. — Antoni Bognlewlcz. L.R. — Leon BogaJaki. Dr. C. — Cybnlski, dokt. fllos. Dr.L.S. — Leon Bokolowaki. F. B. L. — Fryderyk Henryk Lewtetaro. Dr. Lud.N.— Lndwik Neogebaner. F. Al. S. — Franciasek Maxymilijaa So- Ai... — Adam Miecsynski. biesKcsanski. M. В. S. — Micha» Вокал Sxytxko. Dr. F. Sk. — Fryderyk Skobel. Dr. At. L. — Mareelli Langoweki. Ft. Mae. — Franciasek Madejowski. O.K. — Oekar Kolbtrg. G. Z. — Qnitaw Zielinakl. P.P. — Piotr Perkr.wiki. H. F. — Henryk Fletan. S. P. — B. i. — Hieroniro Labecki. St. M. — Bacieany Morawaki. J. A. — Jeriy Alexandrowlcz. T. c. — Teofll Cicboeki. J. F. P. — Jan Folix Piwaraki. W.D. — Walenty Dutkiewies, J. O. — Josef GrajoerL 1У* £** A» —— WUdyslaw Lndwik Aocsyc J. J. — Jan Jasinaki. 0r.tr. &. — Wiktor 8iokaleki. Dr. J, K. — Jan Knlesza. Wt. B. — Wiadjilaw Bentkowiki. J. K. G. — Jan Kaaty Gregorowicx. т. т. — Wiadyataw Taceanoweki. J. Kr...r. — Józef Kreroer. X. A. L—cki. A. Lipnicki, Ksiads. Dr. J. M. — Jósef Majer. X.J. W. — Jóief Wyssynski, Kniadi. J. M. — Jdzef MacsTÓeki. X. L. 0. obaes L. 0. J- P—x. — Jan Pankiewics. X.P.Rx.\X.P. Rxtm. PaweI Bxewnaki, Kaiadz. J. Pr. — Josef Pracki. X.S.B. — Sadok Bara.cs, Kaiads. Jul.B.X Jul.Bart.3M)üa Bartoesewics. X. V. 8. — Walery SerwatoweÙ, Г X. J. — К«rol Jnrkiewicz. Xaw. R. — Xawery Bakowski. A.F. A. J. A. L. A. M. A. N.

znacsy: Anton» Fnnkenticin. — Adam Jocher.

sids

Azoazd

hoaxhvmvz л яшох MAZSAHaW

••4S i г ty fiX»» 'ty-Mpfwx -J — 'ty -tjau — VУ — -|qty — *»«qi«v — ![ву 'tmj — any glsa •jty Jty !(Xsa •jqy tnaqjtv 'OOJSy '»oj»y jtx -qiooo •1Э1ЛОООЛУ •qv ««qy -oicoim 'iqy H**» •O0M0 '•qv •f»!»p« -moqaiqy ■W4V mv 'i 'и •ж ptqy X •oadXaoQ •p»qr •ooppoqy •jjpoqy •pXptqy •pofXpoqy •,*»rQlfBSiqy •q»qv •otqoqv Utooqtqy •SojitQ liaqvlitf •ХОЛМЫ* entytqtqy •Xjoí wqv •toqoqv •ojiioaiiiqy fni»qv н'жэ •»ni»a

jjoosaïqy i¿) pot V" •( «wqv «Ли)
•4S g — e — — — — —

anaax-toqv jqt »tbiia i»»meqy q«q»r) -Отл — (1<"»H) — ' 'JtJfcfnaqy o*tqy |(te •Xqaoxtqy ■aaxtqv •»»i»qV »!P«qqv «ei«y) ! Piogjy % (t»q»!H — -(q?4»f) •■•t»qqv •etÄoqtqqy -i»qqv 'ftqqv ■•qqy 'I 'nftd-ftqqy -»«4!|J.fiqqv i»»qqv Xpii.qqv n«qqv ••MXliqqy

»i!*»qqv -eqqy '»ii»qqv «himv »°qqv 4*«j»r) — '(w*q«H) — (1«»»Я) -pJ^J^oqqy s »fX9of;M»jqqv •*» -wqqV

JOJIJI) '(«ОВД — •XlJOisfiAWjqqv (Xj»Atx) — *q"jqqv

iqqv «»»qv ifX«tqaqy "MV q»ii«pqv •ч«»а-"ч-чч1т-и? w дч1»пт — v*»*en> («ipra — j»»q

i\ — — 81 gl — — —

•■*««i»pqv 'qwpqv -(q-wq) — •(|4*q«iri) — •(«»wq-'ns) — '(m»m) — •(*•!•»«) -"pqv „ -j)ptH-|3-P4V •j«o-«n-4»i»w-i»pqv »"IfW oicoapqv uepqy •otoiq«JJepqy •|ng>oraqtJj«pqv -vmi •»•»fpqv ■Xojtuimopqv -oopqv oopqv ; -osuuas •P!«»H-|»-MV -Г»д-р|ш»н-|п-РЧУ WWW -шашпц-in-pqv MV ■P!if»«-1" •otiuqea-jó-pqv •»lÄOiseMpqy ofXon^Xpqv Himptoaqv -otpnaïqv •ojpweqv 4jS ■MtnfÄJBp»3»qv

6i — — — — — — — и — tZ — — — — — — — — ft — — — — IS gj — — — — U

Oí — — — — II

— » — — — — — gl — — — — —

— — — si — — 91 «11Ч»»Р»Я¥ — ti

—

— ennja) •(wa и — qXje«H) (pJtqqjng —

II Str. Abeille (Ludwik Piwel). 28 Abeken (Bernard Rudolf). — — (Wilhelm Ludw.) 29 Abel. — Abel (Jozef). — — (Clarke). — — (Jakob, Fryderyk). — — (Karol v.). 30 — (lía rol Fryderyk). 3 1 — (Niels Henryk). — Abel de Pujol. 31 Abel Hémusot. — .Abelard. — Abele. 33 Abelici— Abelin. — Abclkowc skóry. 84 Abelly. — Aben. — Abeoakowie. — Abencerragowle — Abendberg. — Aben-llnmeya. — Aben Etr«. — Abensberg. 35 Abercromby (Dawld). — — (Il a loh). — — (James). 86 — (Ralph) — Aberdeen, brahstwo. — Aberdeen (Jerxy Gordon). — Aberli. 37 Abernetby. — Aberracyja. — Ab execulione. 38 Abexier. — Abgar. — Abgarydy. 39 Abgatorium. — Ab hodierno. — Abhorrer. — ЛЫа. — AbiaUr. 40 Abiba. — Abibas. albo Ablbba. — Abicbt (Jan Henryk). — — (Adolr). — Abida. — Abigeatos. — Abigail. 4t Ahildgaard. — — (Socren). — — (Mikolaj Abrah )— — (Kryslyjan). — Abimelech. — Abiñey. — Ab iuilio. — Ab Instantia. — Ab intestate. — Abiponczycy — Ab ¡rato. 42 Ahiiag. —

SFIS Ablssynija. 42 Abissynski Kosciól. 48 Abiturient. 40 Abjodykacyja. — Abjoracyja. — Abjoralio. — Ablaktowanle. — Ablecli, cxyll Selecti. 47 Ableget. — Ablegallo. — Ableger. — Ablcslmow. 47 Ablocyja. — Ablaenlla. 48 Abtaj. — Abl.j-Aichodiy-Mutta-Koexyn. — Abner. — Abnobo. — Abo (Aobo). — Abolirjonisci. 49 Abolitio. — Abomrh, Abomrj — Abonament. — Abondio (Alexander). — — (Anlonl). — Abortus. — Aborigines. — Ab ovo. 90 Abowsko-blcrneb. gnb. — Abowski traitât. 51 Abrabanel don Isaac. — Abradates. 52 Abraham. — Abraham albo Abraames. — — (swiçty). 53 — (swiçty). — — (wojewoda). — Abraham Abbali. — Abrahom-Ben-Dawid. — Abraham Lewila. — Abraham a SancU Clara. — Abraham Ecbellenais. 54 Abraham Seen aleo Zerb. — Abraham Palieyn. — Abrabamici. — Abrabamowlcx (Jan). — — (Mikolaj). 55 Abrahamson. — Abrabamson (Werner-Hans Fryderyk). — Abrahamson (Jizcf Mikat»j Benlamin). — Abracadabra. — Abrakowac. 56 Abramowicz (Jan). — (N0(Jerxy). (Jaa). (Andrxej. — (Jçdrxéj). (Jerxy). 57

Str. Abramowicx (Aotoni). 87 — (Adam). — Abramion. — Abranles (Andoeba Jonot ksia,zc d'). 58 Abranles (Josefina Jonot ksiazoa d'). — Abranle*, m. — Abraxas cxyll Abrasax. — Abrek (Mikolaj). — — (Jeórxéj). — Abrenooeyjacyja. — Abrogallo. 59 Abroma. — Abrupto, ab abrupto, ex abrupto. 59 Abroa. — Abrozzy. — Abrys. — Absalon. 60 Absaloo cxyll Axel. — Abscess. — Ab>cbalz. —Abscissa. — Absentelxm. 6t Absimaros. — Absolneyja. — Absolut, Absolutnosc. 62 Absolotny. — Absolotyzm. — Abserbcyja. — Absorbojqce srodki. 63 Abs la. — Abstelnen. — Abslemiosz. — Abstrakcyja. — Abstyneuci. 64 Abstynencyja. — Absurdum. — Absydy albo Apsydy. — Absynt. 65 Absyntln. — Abszach. — Absxlang, albo Lopot. — Absxyt. — Abo. — Abu- Abdallach-ibn-al-Kab.— Abnbekr. — Abn-bekr-lbn-Omar. — Abnbekr Mohammed. — Abobekr-Hohammed-Iksx. — Abo-Hanifah ibn-Thaber. — Abo-Harsydxi. 66 Abriebt. — Abukara. — Abokelb. — Abukir. — Abnl-Hassan-All — Abol-Kacem. — Abol-Faradl. 67 Abol-Faxel. — Abol-Feda. —

[«PIS RBBCir Str. Abulghazi-Behador. 67 Abal-Hsir. — Abulia. 68 Abal-Ola. — Abol-YVera-ab-Bozdzaai. — Aba-Mana, miaste. 66 Aba-Manar. — Abana. — Aboodaolia. — Abu-Obeida. — Abasos. — Abaszer vel Abasz. — Abu-Тешат Tai. 70 Abydos. — Abyle. Abyss ezyli abiaa. 70 Abyizk.au. — A. . C.\ — Aca.thaccae. 71 Acantos. — A capella. — A capita. — Acapulco. — Acca Laurentia. — Acceodoaei. 72 Acceosi. — Accentua ecclasiaslici. — Accessit. — Aceessorium. — Aecisjoli. — Aceiajoli (Mikotaj). — — (Doaat). — — (Zenobiasz). — Accum. — Aecursiui V. Accorso. — Aeefalocysty. 73 Acephala monstra. — Acepsimaa. — Acerbi (Henryk). — Acerbi (lózcf). 74 Acerdez. — Aceraos. —. Acervas. — Aeetometr. 75 Acetony. Acetosa. Acetyl. Acevedo. 76 Acbab. Acbaintre. Acbaja. Acbajski т. Acbejski z. — Achalcyk. — Acliahykski powiat. 77 Acbalkalaki. — Achao. 78 Acbard (Praaciszek Kar.). — — (Fryderyk Addlf)- -7 — (Ludwik Amad.). — Acuarios. — Aebarnar lob Acamar. 79 Acbaz kroL

Str. Achat, miast«. 79 Aebea, Acbaja. — Aehejczykowie, Acbiwow. — Acheloaa, rzek«. 80 Achclous mitologiezay. — Achemenes, Acbemenidow. — Aeben. — Acbtnwall — Acheron. — Acheronckie ksiegi. 81 Acherozyja. — Acbcry. — Achillcje. — Achilles. Achillea Tacyjusz. 83 Achilles (Alexander). — Achillesa sciegno. — Achillini (Alexander). — — (Jan Filip). — — (Klaodyjaaz). 84 Acbiraaaa. — Achimelcch. — Achioger albo Aji-hingcr. — Achis. — Aebizad. 85 Achiska, Akhiska. — Achitofel. — Achlat, ezyli Ersenavhlat. — Achmat. — Achmed, I, II, III. — Achmet. — Achmet Fethi-Pasza. — Acbmcl Giedik. 86 Achmet Szach. — Achmit, Akmit. — Achor. — Achory. —Achromatopsyji. — Achromatyczoy. 88 Achromalyzm. — Achtariel, Matalron I Sandalfoo. 89 Achtel — Achtcrfeld. — Acbtuba А к-tuba. — Aehlyrka. — Acblyraki powiat. — Achulgo. 90 Acidalias. — Acidimetryja. — Acidnla d'Arnnle. 91 Acidula di Ciociaoo. — Acidóla di monlc Cerboli. — Acidóla sol Turca di monte Cerboli. — Acídala ferruginosa di Cbitignano. — Acidula ferruginosa di Montione. — Acidóla o acetotolla. — Acidula ferruginosa di S. Luigi. —

HI Str. Ackerbaum. 92 Aekenaaaa (Rudolf). — — (Honrad Er ). — A couto. 93 Acosta (Gabryel p. Uriel). — Joachim). A'coort. 94 Acqs albo Dax. Arque Albole. Acquaviva. Arqoit. Acre albo Saiat-Jeaad'Acre. Acrel. А с rod yn in. Acromion. И Acs. Acta. Acta literaria. Acta Marlyrom. Acta Sanctorum. 96 98 Acta Synodalia. Acta Tomiciana. Actium tcraz Azio. — Activa i Passiva. — Aclivitas. — Acloa. 98 Actum ut supra. — Acouha (don Aulooio Osorio d"). — Acouha (don Rodryg). — — (Krysztof). — — (Fernand). — — (Tristan) — — (don Alfons Covila 99 Aczewicz. — Ad. — Ad absurdum. — Adach. — Ad acta. — Adagio. — Adoj. — Adajel. — Adal, Adaling. 100 Adalbert i. — Adalbert i. bis. angsbur. — Adalbert albo Aldcbert i Klemens. — Adalbert biskup. — Adalbert saski. — Adalbert wojewoda. — Adalbert kastlelaa. — Adam. — — kaszlelan. 102 — h. Pobig. — — katzt. rozpirski. — — kaazt ostrowaki. — — (Adolf Korol). 103 — (Albrecbt). — — (Henryk) — — (Alexander). — — Brcmcoski. —

•4S COI »p tj et%¡iq ш po M«rtN 'ХэГ^х — *q»iea — (W»q»«) Wl •Xpooqppy •WJI'PV •«nj|»py q«Xf!»BBJj) •(*é»BJl •epaoS|*py »и) Ч.р — •j»tD»q|»pv •»l[»nb»pi»4|»PV »!I»PV ¡qswapy «01 •aeppy :qastiattpy •Sj»q«|»pV 'iqfAMsaicpv

•¿tí m

С L\\ •рлшру 'сГХэлслшру •дотру i'ejimpv {аыкао -■ГХэшотру j|epv •jAJipAjj лору •tqPV «4«I»PV ••"•.P пору •(MiiMf)

611 901 Saafspy »tf> *U*lstlj]l — _ ^j»pijd) (aoA _ 021 •IB{AOB»pV — !«»PV — •*9ш»ру — -вГЪашгру »»ourtpy 'o«njp — -a»py — — fojAOffltpv -(plMDOp]) — -сцшару — — 'm»pv; pj»j ( — •■fiS«|OB»py — — »p«"»iv 801 im»p»apv — -MAymtpy — -ia»py Ul tmipy -(ianm»s) — -"PV — — 4»q°r) — •ea»p!4j»py — — )eqof (<Сэп|п5 ■ 601 -qttqwapy — 601 '»py Oll -!*»PV — {ífffltpy (¡ooiayj 'ХэХхэоэмэру — — •(|»Ч»!И) py -tiitjiUíS — wpy -авшзчру — •aotaipV u\ III -i»q->»qpv •tiootatpy — SU -tfAxeqpv jepy oqn лрру • py '»oq III -впивру py rajuiuioq — »s»py oqi« Jtpy•1 -«Uïqinpy — у •oi»p ■•■'4»!PV Kl РУ -isfXjojiipy — PV -»ЧРРпЯ-iPV — PV -»»!PV — •вГлэцХэру Hl SU *»ppy •u •■X»*aXpoafpy — !»»!PPV naiXporpy — ••n»!PPY H»fPV — opsippy um •■ХэипГру — •ooiSmppy пащпГру — •aofippv szl »II 'лвтГру •jopnppy PV ччч — »nS»J»PV ■a Sjjqj.^y — (»py fjfts •jipy HB»J3j»|py Hi - n Pl»JJ»IPV — •мма'ы»|ру — — •qsvug РТ -e»1!4!l Ul l»PV ! •|»f»PV 1»шру — •Jt«|»py — SU -tfiawjieioimpv »ptq»pv •(«»!**) — *» ■•{•£шош»!2 — — f -»ÄlMiliilpJ — ^tfoMirXotJiíiaimpv в« — •» '(лЯомзд — »оГ*э»л«101шру **Р«в Ml — •» 'ИЦРЧ 911 ХоГЬщвшрпру ИМ •• — аа*уш — 4' - щшщштПЩ^ УщшиклтПЩ «вплпм —

■miJimopv •«шору 'iiuopy •toi|soj •afX»áopv y «fXadop •too»fo* эшиГлэоору oqje «fiauopv -»3*f»l«o»™ овлвру -JDOpY pv iwiH pv taii -fttan -jniStJpv

ni CCI

ni sei — Kl — — —

— bai -431110»$ — niwpT — ••»ltejpy — -tjnra ' — PV PV -iwpv — uvpa»|ij|.ff»jpv — 'tlwpT 8SI -»upv — 'IJDIlUpV »£| oiuSojpv — '-Ajpy — atpCjpy -un» — ntKjpv 'I *ll *llf 'Al *1A — DipCjpv -iqainlJiM — — •■•^■'■•q iti

«ïKjpV •qtanjaq -■siaajXjpy -|oa»at(£jpy гп »i^aXttfXjpy •tuoœ •iXufAjpy q»*JPV otpv o4I» •Aj»opy

Stl

VMS m 89t w»tSy •(XiftjAt)

8tt

•■чГ»*ГТ ■«доймут

Ж ■mXjbjt ;«4iT ■HIT

£.81

••Ally

88V 99t -JW*T tatpSy 1 1 -ваввощу — — •■ •uoimi«a — — (»»П"Г> -w*f" — — Unit •ЛдвмпЦдд — — МП) int — 8tt — '("ПН) , — — Ш t|4f*4T — . , III Joa»íy t ¿l 'fTOld* TAIT n|iijjy чшрв']

ВВ|ВЭВАВу 1М*РТ •иааммру •w»rr •SXfT •tfieuBXpy •MtXpT 14>шврвт

— »f»fX»»y J ••]«BfX»*y •~ит и|у|1«Т -гаввшоц *w«»l!*Ot|MT Bi|»yt •nm*a •мцв1вавв|»т —

69t 4V?»1*4T »r»i»a i p°d sit — *14*«»f Sit — •*u»i*i»*oi ¿ti 08t iyy — -«потт — —

•(•44*8)

•вцшввХролау •tfttaJojjy 1IJHIT •»W»I*4T •tfX3«t«04gy пиппч»мы|Т •JIWNty •*(LnjMMj|T •помогу nXiatwjgy

ww

—

— -(uniuy-piAjy) — tst m

Oil 08t

•nXtmMtT •Xusftitejay •U*T ftafXj*y I -чирму *»in»T "•VI — tpoÄ •Uwy •MMJT •MftPJT jyjt •(tnitieoîd) — eXlotli»oH) tAMjajT •»ff»44T WJT •»fbtj4»jy •имп*ат l!*»niT ••(XitfoBJT •вХэввщу •HIT

99t tst — 98t

— 'II totXt»»i*ouo
t wai»¿ 'Ц

•»fXjojeiy •tMnBïiy •мравм9у •tojpitiaSy -tai|X(»Sy •f||*dXs»9y fniqjaSSy ttattty -»iMmnt»iSly nJ»rao|Sly *yt«à*fXatjUy •fXatlojMy nJuSty •»•AteSuSSy ••|Äop!Sy *Ч*Т чы> Ч»Г - Ч«1»«»Ч) •(•■»!! »ll«V П*» *!!«У -wil«? . ТЬ||в||«у »J»anSy *ПКу Ч4В0901Яу «líy

061

— -Ill ••fX9«||ff чп»11*У *JO|«1|ly 4»M»l«T ••f*i«y «titowa

— — — — — tet

tSt

- 4-W 881 09t '«•>¥ W»¥ •>■»¥ <»1»l*») — — 1 Ч 881 •toojiy — -о 4!**i»iMfv

•tfifjatSjy »

881

161 — — — — — — — tel — — — — 861 — -

«et

-4S LOI —

«waeSy !|Xi» -tpfaiap? S6I — w^tMfû '(MtMJ, — |qtX»anSy — tr*a!»>V »61 Xpi»p!«Jy — tqstaiaSy ) -(»leiÄf — — 1 »*»|«'РвШ *ll — — a tmZjMfl 'H — — II *q —-MX — *• "I**!*! n *8acX7— — q*jq ap«Bet|JO !1««»!"«V »l*1 -XnaAMiaiy -paeajy «яру !»a ■жаямву •pjaqoíy ■oSy MfMtif •!рв| '•qajBuoSy •tfiaeSy

— 861 — — — ooz

IsaSXjSy 'af|aaf¿iSy '«АааДОу -afiMjJy — »I«4^T fl"f-wr*»Jl) •( — ' — — ("iWinJ 80S — « *B*q*i*!3 — - (ХыаГ> — — (•■f»»4ii«p«a) бог — atf) '(qXjapÀJà — ••ßadX.iSy — »ddXrfy »"!"»MH) *('arI — — •■"•И) '('«'lA — — I *P»*»H — — H POJ'H — — •m|aqtana>j IU —- ajop -qat|i« — — J»iei — — 'Utaq -yapáis — M|déXiily -a •«■|«1а
IOC

_ "tilda* — -^4?»IÏ-"!V — "»•■!¥ —' Ч1-»*«|у 4V>*4*8> — — «!|!M) "C"»H OK — »»!HAV) d—<■»•»■'

m •иоцу щу■а— — »a •ЩЦЯВ '— •aqtatXj«. ■aqau

KS щи

'optaSy

•ojnSy tu t|(«Sy V !»* «M J»»« ••jjinSy — •(fitaoa^) — •aajy -qnoSy — a)q«uX»jnSy 'Xd«X* tl"«*V "H4HA\) XJT ZOZ — |OJty) ■(Xiact«oo«{ — tu - > l«o|«f "f Ч.Р — •aiatfiuXSy — -"IVH) d!IW <«P — luXSy - -(•Г^»К> — 'BjSy — 'tAïqy jqtatqaiiJSy 'урЦХиД — □ole!4V •qiaaqacilty •iqoin — •И|ЧТ SU -tjjwSy COZ PI»J»HV tuiJiy * — Р1Ч1ЧУ iqimMSy 1 *1>H— — •рЧ»Р»*ЧУ inaiaeJSy — •njoqy -aiaaaSy — •jqy •XaXaafXje.iSy — ■■uajSy 91« аоГХлаву -ми! — -atiauqy -tlntJSy tOZ LIS •»]|DejSy — »Ч-Р*ЧУ — -lepauojSy — -IV — -«pajjy — jy ¡(isa «Xy -iim»v вог »p!V ¡oí i» »| |aja »J»P!»,1 — — Mjfy '1 -a|aatOtg — MP!V «4P -fOWY — — tq — -ncoiiv — IfajSy — •(JWd>J»uS!V - -Í|»J»M) — 'адицалДу — — ••|091ЛЯу — f«o8|v 'MlJOft 8IZ •цаошиЗу — ■•НИ*!У — -idiiajy — »!1!У ("«Г) — — •toiddully — г si -oojíy — V •»••« — •■ftmooojSy — Р"»ЧПУ (°»Г) — »f) '(-и'пм — XnspMMjfy *wt|«i| Ut •ХаХщмДу ДуiiqiM

eu

iqTOq»fY -ptrun '"«>I»fV -atfV ч-«гу *p?* tp*j8 — t -мошарА 'o«axtiqfv «14»fV •qtja.nisfy i»q»pfv -jwpfV *J»fV »4*f«»fv •tfijorraoSfy «SÍV -JinStV 1»»IV »ftln^Mirv у M«of najjy (49VO JJJÍV — '^w»r) '(4¿J**H !V ••»•?•!'fOJDMlfV !1»»»M*fV «qtiy tioopo 'M — -tqXMUOj — *l»q»a '•irXsi^v aiacfXsaqy — — — —

!1»»"P»r iaqtiq Xppay aaqiiq -Mjag ••qajtfXJiad

— — — — — SZZ — — — — — — s?z — — — — — — — — — UZ — — ezz

— — — —

SMI ••»IS «Пиарачу 612 зГнизрв^у -*o|oSo ICI — -алв^Яахаха ÏCt tfimapeqy •■qtMoqux 8Ег — чц»!)*'! — — •»4»f»i!M всг — -tqsfouiBZ — — 'MoqanQ ■шХхц •!Ч!млч»и°»»я-«1« ггг •моцэпцсГмшрцу шХху • aqa¡|Oit){-oqt m. -sj»iaj 'nlJnq — -мотрпосГцшрсчу -ШАХЦ »qa«|OiB¡j-otf A -«M -aiABit Sti tFjOjapiqy m*3tqt ■3fi оохэдр • tDi3i8jnj|40 •■1«°»1!Л\ ttî «»Э»Г!И"Р«<¥ |?-«И- »W aas3iSjnjgq3-oqXp ». д\ -JIAVBISje OSl -Xaimapiqy ÎSÎ •afinjapBqy tqimapaqy •tomapBqy esc •«ptp»iy WT »41» — -(Mi'V) 'twvr temaqy •» •игаахах — nXi •BJBDBIDy qD|jna-"«qy Jtqy «Jtqy •■fjaaiutqy

— — »S2 — — — — —

•Xox3£iqa|*1«qy •BrXtd»|BiB^y ■www •tisodoiaqy

SS2

•ptqwaqiy *»4W »»Я) (!P»?P»H — (Xjtjj-oaa) — ■£ахэ{хвш вГХэвщомчУ '■Kattdaaqy — ■tAopcajk laticaaqy taaqy '■»ijoftaaqy ■vfittaaqy iXnaaay •inapXaqy - •I*}«! aXpqy a) •(aanixt

9S2 LSI ese

tKaqy m) -(aiMioiuAMTjd 092 aiqasfXaqy -aqtiuSi I9Z 'tJBiaqtfXaiy — 'apUqy *3A0|pDBq — 'шаГХэву — zsaKsqy [|B 292 -adXaqy •txlaqy 'onjjnxaqV -!I4»1V у '■idaiaji •mojuaqy •apjsui^y •paiqjaqy ВвШ-ПЦУ

892

49iMaj¿!qy P92 •tnSJnrjqy — 'MOiHiqy — Mxifiqy qaxpntt '¡qaajoi — — -01ВВ1Ш — |*ПУ В*» ЧЧ!1У — '«HIV S92 •tfXatjWaqqy — 1»»V4V — -вГХовшвщу — ••ptatxAitmjiqiV — •!l"»f»V»T {,92 -wni — •■fXatpowoqqy — -эв.шорошо^у — 'РЛ'ЧЧУ — oofipjoq^V 692 -аамоЦрадвху — M»»-1!? — •вГХэс|пшп^у — "Iff Ott 'oBjiy -tqalJ — -вицу — 'km-vi — 'аошау — auqy oq|t -amqy — -nv — laamaoqy oq|B 'panaay — -!»!I»1V ILZ -BfiSoioqy — •toiD|e^v — '«пп|оцу •foqio]oay — Чвшову ' — -laaonftaia'uioqy — 'taiijDoqv — -miiiooqv ZLl --«чу — -*«4V — •latiaquqy — ■ЧЧЧ»-ЧУ — •loxajtiBiateJiy — -«iBqoj^y — »|qi]aa«j»9«jqv \tjyS — iu^johoj^v — V1J ! sB»q t 1мцЛщ —

1!l«"1V

■4S ZU

»uidibojhv Biqaad XuinÄnXuoJiy — enodojuv — n!|
»щп»у iqojoqj -oXjvmiMiy «||»Jt«iy '»jwfXrtAiy -пчХцжху 'HiMBAqy '«Ч^ЧТ ip»|i»qy !|Xt» vi»lJy ""ЧИЧТ Ч*1У

■4S tez — — — S6Z — — — 908 — —

P«IT •(j«4T-»FL"H) 90t — mv (4PJ4J — ^iwtiv — »»ЧТ — •PtT'WIT 4XJ4V 1 toe — 1 — V — »V»IV «Ч» '»»«IV — -J4»»IV 80t 'JMf>|V — aiisiaoiiv vtjyS — »*4V "°P) '(I»"*!PI — у »Ai| 'лолЛ -iifiq — j|*ou«tiv — '41V 608 «чу — »41? — — t|u* АО|1!»1хри — — Р"««^Н»Л) «jtAiv »P Ч»Г»Х — Ч»»Ч? — !4»»4IV ТЧРЧ1Г 018 ™4V »») •№*i —

»|qtotJj»iAqy iwiBJi ! ВОЦА^ТJVf -MJta«q Ußl •{írauSxiMiy »íi,íí!9 — ■»й*»Ик1Т 86Z *у Jjqoaüí <»Kf M||W -•Хэу •ifiídjiqon — IT цХ» I» — ЧТ •■«•1ЧТ — 'tpB.qtiv -«iftim wz — чмщ чт* — •nipa«qi|V _ •J»l»qi|V OOS 'П.1ЧЧТ •laiSoq ••!ЧЧТ *!««41V — !»»ЧТ — •(v«!»"JJ°«r) — ■>пЪоэв|у — (I4!"V) — — •(■•»р««чт) ne ••1РЧТ 'ЧРРЯ-ЧТ — 'Р»1* •Ч — (f»!»»ll) tlS !Т»^Р — -»П«»Ч1Т — 'fM8«|V — -outqiy SIE у в| *»пЪэм> — wtqiv — ТМ*ПТ IOS -*"tqiV — y V| 'MMDS — — . !|X«» Ч»ЧТ — ••»■qinr — -P!»IT — '•■!l««H J* -( — 'jtitlV — 'ioniqiV — •"•IT — -mwri'D — P»4T *I"W»11V — •гарм|У '*»4IY 818 »|iipot|v •latí* *»»Ч¥ 'I — «Î^'IT . ... — qinoDxq tu»aq qsyj ч — tos — M»»q*ie eis — iojm WAifoi Ott toe — ni»q Ш tout|V qt ЧЦМЦ — — uAxrtqx — »iqtytiy •li>8 — •J00{*00¡ — — л* *tzt qi i ■ —

*«»Я|у iff* ISC — мяч OC - Чфычю) — — ïwvhià) res — -Ituns RS — '(\ÍJ»fLí¿) 8ZS — (f4»y»l) — — '(Wf) — — "(uaimmji) — — чэхпэоыд) ItnSny |ojtH) шштщ Qiii 088 — j*pa«xs|Vl (atajan — - !1I»!M -, W»4[? — !W»4|y »■•»!) '(пятя — — <«"!!4IV ЧЧ1У -(XiiiÄf) — 'цитявЯш — -(Ai|f!otis) - •(■•^■•PV) —
— 688 — — —

!"!Ч1У «'HIT -fäatAoaiqiv i^iüOBiqiv -шор — (Pr»jp*r)

— US ttt — —

— — — — —

-амр&Ьу (t-Wf) (-n»!d) (fjiaj»a) TJ»a) (pXjjííz

мщу !|Хх* ц|йц|м

■»HIT •«пт

—

_ OtS _ — —

«ai ■чу

eiBfXaiy ■•£) <|W"d

09e

!4«»««IV IWFÍp — •»••■

tU —

— '(1»MJ!»IJT) — •tapBfiqXaiY IM 1«*W 818 •вашврХ»|у IM 'W»IV *X8 *P«4IV — •BBJjXs|y «<"«IIV — -41*««»IV — iXia«an|y — *a«fXe|y «»w«IV -«»'»«paiN — »«fX»IV ••(»■•IV — — Xbbjbq — •o6«a|y — — t«aq •!l«ÄWi« t*8 •XoofXajy "eFnwiv 9L8 -шХэ|у im»|V pvjifjj -(HweAiy — — I — 'taeaXaiy CM — •(•W!A) — — -Il — — «и iBfktt 'Хлввв — •ti«4»4lV «IV !|X«» 1ЧЧ — — — ••pnoiapW V'IV , — _ 'Хвхвмро i •iXi9eo|*ijBf St« •epaaSapiV MPBfiqXaiv — .JBA»*»P|V ~* HA «вХалв »fliaa — •XpXqapiV -j»iv Ut t98 'P*Ji' •(JleP*4 — •aaAoqaepW -tiMiV — — *4WM) -(Р«*РЯ — '■imjapiV •aaauapiV |jpntt»3|v — \ — BiqaajqiV Bi4aiJ4l •japjB 'japje ^8 !«!PIV !в»1»У) '-«Ч *<«P '("»IT SU ■J»9jjqtiq3ijq|y T -J»»J«|у — m — •Al *JB9S3|y *^Ш6Х — -Xiiioiy — — UIAIBQ *0}1В1Ш T'IV •■» — •А MA — -<1!*Р»Т) — — «nS9 *H»Otts »•Mt _ *|(Хэа«шод — — -Biaoi — -moaofXjiviV — I Vp\ <%j\l% _ ••n«»»4'iv -неш-цу — И _ -moiujjy — 1»!»IV I •пьш*\<*\& _ •«lB]9|y aiMODuciuaiy !|X*9 -»IV •iniopiy "II _ •[•01Ш — *»!»IV й 098 I •»!P«IV

■4S t(№ I '«l»e — "^IPH ses **aaa«af — 'HuaAag — f tu» -aXiaaxiq —

■4S «*l*w»"»»»lV V)*Ol«f 61» -tiMfJpuixaiY — -isMojpiixa|y — iKjp»«xa|Y 'ivw* — — ••«■»W»!* 1С» — -oii»!"i — — -«»»n — XaafXjpatxaiy wif — •lefXjpwwiV T^fiUM К» III — — ••*•*» — -»»р«1«»»х«ЛЛ — — ••«■«I SI» 96R ,"»!»в|Г«Ч»Ш — — ••m si» 'мни см lVf*JP"»»»IV H»l»ft» — '4140 8W — '*»••«. — •avi—liau B8t a|*«f£jpmx>iY •ахэашор а»*!«Ч 11»«|«M — •!■ '!!]4!fl 9C» -1"п»!ЛЛ — •jq(f£jB«Bxs|Y *мыа;м — **»Г»!*а|у Lit 00» ••H«JtJ!»|Y — — -qluaojaiSaf — "Ч«ПТ — — iw»«) •(•«•/« rot — 4WW'S> 90» 't*n*m — — •j»a-ii«4"v во» nuiJaiixaiY — »ie«»|V 8C» — Hf i (таэ) 01» Sbiax»|Y — — -acaiuij — Xr»|Y -(Xi»]«f) — — — Ч«!Ч !V«ld — ii»|Y | -Maaaajoji — — -ПРИ — •■XfJtJiee 61» — Itíaj — — •(aajaaAxoajaa) — — j«t«|qX|*d II» — •sa)«o(frq3i|| — — ■ axXpojjY — — 13¡»ojio¡j OCt — -»«ацмх« Cl* — imbx, *|tiJti9i| — — — s •Atuag — '*!«ifjvx»|Y — * •••i»h — JIV — — -*!1*1Ш — Jiv •■•Jiv) (j»p««x»iv ist — t ■№( — »JIY ! -аЯашо — — »JMn'l-'BAV il» 4»44iv m — — -X3»rf — -!"M»JIV ptqtJ»poaxa|y — -iqwiJIV — (jpDixajy uuMopjiSio • — •P!»-«»;iv — — — » i »|» «»»JIV — -»Л1!Ч — itMjiv — — ••»?■>• 'V*»XI Sl» •»!*"jiv m ')jpuix?[Y — l*»tlV — OJto.ipuii¡j|y — *»8IV •11»ш t£» ццлравх»|у — — -Mia*) — — -upaixajy — •■^эветощу 'lodojpoixaiv 91» «волу tujift чдопЯ!'] — 'Mçjpaivajy oizoaisoiui — — i Mjq ■шир] — — II -Х*«рХил\ — — oiscmi *At4 — — Ill 411*1.« — 'zaïAàojpamiY »qjaq l\f — Ч'!"ИА1 — — '("«J'IS) — — •(!»■»£) — — A — — •(•»ivB»r) — — 'HA «6» — •(!neV'V) 81» — *1IIA — _ -Cípuojj) — — xi 'Í4»4»»|»S — — % 'So|ojiiy — — -^¡unuou) — — IX "l»!»!»îll 9SP — 'XJI|IUI — — (ixXpanaa)— — t JCaiig JJJX 'Яшу — — -fixjar) 61» — "П —

•JIV

•tfitiojiY -»■»•JIV -taaiitjjiY p»jjiv •Л1ЧМ 'omujiY •AJIV •••»IV tfiqrtSlV •!N«»IV •iinq*J*i|V tiojcS|Y ■^Mtoj< •inoj.Siv •«•»«»IV •»jqïS|V toiíitjqjSiV ■Bt ""i •q¡n8|Y •juo3|Y •iaj»«|Y •WJ!ïoâ|Y !«!4*IV (••»1»0) — вор) nn¿ — •(xtaojoj,) '«V»!8^ Y jçS| -j

— — 68» — m — m m lît — _

—

Tf.\J3iS|V _ '«n^SlV 09» 'loniuiSiY -»zteis4 — V"»!»IV •« Лн|он — «!»IV — I°*IV — •EnSoIuS|V _ •tzionoSiv •XaiMiaoa'iY -H«jeS|V igt 'nn¿JoS|V -|penii|V _ -»8»4IV — œ»4Bq|Y -I — — и ч 4riJj»p<[Y — -единицу _ •aaxaqiv MODJiqiV _ ioqiV — — . «ПИ»Р»1!Л> •("«•H — HV , ^ «9» — q»i«x-!4V-»»4 — — •jpod■ •И1Ц

•Jtg C9t ■Ч1У t9t •оввнцу S9t •эоаш>|у •aoomiiv — *zO|g •iiaajS — — •aioqo^iY — |oqoq|y •Лло^а •Х*0|Л1ЭШ — — •Л*о|Хшо — 99t — ■Jiamo]oqoi)|y — "•(•НУ — •лону — •ocjo^-|y LÖt ■етошу — '•»«•UV L9t •"!"4IV — •Bjl«AZ|V — »цу •»Aajq ajS!IV *(n»JJ1S) — — •SABIO — orpis) -(-autij — лпЯцу — 1"1!IV 89t •.!«»!IIV 'aiDBqiiy — "441V ТЧИТ — •Р'Ч'Ч'НУ -Паашцу — 1»a»!«IIV — м) '(ашршлЫ — -враогавцу 'i|M41T — »41V 4w*»a) -aMznui!|y — "1ГТ •«"■f»!A\ -.»nv — 1!«IIV -zsnndiiV — •■вшивцу •••|-Mfl-»!IV 69t -арийцу ••<»Ч»«!1У — PJlIV (<>>»H) — "*4iy -(pieqiHwy) — — -jtjauaS »PJ'HV ***W 'О-МЯПО — — •Ч) •ыв)<|вя|у — — (isbiuojJ X.iciucniy •uoi^z — - •(и"1-»Ч1!ЛЛ) ■miMHV — — (««na) •UISJBHV '••.•11У 9Lt 'Si.mquo||v •0)81(111 — •aiaizt«J||V •!«"!4»4IV — •jaaiiy •!P»»4IT — •OJ«i)UO||V •sanuamy •«•".11V LLt «i»IIV — •pJOA»||V •.пнищу !1У •Ч!1«Э•Mftd. — Bisad •Xnjotf — •■IZfJ •■■■ni/ ' •»••IV «oaijy >м9 '««НУ *pn»4!IV 4Ja4HV -!Ч!1У -»Р»Р!1У •»!»«РПУ '|1!Яи»!1У •вГ(эвиа{к|у !»»!1У »Н»Г -ot/wojoSiiy 4-»!4S!lV -UBoSjiy

•*t8 LLt

чГЬ.Пл.пу •■«»P4IIV »ПИУ •iijïtjthiiv 8Lt 'ftfniv -«oit •■«»HIV -»Ч»ы ett — -(Ч!«рпт) — Ч!»«П"У) X»uv XufX3«S;||V T(»ant|3tj

18t

88t — — — — tet — — — — — — — S8t — — 98t — -» 18t — —

ичпу !»»!IIV "01в!«]И°П1У — — ишаиомр *|Га»(Л11||У "»HIV 'pi«oSojqo||V l¡.ioji|jo||y •шв!роцу -»JO||V -)¡oo«o||y •■ffotwiv -tfXamoiiy

MV — — — — «6» — — — Ht — — — —

а>авцу «H.iAoony P"»mjy) V*A — -(«Р«»»1У) *ш£воцу -cfiirdony !J°IIV •(J»P»»*»IV) — •OojM-twsi» tfÍJIoijy •»nS«jofij10||y •Xjpojiy -01ХОЦУ Амоовхоцу *tVJ*q 'toXiatxo]|y 'oojfuv )ipn*u||V SlUOIAOIiy *fnf •■"!*»»¥ -tfíiniiv 'MllV

— — — — — Wt — — — — — —— — •6t — — 001 — —

— 'iJtiai 889 — — — 68t — — — — oet — — — — »et

•««Ii let — — — — let — — — —

ZtS

*qacia|y -иарвицу •,са8вш|У •cj2»iu|V у •jjScib •ojSti»|Y

UOUHIU|V -qaitiBui|y •uXpotui|V -•zotm|Y

tos

■HS •*«• РОЯ •toqd|y eis •!■!*!? •U»qnd|V _ Л<|у — %ui»tf •aOBJj 8SI — jaxjr) .(Лэвп8| — — 'aiqumapto — -([»*»d) — — •»¡VmsoA|>4«V «41 , SOS ■jjíinb|y >ааш|у •»inb|Y us т**хч — •jamb|y — -(.p^ev) — •Xanj|y — аор) j (oataoBBJ — *oa*|y »»»*°l»"l¥ (D,f) 90S •oii«jS«|V — jopoax> *(4f — •txsäjij^y KS •SIOUIS|y ••лааацу — •мщу -oaSoipaamiy 90S ■jauuoji«|y 818 -поанцу LOS •iMimaoJif|V -<влаш|у — '•lo»qiü|V tu»io|y — •\Ц1*П*\У -tajiaaiiy — 'qaoixi|V ■qamsjcq чвлвцицицу — ess -jopomiy — •aaSaiMZf|y ^pïqooiiy VOS HV pptaoui|y — •JWI» *ариош|у — •tJimniv аИлмвШ|у 60S •цмшщу -ODjU(OtU|y — •(foimojuea) on HP*"*/ — влошвцу -1»!пЬш|у — •мщу врош|у OIS •aqaojniv 1«И|У — •вКлвцу -вГСхоицу — "WW '«IT — J-"»P1IV 1»»"IT — Majjopnv -iq»»íi|y US чацу tes »V*!» ЧИНЮ — ■9*1|Y -4»*IT — •itqiuaiiv 'fíf — •ыацу -»Г»»1Т — •мацу -«»»IT — 'Sjaqoaiiv im ■oizeaiif ses ao|y oí a* 'OAasjp ¡IB — •OMpido '•(■■[¡S«|y — •Sanquajiv -ïfgojioâoiy — — •0Щ!Ш ÍP!»IV — •jjopDaiiY Axi«|y WStMOQ) ('f pi|»qaai|V *и4шо|у — 'o|3i«oa)|V •»oinj оив|у CIS ■oaqsjiqoatlV -»do|y — — IOJI)|) MA g ( »Maadoiy — •a||»xaai|V tes «teaíoiy tlS чацу — '*ч) ЧР!А»а ais оЯа-лацу dooiy м*ЦУ и»* •Ji1»d •i,y •ГЬвлацу -wiwy-íiy — -вроыацу »1»'|У 918 •«ГЬвхлацу ses 'И*!? — »4«f»d|V -»1104 — •«»Xituajiiv a]qtfai|y 'OMiutpodsoS — unuaiiv — 'AW** LIS to»4i|v iy ома< ! |y teti 81S •djoqiiv *H44V T"""W -joxaeui|y |y '03JB0I -вМлш1у Х«вш]у >(Хх11Ш|у)

I SES , uapiv *!»poD 'CM — •(Xaia'isjbj) — «Лающу — 'trXJiimniY 9CS >«!1IV — •»wHmv — -иившцу — 4J»»n|V ¿88 маАашцу — '«ЧУ — y g moi о и -ai — -"OIIV — — 'pjBxtAji) jq ( — — (рл*ра) — — j»»?r) w '4i! irn ses — »»f) l»n«S •(■*V3 — t»oi|v -«i^wv Чавцвв.щу -|»4»»1|V W1»1|V -j»«»*iiv l»PnIV

ees — — 0»8 — — ttS

-Ш0МИШП1У — loumniv m *)Аз|»1(ошп|у — '»»»IV HT °4I» '»110 — -tmiv — -idiiv — *"|Хя|у 'X1XX S»S tA|V цА» tq|v ap м»х — — n •Avpqjaç; — -jm|v — »»J»*IV *(«A»l»d) gtS — <-»d'P) — — '(ri*\Q) — _ -(orno — — -(î«»r»<>P) LK — "»P) •(,njtH — — ар) uni} •(•леи — 'oaqa|toaA|v — -iujÍaiv 8fS *ONf|A|V — •I«90IAIV в»« '"«If — MBA\jy — «ttyuukiv — •■«nirxiv

—

•tpt»tx|y »ex|v -вхэв]у -»iP'lV Mtqaaxpt|v

— OSS — — —

-im-nmiv W»IV 4i*»ft«ilV

— 1>S CSS

tax ■-4S 'eai-nV ISS -jXjtjy _ «jíib|V •aqaxj — — '01«В1Ш iqtjXiB|y IBimoI — ••f«M|y -aizBqiy -aXxaty 8S8 "WT — -!|00-"«8|V — WX-w*IV — ТП1У — T.41V — f«UV tSS •■*4V tSS •job-oXiiv — "««IV — — -XafazaÍMi 8SS — 'Хв^вПиошв — — -Xauaiazazi — — •Xooiad 198 *вшвап{у — -aiutMoaniy — чэ|*»;»п{у — -cizfnjy — -y lwfí оввв) -(¡ponía — — шврл) '(ла1«|9аш — •юуррвшу -Гар*шу у ■ямрм -ztoaptmy -j - •II — III — •AI — A — •IA — •IIA — •IIIA — Til 'tipsmy •iqopiioy -ijopamy izzapamy *(»ooq) - •(aar)

199

199

:!1»1»"МГ мпГХл|вшу *ia|iaoiJo¿ 1Хл|вшу - r IUI 'В)ввхв[вшу •qaaiBiuy •jaXaaiaioy . ..

— — £98 — — — — Г98

— *XnXa 1ашв9|вшу *»Г!1»"Т •!!l»»JV •аогао|вшу

S9S

••4S M S98 Цаохвшу -»IV*" •W«4ntf*iwey — •■(Хпшу — •■•■fXitev tl8 — •■•{Of, — •■■шу — '«И» — — oqp 998 аХхвшу -| — — [MvM]| - II — -»!»qiny IUI — — -(XÍ»!*«) ¿9S *f*|tqmy — — •jiiionaq —. •tUBqmy — -aaXiiuauiy — -oijaqmy — *'nM,V 89« •tfl'jiqjtqtay f£l nroiiotniy n*af *f«1»{90f — -J»ptq4tqmy — -«ifDaonimy — *t>|iAjaq«iv — Чпввту -Хл8 — •jopifftqmy 088 — i 'вщвревту — -awqmy — 't|td*my — Maxjaquiy — лшу 898 "JJaqajy — — *jaioi|na — tftoiqmv 188 чввлшу 69S ЧбЬцюэ-оЯ'ЯшУ — 'цмцплшг — TiUtiquiV — Хмогввлшу Марл — iiq«v •■jndtjiiuy — •fniiqniy — aiMopjtmy *za *a¡JK,opj«p| — •llooSXiqmy — !■»■"? "(IM3!!!) — •>¡Л»|Д — 'iijqmy — •Г»1°1!Н — •■njjqmy ' — — — <1*»И) — •aiMooojqaiv — мегашу — >q3iojquiv запишу — taitojqmy (^шоцлц) — у ли» 'ищраг] — — 0"*»»fÍH> ' — -опешу gyj — 989 ••tojnvniy HS Mqtojqmy — Xjoimy 4 — — 1»»И) — — - и — 'XqsiAOtojqmy — — »a 'tM|Oq3 — -Xiojqaiy — i«A»a — — -(I»»««) — вхвшу iXf *ut*f — 'tfXxojqmy — •»tpv"i« ets 'tioozouiy чцам — •ejoafXiojquiy ¿89 — 40|qn 918 •|^oifXiojqmv — iqaoitmy ■•iqsXiifXit — •qtytfXioaqmv 1«flW!4 — — ••iqtfXlXM — jqtaBfA'xojquiy aqap«zjqo — — ••П«У»1*"Ч« — MaitBfAzojqmy —

•ai«o|iuiy •aaijaaiy t*afa(Bmy

•4g мшу '(■laxiij) — — (1ЩО — — 68S ttAïamy •взцХщашу St9 — — 'inajagmy — •arapaaiaw — ••Пчдшу — 'inuXjqmy •oiia|m — •^l!|0!nBraV — ■•ajntu — моЧдшу •raqnqmy П9 — «nioqgmy St9 •taajaqay — •mnfuoiBinqmy 168 inv jan"aav — ввшврдшу 'HtdiJa — •DBjnqmy — •aiiariqjoqoiy — — lOjq •uqng — •Bfimojpgmy — ■qSanqmy — — поГдюу •cpaqanqmy — — ■uofXngiuy •юршу — latooMngmy •IJibiMi — •ipaaja-iipamy •|!»*V tes ••iguiv 9t9 — •ztnf!q30|giuy — noq|iamy — •inqsoigmy |ашу вПншу •B13IM« — Z •Q»iy — *B]»IMf •r.Soigiuv — маэвшдгоу — — •(ваву) — - •»'!1!а-*р»т? — •■üodgiay — •tO|OÍgray — — ■nwifW — — iMO|fjq •aq33j9 — -cguiy — -Boaqfgtuy ■•«даму Lt9 — )0|awy ap t| ■aXatano]] — ■ввсдшу — — oaf) •(qjqaf •JV»igmy — -аоГХ-Пдшу — — •(aaMiiaqaç;) — •ДОдму — •aiiojamy — *}||3pOJNV — •i9DD|auiy — •jojuiy — y I■— — ■арпашу S6S -IJOjiuy — — •an«fpaamy — •BJBIUI — 'limy — tgooawy 1 — •ooSiny — - Ml — •BJVqiny — — •III — íuaquiy i Ч*»»Г — •aaoqjjoaamy •а«|оашу 96S itjaqmy врвво •B*S|a}SBB — •q?cpj3mv — |BJauaS •]3i8u« — — •paqjsniy - •ftlldW'nM)' — — '■!iu
•хввГХвАшу •eaqD-Jimy

»S9 -~ —

-XiaiJiwy ••Глп1шу •atomy — ■Ml|01« - •(lief) — BBf) ■tftJMM - (■•г) — (l»*»d) ■|ца*шу ■iaj|>amy •jemmy »и»1шшу ■вааэдзэлвш. pommy •в*|Х 'аошшу *maqa —

— — — — — 9S9 — — — — U9 — -—

— l°-»H '■1»Ч|!Л\ — •(JÍJapbj) m — — •(ХыаГ) - -PÍJd) '0»Í»4HM — — *1Э1О0ШШу •Xijaoinmy 009 •lanjaomray tniaoaiaiv 'SjDJiqs 199 — « *iXjpaiX3|Y — — — •ti33is — 'tosptuiiaug — — аХв *м>|шлц — — •■jtaamy •tfllMouiy OS •вГХэавашвшу -aoiamy — •аопшу — -qoroy — !ошу •цош-у •яашогоу 199 — •адвмовтошу — •оьшу — •ощвившу ЧвГ|вошу uaftaomv •muiui9j« 999 •ва&оошу _ •tocrçuoœy •jomy ¿99 •|y|3Joiuy — •доалошу ■Xnjuwt •Migjomy •воЯ-юшу •»V<""V •ofojomy •ХаХюГэдешу •*ГХэа*Х)дошу •toœy

899

ut

••чу ..«naí-ВГ 9t9 *M"V (tfXJBll — -(«W'f) tt9 'taxaidaiy; 8t9 •BfXaBqg!|<«y •вГЛзеГцйшу •cpnvidioy !|d«y *B|JB||ndrov — -e^jndiuy "— BfXaBjndmy — вашу 089 -мшу — 'вишу — — »»e) »*»IV *(•? 189 — ччпмя) — bwmj "ЧЯ) •(■Ч1»Я — -laiBBiV -aitpjaicaiy -Хрвввввишу «йва-шиу *18|ВШу •о|пшу Р"ПИТ Ш - (чя»г) •■",B,V ., палому - I — II — III — Al -вввмпщу iqunmy -p9*qo f'ЩИ— »Ujzouiy -ai|cpSAiuy -aimXaiy itiaJCmy -j - II - Ill (q?l»f) — •Bijozaf jnuXuiy ua|fon "4-L*f 'ioy -za^sojXzjd — * '«{вХаХраа — *a|aax3«oqm — X{t «qaop — ¡H|Soq Цаа -pfXideqeuy 'BJ.qauy aqucqeuy 'ВДОВ* •«»qBuy «Xzcqeoy — » 'aaXzom — ж 'а]аХаХраш «Й -teaioqBBy

289 до S89 — 169 Ш

00t

Ott

•iXlJBqaBoy tot ав1э;|^Хавву 'пи>ш -tiamapioy 'awmafXpaBy мХрвву 'Чвву •aitajeay *■»■? 4t|>giuy uojny 'Aj!l>nV •Biuïtoy iSoÍBoy -вшшвлЯвау •lBDqtay •оцииу •tXiiioy •aqXliuiiiBiiy •anoBqaay *iXzoa|B|a^BBy вцвву ввхэХц _ -BiXiHiitny чацвау 1ацвву ц -faiiad-XiBB тццсоу *!П|П1сву -«риоцвоу -веалввау XaiaXiaoajisay *itJa|«L 4Xznjifoy •iXiXjqBay у tu i nein -шХэ|вау 'HOT — •WM" эвшшг|вву aBzaXida|Buy Про-ij •в|ЪЯ|вву вагаХодвау -efXj'iaraoaS

— — — — — t0¿ — — — COt

tot

— — »0t — — — — 90L — — —

T69 — — — Î69 — — — 969 — toi — ¿69 — — — — — — ХчзХщсоу -qojïa|OUMoj 869 »^1!|сау м »эЛцш»1»ш — — — •BozaXieuiuieJS — — — •вохэдоюц — — — a *aa¿itmai*H 1¿ 1 — — •»nioijo¡a t\i — — '«azoimaqa 609 — •eozameSJo ¿IL — — '■Ci»«1t1tO — — -ittxaXjjauuBuai — 00t — — ad•tiopajii — — •>ß8o|«ay ait eu »f(So|»uy •BJadajj

•tXzauuiy — ■txojjomtoy — лошвву Id, •piMid'Oaq-atgy — 'flamy — **11АОма«ау — Хловаввоу 'л*\а tt¿ -'чщзашау тт. х»впввоу I '••*l*8 — •«afjaiuy — •aqany — »d»oy — -»|В*вву ttL 'iCiaiDOiiadBay — -jtadcuy — tifipojqdeny — •■4¿1f*]a,(ay — -jtoy — •■fi4*"My — •ifjuomjtuy — -Xjjtoy — »y -ISJIf — Ю|ла;яг1яиу tlL tíjitiitey Ш эвхэХшввау -**1ив1ыр — XzBisaoy i 'Xiojmi -— — и J»\M — — III 'P!'«* — — -Al — — faiMim — — -tl!«aXs — — Xia.*t — — Xxipejai — — -4!B|aitad — — 'OiaipCio)t30 — — •■•Нч LU — — •MltMl, — — i unn — — *II — tfXenftev (»l»!»f) — — •» 'Хаввцввл %IL — » ypfUA — — o *1«¿sm|h — — -f ti]*»o«n|55 — — •» '»W»l!M — — -А|кчмо^|о — — f »«Г H»M — ztof¿zn«°V bbj«) — •■zomeitaay — пцолмиу 08t *S«|NV — '«oMItay — -qioqiBtiy — — •ratDfjaaitay — •■(!|01«dv — «П|°|вву 4»1»M»í) lit '«Dft|Oitny aajafa >9toj —

их ■4S Sti OL гаввирау •!VH»»JP"¥ »f»Jp« 4»i — ■laajpoy — ••Пшоцау — — — •(■«Í4*»MÍ — JBBJf'ЦНИИ — — '»»»led l»t — (лр«»Я|У) _ -.iltMajajpoy — •BnaiSoioiil gy¿ — (««f) m aixiMafajpoy •aajffcp — ••XSÄBBAkyjei ¿*t — (taaJtf) — — -ajaiiaf — — a 'qatXBixt — — ) M •(■•!« — Апомрву -(qaxnaauj) — aooimoitay 'JUaqa gtt — •(■•.•r) — fPTIT/)*—frttl— 9U tfjuioitoy *41fM OSt (q?w) — — — %\) •(■»!!! — SJD4JiiM-«t!jp»v fЦ«— — — (Jn)jy) — хааирву 1»Ai»ay — •(1ИМ iti — (■•ПИЛА) — -(pBUIJig) — SOL ■auajnwf — — ■(l*-"'H> — ЧП"Я> — 'Japetxaay ISt uAzapny -хорырву — •fapX.jpoBXtoy — м»|роу •(pj«ooan) inratpojpny Jti 'fapXjpatxtay — — -(x¿J»|0 -jStjojpuy — 'qajuiay — •sapAaopuy •»i|SeJpoy — Mi -pjojpiy ■■Hiiwy L 19 -взорву — ••»|4»JP»V 8tt *ni«|Xziay — -tuiopoy tai^ojpDy ч '(tnjpjcjj — — -BtaXi — -ларввшЛхвау — — \íi!|0JPuV — -taBamXxtBy — 'jjAopoy •oifiim — t9t "iBasiBOjpoy -tijXxtay — -ojaizepay 08t — •iHuBmojpuy w![iiny — •IVFP"? — -juctuojpuy — -ooiasay Est »p«jp«? -(i»p*a) '(inotoy) — yp'oojpny *9 *«x«aaj»3 — 10|аэау ) q;qaf fiïBtJj •( — — -(lnbtAH) — '— аГЬ^ацво'^ — — (HMJ»S|«|() — — \"«r) — 'Moifjsiaojpuy — ¡aaaay i — — — '(oiooiuy) _ 'niuojpoy -додэхээш 'tdasay »St — — — •(■!1J,I«) — -"»q9"? •(J1°!d) — 89t •tnxieojpoy 08L — -(ipnjaa) — I»JP»V -(ОЧ'ЧНМ) — -(l»*J4«9) 69t — I Ш '«lajqaay — — — 'II — 'taiiqaey CSt *iajpay — — Ill — -«ÍBIÍqauy — 'Mupny — — 'AI — »IP»T — -Aftjpoy •яахввлрву OLL — joze|g i -jqnd — 'В0Ц1ЭОУ — 'n»A\OOOjpUy — — "(pi^'a) — j|ntjpoy ap 'Jtog — — -(|OJ»H) — ?JP»V ''■i'S oixaainim a 1 ■laojpuy — — IMIWJ — -tojpuv — '(iXjapXjj) 9St HjOlSJIintD 'JX; -ÍOt — 'bxoibx — -рлалывхзау — Iii — •хзрЪ|л'иа' — рмриу -главу — — — '(««М*!) — qanojpuy up -neiíjjQ *ei«»V *4Ja4 tSt — — ("tr) — -щяирпу — r»!»»W> '(J»«yf — — А""»Г) "(ТЧИЯ 8St — («»*A) — 'za¡*azfnjpny шор *Э||г| — <«f) — — -íjojmo — «tUsey 6St •saiAOJodiCauy — — чхццц 0«оия — •IDIAiJl^ISnjpOV — (««r) in A\ÇISnjp"V -олХэиу — — Off) -(пкцву — nnjp"V £8t тАзву — •■хвмахэву — — (»Ч«Г) — *JP"Y Ч!»!0*.!!!! — — -<|W«M) — — -(aefXiiXjii) — аХхэву •baavaiÁ'i) — — — *Ul°P»M) — -AtçqaXjpuy — '(l!*P»TP»IM> — Ht — Ч|!"Я) — •zsiMïfXjpiiv 'tfAzBiBpoy 09t — •(•ЭЦ'Я-'У.Р) — -Xjn^Xjpnv — iln|«p«f — — •G00'"?) — ■IDIAVJIÍ.ÍJpUy -otmipoy I9¿ — — •("".-"•«) — -lOiMOsXjpay — — ODf) •(qazipaajj — Й^РМГ 4'l»!Mî) •»Г|А\«8»рпу tajpay *(Ге|и^!|«) — •»VP°V »«»JP»V -("«Г) tLt — II — пор.рчу — 4Wt) — — Ill — •iAjapay — do^nq >Mfajj[ — — ) n»f -(almsuM — !<">Ь"»РПТ 4Jl°!d) момарпу Sti — T»!«»riDf — — •(оАгаад) —

""IB 'J

— 'ммарву

SP» швсжг

Str. Str. 800 Aagielska Wseheinia-IadyjskaKoma. 831 — zlemia. — 804 Aagielaki baak. — — blekit. — — buldog. — — dtag aarodowy. — — baadel. — — herb. — — (Asti'onomijt). — 80S — j«xyk. — 806 — к Inez, 839 — Koseiót. — — к was siarexaay.— — metal. — — Parlament. — — plaster. — — porter. 834 — pot. — 807 — prxemyst. — — rig. — — axpic. —— tanicc. — — trank. — — weraix — 808 — wyiet. 83S — Angielskie hixtorycxoa to- — — warxystwo. — — Angielskie kolonije. — — — ко ron к i . — — — moncty. — — — miary dtagosci. — 809 — powierx. — — — objeto!ci.— — — wagi. — — — myslistwo. 838 — — aanki i literata» — — ra naukowa. 837 — ogrody. 843 810 — panny. — — pismo, "43 — piwo. — Aogera — Aageroana. — — prawa ieglagi. — Angers. — — prawedawstwa. — Angielska choroba— — rolnictwo. — — ezerwiei. 812 — siodto. 847 — farbka. — — slrxemif. — — laaclka. — — Towarxyslwa — — koastytoeyja. 813 798 Haadlowa. — — koroaa. — — Wyspy Tows- — — tártara—• rzyskie. — — literatura. — — xiele. — — íuaryaarka. 826 Angielsko-nicmiecka legija.— 799 — aprawa. — Aagiettowicx. 848 849 — paaaa. — Angilbert. — podkowa. — Angiram. — — rzeka. — Angiaa. — 850 — skira. — Anglolenncitis. — ail. — Aagiologjja. — 800 Aaglaryt. 851 Aagles (Karol Grxeg4rx). — — (Julijust). —

Sir. Aadrxej herbu Gryff. 788 — II biskup ptoeki. — — areyb. lundei. 786 — bisk ар poxnaiski — — gyn Slcf.Pogro. 785 — biskup twerski. — — Iwaoowiex. — — Wlgont, — — (Wasita). 789 — Carbaty. .791 — bisknp cxeretea. 792 — Dymitrowicx. — — bisknp kamieoiee. — — Wsxowtodowiex. — — za Sptawki. — — bisk, kijowiki. 793 — % Konstantynop. — — Wlodximirowicx. — — Staatberg. — — bisk, wilcnski. — — i Jasxowie. — — X Kakarxyoa. 794 — X Zaraawa. — — X Labisxyaa. — — Lnbelczyk. — — X Leexyey. — — X Poxaaaia. — — a Spirila Saacto. — — X Kobylina. — — da Paflatia. — — II bisk. Poxa. — — Ill bisk. Pom. — Aadrxeja iw. arder. 794 Aadrxejkiewies. 79S Aadrxejiw. — Aadrzejowczyk. — Andrzejowski, dorn Illach.— — (Raral). 796 — (Antoni). — Andrzejowskia. — Aadajar. — Aadar. — Andwar. 797 Audy. — Asilar. — Anegdola. Aoclckryexae eiata. Aaemija. Anaemia. Anemokard. Aaemologija. Aaemomelr. Anemone. Anemony morskie. Anemoskop. Anemoskopija. Aaerio. Aneroid. Aoeslezyj a.

XTIl

Aact. Aneoryxma. Anezydemos. A nexydora. Anfora. Aalada. Anfossi. A agar. Angara. Angaria. Angaryjaeyja. Angaiant. Angel. Angela. Angelbeek. Angeli (Jakob). — (Pietro). — (Jaa). — (Marco). — (Pilip). — Angelica. Angélico. Angelicy. Angelika. Angeliki. Angelif. Angela. Angelalatryja. Angelot. Aagelatlos. Angelas. — bisknp Sabiay. — (KrzysztoQ. — Silesias. Angerapp. Aogerbôda. Angerharg. Angermsnija.

nur 'Xatiiiay

m

— ■адвмхвх — •opjtpj — M '• ■Xnajax — ';циош QOpOtlDV aottjay •Dojjsdna — (Wf) - (bbiîisÎ — (wpoi«iv) •BÄjey

'<4S 868

xaiSoy 2S8 *tXi3|8ay — -«niS'v — '**<>К l¿8 !1«ï«4!l*"V 'Wî9?0!! — -ejeBMexiiÎey 8¿8 'вГ|ввшо[яау — 868 !аохв«0|8ау — !l,y03t»tolÍBV 4***f -Jin — »BJoiBJ 6¿8 1ЭА|Ву — BjoiBV 088 I^Xoaspiy *e)fBIUl — у aojo — — 4*WJ9BBJá) '("•I ¿68 -BMeiny — — »«."о8ву ««Ч 188 -шдудовхву — *ВВ|3* — -iXuaiay -ÜJDHOÍiy *»!*эцоу ЧМВЦ) X '( — 188 «!4«V — *("ftlBr> — л , 868 »Ш}|ПО«Оу — — "(«Apei) — -воовау ч1ошво8ву 888 Xjbbv — 668 -«хеЯау — -MOBipa^ay »jSay — 1в|мерв1ву 006 -qBJSey — вввау -нпГХэлр] — -зшоГХлвмихоу — ■MMH|A^tf — MtiaSay — хэ^вву — валвЯау •gg — *(*«(f|sti§) — rjooSny — - Û»«9f) 166 '3AB|3l1tnSey — •(&»«»¥) — *BJBita9«y — »I«»IÍ1»V 106 1|«4»V 888 »0"V ■"»» '•■•»IH £06 — '(BfXjeitiH) — _ -»jfinqoj, — BSeieay ¿88 — ixjpi 't[»na(j — -jXjpXqov — — <«|вМЦ| — — — 'ШЫМ — — ••xxeBfXfliBy •06 — 4'!»V 888 — ••i«aei3Jg B|3|By •(•uojAtjsoSojq) — — •■Xe|0g S06 — -!»!->»Ц — — ¡mHI| — nmr -•■»•a — — -IJtnis — i»t|»iay м*1«ор — — -з -lAtjfXmaud — — в ммга»|вя tt^j 906 oji«|»!ay -»jöiiMOjpiod — — •» — т°яв<| — — ■AtjtXuuud *||| — — -о »1Цл«'Н -Ц — ••адову — 4Ä«ia»M-e — fOJ«|||ay — -«тФш** — *в|лзвх;|вш|ву — maopiY — — •• •«»Wxbj A\ — •агат — ••«, 'вх;э*!*вхвш — •»цаа|ву ¿06 on — ЧФ|1*Э ~ »*«PI*I!M 806 — ï ^«»I^JW^jl бое «•{Ххавцау — чаморелох — uaBBjay — -м '«1»Ч»01Я Oie •aray m — *9 №»|Ш!»)1 -S«f — '|ojay *»|AO|e;uy — » »Г»1°Ч!И -*!«р»Н — l°I"V •IV?»d ie г Ш — *e •í«jo*h "il — •fajig S68 — -Х!»Д»Р — — -du^siq — » «A«iiXpt|M
-a nonmíXz >J**8 Cíe — — — — — —

ччт — WH ï» WZ III 916 ffjf Циля 816 •»в1«Л1»я 616 -MAM!*} IK •""»OJJt'd Ml

— ЮОШ -М|ввву гцваву — — — — 'Х|вву s||oil»nv

Eî6 !Ч»*«Ч»-»« T^WW* -!4»*»f»i 44W»!»iop«»»

-Хгавву y •Xay— Xp!l»ooy ■хзвву **ГХэвхзаву -(■qiaay — ;зр — ;p •indi3

— — — — — — —

¿16

1П inioay ■мвздозадд -BjqoBBy 'ilAaBOjqoaoy ■миму ■(odoDuy чКэщеооу — 'Xttaaay — «ifXsspiooy — «тцпаиу 4!JOi»D«id — Xp«rXaunuov — inuuy Ji!injj»3 • Об — tl(«J1tBt|9 — — ta|J4M3ep — — t»JJAJ»f»p tte — tlMfiUMip — — чврвах — Хаву -Mf oüjaijq M -jej — *»{•■¥ St« -tiaopoay — •вХрову ХахзХицвааау <щи -Xalxsfimotiy 'mjaoay — -iäjuixq ]W4 Ц1Ц

HI — — _ .

tee —

XIX

■MI ¿ce ifjtdaay -tfXxaJOBy 8Se •XaxsiaeSjouy — -?;оо|впиоау — циопу — ЧЙМНТ — -тавЬву — — -nojjadaa 666 'qstqtay — — -(«i*i4>ia) — — " Xxjaf) -(4»tii¿ — 'anratatoy ХлаЗгау '(XiiiMt) ■ojtay ■амау

0t6 m efe

•a¡AOjt*Xfay •Xfrjay ■miiaoStiay ■fajinay «1врХэ|«)ву •foqod •M|»yjy laiAaiqinay tXx>(qaaa|By -síJBiay 'XoxaXiqJtiay -»1«У 'taapaaaiay ••¡isapaaeioy -aiMOiipaioy 'Xo|(fiABf!patay aiqieafiaXitoraiay tjd «nfitoaviy x -»»|[tJX *q»tz^ — ••im — n •MoptAO •joaaioy ■mnOpadaioy •jaabaiay «tay •(Xi»!«f) ■BJOM»iay •lojaiay •Biiaqioy •isijDiaiiaqiov •SBiqtay aojeqiey •(Г»|°Ч!И) — •(Хэав8|) •n»v *«a«itipojq4iji8V •iaqi)ay 'anSta(-M«|Djo»-!1BV

**e tie

— — SW — — — — ¿f6 — —

ete

efe

ose

гяе

••ng *t8 0¿e см •»ftioiodefloy ■■fXaaimodoJViY — 'UBinriamodoJiDV — •"• ИИОЧШ — -o"» ••ao¡iXjng eiojq lUf| — infiuoiny — '»uoiXioy - -Xa?oqod — — *чт*чп - (Mf) — X 'tltXeaxJd ¡u¡noiay -Aojooiay •afXxamoBojay -моаадау 'x9|M0BO|aV шор 'qe*|it — -ip»ifq 'aiAoaoioy ••qx»aiti|oi — -aaiMooojoy '|odoioy -oifiim — 'ifotinni тХл»рХ«(пау чущуищу »*!«oiay чХзщоу gay •■(tUB—yja •JiamoqtJiny iraoqtJioy •MiquiT iqtJ)BV •xojjoy 'MOaJdaJiay •ajoMJiuy •адову •joiay •iStjofoJioy •afaa.iSodo.iioy •Xl!|odoj»ay

— — — — S96 — — — — — — — — — — 996 — —

— -а •апорашовт -»lÄOiiooSXioy iXjoSXjuy MifXiay •pxXxi.rXiay qoofXiuy «I — — — —

'!Ч1»!М »Ч!'Я -t»i»pXs tXdXjg x -вхХоХ') — -ррХирХху -iriqiofXioy »adofXiuy 'imSoq — -txaoziiay 4*l»V •aaamtqXiay •jafjaofisDvCiiooxXioy IM '!»f]ioUipiMoo^Xioy •taXlXjqXiay -tMqXvv •ifnfijiM'^Xjoy *iaamoSa|Xiay -аП^оу SM -tnqaotXiay ««Xatie|I|«v -«П>о|£гау ем *ado|Xiuy -qaauiXiay «вошХгиу — -т»ш

— — — — — — — 816 — — — — — 6Í.6 — — — — ОМ — — — — — — до — — 286 — •et

ana Str. Antymon-arseo. 984 Antymonek nikla. — — ircbra. — Aatymoait 985 Antymooowa bleoda. — Aatymonowa oebra. — —■ ruda miedz. — Antymoaowe kwiaty. — Aütymonowy btyazez. — AotymoDn ¡ nikla btyixcz 986 Aatymonu i irebra blenda — Antynoë. — Aotyoomga. — Aatynomizm. 987 Aotynoui. — Antypacik. — Aoly-papiei. — Antyparoa. 989 Aotypatt. — Aotypatyja. — Aatypody. .:v:b. —

Str. Aotypka. 989 Anty»cyj*nie. — Aatyseptycxae »rodki. — Antyapaat. — Antyipazmatyezae irodki. — Antyatea. 991 Aatyttcnea. — Antyttrofa. — Aatyazkorbiitycsoe «rodki — AolyUkci. 992 Aotytexa. — Anlytrynitarze. — Antyum. — Anabii. — Anaj. — AoDjskt twierdi». 993 Aoville — Aoxnr. — Anylai. — Aayt. — Aoyfowe arxewo. —

KOKiEC sriau томи ntnwezKeo.

Aoyiowka. Abu. Aatae. Aazeatyskie miatto. Aazcla (iwiety). — a Lnkki. — t Laaan. — s Hawelbcrgo. — Niemiec. — Bcraardyn. Aaziko. Aod. Aoaidy. Aooij«. Aorsy. Aorta. Aortitii. Aoryat-

094

— 997 —

Przedruk technika fotooffsetowa wykonany w Zaktadach Graficznych RSW Prasa Ksiazka Ruch w Ciechanowie z egzemplarza udostçpnionego przez Bibliotekç Narodowa w Warszawie. Wydano w nakladzie 2000 egzemplarzy na zamówienie Zrzeszenia Ksiçgarstwa. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe Warszawa 1984

1

3 blOS 014 7ЧА ЧЧО

DATE DUE

J

STANFORD UNIVERSITY LIBRARIES STANFORD, CALIFORNIA

I

94305

2Р«я ■в ■i н