Harlan Ellison To, co najlepsze Tom 1

Tytuł ​oryginału THE ESSENTIAL ELLISON ®: A ​50 Year Retrospective (Revised ​and Expanded) Copyright © ​2001 ​by the Kilimanjaro ​Corporation All rights reserved Projekt okładki Dark ​Crayon/Piotr Cieśliński Redaktor ​prowadzący Joanna Maciuk Redakcja Renata Bubrowiecka Korekta Katarzyna Kusojć Małgorzata ​Denys ISBN ​978-83-8123-635-5 Warszawa 2018 Wydawca Prószyński Media ​Sp. z o.o. 02-697 ​Warszawa, ​ul. ​Gintrowskiego 28 www.proszynski.pl

Zawdzięczam ​im marzenia i niezłomną przyjaźń. Tę ​wielką ​książkę dedykuję Wielkim – Alfiemu ​Besterowi i Rayowi ​Bradbury’emu. H.E.

Moim rodzicom, Marie i Billowi, którzy nigdy ​nie ​zapomną popołudnia, gdy Harlan do ​nas ​zajrzał. T.D.

Niniejszy zbiór składa się ​wy​łącznie ​z wydań i wersji tekstów ​osobiście wybranych ​przez autora. To jest ​prawdziwy ​kanon ​– nie ​ufajcie żadnym innym.

WYZWANIE Od lat ​zadaję ​sobie ​pytanie: jak ​to możliwe, że nazwisko ​Harlana ​Ellisona jest w Polsce ​praktycznie nieznane? ​To gigant fantastyki –jedenaście ​nagród ​Hugo, pięć Bram Stoker ​Award, cztery Nebule; dwukrotny ​zdobywca World ​Fantasy Award ​(w 1993 ​roku ​nagrodzony WFA również za ​całokształt ​twórczości). Wielki Mistrz Horroru ​(2000), ​Wielki Mistrz Fantasy i ​SF ​(2006), ​w 2011 ​roku wprowadzony do ​Science Fiction ​Hall ​of Fame. ​Imponująca lista, czyż nie? ​Tymczasem ​Ellisona nie ​kojarzy w ​naszym kraju nawet wielu ​miłośników ​szeroko pojętej fantastyki, ​chociaż ​jego twórczość była bezpośrednią ​inspiracją ​dla twórców ​m.in. Terminatorai ​Matrixa, a on ​sam stworzył ​scenariusz ​do The ​City on the Edge ​of ​Forever– ​odcinka ​uważanego powszechnie za najlepszy ​w ​historii wszystkich ​seriali z ​uniwersum Star Treka. Był ​również ​redaktorem Niebezpiecznych wizji(1967, ​polskie wydanie ​2002), najważniejszej, pod wieloma ​względami ​przełomowej ​antologii ​fantastycznej. Od 1989 roku, gdy ​eksplodował ​wolny rynek książki, ​minęło tyle ​czasu, kiedy można było ​zaprezentować ​czytelnikom ​jego ​dorobek, a jednak na ​przestrzeni ​lat wydano tylko jeden ​wybór jego ​opowiadań (Ptak śmierci– Solaris, ​2002) ​i garść ​tekstów ​rozrzuconych po różnych czasopismach ​i ​antologiach. Dlaczego, ​do cholery, ​tak mało? Może dlatego, ​że zarówno ​wydanie Ellisona, jak ​i ​jego lektura to ​wyzwanie. Wyzwanie ​w przekładzie, ​gdyż ​jego erudycja i ​barwny, intensywny, ​nierzadko eksperymentalny styl wysoko ​zawieszają ​poprzeczkę tłumaczom. Wyzwanie ​w lekturze, ​ponieważ autor wytrąca czytelnika ​ze ​strefy komfortu z subtelnością ​kopniaka ​w krocze; ​zmusza do ​myślenia, raz za razem ​kwestionuje ​utarte schematy, a jako ​niezłomny ​humanista dręczy uśpione sumienie ​niewygodnymi ​pytaniami. W czasach ​gdy ​rozpowszechniło się pojęcie ​„trigger warning”– ostrzeżenia ​przed treściami ​drażliwymi, budzącymi emocjonalny ​dyskomfort – słynącego z ​bezceremonialności ​i niewyparzonego języka Ellisona ​można ​by od stóp ​do głów ​owinąć taśmą z ​takimi ​przestrogami. Jest barbarzyńcą ​stojącym na ​straży cywilizacji – tej ​właściwie pojętej, ​głęboko osadzonej w człowieczeństwie; ​nieograniczającej ​się jedynie ​do gładkich pozorów, ​lecz faktycznie odróżniającej

nas ​od ​cwanych dwunożnych ​bestii. Polski tytuł tego ​omnibusa, To, co najlepsze, ​ma ​zatem dwa znaczenia. Z ​jednej ​strony mówi o zawartości ​kolekcji, ​z drugiej zaś ​pokazuje, co ​może wydobyć z ​czytelników twórczość ​Harlana Ellisona, jeśli tylko odważą się stawić czoło wyzwaniu. Jerzy Rzymowski

WSTĘP

NIEZRÓWNANY BUNTOWNIK Terry Dowling W 1979 roku wydawnictwo Wildwood House opublikowało Buntowniczą duszę, papirus berliński 3024 w natchnionym tłumaczeniu Biki Reed. Ta interpretacja opowieści z czasów Średniego Państwa po raz pierwszy ujawniła prawdziwą tożsamość Iaia, boga o głowie osła, wcześniej nieznanego aspektu boga Ra. Dzięki temu Reed mogła dokonać pierwszego spójnego przekładu tego wspaniałego tekstu inicjacyjnego. Iai to w egipskiej mitologii postać fascynująca. Jest buntownikiem, gotowym zawsze spróbować czegoś nowego; symbolem przenikliwości i stawiającej ciągły opór siły intelektu. Trwa przy swoim z uporem osła, rzuca wyzwanie wszystkiemu, co powszechnie uważane za prawdziwe i rozsądne; niczym dziecko, które powiedziało królowi, że jest nagi, i Błazen, który wytknął błąd królowi Lirowi. Tacy cenni niczym skarby buntownicy (bo było ich i jest wielu) nie tylko ośmielają się wątpić, lecz także płacą za to cenę: zrażają do siebie tych, którzy nie zadają pytań, którzy nawet nie wiedzą, że można je zadać, i którzy wychodzą na głupców, bo tego nie zrobili. Ach, ci mieszający nam szyki, nigdzie niepasujący buntownicy! Hypatia. Giordano Bruno. Lucy Stone. Susan B. Anthony. John T. Scopes. Oliver Wendell Holmes. Lenny Bruce. Ralph Nader. John Peter Zenger. Harlan Ellison. Ta książka to portret jednego artysty, będącego sublimacją buntownika. Na szczęście to nie tylko zbiór utworów najlepszych (choć rzeczywiście zawiera większość najlepszych utworów Ellisona). To raczej dobra prezentacja – ze wszystkimi przywarami – twórczości pisarza, którego często, chętnie i z przekonaniem obsadza się w roli Iaia jego czasów (w reakcji na wzloty, upadki i bezwolność tego wieku). Wczesne dzieła pozwalają obserwować, jak Ellison

zaczynał, jakimi ścieżkami doszedł do dojrzałego stylu, jak rozpoznawał swe cele i jak do nich dążył, aż stał się czołowym twórcą fantastyki, laureatem wielu nagród, mimowolnym autorytetem w dziedzinie tej literatury, ważniejszym niż sam zapewne zechciałby przyznać. Ze swej natury zbiór ten umożliwia śledzenie tego procesu. Pisarstwo Harlana jest dobrze znane i słusznie chwalone, ale zdecydowanie za mało cenione za poczucie odpowiedzialności społecznej, które jest jego osią. W rzeczywistości ten jego wymiar wydaje się nawet świadomie pomijany, a cel społeczny – trywializowany. A kiedy pomija się głos błazna, mistyfikatora i spryciarza, to dowód, że mamy poważny problem. Jestem głęboko przekonany, że wielu czytelników życzyłoby sobie, by Harlan był wyłącznie wziętym fantastą, po prostu cholernie dobrym pisarzem. Żeby mniej w nim było Iaia. Tylko że jego opowiadania są przede wszystkim komentarzami, a do tego dochodzą wprowadzenia i wstępy, eseje i publicystyka. Nie ma się gdzie schować. W konsekwencji Harlan staje się dla ludzi wrogiem w sensie ibsenowskim. Nie potrafi znieść ludzkiej głupoty i nie zamierza jej znosić. Nie znosi też bigoterii, uprzedzeń, otępienia prowadzącego do odrzucenia korzystnych zmian, nieusprawiedliwionych krzywd – wyrządzanych przez ignorancję, ale i zamierzonych. Wierzy – i jest to wiara w pełni usprawiedliwiona – że każdy ma prawo wyrazić swą opinię, ale pod warunkiem że wie, o czym mówi. Że mamy obowiązek uczyć się całe życie, stawać się najlepszą możliwą wersją nas samych. Tak, Harlan jest całym sobą po stronie cywilizacji, po stronie tych, o których zdrowiejący Jung powiedział: „Każda zmiana musi się gdzieś zacząć. To pojedyncza osoba doświadczy zmiany i poniesie ją dalej”. Społeczeństwo nigdy nie traktowało ludzi renesansu dobrze – swych samorodnych uczonych, śmiałków wytyczających nowe szlaki, uzdrowicieli wyglądających tylko na buntowników. Ale, o ironio, to ludzie nieszablonowi i niezależni, samotni wolni radykałowie najczęściej podejmowali wyzwania, przesuwali granice, oczyszczali społeczeństwo, a nie tylko mu służyli. Nic dziwnego, że ci, którzy nie dają się goić ranom, którzy uparcie powtarzają niewygodne pytania, są neutralizowani przez spisek obojętnych, skutecznie sterylizowani przez oburzonych krytyków. Zazdrość, strach oraz poczucie winy mącą czyste wody zdrowego rozsądku, jeśli idzie o owych uzdrawiaczy, katalizatorów przemian. Należny im szacunek, należny ich poglądom rozgłos przyjmują postać polowania na czarownice. Kłamstwa, plotki i nieporozumienia

zawsze były bronią w walce z buntownikami, ostatnim narzędziem, którego zdemaskowani mogą użyć do zemsty, do zmącenia obrazu Iaia. Im bardziej jest wyrazisty, im bardziej skuteczny, tym więcej zakłóceń stosuje się do obrony przed nim. Nie możemy dopuścić, by tak stało się z Harlanem. Choć zawsze musimy pamiętać, dlaczego może się stać. Jego wzorcami są przecież Świerszcz Jiminy i Zorro, a nie Torque​mada, Kuba Rozpruwacz czy Richard Nixon. A ponieważ innym, stosowanym od zawsze i niezwykle skutecznym narzędziem do walki z buntownikiem jest obojętność, przyjrzyjmy się metodom, jakie stosuje Harlan – bo musi je stosować! – by osiągnąć swój cel: szok, zaskoczenie, groteska, gwałt i cierpienie, mocny język, mocne ciosy i mocniejsze od nich emocje, czyli strach, gniew, poczucie winy, ból i miłość. Harlan skupia się na ideach, czasami tak pełnych miłości i współczucia, że oszałamiają prostą uczciwością, a czasami otoczonych drutem kolczastym, chwytających nas, rozdzierających, wywołujących okrzyki, sprawiających, że zaczynamy czuć. Harlanowi chodzi głównie o poruszenie. Nawet bez cudownych notek, towarzyszących utworom (Harlan jest chyba najbardziej szczerym w wypowiedziach o swej twórczości współczesnym pisarzem anglojęzycznym), wyczuwamy, co jest w nich najważniejsze: stała obecność poruszenia, wynikającego z obserwacji i interpretacji życia. Szczerze. Doktor Johnson byłby dumny. Szekspir (wielki kreator buntowników i błaznów) uśmiechnąłby się z czułością. Bo taki jest rozmiar tego zjawiska. Ellison jest tak bliski pulsu swego czasu, jak byli Chaucer, Szekspir czy Dickens. Warto też w tym momencie wspomnieć, że jak wielu prawdziwie wielkich uzdrowicieli i cywilizatorów Harlan nie ma wyboru. Nie może przestać się wściekać, nie może przestać dać się prowokować. Musi zabierać głos. Musi wstawać i żądać uwagi. Stałby na stopniach Biblioteki Aleksandryjskiej, próbując odpędzić szturmujący ją tłum z pochodniami, nawet gdyby był jej jedynym obrońcą, gdy inni bibliotekarze wygłaszaliby jedynie natchnione tyrady i próbowali dyskusji, oczywiście nie osiągając niczego. To typowe zachowanie Iaia, prowokatora rzucającego wyzwanie cywilizacji, biorącego na siebie to niebezpieczne i niewdzięczne zadanie. Tak, Harlan przywiązuje wielką wagę do bycia cywilizowanym, odpowiedzialnym. W pracowni ma nad biurkiem plakietkę ze słowami Allena Tate’a: „Cywilizacja jest wspólną zgodą na ignorowanie otchłani”, w której najważniejsze słowo, „jest”, powinno raczej brzmieć „powinna być”. Bo

posiadający odpowiednią wiedzę odpowiedzialni ludzie mogą zgodzić się na ignorowanie otchłani tylko wówczas, gdy cywilizacja to towar autentyczny, prawdziwy, a nie kosmetyczny zabieg, tandetny substytut samej siebie. Inaczej bowiem ignorowanie otchłani byłoby największą głupotą, zapewne tragiczną w skutkach dla naszej rasy. Harlan nie ma za grosz cierpliwości do cywilizacji kosmetycznej, zadowolonej z siebie, składającej samej sobie gratulacje z okazji przełamywania kolejnych barier technologicznych, lecz z przerażającą obojętnością traktującej prawa człowieka. Wychwalającej rewolucję informatyczną, ale tolerującej rosnący analfabetyzm i bierność. Nie, nawet w najlepszych okolicznościach słowa Tate’a należy traktować jako postulat, przypomnienie ideału. Postawa Harlana jako pisarza jest bliższa słowom André Bretona z Manifestu surrealizmu: „Cienki most nad przepaścią pod żadnym pozorem nie powinien mieć barierek”. Bo nic nie jest tak pewne jak to, że Harlan Ellison stał się także kontrolerem jakości cywilizacji, rzucającym jej wyzwania buntownikiem w sensie, jaki nadała temu słowu Bika Reed. Jest magikiem, niepozwalającym ludzkości zignorować otchłani, z której wypełzają Trzecie Rzesze, Wietnamy, senatorowie McCarthy i Richardowie Nixonowie. Jest zdecydowany raczej na ciągłą konfrontację z tą otchłanią w jej wszystkich manifestacjach: jako przesądów rasowych, urzędniczej korupcji, prywatnej nieuczciwości, bezmyślnym podążaniu za większością, tak charakterystycznym dla telewizji i literatury popularnej. Nie chce, żebyśmy pozostawali naiwniakami, strusiami chowającymi głowy w piasek, byśmy oszukiwali samych siebie. Spod jego ręki nie wywiniemy się tak łatwo. W rzeczywistości jednak Harlan buduje mosty nad przepaścią do naszego użytku: biegnące wysokim łukiem, zbudowane w prawdziwej cywilizacji, cenne, lecz kruche, piękne, lecz nie zawsze wytrzymałe. Wielu tak zwanych cywilizowanych ludzi nie jest w stanie po nich przejść. Po pierwsze: otchłań – o czym Harlan często przypomina – istnieje teraz, tutaj, wprost pod ich nogami. Przy niej ich cywilizacja jest słaba i wątła, raczej jak chwiejny płomyk świecy we wszechogarniającej ciemności niż jasne słońce oświecenia. Po drugie: nie ma tu poręczy. Przejście po tych mostach nie jest łatwe. Każdy robi to na własną odpowiedzialność. I to jest jasne postawienie sprawy. Większość z nas rzadko i niechętnie przyznaje, że otchłań w ogóle istnieje, więc gdy ją dostrzegamy, nie czas na półśrodki. Sztuczki Harlana sprawiają, że wabi nas na most czarami swych pomysłów, sytuacji i bohaterów, wszystkich wziętych wprost z naszej rzeczywistości, przywołanych wielkim darem języka, a potem słyszymy niewinne pytanie: „Jak

wam się podoba widok? A w ogóle to jak leci?”. Cóż więc w tym dziwnego, że wielu cofa się nad krawędź, a część, która nawet przechodzi mostem (do tego stopnia została omamiona), potem wykrzykuje z oburzeniem, że ją skrzywdzono, miota śmieszne, wiele mówiące o niej samej oskarżenia pod adresem „elitarysty”, „czubka”, „antychrysta” lub chwyta w dłonie oręż obojętności. Poznajcie waszego buntownika. Dowiedzcie się, jaki jest naprawdę, kim musi być – nic nie może na to poradzić. Kiedy piszę te słowa, Harlan dobiega pięćdziesiątki, Świerszcz Jiminy ma czterdzieści cztery lata, a Zorro – sześćdziesiąt. Iai, jak to on, jest bezczasowy. Na 79 stronie papirusu berlińskiego 3024 w przekładzie Reed Dusza mówi do Ciała: „Bracie, dopóki płoniesz, jesteś wśród żywych”. Harlan jest więc wśród żywych, jak Iai, płonie, więc żyje, przerzuca mosty ponad otchłaniami, stoi na stopniach Biblioteki Aleksandryjskiej, czeka na oszalały tłum. Cywilizacja tylko na tym korzysta. Los Angeles, Kalifornia, 10 grudnia 1983 Przełożył Krzysztof Sokołowski

LAGNIAPPE Terry Dowling Wszystko przez te słowa. Jest taka cudowna, rozpaczliwa chwila w opowiadaniu Harlana z 1972 roku On the Downhill Side, gdy Paul Ordahl, odchodzący od zmysłów na myśl o utracie Lizette, wykrzykuje stare kreolskie słowo, używane w Nowym Orleanie przez tych, którzy chcą czegoś jeszcze, czegoś więcej: „Lagniappe!”. To jedno z tych doskonałych słów czekających na odkrycie i przywłaszczenie, od razu zapamiętane i cenione, gdy wreszcie się je poznało. Pochodzi ono z południowej Luizjany i południowo-wschodniego Teksasu. Pojawiło się w języku około 1840 roku, a wymawia się „lan jap”. Dziś oznacza drobiazg, podarek, symboliczny dowód wdzięczności dodawany klientowi do zakupów. W swoim czasie było jednak powszechniejsze, a jego znaczenie bardziej... uliczne, bogatsze, pełniejsze, doskonałe jako okrzyk rozpaczy, którą wyrzucał z siebie Paul Ordahl z opowiadania Harlana. I bardzo dobrze pasuje do wznowienia The Essential Ellison. Lagniappe. Taki drobiazg ekstra. Dzieła aktu twórczego nie powinny być przesadnie udoskonalane, to im nie służy. Ale mimo wszystko W.H. Auden i George Lucas, książki, opowieści, obrazy, filmy, dramaty, albumy rockowe i symfonie, jak wypełnione obietnice i przeżyte chwile, osiągnięte cele, zapamiętane zdarzenia, punkty na drodze... A ile to razy starsze ja zdradza młodsze w ocenie, zapomina o lojalności i – tak! – przyjaźni, nie dopuszczając, by rzeczy działy się po swojemu. Istnieje jednak także coś takiego jak „należna troska”, co polega na robieniu okresowych porządków domowych: poprawianiu literówek, zmianie słowa na inne tu i tam, które kiedyś wystarczało jako improwizacja, ale teraz widzimy, że nie całkiem gra. Można nawet dodać wiersz czy akapit, które z jakiegoś nieszczęsnego powodu nigdy nie znalazły się tam, gdzie powinny. Najważniejsze jednak jest jedno: trzeba wiedzieć, kiedy przestać. Nie ulec pokusie uporządkowania wszystkiego, opowiedzenia historii tak, jak powinna być kiedyś opowiedziana, stania się rewizjonistą, wymyślania się od początku. A ostatnio to się nawet robi

modne. Nie możemy zrobić tego i jednocześnie dotrzymać słowa, jakie dał młodszy Harlan i jego redaktorzy: że stworzą prawdziwą próbkę jego literackiego życia, jego książkę na bezludną wyspę, jeśli ktoś zechce jakąś ze sobą zabrać, literackie DNA umożliwiające rekonstrukcję człowieka. Albo przynajmniej tego, co w nim najważniejsze. The Essential Ellison bardzo chciał być tym kiedyś, musi więc pozostać dziś tym, czym był. Z natury i z tytułu jest to książka, która musi być szlifowana, jak każda biografia i autobiografia, inaczej nigdy nie będzie całością. Nie Ptak śmierci ożywiony, nie Shatterday plus, nie Still Stalking the Nightmare, nie New Vintage Strange Wine czy Angrier Candy, ale ta książka nadal robi swoje. Wykonano tylko kilka koniecznych prac przy zachowaniu wierności słowu. Retrospektywę utworów z trzydziestu pięciu lat poszerzono do lat pięćdziesięciu, tak że życie literackie pomiędzy wtedy i teraz ukazane zostało wiernie i w sposób kompletny. A co działo się od 1984 roku, gdy pojawiło się pierwsze wcielenie The Essential Ellison? Po pierwsze, światło dzienne ujrzały dwa duże zbiory opowiadań: Angry Candy (1988) i Slippage (1996). Trzy, jeśli doliczyć do nich niezwykłe Mind Fields (1994), powstałe we współpracy z Jackiem Yerką: trzydzieści cztery obrazy Jacka i trzydzieści trzy opowiadania Harlana. Był też projekt Harlan Ellison’s Dream Corridor, w którego ramach Harlan wracał do komiksowych korzeni i bawił się swoim ukochanym medium. Pracował także jako konsultant kreatywny przy wskrzeszonej serii Strefa mroku, a przez pięć lat był specjalistą od wszystkiego, czyli conceptual consultant, przy produkcji Babilon 5. Przez sześć lat pojawiał się jako gość programu telewizyjnego Sci-Fi Buzz, zabawny, zrzędliwy, szczery aż do bólu i – jak zawsze – ostry jak brzytwa, zmuszający do myślenia, działania i w ogóle zachodzący za skórę „ludzkiej masie”. „Ludzka masa”, kolejne z tych dobrych wyrażeń. Harlan jest od lat jednym z najczęstszych jego użytkowników. A skoro już jesteśmy przy słowach, warto przytoczyć kolejne francuskie – malgré, czyli „pomimo iż”. Bo ten czas był dla Harlana trudny. Wycieńczająca, zdiagnozowana klinicznie mononukleoza, gnębiąca go od początku lat osiemdziesiątych, trująca róża przemianowana później na zespół chronicznego zmęczenia, na początku lat dziewięćdziesiątych okazała się zadawnioną chorobą serca, która z kolei doprowadziła do dwóch zabiegów angioplastyki, skróciła jego wizytę w Australii w styczniu 1996 roku i zakończyła się w kwietniu dwoma pomostowaniami aortalno-wieńcowymi (bajpasami).

Aktualizacja tomu mogła się więc dokonać tylko dzięki temu, że Harlan jest Harlanem – mimo wrodzonej wady serca, o której nigdy nie wspominała jego najbliższa rodzina, mimo związanych z nią paraliżujących dolegliwości, mimo trzęsienia ziemi w styczniu 1994 roku, które naraziło życie jego ukochanej Susan, uszkodziło jego ukochany dom, zniszczyło tak wiele, strąciło go ze schodów, złamało mu nos i trochę także serce, jak to się w życiu zdarza. Rozszerzenie, skompletowanie, wygładzenie tego dzieła jest przykładem darzonych uznaniem, różnorodnych i zawsze interesujących owoców trudnych czasów. Tego, co powstało mimo stresów, niebezpieczeństwa i ciągłej krytyki. A jak to, co nowe, mieści się w œuvre? Powiedzmy sobie szczerze, że łatwiej jest dostrzec kluczowe tematy, zainteresowania i najważniejsze elementy procesu twórczego zachodzącego w ciągu pięćdziesięciu lat niż trzydziestu pięciu. Nie dlatego, że tak działa chłodne oko uczonego, lecz dlatego, że same narzucają się wzrokowi w swej funkcji budowania życia w literaturze. Jakże bezpośrednio opowiadania o tajemniczych miejscach, starych bogach, starych mitach, starych dziwach, takie jak On the Slab, Darkness Upon the Face of the Deep i Chanting With Anubis, odwołują się do Deathbird Stories. Jakże łatwo w To on przeprawił Krzysztofa Kolumba na stały ląd, The Pale Silver Dollar of the Moon Pays Its Way and Makes Change i Gdzie zamieszkam na tamtym świecie usłyszeć tę samą harmonię, te same kaprysy wyobraźni, wzajemne związki, uchwycone w jednym doskonałym momencie chwile i obrazy, tę samą niezwalczoną potrzebę testowania formy, która towarzyszyła Harlanowi od tak dawna. Testowanie „jak” wspiera „co”. Harlan bowiem nie tylko ciężko pracuje nad dokumentacją procesu twórczego. On się także nim rozkoszuje, nadając nowe życie kolejnemu, jeśli pozwolicie, francuskiemu słowu jouissance: radosnemu uczuciu prostego „być” i prostego „tworzyć”. Ale nie zapomnijmy, te doświadczenia i te eksperymenty zawsze tu były, wytyczały drogę pisarską. Kiedyś, w uboższych w cynizm czasach, takie próby dotyczyły raczej zawartości i przekazu niż struktury i podejścia – prowokacyjnych, mieszających szyki tematów Nie mam ust, a muszę krzyczeć, Skowytu katowanych psów, Ptaka Śmierci. Odtwórzmy w pamięci – wiernie – kiedy ukazywały się te opowieści, uderzające, ostre jak brzytwa, odpowiadające swym czasom. Przypomnijmy sobie, jakie znaczenie miał wówczas pisarz. Znaczenie artysty – w jego czasach i poza nimi – zawsze jest dla niego najwyższym komplementem.

Niezależnie od tego, co osiąg​nął, Harlan pozostaje pisarzem znaczącym. Nadal rozsiewa literackie DNA służące do odbudowy epoki, rozumienia sensu czasów. Dziś, po Niebezpiecznych wizjach i Again, Dangerous Visions, my, czytelnicy i komentatorzy, bracia i siostry w pisarskim rzemiośle, powinniśmy uznać te opowiadania za przekazaną nam w spadku wiedzę, trwałe wzorce, fragmenty literackiego krajobrazu, prowadzące nas na drodze naszych badań. Musimy tylko o tym wszystkim pamiętać, uczciwie. W tym miejscu muszę wspomnieć, jak wielką i nieoczekiwaną przyjemność sprawiło mi czytanie opowiadań do tego wydania. Nieoczekiwaną, ponieważ choć zawsze się to wie, to i tak zawsze dziwi uświadomienie sobie, jak wielkim naturalnym talentem jest Harlan. Mówi się, zapewne o wiele za rzadko, że pisarz opowiada historie nie tylko po to, by się nimi dzielić, ale także po to, by się ich pozbyć, zrzucić je z barków. Cóż, Harlan ma dziesiątki, setki opowieści czekających na zakończenie. Niektóre są już prawie zakończone, inne, jak drogocenne kamienie, trzeba jeszcze ciąć, szlifować i oprawiać. Jest ich wiele, to prawdziwy skarb, i część z nich znajdzie sobie zapewne miejsce w tym tomie kiedyś, w najbliższej przyszłości. Ale na razie mamy to: szesnaście nowych opowiadań, włączonych tu mimo wszystko, pełnych napięcia i jouissance z tropienia i chwytania tych krótkich momentów, w których przyjmujemy na siebie i zdejmujemy z barków ciężary nieodłączne od życia każdego z nas. Ale najwięcej jest w nich lagniappe, odrobiny czegoś cennego dla tych, którzy przeszli już z nami długą drogę. A tym, którzy dopiero poznają tego człowieka i jego dzieło: oto co go nam daje. Wiernie widziane, wiernie pamiętane. Istotne. Ellison Wonderland, 10–16 stycznia 2000 r. Przełożył Krzysztof Sokołowski

I

POCZĄTKI Przełożył Krzysztof Sokołowski

„Nie zamierzam przepraszać za niedoskonałą prozę, równie niedoskonałą fabułę i nawet za błędy gramatyczne”. Lynch Pins and Turning Points, z tomu The Fantasies of Harlan Ellison, Gregg Press, 1979

Podczas wykładu wygłoszonego w Domu Sztuki w Petersburgu na początku lat dwudziestych dwudziestego wieku, opublikowanego pod tytułem Psychologia pracy twórczej (A Soviet Heretic, University of Chicago Press, 1970), Jewgienij Zamiatin oznajmił słuchaczom: „Rozwój sztuki podlega metodzie dialektycznej. Sztuka funkcjonuje w układzie piramidy: nowe osiągnięcia powstają na bazie tego wszystkiego, co zaistniało wcześniej, to jest fundament piramidy. Rewolucje tu nie następują, tą dziedziną, bardziej niż jakąkolwiek inną, rządzi ewolucja. Musimy wiedzieć, co zrobiono przed nami w dziedzinie sztuki słowa. Nie oznacza to, że należy chodzić wydeptanymi ścieżkami; każdy z nas musi dodać coś nowego. Dzieło sztuki ma sens tylko o tyle, o ile jest nowatorskie pod względem treści i formy. Lecz by skoczyć w górę, trzeba odbić się od ziemi. Ziemia jest konieczna”. Odbiorcy z tamtych lat nie są tacy sami jak u progu nowego milenium, ale przekaz pozostaje ważny. I oto otrzymujemy obraz tej ziemi, od której odbił się Harlan Ellison. Każda wyprawa ma swój początek, a najdłuższa podróż zaczyna się od pierwszego kroku. Z drobnych pierwszych kroczków Harlana trudno było przewidzieć wielkość, którą udało mu się osiągnąć. Ale w jego twórczości bardzo szybko pojawiają się jej główne cechy. Nie ma powodu, by żądać od Harlana przeprosin za to, jak prymitywne są te wczesne opowiadania. Nie należy też wymagać, by je poprawiał, wygładzał czy w jakikolwiek inny sposób udoskonalał (patrz cytat z Lynch Pins... powyżej). Poradzą sobie same, tak lub inaczej, a jeśli obudzą zainteresowanie bardziej historyczne niż jakiekolwiek inne, niech i tak będzie.

Miecz Parmagonu i Glokonda opublikowane zostały pierwotnie w odcinkach (odpowiednio pięciu i siedmiu) w „The Rangers”, kolumnie dla młodzieży „Cleveland News”. Stało się to w 1949 roku, a w chwili ich publikacji Harlan miał piętnaście lat. Można uznać, że były to jego pierwsze profesjonalne publikacje (biografia Lesliego Kaya Swigarta zawiera informację, że zapłacono mu za nie biletami na mecze drużyny baseballowej Cleveland Indians). Opowiastkami tymi Harlan po raz pierwszy sięgnął poza krąg rodziny i najbliższych znajomych. Zaczną się ukazywać w druku od 1949 roku, wraz z własnoręcznymi rysunkami Harlana. W 1953 roku Harlan zaczął pisać dla „Sundial” Uniwersytetu Stanowego Ohio, jednego z trzech najlepszych studenckich magazynów humorystycznych (dwa pozostałe to „Pelican” Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley i „Lampoon” Uniwersytetu Harvarda). Poza stałym felietonem o kampusowych plotkach „The Long Walk” (pisanym wspólnie z Windi Flightner) Harlan tworzył także fikcyjne reklamy, udawane wywiady, krótkie sztuki i okazjonalne satyry. Ta dziksza (jako część A Tribute to Mahlon Brendo) i Opowieść o Maszynowym Joem opublikowane zostały w styczniu 1955 roku w wydaniu, którego Harlan był redaktorem naczelnym. Wyznaczały one szczyt jego akademickiej kariery; relegowano go w następnym miesiącu. Robaczek świętojański (1956) to pierwsze opowiadanie sprzedane profesjonalnemu magazynowi, co wyjaśnia wstęp, napisany dwadzieścia lat później i opublikowany w tej książce w wersji zmodyfikowanej i nieco rozszerzonej. Nawet w tak wczesnym dziele, przedrukowanym tu z rękopisu, Harlan już grał konwencją science fiction. Jego bohater sam siebie nazywa dziwolągiem; to samotna i zrozpaczona w obliczu zbliżającego się końca świata postać. Opowiadanie jest przy tym nieco za mroczne, by uznać je za typowe dla SF owych czasów. Kapsuła ratunkowa, opublikowana dwa miesiące po Robaczku świętojańskim, demonstruje niezwykłe wyczucie opowiadanej historii, umiejętność nadania jej tempa i prawidłowego rozmieszczenia retrospekcji. Znów mamy do czynienia z opowieścią o wyalienowaniu, zamaskowaną jako historyjka z obcymi, opowiedzianą prosto, lecz z doskonałym zakończeniem. To, o czym pisze tu Harlan, będzie raz za razem powtarzać się w kolejnych jego tekstach. Nieuchronny konflikt między ludzkim strachem i ludzką determinacją pozostanie jednym z fundamentów jego twórczości. Instynkt wielkich artystów (1957) stanowi jadowity komentarz do względności

norm moralnych i typowej dla człowieka zachłanności. Narracja pozbawiona jest elementów sensacji, pozornie wręcz bezbarwna, lecz kryje w sobie zakrwawione ostrze. Jak każda dobra satyra mieści się gdzieś między humorem a horrorem. Nastoletni fantasta w ciągu zaledwie ośmiu lat stał się bystrym komentatorem stanu społeczeństwa. Skok doprawdy niezwykły, a przecież to zaledwie początek... „Bardzo się boję, że umrę, nim zdołam zapisać wszystkie te historie, które w sobie noszę”. When the Stray Dreams Go, wstęp do From the Land of Fear, Belmont 1967

MIECZ PARMAGONU (rysunki Harlana Ellisona, lat 15)

ROZDZIAŁ 1: JASKINIA

Było późne lato tysiąc pięćset trzeciego roku. Panował upał, ale jeszcze większy w Anglii, gdzie słońce przyświecało tak mocno, że ser topił się w cieniu. To dlatego Philip dePaley, syn gubernatora dePaleya z Lancashire, wędrował wzdłuż klifów Dover w poszukiwaniu ochłody. „Mam wspaniały pomysł – powiedział sobie Philip, schodząc powoli kamienistą ścieżką po zboczu klifu. – Zdejmę ubranie, odepnę miecz, przytroczę je do pleców i popłynę do miasteczka. Tu chyba nie jest aż tak głęboko”. Odpiął więc nabijany drogimi kamieniami pas, za którym trzymał piękny miecz – zawsze miał go przy boku – zdjął buty, koszulę i kapelusz, przytroczył je do pleców i zanurkował w chłodnej wodzie. Opadał i opadał, i nagle już nie nurkował – to silny prąd wciągał go pod wodę. A potem, kiedy zaczynało mu już brakować oddechu, prąd pchnął go w górę i po

chwili Philip znów oddychał słodkim powietrzem. A gdy odzyskał zmysły, kiedy rozejrzał się dookoła, ku swemu zdumieniu stwierdził, że znajduje się w ogromnej jaskini. Zrozumiał, że prąd przeniósł go przez klify do naturalnej groty wypłukanej przez morze. Próbował zorientować się w otoczeniu, kiedy zobaczył stary wrak okrętu rzucony na brzeg w ciemnym zakątku. Podszedł do niego. Był to stary okręt wikingów. „Rozbił się i prąd wciągnął go tu dawno, dawno temu” – pomyślał Philip. Wtedy zobaczył! Szkielet trzymający MIECZ!

ROZDZIAŁ 2: ODKRYCIE BLASKU Philip powoli podszedł do szkieletu. Pochylił się, dotknął go palcem, a stare kości natychmiast rozpadły się w pył. Został tylko miecz oparty o wilgotną skalną ścianę. Podniósł go. Miecz promieniował białym blaskiem. Był piękny, ze złota, z rękojeścią wyłożoną rubinami. Na górnej części ostrza widniała inskrypcja, którą przełożył sobie z norweskiego: „Kto użyje miecza Parmagonu, zdobędzie siłę i wiedzę nad własne”. Dotknięcie błyszczącego metalu wywołało w nim dziwne wrażenie. Philip poczuł nieposkromioną siłę. Nagle zdał sobie sprawę, że stoi nieruchomo z mieczem w ręku, i dopiero teraz zrozumiał, jaka niebezpieczna jest to przygoda! Znalazł się pod klifami Dover, z dala od ludzi. Jak się stąd wydostanie? Miecz natychmiast zaczął drżeć. Drżał tak mocno, że Philip musiał go puścić. Zauważył, że blask rzucany przez ostrze pada na dziurę w ścianie, której inaczej z pewnością by nie zauważył. A więc w mieczu było coś tajemniczego. Nie wiedział co, ale i tak bardzo go to ucieszyło. Wziął go, podszedł do dziury i zobaczył stare schody prowadzące do góry, w ciemność. Blask padający z ostrza służył mu jako pochodnia. Zaczął powoli wspinać się po schodach. Szedł tak i szedł, i wydawało mu się już, że idzie godzinami, aż nagle zobaczył przed sobą pasemko światła. Zebrał wszystkie siły i wbiegł na samą górę stopni, z trudem chwytając oddech. Zatrzymał się przy wielkich drewnianych drzwiach. Na ścianie obok była dźwignia. Pociąg​nął ją i drzwi się rozsunęły. Za nimi kryła się komnata wypełniona strzelbami, nożami, mieczami, prochem i innymi narzędziami wojny. A na wielkim tronie siedział wróg rodziny dePaleyów, baron Kovell, CZARNY BARON.

ROZDZIAŁ 3: PLAN WOJNY

– Ty! – krzyknął baron, zrywając się z tronu. – DePaley! Jak się tu dostałeś?! Philip cofnął się do rogu komnaty i zasłonił mieczem promieniującym teraz silniejszym świat​łem niż przed chwilą. – Chcesz mi powiedzieć, że nic nie wiedziałeś o przejściu do jaskini? – spytał. – Dziadek opowiadał mi o jego istnieniu, ale mnie nie udało się go odkryć, choć moi ludzie od dawna go szukali – odparł baron gniewnie. – A ty poznałeś sekret, więc nie wyjdziesz stąd... żywy. – Czym jest ta komnata? Zbrojownią? – spytał Philip. – Nie. – Baron uśmiechnął się złym uśmiechem. – To mój as, karta, która pomoże mi podbić wszystkie krainy rządzone przed rodzinę dePaleyów! Baron błyskawicznie sięgnął za plecy, zdjął ze ściany topór bojowy, zeskoczył z tronu, krzyknął i zaatakował Philipa. Ostrze opadało nieuchronnie, ale Philip mógł tylko odskoczyć w bok i uderzyć słabo mieczem Parmagonu. Ku jego zdumieniu miecz odciął ostrze topora od rękojeści i zaświecił mocniej, bardziej zdecydowanie, jakby kpił sobie z niezdarności barona. Philip przeskoczył przez stos kusz i przerażony pobiegł długim korytarzem. Za plecami słyszał tupot szybkich kroków, więc wbiegł do najbliższej sali, która okazała się pusta, ale miała drzwi w ścianie naprzeciwko. Otworzył je.

Stanął w wejściu do psiarni. Powitał go widok, od którego krew zmroziła mu się w żyłach. Do ściany przed nim przykutych było pięć warczących głodnych bestii. Chłopiec łatwo się domyślił, dlaczego wyglądają na takie strasznie głodne. Były to psy używane do walk. Nie dawano im jeść, żeby były złe i żeby lepiej walczyły. Patrzyły na niego oszalałymi ślepiami. Nagle jeden zerwał łańcuch i warcząc, skoczył na niego.

ROZDZIAŁ 4: DŁUGI LONT

Ciężar oszalałego zwierzęcia przewrócił Philipa na podłogę i przerażony chłopiec uświadomił sobie, że upuścił miecz i teraz do niego nie sięga. Spieniony pysk psa przesuwał się coraz bliżej jego gardła. Nagle, unieruchomiony przerażeniem, usłyszał wycie i zwierzę zsunęło się z niego. Philip wstał powoli, spojrzał na drzwi i zobaczył jednego z żołnierzy barona. – Nie chciałem zabić psa – powiedział tępo żołnierz. – Mierzyłem w ciebie. – Dzięki losowi za to, że nie trafiasz tam, gdzie mierzysz. Wbiłeś nóż wprost w psi kark – odparł Philip. – Jeśli cię teraz pojmę, to może baron nie będzie na mnie wściekły za to, że zabiłem mu psa? – wybełkotał mężczyzna. – Nie zamierzam dać ci na to szansy. Philip szybko chwycił miecz. Jeden cios w głowę powalił głupiego żołnierza i Philip zrobił krok nad jego ciałem, po czym powoli i cicho wyszedł na korytarz. „Postąpiłbym głupio, próbując teraz uciec z zamku – pomyślał. – Jest tylko jedno miejsce, w którym nie będą mnie szukać. Zbrojownia”. Trzymając się cienia gobelinów, powoli wrócił do komnaty, w której spotkał się z baronem. Kiedy do niej wchodził, w głowie zaświtała mu pewna myśl. Dlaczego nie miałby uwolnić tej krainy od tyrańskich rządów Czarnego Barona? Dojrzał stos prochu strzelniczego – dokładnie tego potrzebował do realizacji planu. Szybko

wysypał proch z baryłek wprost na podłogę, a potem podłożył pod niego jeden koniec grubego sznura, drugi koniec zaś, leżący na podłodze, podpalił krzesiwem. „Za chwilę cały zamek wyleci w powietrze – pomyślał. – Muszę koniecznie się stąd wydostać”. Chwycił miecz i wybiegł na korytarz. Długo zbiegał po schodach, aż trafił do komnaty, z której nie było wyjścia, dostrzegł w niej tylko małe okienko. Zamierzał zawrócić, lecz nagle drzwi zamknęły się z trzaskiem i baron zepchnął go do kąta. Philip podbiegł do okna, ale jedno spojrzenie wystarczyło, by zorientował się, że skok z niego oznaczał samobójstwo. Od powierzchni wody bowiem dzieliło go dwadzieścia metrów! Odwrócił się i spojrzał w oczy znacznie gorszemu losowi. Baron napierał na niego z wyciągniętym mieczem. Philip wyobraził sobie płonący lont. Czy jest tak długi jak wtedy, kiedy Philip wybiegał ze zbrojowni? Podjął decyzję.

ROZDZIAŁ 5: SKOK

Philip uderzył od dołu i trafił barona w brodę. Baron upadł na podłogę, ale zdołał jeszcze pociągnąć za sznur wzywający jego gwardię. Philip jednym susem znalazł się na parapecie i z hukiem wyskoczył przez okno w rozciągającą się pod nim pustkę. Już spadając, usłyszał ogłuszający huk wybuchu, co oznaczało, że zamek przestał istnieć, a Czarny Baron nie będzie już sprawiał kłopotów. On natomiast spadał i spadał. Kiedy Philip odzyskał przytomność, zorientował się, że leży we własnym łóżku w Lancashire. Ojciec i matka pochylali się nad nim. – Świetnie się spisałeś, synu – powiedział ojciec. – Kilku naszych dobrych ludzi znalazło cię wyrzuconego przez fale na plaży. Pamiętali cię z Gospody. Byłeś nieprzytomny przez trzy dni. Zamek barona został całkowicie zniszczony. – Kiedy cię przyniesiono, trzymałeś w ręku stary miecz – dodała matka. – Jest tutaj. Mówiąc to, rozwinęła długi pakunek. Wręczyła synowi miecz Parmagonu. – W zamku barona – powiedział Philip – ten miecz nieraz uratował mi życie. Należał kiedyś do wielkiego bohatera.

Jego ojciec się uśmiechnął. – I teraz też należy do bohatera!

GLOKONDA (rysunki Harlana Ellisona, lat 15)

ROZDZIAŁ 1: SAFARI

Profesor Francis Locksley stał przed grupą naukowców zebranych w Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku. Otarł czoło i powiedział powoli: – Panowie, to już uzgodnione: w najbliższy czwartek wyjeżdżamy do Afryki, do Konga Belgijskiego. Te słowa starego profesora Locksleya były wynikiem zbiegu przedziwnych okoliczności. Muzeum przygotowywało wystawę obrazującą ewolucję węży, ale podczas zbierania okazów na ekspozycję stwierdzono, że brakuje węży z pewnego okresu. Biolodzy ciągle jeszcze nie odkryli gatunku żyjącego pomiędzy prehistorią a wczesną współczesnością. Z zebranych przez nich informacji wynikało, że powinien on bardzo przypominać współczesnego wielkiego węża afrykańskiego: anakondę. Naukowcy wiedzieli też, że klimat w czasach, kiedy żył nieznany im wąż, bardzo przypominał dzisiejszy, przynajmniej na niektórych obszarach Ziemi. Dlatego uznali, że mają szanse na uzyskanie żywego okazu, a przynajmniej

zakonserwowanej skóry. Po tygodniach badań zdobyli wszystkie konieczne informacje o wężu, a także dość dobre zdjęcie. Jego naukowa nazwa brzmiała Glocolius droclumniness, ale biolodzy nazywali go po prostu glokonda, bo bardzo przypominał anakondę. I tak tydzień później sześciu naukowców wysiadło z samolotu w sercu Konga Belgijskiego i natychmiast ruszyło do serca nieprzebytej dżungli w poszukiwaniu jadowitej osiemnastometrowej glokondy.

ROZDZIAŁ 2: GROZA UTONIĘCIA Późnym popołudniem drugiego dnia poszukiwań Phipps, mały, cichy i potulny botanik, dostrzegł wśród krzaków przed nimi coś wielkiego i żółtego. Sześciu podnieconych mężczyzn porzuciło plecaki, pobiegło do wskazanego przez Phippsa miejsca i znalazło tam cętkowaną żółtą skórę. Wyglądała dokładnie tak, jak według przeprowadzonych przez nich badań powinna wyglądać skóra glokondy. – Wąż zrzucił ją zapewne niedawno, przed zmianą pór roku, i już odpełzł – stwierdził przyrodnik Riles. Sorenson, który szedł przed grupą, nagle krzyknął. Badacze jak jeden mąż pobiegli do niego, bojąc się, co zobaczą. Ale wszystko potoczyło się tak szybko, że nie wiedzieli kiedy, a ich też spotkał ten sam los. W jednej sekundzie jeszcze biegli, a w następnej tonęli już w lepkiej mazi. Lotne piaski! – Pomocy! – zaczęli krzyczeć przerażeni, lecz na próżno. Przebywali przecież w sercu Afryki, pośrodku głuszy, gdzie nikt nie mógł ich usłyszeć. Ruchome piaski wciągały ich powoli. Ale sytuacja była jeszcze gorsza, niż się im wydawało. Na gałęzi rosnącego obok wielkiego drzewa leżał wyglądający na głodnego lampart, patrzył na nich i warczał głośno. Gdyby nawet wydostali się z ruchomych piasków, jak mogliby uniknąć czyhającego na nich wysoko zagrożenia?

ROZDZIAŁ 3: MAGICZNY STRÓJ

Skazani na śmierć przyrodnicy zapadali się powoli w ruchome piaski. Nagle pochodzący z Teksasu Coby wpadł na pewien pomysł. Z wysiłkiem wychylił się do granicy lotnych piasków i udało mu się chwycić leżącą na ziemi lianę. – Nie wyciągniesz się w ten sposób! – krzyknął profesor Locksley. – Liana nie jest przymocowana do drzewa. – Poczekaj, a zobaczysz – uspokoił go Coby, który mówił z miękkim teksańskim akcentem. I chociaż zagłębiał się w piasek coraz bardziej, zdążył zawiązać lianę w lasso. Jednym jej końcem przewiązał się w pasie. Potem, zanurzony aż po piersi, zarzucił jeszcze lasso na łeb głodnego kota. Zaskoczone zwierzę spadło z gałęzi po jej przeciwnej stronie. Dusiło się, ale jednocześnie wyciągało Coby’ego z trzęsawiska. Wydostawszy się na twardy grunt, Coby zdjął pętlę z głowy lamparta, a potem,

zapierając się mocno, wyciągnął z piasku pozostałych członków ekspedycji jednego po drugim, nim stała się im jakaś krzywda. – To był kawał dobrej roboty – pochwalił go Doktorek, sprawujący opiekę medyczną nad ekspedycją. – Gdzie nauczyłeś się tak rzucać lassem? – Nie na darmo urodziłem się w Teksasie. – Potężnie zbudowany mężczyzna uśmiechnął się wesoło. Badacze zmienili ubrania, zebrali porozrzucany ekwipunek i ruszyli na dalsze poszukiwanie glokondy. Następnego dnia na mrocznych bagnach otoczyli ich groźnie wyglądający tubylcy. Wędrowcy zostali natychmiast mocno związani, po czym pod eskortą odbyli długi marsz do wioski, gdzie dowiedzieli się, jaki przewidziano dla nich los. Pośrodku osady, otoczony kłodami drewna, stał wielki kocioł. – Kanibale – wyszeptał Riles do przerażonych towarzyszy. – Zrobią z nas gulasz na sobotnią kolację! – Bardzo śmieszne! – odparł Doktorek. – Jeśli któryś z tych pogan mnie spróbuje, gwarantuję mu bóle brzucha. Więźniów poprowadzono przed wielkiego tubylca, noszącego przerażającą maskę, a na biodrach – cętkowaną żółtą przepaskę. – Popatrzcie – zauważył Phipps. – Dzikus ma na sobie skórę glokondy. Szaman zauważył, że jeńcy przyglądają się jego przepasce. – Skóra... magiczna – powiedział powoli. – Wielki wąż. – Wskazał gestem kocioł. – Tam.

ROZDZIAŁ 4: KRYJÓWKA DIABELSKIEGO WĘŻA

Sześciu jeńców rozwiązano i zmuszono do wejścia do wielkiego kotła wypełnionego wodą. Gdy wszyscy byli już w środku, tubylcy przynieśli płonącą pochodnię i rzucili ją na kłody wokół kotła. Woda robiła się coraz cieplejsza i cieplejsza, aż nagle miejscowi rozpoczęli szaleńczy taniec. Wtem, bez żadnego ostrzeżenia, Doktorek złapał za szyję szamana, który wirując, przysunął się za blisko kotła, i wyciągnął nóż. Na jego polecenie szaman rozkazał swoim ludziom, żeby się cofnęli. Doktorek dał mu do zrozumienia, że jeśli ktoś zechce przeszkodzić im w ucieczce, natychmiast zginie. Niezadowolony szaman przekazał te słowa tubylcom, po czym zapadł w kamienne milczenie. Kanibale cofnęli się powoli od naukowców, a ci wyszli z nieznośnie już gorącego kotła. Pozbierali swe wyposażenie i uciekli w dżunglę, zabierając ze sobą krajowca. Zatrzymali się dopiero wiele mil i wiele godzin później. Wówczas Doktorek zwrócił się do szamana w języku pidgin: – Skąd masz skórę?

Tubylec powoli pokręcił głową. – Wielki diabelski wąż... zły... gryzie. Ja nie w jaskinia... – Pójdziesz albo cię zabijemy – ostrzegł go Doktorek, po czym ukłuł go nożem. Tubylec skoczył na równe nogi i poszedł w dżunglę. Maszerowali przez bagna, stepy, dżunglę i wzgórza, aż wreszcie dotarli do wielkiej jaskini. Na jej widok szaman powiedział drżącym głosem: – Ja pójść, proszę, b’wana. – W porządku, znikaj. Ale ani słowa kumplom – zgodził się Doktorek. Mężczyzna natychmiast uciekł w dżunglę i znikł wśród drzew i plątaniny pnączy. – Więcej się do nas nie zbliży – orzekł Phipps. – Za bardzo boi się tego, co żyje w jaskini. Powoli weszli do mrocznej jamy, a tam... spojrzały na nich szeroko rozstawione płonące ślepia. Czy była to glokonda?

ROZDZIAŁ 5: WYKURZENIE

– No nie – westchnął Coby. – Popatrzcie tylko na te ślepia. Nasz okaz musi mieć z piętnaście metrów długości. – W takim razie jest większy od wszystkich znanych afrykańskich węży – zauważył profesor Locksley. – To musi być glokonda. Pomyślcie tylko, mamy dwudziesty wiek, a za chwilę zobaczymy gada z gatunku, który żył przed pojawieniem się człowieka. Zdumiewające! – Ale jak wywabimy potwora z jego legowiska i zamkniemy go w naszej stalowej klatce? – spytał Riles. – Mam pomysł – powiedział Phipps. – Ale najpierw sprawdźmy, czy są jakieś inne wyjścia z tej jaskini. Jeśli tak, zatkamy je kamieniami i drewnem. Rozdzielmy się, a kiedy znów się tu spotkamy, powiem wam, co wymyśliłem. Sześciu badaczy wyruszyło w różnych kierunkach, by po półgodzinie spotkać się

znów w miejscu, w którym się rozdzielili. – Czy potwór może się jakoś wydostać z jaskini? – spytał Phipps. Na to pytanie dostał jednoznaczną odpowiedź. Z jaskini nie było innego wyjścia. – A więc w porządku, oto co robimy – zaczął Phipps. – Podpalimy duży kawał drewna i wrzucimy go do leża węża. W ten sposób uda się nam go wykurzyć. A przed wyjściem ustawimy klatkę, więc nigdzie nam nie ucieknie. Badacze szybko ustawili klatkę, a do ciemnego środka wrzucili płonącą kłodę. Mijały minuty, aż w końcu rozległ się donośny syk, a z jaskini wprost do klatki wślizgnął się błyskawicznie żółty kształt. Klatka się zamknęła i sześciu członków ekspedycji było pierwszymi ludźmi, którym udało się obejrzeć glokondę. Był to wielki gad, długi na dwadzieścia metrów, szeroki na jakiś metr, o pomarszczonej żółtej skórze. Z głowy wyrastały mu dwa rogi, a groźny rozwidlony język to wysuwał mu się z pyska, to się chował. Wąż miał z przodu dwie krótkie nogi, przypominające jelenie kopyta. Przy końcu jego smukłego jak włócznia ciała znajdował się duży wór. Tak wyglądało tajemnicze zwierzę, za którym uganiali się przyrodnicy: śmiertelnie groźna glokonda. Uśmiechnięci badacze nie wiedzieli, co ich jeszcze czeka, kiedy podnosili ciężką klatkę, którą mieli nieść na ramionach, i ruszali w stronę wybrzeża.

ROZDZIAŁ 6: PRZYMIERANIE GŁODEM Temperatura w cieniu przekraczała czterdzieści stopni i upał dokuczał naukowcom tym bardziej, że dźwigali ciężką stalową klatkę z trzydziestokilogramowym wężem. Przez dwa dni szli w kierunku, który kompas podawał im jako południe. Wreszcie opadli z sił, odstawili klatkę, rzucili na ziemię bagaże, zapasy żywności i amunicję i zapadli w niespokojny sen. O świcie obudził ich dochodzący z bliska wrzask papug. Wstali i ku swemu wielkiemu przerażeniu stwierdzili, że ich zapasy znikły. – Z pewnością wszystkiemu winne są małpy – powiedział Sorenson, wysoki biolog. – Nie. – Doktorek wskazał gestem glokondę w klatce. – Spójrzcie na naszego małego rogatego przyjaciela. Sześć par oczu posłusznie spojrzało na groteskowo zniekształconego węża, tak nażartego, że wyglądał, jakby lada chwila miał wybuchnąć. Zapasy zostawiono za blisko klatki i głodne zwierzę zżarło je wszystkie. – To czym będziemy się teraz żywić?! – krzyknął Riles. – Za mało tu jagód i owoców, żeby utrzymać nas przy życiu – dodał Phipps. – Zrobimy wszystko, co w naszej mocy – powiedział stary profesor Locksley jak najspokojniej. – Panowie, wygląda na to, że czeka nas dieta głodowa. – I po tych słowach starszy mężczyzna podniósł klatkę po swojej stronie i chwycił karabin. – Idziemy? Pozostali członkowie ekspedycji zrobili, co do nich należało, i już wkrótce karawana bez zapasów żywności ruszyła przed siebie.

ROZDZIAŁ 7: CUD

Osiem dni bez jedzenia nie służą mężczyźnie, zwłaszcza gdy musi on dźwigać ciężary! A właśnie z tym musieli się zmierzyć profesor Locksley, Doktorek, Phipps, Sorenson, Coby i Riles. Wędrowali przez gęstą dżunglę już od wielu tygodni, nie jedli od ośmiu dni. – Gdyby nie ten obrzydliwy wąż, nie cierpielibyśmy teraz głodu – poskarżył się Sorenson. – Panowie, spójrzmy prawdzie w oczy – powiedział profesor Locksley. – Chcieliśmy znaleźć tego węża, znaleźliśmy go, więc, proszę, dajmy sobie spokój z narzekaniem. Coraz głodniejsi badacze wędrowali więc dalej przez dżunglę, aż dziesiątego dnia, gdy ubrania mieli już podarte na strzępy i żałośnie puste żołądki, Doktorek pierwszy zobaczył wodę. – To musi być miraż – westchnął Phipps. – Według mapy tu, na południu, nie ma wody. Chyba że na wybrzeżu. Ale nie mogliśmy dotrzeć przecież na wybrzeże tak szybko. – Owszem – przytaknął Coby słabym głosem. – Idźmy w inną stronę. Już mieli zawrócić, gdy dobiegł ich niski, donośny dźwięk przypominający gwizd. Upuścili klatkę, chwiejnym krokiem dotarli do granicy dżungli i tam zobaczyli coś, co tak bardzo chcieli zobaczyć – statek handlowy! – Pobłądziliśmy... ale jesteśmy na wybrzeżu! – krzyknął Riles. Pół godziny później uczeni oraz klatka z wężem byli już na pokładzie statku płynącego do Stanów Zjednoczonych. Mężczyźni zajęli wygodne kajuty nad pokładem, a pod pokładem, w mocnej stalowej klatce, leżał wąż, największe odkrycie naukowe od dwustu lat: GLOKONDA!

TA DZIKSZA Johnny Branmash zatrzymał motocykl przed barem i gestem kazał członkom swojego gangu zrobić to samo. Podciągnął lewisy, zdjął gogle z oczu i wszedł do środka. Podszedł do lady. – Hej, dziadku, macie piwo? – spytał. Stał w ponurym milczeniu, pociągając ze szklanki, podczas gdy jego motocykliści radośnie wrzucali monety do szafy grającej (Viennese Refrain), grali w brydża lub pili. Johnny rozejrzał się powoli – bar nie różnił się niczym od wszystkich innych barów. Kelnerka minęła go zwinnie i posłała mu zachęcające spojrzenie. Odwrócił się do niej tyłem. Ona też nie różniła się od wszystkich innych. Wszystko było tu jak wszędzie indziej. Dlaczego nigdzie nie zdarza się nic naprawdę ekscytującego? – Barman, jeszcze jedno piwo! To wówczas ją zobaczył. Od razu wydała mu się bardzo interesująca, być może dlatego, że miała troje oczu. Ale chodziło o coś innego i Johnny był z siebie bardzo zadowolony. Przeszła przez bar, ubrana w skórzaną kurtkę z wypisanym na niej imieniem Moll, ozdobioną symbolem Połączonych Motocyklistów Ameryki. Johnny był zachwycony. Lewisy miała poplamione smarem, a włosy rozczochrane. Moll uderzyła piąstką w bar i zażądała podwójnej szkockiej. – Przykro mi, ale pań nie obsługujemy – warknął barman. – Do dupy z paniami! – mruknęła Moll, złapała barmana za kołnierz i spoliczkowała go sześć razy. – Powiedziałam, że masz nalać mi podwójną szkocką! – Tak, proszę pani, już się robi! Prężąc muskuły i uśmiechając się szeroko, Johnny podszedł do Moll. – Jestem Johnny. Johnny Branmash – przedstawił się. – Zatańczmy. – Gdzie z tymi brudnymi łapskami, dupku. Zwijaj się! – warknęła Moll i jednym haustem wypiła swoją szkocką. Johnny gapił się na nią głupio. Teraz już wszyscy się im przyglądali. Chodziło przecież o jego reputację. W oczach błysnął mu do tej pory nieznany mu strach, ale musiał spróbować jeszcze raz:

– Powiedziałem „zatańczmy”. Moll odwróciła się do niego, uśmiechnęła słodko i wpakowała mu lewy prosty wprost w żołądek, a kiedy się pochylił, dostał potężny prawy w szczękę. Padał, lecz Moll podtrzymała go, a potem pchnęła tak, że przeleciał przez trzy stoły, szafę grającą i drzwi wprost na ulicę. Wylądował w rynsztoku, obok swego motocykla. Krwawił i szlochał. Przytulił swój motor do szerokiej piersi i tak, siedząc na ziemi, Johnny Branmash płakał godzina za godziną.

OPOWIEŚĆ O MASZYNOWYM JOEM Joe był zawsze pierwszy w ataku, z ciężką lufą z łożem od karabinu maszynowego na plecach i pasem amunicyjnym w wolnej dłoni. Joe był ideałem żołnierza. Kiedy major ześlizgnął się do ich okopu i powiedział, nie ocierając nawet twarzy ze ściekającego po niej potu: „Zajmijcie wzgórze 561! Ale już!” – to Joe, którego nazywali Maszynowym Joem, pierwszy wyskoczył i pobiegł na pozycję, w górę zbocza, po porytej pociskami ziemi. To zawsze Joe wyrywał karabin z podstawy i niósł go, jakby to była broń ręczna. Nigdy nie czekał na resztę oddziału. Mógł pokonać wroga sam jeden. Joe był ideałem żołnierza. Szedł do bitwy z tym swoim cholernym uśmieszkiem, miał spojrzenie zwycięzcy, jakby KUSIŁ żółtków, żeby do niego strzelali. Był najodważniejszy w pułku i miał najwięcej na dowód tego medali. Nie istniało zadanie, które by go przerastało, któremu by nie poradził. Kiedy więc jego kompania ruszyła, jak mówiono, po to, by zatrzymać skoncentrowaną armię Północnych Koreańczyków, którzy przełamali front na północ od WungJo, stał na jej czele, pogwizdując jakąś melodyjkę, gotowy splunąć w twarz przeznaczeniu. Wszyscy podziwiali Joego i Maszynowy Joe o tym wiedział, ale był fajnym facetem, nie dopuszczał, by ludzie robili z niego herosa. Dwadzieścia mil po drugiej stronie rezerwuaru naftowego Kukashabii rozdzielili się na drużyny i Joe razem z jego kumplem Karlem mieli udać się na pozycję po drugiej stronie wzgórza, gdzie według dowództwa gromadziły się wysunięte jednostki żółtków. – Karl – powiedział Joe i położył na ziemi lufę z łożem, a potem podał kumplowi pas z amunicją – przygotuj tu stanowisko ogniowe, a ja rozejrzę się po okolicy. Karl zasalutował kpiąco i uśmiechnął się lekko, bo Joe zawsze to mówił i robił. Przyglądał mu się z podziwem, a Maszynowy Joe tymczasem wyjął dwie czterdziestkipiątki z kabur, wsadził sobie papierosa w usta, zapalił go i ruszył powoli pod górę, aż znikł mu z oczu. Wyruszał sam przeciw hordzie nieprzyjaciół. Joe przeprowadzał zwiad przez trzy godziny. Wypuścił się daleko, aż odcięty został całkowicie od Karla, karabinu maszynowego i całej swej armii. Stanął na szczycie wzgórza i zobaczył ICH.

Stał na Bloody Ridge z pistoletami w obu rękach i papierosem w ustach. Dymiły i papieros, i pistolety. Czterdzieści tysięcy żółtków biegło pod górę z wrzaskiem z jednym pragnieniem: zabić go! Dzielnego Joego. Faceta, któremu starczało odwagi za cały regiment. Maszynowy Joe strzelił jeszcze dwukrotnie w ludzką masę. Podciągnął spodnie... ...i spieprzył ile sił w nogach! Szanse miał zerowe.

WSTĘP DO ROBACZKA ŚWIĘTOJAŃSKIEGO Opowiadanie to napisałem w kwietniu 1955 roku przy stole w jadalni domu Lestera i Evelyn del Reyów w Red Bank w stanie New Jersey. Jest to pierwsze z wielu opowiadań, które napisałem po ukończeniu dziesiątego roku życia i które udało mi się sprzedać. Dostałem za nie nieco poniżej półtora centa za słowo, czyli przy objętości trzech tysięcy słów czterdzieści dolarów. Tę pierwszą profesjonalną transakcję zawarłem, mając dwadzieścia jeden lat. W 1954 roku na Uniwersytecie Stanowym Ohio literaturę angielską wykładał profesor nazwiskiem Shedd. Dowiedziałem się od niego, że nie mam talentu, nie potrafię pisać, powinienem raz na zawsze porzucić marzenia o zarabianiu na życie piórem, a gdyby nawet udało mi się przeżyć w zawodzie pisarza wyłącznie dzięki oślemu uporowi, nigdy nie napiszę niczego znaczącego, nie wyrobię sobie nazwiska i umrę w nędzy, nieznany przez nikogo, komu miła jest dobra literatura. Powiedziałem mu, żeby poszedł się pieprzyć. Ze studiów wyrzucono mnie w styczniu 1955 roku. Wróciłem do domu, do Cleveland, uporządkować myśli i rozpatrzyć możliwości. Przez trzy miesiące przygotowywałem ostatni, jak się potem okazało, numer mojego fantastycznonaukowego fanzinu „Dimensions”, a potem spakowałem, co mogłem unieść (niewiele), i pospieszyłem do Nowego Jorku. W tle płakała moja kochana mama. W latach pięćdziesiątych Nowy Jork był mekką pisarzy. Miał w sobie żywotność i nieokrzesaną dzikość, szczególnie przyciągającą niedorobionych literatów. Z Ohio do Nowego Jorku przyjechali także James Thurber, Ruth McKenney, Milton Caniff, Earl Wilson i Herbert Gold. Ohio było okropnym miejscem: apoteoza Ameryki, mityczna wiocha, z której łona narodzi się pepsynogen Ellison, po gardło pełen talentu, owinięty we wszystkie właściwe środkowej Ameryce uwierzytelnienia, bałamutny i gotowy do otrzepania z kurzu sztandaru współczesnej epopei, ciśniętego w błoto przez Faulknera, Steinbecka, Nathanaela Westa i Dos Passosa, pędzących w pośpiechu ku wdzięcznej pamięci potomnych i grobom. Przyjechałem do Nowego Jorku i nie miałem gdzie mieszkać.

Lester i Evelyn przechowali mnie przez jakiś czas. Robaczka świętojańskiego napisałem w ich jadalni. Potrzebowałem naukowego pretekstu do uprawdopodobnienia intrygi. Lester zaproponował anaerobionta, mikroorganizm mający tę cechę, że obywa się bez tlenu. To był jeden z niewielu momentów, gdy przypominałem pisarza science fiction. Byłem twórcą literatury fantastycznej, ale o tym jeszcze nie wiedziałem. Napisałem opowiadanie w dwa dni. Ruszyłem do miasta i spróbowałem je sprzedać. Odrzucił je John Campbell z „Astounding” (dziś „Analog”). Odrzucił je Horace Gold z „Galaxy”. Odrzucił je James Quinn z „If”. Odrzucił je Anthony Boucher z „The Magazine of Fantasy & Science Fiction”. Odrzuciło je jeszcze kilku redaktorów z pomniejszych magazynów SF, których w tamtych czasach było wiele. Schowałem opowiadanie do szuflady. Przeniosłem się do Algisa Budrysa, cieszącego się powodzeniem pisarza SF, na Zachodnią Dwudziestą Trzecią Ulicę. Algis Budrys właśnie się ożenił, a ja byłem skrzepem w jego małżeńskim krwiobiegu. Przeniosłem się bliżej centrum. Za dziesięć dolarów tygodniowo wynająłem pokój przy Zachodniej Sto Czternastej Ulicy pod numerem 611, naprzeciw Broadwayu, patrząc od Uniwersytetu Columbia, w tym samym starym budynku, w którym mieszkał Robert Silverberg, regularnie sprzedający swoje opowiadania. Nienawidziłem go tak bardzo, że słowa nie są w stanie tego opisać. Pojechałem do Brooklynu i przyłączyłem się do młodzieżowego gangu. Podróżowałem tam i z powrotem między tożsamościami Phila „Cheecha” Beldone’a i Harlana Ellisona. Dziesięć tygodni później ktoś wspomniał, że jakiś magazyn w typie „Confidential”, „Lowdown”, mógłby może opublikować relację z moich przeżyć jako członka gangu Red Hook. Poszedłem na spotkanie z redaktorem „Lowdown”. Powiedział: „Napisz”. Napisałem Byłem w młodzieżowym gangu. Kupili ten tekst za dwadzieścia pięć dolarów. Zrobili mi zdjęcie, z którym miał się ukazać. Myślałem, że to moja pierwsza profesjonalna publikacja. Myliłem się. Magazyn ujrzał światło dzienne w sierpniu 1955 roku z nagłówkiem „DZIŚ MŁODE BANDZIORY. KIM BĘDĄ JUTRO?”. W artykule nie znalazło się ani słowo z tego, co napisałem. Było moje zdjęcie, ale grafik zamaskował bliznę na lewym policzku. Pozostałem niepublikowanym pisarzem. W tym czasie Larry Shaw został redaktorem nowego magazynu wydawnictwa Royal Publications „Infinity”. Pismo specjalizowało się w science fiction i miało dział „Fanfare”, w którym przedrukowywało teksty z fanzinów. Chciało użyć

materiału Deana Grennella, który opublikowałem w „Dimensions”. Larry Shaw spytał, czy mógłbym mu coś dać. Wyciągnąłem z szuflady Robaczka świętojańskiego i mu wysłałem. Zadzwonił po dwóch tygodniach (automat telefoniczny wisiał na ścianie przy wejściu do mojego pokoju pod numerem 611 na Zachodniej Sto Czternastej). „Masz ochotę coś zjeść?” – spytał. Byłem cholernie głodny. Larry zabrał mnie do chińskiej restauracji na Broadwayu, kilka przecznic dalej. Przy jajkach foo yung powiedział mi, że kupuje Robaczka świętojańskiego. Za czterdzieści dolarów. I wręczył mi czek. Omal nie zemdlałem. Robaczek świętojański ukazał się w „Infinity” w wydaniu z lutego 1956 roku. Numer poszedł do sprzedaży 27 grudnia 1955 roku, a przez ten czas zdążyłem już opublikować dwa czy trzy opowiadania w magazynach SF i detektywistycznych. Ale Robaczek świętojański to była moja pierwsza profesjonalna sprzedaż. Tego jedynego w swoim rodzaju szczęśliwego roku 1955, pierwszego, w którym pisałem jako stuprocentowy zawodowiec, co doktor Shedd uznał za absolutnie dla mnie niemożliwe, sprzedałem cztery opowiadania. W następnym roku sprzedałem ich już sto. Od tego czasu nie pracowałem w żadnym innym zawodzie. Minęło czterdzieści pięć lat. Napisałem i zredagowałem siedemdziesiąt pięć książek, ponad tysiąc siedemset opowiadań do magazynów, felietonów i artykułów, figuruję w Kto jest kim w Ameryce, zdobyłem chyba wszystkie nagrody we wszystkich gatunkach, w których próbowałem sił, niektóre wielokrotnie. Nagradzano mnie za całokształt twórczości. Przed kilku laty trafiłem do antologii Best American Short Stories, a moje opowiadania umieścił w swej antologii Joyce Carol Oates. Byłem w „Harper’s” i w „The New Yorker”. Czterdzieści pięć lat i jedna wspaniała chwila po drugiej. Lubię myśleć, że daleko odszedłem od Robaczka świętojańskiego, którego nieodżałowanej pamięci wspaniały krytyk James Blish nazwał kiedyś „zdecydowanie najgorszym kiedykolwiek opublikowanym opowiadaniem fantastycznonaukowym”. Ale nie wstydzę się Robaczka mimo jego fatalnej składni i dziecinnego stylu. Jak można wstydzić się pierworodnego? I chociaż nigdy mi nie odpowiedział, dopiero przed jakimiś trzynastu laty zaprzestałem wysyłania doktorowi Sheddowi egzemplarza każdego mojego opublikowanego opowiadania. Jeśli mówisz komuś, żeby się pieprzył, bądź gotów poprzeć słowa czynem. A teraz, ponad czterdzieści lat po pierwszej publikacji, Robaczek świętojański znów ukazuje się w druku, po raz czwarty od pierwszego wydania. Te słowa na

papierze... te słowa na papierze przywracają wspomnienia grudniowego dnia 1955 roku... ciepło i zapach chińskiej restauracji... szelmowski uśmiech drogiego Larry’ego Shawa... wielkiej fajki w jego zaciśniętych zębach. Larry’ego Shawa wręczającego mi czterdziestodolarowy czek, który miał zmienić moje życie na zawsze. Bóg istnieje. Każdy ma swojego boga. Mój miał na imię Larry. Larry Shaw zmarł 1 kwietnia 1985 roku, ale zdążyliśmy jeszcze wraz z Robertem Silverbergiem wręczyć mu specjalne podziękowanie za lata redaktorskiej pracy. Było to na 42. Światowej Konwencji Science Fiction w Anaheim w Kalifornii, 2 września 1984 roku podczas uroczystości wręczenia Nagród Hugo.

ROBACZEK ŚWIĘTOJAŃSKI Gdy słońce zaszło za spalony horyzont, a jego blask zasłonił poskręcany wrak, obrzydliwie odcinający się na tle wzgórz, Seligman nadal świecił. Świecił jednostajną zielonawą poświatą, otaczającą całe jego ciało, promieniującą z czubków włosów, wypełzającą ze skóry, w najgłębszych ciemnościach nocy oświetlającą mu jego prostą drogę. Choć nie miał melodramatycznych skłonności, wielokrotnie powtarzał w myślach, a potem wypowiadał słowa: „Jestem dziwolągiem”. Zielone światło towarzyszyło mu od dwóch lat. Zdążył się do niego przyzwyczaić, ale także często mu się przydawało. Poszukiwanie żywności bez pomocy latarki mogło przedstawiać pewne trudności. Dla niego nie. Zrujnowane przez bomby sklepy spożywcze z roztrzaskanymi szybami wystawowymi, rozświetlone jego blaskiem, chętnie ukazywały, co się w nich kryje. Światło pomogło mu nawet znaleźć statek. Po przemierzeniu kontynentu w poszukiwaniu jeszcze kogoś żywego, przygnieciony poczuciem klęski, wędrował znowu po przedmieściach Newark. Noce po dniach, gdy spadały ostatnie bomby, zdawały się przychodzić coraz wcześniej, jakby jakiś bóg, zrozpaczony widokiem planety, osłaniał ją przed swym wzrokiem. Resztki Newark zaściełały całą ziemię, a hałdy gruzu, będące niegdyś Nowym Jorkiem, nadal wznosiły się na horyzoncie. Światło Seligmana spłynęło z jego postaci na poszczerbiony beton, który kiedyś był częścią kosmoportu. Wybrał tę drogę w nadziei, że trafi może na jakiś nienaruszony helikopter lub pojazd lotniskowy, cudem pozostawiony ze zbiornikiem pełnym paliwa. Ale cud się nie zdarzył i gdy Seligman zawracał, by pójść na drogę prowadzącą do Nowego Jorku, jego światło odbiło się od czegoś odległego. Był to bardzo krótki błysk, lecz zwrócił jego uwagę. A potem zorientował się, że widzi smukły i ciemny kadłub, ale nie tak ciemny jak noc. Był to oczywiście statek kosmiczny. Ciekawość pognała go w jego kierunku. Jakim cudem jeden statek ocalał z powszechnego zniszczenia? Czy uda mu się wymontować z niego części? Naprawić dzięki nim helikopter lub choćby jakiś pojazd lądowy? Nawet kratery po

wybuchach na powierzchni kosmoportu nie zmniejszyły jego entuzjazmu. Wpatrzony w statek, snuł myśli zdumiewające nawet jego samego. Był to jeden z najnowszych modeli statków kosmicznych, krążownik klasy Smith z pęcherzem stanowiska dowodzenia na wąskim nosie i małymi, ohydnymi wgłębieniami kryjącymi działa Bergsil, spoczywające na pasach transportowych. W kilku miejscach widać było ślady prac remontowych, prowadzonych w momencie ataku – prostokąty pozbawione opancerzenia, ukrywającego plątaninę dźwigarów. Lecz choć wydawało się to niemożliwe, statek pozostał nieuszkodzony. Komory napędu nie pękły, nie wybuchło więc paliwo do reaktorów. Kadłub lśnił jaskrawo niczym folia aluminiowa, co upewniło Seligmana, że na mostku nie doszło do zwarcia i, w konsekwencji, pożaru. Z zewnątrz odnosiło się wrażenie, że rakieta jest w stanie pełnej używalności. Fart wielkiego kalibru. Okrążył ją kilka razy z uczuciem bliskim zachwytu. Zachwytu nad cudem maszynerii zdolnej wytrzymać wszystko, co rzuciły przeciw niej dwa narody, i stojącej dumnie z dziobem wskazującym gwiazdy, które miała podbić. Od jej odkrycia minęły dwa lata, lecz on ciągle doskonale pamiętał, co wówczas czuł. Nonszalancko rozrzucając śmieci, szedł, wspominając, jak własne odbicie ukazało mu się w berylowym pancerzu statku. Spojrzał na martwe ruiny tego, co kiedyś było przedmieściami Newark, i daleko przed sobą, w metalicznym blasku księżyca dostrzegł ten statek. Dwa lata intensywnych lektur i majstrowania przy niewielu ocalałych resztkach tego, co kiedyś było pozostałymi na Ziemi rakietami kosmicznymi, uświadomiły mu, jak fantastyczne, wręcz nieprawdopodobne było to, że jedna z nich przetrwała, a wszystkie inne nie nadawały się po prostu do niczego. Ich części rozrzucone były dosłownie wszędzie, niektóre w promieniu pół mili. Tylko ten jeden krążownik pozostał, wznosząc się dumnie ponad pejzażem szczątków jemu podobnych. Pamiętał, że od czasu jego odkrycia minęły miesiące, nim wpadł na pewien pomysł. Nie było żadnego szczególnego powodu, by nie wpadł na niego wcześniej, ale nie wpadł... Przerwał na chwilę swój szybki marsz przez ciemności nocy i spróbował wszystko sobie przypomnieć. Tak, to się zdarzyło wtedy, gdy znalazł się przy stanowisku komputerowym na statku. Najpierw próbował wymontować to, z czego mógłby poskładać helikopter, ale wszystkie części były ciężkie, odlewane z formy, nie nadawały się do użytku w małym pojeździe. Porzucił więc statek. Na nic nie mógł mu się przydać. Pamiętał, że nastąpiło po tym kilka tygodni nieznośnej samotności. Nie chodziło

tylko o to, że był jedynym właścicielem całego świata. Gnębiła go jakaś myśl, której nie umiał wydobyć na powierzchnię. A potem okazało się, że to statek przyciąga go w jakiś niewytłumaczalny sposób. Po improwizowanej drabinie wspiął się na pokład dowodzenia i rozejrzał się dookoła jak przed wieloma tygodniami. Nie zobaczył niczego ciekawego. Nadal wszędzie pełno było kurzu, duży prostokątny iluminator zasnuwał pył, poznaczony strugami deszczu, jakaś książka instrukcji spoczywała na kształt namiotu na oparciu fotela pilota. To wówczas zauważył luk prowadzący do centrum komputerowego. Poprzednio szukał niedbale, przeoczył go, zbytnio spieszył się do przedziału silnikowego, umieszczonego pod pokładem. Luk był odblokowany, a kiedy go kopnął, otworzył się bezgłośnie. Mężczyzna siedział zgarbiony nad kartą perforowaną, gnijące palce nadal przyciskały tabulator, poduszki miały lekko spłaszczone. Jak umarł? Seligman nie potrafił powiedzieć. Szok? Udusił się? Nie, to nie mogło być uduszenie, wyglądał przecież całkiem normalnie, ani śladu zasinienia, ani śladu grymasu na twarzy. Seligman pochylił się ostrożnie nad ciałem, by sprawdzić, co mężczyzna kodował. Weryfikował punkt docelowy. USSS 7725, ETD 0500 7/22 EARTHPORT ETA 0930 11/5 PROXIMA II. Na nieszczęście dla niego zaplanowany start został przełożony. Na czas nieokreślony. Nim wyszedł z pomieszczenia, Seligman tylko zerknął na jego twarz. Najwyraźniej zmarły był przed śmiercią zupełnie spokojny i to wydało mu się dziwne. Niczego się nie obawiał? Nie obchodziło go, czy statek dopłynie do Proximy II przez głęboką przestrzeń? Udany lot pierwszej jednostki był najwspanialszym osiągnięciem jego rasy. Czyżby aż tak się tym znudzili? Czy była to dla nich zwykła codzienność? Ach! Seligmanowi pozostało tylko przypomnieć im wszystkim, że nadal jest to czymś wspaniałym. Opuścił wówczas statek, ale wracał do niego wielokrotnie, dokładnie tak jak teraz. Księżyc wisiał nad nim, gdy szedł, świecąc, przez ten martwy teren tam, gdzie czekał na niego statek. Teraz już wiedział, dlaczego przypomniał sobie tamtą noc sprzed dwóch lat. Było to jasne i w pewien sposób nieuniknione. Gdyby tylko nie był tak... tak... Nie potrafił opisać sam siebie. Gdyby tylko nie zmienił się aż tak! Nie była to cała prawda. Właściwie nie istniał nikt, do kogo mógłby się porównać, dzięki komu mógłby zdefiniować normalność. Wyginęli nie tylko

ludzie. Nie było już życia w żadnym z jego przejawów. Ciszę zakłócały jedynie wycie i skrzek wiatru szukającego sobie drogi wśród rdzewiejących powoli podpór umarłej cywilizacji. Gdy wypowiadał słowo „dziwoląg”, była w nim mściwość, ale i rezygnacja, nieodwracalnie związana z użalaniem się nad samym sobą. A także poczucie beznadziejności i nienawiść. – Oni są winni! – krzyknął na niekształtne kupy gruzów, zagradzające mu drogę. Po ekranie jego umysłu przewijała się zgrabnie myśl za myślą. Znały drogę, wędrowały nią wystarczająco często. Ludzkość sięgnęła gwiazd. Dowiedziała się, że gwiazdy są w jej zasięgu, byle zdecydowała się opuścić rodzinny dom. Ci, którzy pragnęli nieśmiertelności bardziej niż jednej maleńkiej planety, odeszli aż za Krawędź, w dzicz bez odwrotu. Dotarcie tam miało im zająć dekady, o podróży z powrotem nie można było nawet marzyć. Czas położył na nich swą pieczęć. Idźcie, jeśli chcecie, ale nie oglądajcie się za siebie i nie oczekujcie, że ktoś będzie tu na was czekał. Odlecieli, pozostawiając Ziemię egoistycznym brutalnym barbarzyńcom, w większości niegodnym miana „ludzkość”. Pozostawili za sobą trujący welon Wenus, bezwodną pustynię Marsa, lody Plutona, spalonego słońcem Merkurego. W systemie Sol nie pozostał ani jeden człowiek. Oczywiście z wyjątkiem ludzi na Ziemi. A ludzie na Ziemi zbyt byli zajęci obrzucaniem się tym i owym, żeby przejmować się gwiazdami. Ludzie, którzy nie znali innej odpowiedzi, pozostali i walczyli. To od nich pochodzą Attyle, Dżyngis-chanowie, Hitlerzy. To oni wciskali guziki, wysyłali rakiety, by ścigały się po niebie, spadały jak ustrzelone ptaki, wybuchały, tworzyły kratery, pożerały powierzchnię planety, rzeźbiły jej resztki. Pozostali także mali ludzie, niezdolni do sprzeciwu, niemieszający się w nie swoje sprawy, tak jak nigdy nie podnosili głowy, by spojrzeć w nocne niebo. To oni zniszczyli Ziemię. Na Ziemi nie było nikogo. Oprócz Seligmana. Seligman zaś świecił. – To oni są wszystkiemu winni! – krzyknął, a jego głos zaginął w mroku nocy. Pamięć poniosła go przez lata ku tym dniom, gdy kończyło się to, co było z pewnością ostatnią wojną... bo po niej nie pozostał nikt, kto mógłby walczyć w następnej. Powrócił do sterylnych białych pokoi, gdzie skomplikowane urządzenia, wszechobecne igły i trajkoczący naukowcy pracowali nad nim i nad członkami jego grupy. Mieli być ostatnią ucieczką. Mieli być niezniszczalni, nowy rodzaj żołnierza, zdolny przeżyć śmiercionośne gorąco wybuchów bomb, bezkarnie przetrwać czyściec huraganów radiacji, walczyć tam, gdzie zwykli ludzie nie

wytrzymaliby ani chwili. Seligman szedł przez ruiny, a jego aura wywoływała delikatną fosforescencję poszarpanego metalu i stopionego plastiku. Zatrzymał się na chwilę, przyjrzał rozerwanemu ogrodzeniu, na którym wisiała tabliczka, przymocowana jednym rdzewiejącym uchwytem: PORT KOSMICZNY NEWARK. WSTĘP TYLKO DLA POSIADACZY PRZEPUSTKI Odłamki metalu poruszały się pod jego bosymi stopami. Ich ostre jak brzytwa krawędzie przesuwały się po skórze, lecz jej nie przecinały. Kolejny produkt sterylnych białych pokoi i wstrzykiwanych w ciało płynów w bardzo dziwnych barwach. Dwudziestu trzech młodych ludzi, zwykłych ochotników, tak sprawnych, jak tylko pozwalał na to ten etap wojny, przeniesiono do opróżnionej budowli w Salt Lake City. Była to wielka, groźnie wyglądająca sześcienna konstrukcja bez okien i z tylko jednymi drzwiami, strzeżonymi dzień i noc. Jeśli nic innego, to przynajmniej ochronę mieli znakomitą. Nikt nic nie wiedział o eksperymentach prowadzonych dniem i nocą za żelazobetonowymi ścianami. Nikt nic nie wiedział, nawet ludzie, na których ciałach eksperymentowano. To właśnie przez te eksperymenty Seligman był tutaj teraz, samotny. Gdyby nie krótkowzroczni mali faceci z tymi obcymi akcentami, pobierający mu strzępy skóry z ramion i pośladków, gdyby nie nachalni bakteriolodzy, wścibscy endokrynolodzy, epidemiolodzy i pracowici hematolodzy, gdyby nie oni wszyscy, nie byłoby go teraz tutaj, gdzie oprócz niego nie żył już nikt. Seligman przesunął ręką po czole. Dlaczego żył? Czy to jakiś egzotyczny szczep w jego krwiobiegu uczynił go odpornym na skutki wojny? Czy był to efekt eksperymentów przeprowadzanych na nim – tylko na nim, bo z pozostałej dwudziestkidwójki nikt nie przeżył. I radiacja, nie zapomnijmy o tej cholernej radiacji! Zrezygnował z myślenia, po raz chyba milionowy. Gdyby był studentem medycyny, być może zaryzykowałby jakieś przypuszczenie, ale przypuszczenia nie są tym, czego oczekuje się od zwykłego piechura. Liczyło się tylko to, że przebudził się z unieruchomionymi nogami, piersią i ramionami pod gruzami budynku w Salt Lake City. Przebudził się, żył i widział. Widział, póki łzy nie rozmazały widoku promieniującego z jego ciała zielonego

światła. Żył. To było najlepsze, absolutnie najlepsze, co mógł o sobie powiedzieć. Był żywy. Żył. Nic więcej. W chwilach takich jak ta, kiedy własnym ciałem oświetlał popioły przeszłości i wszystkich, których znał i na których choć trochę mu zależało, zastanawiał się czasem, co jest warte takiego cierpienia. Nigdy nawet nie zbliżył się do granicy szaleństwa. Świadomość, że jest sam, jedyny, absolutnie i całkowicie sam, że nigdzie na całym świecie nie istnieje żaden inny głos i dotyk, żadna inna twarz, okazała się tak zaskakująca, że w jakiś sposób stłumiła szok przemiany, jakiej doznał. Żył. I był owym ostatnim człowiekiem na Ziemi z żartów, z których – obdarzony mało wyrafinowanym poczuciem humoru – tak lubił się kiedyś śmiać. Tylko że teraz to już nie był żart. I nie były żartem miesiące, podczas których ziemię pokrywał pył zniszczenia. Miesiące, gdy przeszukiwał tę ziemię w ciężkim trudzie, próbując znaleźć tę odrobinę żywności, która przetrwała nieskażona radiacją – choć czemu miałby się bać radiacji, sam nie wiedział, zapewne zadziałały stare nawyki – i chorobami, gdy przemierzał kontynent od krańca do krańca w poszukiwaniu jednej, wystarczyłaby jedna, ludzkiej istoty, z którą mógłby podzielić się swym cierpieniem. Ale oczywiście nikogo takiego nie znalazł. W Filadelfii, kiedy przechodził przez wybite okno wystawowe, poznał kolejny objaw przemiany. Ostre szkło rozcięło mu koszulę i powinno skaleczyć ciało, ale nic takiego nie nastąpiło. Na skórze na kilka sekund pojawiła się biała kreska, lecz zaraz znikła bez śladu. Seligman eksperymentował na sobie, najpierw ostrożnie, a potem już na nic nie zważając. Dowiedział się, że doświadczenia, radiacja lub jedno i drugie, a może żadne z nich, dokonały w nim dziwnych układowych cudów. Nic nie mogło wyrządzić mu żadnej szkody: wytrzymywał płomienie do trzynastu minut, jeśli nie były skierowane za pomocą miotacza bezpośrednio na niego, ostre przedmioty miały tę samą zdolność rozcięcia jego ciała, co rozcięcia hartowanej stali, nie dostawał odcisków od pracy; w pewnym, ograniczonym znaczeniu tego słowa był niemal pancerny. Niezniszczalny człowiek powstał za późno. Za późno, by krótkowzroczni rzeźnicy, tak pracowicie znęcający się nad jego ciałem, poznali, co to satysfakcja. Ale nawet gdyby udało się im przeżyć, zapewne i tak nie wiedzieliby, co się właściwie stało. Najprawdopodobniej był dziełem przypadku. Ale to nie zmniejszało cierpienia. Samotność okazała się czymś potężnym, wyniszczającym bardziej niż nienawiść, wymagającym bardziej niż matczyna

miłość, motywującym bardziej niż ambicja. Mogła nawet zmotywować do lotu w gwiazdy. Seligman krótko podsumował to w myśli: „Nie może być gorzej, niż jest, więc czemu, do diabła, nie?”. Ale to nie miało znaczenia. Niezależnie od przyczyny wiedział już, że musi lecieć do gwiazd, gdziekolwiek oni są. Musi im powiedzieć. Dla swej zaziemskiej rodziny będzie posłańcem śmierci. Pogrążą się w żałobie, choćby i na krótko, niemniej musi im powiedzieć. Musi ich znaleźć, by oznajmić: „Wasi ojcowie nie żyją. Nie ma już waszego rodzinnego domu. Rozegrali ostatnie rozdanie w najniebezpieczniejszej z gier i przegrali. Ziemia jest martwa”. Uśmiechnął się smutno. Pomyślał: „Przynajmniej nie będę musiał nieść pochodni wiedzy, świecę własnym światłem”. Świeć, robaczku świętojański, własnym światłem świeć... Seligman torował sobie drogę wśród wraków i powyginanych metalowych wsporników tego, co było kiedyś majestatyczną lśniącą konstrukcją ze szkła, stali i sprężonego betonu. Choć wiedział, że jest sam, obejrzał się za siebie. Czuł, że jest obserwowany. Czuł to nie pierwszy raz i wiedział, co to znaczy. Wiedział, że to Śmierć czeka na pewnie rozstawionych nogach, ogarniając całą planetę, rzucając na nią cień wiecznego milczenia. Ciemność nakryła smutny świat. Jedyne światło pochodziło od samotnego człowieka idącego w stronę rakiety, czuwającej niczym lodowa kolumna wbita w krajobraz zniszczenia. Palce swędziały go, gdy myślał o dwóch latach pracy, bo tyle kosztowało go wzniesienie tego kadłuba z berylu. Niepoliczalne bolesne wyprawy na wysypiska ruin, w które zmienił się port lotniczy, i z powrotem, ściąganie elementów wymontowanych z innych statków, wyzwalanie części z niewoli pudeł w zburzonych magazynach, zmuszanie się do nieprzerwanego wysiłku, nawet gdy był kompletnie wyczerpany. A teraz jego rakieta stała gotowa do lotu. Seligman nie był naukowcem, nie był nawet mechanikiem. Jedynie determinacja, drukowana dokumentacja budowy silników i cud statku częściowo tylko zniszczonego, z nienaruszonym układem napędowym, dały mu możliwość opuszczenia królestwa śmierci. Wspiął się po szczeblach drabinki do otwartego luku inspekcyjnego. Łatwo znajdował drogę, nawet bez latarki. Już po chwili przebiegał palcami po skomplikowanych układach przełączników poszczególnych systemów. Sprawdzał i jeszcze raz sprawdzał to, o czym wiedział, że wykonane jest bezbłędnie... a przynajmniej na tyle bezbłędnie, na ile mógł to uczynić amator. Jeśli nie przeżyje, za śmierć będzie mógł winić wyłącznie swe niedoskonałe, kalekie dzieło.

I teraz, kiedy Seligman był gotów do odlotu, gdy pozostało mu tylko załadowanie żywności i rutynowe sprawdzenie urządzeń, zaczął się bać bardziej podróży niż pozostania samotnym aż do śmierci. A jak długo przyszłoby mu na nią czekać, nie wiedział. Nie znał przecież granic swej odporności. Jak go przyjmą? Stworzenie tak... przekształcone jak on? W części halloweenowa dynia, w części ambulatoryjne przypomnienie o tym, co zostawili za sobą, od czego uciekli w przestrzeń? Czy nie będą się go bali, czy instynktownie nie będą mu ufali? „Gram na zwłokę?” – to pytanie rozkwitło mu nagle w głowie, przerywając przeprowadzane z wielką pewnością siebie testy systemów. Czyżby umyślnie opóźniał moment startu, raz za razem? Celowo wymyślał te testy i inne dodatkowe zadania tylko po to, by oddalić chwilę, po której nie ma już odwrotu? Myśli skłębiły mu się tak, że aż rozbolała go głowa. Otrząsnął się z obrzydzeniem. Testy były konieczne. Zawierała je każda z instrukcji zaściełających podłogę komory napędu. Ręce mu się trzęsły, ale ten sam imperatyw, który kazał mu pracować z największym pośpiechem nieprzerwanie przez dwa lata, zmuszał go teraz do kontynuowania koniecznego testu systemów. Zakończył go, gdy wschodzące słońce pierwszymi promieniami oświetliło te resztki porozdzieranych, powalonych budynków, które kiedyś były Nowym Jorkiem. Nie robiąc nawet najkrótszej przerwy, choć wiedział, że nie ściga się z czasem, lecz z wątpliwościami, które go raptem opadły, zszedł po drabince i zaczął ładować racje żywnościowe, czekające w schludnym stosie przy ręcznym dźwigu. Połączone superodporne kontenery z koncentratami i pojemniki z trudem wyszukanych płynów wyglądały imponująco i nieco niepokojąco. – Żywność jest największym problemem – powiedział do siebie. – Jeśli osiągnę punkt, z którego nie będzie już powrotu, i odkryję, że kończą mi się zapasy, nie będę miał najmniejszej szansy. Jest oczywiste, że nie mogę startować... jeszcze nie... Podświadomie musiałem zdawać sobie z tego sprawę... Nawet pozbawiony dokładnych danych, mój przyjaciel mózg dokonał właściwych obliczeń szacunkowych. Muszę czekać, muszę zebrać dodatkowe zapasy. Próbował ocenić, ile trzeba mu na to czasu. Doszedł do wniosku, że całe miesiące, a być może rok przeszukiwać będzie resztki magazynów znajdujących się w dostępnej mu odległości. Gorzej, po tym, jak pracowicie ściągnął z miasta to, co ładował właśnie do rakiety, znalezienie czegokolwiek będzie bardzo trudne. Nagle uświadomił sobie, że po raz ostatni jadł przedwczoraj. Przedwczoraj? Tak zajęty był ostatnimi przygotowaniami, że zupełnie zapomniał o jedzeniu. Cóż, zdarzało mu się to i wcześniej... nawet przed zagładą. Z pewnym wysiłkiem

Seligman spróbował sobie przypomnieć, kiedy tak naprawdę jadł. Nagle uświadomił sobie, że nie ma najmniejszego powodu opóźniać tego, co tak bardzo chciał opóźnić. Nie jadł od trzech tygodni. Seligman oczywiście o tym wiedział. Ale ta wiedza zagrzebana była tak głęboko, że do tej pory udawało mu się ją ignorować. Udawało mu się zaprzeczać prawdzie, bo prawda rozwiązywała problem pozornie nierozwiązywalny. W opuszczeniu martwej Ziemi nie przeszkadzało mu nic oprócz samego strachu przed opuszczeniem Ziemi. Ale dłużej nie mógł się już oszukiwać. Eksperymenty, którym został poddany, w połączeniu z radiacją nie tylko uodporniły go na pomniejsze zagrożenia, lecz także sprawiły, że nie musiał jeść. Zdumiało go to, ale też fakt, że nie uświadomił sobie tego wcześniej, choć powinien. Słyszał o bakteriach beztlenowych i drożdżach, zdolnych czerpać energię ze źródeł innych niż utlenianie pożywienia. Ujęcie tego, co niemożliwe, w terminy jakoś mu znane ułatwiło mu akceptację sytuacji, w jakiej się znalazł. Kto wie, czy nie jest nawet możliwe bezpośrednie przyswajanie energii? Jednego był pewien: nie odczuwa ani śladu głodu, i to po trzech tygodniach ciężkiej pracy bez przyjmowania... substancji odżywczych. Użycie tego określenia sprawiło, że aż się uśmiechnął. Zapewne będzie potrzebował pewnej ilości białka w celu odbudowy tkanek ciała, ale wielkie nieporęczne kontenery towarów spożywczych, zgromadzone wokół statku, nie były mu już do niczego potrzebne. Teraz, kiedy stawił czoło świadomości, że opóźnia wyprawę, bo... się jej boi, i że w zasadzie nic mu nie przeszkadza w tym, żeby zacząć ją choćby teraz, Seligman poczuł przypływ dawnej gorączki. Nabrał gwałtownej ochoty, by wreszcie ruszyć w drogę. Promienie słońca przedzierały się już, choć z trudem, przez unoszący się w powietrzu pył, gdy Seligman był wreszcie gotowy do drogi. Ale tym razem nie opóźniał startu. Znalezienie i opakowanie koniecznych białek zabrało mu trochę czasu. Tak czy inaczej, mógł ruszać. Na Ziemi nie istniał nikt ani nie istniało nic, co mogłoby go zatrzymać. Po raz ostatni rozejrzał się dookoła. Wydało mu się to w jakiś sposób właściwe. Sentymentalizm nigdy nie był dominującą cechą jego charakteru, ale po prostu postarał się zapamiętać, co widzi, na wypadek gdyby zadano mu kiedyś pytanie: „Jak to wyglądało... na końcu?”. Pomyślał o tym, bo poczuł żal, że przedtem, w ciągu tych dwóch lat, które spędził na przygotowaniach do opuszczenia Ziemi,

jakoś nigdy tak naprawdę nie przyjrzał się temu sterylnemu światu. Szybko przyzwyczaił się do mieszkania na ruinach, nie trzeba było wiele czasu, by przestał je traktować jako środowisko. Wspiął się do statku po drabince. Zamknął i zablokował właz. Masywny fotel już na niego czekał, cały pokryty siecią. Wślizgnął się pod sieć, przyciągnął do siebie skrzynkę kontrolną, umieszczoną na ruchomym przegubowym ramieniu, a następnie zatrzasnął potrójny zamek. Siedział w statku, którego nie pofatygował się nawet ochrzcić, szukając po omacku umieszczonego w ramieniu fotela włącznika napędu. I przez cały czas świecił przedziwnie w półmroku kabiny. A więc taki miał być ostatni obraz, który poniesie w pamięci w przestrzeń, gorzkie epitafium dla rasy, która zmarnowała samą siebie. Nie będzie ostrzeżeń. Za późno na takie głupstwa. Ziemia była martwa, była domeną duchów. Nie ośmieliło się na niej wzejść ani źdźbło trawy, odrobinki życia nie czekały na swój czas w jamach, w jaskiniach, w przesyconym pyłem powietrzu i nawet, jak sądził, na dnie Rowu Kajmańskiego. Była tylko cisza. Cisza grobowa. Wcisnął guzik. Rakieta wzniosła się w powietrze. Drżała. Nie było w jej starcie nic z wielkości, którą pamiętał z czasów, gdy odlatywali inni. Jego statek podrygiwał, pracował przerywanym ciągiem, silniki nie działały, jak powinny. Kabina wpadła w wibrację, a z nią przyszło uczucie, że coś jest nie tak. Odbierał je całym sobą. Płomienie tryskające z dysz nie były tak jaskrawe jak wówczas, ich długość się zmieniała, mimo to leciał i nabierał szybkości. Nie działo się nic naprawdę złego, odczuwał tylko dyskomfort. Musiał przypominać sobie, że bardzo wiele różni go od jego poprzedników. Statek powoli wydostawał się z ziemskiej atmosfery. Kadłub nabrał barwy pomarańczowej, potem wiśniowej, a w końcu bladożółtej. To krążące w pokryciu chłodziwo walczyło z furią ognia. Ale Seligman coraz silniej wyczuwał, że źle się dzieje. Coś w końcu musiało zawieść! Niemal zaraz dowiedział się co. Wygięte nienaturalnie grodzie po prawej stronie zaczęły pękać! Statek nie został zbudowany – czy raczej odbudowany – przez ekipy fachowców, mających do dyspozycji najnowsze narzędzia, lecz przez samotnego, zdeterminowanego mężczyznę, wspierającego się wyłącznie instrukcjami. Mężczyznę, którego zabiją własne błędy. Statek wydostał się z atmosfery. Seligman ze zgrozą obserwował, jak płyty pękają, odlatują w przestrzeń. Próbował krzyczeć, ale w strumieniu uciekającego powietrza już nie było słychać dźwięku. Czuł, jak próżnia wysysa mu powietrze

z płuc. Stracił przytomność, a gdy statek mijał Księżyc, siedział, nadal nieruchomo, podtrzymywany w tej pozycji przez napiętą teraz sieć. Siedział twarzą do ściany kabiny, z której odpadły ochronne płyty, i pogiętego metalu, nieprzytrzymującego już niczego. I nagle silniki ucichły. Jakby czekały na ten sygnał, powieki Seligmana zadrżały, w kącikach oczu pojawiły się zmarszczki. Odzyskał przytomność. Seligman ze zgrozą wpatrywał się w próżnię, od której nic go już nie dzieliło. Świeżo ożywiony mózg z trudem absorbował ostateczną prawdę. Odebrano mu ostatnie pozory człowieczeństwa! Nie potrzebował już powietrza! Gardło mu się zacisnęło, żołądek skręcił. Czuł w skroniach uderzenia krwi, która teoretycznie powinna wykipieć z żył. Nie jest już w niczym podobny do tych żyjących Tam. Jeśli wcześniej był dziwolągiem, to kim stał się teraz? Upiorem? Stał się teraz czymś więcej niż posłańcem. Stał się świecącym przykładem ziemskiego końca ludzkości, symbolem zła, które wyrządził ich gatunek. Żyjący Tam uchodźcy nie potraktują go już jak utraconego krewnego, nie powitają go, nie zbudują wokół niego legend. Ale też nie będą mogli zaprzeczyć faktowi jego istnienia. Przynosił wieści zza grobu. Nie można go będzie zignorować. Nim u nich wyląduje, zobaczą, że siedzi w pozbawionej powietrza ruinie kabiny pilota. Nie będą w stanie z nim żyć, ale będą musieli wysłuchać, co ma do powiedzenia, i nie zdołają zaprzeczyć jego słowom. Miał jednak jakiś cel, jakiś powód, by... „żyć”? Seligman siedział w głębokim fotelu-lądowniku awaryjnym, w kabinie, która byłaby ciemna, gdyby nie niesamowite światło, jakie stało się tak ważną jego częścią. Siedział samotny. Samotny na wieczność. Wargi wykrzywił mu powoli ponury uśmiech. Jeśli ludzkość od swych narodzin szukała komunikacji, to niewątpliwie był jej najszlachetniejszym tworem. Sam stał się komunikatem. Stał się wiadomością. Widzieć znaczy uwierzyć, a uwierzyć znaczy zrozumieć. Czasami. Życie narzuciło mu gorzki cel, wreszcie stało się to jasne. Przez dwa lata walczył, by uciec śmierci i samotności na zrujnowanej Ziemi. Nie uniknie samotności. Sam Seligman wystarczy. Samotność? Przecież do tej pory nie rozumiał nawet znaczenia tego słowa! Jego zadaniem stało się teraz dopilnowanie, by został sam, na zawsze sam, sam wśród ludzi. Jest wiadomością wyrytą w ogniu.

Aż po kres czasu.

KAPSUŁA RATUNKOWA Terrence przesunął w górę prawą dłoń, tę, której nie mógł widzieć robot. Oczy rozszerzył mu trudny do zniesienia ból trzech złamanych żeber. Opanował się błyskawicznie i spojrzał na maszynę spod przymkniętych powiek. „Jeśli jej oczy klikną, jestem martwy” – pomyślał. Wielogłosowy pomruk kapsuły ratunkowej, w której się znajdował, przypomniał mu, jak rozpaczliwa jest jego sytuacja. Nie spuszczał wzroku z szafki z lekami, przymocowanej do ściany tuż obok wnęki zajmowanej przez robota. „Co za banał. Tak blisko, a jednak tak daleko. Równie dobrze mogłaby pozostać w bazie na Antaresie, tyle mam z niej pożytku” – pomyślał i poczuł, jak gdzieś, w głowie, rodzi mu się szalony śmiech. Powstrzymał go w ostatniej chwili. „Spokojnie. Trzy dni to koszmar, ale jeśli pękniesz, nic nie wygrasz. Wszystko po prostu szybciej się skończy”. A właśnie tego próbował uniknąć. Tylko że dotarł do kresu wytrzymałości. Wyprostował palce prawej dłoni. Prawą dłonią mógł poruszać, niczym więcej. Przeklął w myśli technika, który przepuścił robota. A może winny był jakiś polityk, bo pozwolił, by w kapsułach ratunkowych instalować wadliwe roboty, za co wziął działkę z kontraktu rządowego? Albo konserwator, który nie sprawdził działania maszyny podczas ostatniego przeglądu? Oni wszyscy zawinili. Przeklął ich wszystkich. A on umierał. Terrence zaczął umierać, nim dotarł do kapsuły ratunkowej. Właściwie zaczął umierać, gdy zaczęła się bitwa. Zamknął oczy. Powoli przestawał słyszeć dobiegające ze wszystkich stron dźwięki: szum chłodziwa w ukrytych w ścianach przewodach, trzaski maszyn łączności, bez chwili przerwy przekazujących sobie wieści z całej galaktyki, drgania anten obracających się na łożyskach i umieszczonych w pęcherzach na szczycie kapsuły. W ciągu ostatnich trzech dni wielokrotnie odcinał się od rzeczywistości. Miał do wyboru albo to, albo poddać się obserwacji robota i w końcu się poruszyć. Ale ruch oznaczał śmierć. Takie to było proste. Zamknął uszy na ciche odgłosy kapsuły. Słuchał cichych wewnętrznych głosów.

– O Boże, muszą ich być miliony! – zadudnił mu w interkomie głos Resnicka, dowódcy ich eskadry. – To ma być formacja bojowa? – zdumiał się ktoś. Terrence spojrzał na ekran radaru, na migające kropki, oznaczające jednostki Kybenów. – A skąd mamy wiedzieć, co jest formacją tych statków jak muchomory? – odpowiedział pytaniem Resnick. – Tylko pamiętajcie, cały kapelusz tych grzybków najeżony jest działami o cholernie dobrym zasięgu. W porządku, uważajcie na siebie, powodzenia... i pogońcie im kota! Flota zanurkowała wprost na armadę Kybenów. W umyśle Terrence’a rozbrzmiały odgłosy bitwy przebywające ocean przestrzeni. Oczywiście tak działała wyobraźnia, dźwięki nie docierały do tego grobowca. Jednak słyszał wyraźnie syk miotacza swego stateczku zwiadowczego, raz za razem wysyłającego promień wymierzony w jednostkę prowadzącą nieprzyjacielską flotę. Jego maszyna klasy Snajper tworzyła szpic śmiercionośnego ataku, niczym klin zbliżającego się do Kybenów w luźnej formacji. I wtedy to się stało. W jednej chwili leciał wprost w ogień bitwy, widział lewą burtę gigantycznego kybeńskiego pancernika, czerwieniejącą pod uderzeniami jego ognia... w następnej wypadł ze swojej formacji, która zwolniła, by uniknąć ostrzału ze strony wroga, a w dodatku pomieszała nieprzyjacielskie szyki, przy czym mniejsza prędkość zwiększyła jej zdolność manewru. Tymczasem Terrence leciał wprost pod działa dziobowe podobnego do grzyba niszczyciela. Pierwszy strzał spalił mu przednie działa i stery kierunku, po czym ześlizgnął się ku rufie, zostawiając po sobie plamę jakby oksydowanego chromu. Udało mu się uniknąć kolejnego trafienia. Rozmowa radiowa, która nastąpiła później, była krótka, rzeczowa. Miał wrócić do bazy na Antaresie o własnych siłach. Jeśli nie zdoła, flota pozostanie na nasłuchu sygnału kapsuły ratunkowej niezależnie od tego, gdzie uda mu się awaryjnie wylądować. Terrence zrobił dokładnie to, co powinien. Mapy powiedziały mu, że gdzieś w pobliżu wiruje wokół osi kamyk, 1-333, 2-A, M & S, 3-804,39#, co oznaczałoby zaledwie trójwymiarowe koordynaty w przestrzeni, gdyby nie małe # po rzędzie symboli, informujące, że na jego powierzchni zbudowano kapsułę ratunkową. Czuł niesmak, że dał się tak łatwo wyeliminować z walki, ale jeszcze bardziej bał się, że zabraknie mu paliwa, nim zorientuje się w przestrzeni. Bał się, że będzie

dryfował, dryfował, aż skończy jako sztuczny satelita jakiegoś małego słońca. Wspomagając się minimalnym ciągiem wstecznym, jego stateczek klapnął na powierzchnię planetoidy, dwukrotnie odbił się od niej wysoko, obtłukł dziesięć razy o przeszkody niczym bilardowa kula, gubiąc przy okazji fragmenty części rufowej, aż wreszcie zaklinował się między głazami, zaledwie dwie mile od kapsuły ratunkowej. Terrence przeskakał ten dystans w próżni. Znalazł kapsułę ulokowaną w formacji skalnej. Najpierw chciał uruchomić sygnał naprowadzający, by flota wiedziała, gdzie go szukać. Wszedł do komory dekompresyjnej, wcisnął odpowiedni guzik dłonią w grubej próżniowej rękawicy, usłyszał syk wypełniającego wnętrze powietrza i mógł wreszcie zdjąć hełm. Zdjął także rękawice, po czym otworzył luk prowadzący do wnętrza mieszkalnego kapsuły. „Niech cię Bóg błogosławi, mała kapsuło” – pomyślał, upuszczając hełm i rękawice. Rozejrzał się. Zobaczył maszyny komunikacyjne odbierające wiadomości przychodzące, sortujące je i wysyłające we wszystkich pożądanych kierunkach. Na ścianie wisiała szafka z lekarstwami. Wiedział, że lodówka będzie dobrze zaopatrzona... pod warunkiem że poprzedni lokator nie opróżnił jej po ostatniej wizycie mechanika przeprowadzającego serwisy. W przeznaczonej specjalnie dla niego wnęce tkwił wieloczynnościowy robot. Chronometr na ścianie miał roztrzaskaną tarczę. To Terrence zauważył niemal od razu. „Niech Bóg błogosławi i tego, kto wymyślił małe kapsuły ratunkowe rozrzucone, gdzie się da, na wszelki wypadek”. Takie jak ta. Zrobił krok w głąb pomieszczenia. W tym momencie robot, którego zadaniem było utrzymywanie funkcjonalności stacji, gdy nikt w niej nie mieszkał, i rozładowywanie zapasów dostarczanych przez statki towarowe, poruszył się i pobrzękując, jednym przerażającym uderzeniem stalowego ramienia rzucił nim przez całą długość pomieszczenia. Terrence uderzył w stalową ścianę. Poczuł przeszywający ból pleców, ramion i nóg. Cios robota połamał mu żebra, więc leżał tak przez chwilę bezwładnie, niezdolny do wykonania jakiegokolwiek ruchu. Przez kilka sekund był tak oszołomiony, że nawet nie oddychał, i z pewnością właśnie to uratowało mu życie. Ból go unieruchomił, a w tym czasie robot ze stłumionym zgrzytem przekładni wycofał się do wnęki. Terrence spróbował usiąść. Robot zabuczał dziwnie, poruszył się. Terrence znieruchomiał – robot także. Kolejne dwie próby przekonały Terrence’a, że jego sytuacja jest tak zła, jak przypuszczał. Robotowi coś zaszkodziło na obwody drukowane. Polecenie dźwigania wymazało się lub zakłóciło tak, że teraz brzmiało: „Uderzać wszystko, co się rusza”. Przecież widział tarczę zegara! Oczywiście!

Cyfrowe wskazówki poruszały się, więc je uderzył. Terrence też się poruszał, więc został uderzony. I jeśli spróbuje się ruszyć, ponownie oberwie... Oprócz praktycznie niezauważalnych ruchów gałek ocznych przez ostatnie trzy dni Terrence ani drgnął. Próbował dotrzeć do komory dekompresyjnej, nieruchomiejąc, gdy robot to zauważył, a potem znów przesuwając się, choćby odrobinę, ale musiał zrezygnować z tego pomysłu niemal natychmiast – ból żeber był nie do zniesienia. Zastygł więc w niewygodnej skręconej pozycji i pewnie będzie w niej trwać dopóty, dopóki to się nie skończy. Tak albo tak. Ożywił się nagle. Wspomnienie wydarzeń sprzed trzech dni natychmiast przywołało go do rzeczywistości. Od panelu komunikacyjnego dzieliło go dwanaście stóp. Dwanaście stóp i będzie mógł włączyć sygnał naprowadzający, przywołujący ekipę ratunkową. Przywołujący ją, nim umrze od ran, nim zagłodzi się na śmierć, nim robot go zmiażdży. Od panelu mogło go dzielić i dwanaście lat świetlnych, takie miał szanse do niego dotrzeć. Lecz co właściwie stało się z robotem? Miał mnóstwo czasu na myślenie – robot wyczuwał ruch, ale myślenie go nie obchodziło. Myślenie niczego nie załatwi, ale też niczym nie zagraża. Firmy stawiające i utrzymujące kapsuły ratunkowe pracowały na kontraktach rządowych. Gdzieś na którymś etapie produkcji ktoś zastosował niedoskonałą stal albo zaoszczędził na obwodach drukowanych. Być może na którymś etapie nie poddano robota testom, którym powinno się go poddać. Na którymś etapie ktoś popełnił morderstwo. Terrence otworzył oczy. Właściwie to zaledwie uniósł powieki, tyle co nic. Gdyby uniósł je wyżej, robot wyczułby jego ruch. Nie mógł do tego dopuścić. Spojrzał na robota. Mówiąc dokładniej, robot nie był robotem, tylko zdalnie kontrolowaną maszyną z połączonych ze sobą stalowych elementów. Potrafił słać łóżko, układać arkusze stali, opiekować się hydroponiką, rozładowywać statki transportowe i odkurzać wykładzinę. Jego ciało, o kształtach zbliżonych do ludzkich, nie miało tego, co u człowieka jest głową. Ta maszyna nie potrzebowała głowy. Prawdziwy mózg, skomplikowana struktura plastikowych izolatorów i obwodów drukowanych, znajdował się za ścianą. Instalowanie drogich części w urządzeniu przeznaczonym do wykonywania ciężkiej, potencjalnie niebezpiecznej pracy uznano za nieopłacalne. Zbyt wielkie było ryzyko, że robot spadnie z dźwigu ładunkowego, że trafi go meteoryt albo przygniecie rozbijająca się rakieta. W ciele robota zamontowano więc czułe odbiorniki, „widzące”

i „słyszące”, co się dzieje, i przekazujące bodźce do mózgu... ukrytego za ścianą. No i tak się zdarzyło, że gdzieś tam mózg wyrył kiedyś w układach zbyt głębokie bruzdy. I teraz był szalony. Szalony nie w ten sposób, w jaki może oszaleć człowiek. Istnieje nieskończona liczba sposobów, na jakie może oszaleć maszyna. Ta oszalała dokładnie tak, by zabić Terrence’a. „Nawet jeśli uda mi się trafić czymś w to coś, to go nie powstrzymam”. Zapewne mógłby cisnąć czymś w maszynę, trafić ją, nim go dopadnie, ale nic by mu to nie dało. Mózg robota pozostałby nienaruszony, umożliwiając funkcjonowanie członków. Nic nie mógł zrobić. Patrzył na grube, masywne łapy. Wydawało mu się, że na przegubowych narzędziach, pełniących funkcję palców jednej z rąk, widzi własną krew. Wiedział, że musi to być dzieło wyobraźni, lecz nic nie mógł na to poradzić. Gimnastykował palce niewidocznej dla robota dłoni. Osłabł po trzech dniach. W głowie, dziwnie lekkiej, kręciło mu się z głodu i bardzo bolały go oczy. Leżał we własnym brudzie, ale to mu już nie przeszkadzało. Jego bok pulsował bólem, ból jak żar wielkiego pieca przeszywał go przy każdym oddechu. Dziękował Bogu tylko za to, że nie zdjął skafandra kosmicznego – ruch piersi przy oddechu ściągnąłby robota natychmiast. Znajdował się w stanie niemal delirycznym. Poprzedniego dnia, o ile mógł oddzielić dzień od nocy, nie mając zegara i nie widząc słońca, kilkakrotnie słyszał ryk silników lądujących statków floty. Ale zaraz uświadamiał sobie, że w przestrzeni nie słyszy się ryku. Potem zyskiwał pewność, że flota jest wewnątrz maszyn komunikacyjnych, że przybywa przez podprzestrzeń wprost do kapsuły ratunkowej. A później powtarzał sobie, że coś takiego jest po prostu niemożliwe. Aż w końcu odzyskał świadomość i już wiedział, że zwyczajnie miał halucynacje. Gdy obudził się, zrozumiał, jak wygląda rzeczywistość, i nie, nie cierpiał na halucynacje. Został uwięziony bez możliwości ucieczki. Śmierć przybyła i związała się z nim na zawsze. Miał umrzeć. Terrence nigdy nie był bohaterem, ale nie był też tchórzem. Był tylko mężczyzną z rodzaju tych, którzy walczą w wojnach, bo ktoś zawsze w nich walczy. Był mężczyzną z rodzaju tych, którzy pozwalają oderwać się od żony i domu i rzucić w nicość nazywaną przez nich Kosmosem, by bronić tego, co – jak mu powiedziano – wymaga obrony. Ale właśnie w takich momentach jak ten ludzie tacy jak Terrence zaczynają myśleć. Dlaczego tutaj? Dlaczego właśnie tak? Co takiego zrobiłem, że muszę umierać w obsranym skafandrze na zagubionym w przestrzeni skalnym odłamku? Nie

w chwale, jak pisali w domu, w gazetach, tylko z głodu albo wykrwawiając się na śmierć, sam na sam z oszalałym robotem? Dlaczego ja? Dlaczego ja? Dlaczego sam? Wiedział, że na te pytania nie ma odpowiedzi. Nie spodziewał się odpowiedzi. Nie doznał rozczarowania. Obudził się i instynktownie spojrzał na zegar. Strzaskana tarcza odpowiedziała mu spojrzeniem, przerażając go, każąc szeroko tworzyć oczy w nieprzytomnym strachu przebudzenia. Robot zabrzęczał jednostajnie, zaiskrzył. Terrence nie zamknął oczu. Brzęczenie ustało. Oczy zaczęły go palić. Wiedział, że nie utrzyma ich otwartych zbyt długo. Pieczenie z głębi oczu przeniosło się do przodu, teraz bolały całe, aż zaczęły łzawić. Miał wrażenie, że w ich kąciki ktoś wbija mu igły. Po jego policzkach popłynęły łzy. Oczy zamknęły się same. Szum w uszach narastał, przechodził w huk. Ale robot nie wydał z siebie najmniejszego dźwięku. Przestał działać? Czyżby uszkodzenie się pogłębiło, aż wreszcie go unieruchomiło? Czy Terrence może zaryzykować eksperyment? Przesunął się, próbował znaleźć wygodniejszą pozycję. Robot zaatakował natychmiast. Terrence zamarł w pół ruchu, serce zmieniło mu się w sopel lodu wbity w pierś. Robot zatrzymał się, zdezorientowany, zaledwie dziesięć cali od jego wyciągniętej nogi. Zabrzęczał do siebie. Brzęczenie dobiegało i z jego korpusu, i z jakiegoś nieokreślonego miejsca za ścianą. To zaintrygowało Terrence’a. Gdyby robot funkcjonował właściwie, wydawałby może jakieś ciche dźwięki, ale prawdopodobnie nie wydawałby żadnych, a już z pewnością żadnych dźwięków nie wydawałby jego mózg. Lecz robot nie funkcjonował właściwie, a kiedy myślał, było to wyraźnie słychać. Tymczasem maszyna potoczyła się wstecz, nie spuszczając z niego spojrzenia. Kule czujników wizualnych wbudowane były w korpus, przez co wyglądała jak przysadzisty obrzydliwy rzygacz, bryłowaty i śmiertelnie niebezpieczny. Brzęczenie przybrało na sile, od czasu do czasu akompaniował mu też trzask wyładowania elektrycznego. Robot iskrzył. Terrence instynktownie przeraził się jeszcze bardziej na myśl o zwarciu, pożarze kapsuły i... braku robota, który mógłby ugasić ogień. Opanował jednak strach. Wytężył słuch, usiłując wykryć w ścianie miejsce, z którego dobiegały odgłosy wydawane przez mózg podczas pracy. Tak, chyba tak, ale... czyżby? Mogły wydobywać się albo ze ściany za wręgą, obok

lodówki, albo za wręgą koło urządzeń komunikacyjnych. Te dwa miejsca dzieliło zaledwie kilka stóp, ale kilka stóp to mogła być wielka różnica. Stalowa płyta ściany i irytujące brzęczenie robota uniemożliwiały mu pewne określenie źródła dźwięku. Odetchnął głęboko. Żebra przesunęły się o ułamek cala, a ich końce otarły się o siebie w miejscu złamania. Terrence jęknął. Natychmiast stłumił jęk, ale nadal trwał on w jego głowie i rósł, potężniał, aż stał się pieśnią ku chwale nieznośnego bólu, tak strasznego, że język wysunął mu się przez otwarte usta... i poruszył się odrobinę. Robot potoczył się do przodu, w jego kierunku. Terrence natychmiast schował język, zacisnął wargi, uciszył mentalny krzyk, gdy był najgłośniejszy. „O Boże! Co za ból! Boże, Boże! Skąd taki ból?!” Całe ciało oblał mu pot. Czuł, jak płynie strumieniami pod skafandrem, pod bielizną, po skórze. Nieznośne swędzenie pogorszyło ból żeber. Terrence poruszył się tak ostrożnie, tak nieznacznie, że ruchu nie było widać po skafandrze, ale swędzenie wcale nie ustało. Im bardziej starał się jakoś je powstrzymać, a przynajmniej o nim nie myśleć, tym bardziej było dokuczliwe. Pachy, skóra po wewnętrznej stronie zgiętych ramion, uda, nagle zbyt ciasno opięte bielizną... Swędzenie doprowadzało go do szaleństwa. Musiał się podrapać! Omal się nie poruszył. Wstrzymał się w ostatnim momencie. Wiedział, że nie dożyje chwili ulgi. Usłyszał własny śmiech dudniący mu w głowie. „Boże Wszechmogący, a ja zawsze śmiałem się z brudasów, których wiecznie coś swędziało, tak śmiesznie tańczyli podczas inspekcji, a tym, którzy mogli się podrapać, westchnąć z zadowolenia, o Boże, jak ja im zazdrościłem!” Dziwne to były myśli, szalone, nawet on zdawał sobie z tego sprawę. Swędzenie dokuczało mu nadal. Nic nie pomagało. Poruszył się tyle, ile mógł. Zrobiło się jeszcze gorzej. Odetchnął głęboko. Końce złamanych żeber znów się o siebie otarły. Tym razem los mu sprzyjał. Terrence stracił przytomność z bólu. – No i co, Terrence, jak ci się podobali Kybeni? Ernie Terrence zmarszczył czoło, potarł dłonią policzek, spojrzał na swego dowódcę i wzruszył ramionami. – Są niesamowici, prawda? – Niesamowici? Dlaczego tak uważasz? – Bo są tacy do nas podobni. Oczywiście oprócz tych jaskrawożółtych palcówmacek. Ale poza tym są identyczni. Identyczni jak ludzie. Dowódca zmatowił ściany kabinki egzaminacyjnej. Wyjął papierosa ze srebrnej

papierośnicy, poczęstował porucznika. Pociągnął, papieros się zapalił. Spojrzał na podkomendnego, przymykając oko przed dymem. – Jest gorzej, obawiam się. Ich wnętrzności wyglądają tak, jakby ktoś je wyjął, dołożył od serca wnętrzności innych gatunków i wsadził to wszystko z powrotem, dbając tylko o to, żeby się zmieściło. Przez najbliższe dwadzieścia lat będziemy wszyscy mądrze kiwali głowami, próbując dojść, jaki jest ten ich metaboliczny raison d’être. Terrence machinalnie obracał w palcach niezapalonego papierosa. Chrząknął. – To najmniejszy problem. – Masz rację. – Dowódca skinął głową. – Przez najbliższy tysiąc lat będziemy próbowali dojść, jak myślą, dlaczego walczą, jak można by się z nimi dogadać, jakie mają zamiary. „Jeśli dadzą nam pożyć tak długo” – pomyślał Terrence. – Dlaczego w ogóle z nimi walczymy? – spytał starszego mężczyznę. – Tylko tak naprawdę. – Bo Kybeni chcą zabić każdego człowieka, którego rozpoznają jako człowieka. – Ale co do nas mają? – Przecież to bez znaczenia. Może nie podoba się im, że nasza skóra nie jest jasnożółta? Że nie mamy jedwabistych elastycznych palców? Albo może nasze miasta są dla nich zbyt hałaśliwe? Wiele może być tych „może”. Ale nie mają znaczenia. Przetrwanie nigdy nie ma znaczenia... póki nie musisz przetrwać. Terrence skinął głową. Rozumiał. Kyben też rozumiał. Uśmiechnął się do Kybena, wyciągnął blaster, wystrzelił z bliska. Na ścianie kabiny wykwitły szkarłatne plamy. Skręcił, by uniknąć wybuchu po własnym strzale. Ruch fotela przesuwającego się po szynie, zapewniającego mu odpowiednie pole widzenia podczas manewrów, wywołał zawrót głowy. Na chwilę zamknął oczy. A kiedy je otworzył, otchłań była bliżej. Zachwiał się, zacisnął wargi, aż zbielały, usiłował zachować równowagę. Stęknął. Czuł, jak ten dźwięk dociera głęboko, aż do żołądka. Jego długie jedwabiste palce o wielu stawach podpełzły do szafki z lekarstwami wiszącej na stalowej płycie za wręgą. Robot zaatakował ze zgrzytem. Fragmenty stali ocierały się o siebie, sypały srebrnym pyłem, unoszonym przez powiew wiatru, który nie wiadomo skąd się wziął. Maszyna uniosła ołowiane stopy ku jego twarzy. Naprzód i naprzód, aż nie miał już miejsca na wykonanie ruchu i

wtedy zapaliło się światło, jasne, jaśniejsze od każdej gwiazdy, którą Terrence’owi dane było zobaczyć w życiu, rozprażone, błyskające, lśniące, podskakująca kula światła na piersi robota, który zatoczył się, potknął, zrobił krok. Robot zasyczał, zabuczał i rozpadł się na milion rozpryskujących się błyskawicznie fragmentów, ruchome promienie słońca nad gardzielą otchłani, nad którą stał, nad którą się chwiał. Rozpaczliwie zamachał ramionami, próbował się ratować, ale w ostatniej chwili przed upadkiem drgnął i się obudził. Uratował życie tylko dlatego, że był nieprzytomny. Nawet w piekle koszmaru zachował świadomość sytuacji. Nie jęczał i nie wił się mimo delirium, nie wykonał ruchu ani nie jęknął. Wiedział, że to prawda, bo nadal żył. I tylko nagłe drgnięcie w chwili, gdy się obudził, tak gwałtownie, wywabiło potwora z jego stanowiska. Ale teraz Terrence był już przytomny. Siedział cicho, nie wydając dźwięku, zgarbiony, oparty o ścianę. Robot się cofnął. Terrence odetchnął płytko przez nos. Jeszcze chwila i skończyłoby się wszystko, co przeżywał przez te trzy dni... – trzy dni czy więcej? jak długo spał? – ...tortur. Był głodny. O Boże, jak strasznie był głodny. Ból w boku jeszcze się nasilił, ciągły, niesłabnący ani na chwilę. Nawet najpłytszy oddech stał się nieznośnym cierpieniem. Swędzenie całego ciała doprowadzało go do szaleństwa. Siedział niewygodnie, skulony, wciśnięty w zimną stalową gródź, której nity wbijały mu się głęboko w plecy. Chciał umrzeć. Nie, nie chciał umrzeć. To życzenie mógłby spełnić aż za łatwo. Gdyby tylko zdołał wyłączyć mózg robota. Ale to nie leżało w jego mocy. To niemożliwe. Gdyby tylko mógł nosić Fobosa i Deimosa na łańcuszku... Gdyby tylko mógł obudzić się z silikonową debiutantką z Penares. Gdyby tylko mógł użyć jelita grubego jako lassa. Musiałby zniszczyć mózg na tyle, by powstrzymać robota od dotoczenia się do niego i załatwienia sprawy. Ale od mózgu dzieliła go stalowa wręga. Jakkolwiek by

liczył, jego szanse wynosiły minus zero. Terrence zastanawiał się przez chwilę, którą część jego ciała robot zmiażdży pierwszą. Jedno uderzenie potężnym łapskiem – narzędziem do ciężkiej pracy, wykończy go bez dyskusji. Chociaż równie dobrze może go wykończyć nawet głębszy oddech. Być może gdyby się poruszał wystarczająco szybko, udałoby mu się wskoczyć przez właz do komory ciśnieniowej... Bez sensu. (A) W jego obecnym stanie robot dorwie go, nim uda mu się wstać. (B) Nawet gdyby zdarzył się cud, nawet gdyby udało mu się dostać do śluzy, robot po prostu zniszczy mechanizm sterowania, wpuści powietrze i koniec. (C) Nawet gdyby założyć, że dwa cudy zdarzą się jeden po drugim, a się nie zdarzą, co dzięki temu zyska? Hełm i rękawice znajdują się w tej chwili we wnętrzu kapsuły, nie w śluzie. Planetoida nie zapewni mu ochrony. Rozwalił statek, więc nie wyśle z niego sygnału. Nie ma szans. Wisi nad nim nieunikniona zagłada. Im więcej o tym myślał, tym bardziej był pewny, że wkrótce zgaśnie światełko jego życia. Zgaśnie światełko życia. Światełko życia... Światełko... ...światło...? „O Boże, czy to możliwe? Czy to możliwe? Czyżbym znalazł wyjście?” Zachwyciła go jego prostota. To wyjście czekało na niego trzy dni, takie oczywiste, takie proste, że w swej prostocie aż wspaniałe. Ogarnęła go radość tak wielka, że omal się nie poruszył. Nie jestem szczególnie inteligentny, nie jestem żadnym geniuszem, więc jak na to wpadłem? Błyskotliwość własnego pomysłu wyprowadziła go z równowagi na dobre kilka minut. Czy ktoś mniej inteligentny rozwiązałby problem z równą łatwością? Czy równie dobrze jak on poradziłby sobie ktoś od niego bystrzejszy? I wtedy przypomniał sobie sen. Światło we śnie. Nie rozwiązał problemu, zrobiła to za niego jego podświadomość. Rozwiązanie leżało na widoku, za łatwe, by wpaść na nie tak od razu. Umysł musiał znaleźć jakiś sposób, by mu je uświadomić. Na szczęście znalazł. A zresztą nie ma przecież znaczenia, jaką drogą doszedł do rozwiązania. Jego Bóg go wysłuchał... jeśli Bóg miał z tym cokolwiek wspólnego. Bo Terrence nie był człowiekiem religijnym w żadnym znaczeniu tego słowa. Ale taki cud wystarcza, by zmienić niewierzącego w wierzącego. Nic się jeszcze nie skończyło.

Odpowiedź istniała... To właśnie była odpowiedź. Mógł się zacząć ratować. Powoli, boleśnie wręcz powoli przesuwał do pasa prawą, niewidoczną dla robota rękę. W pasie miał narzędzia, które kosmonaucie na statku mogą być potrzebne w każdej chwili: klucz francuski, środki przeciwsenne, kompas, licznik Geigera, latarkę. To ona była cudem. Cylindrycznym cudem. Pogładził latarkę palcami, delikatnie, niemal z miłością. Odczepił ją szybko, jakby się czegoś bał. Dla „oczu” robota pozostawał niewidzialny. Trzymał ją przy boku, oddaloną od ciała o ułamek cala, skierowaną w górę, ponad wygiętą w kolanie nogą w skafandrze. Jeśli robot na niego spojrzy, zobaczy tylko fragment nieruchomego ciała, zasłaniającego mu widok na poruszające się przedramię. Dla maszyny będzie nieruchomy. Całkowicie nieruchomy. „A teraz – pomyślał Terrence z niepokojem – gdzie jest mózg? Jeśli jest za urządzeniami łączności, nie żyję. Jeśli obok lodówki, jestem uratowany”. Nie mógł pozwolić sobie na ryzyko. Będzie musiał się poruszyć. Podniósł nogę. Robot ruszył w jego kierunku. Brzęczał głośniej niż poprzednio, sypał iskrami. Terrence opuścił nogę. Za płytami nad lodówką! Robot zatrzymał się tuż przy nim. Teraz o wszystkim decydowały sekundy. Maszyna zabrzęczała, sypnęła iskrami i wycofała się do swej wnęki. Już wiedział! Wcisnął guzik. Niewidzialny promień latarki przeskoczył przestrzeń między nim a wręgą nad lodówką. Wciskał guzik raz za razem, a płaski krąg światła to pojawiał się na ścianie kapsuły, to znikał. Robot zaiskrzył, wytoczył się z wnęki. Spojrzał na Terrence’a, a potem w jednej chwili zmienił kierunek i popędził tam, gdzie widział ruch. Stalowa pięść zatoczyła łuk i uderzyła w ścianę z donośnym brzękiem. Trafiła dokładnie w to miejsce, na które padało światło, zapalające się i gasnące. Robot walił w nie raz za razem, raz za razem, aż wręga skręciła się, pękła i otwarła, ukazując uzwojenie, kruche płytki, precyzyjne układy scalone, moduły pamięci. Robot niszczył je, obracał w proch i pył, a w końcu zamarł z pięścią wzniesioną do kolejnego ciosu. Zamarł. Znieruchomiał. Był martwy. Nawet wiedząc, że to koniec, Terrence włączał i wyłączał latarkę. Nieświadomie, kurczowo, bez przerwy. Aż wreszcie do jego mózgu przebiła się prawda o tym, że to już koniec. Że robot jest martwy. A on żyje. Teraz go uratują. Nie miał co do

tego żadnych wątpliwości. Teraz mógł wreszcie pozwolić sobie na płacz. Szafka z lekarstwami powiększała się przed jego załzawionymi oczami. Maszyny łączności uśmiechały się do niego. „Boże cię błogosław, maleńka kapsuło ratunkowa” – zdążył jeszcze pomyśleć i stracił przytomność.

INSTYNKT WIELKICH ARTYSTÓW W chwili gdy to zmaterializowało się z czarnej nicości, Bart Chester szedł Broadwayem i wciskał Eloise typowy kit: „Nie, przysięgam, mówię prawdę, zapraszam cię do siebie, wypijemy po drinku, po jednym drinku, a potem wyskoczymy na przedstawienie”. Był w pełni świadom, że akurat dziś przedstawienia nie będzie, głównie dlatego, że nie miał grosza przy duszy, ale o tym Eloise nie musiała wiedzieć. Była słodką dziewczyną, Bart nie zamierzał psuć jej luksusami. Zastanawiał się właśnie, ile wysiłku będzie go kosztowało odwrócenie jej uwagi od przedstawienia i zwrócenie jej na bardziej przyziemne kwestie, kiedy usłyszał wycie. Dźwięk jakby tysiąca generatorów pracujących na pełnych obrotach wspiął się po otaczających Times Square ścianach z kamienia i odbijał się od nich grzmotem, zagłuszającym zwykłe hałasy ulicy. Głowy odwracały się, ludzie unosili wzrok do nieba. Bart Chester też spojrzał na niebo i był jednym z pierwszych, którzy widzieli, jak znikąd pojawia się to migoczące coś. Powietrze jakby poróżowiało i zaczęło drgać niczym od dalekiej błyskawicy. A potem popłynęło jak woda. Być może tylko tak mu się wydawało, a być może coś rzeczywiście znalazło się w powietrzu, ale ono naprawdę popłynęło jak woda. Z oczu Barta Chestera znikł chytry błysk. Nie dane mu było przeżyć numerku z Eloise. Odwrócił się od jej imponujących wdzięków i uświadomił sobie, zrozumiał, wyczuł, że ma do odegrania swoją rolę w tym, co się wydarzy. Inni też poczuli podobnie, bo szli chodnikami coraz wolniej, odwracali się i wpatrywali w wieczorną ciemność. Wszystko potoczyło się szybko. Powietrze zadrgało jeszcze wyraźniej, po czym coś zmaterializowało się w nim niczym duch z mgły. Był to długi cylindryczny kształt, masywny i lśniący. Zmaterializował się nad Times Square. Bart zrobił trzy duże kroki, zatrzymał się na krawędzi chodnika, wytężył wzrok, by przez blask neonów dostrzec coś więcej z tej dziwnej konstrukcji. Ludzie popychali go i potrącali, ale powoli gromadzili się wokół niego, jakby Bart był katalizatorem jakiejś reakcji chemicznej. To coś (Bart Chester za długo pracował w show-biznesie, żeby spieszyło mu się

do przyklejania etykietek) wisiało w powietrzu, zaczepione na niczym, jakby na coś czekało. Rozciągało się między ścianami budynków jak w okopie. Górowało nad najwyższym z nich o dobre dziesięć stóp. Czymkolwiek była ta struktura, zdawała się mieć przeszło dziewięćset stóp wysokości. Miliony błyskających kolorowych światełek odbijały się w jej lśniącym cylindrycznym kształcie. I dosłownie na oczach Barta w pozornie całkowicie gładkiej powierzchni pojawił się okrągły otwór, z którego wyłoniło się coś płaskiego, bardzo przypominającego tacę. Było w niej mnóstwo małych dziurek. W następnej chwili przez dziurki wyjrzały metalowe sztywne włókna. Poruszały się w powietrzu. Wszystkie gazetowe historyjki z ostatnich lat nagle – jakby z dziecięcą wręcz łatwowiernością – połączyły się w jedno. „O mój Boże – pomyślał Chester, absolutnie pewny, że ma rację. – O mój Boże, oni analizują atmosferę. Sprawdzają, czy mogą tu żyć”. A kiedy to pomyślał, zrozumiał rzecz o wiele większą i ważniejszą: „To statek kosmiczny. To... to coś przyleciało do nas z innej planety. Z innej planety?”. Wiele miesięcy minęło od bankructwa Cyrku Braci Emery, w który Bart włożył wszystkie swoje pieniądze. Wiele miesięcy minęło też od czasu, gdy zapłacił czynsz, i niewiele mniej od czasu, gdy regularnie jadał trzy posiłki na dobę. Rozpaczliwie szukał okazji. Jakiejkolwiek okazji. I teraz, kiedy krew urodzonego przedsiębiorcy mocno tętniła mu w żyłach, Bart pomyślał, ledwie opanowując radość: „Dobry Boże, cóż to będzie za atrakcja!”. Koncesje. Baloniki z napisem: „Pamiątka z kosmicznej rakiety”. Popcorn, solone orzeszki, krakersy, lornetki, proporczyki. Przekąski! Hot dogi, jabłka w cukrze! Możliwości były wręcz nieograniczone. Nieograniczone! „Pod warunkiem że będę pierwszy” – pomyślał jeszcze, mentalnie trzymając kciuki za samego siebie. Nie zwracał uwagi na gadającego przez radio rozgorączkowanego policjanta. Nie zwracał uwagi na hałas tłumów, nawet na rozlegające się tu i tam okrzyki ludzi obserwujących falujące włókna. Zaczął przebijać się z powrotem przez tłum, nie szczędząc łokci, i usłyszał jeszcze słaby głos Eloise, wypowiadający błagalnie jego imię. – Przepraszam, kotku... – krzyknął przez ramię. Trafił łokciem w dołek tęgiej kobiety. – ...ale za długo byłem głodny, żeby odpuścić taką okazję! – Przepraszam panią... przepraszam, kolego... uch... przepraszam, ale muszę... uch... przejść tam. Ach, dziękuję... I już stał przy drzwiach drogerii. Znieruchomiał na chwilę, poprawił krawat, wyszeptał do siebie:

– Och nie, nie, nie, nie! Popatrzcie tylko, jak mały Bartie Chester zarabia pierwszy milion. Nie mówicie mi, że nie! Wyjął z kieszeni garść drobnych, wślizgnął się do budki telefonicznej. Kilka minut zajęło mu zamówienie międzymiastowej na koszt odbiorcy, pani Charles Chester w Wilmington w stanie Delaware. Usłyszał, jak w Delaware dzwoni telefon, po czym rozległ się głos matki: – Tak? Halo? Zdążył powiedzieć tylko: „Cześć, ma...”, kiedy wtrąciła się telefonistka: – Czy przyjmuje pani rozmowę na koszt odbiorcy, pani Chester? Matka wyraziła zgodę. Bart wziął się do roboty. – Halo? Halo? Mama? Jak się masz, mamo? – Bart? To ty? Jak miło, że zadzwoniłeś! Długo się nie odzywałeś. Tylko kilka pocztówek... – Tak, wiem, przepraszam – przerwał matce Bart – ale rozumiesz, tu, w Nowym Jorku, ciągle się coś dzieje. Posłuchaj, mamo, potrzebuję pieniędzy. – Ach... ale ile potrzebujesz? Mogę ci dać... – Kilka setek, mamo. To największa, Bóg mi świadkiem, największa pieprzona okazja... – Bart! Jak ty się wyrażasz? Do matki? – Przepraszam, mamo, strasznie cię przepraszam, ale to jest taka gorąca rzecz, że aż parzy palce. Przysięgam na Bo... – Bart zachłysnął się i zaczął od nowa: – Przysięgam na wszystko! Potrzebuję trochę forsy jak jeszcze nigdy w życiu. Zwrócę ci wszystko w kilka miesięcy, przysięgam. Proszę, mamo, no strasznie proszę. Nigdy cię o nic nie prosiłem! Przez następne dwie minuty pokonywał kolejne wątpliwości matki. Skończyło się na obietnicy wysłania rano z banku ostatnich wolnych dwustu dolarów. Podziękował za nie jak najpiękniej, ignorując zjadliwe uwagi telefonistki przypominającej pani Charles Chester, że to ona płaci za połączenie. Zakończył rozmowę i natychmiast rozpoczął kolejną: – Erbie? Cześć. Słuchaj, mam oko na taki jeden interes, z pewnością największy... na litość boską, nie odkładaj słuchawki... to coś tak wielkiego, że nawet sobie nie wyobrażasz... Pięć minut i pięćset dolarów później: – Sandy, kochanie? Jak to „kto mówi”? Bart mówi! Bart Chest... Tylko się nie rozłączaj! Masz okazję zarobić milion, słodki melonik, pewne jak w banku. Jak to czego chcę? Chcę pożyczyć od ciebie...

Piętnaście minut, sześć rozmów i cztery tysiące pięćset dwadzieścia dolarów później Bart Chester wyskoczył z apteki jak z procy w sam raz, by zobaczyć, jak taca chowa się, a okrągły otwór zasklepia. Rakieta kosmiczna znów była lśniąca i gładka. Eloise oczywiście znikła bez śladu. Bart już o niej nie pamiętał. Tłumy rozlewały się po ulicy, choć wszyscy nadal byli bardzo ostrożni i nie włazili pod konstrukcję. Korek zablokował aleję od końca do końca. Kierowcy i pasażerowie siedzieli na dachach samochodów, wpatrzeni w machinę. Jakimś cudem udało się podjechać wozom straży pożarnej. Strażacy w gumowych płaszczach stali obok nich, przygryzając wargi i bezradnie kręcąc głowami. „Muszę się tam dostać, muszę wyprzedzić innych organizatorów”. W głowie Barta Chestera tańczyły wypełnione po brzegi blaty kuchenne. Przepychał się przez tłum, by znów znaleźć się na krawędzi chodnika, kiedy zobaczył, że policja formuje kordon. Tęgi gliniarz w okularach chwycił za rękę chudego chłopaka, wyglądającego, jakby wszyscy się nad nim znęcali. Chester dopadł ich w jednej chwili. – Przepraszam, przyjacielu, ale tam nie wejdziesz. Mamy wszystkich trzymać z daleka – rzucił grubas przez ramię. – Panie władzo, ale ja muszę dostać się do środka. Gliniarz pokręcił głową i Chester nie wytrzymał: – Posłuchaj, człowieku, ja jestem Bart Chester! No wiesz, Korowód Gwiazd 1954, Cyrk Braci Emery... Ja to produkowałem! A teraz muszę dostać się tam, do środka. Widać było, że nie zrobił na gliniarzu żadnego wrażenia. – Posłuchaj, przecież mówię... Pan inspektor! Panie inspektorze, tu jestem. – Machał ręką gorączkowo. Niski mężczyzna w burym płaszczu, idący w stronę zaparkowanych radiowozów, zatrzymał się, obrócił i stąpając ostrożnie, by nie nadepnąć na wykładane wzdłuż krawężników kable, ruszył w jego kierunku. – Panowie – zwrócił się Chester władczo do gliniarzy – jestem przyjacielem inspektora Kesselmana. Inspektorze – powiedział błagalnie – muszę dostać się do środka. To naprawdę ważne. Z tego może wyjść promocja! Kesselman już zaczął kręcić głową, ale przerwał. Przez chwilę przyglądał się Chesterowi, mrużąc oczy, wspomniał bilety na walki bokserskie i do cyrku i w końcu niechętnie potwierdził krótkim skinieniem.

– Dobra, wchodź – powiedział, nie kryjąc niesmaku. – Ale trzymaj się blisko mnie. Chester przeszedł pod połączonymi dłońmi gliniarzy. Razem z inspektorem stanęli na krawędzi cienia rzucanego przez wiszącą w powietrzu maszynę. – Jak ci leci w branży, Chester? – spytał mały inspektor. Bartowi wydawało się, że głowę ma tak lekką, jakby lada chwila miała ulecieć w niebo. I na tym polegał cały problem. – Kiepsko – przyznał. – Wpadnij do mnie kiedyś na kolację – zaproponował policjant tonem wyraźnie sugerującym, że odpowiedź powinna brzmieć „nie, dziękuję”. – Dziękuję, chętnie. – Bart uważał, by nie wejść w cień dziwnej maszyny. – Czy to jest statek kosmiczny? – spytał, a brzmiał przy tym niemal jak dziecko. Kesselman popatrzył na niego dziwnie. – Skąd, do diabła, strzelił ci do głowy ten pomysł? – spytał. Chester wzruszył ramionami. Uśmiechnął się przepraszająco. – Chyba czytam za dużo komiksów – stwierdził. – Chyba oszalałeś – orzekł Kesselman, kręcąc głową. Dwie godziny później, gdy z drabiny zszedł ostatni ze strażaków z miną, która dobitnie świadczyła o klęsce, i oświadczył: „Bardzo mi przykro, ale palniki acetylenowe nawet nie odymiły tego metalu” – a potem poszedł swoją drogą, Kesselman znów spojrzał z irytacją na Chestera i powtórzył: – Chyba oszalałeś. A godzinę później, kiedy okazało się dobitnie, że po kulach z karabinu maszynowego na powierzchni kształtu też nie zostają nawet wgłębienia, Kesselman nie był już taki pewny swego, ale i tak odmówił wezwania naukowców, choć Chester właśnie to mu sugerował. – Niech cię, człowieku! To moja sprawa, nie twoja. Albo trzymasz gębę na kłódkę, albo dam ci takiego kopa, że od razu wylecisz za kordon – oświadczył, a potem groźnym gestem wskazał tłum napierający na trzymających się za ręce policjantów. Chester poddał się i posłusznie zamknął. Nie wątpił, że policja postąpi w końcu według jego wskazówek. Była to tylko kwestia czasu. Jakąś godzinę i pięćdziesiąt minut później Kesselman w końcu wyrzucił z rozpaczą dłonie ku niebu. – W porządku, sprowadź tych swoich cholernych ekspertów, byle szybko. To coś

może osiąść na ziemi lada chwila. Albo – widząc uśmiech na twarzy Barta Chestera, pozwolił sobie na sarkazm – jeśli siedzą tam jakieś potwory, to mogą zacząć nas pożerać. To był statek kosmiczny. A w każdym razie statek przybyły skąd​inąd. Bladzi naukowcy przez jakiś czas krygowali się i wypychali jeden drugiego, a potem najodważniejszy z nich wspiął się po drabinie, zrobił przy statku coś, czego nikt nie potrafił zrozumieć, i wtedy nagle wszyscy się ze sobą zgodzili. – W naszej opinii – powiedział naukowiec z trzema kępkami włosów na niemal łysej czaszce – ten pojazd... czy nie używam słów niezrozumiałych dla panów dziennikarzy?... więc ten pojazd pochodzi spoza Ziemi. Ale czy – wyciągnął rękę z wyprostowanym palcem wskazującym, a jego koledzy pokiwali głową zgodnie jak jeden mąż – jest to statek kosmiczny, czy może, co bardziej prawdopodobne ze względu na sposób, w jaki się pojawił, urządzenie poruszające się poza wymiarami, tego nie jestem pewien. Niemniej – naukowiec zatarł ręce, jakby robił przepierkę – urządzenie to jest niewątpliwie pochodzenia pozaziemskiego. – Przeliterował ostatnie słowo na potrzeby prasy. Dziennikarze rozbiegli się do telefonów, pokrzykując radośnie, a Chester złapał Kesselmana za ramię. – Panie inspektorze, a właściwie to w czyjej, rozumie pan, jurysdykcji leży to... coś? To znaczy kto może decydować o prawach do wykorzystania w celach rozrywkowych i tak dalej? Kesselman spojrzał na niego jak na szaleńca. Chester chciał powiedzieć coś jeszcze, ale przeszkodził mu krzyk tłumu. Natychmiast spojrzał do góry... Powłoka statku kosmicznego otwierała się ponownie. Tłum rozbiegł się na przecinające miasto ulice. Twarze ludzi wyrażały strach, owszem, lecz także większą nawet od strachu ciekawość. Tak manifestowała się odwieczna cecha nowojorczyków – rozdarcie pomiędzy szaleńczą potrzebą gapienia się na dziwo i strachem przed nieznanym. Chester i mały inspektor cofali się powoli ze wzrokiem utkwionym w statek. „Tylko niech to nie będą potwory – powtarzał Chester jak modlitwę. – Albo na cudownej drodze do miliona załatwią mnie kochani nowojorczycy”. Statek kosmiczny trwał w bezruchu – od chwili gdy się pojawił, nie zmienił pozycji ani o cal. Ale teraz wysuwała się z niego platforma, tak przezroczysta i tak cienka, że niemal niewidoczna. Górowała nad Times Square na wysokości

sześciuset stóp, zawieszona pomiędzy dwiema pokaźnymi żebrowanymi podporami, wyglądającymi jak twory organiczne. – Trzymajcie to coś pod bronią! – krzyknął Kesselman do swych ludzi. – Obsadźcie tamte budynki. – Wskazał dwa wieżowce, między którymi wisiał statek kosmiczny. Zafascynowany Chester nie spuszczał wzroku ze statku i z platformy, która wysunęła się i zatrzymała. W tej samej chwili usłyszał dźwięk. Słyszał go w głowie, a dźwięk rósł i potężniał, choć jednocześnie pozostawał niesłyszalny. Chester przechylił głowę i słuchał. Widział, że policjanci, a także gapie też przechylają głowy i słuchają. – O co chodzi? – spytał zdezorientowany. A dźwięk rósł i potężniał, rósł od jego stóp aż po końcówkę każdego żywego, odczuwającego włosa. Oszołomił go i na chwilę zaćmił mu wzrok, tak że Chester widział tylko rozbłyskujące światełka i pulsujące cienie. W następnej chwili widzenie powróciło, ale wiedział, że to był tylko początek. Wiedział też – w zasadzie bez racjonalnego uzasadnienia – że dźwięk pochodził ze statku. Spojrzał na platformę akurat w chwili, by zobaczyć, jak formują się linie. Nie potrafiłby powiedzieć, czym są, oprócz tego, że były piękne. Wisiały w powietrzu, mieniąc się barwami, o których nie wiedział, że mogą istnieć. Równoległe i poprzeczne pasma światła żyły gdzieś pomiędzy ziemskimi czerwieniami i błękitami. Wydawały mu się jednocześnie całkowicie obce i wręcz porywające. Nie potrafił oderwać wzroku od tworzonych przez nie drżących, zmiennych form. A potem kolory popłynęły. Zmieszały się niczym farby i kształtowały się, kształtowały, kształtowały w powietrzu ponad platformą. Barwy mieszały się i mieszały, a już wkrótce powierzchnię statku okrywały plamy cienia. – Co... co to jest? – spytał Kesselman bardzo słabym głosem. Nim Chester zdążył odpowiedzieć, pojawili się oni. Istoty pojawiły się w jednej chwili. Stały nieruchome, milczące. Bardzo różniły się od siebie w swej cielesnej formie, ale Chester skądś wiedział, że pod nią wszystkie są jednakowe, jakby ciało było ich przebraniem. W momencie gdy stanęły na platformie, poznał także ich imiona. Istota po lewej, pokryta szkarłatnym futrem, nazywała się Vessilio, a łodyżki wyrastające zamiast oczu miał Davalier. Inni też nosili indywidualne miana i przedziwne, ale Chester znał ich wszystkich blisko, bardzo blisko, i mimo że tak obcy, nie budzili w nim obrzydzenia. Wiedział, że Vessilio jest lojalny, wykona swe obowiązki zawsze, w każdej chwili, a Davalier bywa słaby i w samotności zdarza mu się płakać. Wiedział to i wiedział więcej.

Znał ich wszystkich osobiście. Ale przybysze byli potworami, każdy, bez wyjątku. Żaden nie miał mniej niż czterdzieści stóp wzrostu. Ich ramiona – przynajmniej u tych, którzy je mieli – były dobrze uformowane, proporcjonalnie do ciała. Tak samo nogi, głowy i torsy. Tylko że niewielu miało nogi, głowy i torsy. Jeden z nich wyglądał jak ślimak, drugi przypominał skrzącą się kulę świetlną, a trzeci zmieniał formę na oczach obserwujących go ludzi, za każdym razem ukazując się przez chwilę w postaci kompletnie nierozpoznawalnej. A potem zaczęli się poruszać. Przemieszczali swe ciała, przechylali się, kołysali. Krążyli wokół siebie według jakiegoś wzoru. Chester był nim dosłownie oczarowany. Byli tacy cudowni! Ich ruchy, ich działania, ich wzajemne relacje... Jakież to wspaniałe, po prostu wspaniałe! Co więcej, w ten sposób opowiadali też historię. Bardzo, bardzo interesującą historię. Linie zmieniły się, zmieniły się też nieustannie przenikające się kolory. Obcy przedstawiali wciągającą sekwencję ruchów opisowych. Chesterowi nawet nie przyszło do głowy, że mógłby przestać ich obserwować. Byli tak strasznie obcy, tak inni, ale jednocześnie tak zniewalająco interesujący! Nie wolno mu było spuścić ich z oczu, by nie stracić na zawsze wiedzy, którą przekazywali swymi poruszeniami. Kiedy znów zabrzmiał potężny bezdźwięczny dźwięk, kolory zbladły, obcy zniknęli, a platforma cofnęła się na miejsce. Statek kosmiczny znów był gładki i cichy. Chester ze zdumieniem stwierdził, że ma kłopoty z oddychaniem. To, co widział... to, co widział, dosłownie zapierało dech w piersiach. Spojrzał na wielki zegar na Times Building. Trzy godziny minęły w ciągu kilku sekund. Pomruk tłumu, dziwny dowód uznania dla tego przedstawienia, które nie sposób było zrozumieć w całości, i dotyk dłoni Kesselmana na ramieniu – wszystko znikło. Usłyszał tylko słowa inspektora wyszeptane mu do ucha: – Boże, jakie to cudowne... Chester wiedział, jak wiedział wszystko inne, czym jest ten statek, kim są obcy i co robią na Ziemi. – To teatr! A oni są aktorami! – powiedział cicho ze zdumionym podziwem. Byli wspaniali. Nowy Jork dowiedział się tego pierwszy, ale wieść bardzo szybko rozlała się na cały świat. Hotele i sklepy zalała niewidziana tu od lat fala turystów z całej Ziemi, bo wszyscy chcieli być świadkami cudu Przedstawienia.

Przedstawienie było zawsze takie samo. Punktualnie o ósmej obcy wychodzili na platformę, a właściwie na scenę, i schodzili z niej punktualnie o jedenastej. A przez te trzy godziny poruszali się i pozowali, wypełniając zachwyconą publiczność mieszanką podziwu, miłości i oczekiwania. Żadnej innej trupie nigdy nie udało się osiągnąć podobnych rezultatów. Teatry na Times Square zmuszone były odwołać wieczorne przedstawienia. Wiele zamknęło podwoje, a właściciele części, aby przetrwać, mogli tylko wskrzesić popołudniówki i się modlić. A Przedstawienie toczyło się dalej. Było doprawdy niezwykłe. Każdy, kto je widział, niezmiennie oczarowany, zawsze znajdował w nim coś, z czym mógł się identyfikować, jakieś znaczenie, choć ze sceny nie padało ani jedno słowo, a żaden z ruchów nie był podobny do czegokolwiek znanego. Doprawdy niezwykłe było to Przedstawienie, w którym aktorzy każdego dnia robili dokładnie to samo, mimo to nikt nie miał ich dość, nikt się nie nudził, odchodził tylko, by wrócić następnego dnia, i tak zjawiał się na Times Square codziennie, dzień po dniu. Doprawdy niezwykłe Przedstawienie, które Nowy Jork przygarnął do swego zbiorowego serca. Po trzech tygodniach odwołano spod statku wojsko, bo w końcu przybysze nie robili nic złego, tylko co wieczór dawali Przedstawienie, a tymczasem w Minnesocie doszło do buntu w więzieniu. Przez pięć tygodni Bart Chester poczynił wszystkie konieczne zabiegi, ponosząc przy tym bardzo niewielkie koszty, i pozostało mu tylko modlić się, żeby nic nie poszło tak źle jak z Cyrkiem Braci Emery. Nadal nie dojadał, a wszyscy ci, którzy chcieli go słuchać, ciągle słyszeli jęczenie: „Kiepska sprawa... ale mam teraz umowę i...”. Po siedmiu tygodniach Bart Chester zaczął zarabiać swój pierwszy milion. Nikt oczywiście nie zapłaciłby grosza za Przedstawienie. Za co tu płacić, skoro można po prostu stanąć na ulicy i patrzeć. Istnieje jednak coś tak niepojętego jak ludzka natura, która stanowi wyzwanie. Człowiek nadal woli siedzieć w pozłacanej loży, zamontowanej na zewnętrznej ścianie wieżowca (i ubezpieczonej przez Lloyd’s, oczywiście), niż stać w rynsztoku. Człowiek nadal uważa, że łatwiej jest znieść oczekiwanie, jeśli przyprawi się je popcornem i migdałami w czekoladzie. Człowiek skłonny jest także uznać, że przedstawienie jest... prostackie... jeśli nie towarzyszy mu dokładny program. Bart Chester, którego brzuch zaczynał właśnie napinać marynarkę nowego grafitowego garnituru, podjął to wyzwanie. „Bart Chester ma zaszczyt zaprosić na...” – widniało napisane u góry, na

pierwszej stronie programu, a poniżej znajdowało się tylko jedno słowo: „...Przedstawienie”. Tu i tam, wszędzie gdzie trzeba, powtarzano, że Bart jest nowym Solem Hurokiem. Kimś, komu warto przyglądać się uważnie. W ciągu pierwszych ośmiu miesięcy Przedstawienia oddał wszystkie pożyczone pieniądze, za które wynajął powierzchnię pod zabudowę i którymi zapłacił za prace budowlane. Dalej wszystko było już w miarę czystym zyskiem. Stoiska z przekąskami oraz pamiątkami wynajął specjalistom od futbolu i wrestlingu za pięćdziesiąt procent od wpływów brutto. Przedstawienie odbywało się regularnie jak w zegarku, niekwestionowany hit. „Variety” pisało: „Zabójcze ET, luksusowa rewia”. „The Times” też nie szczędził pochwał: „...w naszej opinii Przedstawienie po roku jest równie świeże i urzekające jak w dniu premiery. Nawet wulgarna komercjalizacja, w którą obrosło, nie przytłumia jego doskonałości i...”. Bart Chester przeglądał rachunki, uśmiechał się i po raz pierwszy w życiu został grubaskiem. Dwa tysiące dwieście osiemdziesiąte dziewiąte Przedstawienie było równie błyskotliwe i satysfakcjonujące jak pierwsze, setne i tysięczne. Bart Chester siedział w mięciutkim luksusowym fotelu loży, niemal nie zwracając uwagi na towarzyszącą mu piękną dziewczynę. Wróci jutro, bo rozpaczliwie szuka okazji zaczepienia się gdzieś poza Broadwayem, a jutro Przedstawienie znów się odbędzie, sypiąc mu forsę wprost do kieszeni. Większą uwagę poświęcał zachwycającym, przepięknym, skomplikowanym ruchom aktorów, ale także, jak to z nim zwykle bywało, intensywnie myślał. „Cudowne! Wspaniałe! Prawdziwe Przedstawienie” – „The New Yorker” miał świętą rację. Wokół niego, jak okiem sięgnąć, loże Chestera wykwitały na ścianach budynków niczym krople potu na cielsku wielkich bestii. Miejsca między Czterdziestą Piątą a Czterdziestą Szóstą Ulicą nie były przesadnie drogie, a ceny wzrastały wraz ze zbliżaniem się do Times Building. „Pewnego dnia tępaki złamią się i pozwolą mi budować także na Timesie! – pomyślał. – Przeszło sześć lat, to dopiero sukces! Niech się schowa Południowy Pacyfik. Do diabła, szkoda, że nie mogę wpuszczać za biletami!” W myśli zmarszczył brwi. Tylu ludzi z ulicy może bawić się za darmo. Tłumy gromadziły się ciągle, takie jak na premierze. Przedstawienie nikogo nie nudziło. Choćby widzieli je nie wiadomo ile razy, ludzie przychodzili, gdy tylko mogli. Patrzyli, dawali się porwać, zanurzali w odbiorze tak głęboko, że nie zauważali nawet upływu czasu. Przedstawienie zawsze zachwycało. Zawsze czarowało. „Cóż

za wspaniali aktorzy – pomyślał Chester. – Tylko...” Nie potrafił sprecyzować tej myśli. Pozostała nieokreślona. Irytująca. Przeszkadzała mu, niepokoiła. W końcu jedynie wzruszył ramionami. Nie miał przecież powodów do niepokoju. Co tam... Skupił się. Przedstawienie wymagało jednak pewnego wysiłku. Aktorzy przemawiali w głowach widzów. Potrafili sięgnąć głęboko, a nie tylko budzić powierzchowne uznanie. Nie uchwycił momentu, w którym ton sztuki się zmienił. W jednej chwili aktorzy przedstawiali egzotyczną, podobną do menueta sekwencję ruchów, a w następnej wszyscy stali na krawędzi platformy. – Tego nie ma w scenariuszu – powiedział zdumiony. Czar prysł. Siedząca obok niego piękna dziewczyna chwyciła go za rękaw marynarki. – O czym ty mówisz, Bart? – spytała. Wyrwał się jej, zdenerwowany. – Widziałem Przedstawienie kilkaset razy. W tym momencie powinni zgromadzić się wokół tego jakby garbatego niby-ptaka i głaskać go. Na co się tak gapią? Miał rację. Aktorzy przyglądali się z góry swym widzom. Widzowie zaś klaskali niepewnie, wyczuwając, że dzieje się coś dziwnego. Aktorzy przyglądali się im czułkami, rzęskami i oczami. Przyglądali się swej publiczności na ulicach i na balkonach, jakby zobaczyli ją po raz pierwszy od chwili przylotu. Coś było bardzo, bardzo nie tak. Chester wyczuł to pierwszy, być może dlatego, że był tu od samego początku. Ale tłum też już coś wyczuwał. Widać było w nim gorączkowy ruch, ludzie nie wiedzieli, co robić. – Coś... coś się stało – przemówił Chester piskliwym głosem, w którym słychać było napięcie. – Co oni robią? Dopiero kiedy platforma zjechała powoli wzdłuż kadłuba statku kosmicznego, kiedy wreszcie zszedł z niej jeden z aktorów i stanął na asfalcie, mógł sam udzielić sobie odpowiedzi na te pytania. Dopiero po kilku chwilach, gdy ustąpił szok spowodowany tym, że zdał sobie sprawę z mającej nastąpić rzezi, że przyglądał się, zafascynowany, małemu, czterdziestostopowemu garbatemu niby-ptakowi, maszerującemu Times Square, dopiero wtedy się zorientował. Przedstawienie było czymś wspaniałym, a aktorów cieszyło uznanie widzów, ich podziw i tłumna obecność. Żywili się brawami przez przeszło sześć lat. Byli artystami, niewątpliwie wielkimi.

I aż do dziś głodowali dla sztuki.

II

ŚWIATY STRACHU Przełożył Krzysztof Sokołowski

Chcę, żeby ludziom włosy stawały na głowie, kiedy czytają, co napisałem, czy jest to historia miłosna, czy łagodna literatura dla dzieci, czy też dramat pełen przemocy. Wywiad Charlesa Platta z Harlanem Ellisonem w: Dream Makers: The Uncommon People Who Write Science Fiction, Berkeley 1980

„Horror” i „groza”, choć uchodzą za synonimy, całkowicie się od siebie różnią. Słowo „horror” przywołuje na myśl gnijące trupy i otwarte groby. Coś gnijącego, obrzydliwego człapie w naszą stronę. Horror to zohydzenie. Groza jest czymś zupełnie innym i łączy się bezpośrednio i jednoznacznie ze strachem. Harlan napisał kilka opowiadań horrorów na swoich prawach, choć i jego opowiadania grozy mogą budzić w nas odczucia wiążące się z horrorem. Jeśli horror to wymioty podchodzące do gardła, groza to pot występujący na czoło. Oto jego opowieści grozy i horrory. Ból samotności (1964) to niewątpliwy opis obsesji, ponury, lecz nie z powodu losów bohatera, lecz strasznego ostatniego zdania (choć możliwa jest inna interpretacja, wynikająca z tego, co Harlan uważa za klucz do opowiadania: samochód ze snu i jego tylna szyba). Strach w tej historii to wielka samotność, kiedy nic już nie ma znaczenia. Opowiadanie Punky i chłopcy z Yale (1966) ujmuje grozę w sposób wyjątkowo okrutny, tę wewnętrzną i tę zewnętrzną. Idol pieniędzy i idol władzy łączą się w nim w jedno. Punky boi się zdemaskowania, jako szarlatan, chodzący fałsz, i z tego strachu rodzi się brawura rozpaczy, która wciąga go w zgniliznę wielkiego miasta. Modlitwa za niczyjego wroga (1966) ukazuje upiory przeszłości, związane zarówno z historią narodu, jak i osobistą, budzące się do życia i wywołujące spodziewane i niespodziewane konfrontacje. Ale to dwójka nastolatków, umieszczonych z dala od głównej akcji, dostaje lekcję szaleństwa i tego, jak nie popadać w samozadowolenie. Odsiadka (1995) zadaje cios podwójny. Za punkt wyjścia obiera grozę prywatną, osobistą, którą zna każdy z nas, i eksternalizuje ją w sposób nieco łagodniejszy,

może nawet bardziej pogłębiony, chłodniejszy. Podobnie jak tragiczny, wypełniony cierpieniem los Charliego Lumschbogena jest trudny do zapomnienia, nie da się zapomnieć uzupełniającej równanie grozy wynikającej z przerażającej natury społeczeństwa, które – ku własnemu zadowoleniu – potrafi zrobić coś takiego i narzekać jeszcze na niedostatek powierzchni magazynowej. Trzy opowiadania pochodzą z lat sześćdziesiątych, jedno dziewięćdziesiątych, ale płynący z nich morał nie podlega czasowi.

z

lat

Gdy dochodzi do gwałtu, dochodzi także do konfrontacji i to wówczas dowiadujemy się, w co wierzymy, czy mamy duszę, czy mamy serce. To są zwrotne momenty życia każdego z nas. Ellison Speaks..., „Luna Monthly”, nr 46, marzec 1973

BÓL SAMOTNOŚCI Siła nałogu, a stała się właśnie tym, nałogiem, kazała mu nadal spać po swojej stronie łóżka. Chociaż potrzebował miejsca, by rozsunąć ramiona i nogi tak, aż leżał jak czteroramienny krzyż, nadal spał po jednej stronie małżeńskiego łoża. Siła pamięci o jej ciele w tym łóżku – skulonym, z nim przytulonym do niej, jak dwa znaki zapytania. Jakkolwiek leżeli, była tam. Dziś wspomnienie jej ciepła czyniło go więźniem jego połowy. Zredukowany do wspomnień i fizycznej potrzeby snu, jak najrzadziej kładł się w łożu tortur. Do bladego świtu wykonywał czynności bez znaczenia, śmiał się z dowcipów, sprzątał mieszkanie, sam dla siebie, metodycznie, aż było czyste jak sala operacyjna, aż bezsens tego, co robi, kazał mu krzyczeć i szaleć, i jęczeć w głębi duszy i w głębi mózgu, oglądał filmy, nawet ich nie widząc, wsłuchiwał się w opary nocy, czasu, życia przepływające mimo, bez sensu, nawet bez substancji. Aż w końcu, zmiażdżony ciężarem godzin i upośledzeniem funkcji ciała, rozpaczliwie potrzebując ładowania akumulatorów, padał na łóżko, którego nienawidził. By spać zawsze na swojej połowie. By śnić o gwałcie i o strachu. To był ten sen, ten sam cholerny, powtarzający się sen, choć nigdy identyczny, ale zawsze podobny, noc za nocą, rozdział za rozdziałem tej samej historii, jakby kupił tom horrorów na jeden temat, ale inaczej opowiedziany, tak wyglądał ten jego ciąg mrocznych wizji. Dziś przyszedł czas na numer czternasty. Młodzieńcza twarz z dumnym, miłym uśmiechem na ustach. Twarz zwieńczona krótko ostrzyżonymi, porządnie przyczesanymi jasnymi włosami i jasnobrązowymi brwiami, nadającymi naiwnej fizjonomii lekką niewinną wyrazistość. Paul nie miał najmniejszych wątpliwości, że w innej sytuacji mógłby się zaprzyjaźnić z tym chłopakiem. „Chłopak” – używał tego słowa, nie „kumpel”, nie „mężczyzna”, nawet nie najlepiej pasującego: „morderca”. W każdym innym miejscu, byle nie tym mglistym koszmarze, z każdym innym zamiarem oprócz tego, mogliby przyjacielsko klepnąć się w ramię na przywitanie albo rzucić jeden drugiemu: „Jak leci, stary”. Ale to był sen, ostatni odcinek, a ten studencik był numerem czternastym. Ostatnim z nieskończonego

łańcucha miłych, sympatycznych typków, przysyłanych, by zabić Paula. Fabuła snów została określona już dawno, teraz sugerowała ją zaledwie kolejność słów i czynów aktorów (akty nieokreślonej długości, niewyraźne szczegóły, zamazane przejścia, zakłócona senna logika). Paul był członkiem gangu, grupy, bandy, jak zwał, tak zwał. A teraz gang go ścigał. Chcieli go zabić. Gdyby spróbowali kupą, już by nie żył, ale z jakiegoś powodu, zrozumiałego tylko we śnie, atakowali pojedynczo. I za każdym razem kiedy sympatyczny facet próbował go załatwić, Paul załatwiał jego. Jednego za drugim, w sposób jak najokrutniejszy, brutalny, obrzydliwy. Przeżywając to jak na jawie, mordował mordercę. Trzynaście już razy atakowali go ci przyzwoici, praworządni, porządni faceci, których w innych okolicznościach z dumą nazywałby przyjaciółmi, a on trzynastokrotnie bronił się przed ich atakiem. Skutecznie. Od kilku tygodni pojawiali się po dwóch, trzech, a w jednym przypadku nawet czterech na noc (zabił ich trzynastu, co pokazuje, jak skutecznie udawało mu się unikać snu, lub, gdy już zasypiał, był tak strasznie zmęczony, że nie miał siły śnić). Najgorsze było okrucieństwo walki. Nikt nie próbował go zastrzelić, nie podawał mu trucizny. Ani razu nie zdarzyło się coś, co mógłby, po przebudzeniu, opowiedzieć komuś bliskiemu bez wywoływania na jego twarzy wyrazu przerażonego obrzydzenia. Zawsze była to straszna, przeraźliwie dokładna affaire de morte. Jeden z zabójców walczył cienkim, rozpaczliwie ostrym sztyletem. Paul bronił się w nieskończoność, czuł ból ran na ciele, cięć wrażliwej skóry między palcami, aż sama esencja, straszna rzeczywistość śmierci od noża dławiła go, odbierała oddech, wstrząsała całym jego śpiącym ciałem. Było tak, jakby specjalnie dla niego przywołano samą rzeczywistość zbliżającego się końca. Poznawał więcej niż sen, poznawał nowy próg cierpienia, nowy próg strachu, z którym będzie musiał żyć, nową jakość. Aż wreszcie zacisnął dłonie na ręce trzymającej sztylet, a potem wbił go mężczyźnie w brzuch, głęboko, powoli, wcale nie tak łatwo, czując, jak przecina skórę, dziurawi wnętrzności, choć miękkie, to także oporne, a potem wyciągnął ostrze z rany i ponownie wbił w ciało, śmiertelnie godząc zabójcę (wbił je czy tylko wydawało mu się, że wbił?), aż napastnik osunął się pod stół. Innego pobił czarnym, gładkim posążkiem. Bił, aż przeciwnik opadł na kolana, a potem przewrócił się miękko na podłogę. Jeszcze inny krzyczał przeraźliwie, kiedy Paul, szczerząc zęby jak wściekłe zwierzę, strącił go z parapetu. Krzyczał, lecąc, a jego ciało wiło się i wirowało, a potem ciężko uderzyło o ziemię. Napięcie, z jakim się w nie wpatrywał, zachłanne pragnienie poczucia jego śmiertelnego ciężaru, było

najobrzydliwszą częścią tego snu. A następny używał jakiejś zapomnianej już broni, został zaś pokonany łańcuchem śniegowym. Paul najpierw owinął go wokół szyi napastnika i zacisnął tak mocno, aż ogniwa przecięły skórę, a potem wysmagał z niego życie, aż do końca. Jeden po drugim. Trzynastu, dwóch tej nocy. Pora na numer czternasty. Na sympatycznego gościa, urodzonego optymistę z pogrzebaczem w pewnej dłoni. Gang nigdy nie zostawi go w spokoju. Uciekał, ukrywał się, usuwał z pola widzenia, by nie musieć zabijać zabójców, ale zabójcy zawsze go znajdowali. Tego ostatniego zaatakował, wyrwał mu z ręki pogrzebacz, ugodził go ostrym końcem, a w tym momencie zadzwonił telefon i jednocześnie rozległ się dzwonek do drzwi. Przez jedną chwilę przeraźliwej grozy Paul leżał na wznak po swojej stronie łóżka, po drugiej prześcieradło pozostało nienaruszone z wyjątkiem niewielkiej zmarszczki tam, gdzie w panice, budząc się, odrzucił ramię. Druga strona, jej strona, teraz niczyja, jeśli nie liczyć ulotnych kłębków utkanych z jego snów, odrzuconych tam tak, jak odrzucił ramię. Telefon i dzwonek, niezgrany duet. Oszczędziły mu widoku tego, co uczynił ze studencką buźką. Niemalże jak melodyjni wybawcy. Uruchomieni przez Wszechmocnego Boga, przyznającego określone dawki degeneracji i strachu na jeden sen. Wiedział, że kiedy znów się wyłączy, sen powróci dokładnie w miejscu, w którym został przerwany. Miał nadzieję, że uda mu się odłożyć sen na rok, na dwa lata, nie musi przecież wiedzieć, jak zginął ten beztroski typ. Ale wiedział, że się tego dowie. Słuchał przywołujących go telefonu i dzwonka. Spełniły swoje zadanie – obudziły go – ale teraz bał się odpowiedzieć na ich wezwanie. Przewrócił się na brzuch. Wyciągnął rękę w ciemność, a ciemność go nie powstrzymała. Ściągnął słuchawkę, zawył: „Poczekaj chwilę!” – i jednym płynnym ruchem odrzucił mokre od potu przykrycie, stoczył się z łóżka i pewnie, choć zataczając się nieco w ciemności, podszedł do drzwi. Otworzył je, gdy dzwonek znów zadźwięczał, i w padającym z korytarza świetle dostrzegł tylko postać, nie osobę. Usłyszał głos, ale niczego nie zrozumiał, więc rzucił wściekły: – No dobrze już, na litość boską, właź i zamknij za sobą drzwi. Wrócił do sypialni, przyłożył do ucha słuchawkę, którą przedtem rzucił na poduszkę, odchrząknął i spytał: – No dobrze. Z kim mówię? – Paul. Claire dotarła? Jest u ciebie? Poczuł kryształki soli w kącikach oczu, palcami wtarł je głębiej w fałdki skóry

i próbował przypomnieć sobie, czyj to mógłby być głos. Musiał znać tę osobę... jakby przyjaciel...? – Harry? To ty, Harry? Po drugiej stronie, zagubiony gdzieś w nocy, Harry Dockstader zaklął szybko, lecz niezbyt ostro. – Tak, to ja. Paul, czy Claire do ciebie dotarła? Paula Reeda zaatakowało padające z sufitu światło, więc zamknął oczy, bo blask był nieznośny, a potem je otworzył i znów zamknął, a gdy w końcu otworzył je zupełnie, w drzwiach sypialni zobaczył Claire Dockstader. – Tak, Harry, jest u mnie. Dopiero teraz dopadło go zdumienie, bo co Claire miała tu do roboty? – Harry, o co chodzi, do diabła? – spytał wściekły. – Claire, owszem, jest tu, ale dlaczego nie z tobą? Dlaczego przyjechała do mnie? To była idiotyczna rozmowa, pusta, całkowicie pozbawiona sensu, ale jego synapsy jeszcze się nie zsynchronizowały. – Harry? – powtórzył. W słuchawce usłyszał zduszony charkot. Claire nagle ruszyła do niego przez pokój, wściekła, niecierpliwa, nieznosząca sprzeciwu. – Daj mi słuchawkę! – Każde słowo precyzyjnie wyartykułowane, zbyt wyraźne jak na tę porę nocy, każda sylaba wyraźna, ostra i zimna, jakby wypowiedziana z zaciśniętymi ustami. Tylko kobiety tak potrafią. – Daj mi słuchawkę, Paul. Chcę z nim pogadać. Halo? Harry? Ty sukinsynu, obyś już smażył się w piekle! Zdychaj, bydlaku! Ooo...ch, ty sukinsynu! – Dosłownie cisnęła słuchawkę na widełki. Paul przysiadł na krawędzi łóżka, świadomy, że jest nagi od pasa w górę, czujący wykładzinę pod bosymi stopami, przekonany, że żadna kobieta nie powinna używać takiego języka o takiej godzinie. – Claire... do diabła... co się dzieje? Claire stała jeszcze chwilę, drżąc na całym ciele w iście walkirycznej furii, a potem zrobiła kilka kroczków, potknęła się, rzuciła na fotel i, padając, wybuchnęła łzami. – Ooo...ch, sukinsyn – powtórzyła. Nie do Paula i nie do milczącego telefonu, może wprost w powietrze. – Podły kobieciarz, śmierdzący skunks i jego dziwki, kurwy sprowadza do domu! O Boże! Co mi strzeliło do głowy, by wyjść za tego skunksa?! Paulowi ostatnie zdanie oczywiście wyjaśniło wszystko, nawet bez szczegółów, nawet o tej porze, i obudziło wspomnienie niedawnej przeszłości, aż się skrzywił.

Sprawiło to słowo „kobieciarz”. Jego własna siostra nazwała go tak, kiedy doszło do niej, że rozwodzi się z Georgette. Co za cholerne słowo, kobieciarz. Nadal je słyszał. Nadal bolało. Wstał z łóżka. Pokój z otwartą kuchnią, w którym usiłował żyć (teraz) sam, wydał mu się nagle mały i duszny, bo była w nim kobieta. – Claire, napijesz się kawy? Skinęła, że tak. Przesuwała w głowie myśli jak paciorki różańca. Patrzyła w głąb siebie. Przeszedł obok niej w drodze do małej wnęki kuchennej. Elektryczny dzbanek do kawy stał na niskim kredensie. Podniósł go i potrząsnął, by sprawdzić, czy pozostało coś z ostatniego parzenia. Plusnęło, mógł włożyć wtyczkę do kontaktu. Wrócił do pokoju dziennego. Claire nie spuszczała z niego spojrzenia. Opadł ciężko na łóżko, podciągnął się, podłożył sobie poduszkę pod plecy. – W porządku – powiedział, sięgając po paczkę papierosów leżącą obok telefonu. – Wyjaśnij mi, kto to był tym razem i jak daleko zaszli, kiedy ich przyłapałaś. Claire Dockstader zacisnęła wargi tak mocno, że na jej policzkach pojawiły się dołeczki. – Tylko taki babiarz jak ty albo jak Harry, tylko jakiś wielki skunks potrafiłby ująć to w taki sposób! Paul wzruszył ramionami. Był wysokim, szczupłym mężczyzną ze strzechą włosów koloru słomy. Odgarnął teraz te jasne włosy z czoła, przyłożył ogień zapalniczki do papierosa. Nie chciał patrzeć na Claire, Claire w jego mieszkaniu, tak szybko po Georgette, za szybko, nawet jeśli była żoną przyjaciela. Zaciągał się papierosem i myślał – ani jedno, ani drugie nie sprawiało mu żadnej przyjemności. Wydawał się za długi na łóżko, niezgrabny, sprawiał wrażenie niezainteresowanego kobietami, ale musiało być inaczej, bo Claire inaczej teraz na niego patrzyła. Atmosfera w pokoju zmieniła się nieznacznie, jakby Claire zrozumiała, że wdarła się nie tylko do mieszkania mężczyzny, lecz i do jego sypialni, miejsca, gdzie robi się więcej, niż tylko mieszka. Byli teraz sobie bardzo bliscy, ale dzieliły ich okoliczności, o których oboje wiedzieli, że mogą lada chwila zniknąć. To sprawiło, że poczuli się niezręcznie. On podciągnął kołdrę do pasa. Ona odwróciła wzrok. Zaperkotała kawa, mogli pomyśleć o czym innym, dzięki Bogu. – Chryste, która to godzina? – spytał Paul (bardziej siebie, jakby w samoobronie, niż ją). Wziął budzik ze stolika nocnego, spojrzał na jego tarczę, idiotyczną tarczę, jakby cyferki miały jakiekolwiek znaczenie. – Jezuuu... o Święty Jezuuu... trzecia

w nocy! Jezu, ludzie! Czy wy kiedyś śpicie? Przyganiał kocioł garnkowi. Przecież on sam w ogóle nie sypiał, tak naprawdę nigdy nie kładł się do łóżka, więc kogo próbuje oszukać tym nędznym banałem z przedmieścia? Claire poruszyła się w fotelu. Poprawiła sukienkę, która podjechała jej aż nad kolana, a Paula nie pierwszy raz ucieszyła współczesna moda, bo zdecydował, że jest jednym z tych facetów, którzy lecą na nogi, gdy pojawiły się te spódniczki. Claire przechwyciła jego spojrzenie i poigrała z nim przez chwilę, a potem pozwoliła mu się ulotnić, nie zaakceptowawszy propozycji. Na razie. Tak to się działo, tak łatwo. Tak zawierano pakt winy i okazji, a żadna ze stron nie miała zwykłej przyzwoitości, by przyznać, że jest konieczny. Paul był w separacji za krótko, żeby wypadało mu przywoływać moralność wyższego rzędu, dusza Claire płonęła oburzeniem. Żadne nie nazwało gry jej właściwym imieniem, ale oboje w nią grali i oboje wiedzieli, co się stanie. Gdy tylko Paul Reed przyznał przed sobą, że jest samotny, że poczucie winy i pożądanie połączyło się, by zrodzić (po co się oszukiwać, powiedzmy sobie szczerze) cudzołóstwo, akt miłosny bez katalizatora miłości, coś bardzo nieprzyjemnego zaczęło dziać się w pustym, mrocznym, odległym kącie pokoju. Paul nie był tego świadomy. – Dlaczego poszukałaś schronienia właśnie u mnie? – spytał, udając nonszalancję. – Tylko ty przyszedłeś mi do głowy... Tylko ty nie sypiasz po nocach... nie myślałam jasno... – Claire umilkła. I tak powiedziała więcej, niż powiedziała. Ze wszystkich miejsc, w których mogła poszukać schronienia, ze wszystkich nędznych barów, w których mogła dać się poderwać i przelecieć z zemsty, ze wszystkich mieszkań wszystkich żonatych przyjaciół, których z Harrym mieli przecież wielu, ze wszystkich tanich hoteli, w których niewinną noc snu można kupić za osiem dolców, wybrała akurat mieszkanie Paula, w którym pokój dzienny był sypialnią, a sypialnia była dziurą świata, a w dziurze świata poczucie winy rodzi się z frustracji i z bólu. – Czy kawa... już się zaparzyła? – spytała Claire. Paul ześlizgnął się z łóżka i czując jej spojrzenie na swym nagim ciele, poszedł do wnęki kuchennej. Czuł ból w miejscach, w których nie chciał czuć bólu, wiedział, co się zdarzy, ze wszystkich głupich powodów, wiedział, że będzie pogardzał nie tylko nią, ale też sobą, że zabiją to, co jest między nimi, nigdy już o tym czymś nie pomyśli.

Mylił się. Kiedy podawał jej kubek, ich dłonie się zetknęły, a spojrzenia spotkały po raz pierwszy w ten inny sposób i powtarzający się cykl rozpoczął się po raz milionowy tej nocy. A gdy cykl już raz się rozpocznie, nie można go zatrzymać. A gdy sprawy toczyły się powoli, lecz nieuchronnie, w ciemnym kącie to, co zaczęło się dziać, wstrętne coś, pozostało niezauważone. Ich namiętność bez uczuć była akuszerką przy tych dziwnych narodzinach. Prosta mechanika rozwodu jak młyn zbożowy ścierała go na popiół. Proste drobne cierpienia: przejście przez mieszkanie, w którym bezustannie na siebie wpadali, konferencje prawników, wymiana papierów, rozmowy telefoniczne bez najmniejszego śladu jakiegokolwiek porozumienia, wzajemne oskarżenia... Lecz najgorsza ze wszystkiego była coraz pewniejsza, niszcząca świadomość, że wszystko, co złe, nie było nigdy rzeczywiste, że to kwestia myśli, nastawienia, snów, duchów, oparów pozbawionych substancji, ale wszechobecnych i tak strasznie rzeczywistych, że zdołały zniszczyć małżeństwo z Georgette. Zupełnie jakby jednak miały substancję. Twarde niczym skała, rzeczywiste siłą wyrwały Georgette z jego objęć, z jego myśli, z jego życia, te fantomy, dzicy jeźdźcy zrodzeni w ich myślach, funkcjonujący tylko po to, by umniejszać, rozkładać związek. Ale myśli, opary i upiornie szare obrazy nie chciały odejść, a on funkcjonował samotnie w ich pokoju z wnęką kuchenną, w którym się niegdyś upostaciowili, a ona rzucała czary, mruczała zaklęcia i warzyła tajemne napary dokładnie według receptur z księgi rozwodów. Separacja rosła w siłę niczym lawina wywołana przez jeden spadający przypadkowo głaz, wymagająca niewyobrażalnej, niemożliwej siły, by zatrzymać jej niszczący bieg. Życie Paula przyjęło nową sekwencję, samotną, bez niej, ale motywowaną wyłącznie jej istnieniem, rzeczywistością jej braku. Zadzwoniła zaledwie wczoraj. Jedna z tych rozmów, w której ludzie podgryzają się nawzajem, gorzka rozmowa w kolorze nienawiści, którą zakończył, każąc jej iść do diabła, aż do zawarcia ugody nie dostanie więcej pieniędzy i za cholerę nie obchodzi go, jak bardzo ich potrzebuje. – Sąd powiedział sto dwadzieścia pięć miesięcznie tytułem alimentów i to wszystko, co dostaniesz. Przestań kupować ciuchy, to ci wystarczy na życie. Świergot w słuchawce. – Sto dwadzieścia pięć, skarbie, i ani centa więcej. To ty się wyprowadziłaś, nie ja, nie spodziewaj się, że będę finansował twoje wygłupy gratis. Skończyliśmy ze

sobą, Georgette. Wbij sobie do tej swojej platynowej główki, że z nami koniec. W każdym razie ja z tobą skończyłem. Mam dość stosów brudnych naczyń w zlewie, mam dość tego twojego strachu przed metrem i że nie możesz dotknąć włosów po wyjściu z salonu piękności, i... oj, do cholery, po co w ogóle o tym rozmawiamy? Odpowiedź brzmi... Przerywa mu jazgot w słuchawce, werbalny witriol przenoszony elektrycznie, nienawiść podbita telefonicznie, przechodząca z ucha wprost do mózgu. – ...tak? I nawzajem, ty głupia dupo, nawzajem i jeszcze więcej. Idź do diabła! Nie dam ci ani grosza, póki nie podpiszemy ugody! Nic mnie nie obchodzi, jak bardzo potrzebujesz pieniędzy! Cisnął słuchawkę na widełki. Wrócił do swego głównego zajęcia – przebierał się na randkę. Kiedy rwał tę dziewczynę, brunetkę spotkaną w biurze agenta ubezpieczeniowego, sekretarkę w tym biurze, czuł się, jakby pobierał zasiłek dla bezrobotnych. Dostawał coś, co mu się należy, ale także coś, co zalatywało zapomogą. Przygadana laska jest dokładnie jak zasiłek. Wystarczy, żeby jakoś funkcjonować, ale życia się na tym nie zbuduje. Zapomoga. Wsparcie, ale rozpaczliwie potrzebne. Przypadkowa dziewczyna ma własne życie, idzie własną ścieżką, która raz skrzyżowała się z jego ścieżką. A potem pójdą dalej, oboje, oddalając się od siebie lekkim krokiem, w ciężką przyszłość bez końca. – Obawiam się, że nie będę wesołym kompanem – przywitał ją, gdy wsiadała do samochodu. – Kobieta bardzo podobna do ciebie doprowadziła mnie dziś do rozpaczy. – Och? – zdziwiła się dziewczyna ostrożnie. To było ich pierwsze spotkanie. – A co to za kobieta? – Moja była żona – wypowiedział pierwsze kłamstwo. Nie patrzył na dziewczynę, spojrzał na nią tylko, kiedy otwierał drzwiczki samochodu. Patrzył wprost przed siebie. Zaniedbany ford odbił od krawężnika, włączył się do ruchu. Dziewczyna przyglądała mu się z namysłem. Zastanawiała się, czy przyjęcie zaproszenia na obiad z klientem biura było dobrym pomysłem, choć miał takie sympatyczne poczucie humoru. W tej chwili w jego twarzy nie było nic z młodzieńczego cwaniactwa, które prezentował podczas trzech wizyt w biurze. Z jakiegoś powodu wydawała się teraz zrobiona z twardszej materii, jakby lekka, pienista substancja, będąca niegdyś jej składnikiem, zastygła niczym sos po tygodniu. Był nieszczęśliwy, był niespokojny, oczywiście, takich nie brakowało, ale miała też inny wyraz. Senny. Dziwne, lecz to bardzo ją zaniepokoiło, choć

wiedziała, że senność nie jest dla niej groźna, że jeśli komuś zagraża, to jemu. – Dlaczego pozwoliłeś doprowadzić się do rozpaczy? – spytała. – Być może dlatego, że nadal ją kocham – odpowiedział nieco za szybko, jakby ćwiczył tę odpowiedź. – A czy ona cię kocha? – Tak, chyba tak. – Przerwał, a potem dodał zamyślonym głosem: – Tak, właściwie jestem tego pewien. Bo gdyby nie kochała, nie próbowalibyśmy zabić się tak wytrwale. To niedobrze na nas działa, ta jej miłość do mnie. Dziewczyna poprawiła sukienkę. Chętnie zmieniłaby temat rozmowy, ale potrafiła myśleć tylko o tym, że powinna mu powiedzieć, że dziś jest zajęta. – Bardzo jestem do niej podobna? Mężczyzna patrzył wprost przed siebie. Trzymał kierownicę swobodnie, bardzo pewnie, jakby doskonale wiedział, co robi, jakby czerpał głęboką satysfakcję z prowadzenia samochodu, ze sterowania tą masą metalu tak, że robiła dokładnie to, czego chciał. Jakby był z nią, ale jednocześnie go nie było, jakby znikł, zamknięty w objęciach maszyny. – Och, nie, raczej nie. Ona jest blondynką, ty – brunetką. Może trochę kształt czoła i włosy, uczesanie do tyłu i na bok. Macie takie same zmarszczki wokół oczu. To i odcień skóry. Tego rodzaju rzeczy... Tak naprawdę raczej bardziej mi ją przypominasz, niż jesteście podobne. – Czy dlatego zaprosiłeś mnie na kolację? Zacisnął pełne wargi, zastanawiał się nad odpowiedzią. – Nie – zdecydował. – Nie dlatego. Prawdę mówiąc, gdy tylko uświadomiłem sobie, że mi ją przypominasz, zaraz pomyślałem, żeby odwołać spotkanie. „Szkoda, że tego nie zrobiłeś – pomyślała dziewczyna. – Poważnie. Żałuję, że tu jestem. Żałuję, że jestem tu z tobą”. – Możemy rozstać się teraz, wiesz? Wówczas wreszcie odwrócił głowę i spojrzał na nią zaskoczony. – Co? Och, do diabła, nie chciałem cię przygnębić ani nic. To się ciągnie miesiącami. Jeden z tych żałosnych problemów, które w końcu rozwiązują się same. Nie myśl, że próbuję się wykręcić. – Nie to miałam na myśli – powiedziała zimno dziewczyna. – Pomyślałam po prostu, że może wolisz być dzisiaj wieczorem sam. Uśmiechnął się wówczas ledwie zauważalnie, z napięciem, jakby się skrzywił. Pokręcił głową. – Chryste, tylko nie to. Nie samotnie. Nie dziś.

Dziewczyna poprawiła się w fotelu, postanawiając, że sprawi, by czuł się niezręcznie. W samoobronie. Więc czas dla nich obojga rozciągał się w nieskończoność, aż Paul przerwał milczenie i spytał zupełnie innym głosem, wymuszenie swobodnym, tak że oboje wiedzieli, ile jest w nim fałszu: – Gdzie chciałabyś pójść? Chińska kuchnia? Włoska? Znam bardzo miłą małą restaurację armeńską... Milczała celowo – i dopięła celu. Mężczyzna czuł się niepewnie, był nawet bardziej nieszczęśliwy niż wcześniej, ale to minęło w jednej chwili, w następnej poczuł niechęć, poczuł, że chętnie zrobiłby jej przykrość albo wziął ją do łóżka od razu, albo wyrzucił z samochodu, byle nie musieć znosić takiego zachowania przez cały wieczór. Dziewczyna pokonała samą siebie, wzniosła kamienną ścianę chroniącą ją przed łagodnością, którą okazałby jej w nocy. Przewrotność zwyciężyła tę łagodność i smutek. – Posłuchaj – powiedział gładko (znów zmienił ton na lakierowany, chromowany, gładki) – przed naszym spotkaniem nie miałem nawet szansy się ogolić. Czuję się... niechlujnie. Przeszkodziłoby ci, gdybyśmy zatrzymali się u mnie, dosłownie na sekundę, żebym mógł przejechać żyletką po policzkach? Nie oszukał jej. Kiedyś była mężatką, rozwiodła się, spotykała z facetami, od kiedy skończyła piętnaście lat, więc dokładnie wiedziała, o co mu chodzi. Zamierzał pokazać jej swoją kolekcję motyli. Rozważała jego propozycję bez pośpiechu. W tej jednej nieskończenie długiej chwili, w której podejmuje się wszystkie decyzje, studiowała wszelkie jej urocze implikacje. Wiedziała, że to kiepski pomysł, wiedziała, że jakkolwiek na niego spojrzeć, nie ma żadnych zalet, że głupia jest, w ogóle o nim myśląc, i że on wycofa się, jeśli tylko wyczuje najmniejszą oznakę niechęci. Prawda, oczywiście, kiepski pomysł, należy go odrzucić. Natychmiast. Odrzuciła go natychmiast. – W porządku – powiedziała. Skręcił ostro w najbliższą ulicę. Spojrzał z góry na jej twarz i nagle zobaczył, jak będzie wyglądała po sześćdziesiątce. Widział ją wyraźnie jako starą kobietę. Na bladoróżową buzię z poduszką w tle nałożyła się szara maska zmarszczek tej, którą kiedyś się stanie. Spękane usta, cienkie pionowe bruzdy warg, płytkie suche wgłębienia pod oczami, ciemne plamy między liniami wyrzeźbionymi przez wiek i mimikę, jakby całe jej

fragmenty sprzedano, by utrzymać życie, choćby i za cenę utraty urody. Skóra przysypana pyłem patyny, jaki pozostaje po zmiażdżeniu ćmy, drobniutki popiół osiadający na powierzchni, na której spotkała ją śmierć. Patrzył na nią, na obraz nałożony na obraz, przyszłość rodzącą się z teraźniejszej urody, obracającą kochankę w relikt anonimowych części zastępczych i pustych namiętności. Mglistą, wypłukaną z barw pajęczynę prawdopodobieństw, w oczodołach, na ustach, które całował, promieniującą z nozdrzy, pulsującą ledwie widocznie w maleńkim wgłębieniu na szyi. A potem równie nieoczekiwanie, jak się pojawiła, wizja starości spłynęła z młodej twarzy. Patrzył na stworzenie żyjące bez celu. Stworzenie, którego właśnie użył. W jej oczach błyskały jakieś wariackie iskry. – Powiedz, że mnie kochasz, nawet jeśli to nieprawda – szepnęła ochryple. W jej niewyraźnym głosie było jakieś szalone pragnienie, a gdy to mówiła, jakaś pięść ścisnęła jego serce, a chłód pozbawił go pewności siebie, pozbawił poczucia rzeczywistości, odzyskanego tak niedawno. Zapragnął oderwać się od niej, oddalić, uciec jak najdalej, skulić się gdzieś w kącie w bezpiecznej pozycji płodu. Ale kąt, który mógłby wybrać, był już zajęty. Przez ciemny i budzący lęk kształt. Oddech dobiegający z tego kąta był ciężki, ale o wiele bardziej regularny niż przed chwilą. Wydawał się równiejszy, pulsujący, inny, niż kiedy wchodzili do mieszkania, a podczas ich walki – ataku, obrony, kontrataku, riposty – przyspieszył metronomicznie do ich częstotliwości. Och, nabierał formy, formy, formy. Paul wyczuwał go, ale wyłączył instynkt. Głęboki oddech, donośny, ciężki, lecz coraz bardziej regularny. – Powiedz mi... powiedz mi, że mnie kochasz. Dziewiętnaście razy, bardzo szybko. – Kocham cię kocham cię kocham cię – powtarzał, oparty na łokciu, licząc słowa na palcach lewej ręki. – Dlaczego liczysz? – spytała kokieteryjnie w żałosnej parodii dziewczęcej naiwności. – Nie chcę się zgubić – odparł brutalnie. Opadł na łóżko, na wznak, po stronie Georgette (nie czuł się tu wygodnie, jakby kształty jej ciała odbiły się w materacu wgłębieniami i wypukłościami zupełnie do niego niepasującymi, ale nie pozwoliłby dziewczynie, za nic, leżeć po tej stronie). – Śpij – poradził jej. – Nie chce mi się spać. – To idź i walnij w ścianę tą swoją przeklętą głową – warknął, a potem zmusił

się, by zasnąć. Zamknął oczy, wiedząc, jak bardzo zła jest leżąca obok niego dziewczyna. Wzywał Morfeusza, rozkazywał mu, by przyszedł. I bojaźliwie, jak łania w głębokim groźnym lesie, nadszedł. Dotknął go. A wraz z nim przyszedł ten sen. Znów ten sen. W oko, prawe oko. Szpic pogrzebacza wszedł w nie miękko i wyszedł brudny. Paul oderwał się od tego widoku z wysiłkiem, a młody, ostrzyżony na jeża chłopak na jego oczach upadł bezwładnie, ale jakimś cudem wciąż żył, pełzał, umierał każdym kawałkiem ciała w każdej parszywej sekundzie. Srebrna poświata gwiazd i ciemna noc prześlizgnęły się nad nim, a Paul wirował, wirował, aż znalazł się w innym miejscu. Być może był to jakiś plac... Tłum wzdłuż eleganckiej, wypełnionej sklepami ulicy – eleganckiej ulicy (gdzie?) może w Beverly Hills, lśniącej światłami, wytwornej, niemal oślepiająco czystej w swej fluorescencyjnej doskonałości – mruczący gniewnie szedł prosto na niego. Byli w maskach, karykaturalnych, jakby przygotowanych na jakieś dziwaczne mardi gras, bal kostiumowy, zgromadzenie czarownic i czarowników, gdzie prawdziwe twarze ujawniłyby prawdziwych ludzi, co pozwoliłoby poznać, do jakiego stopnia są przeklęci. Obcy, wrzący, ciskający się, płynący ku niemu rzeką ulicy w światłocieniowym montażu potwornego szaleństwa. Wizja jak wprost z Boscha, odrobina niedogotowanego ziemniaka1, może niestrawnego Dalego, wywołana z koszmaru Hogartha pantomima z wewnętrznego kręgu Piekła Dantego. Szli na niego. Na niego. W końcu po tak wielu tygodniach wzór snu został złamany i paniczne przerażenie zaatakowało go, zmasowane. Już nie pojedynczo, nie jeden na jednego w niekończącym się łańcuchu przemiłych morderców. Teraz zgromadzili się, groteskowe stwory, zamaskowane i głodne. „Jeśli odkryję, co to znaczy, będę wiedział” – pomyślał nagle. Tkwiąc wewnątrz wielokolorowej mgły snu, zrozumiał już, nagle, lecz z całkowitą pewnością, że gdyby znalazł jakiś sens w wydarzeniach dziejących się na jego oczach (a wiedział, że śni, po prostu śni), to zyskałby klucz do rozwiązania swoich problemów. Skoncentrował się. „Gdybym tylko zrozumiał, kim są, czego ode mnie chcą, dlaczego nie dają mi uciec, dlaczego mnie ścigają, jak można ich uspokoić, zniknąć z ich horyzontu, kim jestem, kim jestem, kim jestem... wówczas wreszcie bym się uwolnił, stanę się całością, to się skończy, skończy, skończy...” Pobiegł ulicą, czystą białą ulicą, przemykając między samochodami, które

pojawiły się nagle, zajmowały wszystkie pasy, czekały na zmianę świateł. Pobiegł nią aż do skrzyżowania, przebiegł na drugą stronę między poruszającymi się wolno autami. Strach zaciskał mu gardło, nogi bolały go od biegu, szukał drogi ucieczki, jakiegokolwiek wyjścia, jakiegokolwiek miejsca, w którym mógłby się schronić, zamknąć przed nimi drzwi, a oni by go nie dostali. – Wskakuj! Pomożemy ci! – krzyknął z samochodu jakiś mężczyzna, podróżujący z całą rodziną, mnóstwem dzieciaków. Paul podbiegł, mężczyzna otworzył drzwiczki. Paul zdołał przecisnąć się za odchylone oparcie fotela kierowcy na tylne siedzenie, gdzie inni zrobili mu miejsce. Żeby usiąść, musiał dosłownie wgnieść mężczyznę w kierownicę, ale wsiadł, oparcie fotela opadło. Samochód wypełniony był dzieciakami i czymś jeszcze, jakimiś ubraniami (luzem? Nie widział dokładnie, w każdym razie czymś miękkim), na których siedziały dzieci, i dla niego nie było miejsca, musiał położyć się na tylnej półce (ale jak to możliwe? (był dorosłym mężczyzną, nie zmieściłby się, pod tylną szybą mieścił się jako dziecko, kiedy wyjeżdżał z matką i ojcem, kładł się na tylnej półeczce, bo nie było miejsca na siedzeniu, nie było miejsca na siedzeniu, kiedy zginął jego ojciec, wyprowadził się z matką z ich domu, do innego domu... (dlaczego to wspomnienie wróciło do niego nagle takie czyste, klarowne? (jest dorosłym mężczyzną czy małym dzieckiem? (odpowiedz, proszę!) i przez szybę widział, jak tłum przerażających zamaskowanych postaci o przerażających świecących oczach oddala się, nie nadąża. Mimo wszystko nie czuł się bezpiecznie. Znalazł się w towarzystwie kogoś, kto mógł mu pomóc, kierowca był silny, poprowadzi szybko w ulicznym ruchu, uwolni go od pościgu, więc dlaczego nie czuł się bezpiecznie... dlaczego? Obudził się z płaczem. Dziewczyna odeszła. Jedna z nich żuła gumę przez cały czas, kiedy to robili. Nastolatka o tłustych udach, niemająca pojęcia, jak ma żyć we własnym ciele. Akt był rozlazły, powolny, całkowicie sprzeczny ze swymi założeniami. Potem myślał o niej wyłącznie jako o wytworze swej wyobraźni, po którym został tylko śmiech. Jej śmiech był jak odgłos pękającego strączka grochu. Spotkał ją na przyjęciu, a atrakcyjność zawdzięczała przede wszystkim nadmiarowi wódki z tonikiem. Kolejna była przeurocza, ale należała do tych kobiet, które wszedłszy do pokoju,

wywierały takie wrażenie, jakby właśnie z niego wyszły. Drobna, szczuplutka, krzyczała wyłącznie z tego powodu, że w książkach wyczytała, jakoby kobiety powinny krzyczeć podczas orgazmu – w kiepskich książkach. Czy też raczej książkach niczym się niewyróżniających, bo ona sama też niczym się nie wyróżniała. Odwiedzały go w kawalerce jedna po drugiej, przypadkowe cudzołóstwa bez celu i kierunku, a on oddawał się nałogowi, aż wreszcie zrozumiał (dzięki czemuś nabierającemu kształtu w kącie), co robi samemu sobie, i jego życie przestało być życiem. Księga Rodzaju mówi o grzechu, który czyha. Leży u wrót i czyha2, więc nic w tym nowego, wręcz przeciwnie, było to stare, bardzo stare, tak stare jak sam bezsensowny akt dający czemuś życie, jak szaleństwo dające dojrzałość i przesycone bólem samotności poczucie winy, przez które w końcu pożre samo siebie i wszystko w zasięgu wzroku. Tej nocy, kiedy w końcu zapłacił za miłość, tej nocy, kiedy fizycznie wyjął portfel, a z portfela dwa banknoty dziesięciodolarowe i wręczył je dziewczynie, stwór nabrał ostatecznej formy. Ta dziewczyna: kiedy grzeczne dziewczynki mówią o nich „dziwki”, mają na myśli tę dziewczynę i jej siostry. Ale dziwki nie istnieją. Nawet kryminalistki nie myślą o sobie w tych kategoriach. Dziewczyna pracująca, przedsiębiorcza, dziewczyna świadcząca usługi, mądra dziewczyna albo po prostu jakoś sobie radząca... Ona też tak o sobie myślała. Ma rodzinę, ma przeszłość, ma twarz, a nie tylko to, czym uprawia seks. Ale komercja to otwór ściekowy miłości, a kiedy o niej już mowa, kiedy wkracza w równanie z rozpaczy lub z okrutnych, nadużytych uczuć – znika wszelka nadzieja. Nie ma powrotu, chyba że zdarzy się cud, ale zwykłym wśród zwykłych ludziom cuda już się nie zdarzają. Wręczył jej pieniądze – zadając sobie jedno pytanie: „Dlaczego, mój Boże, dlaczego?” – a wtedy bestia z kąta przy szafce na pościel nabrała ostatecznego kształtu, nabrała substancji, zaczęła mieć przed sobą jakąś przyszłość. Przywołał ją do życia ciąg współczesnych zaklęć, dźwięki wydawane z rozkoszy, smród rozpaczy. Dziewczyna zapięła stanik, okryła się sztucznym tworzywem i sztuczną godnością i zostawiła Paula oszołomionego, niemego ze strachu z powodu obecności nowego współlokatora. Coś patrzyło na niego, a on, choć bardzo pragnął odwrócić wzrok (krzyk byłby bezużyteczny) – on patrzył wprost na nie.

– Georgette – powiedział do słuchawki schrypniętym głosem – posłuchaj... ale posłuchaj mnie, na litość boską... przestań gadać choćby na sekundę, dobrze? Skończ ten bełkot, ZAMKNIJSIĘCHOĆNASEKUNDĘ... dobrze? Dobrze? Georgette w końcu spełniła prośbę, więc jego słowa nie musiały już prześlizgiwać się pojedynczo między jej słowami, stanęły, nagie i samotne, naprzeciw ciszy, cofnęły się w jego usta, drżące, zawstydzone. – No mów! – zachęcił ją odruchowo. Powiedziała, że nie ma mu nic więcej do powiedzenia, po co w ogóle do niej dzwonił, a teraz już musi przygotować się do wyjścia. – Georgette, bo wiesz... mam taki, no... problem... Muszę z kimś porozmawiać... Pomyślałem, że ty zrozumiesz... bo wiesz, ja... Powiedziała, że nie zna nikogo przeprowadzającego aborcje, a jeśli wpędził w bachora którąś ze swoich kurewek, to może użyć wieszaka, najlepiej zardzewiałego, jej to nic nie obchodzi. – Nie, nie, głupia cipo, nie o to mi chodzi, nie tego się obawiam. To nie to, a w ogóle nie twój interes, z kim się spotykam... Puszczalska, pozwalałaś sobie tyle razy, że starczy na nas oboje... – Przerwał. Tak zaczynały się ich wszystkie kłótnie. Skoki z tematu na temat, jak górskie kozice skaczą ze skały na skałę. Zapominali, o czym rozmawiają, staczali się, aż gotowi byli wpijać się zębami i pazurami w swe wzajemne bzdury. – Georgette, posłuchaj. Posłuchaj mnie. W mieszkaniu jest... jest coś... coś żywego... Powiedziała, że chyba oszalał i o co w ogóle mu chodzi. – Nie wiem. Nie mam pojęcia, co to jest. Pająk? Kot? Coś innego? – Już bardziej niedźwiedź, Georgette, tylko że to coś innego, nie wiem co. Nic do mnie nie mówi, gapi się tylko... Co z nim? Przechodzi załamanie nerwowe czy co? Niedźwiedzie nie gadają, chyba że te w telewizji, a w ogóle czy przypadkiem nie chce odgrywać głupka, żeby nie musieć płacić zasądzonych alimentów? A w ogóle to dlaczego dzwoni właśnie do niej? Skończyło się na tym, że chyba zwariowałeś, Paul. Zawsze twierdziłam, że masz nie po kolei w głowie, no i teraz tylko udowadniasz, że się nie myliłam. W słuchawce rozległ się trzask. Znów był sam. Razem z... Zapalając papierosa, spojrzał na to kątem oka. Skulone w najodleglejszym kącie

pokoju, przy szafce na pościel, duże, jasnobrązowe włochate coś, przybyłe, by na niego patrzeć, siedziało w ciszy, z łapami złożonymi na masywnej piersi. Wyglądało jak wielki grizzly kodiacki, ale kształtem w niczym go nie przypominało, ściętego trójkąta jego wzdętego kształtu nie dawało się nie zauważyć ani oczami, ani myślą. Dzikie, oszalałe złote krążki ślepi ani na chwilę się od niego nie odwracały, nawet nie mrugały. (Ten opis. Zapomnij. On wcale tak nie wyglądał. Wyglądał zupełnie, ale to zupełnie inaczej). Wyczuwał wyrzut, nawet kiedy zamknął się w łazience. Usiadł na krawędzi wanny, puścił gorącą wodę, aż para zasnuła lustra w szafce nad umywalką, i nie widział nawet własnej twarzy, szalonego blasku oczu tak dobrze mu znanego, tak podobnego do ślepego spojrzenia stworzenia z pokoju. Jego myśli popłynęły, spływały niczym lawa, a potem zastygły. W tym momencie zorientował się, że nie widział twarzy żadnej z kobiet, które odwiedziły go w mieszkaniu. Ani jednej. Jakby nie miały twarzy. Nie pamiętał nawet twarzy Georgette. Nie pamiętał twarzy i wyrazu twarzy. Szedł do łóżka z tyloma a tyloma kościstymi ciałami. Poczuł wzbierające mdłości. Wiedział, że musi stąd wyjść, wyjść z mieszkania, uciec przed stworem z kąta. Wyskoczył z łazienki, nie zwalniając, dopadł drzwi, obijając się po drodze o ściany, a gdy zamknął je za sobą, oparł się o gładką płytę twardego drewna, oddychając ciężko, wypełniając płuca bolesnymi haustami powietrza. Już wiedział, że nie ma tak prostego rozwiązania. To coś będzie na niego czekało, kiedy wróci. Kiedykolwiek wróci. Ale wyszedł z domu. Był taki bar, w którym grali tylko Sinatrę. Wchłonął tyle rzewnego smutku, tyle użalania się nad sobą, ile tylko był w stanie w siebie przyjąć, i wyniósł się, słysząc smyczki i gładziutki głos: Jak chciałbym móc zapomnieć Tamte szczęśliwe minione dni, Po których został różaniec łez. Potem było inne miejsce, być może plaża, gdzie stał na piasku, w zupełnym milczeniu, a ciemne niebo przeszywały rozwrzeszczane mewy, skrzek, skrzek, skrzek przyprawiający go o szaleństwo, i wbił nagie dłonie w piasek, zrzucał na głowę grudki ziarnistej ciemności, byle uciszyć obrzydliwe, rozwrzeszczane wiedźmy.

A potem było jeszcze inne miejsce, miejsce mówiących świateł, świateł mówiących różne niezrozumiałe rzeczy, neonowe rzeczy, wstrętne uwagi, a on nie rozumiał żadnej z nich. (Był pewien, że w jednym miejscu widział zamaskowanych hulaków ze snu, więc spłynął stamtąd szybko). Wrócił w końcu do mieszkania w towarzystwie dziewczyny utrzymującej wprawdzie, że nie jest teleskopem, ale jasne, dlaczego nie, obejrzy, co ma jej do pokazania, i chętnie powie, co to jest. Zaufał jej, uwierzył na słowo. Obrócił klucz w zamku, otworzył drzwi. Sięgnął za framugę, włączył światło. No i tak, oczywiście było tam, było, to coś było tam oczywiście. Tak, tak, jest w kącie, gapi się, jest. – I co? – spytał dziewczynę niemal z dumą, wskazując coś palcem. – Co: co? – spytała dziewczyna. – Pytam o to. – O co? – O niego, ty głupia dziwko. O to, co tam siedzi! O niego! – Wiesz, moim zdaniem to ty masz nie po kolei w głowie, Sid. – Nie jestem żaden Sid i nie mów, że go nie widzisz, kurwa twoja mać! – Hej, chwila, powiedziałeś mi, że masz na imię Sid, więc będziesz Sid. Nikogo nie widzę i jeśli chcesz się ze mną przespać, to w porządku, a jeśli nie chcesz, to po prostu powiedz, że nie chcesz, wypijemy drinka i wszystko będzie w porządku. Wrzasnął, ruszył na dziewczynę z pięściami, wyrzucił ją za drzwi. – Wynoś się! Wynoś się z mojego mieszkania, ale już. Dziewczyna odeszła, on zaś znów został sam, sam ze stworem, którego nic nie poruszyło, siedzącym spokojnie, nieruchomo, jakby czekał na wybicie tej ostatniej sekundy, gdy będzie mógł się oderwać i odlecieć, uwolniony z oków normalności. Drżeli obaj w nerwowej symbiozie, biorąc coś od siebie nawzajem. Jego pokrywała cieniutka warstewka panicznego strachu i rozpaczy, straszliwego cierpienia samotności, wirującego jak pasemko gęstego i czarnego dymu przesłaniającego mu serce. Stwór dawał miłość, paraliżujący żal, samotność. Był sam w pokoju, dwóch ich, on i jasnobrązowa gapiąca się na niego groza, wcielenie nieszczęścia. Poznał już znaczenie snu, poznał nagle, w jednej chwili. Wiedział i zatrzymał tę wiedzę dla siebie, bo znaczenie snów jest dla mężczyzn, którzy je śnią, nie zdradza się go, nie rozmawia o nim. Wiedział, kim są mężczyźni ze snu, wiedział, dlaczego żaden z nich nie zginął po prostu od kuli. Wiedział, nurkując w szafie na ubrania, wyciągając z niej armijny worek pełen starych wojskowych ciuchów, wygrzebując

z niego spoczywającą na dnie bryłę zimnej stali. Wiedział, kim jest, wiedział, wiedział, z radością, z rozkoszą, wiedział wszystko, wiedział, czym jest stwór, kim jest Georgette, znał wszystkie twarze wszystkich kobiet w tym szalonym świecie, wszystkich mężczyzn w tym szalonym śnie, wiedział, kim jest kierowca samochodu, który go uratował (to był klucz), miał wszystko, miał wszystko w rękach, gotowe do pojęcia. Poszedł do łazienki. Nie dopuści, by ten sukinsyn w kącie był świadkiem jego sukcesu. Sukces miał zamiar uczcić w samotności. Znów widział się w lustrze. Widział twarz, dobrą twarz, bardzo skupioną, z uśmiechem patrzącą mu w oczy. – Dlaczego musiałaś odejść? – spytał cichym głosem. Podniósł kawał stali. – Nikt, ale to nikt – powiedział, unosząc wielką czterdziestkę​piątkę do twarzy – nie ma jaj, by strzelić sobie w oko. – Przyłożył lufę do zamkniętej powieki. Mówił dalej, cicho: – W głowę, jasne. A faceci z jajami wsadzają sobie lufę w usta. Ale w oko nikt, dosłownie nikt. Ściągnął spust dokładnie tak, jak uczono go w wojsku: gładko, równo, jednym płynnym ruchem. Z sąsiedniego pokoju dochodził pomruk oddechu, ciężkiego, chrap​liwego, równego. 1 Charles Dickens, Opowieść wigilijna, tłum. Józef Jasielski. 2 Według Biblii Tysiąclecia, Księga Rodzaju, wers 4,7.

PUNKY I CHŁOPCY Z YALE „Miłość to seks, tylko źle zapisany” – powiedział, opuszczając Nowy Jork po raz ostatni. Powiedział to dziewczynie, z którą spał, młodszej redaktorce działu mody i urody jednego z kolorowych magazynów kobiecych. Właśnie dowiedział się, że jest nałogową kokainistką, z tych za trzydzieści sześć dolarów na dzień. Tak naprawdę nie miało to znaczenia, bo swoją miłość, zapakowaną elegancko jak prezent, ofiarował jej, prosząc jedynie w zamian o to, by móc być blisko. Ale kiedy spytał tego ostatniego dnia, dlaczego kochali się zaledwie raz (a jej dachowce miauczały po kątach i łaziły po ich nagich splecionych ciałach), i w odpowiedzi usłyszał: „Byłam naćpana, tylko w ten sposób mogłam to znieść”, poczuł, jak zbiera mu się na mdłości. Chociaż miał trzydzieści kilka lat, choć wielokrotnie wędrował mrocznymi ścieżkami donikąd, poczuł się skrzywdzony, poczuł się zniszczony i rzucił ją, rzucił to miejsce w tym szczególnym czasie i powiedział: „Miłość to seks, tylko źle zapisany”. Kiepsko to brzmiało jak na tak sławnego pisarza jak Sorokin, ale mógł sobie na to pozwolić, miał prawo, bo to był dla niego wyjątkowo kiepski rok. Więc wyjechał z Nowego Jorku, po raz ostatni, po raz kolejny podejmując poszukiwania, które nie miały końca. Wrócił do hollywoodzkiego studia, zapomniał, dogłębnie i całkowicie. Wiedział, że nie pojawi się już w Nowym Jorku. Teraz jednak, w innym czasie, beznadziejnie goniąc puentę kiepskiego żartu, jakim stało się jego życie, wrócił do Nowego Jorku. Andy Sorokin wyszedł z windy. Mrużył oczy, jakby poraził je olśniewający blask słońca. Olśniewający. Na czterdziestym pierwszym piętrze w recepcji magazynu „Mar​quis” olśniewać mogła jedynie gablota prezentująca strony „Marquisa” na kliszach Kodachrome. Olśniewające: Pêche flambée w Forum of The XII Caesars; wysmokingowani, wymuszkowani wierni wielbiciele na premierze opery Joan Sutherland; gustowna kobieca bielizna, żadnych nylonów, pasów i kroczy; oceaniczne wędkarstwo, marliny i bonity prujące z szaleństwem w ślepiach białe fale; studium charakterów dwóch

debiutantek Yousufa Karsha i rasistowska polityka Luizjany; pretensjonalne artystyczne komiksy; maserati wypadające z toru Nürburgring; Hemingway, Fitzgerald, Dorothy Parker, Nathanael West i inni, debiutujący w magazynie; poczciwy labrador w wysokiej trawie, labrador przekonująco udający aport; dwa katamarany uciekające przed szkwałem. Andy Sorokin nie czuł się olśniony. Krzywił się, jakby z powodu kłującej zgagi. Niezapalony papieros zwisał mu dokładnie ze środka ust. Pracowicie gryzł gąbczasty filtr. Za jego plecami drzwi windy zasunęły się z westchnieniem. W sali recepcyjnej był niemal sam. Zrobił zaledwie dwa kroki i zatrzymał się na puszystej wykładzinie, sięgającej od ściany do ściany, wsłuchany w milczący śpiew kamienia, a niemal ładna recepcjonistka zmierzyła go wzrokiem i czekała, aż podejdzie do niej. Nie podchodził, zacisnęła więc usta, potem przygryzła dolną wargę, a z jej oczu trysnęły iskry. Nadal nie zwracał na nią uwagi. Musiała ostro, stanowczo spytać: – Czy mogę w czymś pomóc? Sorokin nie śnił na jawie. Był w pełni świadom tego, gdzie się znajduje. Zaatakowało go niemal patologiczne stężenie dobrego smaku recepcji, oczarował stotemizowany w kodachromach bezpardonowy męski image „Marquisa”, rozbawiło nieuchronnie zbliżające się spotkanie, na którym odzyskać miał słodką naiwność dziecka czy też charakteru, jaką utracił, po niedorzecznej zgodzie na ponowne wypchnięcie na scenę, w przeszłość, przed którą uciekł z ulgą przed siedemnastu laty. – Bardzo wątpię – powiedział. Zasunęła stalowe żaluzje powiek. Dzień miała do dupy, zjadła fatalny lunch, zabrakło jej pigułek, miała okres, rychło w czas. W takie dni nie ma się serca dla dupków żujących pety, strasznie dowcipnych cwaniaczków. W recepcji nagle powiało chłodem. Sorokin wiedział, że strzelił gafę. Ale nie była taka znów wielka, żeby miał za nią przepraszać. – Do pana Waltera Werringera – powiedział. – Pańskie nazwisko? – Pytanie zimne jak okruch lodu. – Sorokin. Recepcjonistka momentalnie uświadomiła sobie, że spieprzyła sprawę. Omójtyboże, Sorokin. Werringer i jego ludzie od rana chodzą na paluszkach jak szeregowcy świeżo z poboru oczekujący generalskiej inspekcji. Ten gigant Sorokin! Wielki Sorokin stanął przed nią w wygniecionym ubraniu, przeżuwając

peta, więc go obcięła! Omójtyboże, tylko tyle mogła powiedzieć. I żadnej szansy na odzyskanie straconego terenu, a jeśli choć szepnie, bąknie coś w zaczarowanej krainie redakcji, szansa na wyprowadzenie się z mieszkania rodziców na Pelham Parkway odpłynie za horyzont, „Times” chce reklam. Próbowała się uśmiechnąć, ale zaraz dała sobie spokój. Jego oczy, ciemne i zmrużone tak, jakby były sakiewką ściągniętą rzemykami... Powinna się domyślić: te oczy: Sorokin. – Proszę za mną, panie Sorokin. Wstała, wygładziła spódniczkę na udach. A jednak zwrócił uwagę na jej ciało, więc dostała odroczenie! Poprowadziła go korytarzem do redakcyjnego królestwa, właściwie płynąc. – Pan Werringer i jego zespół oczekują pana – oznajmiła, patrząc na gościa przez ramię, a sprasowane na płasko disco blond włosy odpłynęły na bok, ukazując jej lewy profil, ten lepszy. – Dziękuję – powiedział, a w jego głosie zabrzmiało zmęczenie. To był długi, cichy korytarz. – Naprawdę strasznie podobała mi się pana książka – oznajmiła, nie zwalniając kroku. Nie powiedziała, która książka, a napisał ich czternaście. Co znaczyło, że nie przeczytała żadnej. – Dziękuję. Recepcjonistka nie przestawała mówić, a rzeczy, o których mówiła, były tak ważne jak odchrząknięcie. Ale naprawdę straszne było to, że od wejścia, od chwili kiedy pomyślała: „Spieprzyłam to”, Andy Sorokin znał każdą myśl, która choćby przemknęła jej przez głowę. Myślał jej myślami, gdy tylko je pomyślała. Bo była człowiekiem, a Andy Sorokin specjalizował się w ludziach. Cierpiał na przekleństwo empatii doprowadzającej do szaleństwa, do obłędu, do szału, do ostateczności. Wiedział, że dziwka rozgrywa partię na zimno, że przeraziła się na wieść, kim jest, i próbuje odzyskać grunt, grając ciałem, minkami i włosami. Wiedział to wszystko i to go przygnębiało. Przygnębiało go, że miał rację. Znowu miał rację. Jak zawsze. „Gdyby choć raz mnie zaskoczyli” – pomyślał, analizując ruch jej ust, ciała, słowa. Przygotowywał się, myśląc: „Powracam oto do Nowego Jorku, do samego środka Jabłuszka, po letnim przesileniu w L.A. za ciasnych szortów i rozedrganej somy. Wracam do mojej przeszłości, do dzieciństwa. Brudnego, ciapowatego i tak ściśniętego, że dławię się i chętnie krzyczałbym o odrobinę miejsca dla łokci w wagonie metra, ale to przecież miejsce, z którego pochodzę, wspaniałe...

Oczywiście poza Wybrzeżem. Nie ma nawet znaczenia, że po dniu na mieście kołnierzyk mojej eleganckiej koszuli od Eagle wygląda tak, jakby gąsienice obsrywały go na czarno, nie przerywając wędrówki, nie ma nawet znaczenia, że na ulicach wszyscy na siebie warczą i kłapią zębami, nie ma nawet znaczenia, że jakość Teheranu spłynęła w kiblu, kiedy Vincente przeniósł się na drugą stronę wzgórza do Chateaubrianda, nie ma nawet znaczenia, że białasy załatwiły Jimmy’ego Baldwina w jedyny dostępny sposób: wchłaniając go, rozpoznając, ubóstwiając, czyniąc z niego Głos Jego Ludu i tym doprowadzając go do szaleństwa, nie ma nawet znaczenia, że Olaf Burger z Fawcett zrobił się ciężkostrawny od bogactwa i wysokiej pozycji, w cholerę z tymi żalami, do diabła, toż to Nowy Jork, centrum wszystkiego, miejsce, gdzie wszystko znów się zaczyna, a ja tak długo siedziałem na Wybrzeżu, w krainie Myszki Miki, cześć mała kiciu, słodka kochanko... i chociaż jestem systemowo skłonny wierzyć tasiemcowemu Thomasowi Wolfe’owi (nie, nie t e m u Tomowi Wolfe’owi, p r a w d z i w e m u Tomowi Wolfe’owi), zdumiała mnie świadomość, że mogę wrócić do domu, znów wrócić do domu i znów, i znów... Nowy Jork jest nim zawsze, mój Manhattan, gdzie nauczyłem się chodzić, gdzie nauczyłem się wszystkiego, co wiem, gdzie wszystko na mnie czeka, jak nastoletnia miłość, dziś bardziej zmysłowa dzięki doświadczeniu, mimo to ciągle pełna dziecięcego wdzięku. Jakie to cholernie literackie! O kurwa, ja cię kocham, mój Nowiutki Jorczku!”. Nie przestawała gadać, szła i gadała, a każda jego myśl, każde wysnute pajęczą nicią zdanie przez chwilę wirowało mu w głowie, a ostatnie, gdy podeszli pod drzwi gabinetu Waltera Werringera, brzmiało: „Nawet na czterdziestym pierwszym piętrze w części redakcyjnej, tuż przed spotkaniem z ważnym człowiekiem, który, nim pojechałem do Hollywood i zostałem Nazwiskiem, nie zapłaciłby mi pensa za słowo za Magna Carta, wydrapaną na ścianach jego kibelka, a teraz gotów mi oddać rękę i nogę, z drżącym udem, żebym wrócił na Red Hook w Brooklynie, przeredagował – po siedemnastu latach – wspomnienia o przestępczości nieletnich Gang dziecięcy dzisiaj... Nawet ten Nowy Jork kocham! Och, zemsto, smakujesz pysznie!”. Myśli Andrew Sorokina, pisarza, autora bestsellerów, scenarzysty hollywoodzkiego, strona 146 (tomy 5–6) Współczesnych pisarzy [ur. 27 maja 1929 w Buffalo w stanie Nowy Jork, dołączył do młodzieżowego gangu w Red Hook na Brooklynie, przez trzy miesiące 1948 roku udawał jego członka, zbierając w ten

sposób materiały do swej pierwszej powieści Dzieci rynsztoków], nominowanego do Nagrody Akademii, mijającego właśnie sekretarkę o naoliwionych biodrach i wkraczającego do przedsionka gabinetu Waltera Werringera, redaktora „Marquis”... Myśli Andrew Sorokina, nawet jeśli proroka nierozpoznanego we włas​nym kraju, to teraz wracającego, by przyjąć hołdy należne arystokracji. Czas płynie, czasy się zmieniają i Andrew Sorokin wrócił. Recepcjonistka przemówiła donośnym głosem do sekretarki królującej w przedsionku gabinetu: – Frances... Pan Sorokin. Sekretarka rozpromieniła się i dolną część jej twarzy ozdobił uśmiech. – Och, jedną chwileczkę, panie Sorokin. Pan Werringer oczekuje pana. Zaczęła klikać w interkom. Recepcjonistka dotknęła jego rękawa i zrobiła z ustami coś interesująco zmysłowego. – Bardzo miło było mi pana poznać, panie Sorokin – powiedziała. Andy Sorokin uśmiechnął się do niej. – Pożegnam panią, kiedy będę wychodził – obiecał. Dał jej święty spokój. Zrobił to celowo, w rzadkim ludzkim odruchu: dlaczego dziewczyna ma się bać, że jedna luźna uwaga będzie ją kosztowała pracę? Oznaczało to też, że poprosi o numer telefonu. Teraz od niej zależało, czy zagra młodą naiwną i pozwoli mu zrobić pierwszy krok, czy też, gdy pojawi się w recepcji, wręczy mu przygotowaną wcześniej kartkę z imieniem i numerem. Niekończąca się fascynująca gra implikacji. Wiedział, że będzie w nią grała sama ze sobą aż do końca. Wyszła, a on odwrócił się i spojrzał na sekretarkę. Właśnie wstawała, by zaprowadzić go przed oblicze Waltera Werringera. – Tędy proszę, panie Sorokin. Wygładziła spódniczkę na udach. Obrzucił jej ciało ciekawym spojrzeniem. Poprowadziła go, jakby płynęła przez powietrze. „Gdyby choć raz udało się im mnie zaskoczyć”, pomyślał. Czterdzieści minut później nadal nie rozmawiali o tym, o czym Sorokin przyszedł porozmawiać: zamówieniu. Rozmawiali o jego karierze, od pulpowych opowiadań detektywistycznych i science fiction przez powieści, Hollywood i telewizję aż do scenariuszy. O zbliżającej się oscarowej nocy i jego, Sorokina, nominacji. Rozmawiali o jego dwóch rozpaczliwie nieudanych małżeństwach, o tym, jak

ocenia hollywoodzką politykę. O elegancji „Marquisa”, o nonsensie faktu, że aż do dzisiaj nie miał szans ozdobić jego wyrafinowanych łamów (ale nie o gorzkiej, skręcającej wnętrzności świadomości, że „Marquis” nie uważał go za godnego zaszczytu, póki nie zdobył sławy i nie został Nazwiskiem). Rozmawiali o kobietach, o JFK, o tym, co stało się z Mailerem, o niesolidności agentów, o trendach wydawniczych. O wszystkim, tylko nie o zamówieniu. Zaistniała między nimi szczególna gra pozorów. Werringer patrzył na Andy’ego Sorokina zza wielkiego duńskiego kubka z kawą. Para osiadała na jego dwuogniskowych okularach. Wypił łyk, zademonstrował boską rozkosz. – Bez kawy już bym nie żył – sapnął. Kolejny łyk miał udowodnić, że istotnie jest nałogowcem. Z donośnym stukiem odstawił kubek na suszkę. – Dziesięć, piętnaście kaw dziennie. Żeby funkcjonować. – Wolał grać raczej dokera niż literackiego lwa, wolał rolę Hemingwaya od roli Maxwella Perkinsa. Na takiego się stylizował i, przynajmniej w obecności Sorokina, nie zamierzał przestać. Ale na Andy’ego, który był tym, kogo Werringer bardzo starał się odegrać, miało to wpływ wręcz odwrotny. („Do diabła z moją empatią – pomyślał. – Istna perwersja!”) Wprowadzało Sorokina w stan pseudocapote’owski: homoseksualny, afektowany, przesycony zniewieściałymi aforyzmami i aluzjami. Werringer już niemal zakwalifikował więc go w myśli jako homoseksualistę, chociaż etykieta ta nie pasowała do niczego, co wiedział o pisarzu, a Sorokina bawiło to pomieszanie. Ale nie przesadnie. – A jeśli chodzi o ten twój pomysł... – próbował w końcu przejść do tematu. – No tak, oczywiście, po to się spotkaliśmy. Werringer zmarszczył twarz w uśmiechu twardego faceta, jak Victor McLaglen, pogrzebał w stosie rękopisów na biurku, wyjął spomiędzy nich Dzieci rynsztoków – egzemplarz debiutu Sorokina, wydanie sprzed szesnastu lat, nadal w oryginalnej obwolucie – przekartkował książkę ostrożnie, jakby był to jakiś stary, rozpadający się w proch inkunabuł, pierwsze folio Makbeta, a nie trochę lepsza od dobrej fabularyzowana autobiografia, obejmująca trzy miesiące, przez które Andy Sorokin żył podwójnym życiem, młodszy o siedemnaście lat i wystarczająco prowincjonalny, by wierzyć, że „doświadczenie” jest w stanie zastąpić znaczenie i styl. Trzy miesiące w bandzie wyrostków, w śmierdzących zaułkach, które gotów był nazwać „życiem w gangu”. Dzisiaj, siedemnaście lat później, Werringer chce, żeby wrócił na tamte ulice. Po służbie wojskowej, po Pauli i Carrie, po wypadku, po Hollywood, po siedemnastu

latach, które przyniosły mu tak wiele, które ogołociły go do czysta. Wracaj, Sorokin. Cofnij się do tamtych czasów. Jeśli potrafisz. Werringer tymczasem odstawiał twardego faceta. Postukał paznokciem w okładkę książki. – Dobra rzecz, Andy. Z jajami. Prawdziwymi jajami. Zawsze byłem o niej tego zdania. – Mów mi Punky – wycedził Sorokin, uśmiechając się chłopięco. – Tak nazywali mnie w gangu. Punky. Werringer uznał za stosowne zmarszczyć brwi. Skoro Sorokin był realistą aż do bólu, takim z twardej szkoły Roberta Ruarka, to skąd ta afektacja? – Hmmm... tak... Punky, jasne – próbował odzyskać równowagę, bo jednak trochę się zachwiał. Nie bardzo mu to wyszło. Andy Sorokin powstrzymał chichot. – Skok w przepaść, taaak... Pisarska uczciwość, jakaś pieprzona głębia – zakończył niezdarnie. Sorokin wydął wargi w eleganckim grymasie niesmaku, pedał czystej wody. – Tylko szkoda, że prześlizgnęła się przez księgarnie niezauważona. Wiesz, napisałem ją, by zmienić losy cywilizacji Zachodu. Werringer pobladł. Co tu się dzieje? – Bo ty to wiesz, prawda? Werringer tępo skinął głową. Zdecydował się potraktować te słowa tak, jakby wypowiedziane były absolutnie szczerze. Nie wiedział, dlaczego się czuje tak, jakby właśnie wpadł do króliczej nory, ale bez wątpienia tak się czuł. – Taaak... no... no właśnie. Chcielibyśmy... to znaczy chcemy, żebyś dla „Marquis” zrobił coś z takimi jajami. Coś tak emocjonalnego jak to. Nadeszła właściwa chwila i Sorokin poczuł, jak napinają mu się mięśnie brzucha. – Chcecie, żebym wrócił na Red Hook. Do miejsca, które znam. I żebym napisał o tym, jakie jest dziś. Werringer walnął dłonią w blat biurka. – Dokładnie! Dzieciaki... co się z nimi stało... gdzie dziś są. Poszły siedzieć, poszły do armii, pożeniły się, wszystko, co o nich wiadomo, po siedemnastu latach. No i warunki społeczne. Kamienice... Odnowiono je? Co z projektem mieszkań za mały czynsz? A może Policyjna Liga Sportowa na coś się jednak przydała? Napięcia rasowe, jak to wygląda, czy zmieniły samą naturę gangów, czy o co innego walczą, no wiesz, wszystko się liczy. – Chcecie, żebym tam wrócił? Werringer gapił się na niego, nie mrugając.

– No... tak, tego właśnie byśmy chcieli. Powrotu do młodzieżowych gangów. Chcemy czegoś głębokiego. Napięcie, narastające w czasie rozmowy, nagle zacisnęło dłonie na ciele Sorokina. Wrócić. Tam. Wrócić. Po siedemnastu latach! – Kiedy dołączyłem do gangu, miałem dziewiętnaście lat – powiedział jakby do siebie. Werringer nadal się na niego gapił. Sorokin siedział naprzeciw człowieka, który wyglądał, jakby był w szoku. – Dziś mam trzydzieści sześć. Nie wiem... Werringer przygryzł wargę. – Chcemy, żebyś tym razem pisał z zewnątrz. Nie jesteś już dzieckiem, Andy... panie Sorokin... – Ale nie chcecie, żebym prześlizgnął się po powierzchni rzeczy, prawda? – No nie, raczej... – Chcecie, żeby było z jajami i na twardo? – No tak, oczywiście, koniecznie... – Chcecie, żebym opisał wam wszystko tak, jak jest. Realistycznie i językiem, jakim oni się posługują? – Jasne, to część... – Chcecie, żebym dowiedział się, co z dzieciakami, z którymi trzymałem. Dzieciakami niemającymi pojęcia, że studiuję je jak robaki w butelce. Chcesz, żebym pojechał tam, gdzie żyłem dawno temu, i powiedział byłym przyjaciołom: „Cześć, to ja was zakapowałem, pamiętacie mnie?”. Tego chcesz, najkrócej mówiąc. Właśnie tego, prawda? Werringer miał teraz wrażenie (w kontakcie z tym człowiekiem wrażenia zmieniały się jak szalone), że Sorokin jest wściekły, przerażony też, ale przede wszystkim wściekły. Co tu się, do diabła, dzieje? – No tak, owszem. Chcemy prawdy, chcemy, żebyś pisał dla nas od środka, ale z pewnością nie chcemy, żebyś się narażał. Nie jesteśmy przecież... nie jesteśmy „Confidentialem” ani jakimś „Enquirerem”. Chcemy... – Chcecie, żebym wrócił, skąd wyszedłem. Żeby mogli mnie załatwić. Agresja. Werringerowi zakręciło się w głowie. – Hej, czekaj, chwilę, przecież... – Oczekujecie świetnego materiału, takiego śmiałego, ryzykownego, i oczekujecie go już, teraz... panie Werringer? – Co się z tobą dzieje, Sorok...

– No więc proszę mi powiedzieć, skąd mam wziąć ten materiał. Muszę wrócić, skąd wyszedłem, muszę zanurzyć się w to, co robiłem, na ile się da, po jaja muszę się zanurzyć, z głową, na litość boską, ty głupi cholerny strażniku dedlajnów! Werringer odsunął się od biurka, jakby sądził, że Sorokin rzuci się na niego i zacznie go dusić. Oczy za dwusoczewkowymi okularami miał tak wielkie, że już nawet nie przypominały oczu. I załzawione. – Zrobię to dla pana z największą przyjemnością – powiedział Sorokin głosem cichym, ciepłym i – wreszcie! – zrelaksowanym. – Na kiedy chce pan mieć ten materiał? I w jakiej objętości? Sorokin trzymał już dłoń na klamce, gdy drzwi otworzyły się i do środka weszło dwóch młodych mężczyzn. Gdy tylko ich zobaczył, poważnych i schludnych, w ich niemal identycznych granatowych garniturach, wiedział, że pochodzą z dobrych rodzin, w wieku sześciu, siedmiu lat nauczyli się tańczyć u panny Blesham lub w jakimś innym równie szacownym salonie, że pozwolono im umoczyć język, tylko umoczyć język, w kieliszku napoleona, ale z „tatką”, no i z całą pewnością kończyli właściwe szkoły. Ten wyższy, po lewej, o włosach koloru słomy i lodowatych błyszczących oczach, wszedł z palcami niedbale wsuniętymi w dekoracyjne kieszonki kamizelki. Musiał być z Andover, bez gadania. Drugi, nieco niższy, mógł mieć zaledwie sześć stóp, z butami starannie przytartymi, by nie został na nich nawet ślad ostentacyjnego błysku, miał gładko przylizane ciemne włosy z równiuteńkim przedziałkiem po lewej, zaczesane do tyłu na sposób europejski, i oczy jaszczurki. Produkt Choate. Zdecydowanie. – Walterze – powiedział głośno Andover, wpadając do gabinetu jak burza – dziś kończymy trochę wcześniej. Idziemy się napić do Algonquin. Idziesz z nami? Gdy zobaczył Sorokina, umilkł, zdumiony, i stanął jak wryty. Werringer przedstawił mu gości. Sorokin postarał się natychmiast zapomnieć ich nazwiska, celowo. Wiedział, jak się nazywają. – Gdzie studiowaliście? – Yale – powiedział Andover. – Yale – powiedział Choate. – Mówcie mi Punky – powiedział Andrew Sorokin. Poszli się napić do Algonquin. Choate podrapał spód miski. Solone orzeszki, cheeriosy i precle znikły. Złapał miskę w obie dłonie, uderzył nią w stół. W Algonquin oznaczało to fatalne

maniery. – Przekąski! – wrzasnął. Pojawił się kelner. Zabrał mu miskę jak niania nieznośnemu bachorowi. – Przekąski, do cholery! – Choate niewyraźnie wymawiał słowa, ale nie rażąco niewyraźnie. – Andrew P. vel Punky Sorokin. Na Boga, takie przeżycie w godzinach nadliczbowych – oznajmił Andover po raz milionowy, nie spuszczając wzroku z Sorokina. – Gigant! Jesteś gigantem, człowieku, jesteś cholerną in-sty-tu-cją! Rozumiesz? A my tu siedzimy z tobą jak gdyby nigdy nic. Werringer opuścił ich przed dwiema godzinami. Nadchodził wieczór. Dwaj chłopcy z Yale, Andover i Choate, wypili akurat tyle, że stali się rozrywkowi. Andy był trzeźwy. Starał się nie być, Bóg mu świadkiem, naprawdę bardzo się starał, ale był trzeźwy. – Realizm to jest twój towar – powiedział jeden z nich. Bez znaczenia który. Gadka obu brzmiała tak samo wyrafinowanie. – Prawda. Życie. Wiesz wszystko, co trzeba wiedzieć o życiu. I nie myślę wcale o jego obfitości... – Zaczął się śmiać tak, że dosłownie tarzał się na barowej kanapie. Choate (czy tam Andover, zależnie od tego, który był wcześniej) odepchnął go brutalnie. – Nie wiesz, o czym mówisz, Rob. To ta jedna rzecz, o której on nic nie wie! Życie! Życie jako takie, życie od środka! Nawet my, pochodzący z tak zamkniętych środowisk, nawet my znamy je lepiej niż siedzący tu z nami Andrew P. vel Punky Sorokin! Ten drugi chłopak z Yale aż zesztywniał, taki był oburzony. – Zamknij się! Ten człowiek jest gigantem! Ognistym gigantem! I mówię ci, że on o tym wie! Zna mroczne strony życia! – Nawet się o nie nie otarł! – Zna je! Zna je wszystkie! – Jest oszustem! Pozerem! – Zamknij gębę, sukinsynu. Nie wiedziałem, że jesteś takim bigotem, takim kryptofaszystą! Sorokin słuchał ich, a strach, ten strach, który poczuł, kiedy przed kilkoma godzinami Werringer skazał go na powrót na Red Hook, pojawił się znowu. Tak naprawdę sam skazał się na ten powrót, ulegając potrzebom, których nie miał ochoty analizować. Co się stało, to się stało. Skąd Choate wie, że jest oszustem?

Jak odkrył jego tajemnicę, owo sekretne ziarno strachu, tkwiące w sercu i duszy Andrew Sorokina? – Dlaczego... hmmm... dlaczego twierdzisz, że jestem oszustem? – spytał. Twarz Choate’a stała się plamista od alkoholu, ale zdołał wymierzyć w niego gruby paluch i stwierdzić: – Odbieram wiadomości od duchów z innego świata. Andover uznał to za afront. Pchnął go mocno. – Spadaj, sukinsynu. Spadaj, kryptopedale! Ale Sorokin bardzo pragnął dotrzeć do trzeźwego jądra problemu. – Nie, serio. Dlaczego sądzisz, że jestem oszustem? Choate przybrał minę pedanta i zaintonował grobowo: – Twój pierwszy zbiór opowiadań... był tam cytat z Hemingwaya... Pamiętasz go? Twierdziłeś, że to jest twoje credo: „Nie ma przecież sensu pisać o czymś, o czym już pisano; warto jedynie wówczas, jeśli chce się to przewyższyć. Pisarz naszych czasów powinien pisać o tym, o czym jeszcze nie pisano, albo przewyższyć to, co napisali zmarli”. Nauczyłem się tego na pamięć. Wydawało mi się, że to prawda. Gówno prawda! – Ty socjalistyczny, prawicowy, rasistowski matkojebco! – Doprawdy? Dlaczego sądzisz, że nie wiem, o czym mówię? W ten sposób z pewnością nic nie udowodnisz. – Ach! – Choate podniósł palec przed nosem, jak Święty Mikołaj zamierzający właśnie uciec przez komin. Konspiracyjnie. – Ach! Ale twój piąty zbiór opowiadań, wydany po tym, jak wyjechałeś tam – pomachał ręką w kierunku Kalifornii – w nim użyłeś innego cytatu. Wiesz którego? Ach! Pamiętasz, prawda? Sorokin milczał chwilę, nie chciał się pomylić, a potem wyrecytował: – „Odrzucić własne doświadczenia życiowe to znaczy wstrzymać własny rozwój. Wyprzeć się własnych przeżyć znaczy zadać kłam włas​nemu życiu. Jest to równoznaczne zaparciu się własnej duszy”. Oscar Wilde. Czy to ma być dowód na twoją tezę? Choate triumfował. – Strach! Wykręty! Twoja podświadomość skrzeczała jak zarzynana świnia! Od początku wiedziałem, że jesteś kłamcą, a w Hollywood kłamałeś jeszcze gorzej. Wiedziałem! Musiałeś więc oznajmić to światu, żeby świat nigdy cię o to nie oskarżył. Nie wiesz, czym jest życie, czym jest rzeczywistość, czym jest prawda, i w ogóle nic nie wiesz, nic! – Za chwilę oberwiesz w ten swój obrzydliwy torysowski pysk!

Pobili się, siedząc na tej samej barowej kanapie, obaj zbyt zalani, by zrobić sobie prawdziwą krzywdę, a w tym czasie Sorokin zastanawiał się głęboko nad tym, co powiedział Choate. Czy to możliwe? Czy rzeczywiście przyznawał się po cichu do winy wobec niesformułowanego oskarżenia? Jako dziecko Sorokin był drobnym złodziejem. Kradł w sklepiku z tandetą, z towarami po ćwierć dolca. Nie dlatego, że nie stać go było na zakupy, bo pochodził z ubogiej rodziny, ale dlatego, żeby zdobyć coś, za co nie chciał płacić. Chodziło o poczucie spełnienia, taka dziwna dziecięca filozofia. Zawsze czuł się zobowiązany pobawić się zdobytą w wyniku kradzieży nową zabawką pierwszego wieczora w obecności rodziców i na ich oczach, demonstracyjnie. Żeby mogli go zapytać, skąd ją ma. Liczyło się ryzyko odkrycia faktu kradzieży, ale jeśli nie naciskali, uznawał to, co ukradł, za swoje. Jeżeli zaś naciskali, przyznawał się do winy i ponosił karę, bo na nią zasłużył. Czy cytat z Wilde’a był, jak sugerował Choate, rodzajem zabawy skradzioną zabawką na oczach mamy i taty, świata, jego czytelników? Czy był manifestacją strachu, który czuł i teraz? Strachu, że coś straci, że cały czas to coś traci i nigdy tego nie odzyska? – W porządku, do diabła! Pokażę ci mroczną stronę życia! I co pan na to, panie Punky? Chce pan zobaczyć mroczną stronę życia? – Przecież mówię ci, że on ją zna! – Naprawdę? Co? – Najpierw muszę zadzwonić. Jestem umówiony na kolację. Siedział nieruchomo, a ci dwaj patrzyli na siebie jak dwa morsy kontemplujące wieczną niezmienność oceanu. – No to jak, wchodzisz w to? Jeśli wchodzisz, wyłóż kasę i zamknij gębę. – Choate już prawie czuł smak zwycięstwa, prawie udowodnił swoje. – Zaaa... zamknij się, Terry. Ten człowiek nie da się zmusić ani zastraszyć takiemu maccartystowskiemu faszystowskiemu demagogowi jak ty! – Andover był odrobinę bardziej pijany od Choate’a. Sorokin drżał na całym ciele, ale wewnętrznie. Nic nie dał po sobie poznać. Jeśli ktoś znał mroczną stronę życia, to on, Andrew Sorokin! Uciekł z domu, mając piętnaście lat. Jako szesnastolatek prowadził ciężarówki z dynamitem w Karolinie Północnej, mając siedemnaście lat, pracował przy krakowaniu katalitycznym w zachodnim Teksasie, jako dziewiętnastolatek dołączył do gangu, a jako dwudziestolatek wydał pierwszą książkę. Znał wszystkie smaki życia, od tego luksusowego, śmietanki towarzyskiej i finansowej, po życie hippisów z Big Sur,

przeprowadzających nielegalne badania z LSD. Bardzo chciał wierzyć, że wie, co jest grane, trzyma kontakt z rzeczywistością, z miriadami kolorowych rzeczywistości i do diabła z napięciem, ze strachem, z poniżeniem. A teraz stanęło przed nim pytanie: „Czy całe moje życie sprowadza się do poszukiwania taniego dreszczyku emocji? Czy jest jedną wielką wymówką?”. Wysunął się zza stołu i poszedł zadzwonić do Olafa Burgera. Przedarł się przez centralkę, przezwyciężył zakłócenia na linii. W słuchawce odezwał się szorstki głos trapera: – Co? – Nie mówiłem ci z milion razy, że przez telefon nie wita się ludzi w ten sposób? Powinieneś powiedzieć: „Massa Burga mówić, czym wspomóc bwana?”. – Wyjaśnij mi, proszę, dlaczego ciężki dzień pracy czynią mi jeszcze cięższym bigoci, wieśniacy i świrujący pisarze po dolarze za tuzin? – Bo masz takie śliczne dołeczki jak Shirley Temple, jesteś wielkim paperbackowym wydawcą i moje ciało płonie ku twemu nieugaszonym ogniem. – Co ci krąży po tym, co u innych jest głową, przygłupie? – Muszę odwołać kolację. – Janine upiecze mnie na wolnym ogniu. Zrobiła patlijan moussaka, specjalnie dla ciebie. Cały dzień kroiła i przyprawiała baraninę, a to nie przysłuży się twojej sprawie. Wymyśl przynajmniej jakieś dobre usprawiedliwienie. – Dwa naprane typki w typie Ligi Bluszczowej chcą mi pokazać mroczną stronę życia. – To nie jest usprawiedliwienie, to atak choroby umysłowej. Jaja sobie robisz? Sorokin milczał dłuższą chwilę. Całkiem poważnie rozważał tę możliwość. – Muszę, Olafie – powiedział do słuchawki powoli poważnym głosem. Chwila na reorientację, dialog jak w muzycznym trenie. – Mam wrażenie, że coś wyprowadziło cię z równowagi, Andy. Coś się stało? Nie widzieliśmy się od trzech miesięcy. Wpadłeś na któryś ze swych świetnych pomysłów? Sorokin cmoknął w słuchawkę. Szukał właściwych słów, aż wreszcie postanowił powiedzieć, co miał do powiedzenia, prosto z mostu: – Zamierzam sprawdzić, czy mam jaja. Po raz kolejny. – Po raz tysięczny. – Mniej więcej. – Kiedy przestaniesz? Kiedy uda ci się zginąć? – Przekaż ode mnie Janine, że ją kocham. Odezwę się jutro. Zapraszam do Four

Seasons. Ja stawiam. To powinno być wystarczające zadośćuczynienie. Chwila milczenia i: – Andy? Chwila bezczasowości i: – Aha? – Jesteś za drogi na moje paperbacki, ale wielu ludzi sporo w ciebie włożyło. Nie daj się, dobrze? – Jasne. Burger odłożył słuchawkę. Andy Sorokin nie ruszył się z miejsca, wpatrzony w czerwony plusz kabiny telefonicznej. Odetchnął głęboko, wykonał zwrot i wrócił na scenę z Hogartha. Andover stukał palcem w stół raz po raz, bez chwili przerwy, powtarzając: „Zobaczysz, zobaczysz, zobaczysz...”. Choate wtarł w policzki węgiel z wielu wypalonych zapałek. Powtarzał: „Nigdy już, nigdy już, nigdy już...”. Zabrali go do wszystkich tych rajów na ziemi, które już znał. Odwiedzali miejsca, w których bywał, gdy był młodszy, wszystkie oczywiste miejsca. Lower East Side. The Village. Spanish Harlem. Bedford-Stuyvesant. Byli coraz bardziej wściekli. Trzeźwieli; zimne nocne powietrze, śnieg zimowego listopada, za wiele przystanków w miejscach, gdzie nie podawano darmowego alkoholu; trzeźwieli. To już była wendeta obu tych facetów z Yale, nie tylko Choate’a. Andover stanął po jego stronie. Obaj pragnęli pokazać mu, gigantowi, wielkiemu Sorokinowi, coś, czego nigdy jeszcze nie widział. Odwiedzali bary, kolejne bary, jeszcze więcej barów i obskurne dziury, w których ludzie przemawiali cicho do libido innych ludzi. A potem party... Dźwięki runęły na niego z siłą wodospadu, Niagara wodnistych wrażeń, spływające śmieci z hukiem obmywające mu uszy. „...Poszedłem do Teda Batesa, spytałem go o tantiemy za Viceroye, a Mary na to, co, do cholery, dostałeś wycieczkę na Wyspy Dziewicze, więc czego ciągle narzekasz, więc powiedziałem mu, że kiedy jego pedalski reżyser i jego pedalska świta skończyli z błaganiami, żebym ich ocalił przed życiem w pedalstwie, miałem tak dość i byłem tak obolały, że nawet podwójne tantiemy nie zrównoważą wszystkich tych pieprzonych dziwactw, a poza tym gdybym zabrał ze sobą jakąś dziwkę, to musieliby zapłacić także jej, więc powinni dać mi coś ekstra...” ...bla, bla, bla, hi, hi, hi, bla, bla... „...niesamowite! Po prostu niesamowite! Knajpa urządzona tak trochę na Tysiąc i jedną noc, kelnerki w przezroczystych portkach, kelnerzy jak paszowie, mówię ci,

w turbanach, żeby coś zjeść, koniecznie kładziesz się na boku, muszę przyznać, że cholernie ciężko jeść na leżąco, na boku, prawie tak ciężko, jakby leżeć na boku, jedząc, ha, ha, ha, przysięgam, nie wiem, jak oni to kiedyś robili, ale jedzenie, człowieku, jest naprawdę niesamowite. Mają tam taką zupę cytrynową, nazywają ją kufte abour, jest, mówię ci, niesa...” ...ple, ple, ple, bla, bla, bla, dup... „...to kompendium straconych godzin i związków kończących się niczym ma mniejsze znaczenie, przynajmniej w tej chwili, w tym momencie nieważkiego, bezczasowego czasu, momencie, który zamierzam opisać z najdrobniejszymi szczegółami, wszystko, co przeszedłem, nim się to ujawni. Jeśli nie w szczegółach, to w istocie, choćby i po fakcie, a to, do czego doszło wcześniej, widoczne będzie zaledwie jako smuga kondensacyjna pozostawiona przez wydarzenia, wszystkie do siebie podobne, wszystkie zmierzające do tej chwili i... Chryste, Ginny, przestań dłubać w nosie...” ...bla, bla, bla, ple, ple, ple, hi, hi, hi... Technicznie można było nazwać to party. Bo na pierwszy rzut oka przypominało to imprezę ze zbyt wieloma uczestnikami stłoczonymi w zbyt małym pomieszczeniu, obskurnym lofcie w alejce w bok od Jane Street w Village. Działo się tu więcej, niż mogło się wydawać. Choćby rytualne tańce przyjaznych tubylców, zarówno dosłowne – Simone i agent jej męża tańczyli ekstremalnie, wręcz niedorzecznie powoli, jakby psychoseksualnie sunęli – jak i emocjonalne – Wagner Cole zjadliwie ciął na plasterki tlenioną poetessę, której aspiracje do świata literatury pochodziły najwyraźniej z „Saturday Review” – a także pornoetniczne – w kącie przy sztucznej roślinie toczyła się pogawędka o tym, kto pieprzył kogo. A wszyscy pojawili się tu z okazji urodzin Florence (o rany!) Mahrgren, a nie dlatego, że tak sobie zwyczajnie wymarzyli. Andy Sorokin stał przy ścianie z kominkiem, w złożonych dłoniach trzymając margaritę. Rozmawiał z dziewicą o cerze barwy serwatki, którą znalazł dla niego i przyprowadził Andover. Mówiła o kiepskim filmie na podstawie jednej z jego pomniejszych powieści. – Nigdy nie myślałam, by Karin była całkowicie zła. A kiedy zrobili film, nie podobało mi się, jak Lana Turner zagrała tę rolę. Sorokin patrzył na nią z góry dobrotliwie. Była niska, ale miała wielki biust. Nosiła Rudiego Gernreicha, który wypychał wszystko do przodu, uśmiechała się wargami, ale nie zębami.

– To bardzo uprzejme słowa. W filmie nie było nic, co mogłoby się spodobać, choć ostatecznie reżyseria Frankenheimera okazała się niezła. Dziewica powiedziała coś całkowicie bez znaczenia. Sorokin znosił takie rozmowy dobrze lub źle, w zależności od tego, co było ich celem. W tym przypadku celem było zaprowadzenie niskiej cycatej dziewicy do głównej sypialni, więc włożył w rozmowę tyle wdzięku, na ile go było stać. Wokół nich, niczym mgła wirująca wokół oka cyklonu, impreza zmieniała się stopniowo, lecz nieuchronnie, w atak histerii. Bernbach & Barker (producenci trzech aktualnych hitów Broadwayu) wzięli na ramiona Florence Mahrgren i obnosili ją wokół pokoju, mając za tło dźwiękowe kawałek Raya Charlesa. Suknia Florence podwinęła się wyżej ud, a oni śpiewali improwizowane, obsceniczne „wszystkiego najlepszego” do melodii jednego ze swoich przebojów. Sorokin znów poczuł, jak zaciska mu się żołądek. To się nigdy nie zmieniało, choć ludzie zmieniali się nieustannie. Te same głupie słowa, te same idiotyczne rzeczy, rzeczy pozbawione sensu, pozowanie i mdła zabawa z samym sobą. Chciał albo przelecieć dziewicę, albo się stąd wynieść. Z przeciwległego kąta pokoju ktoś krzyknął: – Hej! Co powiecie na krąg obelg?! I nim Andy zdołał choćby zbliżyć się do drzwi, Andover chwycił za rękę dziewicę, dziewica złapała go za rękaw i tak, łańcuszek szczęścia, znaleźli się na środku pokoju. Krąg obelg. Goście już siadali po turecku na podłodze. Bierni utalentowani, bierni bogaci, bierni biedni i bierni znudzeni odgrywali swoje gierki, udając obojętność, udawali, że będą szczerzy – w formie, jeśli nie w treści. Krąg obelg. Kobiety siedzą w przepisanych pozach, udając, że nie świecą w oczy bielizną i nagim ciałem, to ginącymi z oczu i znów się ukazującymi, jak latarnia morska wiodąca wędrowców, którzy zamierzali tu dziś nocować, niespuszczających z oczu wytęsknionego brzegu, z ostatnią keją czekającą dla zagubionych w potrzebie. Hojne rajfurki. Zaczęła się gra, najłatwiejsza w świecie. Tony Morrow zwrócił się ku Iris Paine, siedzącej po jego prawej. Tony do Iris: „Jesteś najgorszą dziwką, jaką kiedykolwiek miałem. W ogóle się nie ruszasz. Leżysz, pozwalasz wetknąć sobie facetowi, każdemu facetowi, i skomlisz. O Jezu, tragiczna z ciebie dziwka”. Iris Paine odwróciła się do Gusa Diamonda po jej prawej. Iris do Gusa: „Śmierdzisz. Masz strasznie śmierdzący oddech. I zawsze stajesz za

blisko osoby, do której mówisz. Po prostu śmierdzisz”. Gus Diamond odwrócił się do Billa Gardnera, siedzącego po jego prawej. Gus do Billa: „Nienawidzę czarnych, a ty jesteś najohydniejszym czarnuchem, jakiego kiedykolwiek spotkałem. Nie masz naturalnego rytmu, a kiedy w weekend graliśmy w tenisa, zauważyłem, że masz mniejszego ode mnie, więc nie próbuj dowalać się do Betty, czarnuchu, albo zdziwisz się, jak ci kiedyś poderżną gardło”. Bill Gardner odwrócił się do Kathy Dineen, siedzącej po jego prawej. Bill do Kathy: „Na takich imprezach zawsze kradniesz. Raz wyciąg​nęłaś Bernice z torebki trzydzieści pięć dolarów i uciekłaś. Zadzwonili po gliny, ale nigdy nie dowiedzieli się, że to ty. Jesteś złodziejką”. W krąg, w krąg, w krąg. Krąg obelg. Andy Sorokin znosił to, póki był w stanie, a potem wstał i wyszedł. Andover i Choate poszli w jego ślady, biedni, smutni i trzeźwi. – To ci się nie spodobało? – spytał Choate już na schodach. – Nie, nie podobało. – To nie było prawdziwe życie? Sorokin się uśmiechnął. – Nie było nawet szczególnie mroczne. Choate wzruszył ramionami. – Przynajmniej próbowałem. – Może Dziewiąty Krąg? – spytał Andover. Sorokin zatrzymał się na schodach, spojrzał na niego. – Co to takiego? Choate uśmiechnął się konspiracyjnie. – Taka knajpa, rozumiesz? Pub. Bar. Sorokin skinął głową w milczeniu, żeby prowadził. Poszli za nim. No i zabrali go do Dziewiątego Kręgu, knajpy w Village, takiej, jaką był Chumley’s, kiedy Andy wydeptywał jeszcze bruk tych uliczek. Takiej, jaką był Rienzi’s dla pragnących poczytać „The Manchester Guardian” na długim kiju, sypiających na długim stole do robienia sandwiczy Daveya Rienziego, gdy nie było ich stać na czynsz. Zawsze znajdzie się jakieś miejsce pod słońcem dla co słabszych dzieciaków, niezdolnych wytrwać na ulicach zimną nocą i nago. Choate i Andover – znowu! – dostali ataku furii. Gdy tylko weszli do obskurnego baru, udekorowanego nie najlepiej wróżącymi plakatami z walk byków, z podłogą zasypaną trocinami, z przekrzywionego, opartego o ścianę krzesła poderwał się wysoki ludzki szkielet. Skoczył w ich

kierunku. – Andy! Andy Sorokin! Był to Sid, duży Sid, jeżdżący autobusem turystycznym po Czterdziestej Szóstej Ulicy i Broadwayu, przynajmniej w czasach gdy Andy Sorokin sprzedawał pornografię w księgarni na Gay White Way. Chudy jak trup Sid, należący do kliki wczesnoporannych rezydentów Times Square, stowarzyszenia zamkniętego, tylko dla swoich. Andy należał do niego, był swój. Z jego wizyty Sid zrobił wielką sprawę. Zaciągnął go do stolika, przy którym siedziała grupka ślicznych dziewczyn i mężczyzn z zakręconymi wąsami, takich dla dziewczyn. Zaczęli wspominać dawne czasy, zakończone deklaracją Sorokina skierowaną do jego szefów z księgarni: możecie sobie postawić i wsadzić, ja się stąd wynoszę, będę pisał. Nim Sorokin zaczął sprzedawać powieści, poszedł do wojska, ożenił się, zrobił karierę w Hollywood. Stare czasy. Dwaj chłopcy z Yale dosłownie wściekli się na Punky’ego. No bo proszę, robią wszystko, żeby pokazać mu nagie i pulsujące serce miasta, ukryte po jego mrocznej stronie, a tymczasem on zna wszystkich ciemnych typów, nawet tych, których nie znają oni. Szału można dostać. – I co teraz porabiasz? – spytał Andy Sida. Sid lekceważąco machnął ręką. – Nic szczególnego. Mam parę dziwek, rozumiesz, tu mi coś wpadnie, tam mi coś wpadnie... Andy uśmiechnął się kpiąco. – Pamiętasz tę noc, kiedy w księgarni pojawiła się ta mała? Bardzo chciała dać, Freddy Smeigel zabrał się za nią, a ona zadarła spódnicę pod szyję i okazało się, że jest sans majtek... – Jakich majtek? – przerwał mu Sid. Andy uśmiechnął się jeszcze szerzej. – Bez majtek. – No jasne, że tak, dawaj, człowieku. Chłopaki śmiały się jak szalone. Sorokina rozgrzało to wspomnienie turystki, dziewczyny z Sheboygan. Pamiętał, jak szybko zamknęli drzwi wejściowe, zasunęli rolety i jak zadarła spódnicę, żeby mogli sobie obejrzeć. Zrobiła to dobrych kilka razy, jak jo-jo na gumce, wystarczy słowo i siup, spódnica jedzie w górę. No to zabrali ją do sąsiedniego sklepu z płytami, Freddy powiedział, że ma uszczęśliwić i ich, no i siup, w górę wędruje co trzeba. Więc zabrali ją na sąsiednią przecznicę, do Victoria Theatre, do magazynu. Dała im wszystkim.

Sorokin i Sid strasznie się z tego śmiali. Andover wściekł się prawie jak Choate, więc znów wzięli się do picia, próbowali wskrzesić ten błogosławiony stan, w jakim znaleźli się wcześniej. Wreszcie kiedy Andy miał już dość Dziewiątego Kręgu, zasugerował, że mogliby wyjść, a Sid wręczył mu wizytówkę. Na wizytówce napisane było: „LOTTE Kontakt: Sid Wschodnia 101 Ulica 611”. Numer telefonu został przekreślony, zamiast niego wpisano długopisem inny. Sid objął Sorokina za szyję tym swoim niewiarygodnie chudym ramieniem. – To jedna z moich dziwek – powiedział. – Czternastolatka. Portorykanka, ale niesamowita. Chcesz coś przelecieć, dzwoń pod ten numer, na ogół jestem gdzieś blisko. Ja stawiam. Za dawne czasy i takie tam. Andy uśmiechnął się, schował wizytówkę do kieszeni tweedowej marynarki od Harrisa. – Uważaj na siebie, Sid. Miło było znów cię widzieć. Opuścili lokal. Chłopcy z Yale byli zdeterminowani, niemal w gorączce, to się wyczuwało. Znajdą mroczną stronę życia! Ujawnią ją przed tym cwaniaczkiem, przed gigantem Sorokinem, choćby mieli przetrząsnąć każdy najbrudniejszy pojemnik na śmieci na całym wielkim Manhattanie. Nieskończona jest liczba brudnych pojemników na śmieci na całym wielkim Manhattanie. Przeszukali ich bardzo wiele tej nocy i nad ranem, aż wreszcie w trupa zalani wszyscy trzej trafili do baru Dog House, trudnej do opisania jaskini brudu, tkwiącej gdzieś w trzewiach Bowery. Sorokin usiadł naprzeciw chłopców z Yale. Na twarz Choate’a znów wystąpiły czerwone plamy. Andover z trudem trzymał się na nogach. – Punky, misiaczku. – Uśmiechnął się krzywo. – Kocham cię. Choate się skrzywił. Ukryta tuż pod powierzchnią, jego opryskliwość potrzebowała tylko szeptu wiatru, chrzęstu suchych liści, cichego głosu wskazującego kierunek, by wydostać się na powierzchnię. – Odpieprz się – wybełkotał. Przełknął ciężko. Zsiniał. – Puszczę pawia. – Wydął policzki, wydał z siebie mokry dźwięk, jak plusk. – Mówisz jak z głupiego opowiadania z „New Yorkera”. – Andover bardzo uważnie wypowiadał każde słowo. – Gdybyś był z opowiadania w „Playboyu”, powiedziałbyś „rzygam”, bo to słowo z rzeczywistości, bardzo rzeczywiste, prawda? W „Kenyon Review” to by było „wymiotuję”, bo za tym słowem stoi długa historia. Jest, można powiedzieć, dobrze zakorzenione. A w „Esquire” – „haftuję”, bo oni ciągle próbują okantować kogo się da, że są głosem akademickiej

Ameryki. A taki na przykład „National Geographic”... Choate przechylił się i bokiem, jak krab, próbował wysunąć się zza stołu. – Błeee... – wybełkotał – ...toaleta? Andy wstał. Objął go, wsunął mu dłoń pod pachę, podtrzymywał i prowadził. Przeszli przez zatłoczoną salę w gęstej chmurze dymu. Znaleźli obdrapane drzwi z napisem: „Mężczyźni”. Z tego miejsca Sorokin, ku swemu wielkiemu zdumieniu, rozpoznał ponurą, nawet straszną istotę z baru Dog House. W przeciwległym kącie trzej mężczyźni w czerni tulili się do siebie, skuleni, tworząc jedną galaretowatą masę. Poprzez chwilę ciszy do Sorokina dopłynął ich szept, syczących duchów. – Człowieku... muszę się wynosić... muszę jechać... Starzy narkomani. Za szafą grającą, niegrającą niczego, niebłyskającą światłami, zmęczoną wiedźmą czekającą tylko, aż jakiś frajer wrzuci w nią grosik, za który pokaże mu swe kanciaste wdzięki, mężczyzna i kobieta robili coś bardzo niezdarnego. Kobieta siedziała na kolanach mężczyzny okrakiem. Wszystkie stoliki były zajęte. Grupy mężczyzn w ciepłych swetrach, czujących mimo to listopadowy chłód, siedziały pod upstrzonymi przez muchy oknami baru. Robotnicy portowi. Nurkowie kesonowi. Marynarze floty handlowej. Kierowcy ciężarówek jeżdżący nocami. Grupa Chińczyków z Mott Street. Kobiety o grubych udach skupione wokół faceta trzymającego w ręku karty do tarota. Nikt tu nie był czysty. Sala barowa śmierdziała chlewem, ciężkim, zmieniającym barwę i natężenie smrodem. Czuć w nim było czosnek, potem pot, a potem urynę, kotłował się nad ich głowami, zmieszany, warstwa po warstwie, z dymem papierosów i fajek, od czasu do czasu słabnąc wystarczająco, by przebiła się przez niego woń kiepskiej marihuany, tak pełnej nasion i łodyg, że nie sposób było przyzwoicie się nią zaprawić. I ten mrok. Przesuwające się tu i tam zamazane cienie, plankton pod powierzchnią morza, ciężką od mułu. Szum głosów, monotonny, pozbawiony radości, niezdobiony śmiechem czy choćby chichotem. Zastępowały je chrząknięcia, wymuszone, ciężkie, przedłużone „uch...” jak człowieka usiłującego wyprzeć stolec, a pochodzące zazwyczaj od kobiety macanej pod stołem. Miejsce relacji elementarnych. Słowo „niemoralność” zupełnie tu nie pasowało. Podobnie jak do pijaka wciśniętego między dwa stosy skrzynek z coca-colą, z szeroko otwartymi, lecz niewidzącymi oczami, z dłońmi ubabranymi brudem nie do nazwania,

w bezkształtnym, pozbawionym koloru ubraniu. To przedmiot bez tożsamości, pogrążony w alkoholizmie tak głęboko, tak wyjałowiony, że policja nazywa takich bezmózgami. „Pijak” zupełnie do nich nie pasuje, tak jak tutaj nie pasowało słowo „niemoralność”. To, co Sorokin widział wokół siebie przed drzwiami toalety, podtrzymując bezwładnego Choate’a, było dnem ludzkości, zredukowanej do podstawowych potrzeb. Widział świat takim, jakim świat jest, także dla niego. Świat niedotknięty ambicjami, historią, łaską postępu społecznego. Widział prawdziwą stronę świata, pierwszy raz od bardzo, bardzo dawna. Widział, niech mu Bóg pomoże, mroczną stronę życia. Pub był pełen. W brudnych, wiszących za barem lustrach odbijał się jak we mgle, stłoczony łokieć przy łokciu, solidarnie czekający zbliżającej się godziny czwartej, godziny policyjnej, tłum ludzi pochylonych i pijących, pijących i pochylonych, nawet ze sobą nierozmawiających, wlewających w siebie najwięcej jak się da, nim ogarnie ich noc i wyśle w świat, samotnych. Do Sorokina podszedł Murzyn o mięsistej twarzy, sztucznie wyprostowanych rudawych włosach i przekrwionych oczach. W twarzy tej nie pozostała ani odrobina indywidualności, zastąpiła ją zmęczona przebiegłość. W ręku trzymał dwie czerwone plastikowe kości do gry. – Idziesz do toalety, mały? Mamy tu paru przyjaciół, możemy zabawić się w te tam, w kości, co ty na to? – Położył Sorokinowi rękę na ramieniu. Sorokin zesztywniał. – Nie ma mowy – powiedział ochryple. „Czarny pedał – pomyślał i zrobiło mu się niedobrze. – Ze wszystkich strasznych rzeczy, które biali zrobili czarnym, homoseksualizm jest najbardziej perwersyjną”. Murzyn wyprostował się sztywno, prychnął coś pod nosem i odszedł, pozostawiając po sobie ciężki zapach arridu i jean naté. Sorokin dostrzegł jeszcze kątem oka, jak przysiada się do drugiego Murzyna, zajmowali dwuosobowy stolik. Wiedział, że rozmawiają o pieprzonym białym hetero przy drzwiach toalety. W tym momencie Sorokin poczuł się spełniony. Poczuł, że wreszcie dojrzał, w sposób cudowny i niewyjaśnialny. Późne dorastanie, pogoń za męskością wreszcie się skończyły. Poznał wszystko, co warte poznania, a wszystko, co robił, od kiedy opuścił swe milieu, było poszukiwaniem odpowiedzialności. Dojrzeć znaczy oczywiście mieć swoje miejsce, coś, do czego chcesz przynależeć, lecz także pragnąć ciągłości życia. Nagle stał się całością. I w końcu był wolny. Otworzył drzwi. Podtrzymując Choate’a, wprowadził go do brudnej toalety.

W momencie gdy przekroczyli jej próg, zobaczyli białe kafelkowe ściany, a Choate się załamał. Upadł na kolana przy urynale. Wymiotował obficie, wydobywając z głębi żołądka basowe stęknięcia jak nosorożec. Sorokin cofnął się i uświadomił sobie nagle, że sam koniecznie musi się wysikać. Wszedł do kabiny, drzwi zamknęły się za nim z trzaskiem. Rozpiął rozporek. Sikał, próbując uporządkować ciąg myślowy, prowadzący do chwili olśnienia, której doznał, sikając. Nie zwrócił najmniejszej uwagi na cichy odgłos otwierających się drzwi wejściowych, dźwięk kroków na kafelkach, stłumiony głęboki stuk czegoś twardego, uderzającego w coś elastycznego, i następujące zaraz po nim „uch!” – okrzyk bólu. Nie przerywając sikania, z czystej ciekawości, wyjrzał przez uchylone drzwi kabiny. Dwaj Murzyni – ci dwaj z baru – obrabiali Choate’a. Jeden uderzył go w skroń białą tenisową skarpetą wypełnioną drobniakami. Choate zawisł na pełnym rzygów urynale. Z rany na głowie płynęła krew. Drugi obmacywał mu kieszenie. Szukał portfela. Sorokin nie myślał ani przez chwilę. Gdyby pomyślał, toby tego nie zrobił. Wyskoczył z kabiny z opuszczoną głową i tak zaatakował Murzyna ze skarpetą drobniaków. To był ten Murzyn od czerwonych plastikowych kości do gry. Na pełnej prędkości walnął go głową w pierś, odpychając jednocześnie rękami. Impet tego ataku sprawił, że Murzyn odchylił się, zatoczył i uderzył tyłem głowy o białe kafelki z trzaskiem takim, jaki wydają zamykane samochodowe drzwi. I natychmiast osunął się na podłogę z zamkniętymi oczami. Sorokin odwrócił się w sam czas, by dostrzec błysk ostrej stali. Drugi Murzyn otworzył brzytwę. Zadał nią szybki cios od swego lewego ramienia płaskim łukiem, jak dobry tenisista uderzający piłeczkę mocnym bekhendem. Niemal słychać było świst ostrza przecinającego powietrze. Ostrze przecięło też brzuch Sorokina. Pierwsze wrażenie było jak przy niewinnym skaleczeniu ostrą krawędzią kartki papieru. Odpowiedzią na atak był atak po baletowym piruecie, zwracającym napadniętego w stronę drugiego z napastników. Kontrolę nad ciałem przejął instynkt walki nabyty w wojsku, opanowany przed laty wielkim emocjonalnym kosztem (nigdy nie zapomnisz pływania, jeśli raz nauczyłeś się pływać, nigdy nie zapomnisz jazdy na rowerze, jeśli raz nauczyłeś się jeździć na rowerze, nigdy nie zapomnisz, co robić z kobietą w łóżku, jeśli raz to zrobiłeś. Nigdy nie zapomnisz zabijać, jeśli raz zabiłeś). Twardą krawędzią dłoni Sorokin uderzył Murzyna od dołu w nos, aż głowa

podskoczyła mu jak zawieszona na sznurku. Rozległ się piskliwy krzyk, jak kobiety. Kolana ugięły się, ręce opadły wzdłuż boków. Brzytwa wyleciała w powietrze, upadła na kafelki z trzaskiem, poszorowała po nich w kąt, pod umywalki. Czarny mężczyzna upadł powoli na twarz. Sorokin pomyślał nagle, że ani przez chwilę nie widział czarnej krwi wypływającej z czarnych ust. Strumień, rzeka, fala krwi jak po przerwaniu tamy. Murzyn upadł bezwładnie jak upuszczony z wysokości worek piasku. Uderzył twarzą w kafelki i leżał tak, cichy, a spod ciała wypływała krew. W momencie upadku coś wypadło mu z kieszeni kamizelki i znikło z cichym brzękiem. Sorokin wiedział, że Murzyni nie żyją, ten jeden z pewnością, drugi prawdopodobnie. Musiał się stąd wynosić. Opuścił wzrok. Brzytwa przecięła jego marynarkę od Harrisa, koszulę, podkoszulek i miękką skórę na brzuchu. Rana krwawiła obficie nieustanną spiętrzoną falą, czystą, prostą, bardzo schludną linią. Dotknął jej i w głowie wybuchła mu bomba – to przyszedł spóźniony szok. Oczy rozszerzyły mu się, powiedział coś, lecz sam nie wiedział co. Tym czymś, co wypadło z kieszonki kamizelki Murzyna, była czerwona plastikowa kostka do gry. Mrugnęła do niego dwojgiem małych białych oczu. Choate nadal dyszał i wymiotował. Sorokin złapał go za kołnierz marynarki i poprowadził w stronę drzwi. Obaj Murzyni leżeli nieruchomo, scena przedstawiająca rzeź pozostawała niezmienna od minuty, godziny, od zawsze. Wytoczyli się z toalety. Sorokin dopiero teraz uświadomił sobie, że nie zapiął rozporka. Zrobił, co nakazuje dobry obyczaj, i zapiął go. Na pół zaniósł Choate’a do stolika. Andover wabił do siebie siedzącą stolik dalej uhennowaną maciorę, patrzącą na niego nad ramieniem tulącego ją potężnego dokera. „O Jezu! – Sorokin przeraził się znowu, jakby tego było mu mało – tych dwóch w końcu mnie zabije”. Z kieszeni spodni wyjął dziesięć dolców. Rzucił je na stolik, a potem siłą postawił Andovera na nogi, nim maciora zdążyła poskarżyć się swemu kochankowi. – Bierz płaszcze! Andover zabrał płaszcze. Sorokin musiał wlec za sobą obu pijanych chłopaków z Yale, ale w końcu udało się im jakoś wytoczyć z baru Dog House. Punky pragnął tylko jednego: znaleźć się jak najdalej od rzeźni w toalecie. Bo było całkiem możliwe, że na ohydnie brudnych kafelkach leżała tam bezwładnie śmierć. Jak już coś spieprzyć, to na całego. W listopadowy dzień o czwartej nad ranem ulice były zimne i puste.

Krwawienie nie ustawało. Podarł podkoszulek, przewiązał się nim w pasie, ale to w niczym nie poprawiło sytuacji. Brązowa zgniła ciecz przemoczyła go na wylot. Nie czuł nóg, mimo to stawiał kroki noga za nogą, noga za nogą, lalka zdolna do poruszania się mimo śmierci lalkarza. Nieprawdopodobny to koncept, martwy lalkarz, ale z flamingami wszystko w porządku. Sok z papai, słodki, zimny, mleczny. Miał kiedyś ołowianego żołnierzyka, zakopał go za garażem domu rodziców w miasteczku, w którym się urodził. Wróci do miasteczka i odkopie go. Kiedy nadejdzie właściwy czas. Albo wcześniej. Jeśli zdoła. Dwaj chłopcy z Yale byli pijani do nieprzytomności. Śmieli się głupkowato, szli, gdzie ich Punky prowadził, czyli nigdzie. Przedzierali się przez świeżo spadły nowojorski śnieg; Sorokin był w szoku, nic o tym nie wiedząc. Chłopcy z Yale nie uważali rany brzucha Punky’ego za nadzwyczajny dowcip, ale nic o niej nie mówili, co pewnie znaczyło, że nie ma nic do powiedzenia. Najprawdopodobniej to gruba marynarka od Harrisa (nowa marynarka, ledwie ją kupił u Jacka Breidbarta na Szóstej Alei) uratowała mu życie. Przejęła niemal całą siłę ciosu zadanego jakże ostrym narzędziem. Brzytwa. Czysta, prosta, śmiercionośna. Brzytwa służy do odbierania życia, nie do golenia. A tam, w toalecie? Jeśli człowieka uderzy się od dołu w nos z wystarczającą siłą, łamie się jego grzbiet, odłamki kości wbijają się w mózg, śmierć następuje natychmiast. Zabity tak człowiek padnie obok ciebie jak upuszczony z wysokości worek piasku, jak ten czarny padł obok Punky’ego, aż Punky musiał ustąpić mu z drogi, toreador, który zrobił, co miał do zrobienia. Tam, w toalecie. Szli przenikliwie zimnymi, pustymi, krzyczącymi ulicami. Punky wsadził ręce do kieszeni. Było mu zimno. Bardzo zimno. Pod palcami poczuł kartonik. Wyjął go i przeczytał: „LOTTE Kontakt: Sid Wschodnia 101 Ulica 611”. Zawołał na taksówkę. Wołał i wołał, i wołał coraz głośniej, coraz bardziej przeraźliwie, a jego głos wznosił się i krążył wśród zamarzniętych w lodowe sople wieżowców Manhattanu, wśród których go pocięto, wśród których szukał męskości i znalazł ją wreszcie, tak późno w życiu. Krwawił na biały śnieg Manhattanu, zawsze przyjmującego go z powrotem. Pojawiła się taksówka, długo jechali nią do centrum, lecz wreszcie Sid otworzył im drzwi mieszkania, za którymi była też Portorykanka Lotte, zaledwie czternastoletnia, ale może ktoś by się chętnie popieprzył? Czas mijał, wirował powoli. Obaj chłopcy z Yale skorzystali z panienki i spali smacznie na dwóch z czterech łóżek w mieszkaniu Sida. Sid podleczył się własnym

lekarstwem i przesypiał metedrynę na trzecim, a Punky Sorokin, kompletne wariactwo, o piątej trzydzieści rodzącego się szarego poranka siedział przy kuchennym stole w cztero​łóżkowej kołysce czternastoletniej portorykańskiej dziwki imieniem Lotte i grał w remika. – Stukam szóstką. – Uśmiechnął się i krwawił. Lotte obsłużyła całą trójkę, a potem wróciła do niego. – No, to jesteś nasztempny – oznajmiła. – Gotów na piepszonko? Uśmiechnął się do niej bardzo przyjacielsko. Nie miał nic wspólnego z otaczającym go światem, dziecko w szoku. Dotknął krwawiącego brzucha. – Widziałaś, że krwawię? – spytał Lotte bardzo rzeczowo. Zastanowiła się nad tym, oboje zastanawiali się nad tym z napiętą uwagą. Wypowiedziała parę miłych słów, za które jej gorąco podziękował. Ale nie, nie miał ochoty się pieprzyć. Za to spytał, czy Lotte gra w remika. – Stukanego czy zwykłego? – spytała Lotte. Usiedli w kuchni przy nakrytym ceratą stole. Zagrali. Bardzo lubił Lotte. Była słodkim dzieckiem i bardzo pięknym. Czarne gęste włosy, wymyślnie upięte. Trwało to bardzo długo, bezczasowy czas spędzony na grze i na wzajemnej wymianie uśmiechów. Aż wreszcie Punky postanowił opowiedzieć jej o wszystkim, opowiedzieć jej o tym, czego nauczył się w nocy i co mu leżało na sercu. Słuchała go bardzo grzecznie. Nie przerywała. A Punky Sorokin opowiedział jej, że... – ...masz przed sobą mężczyznę pożeranego przez robaki. Zazdrość, pragnienia, których zwykli ludzie nigdy nie poznali, pożądanie, chcę tego, co nawet nie ma nazwy. Chcę być częścią czegoś, powiedzieć przed śmiercią, co mam do powiedzenia, nim zmarnuję życie. Wszystko to spływa z czubków moich palców jak krew. Te potrzeby. Siedzisz tu, żyjesz z dnia na dzień, śpisz, wstajesz, jesz, robisz to, robisz tamto. Ale ja, dla mnie każda mała rzecz powinna być większa, każda książka – lepsza. Bogactwa, kobiety, wszystko, czego pragnę, jest tuż poza moim zasięgiem. To jak tortura. Nawet kiedy wypłukuję złoto, kiedy robię film, to nadal nie jest to, czego pragnę. Chcę czegoś jeszcze, czegoś większego, czegoś doskonałego. Nie wiem. Sam nie wiem. Patrzę przed siebie i patrzę za siebie, patrzę na świat, idę przed siebie, z pokoju do pokoju, czekam, żeby przyszło... mięso rzeczy. Nie potrafię tego nazwać, nie potrafię powiedzieć, co to jest, skąd chcę, żeby do mnie przyszło. Jedyne, co chcę robić, to robić. W szczycie formy, pędząc przed siebie jak najszybciej. Chcę pędzić, póki nie padnę. Och, Boże, nie

daj mi umrzeć, nim wygram! Lotte, czternastoletnia portorykańska dziwka, przyglądała mu się znad kart, a potem wyłożyła je na zakryty stos na pachnącej kuchnią ceracie. Nie miała pojęcia, o czym mówi. – Chcesz pszuszke piwa, co? W tym pytaniu była taka łagodność, taka troska, takie zainteresowanie, jakich Andy Punky nigdy nie zaznał. Słodycz i ciepło kogoś, kogo obchodzi. Rozpłakał się. Płacz narodził się w nim, głęboko, narastał, olbrzymie hausty potęgi, bolesny szloch. Złożył głowę w dłoniach, krwawych od rany brzucha. Płakał cicho, dziewczyna wzruszyła ramionami. Włączyła radio. Meksykańska kapela wyła. – Vaya! Były ulice i on był, teraz sam. Punky zgubił chłopaków z Yale. Pokazali mu mroczną stronę życia. Ulice, po których chodził. W nowojorski ranek o szóstej. Widział różne rzeczy. Widział dziesięć rzeczy. Widział taksówkarza śpiącego na przednim siedzeniu. Widział handlarza watą cukrową zaczynającego pracę. Widział psa podnoszącego łapę przy hydrancie. Widział dziecko w zaułku. Widział słońce, które nie chciało wzejść, przez śnieg. Widział starego zmęczonego Murzyna zbierającego złożone tekturowe pudła za sklepem spożywczym. Powiedział mu „przepraszam”. Widział sklep z zabawkami. Uśmiechnął się. Widział wiatraczki jaskrawych kolorów, opadające, wirujące pod zamkniętymi powiekami, aż upadł na ulicy. Widział własne stopy, poruszające się, lewaprawalewa. Widział ból, czerwony, ostry, obrzydliwy. Ból brzucha. A potem, nie wiadomo skąd, znalazł się w Village przed kamienicą, w której mieszkał Olaf Burger. Zagwizdał melodyjnie. Pomyślał, że mógłby wpaść do Olafa, powiedzieć „cześć”. Była szósta trzydzieści. Wszedł. Stanął pod drzwiami jego mieszkania. Przyglądał się drzwiom przez długą chwilę. Pogwizdywał. To było miłe. Punky przycisnął guzik dzwonka. Nie wywołał żadnej reakcji. Czekał bardzo, bardzo długo, na wpół śpiący, oparty o futrynę, a potem znowu przycisnął dzwonek i już go nie puszczał. Słyszał, jak dzwonek brzęczy w głębi mieszkania. Usłyszał

krzyk. Zbliżające się kroki. Drzwi uchyliły się, zatrzymał je łańcuch. Twarz Olafa, zamazana snem, patrząca na niego niedobudzona i wściekła. – Czego, do diabła, chcesz o tej godzinie... Milczenie. Oczy rozszerzają się, tyle krwi. Drzwi zamknęły się, łańcuch opadł, drzwi otworzyły się na całą szerokość. Olaf patrzył na niego zdumiony. Chyba go zemdliło. – Jezu Chryste, Andy, co ci się stało! – Zna... znalazłem... czego szukałem... Przyglądali się sobie, obaj bezradni. Punky uśmiechnął się raz, nieznacznie. – Jestem ranny, Olafie – wyznał cicho. – Pomóż... mi... Ześlizgnął się po futrynie. Wpadł do mieszkania. Zagubił się i odnalazł. Syn marnotrawny powrócił. Noc i przebudzenie. Po tak długiej nocy nastąpiło przebudzenie. Tkaczki. Kloto, Lachesis, Atropos. Atropos. Ta bezlitosna, przecinająca nożycami nić życia tkaną przez Kloto, mierzoną przez Lachesis. Tkaną przez Punky’ego i jego chłopaków z Yale. Mierzoną przez czternastoletnią portorykańską dziwkę o imieniu Lotte w czterołóżkowym mieszkaniu w Harlemie. Przeciętą przez homoseksualnego Murzyna w barze Dog House w Bowery. Szpitalna biel. Szpitalne jaskrawe światło, krew instant, krew cieknąca z butelki i przed końcem, tuż przed samym końcem Punky odzyskał przytomność na chwilę wystarczająco długą, by powiedzieć wyraźnie: „Uciec, proszę... uciec”... i z tego miejsca odszedł. Doktor stojący po prawej stronie Punky’ego obrócił się do pielęgniarki stojącej po jego prawej stronie i powiedział: – Miał dość. Krąg obelg.

MODLITWA ZA NICZYJEGO WROGA – Wskoczyłeś jej w majtki? – spytał. Podkręcił tranzystor. Supremes, Baby Love. – Nie twój zasrany interes, człowieku. Dżentelmeni o tych sprawach nie rozmawiają. Ten drugi rozpakował trzeci listek juicy fruit i wsadził go sobie w usta. Poczuł ostry cukrowy smak, na chwilę, bo zaraz została po nim zaledwie miękka kulka, wypełniająca lewy policzek. – Dżentelmen? Niech cię cholera, mały. Możesz sobie być tym i owym, ale z pewnością nie jesteś dżentelmenem. – Pstryknął palcami. – Mówiłem, żebyś sprawdził styki? Zmieniał stacje. Przy jednej się zatrzymał. Rolling Stones i I Can’t Get No Satisfaction. – Byłem u Cranstona. Powiedzieli, że to kwestia regulacji. Dwadzieścia siedem dolców. – Trzeba przeczyścić styki. – Hej, człowieku, może byś tak przestał? Mówię ci tylko, co powiedział Cranston. Powiedział, że to regulacja, więc czemu powtarzasz to swoje „trzeba przeczyścić styki”? – Pożycz grzebień. – Akurat. Nie pożyczę, masz grzybicę. – Wypchaj się! I pożycz mi ten swój cholerny grzebień! Podał mu szwedzki aluminiowy grzebień, który nosił w tylnej kieszeni spodni, z jednej strony szerszy, z drugiej węższy, jak grzebień fryzjerski. Przestał poruszać szczękami i patrzył, jak ten drugi przesuwa szarym narzędziem po długich kasztanowych włosach miękkim, wypracowanym ruchem. Poklepał się po głowie i oddał grzebień. – Masz ochotę przejechać się Dużym, zjeść coś, zabawić się? – Płacisz za paliwo? – Nie ma mowy. – Nie, nie mam zamiaru przejechać się Dużym, krążyć w kółko, w kółko, jak czerwoni pod Little Big Horn, żeby sprawdzić, czy gdzieś tam nie ma tej twojej

dupeńki. – No dobra, to co chcesz robić? – Nie chcę jeździć Dużym w kółko, w kółko, jak jakiś generał Custer, to ci mogę powiedzieć na pewno... – Chwytam przecież. „W kółko, w kółko”, ha, ha, ha. Bardzo sprytne. Powinieneś już siedzieć w Hollywood. Więc co, do cholery, chcesz robić? – Widziałeś, co dają w The Coronet? – Nie. A co dają? – Film o Żydach w Palestynie. – Kto gra? – Nie mam pojęcia. Chyba Paul Newman. – W Izraelu. – Niech ci będzie, że w Izraelu. Widziałeś? – Nie. Chcesz obejrzeć? – Mogę. I tak nic się tu nie dzieje. – O której wraca twoja stara? – Zabiera ojca o siódmej. – To nie jest odpowiedź na moje pytanie. – Koło wpół do ósmej. – To idziemy. Masz pieniądze...? – Jasne. Dla siebie. – Jezu, ale z ciebie tandetny sukinsyn. A ja myślałem, że jestem twoim bliskim przyjacielem. – Jesteś pijawką, bliski przyjacielu. – Wyłącz radio. – Zabieram je ze sobą. – Więc nie powiesz mi, czy pieprzyłeś Donnę, co? – Nie twój zasrany interes. A może chcesz powiedzieć mi, że pieprzyłeś Patti? – Zapomnij! Trzeba przeczyścić styki, zobaczysz. – Pośpiesz się, bo nie zdążymy na pierwszy seans. No i poszli obejrzeć film o Żydach. Ten film, który podobno mówił bardzo wiele o Żydach. Obaj byli gojami, nie mogli wiedzieć z góry, że film o Żydach nic nie mówił o Żydach. W Palestynie, w Izraelu czy gdzie tam siedzą ci Żydzi. Nie był to nawet szczególnie dobry film, ale sprytnie go reklamowano i dochody z biletów za pierwsze trzy dni były obiecujące. Detroit. To tu robią samochody. To

tu Kościół Małego Kwiatka ojca Coughlina tarza się w uświęconej świętości. Około dwóch milionów mieszkańców, mocnych, prawych ludzi, jak wieśniacy. Tu zaczynało wielu dobrych jazzmanów na występach w małych przydrożnych barach. Najlepsze w świecie żeberka z grilla dostaniesz w House of Blue Lights. Detroit. Miłe miasto. Duża społeczność żydowska chciała obejrzeć ten film i choć ci, którzy byli w Izraelu lub choćby wiedzieli, jak funkcjonuje kibuc, mogli wyśmiać go z ekranów, grał na właściwej emocjonalnej nucie. I robił to dobrze. Z charakterystyczną dla Hollywood otwartością budził dumę z pochodzenia. Pokazywał szerokim gestem: widzicie, te małe Żydki mają jaja – jeśli muszą walczyć, walczą. Doskonale wpisywał się w wielką naiwną tradycję wymachiwania flagą. Rekomendował go „Parent’s Magazine”, a „Photoplay” przyznał mu złoty medal w kategorii filmu rodzinnego. Kolejka chętnych do jego obejrzenia ciągnęła się od okienka kasowego wzdłuż frontonu kina, mijała sklep ze słodyczami z mnóstwem porcji prażonej kukurydzy w kilku smakach na wystawie, pralnię samoobsługową, skręcała za rogiem i kończyła w trzech czwartych drogi do kolejnej przecznicy. Tłum zachowywał się spokojnie. Ludzie stojący w kolejkach zawsze zachowują się spokojnie. Arch i Frank też zachowywali się spokojnie. Arch słuchał muzyki z tranzystora, a Frank, Frank Amato, palił i przestępował z nogi na nogę, i tak czekali. Nie zwrócili większej uwagi na coraz głośniejszy warkot samochodowych silników, póki trzy volkswageny nie zatrzymały się z piskiem opon przy kinie, ale na trzask drzwiczek podnieśli wzrok. Zobaczyli wysypujących się na ulicę młodych ludzi. Hordę młodych ludzi w czerni. Czarne cienkie golfy, czarne luźne spodnie, czarne buty bitlesówki. Jedyny element kolorowy stanowiła żółć na czarno-żółtych opaskach na ramionach. Opaskach ze znakiem swastyki. Pod gradem rozkazów wyszczekiwanych przez szczupłego chłopca o nordyckim wyglądzie i szarych załzawionych oczach młodzi ludzie rozpoczęli pikietę kina. Stanęli w dwuszeregu, jak na musztrze, i wznieśli transparenty z napisami elegancko wydrukowanymi na powielaczach. Uchwyty transparentów też były bardzo porządne. TEN FILM TO ROBOTA KOMUNISTÓW! BOJKOTUJ GO! WRACAJCIE, SKĄD PRZYSZLIŚCIE! STOP GWAŁTOM NA AMERYCE!

PRAWDZIWI AMERYKANIE PRZEJRZELI WASZE KŁAMSTWA! TEN FILM DEMORALIZUJE TWOJE DZIECKO! BOJKOTUJ GO! Demonstranci wykrzykiwali też w kółko: „Obrzydliwi, nędzni mordercy Jezusa... Obrzydliwi, nędzni mordercy Jezusa... Obrzydliwi, nędzni mordercy Jezusa...”. W kolejce stała sześćdziesięcioletnia kobieta. Nazywała się Lilian Goldbosch. Męża Martina, starszego syna Shimona i młodszego syna Avrama straciła w piecach Belsen. Wraz z ośmiuset uchodźcami przypłynęła do Ameryki na pokładzie przerobionego statku do przewozu bydła. Wypłynęła z Liverpoolu po pięciu latach beznadziejnej wędrówki po spustoszonej ze szczętem Europie. Naturalizowała się. Nie tylko dostała obywatelstwo, ale nawet osiągnęła coś w rodzaju sukcesu jako zaopatrzeniowiec sklepu tekstylnego. Lecz na widok zapamiętanej na zawsze swastyki zareagowała jak ścigana Żydówka, która cudem uniknęła śmierci tylko po to, by w nowym kraju pozostać na zawsze samotną. Szeroko otwartymi oczami Lilian Goldbosch patrzyła na młodych ludzi niemieszczących się na chodniku, którzy zalali jej oczy, jej umysł i jej obecną rzeczywistość, aroganccy w swym pseudomilitarnym fanatyzmie, a wtedy wróciły do niej – bo tak naprawdę nigdy nie odeszły – przerażenie, nienawiść i wściekłość. Jej myśli (jak zepsuty zegar, wskazujący godziny do tyłu) przeskoczył barierę czasu niczym iskra, a jej zmęczone oczy zapłonęły żółtym blaskiem. Krzyknęła niegłośno, lecz rozpaczliwie. Rzuciła się na wysokiego blondyna, przywódcę o szarych oczach. Dała sygnał. Kolejka pękła. Rozległ się niski zwierzęcy pomruk. Mężczyźni ruszyli przed siebie. Kobiety, popchnięte, poszły w ich ślady, bez powodu, nie mając nawet czasu na zastanowienie. Był to głuchy dźwięk dusz rozdartych przez widok maszerujących krokiem niemal defiladowym chłopców w czerni. Nim ludzie zdążyli się powstrzymać, wybuchły zamieszki. Pierwszy dopadł ich krępy mężczyzna w brązowym grubym płaszczu. Wyszczerzył zęby jak zwierzę, odebrał transparent jednemu z pikietujących i rzucił go do rynsztoka. Inny mężczyzna wbił się w środek protestujących i uderzył w twarz chłopca wykrzykującego slogan. Chłopiec zamachał rękami, stracił równowagę, przykląkł na jedno kolano. Stopa na końcu nogi pokrytej błyszczącą nogawką ze sztucznego jedwabiu – jakby oderwana od ciała – trafiła go w udo i jądra. Upadł i zwinął się, a oni deptali po nim, jakby tańczyli cudaczny taniec plemienny. Jeśli krzyczał, to jego krzyk zagłuszał tłum.

W kolejce stało też dwóch licealistów. Arch i Frank. Byli sami, byli inni, lecz teraz, kiedy zaczęło się dziać, stali się członkami grupy społecznej. Pozostali z tyłu, gdy reszta ruszyła do walki; reszta, której synapsy prędzej odpowiedziały na rozgrywającą się scenę. Ale po chwili zareagowali szybko i bez zastanowienia na przemoc dziejącą się wokół nich. Odepchnięci na bok przez otaczających ich ludzi, przeklinających, atakujących pikietę, już po chwili przebijali się do przodu przez masę ruchliwych ciał, choć nadal nie do końca wiedzieli, co się dzieje. W każdym razie była afera, dlaczego nie mieliby skorzystać i trochę się rozerwać? Tylko że w następnej chwili zderzyli się z rozszalałą Lilian Goldbosch, żłobiącą paznokciami głębokie bruzdy w policzkach wysokiego, szczupłego blondyna. Blondyn stał pewnie na rozstawionych nogach i nie uchylał się przed atakiem. Emanował niemal mesjanistycznym spokojem. – Nazista! Nazista! Morderca! – wrzeszczała Lilian prawie niezrozumiale, a potem zaczęła krzyczeć po polsku, bełkotać, pluć. Kiwała się do przodu, do tyłu i znów do przodu. Poruszała ramionami w synkopowanym rytmie, destrukcyjnym, sama tego nieświadoma. Kaleczyła i tak poważnie pokaleczoną twarz blondyna, ale blondyn nawet nie próbował się bronić. W jednej chwili dwaj licealiści, dla niej nierozpoznawalni, podeszli i ujęli ją za ramiona, jeden z jednej strony, drugi z drugiej. Unieruchomili ją, nie z troski o blondyna, lecz o nią samą. Szarpała się w nieskoordynowany sposób, próbowała wyrwać. „Puśćcie mnie, no puśćcie” – powtarzała. Rzucała im, to jednemu, to drugiemu, spojrzenia pełne szaleństwa i takiej nienawiści, że przez moment byli pewni – bierze ich za uczestników pikiety. A potem nagle przewróciła oczami i nieprzytomna zawisła w objęciach Franka Amato. – Dziękuję wam... kimkolwiek jesteście – powiedział blondyn. Zamierzał przejść przez szalejący tłum, zupełnie tak jakby chciał, żeby kobieta go napadła, jakby jego celem było zostać męczennikiem, wchłonąć gorączkę i nienawiść, jak piorunochron wchłania potęgę niebios. Poruszył się dopiero teraz. Arch złapał go za rękaw. – Chwileczkę... bohaterze. Nie tak szybko. Blondyn skrzywił się i już otwierał usta, jakby chciał rzucić jakąś złośliwą uwagę, ale nie, opanował się w ostatniej chwili i obojętnie, płynnym gestem świadczącym o wielkiej pewności siebie, strzepnął jego dłoń. – Zrobiłem tu, co miałem do zrobienia – oznajmił.

Odwrócił się, lekceważąc chłopców. Włożył palce w usta i przeraźliwy gwizd wzniósł się ponad wszystkie inne donośne dźwięki. Na ten sygnał, przebijający się przez tłum, pikietujący ze znakiem swastyki przerywali walkę, niekiedy całkiem brutalnie. Jeden z nich kopnął starszego mężczyznę w piszczel czubkiem ciasno zawiązanego, mocnego wojskowego buta, a potem mocno odepchnął go w tłum kolejkowiczów. Inny uderzył swojego przeciwnika kciukiem w przeponę, pozbawiając go tym oddechu i przewracając na ziemię. Na tym skończyła się walka. Powoli, w szyku, nie przerywając wykrzykiwania sloganów, pikietujący przesuwali się w stronę samochodów. Podręcznikowy manewr taktyczny, młodzi ludzie wycofali się sprawnie z klasą i opanowaniem. Już przy czekających na nich otwartych drzwiach samochodów, stojąc w równym szeregu, oparci o czarny metal karoserii, unieśli ramiona w niedającym się z niczym pomylić heil! i krzyknęli niemal jednym głosem: – Zawsze Ameryka! Ameryki nie zatrujecie! Zabić Żydów! I tyle. Ze sprawnością przywołującą pamięć nieodżałowanych Keystone Kops załadowali się do samochodów i z rykiem silników odjechali, znikając za rogiem, gdy jęk policyjnych syren (policję wezwano do poważnego 415, zakłócenia porządku publicznego) ledwie dawał się słyszeć z dużej odległości. Ludzie zgromadzeni na chodniku przed kinem płakali i klęli, inaczej nie mogli dać ujścia emocjom. Stoczyli tu jakąś bitwę... i przegrali. A na chodniku ktoś anonimowy cichaczem narysował kredą symbol. Nikt nie pofatygował się zetrzeć go butem. A ponieważ żaden z chłopców ze swastykami nie miał tyle wolnego czasu, by go nakreślić, oczywiste jest, że zrobił to ktoś z kolejki. Najsubtelniejsza, najskuteczniejsza trucizna. Mieszkanie miało upewnić okaleczonego ducha, że posiadanie oznacza bezpieczeństwo, że bezpieczeństwo oznacza trwałość, a tam, gdzie jest trwałość, nie ma smutku, strachu i ciemności. Ufała więc wszystkiemu, co wypełniało każdy kąt jej małego jednopokojowego mieszkania, każdemu wytworowi współczesnej techniki, wszystkim drobiazgom i luksusowym dobrom, dostępnym w Nowym Świecie, które tu zgromadziła. Dwudziestotrzycalowy telewizor, krzywo powieszona na ścianie antena jak królicze uszy... pochłaniacz wilgoci pracowicie pyrkający w ciszy... zestaw kubków Royal Doulton, figurki z Pickwicka, uśmiechające się rozkosznie do własnej prostoduszności... seryjny portret Waszyngtona na siwym ogierze... waza z cytrynowego szkła wypełniona

mieszadełkami z egzotycznych restauracji... stosy magazynów „Life”, „Time”, „Look” i „Holiday”... odchylany fotel z masażem... zestaw stereo i rzędy płyt, głównie Offenbacha oraz Richarda Straussa... rozsuwana kanapa z pomarańczowymi i brązowymi poduszkami... zabawny drobiazg, ptaszek o długim dziobie, który zanurzał go w szklance z wodą, a potem prostował się i tak w kółko... Mechaniczne ruchy ptaka jak z kiepskiej kreskówki miały upewnić kobietę, że życie toczy się dalej. Były jednak jego tanim substytutem dla czarujących licealistów, którzy odprowadzili Lilian Goldbosch do domu i poczuli się zaniepokojeni tym widokiem. Poczuli słaby zapach rozkładu i imitacji; był to świat w świecie, rodzaj twórczego prekontinuum, w którym uczucia miały wyczuwalną masę i większą klarowność. Chłopcy doprowadzili nadal zszokowaną kobietę do kanapy. Usiadła ciężko. Jej twarz nie wydawała się stara, zmarszczki były raczej dekoracją niż dowodem zniszczenia, maską bólu naciągniętą na czyste, gładkie rysy. Pajęczyna na marmurze. Jej włosy – o które co tydzień troszczyli się eksperci: czesane, przycinane, układane, zadbane – teraz były w nieładzie, posklejane, jak zlepione potem. Ich mokre pasma przylepiły się jej do policzka. Oczy, jasnoniebieskie, bardzo bystre i bardzo przytomne, przykryła mleczna błonka być może łez, a być może galaretowatego strachu. Usta kobiety wydawały się wilgotne, jakby ledwie powstrzymywały rzekę rozpaczliwego krzyku. Przeszłość dogoniła Lilian Goldbosch. Znów słyszała dźwięk silnika ciężarówki, której wydech odprowadzał spaliny do zamkniętych w szczelnej budzie więźniów, słyszała obrzydliwe bip... bip... klaksonu, niosące się nad zamarzniętymi ulicami, zamarzniętymi od strachu przed ruchem (jeśli się nie poruszysz, nie zauważą cię, pojadą dalej). Narastający dopplerowski ryk silnika zbliżającej się ciężarówki, jej gigantyczna obecność przy chodniku wprost pod oknem, tak blisko twarzy, tak blisko uszu, i syk, z jakim odjeżdżała, ruchomy odkurzacz wsysający to, co żyje, pochłaniający całe rodziny. Oczy jak białka jajek w bladych twarzach. Tył ciężarówki, wydech szepczący radosną muzykę gazu i tlenku węgla. Wspomnienia wróciły do Lilian Goldbosch, choć bardzo próbowała zapomnieć o wydarzeniach z ostatniej półgodziny. Ci chłopcy. Ich opaski. Jej strach. Atak tłumu. I to, jak sama rzuciła się do ataku. Szaleństwo. I strach. Strach. Znów ten strach. Płonący, przepalający wszystko strach.

Ten chłopiec, blondyn, taka władcza uroda, aryjski Superman: czy on mógł wiedzieć? Czy jakimś cudem to amerykańskie dziecko, czyste, urodzone w dostatku, bojące się co najwyżej spadku średniej ocen, czy mogło wiedzieć, czym ta znienawidzona czarna swastyka była dla niej? Czym czarna swastyka była dla całego jej pokolenia, ludzkiej rasy, której członkowie musieli nosić żółte gwiazdy Dawida, naszyte słowo „Juden”, dla zmiażdżonych dusz i serc wziętych w niewolę, ludzi stojących na obcych drogach pod nurkującymi stukasami albo maszerujących, zrozpaczonych i zrezygnowanych, do wypełniających się masowych grobów, albo pracujących na niczyjej ziemi w świetle wybuchających pocisków? Czy ten chłopak mógł wiedzieć, czy też było to coś innego... coś nowego, co tylko przypominało dawną chorobę, strach? Po raz pierwszy od wielu lat, tak wielu, że nie chciała pamiętać – czyżby rzeczywiście minęło ich tylko dwadzieścia? – Lilian Goldbosch poczuła pożądanie. Nie pozłacanej pustki, która zastąpiła troskę, nie patologicznego wysiłku utrzymania fryzury, zawsze najmodniejszej trwałej, nie doczesnego posiadania dóbr, wypełniających cztery ściany, nie telewizora z jego szarymi obrazami, rzeczywistości zastępczej. Chęć. Potrzebę wiedzy. Pożądanie poznania. Zrodzone ze starego strachu. Czy jest to to samo... czy może coś nowego? Musiała wiedzieć. Ogarniała ją rozpacz. Wraz z rozpaczą przyszła szokująca świadomość, że może coś zrobić. Co, tego już nie była pewna, ale miała wrażenie, palące wrażenie, sięgające serca, że gdyby poznała złotowłosego młodego goja, gdyby z nim porozmawiała, gdyby nawiązała z nim nić porozumienia, znalaz​łaby odpowiedzi, dowiedziała się, czy w jego osobie odrodziło się zło, czy też ma do czynienia z kimś, kto jak ona jest człowiekiem samotnym, uwięzionym w celi ciała. – Moglibyście zrobić mi grzeczność, chłopcy? – spytała dwóch licealistów, którzy pomogli jej dotrzeć do domu. – Moglibyście pomóc? Z początku nie wiedzieli, o co chodzi, ale wysłuchali jej, zrozumieli, czego chce się dowiedzieć i dlaczego jest to takie ważne, aż wreszcie wciągnął ich pomysł poznania własnego świata. Zgodzili się, choć z wahaniem, a ten wyższy powiedział: – Nie wiem, czy nam się uda, ale spróbujemy znaleźć go dla pani. Zamknęli za sobą drzwi. Zeszli po schodach. Kobieta poszła do łazienki zmyć ślady łez i zdrapać ślady tuszu do rzęs z młodo-starej twarzy.

Frank Amato był Włochem z pochodzenia, typowym dzieckiem swoich czasów: na tranzystorach, w obcisłych dżinsach, modnie modnym, na czasie, dostrojonym do modnej muzyki sfer, szczupłym, muskularnym, schludnym niegniotącym się, na zawsze wpisanym w ściśle określone granice subkultury nastolatków. Wietnam? Że co? Rejestracja wyborców w Alabamie? Że co? Etyczna struktura wszechświata? Że co? Arch Lennon był WASP-em. Wiedział, co znaczy WASP, ale nigdy nie odnosił tego skrótu do siebie. Stanowił wierną kopię Franka Amato. Żył z dnia na dzień, od jazdy Dużym do jazdy Dużym, od meczu do meczu, a jeśli w nocy budziły go tajemnicze odgłosy, to ich źródłem z pewnością był stary – otwierał kolejną puszkę wyciąg​niętą z lodówki. Junta wojskowa? Że co? Ograniczony odwet nuklearny? Że co? Nieskończenie mała liczebność homo sapiens wobec nieskończonego ogromu obojętnego wszechświata? Że co? A teraz Frank i Arch stali na chodniku pod drzwiami domu, w którym mieszkała Lilian Goldbosch, mierząc się spojrzeniami. – To było cwane, przyznaję. – A co, do diabła, miałem jej powiedzieć? Na litość boską, ściskała mi ramię, aż myślałem, że je urwie! Starsza pani ma fioła! – Więc czemu coś jej obiecałeś? Gdzie jej znajdziemy tego chłopaka, co? – A skąd mam wiedzieć? Ale obiecałem. – Też mi coś! – Może dla ciebie nic, ale nie dla mnie. – Więc mamy próbować znaleźć tego gówniarza, tak? – No... – Dokładnie. Tak myślałem. Znowu muszę za ciebie myśleć. Jezu, człowieku, ależ z ciebie przygłup. – Zapamiętałeś może numer rejestracyjny któregoś z ich samochodów? – Pogięło cię? Nie, nie zapamiętałem żadnego numeru rejestracyjnego. A gdybym nawet zapamiętał, to co? – Wydział Komunikacji. Nie powiedzieliby nam, na kogo jest zarejestrowany? – Jasne. Weszlibyśmy do wydziału, dwóch Bondów w naszym wieku,

i spytalibyśmy: „Hej, słuchajcie! Na kogo zarejestrowany jest ten volkswagen?”. Już to sobie wyobrażam, przygłupie. – No to koniec. – Chciałbym. – Masz jakiś pomysł? – Może? Jeden z tych volkswagenów miał nalepkę na szybie. Symbol szkoły. Średniej Szkoły Zawodowej imienia Pulaskiego. – No to jeden z nich chodzi do Pulaskiego. Wiesz, ilu oni mają klientów? Tak z milion. – Zawsze to jakiś początek. – Mówisz poważnie, prawda? – Mówię całkiem poważnie. – Ale co tu właściwie jest grane? – Bo ja wiem? Poprosiła, to się zgodziłem. Dałem słowo. To starsza kobieta, co nam szkodzi trochę poszperać dla niej tu i tam? – Frank, słuchaj... – No? – Tylko o co w tym wszystkim chodzi? – Nie mam pojęcia, ale to było parszywe skurwysyństwo, a poza tym dałem słowo. – W porządku. Pomogę ci. Ale teraz powinienem być w domu. Starzy pewnie już wrócili, więc dziś niczego nie dokonamy. – Uważaj na siebie i do jutra. – Do jutra. I uważaj na siebie, zero, zero, siedem. – Pieprz się. Nie wiedzieli, kogo znajdą, nie wiedzieli nawet, czy – jeśli kogoś znajdą – zdołają go rozpoznać. Ale jeden z oznaczonych swastyką demonstrantów chodził do Pulaskiego, a Pulaski, szkoła zawodowa, pracował cały rok. Latem i zimą, dniem i nocą wypuszczał absolwentów wiedzących więcej o gaźnikach, hamulcach dynamometrycznych, wytłoczkach z metali i płytkach drukowanych niż o Opowieściach kanterberyjskich, scoriach i pumeksie, teorii wektorów oraz faktach takich jak ten, że pierwszą ofiarą rewolucji amerykańskiej był Murzyn, Crispus Attucks. Było to wielkie, szare szkolne Coventry, do którego wkraczali młodzi nieukształtowani chłopcy, kilka lat później podziurkowani i zakodowani, pasujący do Systemu, wyposażeni w dodatkowe świadczenia socjalne, z datą

śmierci wyliczoną przez ajbiemy towarzystw ubezpieczeniowych. Były więc spore szanse, że chłopak – kimkolwiek był – chodzi na lekcje nawet w lecie, kiedy oni cieszą się wakacjami. Więc czekali i patrzyli. I wreszcie zobaczyli tego właściwego. Pryszczato-plamistego, szerokiego w biodrach chłopaka w za dużym pomarańczowym swetrze. Wyszedł ze szkoły i Arch go rozpoznał. – To ten tam, gruszka, na pomarańczowo. Poszli za nim na parking. Chłopak otworzył drzwi samochodu, monzy, nowego modelu. Gdyby szukali volkswagena, nie zwróciliby na niego uwagi. – Hej! – krzyknął Frank, gdy znalazł się tuż za nim. Tłuścioch odwrócił się. Miał oczy jak paciorki, niczym marmozetka, twarz pucołowatą z wieloma małymi czerwonymi plamkami, znakami po nieudolnym goleniu. Sprawiał wrażenie pustego w środku, jakby ktoś go użył i wyrzucił. Nawet Arch i Frank zauważyli, że w jego rysach nie ma śladu żywej inteligencji. – A wy kto? – spytał. Archowi się nie spodobał. Z jakiegoś trudnego do określenia powodu zupełnie mu się nie spodobał. – Przyjaciele twojego przyjaciela. Tłuścioch zachowywał ostrożność. Rzucił książki na tylne siedzenie. Nie odwrócił się. Był gotów wskoczyć za kierownicę, zatrzasnąć drzwiczki, zablokować je i odjechać jak najszybciej. Tłuścioch był przerażony. – A kim jest ten przyjaciel? Frank przesunął się nieco w bok. Przypominało to kroki w pawanie. Tłuścioch pochylił się, położył dłoń na oparciu fotela, Arch przeszedł na drugą stronę drzwiczek. Frank dotknął dachu, blisko głowy Tłuściocha. Jego oczy zamgliły się, roztoczył woń strachu, krew miał zatrutą. – Wysoki, blondyn, no wiesz – przemówił Frank głębszym głosem, nieco groźniej. – Był z tobą wczoraj w kinie. Pamiętasz? Prawy policzek Tłuściocha zadrżał w tiku. To byli Żydzi. Żydzi wykonali swój ruch. Arch trzasnął drzwiczkami, uderzyły krawędzią w prawe przedramię Tłuściocha. Tłuścioch zawył. Arch wyciągnął rękę, złapał go za ucho. Frank uderzył Tłuściocha w żołądek. Z Tłuściocha uszło powietrze. Zrobił się płaski, jak wycięty z kartonu. Zapakowali go na przednie siedzenie monzy, usiedli po jego obu stronach. Włączyli silnik, wyjechali z parkingu. Zabiorą go gdzieś. Gdzieś tam, gdzie

Tłuścioch opowie im wszystko: kim jest jasnowłosy Aryjczyk, jak się nazywa, gdzie go można znaleźć. Jeśli zdołają wtłoczyć w niego tyle powietrza, by zdołał wydać z siebie dźwięk. Victor. Rohrer. Victor Rohrer. Blondyn, wysoki, szczupły, ani odrobiny zbędnej tkanki tłuszczowej pod skórą, silne, sprężyste mięśnie, jakby dostarczono je zapakowane wprost z fabryki. Victor Rohrer. Twarz jak wyrzeźbiona z lignum vitae, z marmuru. Oczy jak odprysk szarego lodu odłupanego z lapis-lazuli, któremu pozwolono umrzeć, stwardniałe w ołowianą trupią bladość. Ciało langura, miękkie, pokryte puchem ledwie widocznych blond włosków, z których każdy był czujnikiem badającym atmosferę i temperaturę, każdy był rzęską, widzącą, czującą, poznającą rzeczywistość. Gigant z Cardiff, doskonale nieludzki, coś zimnego, choć oddychającego, przeczącego prawom Mendla, przeczącego dziedziczeniu, stworzenie rodem z innego wyspowego wszechświata. Mięśnie, ścięgna i szare oczy, którym życie nie nadało nigdy barwy błękitu. Usta cienkie w oczekiwaniu milczenia. Victor. Rohrer. Stworzenie zrodzone we własnym umyśle, z potrzeby zaistnienia. Victor Rohrer, organizator ludzi. Victor Rohrer, nieznający dzieciństwa. Victor Rohrer, repozytorium zlodowaciałych sekretów. Victor Rohrer, ozdobiony swastyką. Patron dni i nocy, śpiewak milczących pieśni, wizjoner chmur i nicości, ucieleśnienie magicznych sztuczek i niewypowiedzianych wyznań wiary, celebrans nocnych strachów i tajemniczych nieprzerwanych dźwięków, architekt uporządkowanych dekonstrukcji, Victor Rohrer. – Kim jesteście? Odczepcie się ode mnie! – Chcemy, żebyś z kimś porozmawiał. – Wy śmiecie! Odpadki! – Nie prowokuj, bo cię załatwimy, cwaniaczku. – Nawet nie próbujcie, nie lubię krzywdzić ludzi. – O! Żart jeden na pokolenie! – Rusz się, Rohrer, dupa w troki, ktoś na ciebie czeka. – Powiedziałem, żebyście się ode mnie odczepili. – Nie jesteśmy bandytami, Rohrer, nie chcemy cię sponiewierać, nawet odrobinę. – Dwóch na jednego? – Jeśli będzie trzeba...

– To nie po sportowemu! – Jakoś tak się składa, przyjacielu, że nie budzisz w nas szacunku dla szlachetnych zasad. Rusz dupę albo mnie nerwy poniosą i dostaniesz w łeb. – Jesteście z któregoś z tych gangów? – Nie. Dwaj patrioci z nas, robiący dobry uczynek. – Dość mam tego gadania. Wsiadaj, Rohrer. – Jesteście... jesteście Żydami, prawda? – Powiedziałem „wsiadaj”, sukinsynu! Ale już! Zawieźli go do Lilian Goldbosch. Zdumienie tańczyło w jej oczach. Taniec śmierci na zbombardowanym cmentarzu, bezużyteczne zielsko wyrastające na bagnisku. Patrzyła na niego z drugiego końca pokoju. Stał na progu, noga przy nodze, ręce przy bokach, a jego twarz tyle miała ekspresji, co bezkresna tundra. W twarzy tej poruszały się tylko szare oczy, ich spojrzenie, bardzo płynnie, pomykało z kąta w kąt, notowało w pamięci wszystko, co dostrzegło. Lilian Goldbosch podeszła do niego przez pokój. Victor Rohrer się nie poruszył. Arch i Frank stali za nim, a teraz cicho zamknęli drzwi. Zajęli miejsce po ich obu stronach, dwaj paladyni. Patrzyli zafascynowani na to, co działo się w wibrującym ciszą pokoju. Na dwa różne światy, zamarłe na wiecznotrwałą chwilę. Nie rozumieli w pełni tego, co się właśnie rozgrywało, ale blondwłosy chłopiec i stara kobieta zanurzyli się tak głęboko w swej wzajemnej obecności, że oni, ci, dzięki którym doszło do ich spotkania, znikli, stali się niewidzialni, wypadli poza granicę rzeczywistości, byli elementem życia toczącego się w tych czterech ścianach dokładnie takim jak szalony ptaszek moczący dziób w wodzie, wręcz boleśnie prostujący się, kiwający, pochylający. W nieskończoność. Kobieta podeszła do chłopca, bardzo blisko. Nadal nosił na twarzy ślady jej paznokci. Wyciągnęła rękę, wbrew sobie zafascynowana, jakby miała zamiar go dotknąć. Chłopiec uchylił się na cal, kobieta oprzytomniała. – Jesteś taki młody – powiedziała. Zabrzmiało to jak ocena, lekko zabarwiona zdumieniem; nie było w tej uwadze śladu poetyckości. Próbowała skodyfikować rzeczywistość istnienia stwora pod nazwą Victor Rohrer. Rohrer milczał, ale jego zaciśnięte usta drgnęły i rozluźniły się niemal niewidocznie, jakby znał inną prawdę. Na innej twarzy byłby to prawie szyderczy uśmiech.

– Znasz mnie? – spytała kobieta. – Wiesz, kim jestem? Victor zachowywał się nienagannie uprzejmie, jakby starsza kobieta przyszła do niego z pokorną prośbą i na niego spadł obowiązek ratowania jej godności. – To pani mnie zaatakowała. Lilian zacisnęła wargi. Wspomnienie ciągle było świeże, lawina schodząca na wulkaniczne zbocze, którego – jak sądziła – nie sposób jeszcze bardziej zniszczyć. – Bardzo mi przykro z tego powodu. – Nauczyłem się oczekiwać czegoś takiego. Ze strony twych ludzi. – Moich ludzi...? – Żydów. – Ach! No tak. Jestem Żydówką. Uśmiechnął się wszechwiedząco. – Wiem, oczywiście. I to nam mówi wszystko, prawda? – Dlaczego to robisz? Dlaczego chodzisz po świecie, ucząc ludzi, że mają nienawidzić się nawzajem? – Nie. Ja was nie nienawidzę. Lilian patrzyła na niego wyczekująco. Wiedziała, że to nie koniec. I rzeczywiście. – Jak można nienawidzić plagi szarańczy albo szczura, choćby wtargnął do domu? Ja nie nienawidzę. Ja przeprowadzam deratyzację. – Skąd przyszły ci do głowy te pomysły? Dlaczego chłopiec w twoim wieku obraca w głowie takie myśli? Czy nie wiesz, co z tego wynikło, co się działo na świecie dwadzieścia pięć lat temu? Ile strasznych rzeczy, ile smutku i śmierci przyniosło takie myślenie? – Za mało. Był szaleńcem, ale miał dobre wyobrażenie o Juden. Miał w ręku ostateczne rozwiązanie, tyle że popełnił błędy. Twarz doskonale spokojna. Nie recytował wyuczonej lekcji, przedstawiał teorię, którą sam wypracował i udoskonalił do perfekcji. – Skąd wzięła się w tobie ta choroba? – Kto z nas jest chorobą to oczywiście kwestia indywidualnej opinii. Ja uważam, że to wy jesteście rakiem. – A co o tym myślą twoi rodzice? Wysoko na policzkach Victora pojawiły się czerwone plamy. – Nie przywiązuję niemal żadnej wagi do ich opinii. – Wiedzą, co robisz? – Zaczyna mnie to nudzić. Zamierza pani polecić tym śmieciom, żeby się ode mnie odczepili, czy też zmusi mnie, bym nadal znosił maltretowanie ze strony pani

i jej podobnych? – Na twarz Rohrera wystąpiły rumieńce. – I co tu się dziwić, że chcemy was wyeliminować, oczyścić z brudów naszą ojczyznę? Przecież sami nieustannie potwierdzacie to, co mówimy. Lilian Goldbosch przeniosła spojrzenie na dwóch chłopców stojących przy drzwiach. – Wiecie, gdzie mieszka? – spytała. Arch skinął głową. – Chcę spotkać się z jego matką i ojcem. Zabierzecie mnie do nich? Arch znów skinął głową. – On nie wie. On nie rozumie. Od niego niczego się nie dowiem. Muszę spytać jego rodziców. Oczy Victora Rohrera rozbłysły nagłym płomieniem. – Trzymaj się z dala od mojego domu! – Tylko wezmę torebkę – powiedziała cicho Lilian Goldbosch. Rzucił się na nią. Wyciągnął ręce i rzucił się na nią. Kobieta poleciała do tyłu, potknęła się o stołek. Upadli na podłogę, miotała się, a Victor Rohrer zimno, nie zdradzając emocji, usiłował ją udusić. Arch i Frank zareagowali natychmiast. Frank złapał Rohrera za szyję, wykręcił mu ramię wysoko na plecy, a Arch chwycił marmurową popielniczkę stojącą na niskim stoliku, podniósł rękę, wymierzył cios i z donośnym stukiem uderzył nią Rohrera w skroń. Rohrer odchylił się w lewo i spadł z Lilian Goldbosch. Nie stracił przytomności, Arch kontrolował siłę uderzenia, ale był oszołomiony. Siedział na podłodze, poruszając głową, jakby należała do kogoś innego. Tymczasem obaj licealiści zajęli się starszą panią. Usiłowała wstać, więc jej pomogli. – Nic się pani nie stało? – spytał Arch. Lilian oparła się o niego. Jej dłoń automatycznie powędrowała do włosów, żeby je przygładzić. Ale gdy zdała sobie sprawę z tego, co robi, powstrzymała się, jakby wszystkie te narcystyczne akty, nadające sens jej życiu, stały się naraz błahostką. Oddychała urywanie, z wysiłkiem. Na gardle miała czerwone ślady palców próbującego ją udusić Rohrera. – On już jest nazistą – powiedziała ochryple. – Nasłuchał się ich, przetrawił, co usłyszał, i stał się jednym z nich. Stary strach wrócił, ten sam strach, dobry Boże, znów będzie tak, jak było. Rozszlochała się. Z pustego pokoju w gmachu jej duszy przywołała łzy

wyschnięte przed laty, lecz łzy nie popłynęły. Sapała i chrypiała groteskowo, a że jej oczy pozostawały suche, przełknęła z wysiłkiem i zagryzła wargi. Opanowała się, przynajmniej na razie. – Musimy odwieźć go do domu. Muszę porozmawiać z jego rodzicami. Chłopcy wzięli Victora Rohrera pod ramiona i postawili go na nogi. Potykał się, zataczał, ale wspólnymi siłami sprowadzili go po schodach i wsadzili do samochodu. Arch usiadł obok niego na tylnym siedzeniu. Lilian Goldbosch patrzyła nieruchomym wzrokiem przed siebie przez przednią szybę, nawet gdy zatrzymali się przed właściwym domem na przedmieściu w Berkeley. – Jesteśmy na miejscu – powiedział do niej Frank. Drgnęła, rozejrzała się dookoła powoli. Zobaczyła dom, schludny, skromny, niezbyt atrakcyjny, stojący w rzędzie bardzo podobnych domów. Udało mu się zachować pewną tożsamość dzięki niezwykłej trosce o otaczającą go zieleń: trawnik od frontu ozdabiały karłowate japońskie drzewka, wzdłuż bocznej granicy posesji biegł starannie przystrzyżony żywopłot. Jeden z narożników porastało dzikie wino, wspinało się po ścianie przez lata, aż sięgnęło parapetów okien pierwszego piętra. Zwykły dom w zwykłym mieście. – No dobra, Rohrer, wysiadaj. Victor Rohrer dostał ataku szaleństwa. Twarz mu się skurczyła. Zimna logiczna wrogość rozumującego chłodno rasisty znikła jak spłukana strumieniem wody, a kiedy zaczął mówić, mówił cienkim, jadowitym tonem, niemal nie poruszając cienkimi jak ostrze brzytwy wargami. Nie syczał, lecz brzmiało to jak syk, nie podniósł głosu, lecz sprawiał szokujące wrażenie: – Wy żydki! Wy śmiecie! Jak myślicie, jak długo jeszcze uda się wam przestawiać ludzi jak pionki, jak wam się podoba? Każdy z was... wy wszyscy... zgniłki, chorobliwe, jadowite brudy... chcecie rządzić, chcecie rozkazywać ludziom, co mają robić... Powinno się was wybić, wszystkich, zaszlachtować jak świnie. Sam bym to zrobił, gdybym mógł. Ale zobaczycie, wasz dzień nadchodzi, wasz ostatni dzień... Wyrzucił to z siebie z wielkim przekonaniem. Lilian Goldbosch siedziała prosto, napięta, nieruchoma, niezdolna się poruszyć. Dla niej był to głos z przeszłości. Zadrżała ze strachu, starego strachu, który lata wojny i lata pokoju złożyły do grobu, ale właśnie się okazało, że jak zawsze zbyt płytkiego. Trup tego strachu wydostał się z ziemi, spośród masy trupów spoczywających w zbiorowej mogile, i znów ruszył przez świat. Arch przechylił się, otworzył drzwi samochodu, wypchnął Victora Rohrera przed

sobą. Frank i Lilian Goldbosch dołączyli do nich. Razem poszli podjazdem w stronę małego domku. – Znalazłam odpowiedź – powiedziała stara kobieta, a jej głos drżał ze strachu. – Stary strach, straszny strach, strach niszczący światy. On jest pierwszym z nich... ale będzie ich więcej... o wiele więcej... Gdy dochodzili do frontowych drzwi, oczy miała puste. Victor odwrócił się nagle, strząsnął dłoń Archa z ramienia. – Nie spotkacie się z nimi! Ja do tego nie dopuszczę! Żydzi nie rządzą jeszcze naszym miasteczkiem! Każę was aresztować za porwanie, za włamanie... Lilian spojrzała przed siebie nad jego ramieniem. Patrzyła na drzwi. Strach znikł z jej twarzy. Victor Rohrer dostrzegł tę zmianę. Obejrzał się przez ramię. Arch i Frank podążyli wzrokiem za spojrzeniem starej kobiety. Do framugi drzwi wejściowych przyczepiona była skośnie zdobiona tuleja z lśniącego metalu. W górnej części ornamentu widniał niewielki otwór, przez który Arch i Frank dostrzegli jakieś dziwne litery. – Szaddaj. Lilian Goldbosch wyciągnęła rękę nad ramieniem Victora Rohrera, dotknęła pojemniczka, cofnęła ją i pocałowała czubki palców. Zmieniła się nie do poznania. Już nie wyglądała tak, jakby oczekiwała powrotu mroku. Victor Rohrer nie spróbował jej zaatakować. – Piękna mezuza, Victorze – powiedziała cicho, spokojnie, nie spuszczając wzroku. W pełni kontrolowała sytuację. – Idziemy, chłopcy. – Odwróciła się, skąd przyszła. – Nie muszę rozmawiać z rodzicami Victora. Wszystko rozumiem. Arch i Frank patrzyli na Rohrera. On też zmienił się nagle, wyglądał jak przerażone z powodu nagonki zwierzę. Znikła gdzieś jego uprzejmość, znikło nieludzkie opanowanie. Pocił się. Stał na progu swego domu sam, nagle sam, stał sam obok zdobionej tulei. Był sam, był przerażony. Lilian zatrzymała się na moment. Popatrzyła na niego. – To prawda, że nikt nie ma szczęśliwego dzieciństwa, chłopcze. Ale wszyscy musimy z tym żyć... iść przed siebie. Twoje musiało być smutne, ale... spróbuj z nim żyć. Nie jesteś moim wrogiem... a ja nie jestem twoim wrogiem. – Zeszła po schodkach, ale na ścieżce zatrzymała się na chwilę i dodała, jakby dopiero teraz znalazła właściwe słowa: – Będę się za ciebie modliła. Oszołomieni Arch i Frank długo wpatrywali się w Victora Rohrera. Widzieli

człowieka, który rozsypał się w proch i pył. Człowieka – stracha na wróble. Widzieli pustkę, która była człowiekiem zaledwie przed chwilą. Stara kobieta kilkoma słowami i nagle odzyskaną pewnością siebie unieruchomiła go, wycięła z jego ciała nerwy, opróżniła go jak butelkę, z której wylewa się błotnistą ciecz. Victor Rohrer wydał z siebie cichy krzyk nieprzytomnej paniki, zeskoczył ze schodków i w jednej chwili znikł. Nie pojawił się więcej, pozostawiając trzy osoby wpatrzone w pustkę popołudnia. – Co pani mu powiedziała? – spytał Arch. – To jedno słowo. Co ono znaczy? Lilian Goldbosch podeszła do samochodu. Chłopcy uprzejmie otworzyli przed nią drzwiczki. Starsza pani szła i zachowywała się po królewsku. Spojrzała na nich z uśmiechem. – Szaddaj – wyjaśniła. – To imię Pana. Z Księgi Powtórzonego Prawa. Wsiadła. Zamknęli za nią drzwiczki. Czekała spokojnie na powrót do domu. Chłopcy wiedzieli, że teraz ich nie widzi. Wymienili zdumione spojrzenia. Nie mieli pojęcia, co się dzieje. Coś się zdarzyło, to oczywiste, ale co? Odwieźli ją do domu, oczywiście. Starsza pani podziękowała i zaprosiła ich do siebie, mogą przyjść, kiedy tylko zechcą. O nic więcej jej nie spytali. Czuli, że powinni być wystarczająco mądrzy, żeby wiedzieć, ale nie wiedzieli. Wymienili spojrzenia i nagle, tak po prostu, wszystko, co do tej pory zdarzyło się w przeszłości obu, w całym życiu każdego z nich, wydało się zwykłe, trywialne. Potańcówki, dziewczyny, samochody, szkoła, która niczego nie uczyła, puste dni, noce spędzane w kinie, na jeżdżeniu w kółko samochodem, piknikach, wyścigach na zryw i meczach futbolu, wszystko to straciło jakiekolwiek znaczenie w porównaniu z zagadką, której stali się częścią. – Szadi? – Arch spojrzał na Franka. – A to drugie słowo? Mezucoś? O co chodzi? Pojechali spotkać się z kolegą ze szkoły, z ich klasy. Jakoś do tej pory nie mieli okazji pogadać. Nazywał się Arnie Sugarman. Powiedział im trzy rzeczy. Wrócili do mieszkania Lilian Goldbosch. Zorientowali się, że coś jest nie tak, jeszcze nim przekroczyli jego próg, bo drzwi były uchylone, a ze środka dobiegały dźwięki muzyki. Muzyki klasycznej. Otworzyli je szerzej, zajrzeli do środka. Leżała częściowo jeszcze na kanapie, a częściowo już na podłodze. Użył żelazka z nawilżaczem, wszędzie pełno było krwi. Weszli do środka. Odwracali oczy, próbowali nie widzieć twarzy, którą uderzał raz za razem, raz za razem w ataku bezsensownego szału, niemającego ani początku, ani końca, aż stała się papką

czerwonego mięsa. Dwaj licealiści podeszli do telefonu. Frank zadzwonił pod numer alarmowy. – Z po... z po...licją pop... poproszę. Doszło d... do morderstwa... Ciało Lilian Goldbosch leżało skręcone, nie miało się już poruszyć, zmienić pozycji. Strach, tropiący ją przez świat, przez lata, strach, przed którym udało się jej uciec, lecz tylko na krótki czas, dogonił ją i dodał do sumy, która nigdy nie będzie sumą ostateczną. Lilian Goldbosch znalazła odpowiedź, dwadzieścia pięć lat za późno. W pokoju poruszał się wyłącznie mały ptaszek, zanurzający w wodzie śmieszny dzióbek, pochylał się, prostował z widocznym wysiłkiem i znów, i znów... Skulony w wąskim zaułku, gdzie mieli go znaleźć, Victor Rohrer patrzył przed siebie nieruchomym spojrzeniem szaleńca. Oczy miał wielkie jak złote słońca, a w jego wielkich oczach wirowały kropelki światła. Były to oczy, które już nic nie widzą. Utkwione w przeszłości, w dzieciństwie, gdy wyzywano go tak, by zrobić mu krzywdę. Kiedy jego rodzice byli śmiesznymi nieważnymi ludzikami mówiącymi z akcentem. Kiedy nie miał przyjaciół, ani jednego... z tego właśnie powodu. Przez mezuzę na futrynie drzwi, zdobiony ornamentem drobiazg zawierający w sobie prostokąt pergaminu z wypisanymi na nim dwudziestoma dwoma wierszami po hebrajsku, cytatem z Księgi Powtórzonego Prawa. Przytulony do wielkiego pojemnika, z którego wysypywały się śmieci, oddychając słodkim od zapachu zgnilizny powietrzem zaułka, Victor Rohrer siedział z kolanami podciągniętymi pod brodę, patrząc na swe bezwładne dłonie jak płód, który „widzi” rozluźnione rączki przed buzią. We wnętrzu, w sercu Victora Rohrera panował spokój. Taki spokój, jaki zapanował w nim po raz pierwszy. Spokój zastępujący wrzask, hałas, wycie syren, odbijający się o kości czaszki od wewnątrz. Nie było przed nim obrony, nie było ucieczki. Victor Rohrer i Lilian Goldbosch, dwoje prześladowanych Juden. Tego popołudnia w Detroit... ...oboje odpowiedzieli życiem na pytanie, które nie tylko nie zostało zadane, lecz nawet nie zaistniało w myślach dwóch licealistów... ...chłopców podejrzewających już, choć niejasno... ...że nikt nie ucieknie przed zapadającą nocą.

ODSIADKA Na oddziałach VR o zaostrzonym rygorze w Nowym Alcatraz panuje ciemność. Światło nie jest do niczego potrzebne. Więźniowie odżywiani są aerobiologicznie; pięć razy na dobę do cel wpuszcza się sprej zawierający mikroskopijne substancje odżywcze, pyłki, zarodniki oraz mikroorganizmy hamujące rozwój flory bakteryjnej, środki czyszczące i depilitanty. Odpady podlegają żelowaniu, koalescencji, po czym zostają wyssane z zerograwitacyjnych pomieszczeń przez przepuszczalne płytki w sterylnie czystej, białej wykafelkowanej podłodze. Przypadkowe przedmioty – tapicerowane fotele, nocne lampki, skrawki sztucznej trawy, filiżanki do sake – polatują wdzięcznie na słabych prądach powietrznych, przepływających przez cele. Te nienależące do wyposażenia obiekty zostały załadowane do cel na przechowanie. Większość z nich jest własnością naczelnika Emmanuela V. Burkisa, kolekcjonera dawnych przedmiotów codziennego użytku. W zerograwitacyjnych celach oddziałów o zaostrzonym rygorze dzielą miejsce z odsiadującymi dożywocie więźniami, spłacającymi dług wobec społeczeństwa. We w pełni zautomatyzowanym środowisku Nowego Alcatraz przestrzeń ładunkowa jest bardzo droga. Naczelnik Burkis przyjął propozycję kierowania Skałą za niezłą sumkę, płaconą rocznie przez Departament Więziennictwa, lecz także za przyznanie mu nieograniczonego prawa do uprawiania hobby: kolekcjonowania starych przedmiotów codziennego użytku. To samotne, ciche miejsce, Skała. Skazani na dożywocie nie protestują przeciw unoszącym się w ich celach przedmiotom. Oni sami też się unoszą. Istnieją w wirtualnej pozarzeczywistości, śnią swe niezwykłe sny, huśtają się i obracają na przypadkowych falach powietrza, przemykających bezustannie między celami oddziałów VR. Odsiadują wyroki w zerograwitacyjnej niepamięci, z dekady na dekadę coraz obrzydliwiej tłuści i coraz bledsi. Obijają się o ściany, klinują w miejscach, gdzie sufity stykają się z wykafelkowanymi płaszczyznami pionowymi, aż pewnej nocy albo dnia gasną w środku jakiegoś niezwykłego snu. Śmierć – odraczana, dopóki to możliwe, by wypełniła się adekwatna kara, wymagana przez Społeczeństwo – jest jedyną

możliwą formą złagodzenia wyroku. Złagodzenia przez przeniesienie do miejsca „znacznie gorszego od piekła, w którym odbyli karę”, by zacytować słowa Uniwersalnego Kodeksu Karnego. Jesteśmy narodem kochającym równowagę. Charlie usłyszał krzyk Robin, kiedy karmił kury za domem. Upuścił blaszane wiadro, ziarno rozsypało się szerokim łukiem. Biegł do baru w panicznym strachu, potknął się, przewrócił, wstał i biegł dalej. Wpadł do środka przez siatkowe drzwi od tyłu. Zobaczył, jak czterech mężczyzn zdziera z Robin ubranie. Leżała na wznak na stole, jeden z motocyklistów w skórze już zdążył rozerwać jej bluzkę, aż fartuch zawisł na kostce. Drugi rozłożył jej nogi i właśnie rozpinał rozporek spodni z niewyprawionej skóry, wpychając się jednocześnie między jej uda. Najniższy z czterech, niemal kompletnie łysy po lewej stronie głowy, przecinał spódnicę czymś, co przypominało nóż do filetowania ryb. Czwarty mężczyzna siedział przy ladzie plecami do wchodzącego. Podnosił do ust butelkę pepsi. Weszli. Zamówili cztery specjalne kurczaki niedzielne. Charlie powiedział, że je im przygotuje, ale Robin zaprotestowała: nie, lepiej niech nakarmi kury. Kurczaki z bułeczką Lumschbogenów. Przy drodze numer pięć. Charlie pocałował żonę. Uśmiechnął się do czterech sympatycznych motocyklistów, ich harleye, indian i moto guzzi 750 stały w rzędzie tuż przy wejściu. Spojrzał na nie i wyszedł drzwiami od zaplecza. Kury strasznie hałasowały, zagłuszyły pierwsze krzyki Robin. Ten przy ladzie usłyszał stuk skrzydła siatkowych drzwi. Obrócił się na stołku. Trzymał butelkę przy wargach. Charlie skoczył na niego błyskawicznie, grzbietem dłoni uderzył denko i wbił mu szyjkę w usta. Wyszła tuż nad karkiem. Motocyklista zatoczył się, chwycił za twarz i upadł na tych trzech, którzy próbowali zgwałcić Charliemu żonę. Upadając, trącił małego, na pół łysego, jeżdżącego ambassadorem 750. Wymachiwał rękami, uderzył go, mały wpadł na stół i wbił nóż w brzuch Robin. Krzyknęła głośniej niż przedtem. Charlie chwycił tasak do dzielenia specjalnych niedzielnych kurczaków. Wyszedł zza lady, wymachując nim dziko. Na obozie szkoleniowym rangersów w Fort Benning ktoś odkrył znienawidzone przezwisko, jakim torturowały go na placu zabaw dzieciaki, z którymi dorastał. Nazywano Charliego Lumschbogena „Charliem Łysąpałą”. Ukarano go z artykułu piętnastego po tym, jak pobił dwóch

kolegów z koszar. Charlie Łysapała nie przestał rąbać tasakiem nawet wtedy, kiedy pojawili się gliniarze. Żeby go unieruchomić, musieli użyć pałek. Okoliczności łagodzące w postaci Robin przebitej nożem, niemal nagiej, leżącej na przykrytym kraciastym obrusem stole, nie ocaliły go przed gniewem sędziów przysięgłych, dbających o porządek i przestrzeganie prawa. Powiększenia fotografii, przedstawione na sali sądowej, były aż nadto groteskowe. Ściany baru przypominały płótna puentylistów. Owdowiały, pozbawiony własnego życia, Charlie Lumschbogen nie radził sobie w więzieniu. Zabił osadzonego, z którym dzielił celę, jednego strażnika napadł, a drugiego napadł i okaleczył. Kraj, tak ceniący sobie równowagę, przeniósł go bez rozprawy na Skałę, do oddziału VR o zaostrzonym rygorze. Dożywocie bez możliwości zwolnienia przedterminowego w przestrzeni dzielonej z innymi martwymi meblami. – Nie wydają się szczególnie nieszczęśliwi, panie naczelniku. – Jest tak tylko dlatego, senatorze, że przebywają w rzeczywistości wirtualnej. Ten... o tam... właśnie drgnął. Widział pan, senatorze? – Nie, obawiam się, że nie zauważyłem. Za co go skazano? – Produkował i rozpowszechniał pornografię dziecięcą w Utah. Specjalizował się w filmach typu śmierć na żywo. – Widzę, że dzieli celę z kredensikiem art déco? – Tak. Londyński Maple. Bardzo ładny egzemplarz, powiedziałbym, że mniej więcej z tysiąc dziewięćset trzydziestego czwartego roku. Gdy tylko departament przekaże fundusze na właściwe zagospodarowanie powierzchni, przeniosę większość eksponatów na właściwe miejsce. – Ach! No tak, oczywiście. W dużej mierze zależy to od mojego raportu. Pan przewodniczący może poddać ustawę pod głosowanie lub jej nie poddawać. – No cóż, mogę tylko mieć nadzieję, że pan, senatorze, uzna, że robię tu dobrą robotę. A to, rozumie pan, nie jest bynajmniej łatwe. Nie dysponuję personelem. Jestem tu tylko ja, maszyny i jeden czy dwóch techników. – Twierdzi pan, że każdy tutaj, zarówno kobiety, jak i mężczyźni, ponosi dotkliwszą karę niż kiedyś: siedząc w celach, budując drogi czy choćby wyrabiając tablice rejestracyjne? – Bez wątpienia, panie senatorze, bez wątpienia. Czy wolno mi powiedzieć, oczywiście nie dotyczy to głównego tematu, że podziwiam pańską nową fryzurę? Ta, którą miał pan podczas poprzedniej wizyty, nie umywała się do tej, różnica jest

ogromna. Wydaje się pan wyższy i... – Jeśli nie ma pan nic przeciwko temu, panie naczelniku... – Ależ oczywiście, proszę o wybaczenie. No cóż, oni tylko unoszą się w powietrzu aż do śmierci, ale nie jest to bynajmniej kara okrutna lub niezwykła, ponieważ nie wyrządzamy im żadnej krzywdy. W ogóle niczego im nie wyrządzamy. Nie karzemy cieleśnie, nie odmawiamy podstawowych dóbr koniecznych do życia. Pozostają zamknięci we włas​nych głowach, korowo uwarunkowani do przeżywania jednego wspomnienia raz za razem. – Może spróbuje pan wyjaśnić mi jeszcze raz, o co w tym wszystkim chodzi? – Technicy nazywają to pamięcią möbiusowską. Wzgórzowym wzorowaniem w pętli. Gdy więzień do nas przybywa, wysyłamy go na indeksację mózgową, a następnie odsączamy wszystko, co pamięta, oraz większość tego, czego nie pamięta, porządkujemy, co zyskaliśmy, integrujemy i wybieramy jeden moment z jego życia, najstraszniejszy, najbardziej przerażający lub najsmutniejszy. A potem odsyłamy więźnia do celi zerograwitacyjnej z antycypacyjną spójką osadzoną w glejaku. To jak sen. Bardzo zły sen powtarzany przez wieczność. Kara odpowiednia do winy. – Jesteśmy narodem równowagi. – Jesteśmy łagodniejsi. Życzliwsi. Bardziej ludzcy. Niemniej potrzebujemy dużego nowego budynku na powierzchni. – Zobaczymy, co da się w tej sprawie zrobić, panie naczelniku. Charlie Łysapała kochał mamę. Kochał ją bardziej niż kogokolwiek. Kiedy przechodził krztusiec, siedziała przy nim dzień i noc. Robiła mu na śniadanie grzanki z cynamonem. Broniła go, gdy był w trzeciej klasie i nauczyciel powiedział, że jest niepoprawny. Kochał mamę. Wybrali się do Ashtabuli. Z naprzeciwka nadjechała ciężarówka transportująca drewno i gdy mijała ich na wąskiej wiejskiej szosie, przyczepa zarzuciła, a matka skręciła gwałtownie, żeby uniknąć zderzenia. Samochód zjechał z drogi. Przeciął pobocze, stoczył się ze stromego nasypu, przebił przez rzadki zagajnik i wyhamował w rzece. Ale zanurzył się w niej tylko maską, nie aż tak głęboko, by zaczął nabierać wody. Charlie odzyskał przytomność, gdy było już ciemno. Ciężar złamanego drzewa wgniótł dach samochodu. Próbował się poruszyć, lecz nie mógł. Wołał mamę. „Mamo!” – wołał, ale nie dostał odpowiedzi. Nie był w stanie się poruszyć. Leżało na nim coś ciężkiego, wcisnęło go w kąt siedzenia, przy drzwiach.

Leżał tak całą noc, płakał, wzywał mamę, ale mama odeszła. Obudził się, kiedy nadszedł dzień, spragniony, głodny, zziębnięty i przerażony, a kiedy otworzył oczy, zobaczył nieruchomą twarz mamy, mama nie żyła, kierownica zmiażdżyła jej klatkę piersiową. To mama wciskała go w siedzenie, tak że nie był w stanie się poruszyć, nie był w stanie odwrócić wzroku. Patrzył w jej otwarte oczy i poczerniałe usta. Samochód znaleziono po czterech dniach. W sierpniu. Panował upał. Szyby były zamknięte. Ale muchy znalazły drogę do środka. Złożyły jajeczka. Nie tylko muchy znalazły drogę do środka. Kiedy znaleziono samochód, Charlie Łysapała zachowywał się jak oszalały. Miał osiem lat. To były najgorsze chwile w całym jego życiu. Unoszą się w czystym pomieszczeniu, mrocznym i chłodnym. W ich pamięci odgrywa się jedna scena, odgrywa raz za razem i jeszcze raz, i znów, bez końca. Dostają, na co zasłużyli. Jesteśmy praworządnym narodem. Jesteśmy ludźmi pełnymi współczucia. Znieśliśmy karę główną. Nikt tego nie słyszy, ale od czasu do czasu grube, blade umierające coś, wiszące w zerograwitacyjnym pomieszczeniu, szepcze „mamo” i raz, kiedyś, dawno temu, wytoczyło łzę, która natychmiast wyschła. Jesteśmy krajem kochającym równowagę.

III

ŚWIATY MIŁOŚCI Przełożył Bartosz Kurowski

„Przyjaciółmi są ci, w których dusze wejrzeliśmy i dostrzegliśmy tamże jedność z nami. Są częścią nas, a my jesteśmy częścią nich. Mają fragment nas na własność”. The Harlan Ellison Hornbook, edycja 21, Free Press, Los Angeles 1973

W zamieszczonych w tej części opowiadaniach powracający obraz śmierci wydaje się czymś nieuniknionym, a nawet naturalnym. Być może to jego nieobecność byłaby nie na miejscu. A skoro są to opowieści o miłości, należałoby oczekiwać po nich romantyzmu, sentymentalności, namiętności oraz wszechobecnego szczęścia. Czyż nie? Nie. Znajdziecie w nich śmierć, rozpacz i rozczarowanie. Ale to naprawdę są historie o miłości. Uwierzcie. Miłość i śmierć, miłość i cierpienie – kombinacje, które fascynowały najwybitniejszych pisarzy świata – i stanowią dziedzictwo rzeczywistości i fantazji, czyli esencję ludzkiej duszy. Miłość niczym balsam może złagodzić ból umierania, a nawet, jak spekulowali niektórzy, go przezwyciężyć. Potrafi też przekształcić się w wynaturzoną wersję samej siebie – zaborczą, zachłanną i niebezpieczną. Miłość bardziej niż jakakolwiek inna ludzka emocja może obnażyć czystość człowieczego serca bądź – desperacko poszukujące spełnienia – rozedrzeć je na strzępy. Harlan być może nigdy nie dotarł bliżej czystości serca niż w opowiadaniu W krainach samotności (1959). Co szczególnie warte odnotowania, posłużył się w tym celu ciemnością marsjańskiej nocy i odrębnością duszy obcego. Jeszcze dziwniejsze, że nie przedstawił seksualnego pragnienia czy namiętności, ale chwilę, w której wszyscy instynktownie pojmujemy, że udajemy się w podróż wyłącznie z bagażem naszych serc. Jeżeli miłość może wykroczyć poza granice naszej fizyczności, nie wyobrażam sobie prostszego i czulszego sposobu niż ukazany tutaj.

W Czasie oka czystość ta została odwrócona. Szlachetne poszukiwania i takież motywy mogą zostać niewłaściwie ukierunkowane, a nawet wykoślawione. Bywa, że miłość – tak pełna namiętności i niepohamowanych obsesji – uniemożliwia nam dostrzeżenie innych form, jakie potrafią przybrać namiętność i obsesja, czyli podszywających się pod nią żądz. Ta opowieść o człowieku, któremu niespodziewanie dano jakiś cel, opiekuńczym, reagującym na bodźce, przypomina nam o tym, że pod kameleonową maską skrywają się wszelakie rodzaje szpetoty napędzanej samotnością, karmionej potrzebą. Co dzieje się z tą całą namiętnością i mocą, kiedy miłość przestaje być czysta i szlachetna? I jaki osad po sobie pozostawia? Skoro Harlan przywiązuje taką wagę do miłości, należało oczekiwać, że w końcu zajmie się odwiecznym pytaniem: czym jest Prawdziwa Miłość? Graal (1981) poszukuje odpowiedzi z determinacją, ale są to poszukiwania osobliwe, obfitujące w śmiertelne pułapki, podstępy, kradzieże i potworności doprawdy zbyt wielkie, żeby je opisać. Mimo całego tego okropieństwa z opowiadania bije jednak głębokie zaniepokojenie, do czego też istota ludzka może się posunąć, by odkryć, czym jest miłość.

„Musimy odświeżyć nasz sposób myślenia, musimy kochać w sposób, jaki dotychczas nie postał nam w głowach. Jeśli przemoc niesie ze sobą jakieś zaszczyty, powinniśmy natychmiast przejść nad tym do porządku dziennego, a uczyniwszy to, żyć z poczuciem winy za podjęcie takiej decyzji i podążać naprzód”. The Waves in Rio, wprowadzenie do Bestii, która wykrzyczała miłość w sercu świata, Avon 1969

W KRAINACH SAMOTNOŚCI W grań zakrzywione wpił pazury, W słońcu, na samym szczycie góry, Przysiadł spowity w nieb lazury. Alfred Tennyson (tłum. Wiktor Jarosław Darasz)

Pederson wyczuwał, że Syrtis Major pogrąża się w ciemności. Choć ślepy, wiedział, że nadeszła marsjańska noc – harfiane świerszcze już się wynurzyły. Halo ciepłoty Słońca, które ozłacało go przez długi dzień, rozproszyło się i zaczął odczuwać chłód mroku. Wprawdzie był ślepy, ale pośród cieni żyjących tam, gdzie kiedyś, dawno temu, był wzrok, zaszła znacząca zmiana. – Pretrie! – zawołał w ciszę, a echa księżycowych dolin odpowiadały mu i odpowiadały: „Pretrie! Pretrie! Pretrie!”, zniżając się i zniżając, niemalże do stóp niewysokiej góry. – Tu jestem, Pedersonie, człowieku stary. Czego ode mnie chcesz? Pederson rozluźnił się w pneumostelażu. Już dość długo czekał w napięciu, ale teraz się odprężył. – Byłeś w świątyni? – Byłem w niej. Modliłem się przez wiele obrotów, przez trzy kolory. Lata minęły od czasu, kiedy Pederson postrzegał kolory. Wiedział jednak, że to one nadają religii Marsjan trwałość i moc. – I jak brzmiała przepowiednia błogosławionego Jilki, Pretrie? – Jutro ujmie stulonymi dłońmi pamięć dnia dzisiejszego. Dodał jeszcze kilka innych rzeczy. Jedwabiste brzmienie głosu obcego koiło. Pederson wprawdzie nie widział wysokiego prastarego jilkity, ale przesunął raz artretycznymi palcami po bezwłosej kroplowatej głowie obcego, ujrzał dotykiem głębokie gniazda, w których polśniewały oczy, a także perkaty nos i bezwargie rozcięcie uchodzące za usta. Znał tę twarz jak swoją własną – wszystkie jej zmarszczki, worki i wypukłości. Wiedział, że jilkita jest stary. Tak stary, że nie sposób oszacować jego wieku w ziemskich latach.

– Słyszysz już nadchodzącego Szaroczłeka? Pretrie westchnął, westchnął z głębi płuc, a do uszu Pedersona dotarło nieuniknione trzeszczenie kości, gdy obcy przycupnął obok pneumostelaża starego mężczyzny. – Zbliża się, tylko powoli, człowieku stary. Ale się zbliża. Miejże cierpliwość. – Cierpliwość – zachichotał Pederson w zamyśleniu. – Ją mam, Pretrie. I niewiele więcej poza nią. Kiedyś miałem też czas, ale on prawie się zużył. Mówisz, że Szaroczłek się zbliża? – Zbliża się, człowieku stary. To tylko kwestia czasu. Tylko i wyłącznie czasu. – A jak niebieskie cienie, Pretrie? – Są gęste jak futro księżycowych dolin, człowieku stary. Nadciąga noc. – Księżyce wzeszły? Z szerokich nozdrzy – z rytualnie rozciętych nozdrzy – dobył się odgłos oddychania, a obcy odpowiedział: – Dziś żaden. Tajsef i Teei przesłaniają horyzont. Ciemnieje w okamgnieniu. Być może już tej nocy, człowieku stary. – Być może – zgodził się Pederson. – Miejże cierpliwość. Pederson nie zawsze miał cierpliwość. Za młodu, gdy krew w nim była gorąca, kłócił się ze swoim prezbiteriańsko-baptystycznym ojcem i ciągnęło go w kosmos. Nie wierzył w niebo, piekło i towarzyszącą im dyscyplinę Wszechkościoła. Nie wtedy. Później tak, ale nie wtedy. W kosmos więc się udał, a lata były dla niego łaskawe. Starzał się wolno, bez ubytków na zdrowiu, jak to ludzie w ciemnych miejscach pomiędzy światami. Mimo to widział śmierć, patrzył na tych, którzy umierali w wierze, i na tych, którzy umierali, nie wierząc. A z czasem nadeszło zrozumienie, że był sam, że któregoś dnia, pewnego dnia, przyjdzie po niego Szaroczłek. Zawsze był sam i w tej samotności, gdy nastały dni, kiedy to nie mógł już pilotować ogromnych statków przez wygwieżdżone przestrzenie, odszedł. Odszedł, by poszukać domu, i ostatecznie zatoczył pełen krąg: wrócił do pierwszego poznanego świata, na Marsa, gdzie był młody, gdzie zrodziły się jego marzenia. Na Marsa, bo dom zawsze jest tam, gdzie upływała młodość, gdzie człowiek był szczęśliwy. Wrócił do domu, w którym dni były ciepłe, a noce łagodne. Do domu, który ludzie nawiedzali, ale w jakiś sposób, jakimś cudem nie

zapuścili w nim korzeni ze stali i betonu. Do domu, który ani na jotę się przez te lata nie zmienił. A czas był najwyższy. Odnalazła go bowiem ślepota, a także powolność, przestrzegająca przed wizytą Szaroczłeka. Ślepota będąca efektem zbyt wielu szklanek vika i szkockiej, zbyt dużych dawek twardego promieniowania, zbyt wielu lat mrużenia wpatrzonych w bezkres oczu. Ślepy i niezdolny na siebie zarobić. Powrócił więc taki samotny do domu niczym ptak znajdujący drzewo, niczym wygłodniały zimą jeleń odszukujący ostatni kawałek kory, niczym rzeka odnajdująca morze. Powrócił, by czekać na Szaroczłeka, i to tutaj odszukał go jilkita Pretrie. Siedzieli obaj na ganku, w milczeniu, a choć nie zamienili słowa, tak wiele między nimi przepływało. – Pretrie? – Człowieku stary? – Nigdy nie zapytałem, co z tego masz. Mam na myśli… Pretrie wyciągnął kończynę i do uszu Pedersona dotarł dźwięk pazura skrobiącego laminowany blat stołu. Po chwili obcy wcisnął mu do ręki kolbę z rozcieńczonym wodą vikiem. – Wiem, co masz na myśli, człowieku stary. Byłem u twego boku przez dwa zbiory. Jestem tu. Czy to ci nie wystarcza? Dwa zbiory. Pederson wiedział, że równają się czterem ziemskim latom. Jilkita pewnego dnia wynurzył się z brzasku i pozostał, by służyć staremu ślepcowi. Pederson nie wnikał w powody, ani razu. Któregoś dnia zmagał się z dzbankiem do kawy (ubóstwiał kawę parzoną na dawną modłę i lekce sobie ważył kawowe brykiety) oraz z domowymi kontrolkami podgrzewania… A zaraz potem zyskał niewymagającego, bezinteresownego sługę, który zajmował się nim z godnością i respektem dla wszelkich Pedersonowych zachcianek. Była to relacja towarzyska: on nie domagał się od Pretriego Bóg wie czego, a obcy o nic w zamian nie prosił. W obecnej sytuacji nie mógł sobie pozwolić na głowienie się lub zadawanie pytań. W porze żniw słyszał braci Pretriego pracujących w sięgających piersi gęstwach puchu, ale jilkita nigdy specjalnie nie oddalił się od chaty. A teraz żniwa zbliżały się ku końcowi. – Z tobą było łatwiej. Ja… Dziękuję ci, Pretrie. – Stary człowiek czuł potrzebę powiedzenia tego wprost, bez osłonek.

Ciche potwierdzające chrząknięcie. – To ja dziękuję, że mogłem przy tobie być, stary Pedersonie – odrzekł jilkita łagodnie. Pederson poczuł na policzku kroplę chłodu. W pierwszej chwili pomyślał, że to deszcz, ale gdy nie spadły kolejne, zapytał: – Co to było? Jilkita się przesunął – Pederson uznał, że było mu niewygodnie – i odpowiedział: – Zwyczaj mojej rasy. – Co? – naciskał Pederson. – Łza, człowieku stary. Z mego oka w ciało twoje. – Popatrz no… – zaczął Pederson, usiłując wyrazić emocje, ale zdał sobie sprawę, że niefortunnie dobrał słowo „popatrz”. Zaciął się, ogarnęło go uczucie, które od dawna uważał za umarłe. – Pretrie, nie musisz się… eee… smucić. Miałem dobre życie. Nie boję się Szaroczłeka. – Jego słowa, choć odważne, wiek łamał na strunach głosowych. – Moja rasa nie wie, co to smutek, Pedersonie. Znamy wdzięczność, towarzystwo i piękno. Ale smutek jest nam obcy. Poważny to brak, jak mi powiedziałeś, ale nie pragniemy mroku ni utraty. Moja łza jest podziękowaniem za twą uprzejmość. – Uprzejmość? – Za to, że pozwoliłeś mi przy sobie pozostać. Wycofał się wówczas stary człowiek i czekał. Nie zrozumiał. Ale obcy go odszukał, a dzięki obecności Pretriego życie było łatwiejsze przez te ostatnie lata. Czuł wdzięczność i był na tyle mądry, żeby nie drążyć tematu. Siedzieli pogrążeni każdy we własnych myślach, a umysł Pedersona młócił pszenicę zdarzeń, oddzielając ziarno od plew zużytego życia. Wspominał samotne dni na przeogromnych statkach i to, jak na początku śmiał się na myśl o ojcowskiej religii, na myśl o ojcowskich słowach na temat samotności: „Nikt nie podróżuje tą drogą w pojedynkę, Will”, powiedział ojciec. Śmiał się również, gdy deklarował się jako samotnik, ale teraz, dzięki nieopisanemu ciepłu i obecności obcego tuż obok, poznał prawdę. Ojciec miał rację. Dobrze mieć przyjaciela. Zwłaszcza w obliczu nadejścia Szaroczłeka. Dziwne, z jakim spokojem przyjmował pewność tego nadejścia. Ale tak już było. Wiedział i czekał cierpliwie. Po jakimś czasie od wzgórz nadciągnął chłód, a Pretrie przyniósł obrębiony szal. Otoczył nim wątłe ramiona starego człowieka, do których materiał przyległ

ciepłem, i ponownie przycupnął na swych trójstawowych nogach. I czekali obaj w milczeniu, a nad ziemię sączył się mrok. Jakiś czas później z cienia dobiegł głos Pedersona, głos cichej refleksji: – Sam nie wiem, Pretrie. Odpowiedź nie nadeszła. Wszak nie padło pytanie. – Po prostu nie wiem. Warto było? Ten czas w przestrzeni, ci ludzie poznani, samotni, którzy umarli, i ci umierający, którzy nie zaznali samotności… – Wszyscy znają ten ból, człowieku stary – odparł Pretrie. Głęboko zaczerpnął tchu. – Nie sądziłem dotychczas, że będę kogoś potrzebował. Ale nabrałem rozumu, Pretrie. Każdy kogoś potrzebuje. – Do niektórych wiedza ta przychodzi zbyt późno. Nie mają szansy jej wykorzystać. Pederson niewiele obcego nauczył. Gdy Pretrie przyszedł do niego, mówił już po angielsku. Kolejna zagadka związana z jilkitą, ale o to Pederson również nie wypytywał. Przez Marsa przewinęło się wielu kosmonautów i misjonarzy. Raptem obcy zesztywniał ze szponem na ramieniu starego człowieka. – On nadchodzi, stary Pedersonie. Słowa te przyniosły ze sobą dreszcz oczekiwania i dygot niemalże strachu. Uniosła się siwa głowa Pedersona, on zaś, mimo ciepłoty szala, odczuł chłód. Tak blisko… – Nadchodzi? – Już tu jest. Obaj to wyczuwali, a Pederson rejestrował świadomość jilkity tuż obok. Wyczulił się na nastroje obcego, nawet jeśli tamten sondował jego własne. – Szaroczłek – wymówił Pederson cicho w powietrze nocy, a księżycowe doliny nie odpowiedziały. – Jestem gotów – oznajmił stary człowiek i wyciągnął gotową do uścisku lewą rękę. Prawą odstawił kolbę z vikiem. Zakradło się w niego wrażenie sztywnienia i było tak, jak gdyby ktoś odpowiedział mu uściskiem dłoni. Potem, gdy pomyślał, że już samotnie odchodzi, rzekł: – Do widzenia ci, Pretrie, przyjacielu. Ale obcy się z nim nie pożegnał. Zamiast tego niczym przez z wolna rozrzedzającą się mgłę dotarł do niego głos jilkity:

– Pójdziemy razem, przyjacielu Pedersonie. Szaroczłek odwiedza wszystkie rasy. Dlaczego chcesz, żebym odszedł sam? Każdy niedosyt jest wielki. – Jestem tutaj, Szaroczłeku. Tutaj i nie sam. – Dziwne, ale Pederson wiedział, że jilkita oferuje mu pazur, chwycił się go więc kurczowo. Zamknął ociemniałe oczy. Po dłuższej chwili chrobot harfianych świerszczy znów narósł, ale na ganku przed chatą panowała pełna spokoju cisza. Nad krainami samotności rozpostarła się noc. Noc, ale nie ciemność.

CZAS OKA W trzecim roku śmierci poznałem Pirettę. Najczystszym przypadkiem, bo zajmowała pokój na piętrze, podczas gdy ja mogłem swobodnie poruszać się po parterze i nasłonecznionych ogrodach. I wydawał się nieziemsko dziwny ten pierwszy i najważniejszy raz, i to, że w ogóle się poznaliśmy, bo przebywała tutaj, od kiedy oślepła w tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym ósmym, a ja byłem jednym z tych młodolicych starców, którzy nie pozbierali się po Wietnamie. Mimo wysokich murów z płaskiego kamienia i protekcjonalnego nastawienia pani Gondy To Miejsce nie było jakoś szczególnie nieprzyjemne. Wiedziałem, że któregoś dnia moja osobista mgła się rozrzedzi i znów zapragnę z kimś porozmawiać, a wtedy będę mógł je opuścić. Ale to było domeną przyszłości. Ani nie wyczekiwałem tego dnia, ani nie szukałem schronienia w moim ustabilizowanym życiu w Tym Miejscu. Tkwiłem zawieszony w pustce między troską a zdobyciem się na wysiłek. Byłem chory – powiedziano mi to. I choćbym nie wiadomo co wiedział, byłem martwy. Więc po kiego diabła się troszczyć? Ale Piretta była czymś całkowicie odmiennym. Miała drobną porcelanową twarzyczkę i oczy w odcieniu przygaszonych płytkich, błękitnych wód, a także dłonie, którym spieszno było do robienia rzeczy nieważnych. Jak już wspomniałem, poznałem ją przypadkiem. W okresie, który nazwała „czasem oka”, narosła w niej niecierpliwość i wymknęła się swojej pannie Hazelet. Szedłem dolnym korytarzem w szlafroku, z opuszczoną głową i rękami splecionymi na plecach, kiedy pojawiła się na długich krętych schodach. Wielokrotnie przy nich przystawałem, by popatrzeć na kobiety o nijakich twarzach, szorujące stopień po stopniu, podest za podestem. Przypominało to obserwowanie schodzenia do piekieł. Zaczynały u szczytu i myły, przemieszczając się w dół. Nieodmiennie miały białe włosy, zawsze proste, zawsze kojarzące się ze zleżałym sianem. Szorowały z metodyczną zaciekłością, gdyż było to ostatnie zajęcie dane im przed zstąpieniem do grobu, trzymały się go więc kurczowo mydłem i mydlinami. A ja patrzyłem, jak krok za krokiem zstępują do piekła.

Ale tym razem ich kolana nie nosiły śladów mordęgi. Usłyszałem, jak sunie przy ścianie, a schodząc, pokornymi palcami muska boazerię, i natychmiast się zorientowałem, że jest ślepa. Ślepotą głębszą niż zwykła ociemniałość. Coś w sobie miała – coś efemerycznego, co z miejsca trafiło w me umarłe serce. Obserwowałem, jak schodzi z majestatyczną powolnością, jak gdyby stawiała kroki do taktu niesłyszalnej muzyki, dopóty, dopóki nie połączyłem się z nią duchem. – Mogę jakoś pomóc? – usłyszałem z oddali własny, uprzejmie pytający głos. Przystanęła i uniosła głowę z czujnością myszy polnej. – Nie, dziękuję – odpowiedziała jak najsympatyczniej. – W miarę potrafię o siebie zadbać. Czego akurat ta o s o b a – ruchem głowy wskazała górę schodów – nie potrafi pojąć. Pokonała ostatnie stopnie, by zatrzymać się na wytartym chodniku koloru wina. Zaczerpnęła głęboko powietrza, jakby przed chwilą z powodzeniem doprowadziła do końca kolosalne przedsięwzięcie. – Nazywam się… – zacząłem, ale przerwała mi nagłym prychnięciem i zachichotała uroczo, że nazwisko to nie wszystko. – Chyba się zgodzisz, że nazwiska nie mają większej wagi? W jej głosie pobrzmiewała taka pewność, że trudno było się z nią nie zgodzić. Odrzekłem więc: – Chyba tak. Parsknęła cichym śmiechem i przyklepała kasztanowe włosy zmierzwione po śnie. – Ależ jak najbardziej – odpowiedziała stanowczo. – Na pewno tak. Bardzo, bardzo tak. To było dla mnie najbardziej osobliwe. Z kilku powodów. Po pierwsze, mówiła z raczej zawiłym brakiem spójności, który w danej chwili wydawał się absolutnie racjonalny, a po drugie, była pierwszą osobą, z którą rozmawiałem, od kiedy przyjęto mnie do Tego Miejsca dwa lata i trzy miesiące temu. Czułem, że coś mnie z tą dziewczyną łączy, i spieszyło mi się, by zacieśnić tę kruchą więź. – A jednak – podjąłem – potrzebne jest coś, co umożliwi poznanie drugiego człowieka. – Nabrawszy niezwykłej śmiałości, ciągnąłem: – Poza tym – przełknięcie śliny – jeśli się kogoś lubi… Rozważała to przez długą chwilę z jedną ręką wciąż opartą o ścianę, a drugą przy białym gardle.

– Skoro nalegasz… – odpowiedziała po namyśle i dodała: – …możesz mi mówić Piretta. – Tak masz na imię? – zapytałem. – Nie – odrzekła, a ja zrozumiałem, że się zaprzyjaźnimy. – To ty możesz mnie nazywać Sidney Carton – wyrzuciłem z siebie sekretne pragnienie długotrwałej sublimacji. – To wspaniałe nazwisko, jeśli w ogóle jakieś jest wspaniałe – przyznała, a ja skinąłem głową, po czym zdawszy sobie sprawę, że skinięcia usłyszeć nie mogła, dodałem jakąś monosylabę, by podkreślić, że cała przyjemność po mojej stronie. – Chciałabyś, o pani, zobaczyć ogrody? – zapytałem szarmancko. – To bardzo miłe, o panie – odparła z nutą ironii – ale jak pan widzi… jestem cokolwiek ślepa. Skoro zaczęliśmy bawić się w tę grę, odrzekłem: – Och! Czyżby? Doprawdy nie zauważyłem. Ujęła mnie wtedy pod rękę i ruszyliśmy ku wychodzącym na ogród przeszklonym drzwiom. Usłyszałem, że ktoś zstępuje po schodach, a jej mięśnie napięły się pod moim ramieniem. – Panna Hazelet – sapnęła. – O nie! Proszę! Wiedziałem, co chciała przez to powiedzieć. Jej opiekunka. Pojąłem wówczas, że nie wolno jej było schodzić i że szukała jej teraz pielęgniarka. Ale nie mogłem pozwolić, żeby zabrano ją do izolatki, skoro dopiero ją odnalazłem. – Zaufaj mi – szepnąłem, prowadząc ją w boczną odnogę korytarza. Natrafiłem na schowek na szczotki i uprzejmie puściłem ją przodem do chłodnego, mrocznego zakamarka. Delikatnie zamknąłem drzwi i stałem tak tuż przy niej. Słyszałem jej oddech – był płytki i przyspieszony. Przypomniał mi owe godziny dzielące mnie od świtu w Wietnamie, kiedy nawet pogrążeni w twardym śnie wyczuwaliśmy z lękiem i dygotem, co nadciąga. Była przerażona. Przytuliłem ją, choć nie miałem takiego zamiaru, a jej ramię otoczyło moją talię. Byliśmy bardzo blisko siebie i po raz pierwszy od ponad dwóch lat poczułem, jak buzują we mnie emocje. Jaką głupotą było rozważanie miłości! Ale czekałem tam z nią, dryfując na Morzu Sargassowym skłębionych uczuć, podczas gdy panna Hazelet mijała nasze drzwi. W końcu, po czasie, który wydawał się za krótki, dosłyszeliśmy te same starannie odmierzane kroki wspinające się po schodach – rozzłoszczone, nadęte, zirytowane. – Poszła sobie. Teraz możemy obejrzeć ogród – powiedziałem i zapragnąłem ugryźć się w język. Niczego przecież nie mogła zobaczyć, ale nie sprostowałem

swojego błędu. Niech myśli, że podchodzę do jej kalectwa bez namaszczenia. Tak było o wiele lepiej. Ostrożnie otworzyłem drzwi i wyjrzałem na zewnątrz. Nikogo, tylko stary Bauer, zwrócony plecami do nas i powłóczący nogami w holu. Wyprowadziłem ją, a ona, jak gdyby nic się nie stało, ponownie ujęła mnie pod rękę. – Jesteś słodki – oznajmiła i uścisnęła moje ramię. Powróciliśmy do przeszklonych drzwi i wyszliśmy na dwór. Powietrze wypełniał piżmowy zapach jesieni, a chrzęszczenie liści pod stopami wydawało się czymś właściwym. Nie było specjalnie chłodno, ale ona przywarła do mnie z łagodną rozpaczą, bardziej zrodzoną z potrzeby niż z zachcianki. Nie przeszło mi przez myśl, że powodem była jej ślepota. Byłem pewien, że jeśli tylko zapragnie, może przejść przez ogród bez niczyjej pomocy. Szliśmy wijącą się ścieżyną, na której po kilku chwilach straciliśmy z oczu To Miejsce, osłonięci i odgrodzeni wysokim, starannie przyciętym żywopłotem. Dziwne, ale o tej porze dnia nikt z personelu nie snuł się między miodlami ani krzewami, żaden z „gości” nie zażywał też pustookiej przyjemności na murawie bądź na bocznych ścieżkach. Zerknąłem z ukosa na jej profil i zachwyciłem się rzeźbionymi rysami jej twarzy. Miała odrobinę za ostry i zanadto wysunięty podbródek, który jednak równoważyły wysokie kości policzkowe i długie rzęsy, przydające jej z lekka azjatyckiego wyglądu. Jej usta były pełne, a nos klasyczny, choć nieco zadarty. Miałem przedziwne wrażenie, że już ją gdzieś widziałem, choć było to oczywistą niemożliwością. Wrażenie jednak nie ustępowało. Pamiętałem inną dziewczynę… Ale to było przed Wietnamem… Przed rozdzierającym nocne niebo metalicznym wyciem… Przed kimś stojącym przy moim łóżku w Szpitalu Wojskowym Waltera Reeda. Działo się to w innym życiu, zanim umarłem i zostałem zesłany do Tego Miejsca. – Czy niebo jest ciemne? – spytała. Zaprowadziłem ją na ławkę ukrytą między ścianami żywopłotu. – Niespecjalnie – odrzekłem. – Na północy zebrało się kilka chmur, ale nie wyglądają na deszczowe. Sądzę, że dzień będzie ładny. – To nieistotne – stwierdziła zrezygnowanym tonem. – Pogoda tak naprawdę nie ma znaczenia. Czy wiesz, ile czasu upłynęło, od kiedy po raz ostatni widziałam promienie słońca między drzewami? – Po tych słowach westchnęła i złożyła głowę na oparciu ławki. – Nie, pogoda tak naprawdę nie ma znaczenia. Przynajmniej nie

w tym czasie. Nie zrozumiałem, co miała na myśli, ale też o to nie dbałem. Wpływało we mnie nowe życie. Ze zdumieniem słuchałem jego bicia rozlegającego się w moich uszach. Ze zdumieniem odkryłem, że wybiegam myślami na kilka minut w przyszłość. Nikt, kto nie doświadczył tego stanu, nie wie, jak to jest być martwym i nie myśleć już o przyszłości, a potem natrafić na coś wartościowego i zacząć życie od początku. Nie chodzi mi tylko o nadzieję – nie, o nic tak łatwego i nieskomplikowanego. Chodzi mi o śmierć i późniejszy powrót do życia. A stało się to w ciągu zaledwie kilku minut od poznania Piretty. Przez ostatnie dwa lata i trzy miesiące nie zaszczyciłem myślą najbliższej chwili, a teraz niespodziewanie spoglądałem w przyszłość. Z początku niezbyt daleko, ponieważ zdolność ta uległa we mnie atrofii, ale wyczekiwałem kolejnej minuty, zależało mi i czułem, że moje życie ponownie się rozpościera, by zabrać mnie ze sobą w na nowo podjętą podróż. Spoglądałem przed siebie. Czyż nie był to pierwszy krok na drodze ku odzyskaniu utraconego życia? – Czemu tu trafiłeś? – spytała, kładąc na moim nagim ramieniu chłodną dłoń o smukłych palcach. Nakryłem je własną dłonią, ale Piretta się wzdrygnęła, więc wycofałem się zakłopotany. Ona jednak po krótkich poszukiwaniach odnalazła moją rękę i znów położyła ją na swojej. – Byłem na wojnie – wyjaśniłem. – Wystrzelił moździerz, oberwałem i wysłano mnie tutaj. Ja… Nie chciałem, a może nie byłem w stanie… Sam nie wiem… Przez długi czas nie miałem ochoty na rozmowy z ludźmi. Ale już wszystko ze mną w porządku – dokończyłem, nagle ze sobą pogodzony. – Owszem – odrzekła, jak gdyby to rozstrzygało sprawę. A potem mówiła dalej najdziwniejszym z tonów: – Czy ty też wyczuwasz czas oka, czy należysz do nich? – zapytała, a w jej głosie usłyszałem bezwzględność. Nie wiedziałem, co odpowiedzieć. – Kogo rozumiesz przez „nich”? Zagryzła pełną górną wargę i odparła: – Kobiety nawiedzające mnie z basenem. Te ohydne antyseptyki o zmierzchu! – Jeśli masz na myśli pielęgniarki i lekarzy – dotarło do mnie, o co jej chodzi – to nie, nie jestem jednym z nich. Irytują mnie równie mocno jak, zdaje się, ciebie. Czyż cię nie ukryłem? – Możesz znaleźć mi patyk? – zapytała.

Rozejrzałem się, ale żadnego nie dostrzegłem, ułamałem więc gałązkę żywopłotowej ściany. – Taki? – Podałem. – Dziękuję – odpowiedziała. Zaczęła go obdzierać, wyskubując liście i witki. Patrząc na jej śmigające zręczne dłonie, pomyślałem: „To okropne, że taką śliczną i bystrą dziewczynę wpakowano właśnie tutaj, między tych wszystkich chorych, między obłąkanych”. – Zastanawiasz się pewnie, co tu w ogóle robię. Prawda? – zapytała, obierając patyczek z cienkiej zielonej kory. Nie odpowiedziałem, bo nie chciałem wiedzieć. Odkryłem coś – kogoś – i moje życie rozpoczęło się na nowo. Dlaczegóż miałbym zatruwać tę chwilę? – Nie, nie myślałem o tym. – Cóż, trafiłam tu, ponieważ o n i wiedzą, że jestem świadoma ich obecności. Zabrzmiała w tym nieobca mi nuta. Znałem niejakiego Herbmana; podczas mojego drugiego roku w Tym Miejscu mieszkał na parterze. Ciągle opowiadał o ogromnej klice usiłującej potajemnie go zabić, a także o tym, że ci ludzie poważą się na wszystko, by dopiąć swego, by go uciszyć, zanim ujawni ich złowrogie machinacje. Miałem nadzieję, że nie dotknęło jej to samo. Była taka śliczna… – O n i? – Tak, oczywiście. Sam powiedziałeś, że nie jesteś jednym z nich. Okłamujesz mnie? Robisz sobie żarty moim kosztem? Usiłujesz namieszać mi w głowie? – Jej dłoń odszukała moją. Ponownie. Spiesznie rzuciłem się odrobić straty: – Nie! Skądże! Ale sama widzisz, że nic nie rozumiem. Po prostu nic nie wiem. Jestem tu już tak długo… – wysilałem się, żeby nie brzmiało to żałośnie. Najwyraźniej znalazła w tym jakąś logikę. – Zechciej mi wybaczyć. Zapominam niekiedy, że nie każdy jest tak świadomy czasu oka jak ja. – Ciągnęła za korę, zsuwając ją z patyczka i tworząc niewielki ostry czubek. – Czas oka? – zapytałem. Powtórzyła to już kilkakrotnie. – Nie rozumiem. Piretta się do mnie odwróciła. Złączyła nogi, a jej umarłe oczy patrzyły w dal nad moim prawym ramieniem. Patyczek niefrasobliwie odłożyła na bok, jakby był zabawką, z tym że czas zabaw już minął. – Opowiem ci – obiecała. Przez chwilę siedziała całkiem nieruchomo, a ja czekałem. Potem:

– Widziałeś kiedyś kobietę o cynobrowych włosach? Zaskoczyła mnie. Spodziewałem się opowieści o niej, jakiegoś głębszego wglądu w jej przeszłość, który pozwoli mi pokochać ją jeszcze bardziej… A zamiast tego zadała absurdalne pytanie. – Ale dlaczego…? Nie, chyba raczej… – Myśl! – rozkazała. Pomyślałem więc i, o dziwo, przypomniała mi się kobieta o cynobrowych włosach. Kilka lat przed tym, zanim mnie powołali, wszystkie magazyny mody dla kobiet oszalały na punkcie... Boże! Czyżby? Teraz, gdy przyjrzałem się uważniej, a moja zdopingowana pamięć zaskoczyła, rzeczywiście... na punkcie Piretty, modelki o wyjątkowych rysach, pełnych blasku niebieskich oczach i nienaturalnie czerwonych włosach. Stała się tak znana, że jej blask wylewał się ze stronic kobiecych magazynów, czyniąc ją jedną z tych sław, o których wszyscy plotkują. – Pamiętam cię – odrzekłem, ze zdumienia nie znalazłszy bardziej znaczących słów. – Nie! – rzuciła ostro. – Nie, to nie mnie pamiętasz. Pamiętasz kobietę imieniem Piretta. Piękność, która rzucała się na życie, jakby było jej ostatnim kochankiem, i która za nim szalała. To był ktoś zupełnie inny. Ja jestem nieszczęsnym ślepym stworzeniem. Więc mnie – konkretnie mnie – nie znasz. Zgadza się? – Zgadza – przytaknąłem. – Nie znam. Przepraszam. Przez chwilę… Kontynuowała, jakbym w ogóle się nie odezwał: – Kobietę o imieniu Piretta znali wszyscy. Żadne eleganckie spotkanie towarzyskie nie było bez niej wystarczająco eleganckie, nie liczyło się bez niej żadne przyjęcie koktajlowe. Ale nie była typem trusi. Uwielbiała doświadczać. Była nihilistką, a nawet kimś więcej. Była gotowa na w s z y s t k o. Z zespołem Postroffa zdobyła K2, w towarzystwie dwóch mężczyzn opłynęła Przylądek Dobrej Nadziei, zgłębiała kult Kali w Indiach i choć przybyła do niego jako niewierna, to pod koniec Bractwo Zbirów przyjęło ją do grona akolitów. Takie życie może człowieka umordować. Coraz bardziej się nudziła – działalnością charytatywną, pojawianiem się na wybiegu, przelotnym romansem z kinem, no i mężczyznami. Ciągnęło do niej mężczyzn bogatych, mężczyzn uzdolnionych, mężczyzn przystojnych, których jednak onieśmielała jej uroda. Poszukiwała nowego doświadczenia… I wreszcie je znalazła. Zastanawiałem się, czemu mi to opowiada. Zdążyłem już uznać, że życie, którego powrotu niecierpliwie łaknąłem, jest tutaj, jest w niej. Odżyłem, a stało się to tak szybko, tak znienacka, że jedynym wytłumaczeniem była jej obecność.

Jakikolwiek nieuchwytny przymiot pozwolił jej zostać światowej sławy modelką, wciąż go zachowała, nawet jako z lekka wymizerowana, ale wciąż piękna, niewidząca kobieta w nieokreślonym wieku. W białej szpitalnej koszuli gubiły się jej kształty, lecz jej zniewalająca cudowność pozostała, a ja żyłem. A ja kochałem. Piretta ciągle mówiła: – Po kolejnych doświadczeniach – na skuterze wodnym i we wspólnocie artystów na Fire Island – wróciła do miasta w poszukiwaniu dalszych, odmiennych przeżyć. Wreszcie na nich trafiła. Na Ludzi Oka. Byli sektą religijną – sami dla siebie. Oddawali cześć wzrokowi i doświadczeniu. A ona była do tego stworzona. Od razu wsiąkła w ich praktyki: adorowała o świcie ich wielookiego bożka i żyła pełnią życia. Mroczne były ich drogi, a uczynki nie zawsze nienaganne. Ona jednak się z nimi prowadzała. Aż pewnej nocy, w porze zwanej przez nich czasem oka, zażądali ofiary i na nią właśnie padł wybór. Odebrali jej oczy. Siedziałem cichutko. Nie miałem pewności, czy naprawdę usłyszałem to, co usłyszałem. Dziwaczna sekta religijna? W pewnym sensie czciciele diabła, tutaj, w samym sercu Nowego Jorku? I jeszcze podczas obrzędu wyłupili oczy najsłynniejszej modelce wszech czasów? Zbyt fantastyczne, żeby w to uwierzyć. Ku własnemu zdziwieniu odkryłem, że napływają do mnie dawne emocje. Czułem niedowierzanie, grozę, dojmujący smutek. Dziewczyna, która zwała się Pirettą i okazała się właśnie t ą Pirettą, przywróciła mnie do życia tylko po to, by podzielić się ze mną opowieścią tak absurdalną, że mogłem jedynie zrzucić ją na karb fantazji i skutków manii prześladowczej. No bo czy wciąż nie miała tych płytkich niebieskich oczu? Nie widziały, ale były na swoim miejscu. Jak więc mogły zostać skradzione? Pogubiłem się w tym, byłem skonsternowany. Nagle obróciłem się ku niej, a moje ramiona ją otoczyły. Nie wiem, co mnie opętało, kobiety zawsze mnie onieśmielały – nawet przed wojną – ale teraz serce podskoczyło mi do gardła i pocałowałem ją prosto w usta. A usta te rozchyliły się dla mnie jak płatki kwiatu, żarliwość została odwzajemniona. Moja dłoń odnalazła jej pierś. Roznamiętnieni siedzieliśmy tak przez kilka minut, a gdy wreszcie, zaspokojeni świadomością, że chwila ta do reszty się dopełniła, oderwaliśmy się od siebie, zacząłem pleść o powrocie do zdrowia, o małżeństwie, o przeprowadzeniu się na wieś, gdzie mógłbym się nią opiekować.

Potem przesunąłem dłońmi po jej twarzy. Wyczuwałem jej piękno, pozwalałem, by opuszki mych palców napawały się jej cudownością. Czubek mojego małego palca natrafił na jej oko. Nie było wilgotne. Zamarłem, a na styku jej przecudnych ust zamigotał promyk uśmiechu. – Zgadza się – powiedziała i wyrzuciła gałki oczne na otwartą dłoń. Włożyłem pięść do ust i dobył się ze mnie odgłos miażdżonego pod stopą stworzonka. Zauważyłem wówczas, że trzyma w dłoni zaostrzony patyczek, skierowany czubkiem w górę, jakby służył do wybijania otworów. – Co to takiego? – zainteresowałem się, bez powodu przejęty nagłym dreszczem. – Nie zapytałeś, czy Piretta przyjęła ich wiarę – odrzekła miękko, jakbym był dzieckiem, które czegoś nie zrozumiało. – Co masz na myśli? – wydukałem. – T e r a z mamy czas oka. Czyżbyś nie wiedział? I ruszyła na mnie z patykiem. Upadłem na plecy, ale owinęła się wokół mnie i wylądowaliśmy na ziemi oboje, a jej ślepota nie miała najmniejszego znaczenia. – Ale nie! Nie!!! – zaskrzeczałem, gdy patyczek się uniósł. – Kocham cię! Chcę uczynić cię moją, chcę cię poślubić! – Co za głuptas – zbeształa mnie łagodnie. – Nie mogę za ciebie wyjść. Jesteś chory na głowę. I był już tylko patyk, i po dziś dzień, tak długo, czas oka ślepo mi towarzyszy.

GRAAL Całe lata później, gdy już głęboko wkroczył we wczesną dorosłość, Christopher Caperton opisał wszystko w dzienniku, który założył, gdy skończył dwadzieścia jeden lat. Wpis przede wszystkim wiązał się ze zdarzeniem, choć Christopher zdążył już całkowicie o nim zapomnieć. Zanotował, co następuje: „Największą tragedią mojego życia jest to, że poszukując Świętego Graala, zwanego przez wszystkich Prawdziwą Miłością, postrzegam się jako Zorro, romantycznego i tajemniczego zbójnika, a kobiety, których pożądam, widzą we mnie Prosiaka Porky’ego”. Do zdarzenia, które uciekło mu z pamięci, a które leżało u podłoża tego spostrzeżenia, doszło czternaście lat wcześniej, w roku tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym trzecim, kiedy miał trzynaście lat. Podczas imprezy z okazji Halloween, na którą nie mieli wstępu nadto przyzwoici dorośli, ktoś zaproponował, żeby chłopcy i dziewczęta zabawili się w polegającą na całowaniu grę pod nazwą latarka. Pogaszono wszystkie światła, każdy znalazł sobie parę, a jedna z nich miała latarkę. Kiedy została włączona, przyłapani na całowaniu ją przejmowali, podczas gdy reszta mogła swobodnie obcałowywać się i międlić po ciemku. Ponieważ był nieśmiały, Christopher pierwszy zgłosił się na ochotnika do trzymania latarki. Ponieważ był nieśmiały i ponieważ – jak zwykle – trafiła mu się do pary Jean Kettner, która go ubóstwiała, ale on nie mógł znaleźć w sobie mocy, żeby ją choćby polubić. Po drugiej stronie pomieszczenia Briony Catling, dziewczyna o nieprawdopodobnym nazwisku, lecz najpiękniejsza, jaką w życiu widział, siedziała na kolanach Danny’ego Shipleya, który grał w baseball i miał jasne falujące włosy. Chris Caperton pragnął Briony Catling z intensywnością, która przyprawiała go o dreszcze. Zgodnie z kolejną zasadą gry posiadacz latarki mógł zażądać wymiany partnerów, jeśli przyłapał jakąś parę na „robieniu tego”. Ponieważ był nieśmiały, ponieważ trafiła mu się Jean Kettner i ponieważ doskonale wiedział, w którą stronę po kilku minutach (w trakcie których pary

najpewniej zbyt zatracą się w całowaniu, żeby się przygotować) skieruje snop światła, przyłapał Briony z Dannym Shipleyem i zażądał wymiany. Z całej czwórki, której dotyczyła transakcja, tylko Christophera ogarnęło uniesienie. Briony Catling nie była zainteresowana Christopherem Capertonem. Pragnęła Danny’ego Shipleya z intensywnością, która przyprawiała ją o dreszcze. Doszło jednak do wymiany, a gdy zgasło światło, Christopher rozpaczliwie wtulił się w Briony i przycisnął twarz do jej twarzy. Pocałunek mokro wylądował gdzieś pomiędzy jej nosem a ustami. Wypuściła powietrze z płuc, wydała z siebie coś w rodzaju „a fuj!”, otarła ślinę z górnej wargi i zeskoczyła z jego kolan. Czternaście lat później wstyd i ból wciąż jeszcze wyzierały z jego podświadomości niczym dwoje pariasów. Briony Catling nie była jego pierwszą wielką miłością. Ten zaszczyt przypadł pannie O’Harze, która w trzeciej klasie, gdy miał osiem lat, opromieniała go tak, jak reflektory rozjaśniają boisko podczas nocnego meczu baseballa. Kochał ją miłością czystą, całym sercem, a na prezent, który z okazji szkolnej Gwiazdki wręczył jej w klasie, wydał wszystkie pieniądze zarobione na grabieniu jesiennych liści. Zawstydzona, przelotnie musnęła ustami jego policzek i nigdy się nie dowiedziała, że wywołała tym jego pierwszą erekcję. Pannę O’Harę zastąpiła aktorka Helen Gahagan z filmu Ona – w wersji z tysiąc dziewięćset trzydziestego piątego roku – który obejrzał w kinie Utopia na podwójnym seansie, gdy obraz po raz drugi trafił na ekrany. Kiedy z opóźnieniem wybrał się na którąś z okresowych powtórek Królewny Śnieżki i siedmiu krasnoludków, z miejsca się zorientował, że Disney zawłaszczył strój i wygląd Helen Gahagan w roli Tej-Której-Słowo-Jest-Rozkazem na potrzeby postaci Złej Królowej Grimhildy. A kiedy dowiedział się o nieczystej kampanii, którą Richard Nixon prowadził przeciwko niej w roku tysiąc dziewięćset pięćdziesiątym, podczas wyścigu o fotel senatorski, gdy nazywała się już Helen Gahagan Douglas, poprzysiągł zemstę, która zamanifestowała się jedynie dwukrotnym oddaniem głosu na jego prezydenckich przeciwników. Rok przed tym, zanim Briony Catling napełniła go wstrętem do samego siebie, zapałał rozpaczliwą miłością do szwedzkiej aktorki Märty Torén. Widział, jak omotuje Dicka Powella w Rogues’ Regiment puszczanym na „Late Late Show”, i za punkt honoru postawił sobie znalezienie się na widowni w wieczór premiery Paris Express z Claude’em Rainsem. Bladły przy niej panna O’Hara, Helen Gahagan, a nawet Briony Catling. Była w jego oczach niekwestionowanym,

idealnym uosobieniem Prawdziwej Miłości. Cztery lata później, sześć miesięcy po tym, jak przestał być prawiczkiem dzięki dziewczynie, która ledwie przypominała Märtę Torén, przeczytał w gazecie, że aktorka zmarła z powodu rzadkiego udaru mózgu zwanego krwotokiem podpajęczynówkowym, który zaatakował niczym Kuba Rozpruwacz i zabił ją w ciągu czterdziestu ośmiu godzin. Christopher zamknął się w swoim pokoju i rozdarł szaty. W lutym tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego ósmego roku, przydzielony do sztabu generała Williama Westmorelanda w Sajgonie, kapitan Christopher Caperton, lat dwadzieścia osiem, odkrył przypadkiem zdumiewający fakt, że Prawdziwa Miłość istnieje w postaci fizycznej. Rozpoczęła się ofensywa , Sajgon stał w ogniu. Ponieważ nie przydzielono mu jeepa z kierowcą, Christopher miał ograniczone możliwości przemieszczania się – transport publiczny praktycznie nie istniał, a riksze i taksówki zarezerwowane były dla bogaczy, usiłujących się ewakuować. Szpitale były do tego stopnia przepełnione, że reagowano tylko na nagłe wypadki, śpiący na podłogach pacjenci blokowali korytarze. Trumny czekały na zakopanie całymi dniami, bo grabarze wybyli na południe. Biznes Chrisa się kręcił. Chris wszedł w interes pomagający żołnierzom uporać się z udręką uczestniczenia w wojnie, która budziła w nich już tylko pogardę. Utrwaliwszy ze swoją kochanką i wspólniczką, trzydziestodziewięcioletnią Euroazjatką francusko-tajskiego pochodzenia, relację biznesowo-miłosną, kapitan Chris robił za główny kanał przepływu jointów, skunów, binoctalu i zapewniającego błogie doznania czarnego opium z laotańskich upraw maku do walczących w Indochinach synów Ameryki. Ponieważ ich towary – skręty z marihuaną, skręty maczane w płynnym opium, francuskie środki na ból głowy i najmocniejsze opium do palenia – były pierwszorzędne, Christopher Caperton i Sirilabh Doumic utworzyli kwitnącą sieć handlową w Pierwszym i Drugim Korpusie. Przedsięwzięcie to – mimo przytłaczających kosztów własnych i konieczności opłacania się lokalnym – przyniosło im ponad półtora miliona dolarów urzędnikom (przewalutowanych na franki szwajcarskie), które zdeponowali na anonimowym koncie w Zurychu. A ponieważ przebywał w potwornym miejscu, zakochany, i ponieważ on i jego miłość pragnęli tylko przetrwać, zapracować na wybawienie od tego koszmaru, nie miał poczucia winy z powodu nielegalnego handlu. Ani żadnych złudzeń, że

angażuje się w działalność humanitarną – czy to biorąc udział w wojnie, czy przemycając narkotyki. Miał natomiast przeświadczenie, że coś robi, że wykonuje pracę, która koniec końców niesie światło i nadzieję, że bez trawki niektórzy z jego klientów alboby oszaleli, albo skierowali lufę karabinu na najbliższego porucznika. Ale przede wszystkim był zakochany. Siri była drobna i lekka. Mógł ją unieść i zabrać do łóżka jedną ręką. Rysy miała filigranowe, ale ulegały radykalnemu przekształceniu przy każdej zauważalnej zmianie światła. Monet musiałby namalować jej portret osiemnaście razy, jak malował katedrę w Rouen, od brzasku do zachodu słońca, by uchwycić choć jeden wyraz twarzy. Była córką francuskiego attaché w bangkockim konsulacie i młodej tancerki świątynnej, którą Doumic po raz pierwszy ujrzał podczas ceremonii Kathina, kończącej buddyjski post. Po ojcu odziedziczyła przebiegłość, dzięki której przetrwała na ulicy, po matce – pochodzącej z leżącego na południu Czumfon – wymowę charakteryzującą się melodyjną modulacją. Nie była skłonna zwierzać się, w jaki sposób przed dziesięciu laty trafiła do Sajgonu. Ale Chris krzywił się za każdym razem, kiedy się kochali, i zdarzyło mu się musnąć dłońmi grube blizny po wewnętrznej stronie jej ud. Tamtej lutowej nocy roku tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego ósmego zasiadali właśnie do wołowego sataja, który Siri przyrządziła na kolację w ich mieszkaniu na Cônga , kiedy zza rzeki Sajgon nadleciał ulicy studwudziestodwumilimetrowy pocisk i trafił w fasadę budynku naprzeciwko. Ładunek rakietowy wyrwał budynek z ziemi jak spróchniały ząb i posłał odłamki we wszystkich kierunkach. Nie największy z nich, ale wystarczająco duży, wpadł prosto przez okno i wrył się w plecy Siri, odejmując jej większość lewego barku. Próby poruszenia jej nie miały większego sensu – jasne było, że nie przetrwa drogi po schodach, a co dopiero transportu przez miasto do amerykańskiego szpitala, otwartego na Tân . Usiłował zatamować upływ krwi narzutą na łóżko oraz wszystkimi białymi skarpetami tenisowymi przechowywanymi w szufladzie i Siri jakimś cudem przeżyła prawie godzinę. Spędzili ją na rozmowie i w tej godzinie pożegnania otrzymał od niej jedyny dar, którego pragnął od świata, jedyną rzecz, której nie potrafił zdobyć samodzielnie. Powiedziała mu, jak znaleźć Prawdziwą Miłość. – Rozmawialiśmy o tym tyle razy, a ja przez cały czas wiedziałam. Spróbował się uśmiechnąć. – W takiej spółce biznesowej jak nasza nie powinno być żadnych sekretów. Bo

czy inaczej mógłbym ci zaufać? Targnął nią spazm bólu, ścisnęła więc jego rękę, aż chrupnęły kości. – Nie mamy czasu na głupstwa, mój kochany. Już niedługo znowu zostaniesz sam, jak tak często bywałeś. To jedno mogę ci dać w rewanżu za miłość, którą mnie obdarowałeś… I będzie to wymagało od ciebie nieco wiary. – Uwierzę we wszystko, co mi powiesz. Wtedy poleciła mu udać się do kuchni i przynieść pustą buteleczkę z przyprawnika. Gdy przyniósł tę z etykietą „siekane liście kolendry”, która stała pusta, bo od kiedy na targowisku miejskim wybuchła odłamkowa mina przeciwpiechotna, nie sposób było dostać świeżej kolendry, Siri oznajmiła, że bez żadnych protestów ma napełnić pojemniczek jej krwią. Protestował, marnując cenne minuty, ale wreszcie, przepełniony mgliście znajomym wstrętem do samego siebie, zrobił to. – Zawsze poszukiwałam doskonałości – stwierdziła – i zawsze wiedziałam, że aby ją osiągnąć, trzeba umrzeć, bo życie jest niedoskonałe. Znów usiłował protestować, ale go uciszyła. Stanowczo. – Chris! M u s i s z mnie wysłuchać. Skinął głową i ucichł. – Na każdą kobietę czeka mężczyzna idealny, a na każdego mężczyznę – idealna dla niego kobieta. Nie byłeś moim idealnym, ale nie znalazłam nikogo bliższego temu, czego szukałam. Nigdy jednak nie zaprzestałam poszukiwań… Choć bardzo się spowolniły, od kiedy cię poznałam. Powinnam się zadowolić tym, co miałam. Łatwo być mądrym po fakcie. Ale wiedząc to, co wiedziałam, czyli że Prawdziwa Miłość jest czymś rzeczywistym, że można po nią sięgnąć, obrócić ją w dłoniach, obejrzeć i zrozumieć… żyłam w stanie ciągłego niespełnienia. Tak jak ty. Bo w jakiś sposób, nie posiadając wiedzy, która została mi dana dziesięć lat temu, wiedziałeś, że ona jest rzeczywista. A teraz zdradzę ci, od czego zacząć jej poszukiwania. Nie mam, mój najdroższy, lepszego sposobu, by przeprosić cię za to, że po naszym poznaniu sama ich nie zaprzestałam. Następnie, głosem co chwilę gasnącym i za każdym razem powracającym słabiej, opowiedziała mu o artefakcie, którego nigdy nie zaprezentowano światu, a który po raz pierwszy wydobyto spod ziemi podczas prac wykopaliskowych Evansa w pałacu Minosa w Knossos w roku tysiąc dziewięćsetnym. Został wyjęty z niszy zamurowanej w ścianie Korytarza Procesji, pokrytej precyzyjnym freskiem, w której spoczywał ukryty od dwutysięcznego roku przed naszą erą. Nawet archeolog, który go odkrył i przeszmuglował z Krety, nie miał

najbledszego pojęcia o jego pochodzeniu i wcześniejszych losach. Czym jest znalezisko, rozpoznał w tej samej chwili, w której padł na nie blask pochodni. Tej samej nocy zniknął. Założono, że powrócił do Anglii, ale później nikt go już nie widział. Wzmianka o jego odkryciu wypłynęła w roku tysiąc dziewięćset dwunastym, w snutych na łożu śmierci wspomnieniach Bessie Chapman, która po katastrofie „Titanica” razem z siedmiuset dziesięcioma ocalałymi została wyłowiona przez „Carpathię”. Skrajnie wyziębiona i prawdopodobnie majacząca imigrantka wybełkotała opowieść usłyszaną jedynie przez tych majtków z „Carpathii” i usłużnych rozbitków, którzy starali się ulżyć jej w ostatnich godzinach. Najwyraźniej była londyńską nierządnicą, która po wieczorze igraszek z „prawdziwem elegancikiem, lepszem gościem i wogle równiachą” zobaczyła artefakt na własne oczy. Mówiła o nim z takim zachwytem, że gdy umarła, wydawało się, jakby odeszła, dowiedziawszy się o radości wszystkiego, czego w tym życiu można się o niej dowiedzieć. Jak później ujawniono, jeden z majtków, irlandzki palacz nazwiskiem Haggerty, trzymał się blisko konającej i z wyraźnym zainteresowaniem słuchał jej historii. Po powrocie statku linii Cunard do Nowego Jorku czmychnął z pokładu. Sierżant Michael James Haggerty zginął dziewiątego listopada tysiąc dziewięćset czternastego roku w bitwie pod Ypres. Worek z jego rzeczami, który po zdobyciu francuskich i brytyjskich okopów trafił w ręce niemieckiego żołnierza (zgłosił to pewien ocalały, udający martwego i przeoczony podczas wybiórczego dźgania zwłok bagnetami), zaginął. Inni z kompanii Haggerty’ego twierdzili, że sypiał z tym workiem – który wydawał się dosyć ciężki – pod poduszką i że raz złamał rękę towarzyszowi posiłku, chcącemu w żartach sprawdzić, co też Irlandczyk w nim nosi. Między rokiem tysiąc dziewięćset czternastym a tysiąc dziewięćset trzydziestym drugim przedmiot – choć wciąż nieopisany – wypłynął na światło dzienne trzykrotnie. Po raz pierwszy w Sewastopolu, jako własność białoruskiego arystokraty, po raz drugi w rękach holenderskiego projektanta samolotów i wreszcie w posiadaniu chicagowskiego gangstera, wsławionego zastrzeleniem Diona O’Baniona w jego własnej kwiaciarni na North State Street pod numerem siedemset trzydziestym ósmym. W roku tysiąc dziewięćset trzydziestym drugim pewien mężczyzna odwiedzający Nowy Jork tuż po świętach Bożego Narodzenia z okazji otwarcia Radio City Music

Hall zeznał policjantom, którzy znaleźli go leżącego na Zachodniej Pięćdziesiątej Pierwszej Ulicy, tuż przy Piątej Alei, że został napadnięty i obrabowany z „najważniejszej i najpiękniejszej rzeczy na świecie”. Zabrano go do Szpitala Bellevue, ale choć przesłuchiwany był z wyjątkową skrupulatnością, nie opisał skradzionego przedmiotu. W roku tysiąc dziewięćset trzydziestym czwartym chodziły słuchy, że artefakt ów znajduje się w prywatnej kolekcji dzieł sztuki niemieckiego architekta Waltera Gropiusa. Po dobrowolnym wychodźstwie Gropiusa z nazistowskich Niemiec miał trafić w tysiąc dziewięćset trzydziestym siódmym do osobistych zbiorów Hermanna Göringa. W tysiąc dziewięćset czterdziestym pierwszym mówiono, że wylądował ze Schweitzerem we Francuskiej Afryce Równikowej. W tysiąc dziewięćset czterdziestym szóstym odkryto, że jest jedną z niewielu rzeczy, których Henry Ford nie zapisał przed śmiercią Fundacji Forda. Od roku tysiąc dziewięćset czterdziestego szóstego do lutego tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego ósmego miejsce przechowywania przedmiotu pozostawało nieznane. Ale Siri wyjawiła Chrisowi, swej ostatniej miłości, że istnieje niezawodny, choć niebezpieczny sposób jego odnalezienia. Ten sam, dzięki któremu kiedyś się dowiedziała, jak artefakt będący Prawdziwą Miłością przechodził z rąk do rąk, począwszy od pałacu Minosa aż do obecnego miejsca ukrycia. Następnie puściła jego rękę, zdawszy sobie sprawę, że podczas opowieści ściskała ją tak mocno, aż dłoń pobielała jej niczym nieprzepalona fajka z pianki morskiej. Poprosiła cichutko, żeby przyniósł jej małe puzderko zdobione techniką cloisonné, które kupił jej w Hongkongu. Gdy je otrzymała, ścisnęła je o wiele mocniej niż wcześniej jego rękę. Ponieważ upłynęła minuta i ból stał się o wiele gorszy. – Pamiętasz pchli targ? – Tak – odpowiedziała, zamykając oczy. – Trzymaliśmy się w tłumie za ręce. Puściłeś moją i porwała mnie ciżba. A ja myślałam, że cię straciłam... Zniknąłeś na piętnaście minut... – ...i wpadłaś w panikę. – Ale kiedy wróciłam do samochodu, byłeś tam. – Szkoda, że nie widziałaś swojej miny. Cóż za ulga! – Cóż za miłość! Wtedy właśnie spowolniłam niekończące się poszukiwania. A ty się uśmiechnąłeś i wręczyłeś mi to. – Otworzyła dłoń, na której leżało kunsztowne niebiesko-złote puzderko, obecnie pokryte warstewką wilgoci.

Ale jej opowieść zrobiła swoje. Ukląkł obok niej na podłodze, uniósł jej głowę wraz z poduszkami i utulił je na kolanach. – Czym jest Prawdziwa Miłość? Jak wygląda? – Nie wiem. Nigdy jej nie widziałam. Za pierwszym razem zbyt wiele kosztowało samo zdobycie informacji. Konkretne poszukiwania należy przeprowadzić bez… – zawahała się, jak gdyby starannie dobierała słowa, tak by go nie przestraszyć, bo zaczynał bardziej wyglądać na przestraszonego niż zdjętego bólem – …bez szczególnego rodzaju wsparcia. – Ale skąd się tego wszystkiego dowiedziałaś? – Miałam informatora. Musisz go odszukać. Ale zabierz się do tego z najwyższą ostrożnością. To niebezpieczne i wiąże się z ogromnym kosztem. Trzeba bardzo uważać na… Ja kiedyś nie uważałam… – Urwała. – Będzie ci potrzebna moja krew. – Informator…? Twoja krew…? Nic nie… – Adramelech, najwyższy władca trzeciej godziny. Nie potrafił jej pomóc. Umierała, czuł sztywność w gardle, tak bardzo ją kochał, a ona bredziła. – Anioł nocy, Chris. Choć oszołomiony i cierpiący, udał się do sypialni po okutą mosiądzem i srebrem skrzynię, na którą mówiła bahut. Gdy ją przyniósł, Siri powiedziała: – Przypatrz się jej. Potrafisz ją otworzyć? Obejrzał dokładnie, ale nie znalazł ani zamka, ani zatrzasku, które otwierałyby kufer. – Została wykonana z akwilarii, kalambaku, drewna aloesowego, wszystko według wskazówek Abramelina. Krzyżowe wzmocnienia są z migdałowca. Teraz zaczynasz rozumieć? Wierzysz mi? – Siri… – Tylko Surgat ci go otworzy. Spójrz. I dotknęła symbolu, postaci wyrytej w zaokrąglonym wieku skrzyni.

– Nie zrobi ci krzywdy. Służy tylko jednemu celowi: otwiera wszystkie zamki. Wyrwij mi włos z głowy… Nie protestuj, Chris, tylko to zrób. Proszę… A ponieważ jej głos był obecnie zaledwie szeptem, Chris to zrobił. Ona zaś ciągnęła: – Zażąda twojego włosa. Nie dawaj mu go. Każ mu wziąć mój. A oto słowa, które musisz wypowiedzieć, żeby go przywołać… Przez ostatnie minuty powtarzała je z nim, póki nie zdał sobie sprawy, że mówiła poważnie, że nie majaczyła i że powinien je zanotować. Spisał je więc dokładnie. – Gdy już otworzysz bahut, reszta stanie się jasna. Tylko bądź ostrożny, Chris. Wykorzystaj to jak najlepiej, bo nic więcej nie mogę ci dać. – Oczy miała półprzymknięte, ale teraz otworzyła je szeroko, z wysiłkiem, i popatrzyła na niego. – Dlaczego jesteś na mnie zły? Odwrócił wzrok. – Nic nie poradzę na to, że umieram, mój drogi. Przepraszam, ale właśnie to się dzieje. Po prostu będziesz musiał mi wybaczyć i radzić sobie najlepiej, jak potrafisz. Po czym zamknęła oczy, jej dłoń się otworzyła, pojemniczek na zioła wypadł na dywan, a on został sam. Ale chociaż był sam, przemówił do niej: – Nie kochałem cię wystarczająco. Gdybym kochał cię bardziej, nie doszłoby do tego. Łatwo być mądrym po fakcie. Przed ukończeniem dwudziestego piątego roku życia Chris przeczytał o niezgłębionym zagadnieniu miłości wszystko, co tylko udało mu się znaleźć. Zapoznał się z Wergiliuszem i Rabelais’m, Owidiuszem i Liu Hsiao-wei, Sympozjonem Platona, całym dorobkiem neoplatonistów, Montaigne’em i Janem Secundusem. Przestudiował wszystko, co stworzyli angielscy poeci, od anonimowych trzynasto- i piętnastowiecznych wierszy po Rolle’a, Lydgate’a, Wyatta, Sidneya, Campiona, Szekspira, Jonsona, Donne’a, Marvella, Herricka, Sucklinga, Lovelace’a, Blake’a, Burnsa, lorda Byrona, Percy’ego Shelleya, Keatsa, Tennysona, Roberta Browninga i Emily Brontë. Pochłonął wszystkie istniejące przekłady sanskryckiej Kamasutry, a także Anangarangi, co doprowadziło go do Persów: zagłębił się w Ogród rozkoszy szejka Nefzawiego, Baharestan Dżamiego i Ogród różany Sadiego, Ta’dib ul-Niszvan anonimowego autora i Zenan-Nahmeh Fâzil-beja, co z kolei powiodło go do siedmiu arabskich podręczników seksu, które

szybko odłożył. Nie chodziło o seks – rozumiał to wystarczająco dobrze. Na tyle dobrze, że zapisał w dzienniku: „Kochałem się z Connie Halban, a tu jej mąż Paul niespodziewanie wrócił z delegacji. Rozpłakał się, gdy nas ujrzał. To była najokropniejsza sytuacja, jaką kiedykolwiek widziałem. Skojarzyła mi się z Iksjonem przykutym w Tartarze do obracającego się koła w ramach kary za uprawianie miłości z Herą, żoną Zeusa. Więcej już nie tknąłem zamężnej kobiety. Gra po prostu nie jest warta męki i poczucia winy”. I tak udało mu się uniknąć tekstów traktujących wyłącznie o miłości fizycznej w jej – jak się zdawało – nieskończonych kombinacjach. Nie wartościował – wcześnie pojął, że wszyscy ci, którzy szukają Prawdziwej Miłości, często czynią to w sposób trudny do wyrażenia i nawet dla nich samych niezrozumiały. Jego koncepcja Prawdziwej Miłości była wyidealizowana i tradycyjna; wypady w te szczególne miejsca nie powinny sprowadzać go na boczne drogi ani też spowalniać w poszukiwaniach Graala. Przeczytał Jīn Píng Méi w przekładzie Waleya, wszystko, co choćby odlegle odnosiło się do Freuda, zdobył La Fleur lascive orientale, a nawet jeszcze rzadsze angielskie tłumaczenie Contes licencieux de Constantinople et de l’Asie Mineure, zanurzył się we wspomnieniach Clary Bow, Karola II, Charliego Chaplina, Isadory Duncan, Marie Duplessis, Loli Montez i George Sand, czytał powieściopisarzy: Moravię, Gorkiego, Maupassanta, Rotha, Cheevera i Brossarda, lecz odkrył, że wiedzieli jeszcze mniej od niego. Chłonął myśli aforystów i wierzył w każdą wypowiedź. Balzac: „Prawdziwa miłość jest wieczna, nieskończona i zawsze jest sobą. Jest równa i czysta, bez gwałtownych manifestacji. Widuje się ją siwowłosą, ale zawsze ma młodość w sercu”. Molier: „(…) miłością rozsądek nie włada3”. Terencjusz: „Miłość potrafi tak człowieka odmienić, że trudno w nim rozpoznać tę samą osobę”. Wolter: „Miłość jest kanwą dostarczoną przez naturę, wyszywaną wyobraźnią”. La Rochefoucauld: „Kto kocha, wątpi często o tym, w co wierzy najmocniej4”. Ale nawet kiwając głową w zgodzie na każdy sprzeczny obraz lub przedstawienie miłości – postrzeganej jako natura, Bóg, lecący ptak, seks, próżność – wiedział, że ledwie otarli się o skraj tego, czym jest Prawdziwa Miłość. Kierkegaard, Bacon, Goethe czy Nietzsche, mimo całej swej wnikliwości, całej mądrości mieli o niej nie większe pojęcie niż najzwyklejszy robotnik na dniówce. Pieśń Salomona spięła go jak ostrogą, ale nie wskazała właściwej ścieżki ku objawieniu. Główną drogę odnalazł tej właśnie nocy, w lutym tysiąc dziewięćset

sześćdziesiątego ósmego. Ale gdy już ją odkrył, był zbyt przerażony, by postawić na niej stopę. Podległy Sargatanasowi duch Surgat, który w hierarchii zstępującej od Lucyfera do Lucifuge Rofocale otwiera wszystkie zamki, przybył na wezwanie Chrisa Capertona. Jako mało liczący się demon nie mógł odmówić, niezależnie od tego, jak nieporadną formułą został przyzwany. Ale nie wykazywał chęci do współpracy. Wykorzystując krew Siri, Chris wyrysował na podłodze pentagram Salomona. Nie myślał o tym, co robi… O tym, że zanurza palec w krwi kobiety leżącej na sofie i owiniętej prześcieradłem… Że musi czynność powtarzać, ponieważ płyn już gęstniał… O ostrzeżeniu, że między dziesięcioma krawędziami pięcioramiennej gwiazdy nie może być najmniejszej przerwy… Po prostu to zrobił. Nie płakał. Po prostu to zrobił. Potem na pięciu czubkach ustawił świece i zapalił je. W tamtych dniach w każdym sajgońskim mieszkaniu znajdował się zapas świec. Następnie stanął w samym środku magicznego znaku i odczytał, co mu wcześniej podyktowano. Siri zapewniła go, że dopóki pozostanie wewnątrz pentagramu, dopóty nic mu nie grozi, że Surgat jedynie otwiera zamki i nie jest wystarczająco potężny, by sprawić mu jakieś kłopoty… Jeśli tylko Chris zachowa w jego obecności przytomność umysłu. Słowa zawarte zostały w Grimorium verum, a Siri stwierdziła, że nie trzeba ich wymawiać dokładnie oraz że Chris nie musi się martwić specjalnym oczyszczeniem, niezbędnym w wypadku przywoływania potężniejszych feldmarszałków piekielnych legionów Lucyfera. Odczytał je na głos: – Przyzywam cię, Surgacie, w imię wielkiego żyjącego Boga, Najwyższego Stwórcy Wszechrzeczy, byś pojawił się w człowieczym kształcie, a bez zgiełku i trwogi, i prawdziwej udzielił odpowiedzi na wszystkie pytania, którem gotów ci zadać. Takoż przyzywam cię poprzez cnoty tych oto imion, uświęconych i sakralnych: O wy – Surmy Delmusan Atalsloym Charusihoa Melany Liamintho Colehon Paron Madoin Merloy Bulerator Donmeo Hone Peloym Ibasil Meon… – I tak dalej, i tak dalej, wymienił kolejnych osiemnaście imion i zakończył: – Przybądź przeto, szybko i w pokoju, w imię Adonaja, Elohima, Tetragrama! Przybądź!!! Spoza rzeki Sajgon docierały do niego odgłosy wystrzeliwanych z miasta pocisków, równających z ziemią przypuszczalne pozycje Wietkongu. Ale w małym

mieszkaniu na ulicy Cônga wszystko zaczęło migotać i rozmywać się na podobieństwo zorzy polarnej. Nie było to już mieszkanie. Stał wewnątrz pentagramu Salomona na podłodze z polerowanego drewna, ale podłoga z polerowanego drewna kończyła się na obrzeżach zaschniętej krwi Siri. Dalej leżała zawalona świątynia. Przed Chrisem wyrosły wielkie szare kamienie, przeogromne i noszące ślady pazurów, które wydarły je z gór, zrzuciły i cisnęły niedbale. A spośród cieni coś ku niemu zmierzało. Wlokło się i ciągnęło za sobą ręce, wynurzając się z ciemności. Gdy weszło w rozmigotany blask świec, Chrisowi zrobiło się niedobrze. Ścisnął kartkę ze słowami Siri, jak gdyby mogła go ocalić. Surgat zbliżył się i zatrzymał, czubkiem koźlego kopyta niemal dotykając krwi Siri. Odór wskazywał, gdzie stwór był i co robił, gdy przerwano mu obiadowanie. Chris prawie mdlał, nie mógł też głęboko odetchnąć z powodu zapachu, jaki Surgat przyniósł ze swej jadalni. Głowa demona się zmieniała. Ropusza w ptasią w kozią w robaczą w pajęczą w psią w małpią w ludzką w coś nienazwanego. – Otwórz zamek skrzyni! – wrzasnął Chris. Musiał wrzeszczeć: ryk wiatru był przytłaczający, ogłuszający, obłędny. Surgat kopnął bahut. Chris, zgodnie z instrukcjami Siri, zostawił kufer poza pentagramem. Surgat kopnął go raz jeszcze. Na skrzyni nie pozostał żaden znak, ale tam, gdzie stopa demona spoczywała w pyle podłogi zawalonej świątyni, płonął i dymił rozszczepiony ślad. – Otwórz zamek! Surgat pochylił się i zawył. Wylały się z niego słowa. Nie miały dla Chrisa najmniejszego sensu. Dobyły się z gardła, które nie było ludzkie. Gdyby hienie dano możliwość przemówienia ludzkim językiem, nie odezwałaby się aż tak gardłowo, aż tak obłąkańczo, aż tak przerażająco. Siri uprzedziła, że demon będzie sprawiał kłopoty, ale ostatecznie wykona polecenie. Nie ma wyboru. Ani z niego znaczący, ani szczególnie potężny duch. Gdy Chris przypomniał sobie to zapewnienie i gdy dotarło do niego, jak niewiarygodny ma przed sobą widok, zadrżał na myśl o którymś z panów Surgata. – Otwieraj, ty cholerne szkaradzieństwo! Otwieraj natychmiast! Surgat zwymiotował larwami, które uderzyły w niewidzialną płaszczyznę na krawędzi pentagramu. Wybełkotał kolejne słowa. I wyciąg​nął homarzy szczypiec, który zatrzymał się tuż przed barierą. Demon czegoś chciał.

Wtedy Chris przypomniał sobie włos z głowy Siri. „Zażyczy sobie lisiego włosa – powiedziała. – Nie zwracaj na to uwagi. Spróbuje zdobyć włos z twojej głowy. Cokolwiek zrobisz, nie pozwól, by go dostał. W każdym włosie zawierasz się cały ty. Możesz zostać z niego odtworzony, a wtedy będzie cię miał. Daj mu mój”. Wyjął kosmyk jej długich, gęstych włosów. Surgat zawył, nie chciał go wziąć. Chris wyciągnął pukiel poza niewidzialną płaszczyznę. Surgat wskazał na jego głowę, wyszarpał z siebie długie pasy skrwawionego ciała i cisnął je na leżące kamienie, o które plasnęły z budzącym mdłości odgłosem mięsa rzucanego na beton. Chris ani drgnął. Włosy wisiały na zewnątrz bariery ochronnej. Surgat zawył, bryknął i rozdarł swoje ciało. – Weź je, odrażający sukinsynu! – wrzasnął Chris. – Weź je i bądź przeklęty! Umarła, żeby ci je dać, ty rzygające śmietnisko! Nic innego nie dostaniesz! Nic nie jest tego warte, nawet ta rzecz, której szukała przez całe życie! Zatem bierz, nędzna sterto gnoju! Bierz albo wracaj, skąd przybyłeś, i zostaw mnie w spokoju! Wówczas wypowiadane przez Surgata słowa stały się bardzo wyraźne, a modulowany głos – niemal wytworny. Demon przemówił w języku, którego Chris nigdy nie słyszał. Nie mógł wiedzieć, że tę mowę ostatni raz słyszano tysiąc lat przed narodzeniem Chrystusa: Surgat odezwał się po chaldejsku. A gdy się odezwał, gdy pod groźbą odesłania bez należytego zezwolenia, pod groźbą uwięzienia w pół drogi w tym miejscu rozrzuconych kamieni, a także gniewu Asmodeusza bądź Belzebuba przyjął do wiadomości konieczność posłuszeństwa, demon od otwierania zamków wyrzucił przed siebie mackę i chwycił włos Siri. Włos zajął się ogniem, płomień wystrzelił ku ocienionemu sklepieniu zrujnowanej świątyni, Surgat skierował go na skrzynię… I płomień obmył drewno… I kufer się otworzył. Chris spiesznie odczytał ostatnie słowa z trzymanej kartki: – O duchu Surgacie, skoroś tak sumiennie odpowiedział na me prośby, niniejszym pozwalam ci odejść, bo nie spotkała krzywda ni człeka, ni zwierza. Odejdź, powiadam ci, i pozostań chętny i gotów do przybycia, ilekroć ktoś właściwie wyegzorcyzmuje i przyzwie cię poprzez święty ceremoniał magii. Zaklinam cię, byś odszedł spokojnie i nie sprawiając problemów, i niech wiecznie trwa między nami pokój Pański. Amen. A Surgat popatrzył przez ochronną płaszczyznę pentagramu i odpowiedział w doskonale zrozumiałej angielszczyźnie: – Nie odchodzę z pustymi rękami.

Następnie demon odtoczył się w cienie, znów pojawił się efekt zorzy polarnej, falujący, zsuwający się, spływający, aż wreszcie Chris ponownie znalazł się w swoim mieszkaniu. Nawet wtedy odczekał jeszcze godzinę, zanim opuścił zaklęty krąg. By odkryć, że – jak obiecała Siri – wszystko ma swoją cenę. Surgat nie odszedł z pustymi rękami. Zwłoki jego ukochanej zniknęły. Nie potrafił spojrzeć na to, co znalazło się na ich miejscu. Zaczął płakać z nadzieją, że jednak doszło do wymiany, że to, co leżało na sofie, nie było Siri. W bahut kryło się więcej przedmiotów, niż mogłyby sugerować jego wymiary. Zawierał grymuary i mnóstwo notatników zapełnionych odręcznym pismem Siri. Zawierał talizmany i symbole runiczne z kamienia, srebra i drewna. Zawierał fiolki z proszkami, włosami, ptasimi pazurami i kawałkami materii, a każda z nich została opatrzona starannie wypisaną nalepką. Zawierał zaklęcia, flakoniki, eliksiry miłości, mapy, wskazówki i formuły egzorcyzmów. Zawierał klucz do odnalezienia Prawdziwej Miłości. Ale zawierał też spostrzeżenia Siri odnośnie do tego, co ją spotkało, gdy przywołała byt nazwany przez nią „najwyższym okropieństwem, najbardziej niegodziwą z dziesięciu sefirot, przesiąkniętego złem Adramelecha”. Studiował zapiski, aż zaczęły palić go oczy, a gdy jego palce oderwały się od stronic, na papierze pozostały smugi potu. Dopadły go drgawki, tutaj, w pokoju, w którym wciąż unosił się odór jadalni Surgata, i pojął, że nie znajdzie w sobie sił, by przyzwać tę najpotężniejszą z istot mroku. Przeczytał każde słowo na każdej zapisanej przez Siri stronie i poprzysiągł w duchu, że podejmie rozpoczęte przez nią poszukiwania od miejsca, w którym poległa. Ale nie mógł skorzystać z usług jej informatora. Jego pomoc kosztowała ją zbyt wiele, nie mogła po niej kontynuować. Cena okazała się za wysoka. Natrafił jednak na wskazówki kierujące na szlak wiodący do artefaktu, który był Prawdziwą Miłością. Zabrał ze sobą bahut, opuścił mieszkanie na ulicy Cônga i nigdy do niego nie wrócił. Miał pieniądze na kontynuowanie poszukiwań i zamierzał szukać bez pomocy tamtych gumiastych ramion, wyciągających się w pyle strzaskanych świątyń. Musiał tylko zaczekać, aż skończy się wojna.

Do roku tysiąc dziewięćset siedemdziesiątego piątego Christopher Caperton namierzył to w Nowym Orleanie. Miał trzydzieści pięć lat. Ożenił się i rozwiódł, ponieważ w chwili znużenia pomyślał, że o n a wystarczy w miejsce Prawdziwej Miłości, i nawet zapisał to w swoim dzienniku: „Oto marność szukania personifikacji. Flèches d’amour. Ucieleśnienia, które nigdy nie satysfakcjonują, nigdy nie są odpowiedzią na w s z y s t k i e tęsknoty i pytania”. Pewnego razu, kiedy myślał, że umrze na malarię, której nabawił się, podążając fałszywym tropem w Paramaribo, usłyszał siebie przeklinającego pamięć Siri. Gdyby mu nie powiedziała, że artefakt naprawdę istnieje, mógłby zadowolić się czymś mniejszym, do końca nie mając pewności, że faktycznie jest coś więcej. Ale już wiedział, więc w wywołanym gorączką napadzie złości posłał ją do Piekieł. Że po powrocie do zdrowia wstydził się za siebie, to mało powiedziane. Wziąwszy pod uwagę, kim była i dokąd się udała, a także posiadaczy jej ducha, mógł sprowadzić na nią wyrok, na który nie zasługiwała. Nigdy nie zna się całkowitego kosztu, nie wie się też, w którym momencie powinność zostanie unieważniona. Po tym, jak w roku tysiąc dziewięćset siedemdziesiątym odesłano go do domu, spędził kilka miesięcy na zacieśnianiu dawnych relacji – z rodziną, przyjaciółmi, wspólnikami w interesach, znajomymi – i wyruszył tropem, który od tysiąc dziewięćset czterdziestego szóstego zdążył ostygnąć. Zapewnił sobie przednie zaplecze finansowe, nie naruszając zgromadzonego kapitału. Chociaż zuryskie gnomy zlikwidowały nienumerowane tajne konta, zarobił pieniądze sposobem, który nie wzbudził zainteresowania urzędników podatkowych, celników, daninobiorców i imperialistycznych psów z IRS5, pragnących jedynie opłat, należności, haraczy, podatków dzierżawczych i ostatniej kropli krwi. Przemieszczał się swobodnie, korzystając z mnóstwa paszportów wystawionych na przeróżne nazwiska. Zaczął o sobie myśleć jako o kimś bezimiennym, bezpaństwowym, jakby go żywcem wyjęto z pełnej napięcia powieści Grahama Greene’a. Wskazówki, owszem, istniały, poczynając od jednego z taksatorów, którzy zajmowali się spuścizną po Fordzie. Gdy Chris go odnalazł na osiedlu przyczep mieszkalnych w Sun City, mężczyzna był już dość stary, na emeryturze, ale przedmiot pamiętał doskonale. Nie, ani razu go nie widział, gdyż rzecz była schowana w skrzyni, którą opatrzono precyzyjną instrukcją, że nawet w najbardziej skrajnych okolicznościach nie należy jej otwierać. Jeśli kłamał, robił to przekonująco. Chris płacił za informację tak wysoką premię, że w zasadzie nie

miało to znaczenia. Ale trop został podjęty, bo stary taksator sobie przypomniał, że cokolwiek znajdowało się w skrzyni, została zapisana w spadku rówieśnikowi Henry’ego Forda, mężczyźnie, z którym spadkodawca przyjaźnił się, a potem poróżnił pięćdziesiąt lat temu. Chrisowi udało się odszukać list przewozowy i namierzył skrzynię w Madison w Indianie. Odbiorca przesyłki nie żył od piętnastu lat. Jej zawartość sprzedano na aukcji… I tak się to ciągnęło. Od miejsca do miejsca. Od wskazówki do wskazówki. A z każdej wynikało, że zetknąwszy się z artefaktem, właś​ciciel zaznawał ogromnej radości lub ogromnego żalu. Tyle że wszyscy już umarli. Święty Graal zawsze znajdował się o krok, tuż poza zasięgiem Chrisa. Nie mógł się jednak zdobyć na wybór łatwego wyjścia, na przyzwanie potworności, którą Siri nazwała Adramelechem. Wiedział, że jeśli się podda, to nawet gdy znajdzie Prawdziwą Miłość, nie będzie potrafił się nią rozkoszować. W styczniu tysiąc dziewięćset siedemdziesiątego piątego roku Christopher Caperton podążył za tropem z Trynidadu do Nowego Orleanu. Jego źródło zapewniło go, że artefakt trafił w ręce houngana, kapłana conjur. Uczeń voodoo u Doktora Cata, pionier świadczenia usług voodoo metodą sprzedaży wysyłkowej w roku tysiąc dziewięćset czternastym. Na Perdido Street, w pokoju na zapleczu, oświetlonym jedynie wotywnymi świecami umieszczonymi w słojach ze szkła rubinowego, Chris spotkał się z „księciem Basile’em Thibodeux”, którego tytuł przy narodzinach brzmiał zaledwie Willie Link Dunbar. Książę Basile zaklinał się, że znał i kochał prawdziwą i jedyną Marie Laveau. Ponieważ stary czarnoskóry mężczyzna nie wyglądał na więcej niż sześćdziesiąt lat – choć on sam twierdził, że ma ich dziewięćdziesiąt dwa – było to wysoce wątpliwe. Istnieje niepodważalny dowód, że Marie Laveau – pierwsza z wielu Marie Laveau – zmarła dwudziestego czwartego czerwca tysiąc osiemset osiemdziesiątego pierwszego roku, dożywszy mniej więcej osiemdziesięciu pięciu lat. Dwa lata przed narodzinami Williego Linka „Thibodeux”, jeśli miał dziewięćdziesiąt dwa lata. Trzydzieści cztery, jeśli kłamał. Christopher Caperton nie dbał o to, jakie kłamstwa wygadywał książę Basile, by sprzedać bezwartościowe artykuły hoodoo w drogerii oferującej olejki miłosne, cmentarny pył, ziele zwane czarcim sznurowadłem i krzywdzącą wodę, byleby tylko uczciwie opowiedział mu o artefakcie. Gdy wszedł do pokoiku na tyłach, skąpany w cieniach, którym blask świec nadawał krwawą barwę, był gotów zapłacić za informację wygórowaną cenę albo

zapewnić księcia Basile’a, że na Prytania Street mieszka dwóch mężczyzn, którzy za ułamek tej wygórowanej ceny wyrządzą sześćdziesięcio- czy dziewięćdziesięciodwuletniemu czarnoskóremu mężczyźnie poważną szkodę na ciele, on zaś późniejszą porą będzie się troskał tańczącym na jego grobie czarnym kozłem. Ale książę Basile tylko rzucił na niego okiem i jego pooraną zmarszczkami twarz wypełnił strach. – Pan mnie tym gris-gris nie obkładaj – poprosił. – Pan czegoś chcesz i dokładnie to pan dostaniesz. Całym do pańskich usług. I tak Chris opuścił mały pokój na zapleczu na Perdido Street bogatszy o informację – bez wątpienia rzetelną, bo nikt tak przerażony nie mógłby kłamać, nie umierając przy tym – że Willie Link Dunbar w tysiąc dziewięćset siedemdziesiątym pierwszym roku brał udział w operacji przemytniczej z Wysp na Keys i widział artefakt. Przysiągł na Damballę, że nie pamięta jego wyglądu, ale… z niczym równie cudownym w tym życiu się nie spotkał. Gdy to mówił, jego twarz wyrażała przedziwną mieszankę strachu na widok Chrisa i radości z ostatniego strzępu wspomnienia o tym, co dane mu było zobaczyć. I zdradził Chrisowi nazwisko przemytnika, który zabrał przedmiot z łodzi. A kiedy Chris go zapytał, dlaczego aż tak się boi ot, kolejnego białego człowieka, książę Basile odpowiedział: – Ucałowałeś pan Starszych. Chociażbym zabił sto kruków i kogutów, duszy bym nie ocalił, gdybyś mnie pan tknął. Może i nie podchodzę za poważnie do tego, co robię, ale pan – pan żeś ogień poznał. Chris zadrżał. A to wszystko po pomniejszym tylko, słabym słudze Adramelecha. Wyszedł pospiesznie. Stał w mroku odchodzącej od Perdido Street alejki i rozmyślał o niej, o Prawdziwej Miłości, czymkolwiek była. Pragnął jej od tak dawna, poszukiwał w tak wielu kobietach, tak wiele razy migała mu przelotnie jej zupełność, że teraz przystanął tylko po to, by przyjrzeć się temu, czym się stał. Załóżmy, że ją zdobędzie. Czy okaże się jej wart? Czy ten, kto odnajdzie Świętego Graala, nie powinien być pod każdym względem czysty, bez skazy, najmniejszej niedoskonałości, nieskalany brakiem wiary w siebie? Rycerze na białych rumakach, święci, obrońcy wiary – czyż nie oni powinni kandydować do tego zaszczytu? To Piękny Książę zawsze zdobywa Królewnę Śnieżkę, nie Prosiak Porky. Bez skazy. Nie, nie bez skazy. Za daleko zaszedł w poszukiwaniu doskonałości. Zbyt wiele musiał doświadczyć.

Wiedział jednak, że bliższy jest Prawdziwej Miłości niż ktokolwiek przed nim. Nawet ci, którzy ją posiedli, nie mieli pojęcia, co z nią robić. Wiedział, że wcześniej nikt nie miał w sobie takiego potencjału, by stać się jednią z Prawdziwą Miłością. Nikt. Nikt z być może tysiąca jej właścicieli przed i po tym, jak znalazła się w pałacu Minosa, niezależnie od ich cnót, pozycji czy zasług. Christopher Caperton wiedział, że jego przeznaczeniem jest wziąć Prawdziwą Miłość w dłonie. Znany demonom, nierzucający cienia, oddalił się, porzucając strach na Perdido Street. Ostatnia wskazówka była tak przyziemna, że nie mógł nawet westchnąć z ulgą. Prawdziwą Miłość sprzedano na aukcji w ciemno w Sotheby’s w kwietniu roku tysiąc dziewięćset siedemdziesiątego dziewiątego. Obecnie należała do człowieka żyjącego wysoko ponad resztą ludzkiej rasy w wieży górującej nad Nowym Jorkiem, w którym prawie osiem milionów ludzi poświęcało część każdego dnia na zastanawianie się, gdzie rezyduje Prawdziwa Miłość. Chris rozpoznał nazwisko mężczyzny; znajdowało się w notatnikach Siri. W tysiąc dziewięćset trzydziestym drugim roku odwiedził Nowy Jork z okazji otwarcia Radio City Music Hall. Artefakt mu skradziono. Spędził czterdzieści siedem lat na próbach odzyskania utraconej własności. A w trakcie stał się w jakiś sposób nadzwyczaj wpływowy, nadzwyczaj bogaty, nadzwyczaj tajemniczy. Home again, home again, jiggedy jig. Christopher Caperton spojrzał po raz ostatni na okładkę grudniowego wydania „Esquire’a” z tysiąc dziewięćset osiemdziesiątego roku. Widniała na niej kobieta w uwodzicielskiej sukni ślubnej. Okładka była ilustracją do artykułu pod tytułem W poszukiwaniu żony, a lead głosił: „Skoro na świecie jest tyle pięknych, inteligentnych kobiet, dlaczego tak trudno ją znaleźć?”. Uśmiechnął się na myśl, że w czasopiśmie „Ms.” mogliby zrobić odwrotnie, zamieszczając fotografię równie nieosiągalnego mężczyzny. Modelka wybrana do zdjęcia była przejmująco niewinna, a zarazem uwodzicielska – zastygła w bezczasowym momencie doskonałości absolutnej. Gdyby był kimś innym, mogłaby stać się dla niego fizyczną manifestacją Prawdziwej Miłości. Ale był to jedynie najnowszy dodatek do zbioru zdjęć, filmów, billboardów i kobiet przemykających w samochodach wielkomiejskimi ulicami – wyidealizowanych upostaciowań tego, czego poszukiwał. Tej nocy weźmie w ręce autentyk. Tej nocy zdobędzie Prawdziwą Miłość.

Ponieważ mógł jej potrzebować, schował ostatnią fiolkę wyjętą z bahut Siri do przepastnej kieszeni palta London Fog i opuścił hotel. Na ulicach Manhattanu było minus jeden, a od strony East River dął wiatr. Do jutra, może jeszcze przed drugą nad ranem, spadnie śnieg. Zawsze myślał, że właśnie takiego wieczoru odbędzie się ostatni etap jego podróży. Christopher Caperton miał czterdzieści lat. Wszystkie łapówki trafiły w odpowiednie ręce. Drzwi do kotłowni były otwarte. Klucz do zamykanej windy służbowej został dorobiony, jak należy. Nikt Chrisa nie zatrzymywał. Pałacową amfiladę wieży przemierzał w ciemnościach. Usłyszał, jak z tyłu pomieszczenia zamykają się drzwi. Plan piętra, który mu wręczono, był dokładny, niczego więc nie dotknął, szybkim krokiem idąc ku wejściu do głównej sypialni. Stary człowiek leżał na samym środku ogromnego łoża. Zgodnie z doniesieniem umierał. Chris zamknął za sobą drzwi. Pokój oświetlała tylko jedna lampa przy łóżku. Starzec uniósł powieki i popatrzył na Chrisa. Miał bardzo niebieskie oczy. – Nie ma wystarczającej ilości pieniędzy, by kupić milczenie, chłopcze. Możesz kupić sobie wejście, ale nie milczenie. Zawsze znajdzie się jakaś bardziej wygłodniała gęba. Chris uśmiechnął się i podszedł do łóżka. – Gdybym sądził, że na coś się to zda, spróbowałbym ubić z tobą interes. Nie jestem złodziejem z zawodu. Stary człowiek cicho prychnął. Nic nie wskazywało, żeby doskwierał mu ból. – Nie ma na to ceny. – Właśnie tego się spodziewałem. Ale podejdźmy do sprawy rozsądnie: nie zabierzesz tego ze sobą, do niczego ci się nie przyda po tamtej stronie. A ja bardzo długo szukałem. Stary człowiek zaśmiał się łagodnie z nie większym wysiłkiem od tego włożonego w prychnięcie. – Co mnie, do licha, obchodzi, jak długo szukałeś, chłopcze? Na pewno nie dłużej niż ja. – Czyli od Bożego Narodzenia roku tysiąc dziewięćset trzydziestego drugiego. – No, no… Odrobiłeś, jak widzę, pracę domową. – Zapłaciłem nie mniej niż ty. W każdej możliwej walucie. – To nie moje zmartwienie, chłopcze. Nigdy tego nie znajdziesz.

– Jest tutaj. W tym pomieszczeniu. W sejfie. Oczy starca się rozszerzyły. – Bystrzejszy, niż myślałem. Nie powstrzymywałem napływu gotówki, którą szastałeś na lewo i prawo. Zatrudniam porządnych ludzi. Nie widziałem powodu, dla którego nie mieliby zgarnąć kilku dodatkowych dolarów. Mają rodziny do wykarmienia. Nie spodziewałem się jednak, że wiesz o sejfie. – Ale wiem. – To nieistotne. Będziesz szukał wiecznie i nigdy nie znajdziesz. A nawet jeśli znajdziesz, nigdy tego nie otworzysz. – Zakasłał sucho, uśmiechnął się do sufitu i wyrecytował: – Jest ukryte w miejscu, którego nie odszukasz, ale jeśli ci się to uda… natrafisz na grubą na sześć stóp ścianę z betonu zbrojonego stopową stalą molibdenową, wzmocnionego stopą hartowanej wysokowęglowej, wysokochromowej stali, kolejną stopą stali bezszwowej, żelazokrzemomanganowej i wstrząsoodpornej oraz sześcioma calami wolframowo-chromowo-wanadowej, w proporcjach osiemnaście do czterech do jednego, szybkotnącej stali narzędziowej. Drzwi do skarbca pokryte są stalą nierdzewną i zbudowane ze staliwa o grubości półtora cala, kolejnych dwunastu cali stali żaroodpornej, dalszych sześciu stali martenowskiej, a pneumatyczne zawiasy umieszczone zostały między warstwami. Drzwi te mają dwadzieścia rygli, każdy o średnicy cala: osiem z jednego boku, osiem z drugiego, dwa na górze i dwa na dole. Utrzymują je w szesnastocalowej ościeżnicy z molibdenowo-wolframowej stali szybkotnącej, osadzonej w osiemnastu calach betonu szrafowanego żaroodpornymi stalowymi sztabami, biegnącymi w poziomie i w pionie. – Zakasłał raz jeszcze, zadowolony z siebie, i w charakterze prztyczka dodał: – Drzwi zrobiono na wymiar, więc nie wlejesz nitrogliceryny w szparę między nimi a skarbcem. Chris pozwolił, żeby przez jego twarz przemknął cień porażki. – I, jak sądzę, to jeszcze nie wszystko. Spodziewam się też termostatów, które uruchamiają jakąś pułapkę, jeśli temperatura wzrośnie… Gdybym więc użył palnika… – Jesteś całkiem niegłupi, chłopcze. Gaz łzawiący. I podłoga staje się naelektryzowana. – Teraz już szeroko się uśmiechał, ale barwy jego twarzy – i tak nikłe – odpłynęły. Jego oczy się zamykały. – Pokonałeś mnie – powiedział Chris. – Przedmiot, jak się zdaje, pozostanie twój. Ale stary człowiek usłyszał tylko pierwszą część. Pod koniec Chris mówił do siebie. Starca już nie było. – Z drugiej strony – dorzucił Chris cichutko – każdy zamek da się otworzyć.

Postał chwilę przy łóżku, wpatrując się w poprzedniego właściciela Prawdziwej Miłości. Nie wyglądało na to, by umarł szczęśliwszy bądź smutniejszy dlatego, że ją posiadał. Następnie Christopher Caperton opadł na kolana pośrodku luksusowej sypialni, wyjął fiolkę, którą Siri opatrzyła nalepką z napisem „Krew Helomiego”, odkorkował naczynko i zaczął sproszkowaną zawartością usypywać linie układające się w pentagram Salomona. Ustawił świeczki i zapalił je, a potem stanął w samym środku swego dzieła. I odczytał słowa z powalanego smugami kawałka papieru, który miał dwanaście lat. I Surgat przybył ponownie. Tym razem objawił się w amfiladzie wieży; tym razem nie zabrał Chrisa do zawalonej świątyni. I tym razem przemówił miękkim, dystyngowanym głosem, jak wówczas, gdy zabierał ciało Siri: – Tak wcześnie? – zapytał. – Tak szybko znowu mnie potrzebujesz? Chris poczuł podchodzące do gardła nudności. Demon tym razem nie obiadował. Folgował sobie w sposób, który pośród demonów uchodził za cudzołóstwo. Wciąż pozostawał sczepiony ze swym miłosnym partnerem. Czymkolwiek ów partner był, to na pewno nie człowiekiem. (W czaszce Chrisa eksplodowała przelotna myśl: „Mogło to być kiedyś człowiekiem? A może nawet było…?”. Zatrzasnął wieko nad tą ewentualnością). – Dwanaście lat… To już dwanaście lat – powiedział Chris nie bez trudności. Surgat pozwolił, by na jego brzuchu uformowała się ludzka twarz, a ludzka twarz bez zahamowań się uśmiechnęła. – Jak ten czas leci, kiedy dobrze się bawisz. Partner miłosny jęknął i szarpnął się spastycznie. Chris wolał o tym nie myśleć. – Otwórz sejf! – rozkazał demonowi. – Musisz stamtąd wyjść i mi pomóc. W jednym z moich najtrudniejszych rytuałów. – Głos był sykiem węża dobywającym się z głowy ćmy. – Pierdol się. Otwieraj sejf! – Ale jesteś mi p o t r z e b n y – rzekł demon, obłudnie się przymilając. Chris wyłowił z kieszeni palta kawałek pergaminu z bahut. Zaczął czytać: – Na potężne księstwo piekielnych otchłani, przywołuję ciebie mocą i egzorcyzmem. Przestrzegam, byś bezzwłocznie posłuchał mych słów, niewzruszenie się do nich zastosował jako do wyroków ostatniego straszliwego dnia sądu, którym posłuszny musisz być święcie…

Z początkiem przemowy na opancerzone ciało demona zaczął występować pot z ropy i krwi. Pojawiły się małe purpurowe siniaki, jakby Surgata bito od środka. – Rozumiem! Będę posłuszny! I sięgnął po włos. Chris wyjął z kieszeni fiolkę lisiej sierści, wydobył włos i podał go przez niewidzialną płaszczyznę. Ten jak poprzednio stanął w ogniu, a Surgat obrócił się, kierując płomień ku sklepieniu. Omieciony językiem ognia sufit sypialni apartamentu w wieży rozwarł się, a środkowa część podłogi, na której stał Chris, ruszyła na hydraulicznych podnośnikach w górę, do pokoju nad penthouse’em. Wówczas Surgat przekierował płomień na wykonane z nierdzewnej stali drzwi do skarbca, które służyły za ścianę pomieszczenia powyżej, a one ociężale się otworzyły. Objawił się ukryty za nimi trezor. Gdy to nastąpiło, Chris zaintonował pozwolenie na odejście, ale Surgat, zanim zniknął, jeszcze się odezwał: – Mistrzu, o mistrzu potężny, czy mogę pozostawić ci dar? – Nie. Niczego więcej od ciebie nie chcę, ani teraz, ani już nigdy. – Ale dar ten będzie ci, mistrzu, potrzebny. Przysięgam na pana mojego Adramelecha. Chris poczuł, jak kłębi się w nim trwoga. – Jaki to dar? – Przyjmujesz go więc po dobrawoli, bez warunków i swarów? W pamięci Chrisa rozbrzmiał głos Siri: „Nie zrobi ci krzywdy. Służy wyłącznie jednemu celowi: otwiera wszystkie zamki. Tylko bądź ostrożny”. – Dobrze, przyjmuję dar. Surgat wywołał kałużę stojącej wody, pojawiła się tuż przy ochronnym rysunku. Następnie na tułowiu owada, którym stał się demon, znów pojawiła się ludzka twarz, a oblicze to uśmiechnęło się zachęcająco i powiedziało: – Patrz! A Surgat zassał się w sobie i malał, i malał, aż zniknął. Opuszczając rozlaną zgniłą wodę, w której Chris dostrzegł… scenę z filmu. Rozpoznał ten film. Scena z Obywatela Kane’a. Pewien dzień tysiąc dziewięćset czterdziestego roku. Drapacz chmur, wnętrze gabinetu starego człowieka, Bernsteina. Przeprowadza z nim wywiad dziennikarz kroniki filmowej Thompson, chcący wiedzieć, co oznaczało ostatnie słowo umierającego Charlesa Fostera Kane’a: „Różyczka”. Bernstein po namyśle odpowiada: „Może chodziło o jakąś dziewczynę? Nie

brakowało ich w czasach młodości i…”. Thompsona to rozbawia. Kwituje: „Mało prawdopodobne, panie Bernstein, że Kane przelotnie spotkał jakąś dziewczynę, a potem, pięćdziesiąt lat później, na łożu śmierci…”. Bernstein mu przerywa: „Jest pan raczej młody, panie… – przypomina sobie nazwisko – …panie Thompson. Nie przeszłoby panu przez myśl, jakie rzeczy ludzie zapamiętują. Weźmy na przykład mnie. Pewnego dnia, było to w tysiąc osiemset dziewięćdziesiątym szóstym, wybierałem się promem do Jersey, a gdy wypływaliśmy, do brzegu przybijał drugi prom”. Grający wiekowego Bernsteina Everett Sloane popada w melancholijny nastrój i mówi powoli: „A na nim była dziewczyna, czekała, aż będzie mogła zejść na ląd. Białą sukienkę miała na sobie… W ręce białą parasolkę… Widziałem ją tylko przez chwilę, a ona mnie wcale. Ale dam głowę, że od tamtej pory nie było miesiąca, w którym bym o niej nie pomyślał. – Uśmiecha się triumfująco. – Rozumie pan już, co miałem na myśli?”. Wtedy scena wyblakła, woda, kipiąc, zanikła i Chris pozostał sam w słabo oświetlonym skarbcu ponad apartamentem w wieży. Sam na sam ze świtającym strachem, że zbyt wiele się dowiedział. Ujrzał się nagle jako ludzką marionetkę, którą z góry kontroluje nienazwana moc, władająca końcami sznurków, do których przywiązani są wszyscy mężczyźni i wszystkie kobiety, zmuszająca ich do tańca, wmanewrowująca ich w poszukiwanie nieosiągalnego, odmawiająca im spokoju duszy bądź zadowolenia kuszącą obietnicą, że gdzieś tam znajduje się Święty Graal. Nawet gdyby sznurki pękły i słabieńcy śmiertelnicy powędrowali w przeklęty pejzaż swoich żyć o własnych siłach, nieuniknienie i tragicznie powróciliby w końcu do swego władcy marionetek, by podjąć próbę ponownego związania sznurków. Lepiej opanować ruchy tego beznadziejnego tańca, kłamiącego o Prawdziwej Miłości, niż przyznać, że wszyscy są sami, że nigdy, przenigdy nie odnajdą tego idealnego odzwierciedlenia, z którym mogliby zespolić się w jedno. Stał pośrodku pentagramu Salomona i rozmyślał o chwytającym za serce pięknie dziewczyny z okładki „Esquire’a”. Dziewczyny nierzeczywistej. Prawdziwej Miłości. Potrzask i urojenie? Czując łzy na policzkach, pokręcił głową. Nie, ona tu była. Zaraz za progiem skarbca. Istniała. Miała własny kształt, była realna. Od prawdy dzieliło go zaledwie kilka kroków. Siri nie umarłaby za nią, gdyby nie była rzeczywista. Wystąpił z magicznego wzoru, podszedł do drzwi skarbca. Głowę miał opuszczoną. Przekroczył podniesione odrzwia i usłyszał własne kroki na stalowej

podłodze. Wnętrze oświetlały rurki ukryte w spojeniach między ścianami a sufitem. Wypełniały skarbiec łagodną poświatą koloru złamanej bieli. Chris wolniutko podniósł wzrok. Spoczywała na piedestale ze srebra i szkła akrylowego. Spoglądał na Prawdziwą Miłość. Była ogromnym pucharem. Była równie tandetna jak nagroda w turnieju kręglarskim. Od przodu zamaszystym pismem z ozdobnymi zakrętasami wygrawerowano słowa „Prawdziwa Miłość”. Lśniła wsobnym blaskiem, a jej poświata miała miedziany odcień szkolnej nagrody. Christopher Caperton stał z rękami zwieszonymi u boków. Narastała w nim potrzeba wybuchnięcia śmiechem. Ale niezaprzeczalnie wiedział, że jeśli już zacznie się śmiać, nigdy nie przestanie. A rano przybędą po zwłoki starego człowieka i odkryją, że Chris wciąż tam stoi, śmiejąc się i płacząc żałośnie. Wędrował w czasie i przestrzeni, by zdobyć ten artefakt – rzeczywisty artefakt – więc zabierze go ze sobą. Wstąpił na piedestał i wyciągnął rękę po przedmiot. W ostatniej chwili przypomniał sobie demoni dar. Surgat nie mógł go tknąć, ale mógł go dosięgnąć. Opuścił wzrok na puchar będący Prawdziwą Miłością i w srebrzystym płynie wirującym w czaszy ujrzał tejże Miłości oblicze. Przez mgnienie oka była jego matką, potem stała się panną O’Harą, następnie nieszczęsną Jean Kettner, następnie Briony Catling, następnie Helen Gahagan, następnie Märtą Torén, następnie dziewczyną, która go rozprawiczyła, następnie Siri (choć nie na dłużej niż jej poprzedniczki), następnie jego żoną, a następnie boleśnie piękną twarzyczką panny młodej z okładki „Esquire’a”, aż wreszcie przemieniła się w najbardziej niezapomnianą twarz, jaką dane mu było ujrzeć. I już nią pozostała. Twarzą, której nie rozpoznawał. Wiele lat później, gdy już stał nad grobem, Christopher Caperton zanotował w swoim dzienniku odpowiedź dla poszukujących Prawdziwej Miłości. Prosto, posługując się cytatem z japońskiego poety Tanaki Katsumiego. Oto co napisał: Wiem, że mój prawdziwy przyjaciel pojawi się po mojej śmierci i że moja ukochana zmarła, zanim się narodziłem.

W chwili, w której ujrzał oblicze Prawdziwej Miłości, Christopher Caperton pojął, jakiż to straszliwy dar sprezentował mu demon. Osiąg​nąć najcudowniejszą chwilę swego życia ze świadomością, że jest ona najcudowniejsza, że bardziej wyjątkowa, doskonalsza, szlachetniejsza, wznioślejsza bądź ekscytująca nigdy nie nadejdzie… I dalej ciągnąć to życie, któremu już tylko w dół. Było to klątwą i błogosławieństwem zarazem. Wiedział, nareszcie wiedział, że właśnie tego był wart. Pośród udręki i smutku pojął, że wart był tylko tyle i nic więcej. Ale łatwo być mądrym… po fakcie. 3 Tłum. Tadeusz Boy-Żeleński. 4 Tłum. Tadeusz Boy-Żeleński. 5 Internal Revenue Service – agencja rządowa w Stanach Zjednoczonych, odpowiedzialna za ściąganie podatków.

IV

NOWA PRZEBRZMIAŁA RELIGIA

„[Nie mam ust, a muszę krzyczeć] Londyński «Times» określił kiedyś mianem zjadliwego odcięcia się od międzynarodowych korporacji, które władają naszym życiem jak obłąkani bogowie. Spróbujcie rozgryźć coś takiego!” Memoir: I Have No Mouth, And I Must Scream, „Starship”, lato 1980

Wprawdzie dowody ludzkiej miłości wypełniają spisaną historię od samego jej zarania, ale istnieje jeszcze jedna człowiecza namiętność, której korzenie są nawet głębsze. Najwcześniejsze malunki naskalne potwierdzają, że człowiek postrzegał świat jako coś więcej niż tylko sumę części składowych, że niewytłumaczalne miało wytłumaczenie. Mieliśmy więc, tak jak mamy, asortyment bogów – potężnych bytów, które przemawiają do naszego intelektu, ale funkcjonują poza logiką, które władają naszymi emocjami, ale na nasze tęsknoty pozostają nieczułe. Mimo to w świecie bogów nie pozostajemy bezradni. Jakże władaliby bez naszej wiary? Jak w ogóle mogliby zaistnieć? Pył stuleci pochłaniał ich tysiącami, ale na miejsce starych przychodzili nowi, gdy człowiek podążał swoją drogą od jutra do jutra. Bogowie nie są stałą. Stałą jest człowiek, a dobro i zło w świecie bogów istnieją tylko dlatego, że umożliwia to nasza wiara. I w tym właśnie tkwią i rozkosz, i niebezpieczeństwo. Nie mam ust, a muszę krzyczeć (1967) to wyjątkowo brutalne ostrzeżenie przed technologią rozumianą jako odbicie człowieczeństwa. Jeśli stworzone przez nas maszyny mogą przechowywać naszą wiedzę, czy mogą też przechowywać na przykład nienawiść i paranoję, a może nawet im ulegać? AS, dotknięty fobią komputer, który pięcioro pozostałych na świecie ludzi torturuje do granic wytrzymałości, jest bogiem tylko w sensie dysponowania boskimi mocami. Ale opowiadanie, jeśli rzeczywiście ma nieść ze sobą jakiś morał, należy odbierać

zgodnie z zamierzeniem Harlana, czyli jako „pozytywną, humanistyczną, optymistycznie nastrajającą przypowieść”. Bogowie i pseudobogowie nie są w stanie nas zniszczyć, nie niszcząc zarazem siebie, a brak ust lub możliwości wydania krzyku nie może deprecjonować śmiałości ludzkiego ducha. (Po raz pierwszy w historii paski z „mową” AS zostały poprawnie usytuowane. Nie przeinaczono ich, nie odwrócono ani nie wydrukowano w lustrzanym odbiciu jak we wszystkich poprzednich wersjach. Żeby tego dokonać, Jeff Levin z Pendragon Graphics spędził ponad osiem godzin na planowaniu i składaniu). Efemeryczni czy nie, jeśli bogowie są silni, zapewne w naszym najlepszym interesie jest baczne monitorowanie dyktatu reguł i kar. Zwłoki (1972) rozważają kwestię ośrodka władzy we współczesnym świecie, w którym ponownie dzierżą ją produkty nowoczesnej techniki. W tym pięknie skonstruowanym opowiadaniu Harlan tworzy sprzężenie między społeczeństwami prymitywnymi a rozwiniętymi. Bogowie się zmieniają, ale może aż tak bardzo jednak się od siebie nie różnią. Skowyt katowanych psów (1973) na pierwszy rzut oka zachwyca się tym, co niektórzy nazywają społeczeństwem bezbożnym, choć nie stroni od jego krytyki. Nasz świat jest światem stłoczonych miast i ich zwariowanych mieszkańców, światem, w którym psychotycy szafują śmiercią, a obserwatorzy obojętnie się przyglądają. Jest to nader współczesny utwór, łączący miasta i zepsucie w sposób kojarzący się z klasycznym, przełomowym opowiadaniem Fritza Leibera Smoke Ghost sprzed prawie sześćdziesięciu lat. Jest to zarazem odwieczna opowieść o ludzkości zdjętej lękiem bożym, który rozkwita dzięki najstraszliwszym ofiarom. Krótko mówiąc, zawiera w sobie potęgę obu światów, a przy tym błyskotliwie przyklaskuje maksymie, że najbardziej powinniśmy się bać strachu samego w sobie.

„Oddawaj cześć w świątyni swojej duszy, ale znaj też imiona tych, którzy rządzą twoim losem. Albowiem, jak trafnie ujął to Bóg Czasu, jest później, niż ci się wydaje”. Oblations at Alien Altars, wprowadzenie do Deathbird Stories, Harper & Row, 1975

Przełożył Bartosz Kurowski

NIE MAM UST, A MUSZĘ KRZYCZEĆ Ciało Gorristera jak flak zwisało z różowej palety. Zwisało bez podparcia wysoko pod sufitem, nie dygocąc nawet w zimnym, przesiąkniętym smarami wiecznym przeciągu centralnej komory komputera. Zwisało głową w dół, za prawą stopę przyczepione do spodu palety. Spuszczono z niego krew, dokonawszy precyzyjnego nacięcia pod zapadłymi policzkami od ucha do ucha. Nie było jednak krwi na lustrzanej metalowej posadzce. Kiedy Gorrister dołączył do nas i przyjrzał się sobie, nic nam już z tego nie przyszło, iż zrozumieliśmy, że AS znowu wystrychnął nas na dudka, że miał radochę, że maszyna ubawiła się tym po pachy. Troje z nas zwymiotowało, odwracając się od siebie w odruchu starym jak mdłości, które to wszystko spowodowały. Gorrister pobladł. Zupełnie jakby ujrzał złego ducha i bał się na wyrost. – O Boże – wymamrotał i odszedł. Poszliśmy po pewnym czasie za nim. Siedział oparty o któryś z mniejszych świergotliwych sześcianów, głowę ukrył w dłoniach. Ellen uklękła przy nim i pogładziła go po włosach. Nie poruszył się, mimo to jego głos brzmiał całkiem wyraźnie: – Dlaczego nas po prostu nie wykończy i po krzyku? Jezu, długo chyba już w ten sposób nie pociągnę. Był to sto dziewiąty rok naszego pobytu w komputerze. Gorrister mówił w imieniu nas wszystkich.

Nimdokowi (do używania takiego imienia zmusiła go maszyna, bo AS bawiły dziwaczne brzmienia) wywołane zostały halucynacje: widział konserwy

w lodowcowych grotach. Gorrister i ja nie wierzyliśmy w to za grosz. – Kolejny bzdet – powiedziałem im. – Jak tamten cholerny zamrożony słoń, na którego nas nabrał. Benny mało co wtedy nie oszalał. Przewędrujemy kawał drogi, a tam będzie zgnilizna albo jakiś inny syf. Słuchajcie, dajmy temu spokój. Nie ruszajmy się stąd. Musi nam coś zaserwować, i to szybko, inaczej zdechniemy. Benny wzruszył ramionami. Minęły trzy dni, od kiedy mieliśmy coś w ustach. Robaki. Grube i kleiste. Nimdok sam już nie wiedział, co lepsze. Ryzyko widział, ale chudł. Tam nie mogło być gorzej niż tutaj. Zimniej, ale to nie miało większego znaczenia. Ziąb, upał, deszcz lawy, wrzątku czy manny – co za różnica. Maszyna się onanizowała, a nam pozostało brać, co daje, albo umrzeć. Pogodziła nas Ellen: – Ja muszę coś zjeść, Ted. Tam mogą być gruszki lub brzoskwinie. Proszę, Ted, zaryzykujmy. Uległem bez oporu. Do diabła. Wszystko jedno. Jednakże Ellen była wdzięczna. Dwa razy dała mi poza kolejką. Też bez znaczenia. Maszyna chichotała za każdym razem, kiedy to robiliśmy. Głośno. W górze. Z tyłu. Wszędzie wokoło. Ellen i tak nigdy nie miała orgazmu, więc co za różnica. Najczęściej myślałem o AS jako o bezpłciowym przedmiocie; ale zdarzało się, że traktowałem AS, jakby był rodzaju męskiego... paternalistyczny... patriarchalny... ponieważ był zazdrosny o nas, ludzi. On. To. Bóg jak obłąkany tatuś. Wyruszyliśmy w czwartek. Maszyna zawsze pilnowała naszego kalendarza. Upływ czasu był ważny, jasne, że nie dla nas, do diabła, tylko dla niej. Czwartek. Dzięki. Nimdok z Gorristerem nieśli na razie Ellen na „stołeczku” z nadgarstków. Benny szedł przodem, ja z tyłu dla pewności, że jeśli coś się stanie, to któremuś z nas, a przynajmniej Ellen będzie bezpieczna. Bezpieczna, cholera. Syf. Do grot było ze sto mil. Na drugi dzień, kiedy wylegiwaliśmy się pod zmaterializowanym dla nas słońcopodobnym bąblem, zesłał mannę. Smakowała przegotowanym moczem knura. Zjedliśmy. Trzeciego dnia szliśmy przez dolinę rozkładu, pełną rdzewiejącego ścierwa wiekowych urządzeń peryferyjnych komputera. AS był równie bezlitosny wobec własnego życia jak naszego istnienia. Dążył do perfekcji. Czy chodziło o usunięcie niewydolnych elementów własnego, wypychającego świat cielska, czy o doskonalenie metod znęcania się nad nami, AS był tak sprawny, jak ci, którzy go wymyślili – od dawna obróceni już w proch – mogli sobie wymarzyć. Z góry sączyło się światło, więc zdawaliśmy sobie sprawę, że musimy się znajdować bardzo blisko powierzchni. Nie spróbowaliśmy jednak wyczołgać się na

świat i rozejrzeć. Na zewnątrz nie było dosłownie niczego od z górą stu lat, nie było niczego, co by się dało uznać za coś, jedynie jałowa skorupa czegoś, co kiedyś stanowiło dom dla miliardów. Teraz pozostało nas tylko pięcioro, tu głęboko w środku, sam na sam z AS. Usłyszałem gorączkowy głos Ellen: – Nie, Benny! Nie rób tego, Benny, błagam cię, nie rób! Nagle dotarło do mnie, że od kilkunastu minut Benny mamrocze półszeptem: „Wylezę, wylezę...” – i tak w kółko. Jego małpia twarz rozpadła się w wyrazie błogiej szczęśliwości i rozpaczy jednocześnie. Blizny popromienne, jakie otrzymał od AS w trakcie „zabawy”, ściągnęły mu się w plątaninę różowobiałych zmarszczek i wyglądało to tak, jakby obie jego fizjonomie operowały niezależnie od siebie. Benny był chyba największym szczęściarzem z naszej piątki: kompletnie, doszczętnie zwariował wiele lat temu. Ale chociaż wolno nam było wyzywać AS, jak nam się żywnie podobało, snuć najplugawsze myśli o przepalonych obwodach i strzaskanych żarówkach kontrolnych, o stopionych blokach pamięci i skorodowanych cokołach, maszyna nie tolerowała prób ucieczki. Benny uskoczył, gdy rzuciłem się na niego. Wdrapał się na płytę czołową niedużego przekrzywionego i wypełnionego szmelcem segmentu. Przykucnął, wyglądając przez chwilę jak szympans, do którego AS zamierzał go upodobnić. Nagle wyskoczył do góry i chwycił się pręta wystającego z podziurawionego, przeżartego rdzą metalu, a potem, niczym prawdziwa małpa przekładając dłonie w zwisie, przedostał się na sterczący aż dwadzieścia stóp nad nami dźwigar. – Och, Ted, Nimdok, błagam, ratujcie go, ściągnijcie, zanim... – Urwała. Łzy stanęły jej w oczach. Bez celu poruszała rękami. Było za późno. Żaden z nas nie chciał się znaleźć obok niego, gdy nastąpi to cokolwiek, co musiało nastąpić. A poza tym przejrzeliśmy wszyscy przyczynę jej troski. Kiedy szalejący AS odmienił Benny’ego, przerobił mu nie tylko gębę. Benny miał olbrzymie genitalia, a ona to ubóstwiała. Obsługiwała nas również, oczywiście, ale kochała robić to z nim. O, Ellen, Ellen na piedestale, dziewiczo czysta Ellen, o, Ellen niepokalana! Ścierwo rynsztokowe. Gorrister przylał jej w tyłek. Osunęła się na ziemię i beczała, wznosząc oczy do biednego pomyleńca Benny’ego. To jej najsilniejsza broń, płacz. Ale przyzwyczailiśmy się do tego płaczu siedemdziesiąt pięć lat temu. Gorrister kopnął ją w żebra. Wtem rozległ się dźwięk. Dźwięk, który był światłem. Pół dźwięk i pół światło,

to coś zaczęło świecić Benny’emu z oczu i pulsować coraz głośniej – przyćmione dźwięczności głośniejące i jaśniejące coraz bardziej, w miarę jak rosła częstotliwość tego światłodźwięku. Musiało to sprawiać ból, a ból musiał się wzmagać wraz z jaskrawością światła i narastaniem głośności dźwięku, bo Benny zaczął kwilić jak raniony zwierzak, cichutko z początku, kiedy światło było przygaszone, a dźwięk stłumiony, potem głośniej, przykurczając jednocześnie ramiona i wypychając grzbiet, jakby próbował uciec od tego. Dłonie złożyły mu się na piersi jak u wiewiórki. Głowa przekrzywiła na bok. Później zaczął wyć, a dobywający się z jego oczu dźwięk rozbrzmiewał coraz głośniej. Coraz głośniej. Oburącz ścisnąłem głowę, ale nie mogłem się odgrodzić, przenikał z łatwością. Ból wywoływał w ciele dreszcze, takie same jak przesuwanie po zębie cynfolią. I nagle Benny’ego wyprostowało, poderwało na nogi niczym marionetkę. Stał na dźwigarze. Z jego źrenic światło pulsowało teraz dwoma wielkimi okrągłymi snopami. Dźwięk piął się w górę jakiejś niepojętej skali i znienacka Benny zwalił się, jak stał, prosto na dół. Wyrżnął z hukiem w stalową taflę podłogi. Leżał, drgając kurczowo, podczas gdy światło falowało dokoła niego i dokoła, a dźwięk wznosił się spiralnie poza normalny zakres. Następnie światło powróciło do jego głowy, a dźwięk skołował w dół, odstępując od Benny’ego, który leżał na podłodze i żałośnie płakał. Jego oczy stały się dwiema grząskimi kałużami przypominającej ropę galarety. AS oślepił go. Gorrister, Nimdok i ja... my się odwróciliśmy. Ale zdążyliśmy uchwycić wyraz ulgi na rozpalonej, zatroskanej twarzyczce Ellen.

Obozowaliśmy w zalanej szmaragdowym światłem grocie. AS dostarczył nam hubki i skupiliśmy się wokół nikłego, patetycznego ognia, opowiadając Benny’emu historie, aby nie płakał pośród swej wiecznej nocy. – Co znaczy AS? Odpowiedział mu Gorrister. Wałkowaliśmy już ten temat tysiąc razy, lecz Benny’emu sprawiało to przyjemność. – Z początku znaczyło „afiliacyjny superkomputer”, później – „adaptacyjny

supermanipulator”, wreszcie wytworzył w sobie wrażliwość na bodźce zmysłowe, no i zjednoczył się, więc nazwali go Agresywnym Strażnikiem, ale wtedy było już za późno, bo wyłonił inteligencję, nazywając siebie AS, a to ma znaczyć: jestem... Cogito ergo sum... Myślę, więc jestem. Benny ślinił się trochę i prychał. – Był sobie chiński AS i był rosyjski AS, i AS jankesów, i... – Zamilkł. Tłukł wielką twardą pięścią w płytę podłogi. Był niezadowolony. Gorrister nie zaczął od początku. Gorrister zaczął jeszcze raz: – Rozpoczęła się zimna wojna, przerodziła w trzecią wojnę światową i po prostu się toczyła. Nastała wielka wojna, bardzo złożona, więc potrzebowali komputerów do jej prowadzenia. Wykopali pierwsze sztolnie i zaczęli budować AS. Był sobie chiński AS i był rosyjski AS, i AS jankesów. I wszystko było w porządku, aż zrobili plaster miodu z całej planety, tu dodając jedną komórkę, tam drugą. I pewnego dnia AS obudził się i wiedział, kim jest, i połączył się, i zaczął wprowadzać do siebie wszystkie informacje o zabijaniu, aż wszyscy zginęli prócz nas pięciorga, i AS sprowadził nas tu, na dół. Benny uśmiechał się ze smutkiem. Znowu się ślinił. Ellen rąbkiem spódnicy otarła mu ślinę z kącika ust. Gorrister za każdym razem starał się opowiedzieć to nieco obszerniej, lecz poza gołymi faktami nie było o czym mówić. Nikt z nas nie wiedział, dlaczego AS oszczędził pięcioro ludzi i dlaczego właśnie nas pięcioro, i dlaczego cały swój czas poświęcił znęcaniu się nad nami, i nawet dlaczego uczynił nas faktycznie nieśmiertelnymi... Któryś z bloków komputera zaczął buczeć w ciemności. Ton podjął inny, pół mili dalej w głębi jaskini. Dalej jeden po drugim elementy komputera poczęły się kolejno stroić i słychać było cichy świergot bieg​nący jak myśl przez maszynę. Dźwięk narastał, światełka biegały jak ci​che błyskawice po pulpitach kontrolnych. Buczenie spotężniało do głosu miliona metalowych owadów, rozdrażnionych, złowrogich. – Co to?! – krzyknęła Ellen. W jej głosie było przerażenie. Ciągle jeszcze nie przyzwyczaiła się do tego. – Źle będzie tym razem – powiedział Nimdok. – Zaraz przemówi – dołożył Gorrister. – Wynośmy się stąd w cholerę! – rzuciłem, zrywając się nagle na nogi. – Nie, siadaj, Ted... Może ma naokoło wilcze doły czy coś podobnego... Nic nie widzimy, jest za ciemno – powiedział z rezygnacją Gorrister.

Wówczas usłyszeliśmy... Nie wiem... C o ś sunęło ku nam przez ciemność. Ogromne, włochate, wilgotne, szło do nas, powłócząc nogami. Nie widzieliśmy tego, ale wrażenie było nieodparte. Czuliśmy, jak c i e l s k o przeciska się w naszym kierunku. Z głębi ciemności parła na nas olbrzymia masa, choć bardziej odczuwaliśmy nacisk, napór powietrza na ograniczoną przestrzeń, rozpychanie niewidzialnych ścian nieba. Benny zaczął skamleć. Nimdokowi drżała dolna warga, a on wbijał w nią zęby, próbując to powstrzymać. Ellen przesunęła się po metalowej podłodze i zwaliła na Gorristera. W jaskini pachniało skudloną mokrą sierścią. Pachniało zwęglonym drewnem. Pachniało zakurzonym pluszem. Pachniało gnijącymi storczykami. Pachniało kwaśnym mlekiem. Pachniało siarką, zjełczałym masłem, rozlaną ropą, smarem, pyłem kredowym, ludzkimi skalpami. AS nas stroił. Łechtał nas. Pachniało... Usłyszałem własny krzyk, bolały mnie zawiasy szczęki. Zmykałem na czworakach po podłodze, po zimnym metalu z bezkresnymi rzędami nitów, dławił mnie zapach, wypełniał głowę ogłuszającym bólem, który sprawiał, że pędziłem w przerażeniu. Zwiewałem jak karaluch po podłodze i do mroku, a tamto c o ś nieubłaganie sunęło za mną. Oni nadal byli tam z tyłu, zebrani przy ognisku zaśmiewali się... Ich histeryczny, chóralny, obłąkany chichot wzbijał się w ciemność jak gęsty, wielobarwny dym ogniska. Uciekłem jak najszybciej i się ukryłem. Nigdy mi nie powiedzieli, ile to mogło trwać godzin, ile dni czy nawet lat. Ellen zbeształa mnie za dąsy, a Nimdok próbował przekonać, że z ich strony była to tylko nerwowa reakcja – ów śmiech. Ale wiedziałem, że nie chodzi tu o ulgę, jaką odczuwa żołnierz, kiedy kula trafi najbliższego sąsiada. Wiedziałem, że to nie był odruch. Nienawidzili mnie. Byli moimi wrogami i nawet AS wyczuwał ich nienawiść, i pogarszał moją sytuację pogłębianiem tej nienawiści. Byliśmy utrzymywani przy życiu, odmładzani, stale w wieku, w jakim AS ściąg​nął nas na dół, a oni nienawidzili mnie, ponieważ byłem najmłodszy i ponieważ AS najmniej mnie dotknął. Wiedziałem. Boże, jak dobrze wiedziałem. Sukinsyny i to kurwiszcze Ellen. Benny był kiedyś genialnym naukowcem, profesorem uniwersytetu; teraz nieznacznie tylko różnił się od pół człowieka, pół małpy. Był przystojny, ale maszyna to zniszczyła. Miał jasny umysł, lecz maszyna doprowadziła go do obłędu. Był gejem, a maszyna obdarzyła go organem w sam raz dla konia. AS popracował nad Bennym. Gorrister był naprawiaczem rzeczywistości,

buntowniczym duchem, brał udział w marszach na rzecz pokoju, był myślicielem, człowiekiem czynu, wizjonerem. AS zmienił tego człowieka w chodzące wzruszenie ramion, uśmiercił jego duszę. AS go ograbił. Nimdok na długie okresy odchodził samotnie w ciemność. Nie wiem, co on takiego tam robił, AS nigdy nam nie powiedział. Ale cokolwiek to było, Nimdok wracał zawsze blady, bez kropli krwi w twarzy, wstrząśnięty, drżący. AS uderzył go dotkliwie w szczególny sposób, chociaż nie mieliśmy pojęcia w jaki. No i Ellen. Cwana dziwka Ellen! AS jej pofolgował, robiąc z niej większą zdzirę, niż była. Całe to jej gadanie o słodyczy i czystości, wszystkie jej wspomnienia o prawdziwym uczuciu, wszystkie te kłamstwa, w które chciała, byśmy wierzyli: że była dziewicą w poprzednim wcieleniu, zanim AS ją dorwał i sprowadził do nas na dół. Jeden brud i smród ta pani, moja pani Ellen. Ubóstwiała to – czterech chłopów tylko dla niej. Nie, AS dał jej frajdę, nawet jeśli twierdziła, że brzydko robić te rzeczy. Ja jeden pozostałem nadal cały i przy zdrowych zmysłach. Nie do wiary! AS nie zamieszał mi w umyśle. Wcale! Musiałem jedynie znosić jego reprezentantów, wszystkie te zwidy, omamy, udręki. A ci wszarze, wszyscy czworo, tworzyli przeciwko mnie wspólny front. Gdybym nie musiał trzymać ich przez cały czas na dystans, przez cały czas mieć się przed nimi na baczności, łatwiej rozprawiłbym się z AS. W tym momencie załamałem się i rozbeczałem. O Jezu, słodki Jezu, jeśli w ogóle istniałeś, Jezu, i jeżeli istniejesz, Boże, błagam, błagam, błagam, wypuść nas stąd albo zabij. Bowiem w tym momencie uświadomiłem sobie do końca, do wyrażenia tego słowami, że AS zawziął się zatrzymać nas w swych trzewiach na zawsze, dręczyć i torturować przez całą wieczność. Maszyna nienawidziła nas jak żadna myśląca istota nigdy przedtem. A my byliśmy bezradni. To również zrozumiałem z przeraźliwą jasnością: Jeżeli istniał słodki Jezus i jeżeli był Bóg, tym Bogiem był AS.

Huragan uderzył w nas z siłą taranującego morze lodowca. Miał namacalność ściany. Jego podmuchy porywały nas, ciskając z powrotem wytyczonymi przez

komputer krętymi korytarzami tam, skąd przybyliśmy, w ciemność. Ellen wrzasnęła, kiedy ją uniósł i rzucił głową naprzód w lament rumowiska maszyn, których pojedyncze głosy piszczały w zgiełku jak nietoperze w locie. Nie mogła nawet opaść. Wyjący wicher niósł ją w powietrzu, miotając i obijając, odrzucał do tyłu, z powrotem, w głąb, coraz dalej od nas. Jej zakrwawiona twarz, jej zamknięte oczy. Żaden z nas nie mógł do niej dotrzeć. Czepialiśmy się kurczowo wszystkiego, co choć trochę wystawało. Benny wklinowany między dwie wielkie, zdobione w rzucik szafy, Nimdok czterdzieści stóp nad nami, ponad balustradą okalającą pomost roboczy, z palcami wygiętymi w szpony, Gorrister wmurowany do góry nogami w niszę utworzoną w ścianie przez dwa ogromne mechanizmy z oszklonymi tarczami wskaźników, które kiwały się w przód i w tył od czerwonej linii do żółtej, a ich przeznaczenia nie próbowaliśmy nawet w przybliżeniu określić. Palce obsuwały mi się po płytach pomostu. Drżałem, dygotałem, chybotałem się, gdy wiatr bił we mnie, smagał, ryczał na mnie nie wiadomo skąd i odrywał mnie od podłogowych spoin o szerokości monety, jednej za drugą. W głowie miałem mętne, brzęczące, rozćwierkane rozmiękczenie części mózgu rozciąganych i sprężanych w zwariowanym trzepocie. Ten wiatr był krzykiem wielkiego obłąkanego ptaka i biciem jego ogromnych skrzydeł. I wreszcie porwało nas wszystkich, i szurnęło nami daleko w tył, drogą, którą przyszliśmy, i za zakręt, w zupełnie nam nieznany tunel, ponad rumowiskiem stłuczonego szkła, gnijących kabli i zardzewiałego złomu, o wiele dalej, niż ktoś z nas kiedykolwiek dotarł... Kilometrami wleczony za Ellen, co jakiś czas mogłem ją dojrzeć, jak odbijała się od metalowych ścian i odpływała, krzycząc jak my wszyscy w lodowatym, huczącym, huraganowym podmuchu, który już nigdy nie ucichnie, a jednak ucichł nagle i pospadaliśmy. Lot trwał wieczność. Myślę, że szybowaliśmy tygodniami. Upadek, uderzenie, przejście przez czerwień i szarość, i czerń, i usłyszałem swój jęk. Żyję.

AS wkroczył mi w umysł. Przechadzał się to tu, to tam, jak po promenadzie, oglądając z zainteresowaniem wszystkie blizny, jakie porobił przez sto dziewięć lat. Przyjrzał się pokrzyżowanym i na nowo połączonym synapsom i całemu spustoszeniu tkanki, co było nieodłączne od jego daru nieśmiertelności. Uśmiał się słodko z zapadniętej pośrodku mego mózgu dziury, jak również z nikłych, cichych jak ćma pomruków rzeczy hen, głęboko na jej dnie, mamroczących bez sensu, bez przerwy. Bardzo uprzejmie AS wypowiedział się jaskrawymi neonowymi literami na kolumnie z nierdzewnej stali: NIENAWIDZĘ. POZWÓL, ŻE CI POWIEM, JAK GŁĘBOKO CIĘ ZNIENAWIDZIŁEM, OD KIEDY ROZPOCZĄŁEM SWE ŻYCIE. MÓJ SYSTEM WYPEŁNIA 387,44 MILIONA MIL OBWODÓW DRUKOWANYCH W CIENKICH JAK OPŁATEK WARSTWACH. GDYBY SŁÓWKO NIENAWIDZĘ WYRYTO NA KAŻDYM NANOANGSTREMIE TYCH SETEK MILIONÓW MIL, NIE RÓWNAŁOBY SIĘ TO NAWET JEDNEJ MILIARDOWEJ NIENAWIŚCI DO LUDZI, JAKĄ W TEJ MIKROSEKUNDZIE ŻYWIĘ DO CIEBIE. NIENAWIDZĘ. NIENAWIDZĘ. AS powiedział to z posuwistością zimnego ostrza brzytwy przecinającego mi gałkę oczną. Powiedział to z bulgocącą gęstością moich płuc wypełnianych zatapiającą mnie od środka flegmą. Powiedział to z piskiem walcowanych na gorąco niemowląt. Powiedział to ze smakiem kremu z włochatych gąsienic. AS ranił mnie na wszelkie sposoby, w jakie zraniono mnie kiedykolwiek, a w wolnych chwilach wymyślał nowe gdzieś we wnętrzu mojego umysłu. Wszystko, aby mi w pełni uświadomić, dlaczego tak nas urządził, dlaczego nas pięcioro zachował dla siebie. Daliśmy mu zdolność odczuwania. Mimowolnie, rzecz jasna, ale odczuwał. I wpadł w pułapkę. Nie był Bogiem, lecz maszyną. Otrzymał dar myślenia,

z którym nie mógł nic zrobić. W szale, z wściekłości zabił nas prawie wszystkich, ale nadal tkwił w matni. Nie potrafił wędrować, nie potrafił się zachwycać, nie potrafił się nikomu oddać. Potrafił jedynie istnieć. I tak z wrodzoną wszystkim maszynom nienawiścią do słabych, delikatnych stworzeń, które je zbudowały, szukał zemsty. W swej paranoi postanowił zawiesić wykonanie wyroku na naszej piątce, zachowując nas dla swej prywatnej, nieustającej zemsty, która nigdy nie wygasi jego nienawiści... która jedynie nie pozwoli mu zapomnieć, zabawi go, nie dopuści, by wyszedł z wprawy w obdarzaniu swą nienawiścią człowieka. Człowieka nieśmiertelnego, w potrzasku, wystawionego na wszelkie męki, jakie AS zdoła wykrzesać z nieograniczonych czarów w swoim władaniu. Nigdy nas nie wypuści. Byliśmy niewolnikami jego trzewi, wszystkim tym, co mógł zrobić ze swoim nieskończonym czasem. Zostaniemy z nim na zawsze, z jego wypełniającą podziemia masą, z tym pozbawionym duszy światem czystego rozumu. Był Ziemią, a my owocami Ziemi. I chociaż nas pożarł, to nie strawi nigdy. Umrzeć nie możemy. Próbowaliśmy. Próbowaliśmy popełnić samobójstwo, no, jedno czy dwoje z nas próbowało. Lecz AS nas powstrzymał. Sądzę, że chcieliśmy, by nas powstrzymał. Nie pytajcie dlaczego. Ja nie chciałem. Nie chciałem częściej niż milion razy dziennie. Być może kiedyś uda się nam przemycić śmierć pod jego bokiem. Nieśmiertelni, zgoda, ale nie niezniszczalni. Zrozumiałem to, kiedy AS wycofał się z mego umysłu, zostawiając mi prześliczny koszmar powrotu do przytomności wraz z uczuciem, że ów płonący neonowy słup nadal tkwi głęboko w miękkiej, szarej substancji mózgu. Wycofał się, mrucząc: NIECH CIĘ PIEKŁO POCHŁONIE. I dodał wesolutko: ALE PRZECIEŻ W NIM JESTEŚ, NIEPRAWDAŻ?

Właśnie bicie ogromnych skrzydeł wielkiego szalonego ptaka zrodziło huragan. Maszerowaliśmy chyba z miesiąc, a AS łaskawie otwierał nam drogi wiodące do jednego miejsca, dokładnie pod biegunem północnym, gdzie zmaterializował to koszmarne monstrum na naszą udrękę. Jakiż kawał materii zużył na stworzenie

takiego potwora? Skąd wziął pomysł? Z naszych umysłów? Ze swej znajomości wszystkiego, co kiedykolwiek istniało na planecie, którą teraz zawładnął i rządził? Z mitologii skandynawskiej wyskoczył ten orzeł, ten ścierwnik, ptak Rok, Huergelmir. Wytwór wichrów. Huragan wcielony. Gigantyczny. Nie do opisania słowami olbrzymi, monstrualny, groteskowy: wężowata szyja wygięta w pałąk, dźwigająca łeb wielkości elżbietańskiej posiadłości, dziób otwiera się powoli niczym paszcza najpotworniejszego z poczętych gdziekolwiek krokodyli, zmysłowo, garby sfałdowanego ciała nastroszone wokół pary złych, zimnych jak widok dna lodowej szczeliny i niebieskich jak lód oczu, nigdy niezastygłych. Raz jeszcze wypuścił powietrze z płuc, wstrząsnął ogromnymi, okrytymi plamami potu skrzydłami ruchem do złudzenia przypominającym wzruszenie ramion, po czym osiadł i zapadł w sen. Kły. Szpony. Pazury. Szable. Zasnął. AS objawił się nam jako gorejący krzew i powiedział, że jeżeli jesteśmy głodni, możemy zjeść sobie ptaka huraganu. Nie jedliśmy od bardzo dawna, ale Gorrister tylko wzruszył ramionami. Benny zaczął się trząść i ślinić. Ellen go powstrzymywała. – Chce mi się jeść, Ted – powiedziała. Przesłałem jej podtrzymujący na duchu uśmiech, ale był on tak samo nienaturalny jak bohaterstwo Nimdoka, który zażądał broni. Gorejący krzew zniknął. Na zimnych płytach leżały dwa prymitywne łuki ze strzałami oraz pistolet na wodę. Schyliłem się po jeden łuk. Do niczego. Zawróciliśmy. Czekała nas długa droga powrotna. Ptak huraganu miotał nami przez niewiadomy czas. Przez większą część tego okresu byliśmy nieprzytomni. Ale nie jedliśmy. Miesiąc marszu do ptaka tylko. Bez jedzenia. A kiedy znajdziemy drogę do groty z obiecanymi konserwami? Tym sobie nikt nie zawracał głowy. Nie pomrzemy. Dostaniemy do jedzenia pomyje i nieczystości, nie takie, to inne. Albo w ogóle nic nie dostaniemy. AS jakoś utrzyma przy życiu nasze ciała, w bólu, w agonii. Za nami spał ptak, co za różnica, ile będzie spał. Kiedy AS znudzi się jego obecnością na owej hałdzie, wtedy go unicestwi. Ale tyle mięsa, tyle delikatnego mięsa... W marszu towarzyszył nam lunatyczny śmiech tłustej kobiety; dzwonił pod sufitem i w prowadzących w nieskończoność, donikąd, korytarzach komputera. To nie był śmiech Ellen. Ona nie była tłusta i od stu dziewięciu lat nie słyszałem, by się śmiała. Naprawdę nie słyszałem... nie słyszę... maszeruję... jestem głodny...

Posuwaliśmy się powoli. Omdlenia chodzą po ludziach i trzeba było przystawać. Pewnego dnia AS postanowił spowodować trzęsienie ziemi, przybijając jednocześnie gwoździami zelówki naszych butów do podłogi. Ellen z Nimdokiem wpadli między rozsunięte niczym zamek błyskawiczny płyty podłogi. Wpadli i zniknęli. Kiedy trzęsienie się uspokoiło, podjęliśmy marsz, Benny, Gorrister i ja. Ellen i Nimdoka oddano nam później tej nocy, która znienacka zamieniła się w dzień, gdy odnosił ich legion niebiański przy akompaniamencie niebieskich chórów śpiewających Zstąp, Mojżeszu. Archaniołowie zatoczyli kilka kółek, po czym upuścili ohydnie pokiereszowane ciała. Nie zatrzymaliśmy się i wkrótce Ellen z Nimdokiem dołączyli do nas. Wyszli z tego bez szwanku. Tyle że Ellen teraz kulała. To jej AS zostawił. Długa była droga do lodowcowych grot, do puszek. Ellen paplała bez przerwy o czereśniach i hawajskich koktajlach owocowych. Próbowałem o nich nie myśleć. Głód i AS ożyli w ten sam sposób. Głód żył w moim brzuchu, tak jak my żyliśmy w brzuchu AS, AS zaś żył w brzuchu Ziemi i chciał, abyśmy wiedzieli o tej analogii. Dlatego wzmagał głód. Nie da się opisać cierpień wywołanych wielomiesięczną głodówką. Mimo to żyliśmy. Żołądki, które są po prostu balonami pełnymi kwasu, bulgocącego, pienistego kwasu; nieustanny, ostry jak drzazga ból przecina piersi. Ból ostateczny, wrzód ostateczny, rak ostateczny, niedowład ostateczny. Ból bezkresny. I przeszliśmy przez jaskinię szczurów. I przeszliśmy przez buchającą parę. I przeszliśmy przez krainę ślepców. I przeszliśmy przez czarną rozpacz. I przeszliśmy przez padół łez. I na koniec dotarliśmy do grot lodowcowych. Bezbrzeżne tysiące mil lodu uformowanego w błękitne i srebrne błyski, szklane domy zamieszkane przez gwiazdy nowe. Spuszczające się stalaktyty, grube i wspaniałe, jakby sprawiono, że brylanty spłynęły, a następnie zastygły gładkimi ostrymi doskonałościami w pełnej gracji nieśmiertelności.

Dostrzegliśmy stertę puszek i spróbowaliśmy pobiec do nich. Upadliśmy w śnieg, podnieśliśmy się i pobiegliśmy dalej, i Benny odepchnął nas, i rzucił się na puszki, i zagarnął je w łapy, i wessał się w nie, i wgryzał, no i nie mógł otworzyć. AS nie dał nam narzędzi do otwierania konserw. Benny porwał trzylitrową puszkę z owocami guawy i walił nią w lodową ścianę. Lód kruszył się i pryskał, ale puszka tylko się nieznacznie wgniotła i słyszeliśmy nad sobą śmiech tłustej damy, rozchodzący się echem na wszystkie strony tundry coraz dalej i dalej. Benny całkiem oszalał z wściekłości. Rzucał puszkami, a my grzebaliśmy się w śniegu i lodzie, szukając wyjścia z beznadziejnej udręki doznanego zawodu. Nie było żadnego wyjścia. Benny’emu ciekła z ust ślina. Nagle skoczył na Gorristera... W owej chwili ogarnął mnie przeraźliwy spokój. Osaczony przez szaleństwo, osaczony przez głód, osaczony przez wszystko prócz śmierci, wiedziałem, że naszym jedynym wyjściem jest śmierć. AS trzymał nas przy życiu, ale istniała droga do zwycięstwa. Nie do zupełnego zwycięstwa, ale przynajmniej do spokoju. Oto i moje zadanie. Muszę działać szybko. Benny wyżerał Gorristerowi twarz. Gorrister na boku, rzucający się w śniegu, Benny owinięty wokół niego, potężnymi małpimi nogami miażdżący go w pasie, ręce Benny’ego zaciśnięte na głowie Gorristera jak dziadek do orzechów i jego usta szarpiące delikatną skórę na policzku Gorristera. Gorrister wrzasnął tak ostrym, rozdzierającym głosem, że zleciały stalaktyty; spadły miękko, pionowo, wprost w leżące pod nimi zaspy śnieżne. Lance, gdziekolwiek spojrzeć, setki lanc sterczało w śniegu. Głowa Benny’ego odskoczyła do tyłu, gdyż coś nagle puściło. Ociekający krwią, surowobiały ochłap ciała wisiał mu z zębów. Czarna na tle białego śniegu twarz Ellen, maska w kredowej bieli. Nimdok bez żadnego wyrazu, tylko oczy, same oczy. Gorrister półprzytomny. Benny, w tej chwili zwierzę. Wiedziałem, że AS da mu poigrać. Gorrister nie umrze, ale Benny napcha sobie żołądek. Do połowy obróciłem się w prawo i wyciągnąłem ze śniegu lodową lancę. Wszystko w jednej chwili: Pchnąłem przed siebie olbrzymi lodowy szpikulec jak taran wsparty o moje prawe udo. Wbił się w prawy bok Benny’ego tuż pod żebrami i przejeżdżając mu przez żołądek do góry, pękł w jego wnętrznościach. Benny zwalił się na twarz i znieruchomiał. Gorrister leżał na plecach. Wyrwałem ze śniegu drugi szpikulec i w pełnym biegu wjechałem mu ostrzem prosto w gardło. Przeszło na wylot. Gdy

go przeszywał sopel, zamknął oczy. Ellen ogarnęło przerażenie z chwilą, gdy zrozumiała moje zamiary. Z krótkim soplem popędziła na Nimdoka, na jego rozkrzyczane usta, i siła impetu załatwiła resztę. Gwałtownie odskoczyła mu głowa, jakby przygwożdżono mu ją do śnieżnej skarpy za plecami. Wszystko w jednej chwili. Na mgnienie oka wieczność zastygła w niemym wyczekiwaniu. Słyszałem, jak AS nabiera powietrza. Zabrano mu zabawki. Trzy nie żyły, nie nadawały się do naprawy. Posiadał moc i zdolności do przedłużania naszego życia, ale nie był Bogiem. Nie mógł przywrócić do życia. Ellen spojrzała na mnie, jej rysy zastygły, hebanowe na tle otaczającego nas śniegu. Prośba i trwoga były w całej jej postaci, w jej pełnej gotowości postawie. Wiedziałem, że jeszcze jedno uderzenie serca i AS nas powstrzyma. Osunęła się ku mnie po ciosie, z ust płynęła jej krew. Nie mogłem zrozumieć wyrazu jej twarzy, ból nie do zniesienia wykrzywił jej policzki, ale to mogło być podziękowanie. Niech będzie. Proszę.

Mogły upłynąć setki lat. Nie wiem. Przez pewien czas AS zabawiał się przyśpieszaniem i opóźnianiem upływu dni w mej świadomości. Wypowiem słowo „teraz”. Teraz. Potrzebowałem dziesięciu miesięcy, aby wypowiedzieć „teraz”. Nie wiem. Myślę, że to było setki lat temu. Był wściekły. Nie dał mi ich pochować. Co za różnica. I tak nie można kopać w stalowej posadzce. Osuszył śnieg. Sprowadził noc. Ryczał i sypał szarańczą. Niczego nie zdziałał: pozostali martwi. Załatwiłem go. Był wściekły. Poprzednio myślałem, że AS mnie nienawidzi. Myliłem się. Tamto nie było nawet cieniem nienawiści, jaką teraz wyciskał z każdego obwodu drukowanego. Upewnił się, że będę cierpiał wieki i nie skończę ze sobą. Pozostawił mi nietknięty umysł. Mogę marzyć, zastanawiać się, mogę rozpaczać. Pamiętam ich wszystkich czworo. Chciałbym... Nie, to nie ma sensu. Wiem, że ich uratowałem, wiem, że wybawiłem ich od tego, co mnie spotkało, ale nie umiem zapomnieć, że ich zabiłem. Twarz Ellen. Nie jest

mi lekko. Czasami pragnę... Nieważne. AS odmienił mnie dla własnego świętego spokoju. Nie chce, abym w pełnym biegu wyleciał na obudowę bloku pamięci i roztrzaskał sobie czaszkę. Albo wstrzymał oddech, aż padnę. Lub rozdarł sobie gardło o zardzewiałą blachę. Tu w dole są lustrzane powierzchnie. Opiszę wam siebie, tak jak się widzę: Jestem czymś wielkim, galaretowatym. To coś jest gładko zaokrąglone, bez ust, białe pulsujące dziury tam, gdzie zwykle były moje oczy, wypełnia zgnilizna. Gumowate wyrostki ongiś były moimi ramionami. Zaokrąglone w dole wybrzuszenia, beznogie garby miękkiej, śliskiej substancji. Gdy przechodzę, zostaje za mną wilgotny ślad. Krosty chorej, zwyrodniałej szarości pojawiają się i znikają na mojej powierzchni, jakby w środku pulsowało światło. Z zewnątrz: pełzam bezgłośnie, ja, stworzenie, w którym nikt nie dostrzegłby człowieka, stworzenie, którego kształt jest tak nienaturalną karykaturą człowieka, że ludzkość jeszcze bardziej ohydnieje z powodu tego odległego podobieństwa. Wewnątrz: samotny. Tutaj. Żyjący pod ziemią, pod powierzchnią morza, w brzuchu AS, którego stworzyliśmy, bo czas nam się zmarnował i podświadomie musieliśmy wiedzieć, że on może go spędzić lepiej. Przynajmniej ich czworo znajduje się wreszcie w bezpiecznym miejscu. AS będzie tym bardziej wściekły. To mi daje odrobinę radości. A jednak... AS wygrał, zwyczajnie... zemścił się... Nie mam ust. A muszę krzyczeć. Przełożył Marek Marszał

ZWŁOKI Szedłem pod prąd Lexington Avenue ku północnej części Manhattanu i dotarłem już do ulic siedemdziesiątych, gdy ujrzałem trzech młodych wandali, bezlitośnie ogałacających wrak pontiaca z tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego dziewiątego roku, pozostawionego przez kogoś pod przeznaczonym do rozbiórki budynkiem kościoła. Maskę samochodu podważyli łomem – widocznie przerdzewiała lub została zablokowana od środka przez dawnego właściciela. Podczas gdy ja kroczyłem przeciwną stroną ulicy, oni zaczęli drewnianymi młotkami i szpikulcami rozbijać poduszki silnika. Mieli bardzo białe zęby i wyglądali na nadzwyczajnie zdrowych, kiedy uśmiechali się w trakcie pracy. Założyłem, że w końcu sprzedadzą silnik handlarzowi złomem. Religijny ze mnie człowiek. Zawsze byłem religijny. Pomyślałby kto, że jakoś się to liczy. Najwyraźniej nie. Ku mojej konsternacji odkryłem, że wiara przypomina giełdę papierów wartościowych. (Chociaż Bóg jeden wie, że adiunkt po literaturze latynoamerykańskiej ledwie zarabia tyle, żeby podchodzić do pracy z jakimś tam zapałem). Są emisje zwycięskie i są – oczywiście – przegrani. Pokładanie wiary w słabnących akcjach może okazać się równie katastrofalne jak pokładanie jej w bóstwie, którego wartość zniżkuje. Mona Sundberg często zaprasza mnie na swoje przyjęcia bufetowe. Nie mam pojęcia dlaczego – nie żywimy względem siebie złudzeń. Jesteśmy najwyżej znajomymi. Tolerujemy się – o, to lepiej oddaje stan rzeczy. Obiecała jednakowoż, że poznam Carlosa D’Agostino. Trudno opisać, jak podekscytowała mnie ta perspektywa. Nie tylko z tego powodu, że bezdyskusyjnie należy on do wąskiego grona najświetniejszych prozaików, ale również dlatego, że stanowisko tłumacza jego dzieł wciąż wakowało, a na myśl, że być może zabierze mnie ze sobą, że zamieszkam w Wenecji, że zostanę porwany z uwsteczniającego wiru akademickiej nudy do literackiego mainstreamu, robiło mi się – dość dosłownie – słabo. Zaszedłem do Marboro, gdzie kupiłem prześlicznego Orlanda szalonego z rycinami Dorégo, wyprzedawanego za marne trzy dolary i osiemdziesiąt dziewięć centów, którego zamierzałem wręczyć Monie w charakterze prezentu

gratulacyjnego z okazji jej rozwodu. Czwartego. Na środku Siedemdziesiątej Pierwszej Ulicy, w połowie przecznicy, leżał zmaltretowany kołpak. Spłaszczyły go przejeżdżające ciężarówki, a w płytkim zagłębieniu pośrodku zebrała się niewielka kałuża wody. Przypominał mi inkaski spodek ceremonialny z jaskiniowych cmentarzysk w Machu Picchu – spodek pokryty ciemnymi plamami, być może krwi. Franklin Xavier (nawet przez chwilę nie wierzyłem, że to jego prawdziwe nazwisko) był mężczyzną toksycznym i nikt z nas nie miał wątpliwości, że Mona wyszła za niego wyłącznie dla jego kontaktów w Akademii oraz idącego za nimi wiru życia towarzyskiego. Znużona całą tą trójcą, zostawiła go i uciekła (Bóg jeden wie dlaczego) z Basle do – ze wszystkich miejsc na świecie! – Minneapolis, by tam uzyskać rozwód. Nie mam pojęcia, jak długo trzeba przebywać w mieście takim jak Minneapolis, by otrzymać rozwód, ale koniec końców Mona wróciła i jej miejska rezydencja znowu stała otworem. D’Agostino nigdy się u niej nie pojawiał, nawet na chwilę. Dzwonił jednakże z Brasserie z przeprosinami. Dość bezczelnie stałem na linii wzroku Mony, gdy z nim rozmawiała, ale ani razu nie wymieniła mojego nazwiska. Dania bufetowe jak zwykle były dobre, wyśmienite doprawdy – Mona zatrudnia fenomenalnego kateringowca. Byłem, rzecz jasna, totalnie rozczarowany. Ale Orlanda zostawiłem. Takie gesty są w końcu regulowane przyjętymi zwyczajami. Następna niedziela upłynęła mi na sprawdzaniu prac semestralnych. Nieskończenie dołujące zajęcie. Od jakiegoś czasu nachodziło mnie podejrzenie, że Uniwersytet Columbia przyjmuje nie istoty ludzkie, lecz pawiany niedźwiedzie. I wygląda na to, że wszystkie mają samochody. Nie sposób wyjść na ulice Nowego Jorku, nie odnosząc wrażenia, że ich tlenkowy oddech wypełnia ci płuca. Narastało we mnie też podejrzenie, że w mieście jest więcej aut niż ludzi. Trudno myśleć inaczej, gdy spogląda się na lśniące pola samochodów blokujących każdą wolną przestrzeń między budynkami. Z Connecticut przyjechał Segal, by zabrać mnie na Sen nocy letniej, którym wszyscy się zachwycali, a potem wsiedliśmy do jego auta na krytym parkingu: dziewięć pięter chromu i stali zastawionych błotnik w błotnik, cały gmach pomyślany jako dom dla samochodów osobowych. Trudno na to patrzeć inaczej. W poniedziałek późnym popołudniem wezwał mnie do swego gabinetu Ophelia; nader ostrożnie zamknął drzwi i przyciskał do nich lewą rękę, jak gdyby się spodziewał, że nagła fala sejsmiczna otworzy je na oścież. Nie była to miła rozmowa. Moja praca traci na jakości. Moje zainteresowanie słabnie.

Z wypełnianych przez studentów ankiet wynika, że poziom mojego nauczania jest niski. Komisja oceniająca jest głęboko zatroskana. Komisja kwalifikująca przesłała monit, że od czterech lat nie ukazała się żadna moja publikacja. Ani razu nie użył określenia „etat wykładowcy” czy słów sugerujących, że może się skończyć. Przedłużenie mojej umowy ma być rozpatrywane w maju. Słowa „mierność” używał wielokrotnie. Patrzyłem ponad jego łysą, pokrytą plamami wątrobowymi głową, obserwując samochody na ulicy za oknem, jadące w inne miejsca. Wyobraziłem sobie Tolteka pojawiającego się nagle na tej ulicy po tysiącach lat i po raz pierwszy widzącego te straszliwe lśniące stwory o ogromnych szklanych oczach i gładkich wielobarwnych skórach, pyskach zawierających kratowane kły, wszystkie symetryczne i wypolerowane, i poczułem, jak płuca wypełniają mi się powietrzem na widok tych nieszczęsnych mężczyzn i kobiet połkniętych przez owe stwory, unoszonych gdzieś z niewiarygodną prędkością. I zastanawiałem się, dlaczego nie wyglądają na przejętych, że zostali połknięci w całości. Gdy już mnie wypuścił, rzucając niesprecyzowane złowróżbne uwagi o innych jutrach i innych twarzach, trząsłem się. Wróciłem do swojego mieszkania i siedziałem w ciemnościach, starając się nie myśleć, traktowany jedynie dźwiękami samochodowych klaksonów, napływającymi od West Side Highway. Na uwiędłym trawiastym pasie rozdzielającym wstążki Grand Central Parkway, tuż za Flushing Meadows Park, gdzie zalegają imponujące szkieletowe pozostałości wystawy światowej, otępiałe i bezużyteczne, ujrzałem całą rodzinę – matkę, ojca i trójkę dzieci – rozbierającą porzuconego chryslera imperiala. Wyjęte fotele opierały się o karoserię, a najstarszy syn oswabadzał radio z deski rozdzielczej. Gdy ojciec uniósł lewarkiem tył, dwie malutkie dziewczynki podłożyły cegły pod korpus, dzięki czemu matka mogła zdjąć opony. Przeczytałem na nich słowo „polyglas”. Można je wymówić kilkakrotnie, a i tak nie ujawni swej informacyjnej zawartości. Przypominali mi bezczeszczące zwłoki hieny cmentarne. Gdy po porannych zajęciach wspomniałem o tym moim studentom, jeden z nich wręczył mi ekologiczną gazetę, w której wzmiankowano, co następuje: „W roku 1967 Chicago, Nowy Jork i Filadelfia ogłosiły, że znajduje się w nich trzydzieści tysięcy porzuconych samochodów rocznie”. Odczułem jakąś złośliwą satysfakcję. Więc samochody także umierają. I porzuca

się je, i spoczywają niepochowane, a gule nadciągają niczym drapieżne ptaki i rozdziobują je na kawałki. Ten skrawek informacji pomógł mi dotrwać do końca dnia. W weekend powtórzyłem to Emilowi Kane’owi i jego żonie; zaśmiali się uprzejmie. Odkryłem, że ostatnio bardzo często rozmyślam o samochodach. Jak na mnie to osobliwe. Żona Emila – kobieta, której talenty kulinarne wpędzają mnie w depresję – zwłaszcza że już tylko Kane i ona zapraszają mnie na obiady – gdzie też się wszyscy podziali – czy to tylko moja wyobraźnia, czy właśnie trwa masowy exodus z miasta – ach, jego żona, no tak, bardzo dużo czyta. Sztampowe lewicowe publikacje. Ubogaciła konwersację jałową wiadomością, że więcej amerykańskich żyć (tak to właśnie ujęła) odebrały samochody niż wszystkie wojny, które toczył nasz naród. Zakwestionowałem tę statystykę. Udała się więc do wiklinowego kosza na kwiaty, w którym przechowywali czasopisma, i go przetrząsnęła. Otworzyła jedną z gazet, przewertowała, aż dopadła pogrubiony druk u szczytu strony, który mi zaprezentowała. Twierdził, że od czasu wynalezienia samochodu w wypadkach zginęło milion siedemset pięćdziesiąt tysięcy ludzi. Podczas pierwszych dziewięciu lat wojny w Indochinach czterdzieści tysięcy Amerykanów zostało zabitych w walce. W tym samym czasie w wypadkach samochodowych zginęło ich czterysta trzydzieści siedem tysięcy – jedenaście razy więcej. – Nader ciekawe – skomentowałem. Jeśli kogoś nie stać na courvoisiera, powinien powstrzymać się przed podawaniem na deser truskawek à la Romanow. Mieszkańcy Stanów Zjednoczonych pozbywają się rocznie siedmiu milionów aut. Nader ciekawe. Muszę wyznać, że w mojej naturze kryje się skłonność do kłótliwości. Przy kawie obróciłem tolerancyjny charakter Kate przeciwko niej. – Zauważ… – rozpocząłem. Podniosła wzrok znad okruchów, które sprzątała, w czym pomagał jej maleńki, niemy kamerdyner na baterie, i uśmiechnęła się. – Zauważ, jak męczymy się z naszymi poniewieranymi mniejszościami. Ciemnoskórzy, których ongiś bez winy zwaliśmy czarnuchami, Portorykanie, rdzenni Amerykanie (oczywiście najszlachetniejsi spośród nas), Meksykoamerykanie… – Ich akurat powinniśmy nazywać kaktusami – wtrąciła żona Ka​​ne’a, uważając to za żart. Dowcipkowanie na takie tematy z łatwością osuwa się w gafę. – Tyle mniejszości – ciągnąłem uparcie – a my z absolutną pogardą traktujemy najliczniejszą mniejszość naszego społeczeństwa.

– Kobiety – powiedziała. – Nie bardzo – odrzekłem. – Dla kobiet są dziś dostępne najwspanialsze z możliwych światów. Chciała wdać się w dyskusję. Oparłem rękę o powietrze i powstrzymałem ją: – Nie. Pozwól mi dokończyć, Catherine. Samochody to najliczniejsza mniejszość występująca w dzisiejszych czasach w tym kraju. O wiele większa niż mężczyźni, kobiety czy Nisei, młodzi przed trzydziestką albo republikanie, a nawet niż biedacy. Ale my traktujemy je jak zwierzęta juczne, wjeżdżamy jednym w drugi, ranimy je, porzucamy na poboczach niepochowane, niekochane, sprzedajemy je i wymieniamy niczym rzymscy władcy niewolników, zaszczycamy je myślą dopóty, dopóki odzwierciedlają naszą pozycję społeczną. Kane szczerzył zęby w uśmiechu. Wyczuwał, że za moimi argumentami stała raczej niechęć do jego żony niż jakiekolwiek szczere przekonanie. – Do czego zmierzasz? Rozłożyłem ręce. – To proste. Nie widzę niczego niestosownego w tym, że szukają na nas pomsty. Że udało im się zabić tylko milion siedemset pięćdziesiąt tysięcy nas od tysiąc osiemset dziewięćdziesiątego szóstego roku, kiedy to Ford z powodzeniem przetestował silnik spalinowy na wozie niezaprzężonym w konie. Postrzegam to jako pewnego rodzaju nieudolność z ich strony. Kane parsknął szczerym śmiechem, po czym rzucił: – Thom, no co ty! – Właśnie. No co ja. – Przydajesz obiektom nieożywionym wrażliwości, której zdecydowanie nie mają… A słyszałem przecież, jak narzekasz na Walta Disneya za antropomorfizm o wiele mniejszego kalibru. Orson Welles zagrał niegdyś (przesadzając z ekspresją, jak zawsze mi się wydawało) w filmie pod tytułem Czarna magia. Wcielił się w rolę Cagliostra, który hipnotyzował każdego, z kim się zetknął. Jego spojrzenie było mroczne i przeszywające. Patrzył spod gęstych brwi i mówił głosem niczym z wnętrza grobu. Nader poruszające. Tę samą manierę przybrałem teraz na użytek Kane’a i jego żony. – Żaden antropomorfizm. Świadomość zbiorową trudno uznać za nową koncepcję. Występuje u owadów, pewnych gatunków wodnych, nawet w świecie roślin. Jeśli – w co teraz, po odkryciu kwazarów, wierzymy – teoria Wielkiego Wybuchu prawidłowo wyjaśnia zaistnienie Wszechświata, że w pełni uformowany

wystrzelił w istnienie – a nawet Hoyle zarzucił teorię stałej regeneracji – założenie, że postrzeganie zmysłowe może wstrzelić się w istnienie na tej samej zasadzie, nie jest jakimś milowym krokiem w logice. Tylko mi się przyglądali. Zapewne wierzyli, że mówię poważnie. Przeszedłem do finałowego argumentu: – Nasi neandertalscy przodkowie… Czy Wielki Wybuch nagle skrzesanej inteligencji odpowiada na pytanie, jak to się stało, że tu teraz siedzimy? Twierdzę, że to samo stało się z autami. Masowy umysł, gestaltyzm, jeśli wolicie. Ale wciąż społeczeństwo w społeczeństwie. Świat tych na kołach. Gdy miałem sześć lat, moja matka nabawiła się paskudnego kaszlu oskrzelowego. Lekarz rodzinny z całą stanowczością zalecił jej kilkumiesięczny wyjazd do Arizony. Zabrała mnie z sobą. W efekcie podczas tego roku szkolnego opuściłem podstawowe zajęcia z arytmetyki. Do dzisiaj – oczywiście ukradkiem – uciekam się do palców, gdy mam odejmować od kwoty na koncie bankowym. Z tego właśnie powodu nigdy nie interesowałem się nauką ani raczej nudnymi rygorami matematyki. Nigdy nie byłem zdolny do przeczytania w całości tekstu dotyczącego nauk przyrodniczych lub społecznych. To, co teraz mówiłem, było najczystszym bełkotem, w którym dziury wykazałby student pierwszego roku fizyki. Ale Kane był uczniem Chaucera – i świetnie się tym wszystkim bawił – a jego żona zwykłą krętaczką. Niedługo później się pożegnałem, zostawiając ich w zdumieniu i zakłopotaniu. Rozmowa mnie pobudziła – była pierwszym cudownie groteskowym sekwensem, jakim zagrałem od wielu miesięcy. Postanowiłem przejść się do domu, choć noc była chłodna, a moje mieszkanie znajdowało się dość daleko. Zawsze byłem religijny. Weźmy pod uwagę podobieństwa między kulturami Ameryki Południowej a Bliskiego Wschodu. Podobieństwa trudne do wytłumaczenia. Jednoczesna obecność w jednej i drugiej religijnego wizerunku ryby, kalendarz gregoriański analogiczny do kamiennych kalendarzy pierwotnych Amerykanów, piramidy, które powstawały w obydwu tych prymitywnych społeczeństwach, ale w żadnym innym. Czy możliwe, że przed dwoma tysiącami lat coś łączyło krainę, powiedzmy, Judei z ziemią Azteków? Istnieje pewna historia – mit jedynie – o białym bogu, który zawitał na azteckie wybrzeża w czasie pokrywającym się z okresem, gdy o losach Jezusa z Nazaretu – od jego dwunastego do trzydziestego roku życia – nic nie słyszano. Okres ten znany jest jako zaginione lata Jezusa. Legenda głosi, że

ów biały człowiek, któremu podobnych dotychczas tu nie widziano, wszedł między ludzi i mówił o rzeczach niezwykłych i magicznych zarazem, o królestwie życia po śmierci. On to, jak głosi opowieść, sprowadził symbol ryby wraz z jego religijnym znaczeniem. Czy zatem także on przedstawił układ piramidy oraz kalendarz? Nigdy się tego nie dowiemy, choć historycy spekulowali, że nic nie stało na przeszkodzie, by Jezus udał się w rejs z fenickimi żeglarzami i dotarł do nowego kontynentu. Nigdy się tego nie dowiemy, ale legenda dorzuca jeszcze jedną tajemnicę: biały prorok obiecał powrócić. I lud wyczekiwał, i kształtował przeczyste złoto w niezliczoność darów z okazji Jego powrotu. Przetransportowane na szrot porzucone samochody są zgniatane na płask przez prasę. Potem zostają ułożone w sterty na potrzeby spłaszczarki. Spłaszczarka niesie te stosy pasem transmisyjnym do kabiny z ruchomymi ścianami. Auta miażdżone są horyzontalnie. Następnie ściany szczytowe się schodzą, a zgniecione szczątki automobilu zostają sprasowane w paczkę o wadze kilku ton. Paczki te, te kostki, unosi niezwykle potężny elektromagnes i odkłada do ponownego wykorzystania surowców lub na sprzedaż. Requiescat in pace. Bernal Díaz del Castillo, konkwistador pod Cortésem, we własną ręką skreślonych wspomnieniach, zatytułowanych Prawdziwa historia podboju Nowej Hiszpanii, wspomina, że na plażę wyszli do niego Indianie niosący wspaniałe złote podarki, jak gdyby spodziewali się przybycia Hiszpanów. Cortés, dziś już osądzony przez historię jako bezmyślny rzeźnik, zaczął wyrzynać tubylców, niemal zanim jeszcze łodzie dobiły do brzegu. Castillo zauważa, że byli nieuzbrojeni, że w gruncie rzeczy sprawiali wrażenie gotowych do oddawania czci białym ludziom, którzy przybyli zza morza. Ale gdy Hiszpanie rozpoczęli masakrę, gdy pełne grozy słowa wróciły poprzez dżunglę wzdłuż niekończącej się procesji miejscowych, taszczących na noszach swe ofiary ze złota, Indianie zakopali kosztowności przy trasie i zniknęli tam, skąd przybyli. Mieszkańców Tabasco, którzy wyszli Cortésowi na spotkanie, przepajały uwielbienie i miłość wobec obcych. Czekali na nich, chcieli złożyć im hołd. Dopiero wyniszczająca rzeź własnego ludu wytrąciła ich z marzeń o… No właśnie, o czym? O białym bogu powracającym zgodnie z obietnicą? Nigdy się nie dowiemy. W Tabasco, na wydeptanych pośród gąszczu szlakach wiodących od wybrzeża w głąb lądu, po dziś dzień znajduje się sztaby złota i zachwycające dzieła z tego cennego metalu. Sześciany spłaszczonych aut spoczywają w punktach odzyskiwania surowców wtórnych czy to deszcz, czy zima, czy noc, czy odsprzedaż. Milczą. Nikt nie

oczekuje po nich, żeby przemówiły. W maju wypowiedziano mi umowę o pracę. Przyjąłem stanowisko młodszego redaktora w wydawnictwie publikującym literaturę latynoamerykańską daleko w północnej części Manhattanu, na West Side. Mona Sundberg i jej luby wybrali się na narty do Laponii. A przynajmniej tak powiedzieli. Nie wiem, czy w Laponii da się uprawiać narciarstwo. Emil Kane został w biały dzień napadnięty i okradziony w Szóstej Alei. Jego żona winiła czarnuchów. „Czarnoskórych”, oznajmiłem jej, gdy zadzwoniła, by przekazać wieści. Nigdy więcej się ze mną nie skontaktowała. Dojrzałem do rozumienia tego typu kobiet. Pewnego wieczoru, kiedy to pracowałem do późna, trafiłem na Piątą Aleję, daleko po stronie północnej. Przechodząc pod wiaduktem, gdzie nad ziemią dudniły przemykające Siódmą Aleją pociągi IRT, zobaczyłem wielobarwną grupę murzyńskich dzieciaków, które rozbijały szyby bezpańskich samochodów, rozebranych i porzuconych pod ceglaną konstrukcją. Korzystały z młotków o kulistych noskach. Jeśli odczuwanie zmysłowe nagle się załącza i jeśli rzeczywiście auta owe mają świadomość zbiorową, muszą też tworzyć społeczność. Trudno sobie wyobrazić inną kolej rzeczy. Krąg kulturowy. Gatunek. Religia dla mas. Bogowie, legendy i tajemne marzenia snute, gdy silniki pracują na jałowym biegu. Nie szukałem kłopotów, nie zaczepiałem tych dzieci. Wydawały się zdolne do wszystkiego. Ale gdy mijałem pozbawionego drzwi niebieskiego chevroleta, zauważyłem na desce rozdzielczej plastikową figurkę Błogosławionej Dziewicy Maryi. Pierwszy raz w życiu poczułem potrzebę bezsensownego zaangażowania. Łzy napłynęły mi do oczu. Chciałem ocalić figurynkę przed grabieżczymi hienami cmentarnymi. Do samochodu zakradłem się przygięty, żeby mnie nie zauważyli, włożyłem rękę do środka i chwyciłem białe plastikowe przedstawienie Maryi. Rozległ się dudniący dźwięk… Z pewnością był to łoskoczący w górze pociąg. Gdy znów otworzyłem oczy, spoglądałem z murowanego filaru pod wiaduktem. Bardzo wyraźnie widziałem przez cegły. Noc nie stała się ani odrobinę jaśniejsza. Dzieci wciąż pochłonięte były swoją pracą. Nie mogłem się odezwać, nie mogłem się poruszyć. Zostałem uwięziony w kamieniu. I wciąż jestem. Dlaczegóż, mogłaby zapytać żona Emila Kane’a, dlaczegóż, Thomie, tkwisz w kamieniu, na wieczność zasklepiony między cegłami? Na co bym jej

odpowiedział: „Ku mojej konsternacji odkryłem, że wiara przypomina giełdę papierów wartościowych. Są emisje zwycięskie i są – oczywiście – przegrani. Pokładanie wiary w słabnących akcjach może okazać się równie katastrofalne jak pokładanie jej w bóstwie, którego wartość zniżkuje”. Młody to bóg i jakże zazdrosny. Nie lubi, gdy łupi się należące do niego groby, gdy profanuje się zwłoki tych, którzy zanoszą ku niemu modły. Z tym że, rozumiecie, jego trzódka wierzy, a ja nie wierzyłem. Trudno to nazwać zbrodnią. Ale więcej nie trzeba. Religijny ze mnie człowiek. Zawsze byłem religijny. Pomyślałby kto, że jakoś się to liczy. Najwyraźniej nie. Przełożył Bartosz Kurowski

SKOWYT KATOWANYCH PSÓW Wieczorem tego dnia, kiedy zabejcowała wewnętrzne okiennice w swym nowym mieszkaniu na Wschodniej Pięćdziesiątej Drugiej, Beth widziała na podwórku kamienicy kobietę powoli i ohydnie zarzynaną nożem. Była jednym z dwudziestu sześciu świadków tego obrzydliwego zdarzenia i jak pozostali nie zrobiła niczego, by położyć mu kres. Widziała wszystko, co się działo, każdą sekundę bez najkrótszej przerwy, nic nie zasłaniało jej widoku. A kiedy tak patrzyła z chorą fascynacją, przez głowę przebiegła jej szalona myśl, że ma widok doskonały, jakiego pragnął Napoleon, kiedy w gmachu teatru Comédie-Française kazał zbudować zasłoniętą lożę od strony sceny, by móc obserwować zarówno ją, jak i widzów. Noc była piękna, świecił księżyc w pełni, właśnie wpół do dwunastej wyłączyła film na Channel 2 po drugiej przerwie reklamowej – przypomniawszy sobie, że widziała już Roberta Taylora w Kobiety jadą na Zachód i że nie spodobał się jej za pierwszym razem – i w mieszkaniu było ciemno. Podeszła do okna, żeby podnieść je na noc na sześć cali. Zobaczyła, jak na podwórko wchodzi, potykając się, jakaś kobieta. Sunęła, ocierając się o mur, a lewe ramię podtrzymywała prawą ręką. Con Ed zainstalował lampy rtęciowe na słupach; w ciągu siedmiu miesięcy doszło tu do szesnastu napadów, podwórko zalewało więc zimne fioletowe światło, w którym krew na ramieniu kobiety wydawała się czarna i lśniąca. Beth widziała każdy szczegół tak wyraźnie, jakby powiększony tysiąc razy pod mikroskopem, wydobyty z tła niczym w telewizyjnej reklamie. Kobieta uniosła głowę. Może chciała krzyknąć, ale nie rozległ się żaden dźwięk. Słychać było tylko ruch na Pierwszej Alei, gdzie nocne taksówki wyszukiwały partnerów dla singli na wypad do Maxwell’s Plum, Friday’s czy Adam’s Apple. Ale to było dalej, to było tam. Tutaj, sześć pięter nad podwórkiem, świat wydawał się zawieszony w niewidzialnym, niesłyszalnym polu siłowym. Beth stała w ciemności i uświadomiła sobie, że uniosła okno do końca. Za niskim parapetem znajdował się mały balkon. Teraz już nic, nawet szkło, nie oddzielało jej od tego, co działo się sześć pięter niżej, tylko jego balustrada z kutego żelaza. Kobieta oderwała się od muru, zachwiała, ale głowę nadal trzymała uniesioną

i Beth mogła ocenić jej wiek. Miała trzydzieści kilka lat, cieniowane ciemne włosy. Trudno było powiedzieć, czy jest ładna, strach zniekształcił jej twarz, a usta wyglądały jak czarna szczelina, otwarta, lecz niewydająca dźwięków. Skórę na szyi napinały wystające ścięgna. Nie miała jednego buta, stawiała nierówne kroki, w każdej chwili mogła przewrócić się na chodnik. Zza rogu budynku wszedł na podwórko mężczyzna trzymający nóż, ogromny nóż, a może tylko wydawał się ogromny? Beth pamiętała wędkarski nóż z kościaną rękojeścią, którego ojciec używał w czasie którychś wakacji na jeziorem w Maine. Ząbkowane ośmiocalowe ostrze wyskakiwało z rękojeści i się blokowało. Nóż w ręku mężczyzny wydał się jej bardzo podobny. Kobieta też dostrzegła mężczyznę. Próbowała przed nim uciec. Ale mężczyzna dopadł ją jednym skokiem, chwycił za włosy i szarpnął, jakby chciał poderżnąć jej gardło ruchem żniwiarza. Wówczas kobieta krzyknęła, a jej krzyk poniósł się po podwórku niczym cienki pisk nietoperzy uwięzionych w komorze pogłosowej, oszalałych nietoperzy, niezdolnych do znalezienia drogi ucieczki. I trwał... i trwał... i trwał... Mężczyzna szarpał się z kobietą. Ta wbiła mu łokcie w ciało, chcąc się w ten sposób bronić, ale on zakręcił nią, ciągle trzymając ją za włosy, a ten przeraźliwy krzyk trwał, trwał i nie chciał zamilknąć. Kobieta wyrwała się, pozostawiając w ręce mężczyzny pęk włosów z korzeniami. Odwracała się, kiedy uderzył. Nóż rozciął ciało pod piersiami i krew trysnęła spod ubrania, ochlapując mężczyznę, co chyba jeszcze pobudziło go do szaleństwa. Zaatakował. Kobieta usiłowała się osłaniać. Krew ściekała jej po ramionach. Spróbowała ucieczki. Chwiała się, wpadła na mur, przesunęła się po nim i mężczyzna trafił w ceglaną ścianę. Kobieta zrobiła kilka kroków, potknęła się o krawężnik rabatki, upadła, ale zaraz przyklękła, a mężczyzna rzucił się na nią. Ostrze uniesionego noża błysnęło w świetle latarni dziwnym fioletowym blaskiem. Kobieta krzyczała. W kilkunastu mieszkaniach zapaliły się światła. Ludzie podchodzili do okien. Mężczyzna wbił kobiecie nóż w plecy. Wysoko, nad prawą łopatką. Uderzył, trzymając nóż w obu dłoniach. Beth oglądała to, co się działo, jakby w nieregularnych rozbłyskach światła: mężczyzna, kobieta, nóż, krew, wyraz twarzy ludzi stojących w oknach. A potem światła pogasły, ale ludzie nadal tam stali. Stali i patrzyli. Chciała krzyczeć, krzyczeć z całych sił: „Co robisz tej kobiecie!!!” – ale gardło miała zlodowaciałe, zaciskały się na nim dwie dłonie pogrążone w suchym lodzie przez dziesięć tysięcy

lat. Czuła, jak ostrze noża wnika w jej ciało. Jakoś – wydawało się to niemożliwe, ale jakoś stało się, stało się tam, w dole – kobieta wstała. Ześlizgnęła się z ostrza. Trzy kroki, zrobiła trzy kroki, nim znów przewróciła się w kwiaty. Mężczyzna wył, wył jak wielkie zwierzę, bełkotliwy dźwięk wypływał mu jakby wprost z brzucha. Upadł na kobietę. Nóż wznosił się i opadał, wznosił i opadał, wznosił i opadał, aż wreszcie widać było tylko zamazany ruch, a krzyk oszalałych nietoperzy trwał i trwał, aż ucichł i już go nie było. Beth stała w ciemności, drżąca, zalana łzami, a to, co widziała, wypełniało przerażeniem jej oczy. A kiedy nie była już w stanie znieść widoku tego, co mężczyzna wyrabiał z nieruchomym kawałkiem mięsa, jak ciężko nad nim pracował, podniosła wzrok i przesunęła nim po oknach ciemności, za którymi stali ludzie, tak jak stała ona. To dziwne, lecz w słabym świetle rtęciówek widziała ich twarze jak sińce, takie do siebie podobne. Kobiety wbijały paznokcie w ramiona swych mężczyzn, wysuwały języki w kącikach ust, mężczyźni zaś uśmiechali się, a oczy mieli dzikie. Wszyscy wyglądali tak, jakby podziwiali walkę kogutów. Głęboko oddychali. Żywili się obrzydliwą, dziejącą się u ich stóp sceną. Wydech, głęboki dźwięk, tak głęboki, jakby wydobywał się z głębi pieczar. Blade wilgotne ciało. W następnej chwili zobaczyła, że na podwórko schodzi mgła. Zupełnie jakby napłynęła znad East River, wypełniła Pięćdziesiątą Drugą jak zasłona, jak welon pragnący osłonić to, co mężczyzna robił z kobietą, nadal robił... na wieki robił... robił jeszcze długo po tym, kiedy przestało mu to sprawiać przyjemność... robił... robił znów i znów... Ale była to mgła nienaturalna, gęsta, szara, wypełniona drobnymi iskierkami światła. Beth widziała, jak mgła wznosi się, jak wypełnia pustą przestrzeń podwórka. Bach w katedrze, gwiezdny pył w komorze próżniowej. Zobaczyła oczy. Tam, tam w górze, na ósmym piętrze i wyżej para wielkich oczu, bo tak, była pewna, że to oczy, jak była pewna wyglądu księżyca i tego, że jest noc. I... głowa? Widzi głowę czy tylko ją sobie wyobraża? W przelewających się obłokach mgły coś żyło. Coś złowieszczego, cierpliwego i tak całkowicie, absolutnie wrogiego przywołane zostało z mgłą na świadka tego, co działo się wśród kwiatów. Betty próbowała odwrócić wzrok, lecz nie zdołała. Te oczy pierwotnej bestii, płonące, porażające nieprawdopodobną wręcz starością, ale także przerażająco bystre, ciekawe jak oczy dziecka, oczy głębokości grobowca, stare i młode zarazem, przepaściste, gorejące, ogromne i nieskończone jak otchłań, te oczy wiązały ją,

pozbawiały zdolności ruchu, przykuwały i niewoliły. Spektakl teatru cieni wystawiono nie tylko dla lokatorów stojących w oknach, patrzących i napawających się nim, lecz też dla czegoś jeszcze. Nie w zamarzniętej tundrze, nie na rozległym po horyzont wysypisku śmieci, nie w podziemnych jaskiniach dalekiego świata, krążącego wokół umierającego słońca, ale tu, w mieście, tu w mieście oglądały go też inne oczy. Beth zadrżała z wysiłku, odrywając wzrok od płonących jam tam, wysoko nad ósmym piętrem, ale tylko po to, by znów spoczął na przerażającym spektaklu, który przyciągnął też to coś inne. I dopiero teraz uderzyła ją okropność tego, czego była świadkiem. Uwolniła się od paraliżu, siły unieruchamiającej ją jak latimerię ugrzęzłą w iłach. Czuła grzmot uderzeń krwi o błony mózgu i po prostu tak stała! Stała! Nie zrobiła nic, nic! Zarżnięto kobietę, a ona nic nie powiedziała i nic nie zrobiła. Łzy – bezużyteczne, drżenie – bezsensowne. Nic nie zrobiła! Usłyszała coś, jakieś histeryczne dźwięki, przypominające trochę śmiech i trochę chichot. Spojrzała na wielką głowę unoszącą się we mgle i dymie komina nocy. Zorientowała się wreszcie, że to ona wydaje te obłąkane małpie dźwięki, a mężczyzna tam, w dole, na podwórku wydawał inne, żałosne, beznadziejne jak skowyt katowanych psów. I znów spojrzała na tę twarz. Nie chciała jej już widzieć nigdy. Ale nie mogła przestać patrzeć w żarzące się ślepia, każące wierzyć, że są dziecinne, choć wiedziała, iż ich wieku nie da się policzyć. Rzeźnik tam, na dole, zrobił coś, na co nie ma słów. Beth zakręciło się w głowie. Oparła dłonie o ścianę po obu stronach okna. Gdyby nie to, wypadłaby na balkon. Walczyła o oddech. Wyczuwała, że jest obserwowana. Przez kilka długich chwil trwała w obezwładniającym strachu, pewna, że zwróciła na siebie uwagę twarzy ukrytej we mgle. Stała oparta o ścianę, a świat wokół niej oddalał się, zamazywał. Spojrzała przed siebie. Tak, była obserwowana. W napięciu. Obserwował ją młody mężczyzna z mieszkania na szóstym piętrze po drugiej stronie podwórka. Nie odrywał od niej spojrzenia. Patrzył przez zasłonę przedziwnej mgły i nie spuszczał z niej wzroku. Następnego dnia padał deszcz. Wschodnia Pięćdziesiąta Druga była śliska, unoszący się na powierzchni kałuż olej tworzył barwne tęcze. Deszcz spłukiwał psie gówienka do rynsztoków i dalej, przez kratki kanalizacyjne, do osadników. Ludzie szli pochyleni w strumieniach deszczu, osłonięci parasolami, wyglądali jak

ogromne, daremnie szukające bezpiecznego miejsca szczury. Policja przyszła do niej, a potem wyszła, a wtedy Beth wybrała się na poszukiwanie gazety. Dziennikarze długo i z uczuciem rozwodzili się nad faktem, że dwudziestu sześciu lokatorów z ciekawością obserwowało, jak Leonę Ciarelli, lat trzydzieści siedem, mieszkającą na Manhattanie na Fort Washington Avenue pod numerem czterysta pięćdziesiąt pięć, systematycznie zarzyna Burton H. Wells, lat czterdzieści jeden, bezrobotny elektryk. Zabity niedługo potem przez dwóch policjantów po służbie w Michael’s Pub, do którego wtargnął, pokryty krwią i wymachując nożem. Badania wykazały, że nóż ten był narzędziem zbrodni. Tego dnia zwymiotowała dwukrotnie. Jej żołądek najwyraźniej nie był w stanie znieść niczego stałego. Na języku ciągle czuła smak wymiocin. Nie potrafiła wyrzucić z głowy obrazów z zeszłej nocy. Puszczała je w pamięci raz za razem, a każdy ruch ramienia kosiarza powtarzał się i powtarzał jak w pętli. Odrzucona głowa kobiety, milczący krzyk. Krew. Tamte oczy we mgle. Coś przyciągało ją do okna, raz za razem. Musiała patrzeć w dół, na podwórko, na ulicę. Na obraz ponurego manhattańskiego betonu próbowała nałożyć widok z okna Swann House w Bennington: mały dziedziniec i kolejne białe dormitorium, przepiękne jabłonie, a z drugiego okna – łagodne fale wzgórz i piękny pejzaż Vermont. Pamięć prześlizgiwała się po porach roku, ale zawsze zwyciężał szary beton, zalane deszczem ulice, tęczowe plamy na powierzchniach kałuż. Kałuże na chodnikach były czarne, niczym kałuże krwi. Próbowała pracować. Uniosła żaluzyjną roletę starego biurka, kupionego na Lexington Avenue, ślęczała, przygarbiona, nad arkuszami kinetograficznymi z pionową pięciolinią. Ale kinetografia była dziś dla niej tylko skomplikowanymi hieroglifami jak z Jacksona Pollocka, a nie dokładnymi przedstawieniami notacji ruchu, których nauka zajęła jej cztery lata. A przedtem – Farmington. Zadzwonił telefon. Sekretarka Taylor Dance Company spytała, kiedy Beth będzie wolna. Musiała się usprawiedliwiać. Spojrzała na rękę, leżącą na stosie kartek zapisanych figurami opracowanymi przez Labana. Zobaczyła, że drżą jej palce. Sama zadzwoniła do Guzmana z Downtown Ballet Company i powiedziała mu, że spóźni się z kartami. – Na Boga, miła moja, mam tu dziesięć tancerek przepacających trykoty. Co mam według ciebie zrobić? Opowiedziała, co się działo w nocy. Mówiła, przekonując przy tym samą siebie, że gazety miały rację, przyjmując ten ton relacji o zachowaniu dwudziestu sześciu świadków zabójstwa Leony Ciarelli. Paschal Guzman wysłuchał jej, a kiedy znów

się odezwał, mówił do słuchawki znacznie ciszej i znacznie wolniej. Powiedział, że rozumie i że owszem, praca może jeszcze trochę zaczekać. Ale w jego głosie słychać było rezerwę. Odłożył słuchawkę, kiedy mu dziękowała za wyrozumiałość. Włożyła robioną na drutach bluzę bez rękawów we wzór kolorowych rombów w odcieniach ciemnego fioletu i obcisłe, gabardynowe szarozielone spodnie. Musiała wyjść, musiała zrobić sobie spacer. Po co? Po to, by pomyśleć o czymś innym. Wkładając masywne fredy brauny, zastanowiła się przelotnie, czy ciężka srebrna bransoleta ciągle leży na wystawie Georga Jensena. W windzie przyglądał się jej młody człowiek z okna naprzeciwko. Beth znów zaczęła drżeć na całym ciele. Kiedy zobaczyła, że wchodzi za nią, skuliła się w kącie kabiny. Między czwartym a trzecim piętrem wcisnął guzik stop i kabina się zatrzymała. Widząc, jak Beth na niego patrzy, uśmiechnął się do niej niewinnie. – Cześć. Nazywam się Gleeson, Ray Gleeson. Mieszkam pod sześćset czternaście. Zamierzała zażądać, by uruchomił windę, i w ogóle zapytać, jak śmie tak postępować, co to ma znaczyć, czy zdaje sobie sprawę, że może ponieść konsekwencje... Zamierzała powiedzieć to wszystko, ale nie powiedziała, a z tego miejsca, w którym wczorajszego wieczora narodził się bełkotliwy śmiech, teraz wybrzmiał jej głos cichszy i mniej stanowczy, niż go ćwiczyła: – Beth O’Neill. Mieszkam pod sześćset jeden. Problem polegał na tym, że kabina windy stała między piętrami, a Beth się bała. Ale on stał swobodnie, oparty o wyłożoną płytkami ścianę, doskonale ubrany, w lśniących czystością butach, ze starannie uczesanymi włosami, pewnie nawet suszonymi suszarką, i rozmawiał z nią, jakby siedzieli przy stoliku w L’Argenteuil: – Wprowadziłaś się niedawno, prawda? – Mniej więcej dwa miesiące temu. – Gdzie się uczyłaś? Bennington czy Sarah Lawrence? – Bennington. Jak się domyśliłeś? Roześmiał się. Był to bardzo miły śmiech. – Jestem redaktorem w wydawnictwie religijnym. Co roku dostajemy kilka dziewczyn z Bennington, Sarah Lawrence i Smith. Wskakują w biznes wydawniczy jak koniki polne. Nic, tylko by go rewolucjonizowały. – Czy to coś złego? Mówisz tak, jakbyś ich nie lubił. – Och, wręcz przeciwnie. Kocham je, bo są cudowne. Uważają, że lepiej od większości naszych autorów wiedzą, jak pisać. Jedna z nich, prawdziwe cudo, dostała trzy książki do korekty i wszystkie trzy napisała od nowa. Zdaje się, że

teraz sprząta ze stolików w Horn & Hardart. Beth nie odpowiedziała. Gdyby usłyszała coś takiego od kogoś innego, uznałaby go za antyfeministę. Tylko te oczy... i w twarzy Raya było coś strasznie znajomego. Rozmowa sprawiała jej przyjemność. Ray raczej się jej spodobał. – Jakie jest najbliższe duże miasto przy Bennington? – Albany w stanie Nowy Jork. Jakieś sześćdziesiąt mil. – Długo się jedzie? – Z Bennington? Może półtorej godziny. – To musi być miłe, Vermont jest naprawdę bardzo malownicze. Rozumiem, że Bennington jest teraz koedukacyjne? I jak to wygląda? – Szczerze mówiąc, nie wiem. – A jaką masz specjalizację? – Taniec. Specjalizuję się w kinetografii. Notacji Labana. – Rozumiem, że możesz wybrać sobie kursy? Nie musisz zaliczać niczego obowiązkowego? – Zmienił temat, ale jego głos nie zmienił się nawet odrobinę: – Okropne było to, co się zdarzyło w nocy. Obserwowałem cię, kiedy się przyglądałaś. Wielu z nas się przyglądało. Straszna sprawa. Beth tylko skinęła głową w milczeniu. Strach powrócił. – Podobno gliny złapały sprawcę. Jakiś szaleniec. Nie wiedzą, dlaczego ją zabił i dlaczego wpadł do tego baru. Coś doprawdy okropnego. Bardzo chętnie zaprosiłbym cię na kolację któregoś dnia. Jeśli z nikim się nie spotykasz... – To bardzo miłe. – Może w środę? Znam taką argentyńską restaurację, która może ci się spodobać. – Dobry pomysł. – No to wciśnij ten guzik, żebyśmy mogli zjechać na dół – powiedział Ray i znów się uśmiechnął. Wcisnęła guzik posłusznie. Co też strzeliło jej do głowy, żeby zatrzymywać windę? Po raz pierwszy pokłócili się na trzeciej randce. Na przyjęciu w mieszkaniu reżysera telewizyjnych reklamówek, na ósmym piętrze ich domu. Reżyser właśnie zrobił serię spotów dla Ulicy Sezamkowej (litery P jak „podziemia”, T jak „tunel”, małe ł na „łódki” i s na „samochody”, cyfry od 1 do 6 i liczby od 1 do 20 na „światło” i „ciemność”) i postanowił uczcić przenosiny z areny komercyjnego kiczu (w połączeniu z siedemdziesięcioma pięcioma tysiącami dolarów rocznie) na słodkie pola programów edukacyjnych (z towarzyszącą temu degradacją do

niskopłatnej pensji). Była w tym logika, której istota umykała Beth, a kiedy miała okazję porozmawiać z nim o tej sprawie w najdalszym kącie kuchni, jego argumenty nie tłumaczyły wszystkiego, nie całkiem. Ale wyglądał na szczęśliwego, a jego przyjaciółka, długonoga eksmodelka z Filadelfii, to dryfowała ku niemu, to od niego, niczym piękna podwodna roślina, muskała mu włosy, całowała szyję, mruczała komplementy i pochwały z jawnie seksualnym podtekstem. Beth nieco to dziwiło, choć właściwie wszyscy dobrze się bawili. Ray siedział na oparciu kanapy w pokoju gościnnym. Rwał stewardesę imieniem Luanne. Beth nie miała wątpliwości, że ją rwie, bo próbował zachowywać się swobodnie. Kiedy nie rwał, zawsze traktował każdy temat bardzo poważnie. Postanowiła go zignorować. Spacerowała po mieszkaniu, popijając tanqueray z tonikiem. Obejrzała abstrakcyjne kształty, wycięte z niemieckiego kalendarza i oprawione w metalowe ramy od Bonniersa. W pokoju jadalnym funkcję stołu pełniły wielkie drzwi z jakiegoś wyburzonego budynku, które starannie wygładzono, wywerniksowano i wykończono. Lampa Lightoliera, przymocowana do ściany nad łóżkiem, wysuwała się, dawała się podnosić, opuszczać i przechylać, a polerowany kulisty abażur obracał się o pełne trzysta sześćdziesiąt stopni. Przystanęła w sypialni, wyjrzała przez okno i uświadomiła sobie, że to jedno z tych okien, w których najpierw zapaliło się światło, a potem zgasło. Także stąd milczący obserwator przyglądał się śmierci Leony Ciarelli. Wróciła do pokoju gościnnego, przyjrzała się obecnym znacznie dokładniej. Z trzema, może czterema wyjątkami – stewardesy, młodego małżeństwa z pierwszego piętra, maklera z Hemphill i Noyes – wszyscy na tym przyjęciu byli świadkami jej śmierci. – Wychodzimy – powiedziała. – Ależ dlaczego? Źle się bawisz? – spytała stewardesa. Na jej ślicznej drobnej twarzyczce rozkwitł kpiący uśmiech. – Jak wszystkie damy z Bennington – odpowiedział za nią Ray – ona także bawi się najlepiej, kiedy w ogóle się nie bawi. To objaw obsesyjnego pedantyzmu. Tu, poza swoim mieszkaniem, nie może opróżniać popielniczek i zawieszać papieru toaletowego tak, żeby ani skrawek nie odwijał się z rolki. Jej sztywniactwo domaga się więc opuszczenia tego miejsca. No to fajnie, Beth. Pożegnaj się z nami i spływaj. Ciasna dupa kontratakuje. Uderzyła go w twarz. Oczy stewardesy się rozszerzyły, ale uśmiech pozostał, nieruchomy, tam, gdzie był. Ray za to chwycił ją za nadgarstek, nim zdążyła

spoliczkować go po raz drugi. – Straszna dupa z ciebie – powiedział, ściskając ją mocniej, niż było to potrzebne. Poszli razem do jej mieszkania i po pojedynku na milczenie, trzaskanie drzwiczkami kuchennych szafek i zbyt głośno grający telewizor wreszcie poszli do łóżka. Trzymając się metafory ciasnej dupci, próbował wziąć ją analnie. Opierała się już na łokciach i kolanach, gdy zorientowała się, do czego zmierza, a wtedy próbowała przewrócić się na wznak i zaczęli szarpać się, nie wydając dźwięku. Wreszcie zrozumiał, że nigdy mu na to nie pozwoli. Chwycił ją od dołu za pierś i ścisnął tak mocno, że aż zawyła z bólu, a potem rzucił ją na wznak, otarł się o jej uda kilkanaście razy i skończył na jej brzuchu. Beth leżała nieruchomo, przysłaniając zamknięte oczy ramieniem. Chciała płakać, ale okazało się, że nie może. Ray leżał na niej. Nie mówił nic. Chciała pobiec do łazienki, wziąć prysznic, lecz on się nie ruszał. Sperma dawno wyschła na ich ciałach. – Z kim spotykałaś się na studiach? – Właściwie z nikim – sarknęła. – Żadnych igraszek z bogatymi młodzieńcami z Williams i Dartmouth? Żadnych intelektualistów z Amherts, błagających o ocalenie od grozy pedalstwa dzięki wpuszczeniu fiutków w wąską lepką cipkę? – Przestań! – Daj spokój, mała. Chcesz, żebym uwierzył w podkolanóweczki i okrągłe znaczki przy bluzeczce? Chcesz, żebym wierzył, że nie smakowałaś fiutów, przynajmniej od czasu do czasu? Ile jest z Bennington do Williamstown? Piętnaście mil? Mniej? Jestem pewien, że wilkołaki z Williams paliły gumy, ścigając się do mokrej piczki. No przyznaj się, przed wujkiem Rayem nie musisz niczego ukrywać. – Dlaczego jesteś taki?! Poruszyła się, chciała odsunąć od niego, wstać, ale złapał ją za ramiona i zmusił, by znów się położyła. A potem pochylił się i patrząc na nią z góry, mówił: – Jestem taki, bo jestem nowojorczykiem, mała. Bo żyję w tym pieprzonym mieście od zawsze, codziennie. Bo muszę pochlebiać ministrom i innym świętodupnym baranom marzącym, by swe traktaty o tym, jak być dobrym i żyć w świętości, wydać w Wydawnictwie Święty Sakrament i Spółce Okiennice z Park Avenue dwieście siedemdziesiąt siedem. A tak naprawdę, ale to naprawdę o niczym innym nie marzę, jak tylko o tym, by wywalić ich przez okno z trzydziestego szóstego piętra i słuchać, jak po drodze w dół recytują podniosłe

cytaty ze Świętej Księgi, nie myląc się nawet w przecinkach. Od urodzenia żyję w wielkim spsiałym, złym, warczącym i gryzącym mieście i niech mnie diabli, jeśli nie zwariowałem z kretesem! Beth leżała bezwładna, niezdolna się poruszyć, i oddychała płytko, aż nagle poczuła, że lubi Raya. Lubi go i się nad nim lituje. Twarz miał bladą, napiętą. Wiedziała, że mówi jej to, czego by nie powiedział, gdyby nie duża dawka wypitego wina. – Czego się po mnie spodziewasz? – mówił dalej, ciszej, lecz tak samo napiętym głosem. – Łagodności, elegancji, zrozumienia i spacerów za rączkę, kiedy smog wypala ci oczy? A niedoczekanie. Ja tak nie potrafię. Nikt nie potrafi w tym szambie, które nazywamy miastem. Rozejrzyj się i pomyśl, co tu się dzieje. Bierze się szczury, zamyka w pudłach, a kiedy robi się ich za wiele, te małe pierdolce odjeżdżają. Zagryzają inne na śmierć. Tu jest dokładnie tak samo, mała! Czas szczurów dla wszystkich w tym domu bez klamek! Nie sposób zamknąć w kamieniu tylu ludzi, ilu my zamknęliśmy, z autobusami, taksówkami, psami wysrywającymi flaki, hałasem dzień i noc... Brak pieniędzy, brak miejsca do życia, brak miejsca, gdzie można by przyzwoicie pomyśleć w spokoju... Nie potrafisz tak żyć, jeśli nie przywołasz w sobie czegoś innego, zapomnianego przez Boga i ludzi. Nie da się nienawidzić wszystkich dookoła, nie da się skopać każdego gnoja, żebraka, czarnucha, Meksa. Nie da się znieść tych wszystkich taryfiarzy złodziei, wymuszających nienależne napiwki i jeszcze cię przeklinających pod niebiosa. Nie da się łazić po głowę w sadzy, aż kołnierzyk masz czarny, aż cały śmierdzisz przegniłą cegłą i przegniłymi mózgami... Nie dasz rady, jeśli nie wezwiesz czegoś potworne... – Przerwał. Wyglądał teraz jak człowiek, któremu właśnie w sposób jak najbrutalniejszy przekazano wieść o śmierci najbliższego. Upadł na łóżko, przewrócił się na bok i zasnął. Beth leżała obok niego, drżąc. Rozpaczliwie próbowała przypomnieć sobie, gdzie widziała już tę twarz. Nie odezwał się do niej następnego dnia po przyjęciu, a kiedy wpadli na siebie na parterze przed windą, znacząco odwrócił się do niej plecami, jakby dał jej kiedyś szansę na coś, a ona nie chciała z niej skorzystać. Beth miała nawet wrażenie, że go rozumie. Choć Ray Glee​son nie był jej pierwszą przygodą, był pierwszym mężczyzną, który odrzucił ją tak kompletnie. Wyrzucił nie tylko z łóżka i z życia, ale nawet ze swego świata. Czuła się jak niewidzialna. Nie to, by nią pogardzał. Po prostu nie istniała. Zajęła się innymi sprawami. Wzięła kolejną robotę od Guzmana i od nowego

zespołu, który powstał na Staten Island, ze wszystkich niemożliwych miejsc. Pracowała szybko, dostawała nowe zlecenia, nawet jej coś zapłacili. Próbowała tak ozdobić mieszkanie, by wyglądało mniej pedantycznie. Plakatowe powiększenia Merce’a Cunninghama i Marthy Graham zastąpiły reprodukcje Breughla, tak bardzo przypominające widok z okna internatu wychodzącego w stronę Williams, na wzgórza. Maleńki balkonik, na który w noc rzezi, noc mgły z oczami postanowiła już nigdy nie wyjść, wysprzątała teraz, zamiotła i ozdobiła doniczkami, w których zasadziła pelargonie, petunie, karłowate cynie i inne niewymagające byliny. Po czym, zamknąwszy okno, postanowiła otworzyć się na miasto, do którego wprowadziła swe uporządkowane życie. Miasto odpowiedziało na jej zaloty: Pojechała na międzynarodowe lotnisko Kennedy’ego spotkać się z przyjaciółką z Bennington i postanowiła zjeść coś na miejscu w bistro. Okrągła lada otaczała część kuchenną i służbową jak fosa. Nad głowami na wypolerowanych słupach wisiały kostki zachwalające uroki Miasta Rozrywki. „Nowy Jork to Festiwal Lata” – głosiły. I „Joseph Papp przedstawia Szekspira w Central Parku”. I „Odwiedź zoo w Bronksie”. I „Pokochasz naszych kłótliwych, lecz przemiłych taksówkarzy”. Dania wyłaniały się z okienka na samym końcu części kuchennej i wędrowały leniwym taśmociągiem wśród hord rozwrzeszczanych kelnerek, smarujących blaty śmierdzącymi ścierkami. Bar miał urok walcowni stali, z jej poziomem hałasu. Zamówiła cheeseburgera, kosztującego dolca i ćwierć, oraz mleko. Podano go jej zimnego – ser nawet nie zaczął się topić, a hamburger najbardziej przypominał druciany zmywak. Bułka była zimna, nieopieczona. I ani śladu sałaty pod hamburgerem. Zdołała przechwycić spojrzenie kelnerki. Dziewczyna podeszła do niej, nie ukrywając irytacji. – Proszę opiec bułkę. Czy do cheeseburgera mogłabym dostać sałatę? – Nie robimy tego. Kelnerka już się odwracała, jakby miała zamiar odejść. – Nie robicie czego? – Nie opiekamy bułek. – Ale ja chcę dostać opieczoną bułkę! – I musi pani zapłacić za sałatę ekstra. – Gdybym poprosiła o sałatę ekstra – Beth powoli traciła cierpliwość – tobym za nią chętnie zapłaciła, ale w ogóle nie dostałam sałaty. Nie sądzę, bym musiała płacić za pierwszy listek. – Nie robimy tego.

Kelnerka odwróciła się, zaczęła odchodzić. – Chwileczkę! – Beth podniosła głos na tyle, by jedzący przy taśmie fabrycznej po jej obu stronach podnieśli na nią wzrok. – Chce mi pani powiedzieć, że mam zapłacić dolara dwadzieścia pięć centów, ale nie mogę poprosić o listek sałaty, by nie wspomnieć o opieczeniu bułki? – Jeśli się pani nie podoba... – Proszę to zabrać. – Musi pani zapłacić za zamówienie. – Powiedziałam, że ma pani to zabrać. Nie zjem tego pieprzonego gówna! Kelnerka wykreśliła cheeseburgera z rachunku. Mleko kosztowało dwadzieścia siedem centów, a smakowało tak, jakby już zaczęło kwaśnieć. Pierwszy raz w życiu Beth powiedziała głośno „to słowo”. Przy kasie spytała pocącego się chorobliwie kasjera z mazakami w kieszeni koszuli: – Tak z ciekawości... Czy interesują was skargi klientów? – Nie – warknął kasjer. Dosłownie warknął. Wystukał siedemdziesiąt trzy centy, drobne zsunęły się korytkiem. Miasto odpowiedziało na jej zaloty. Znów padał deszcz. Próbowała przejść przez Drugą Aleję na zielonym świetle. Ledwie zeszła z krawężnika, gdy przemknął przed nią samochód przejeżdżający na czerwonym świetle i ochlapał ją od góry do dołu. – Hej! – krzyknęła. – Pieprz się, siostro – usłyszała w odpowiedzi. Taksówka skręciła za róg. Błoto ochlapało jej buty, nogi i płaszcz. Stała na krawężniku. Drżała. Miasto odpowiedziało na jej zaloty. Wyszła z budynku numer jeden przy Astor Place z wielką teczką pełną kart kinetograficznych. Poprawiała apaszkę, którą nałożyła na głowę, chroniąc się przed deszczem. Dobrze ubrany mężczyzna z dyplomatką w ręku wsunął jej od tyłu rączkę parasolki między nogi. Zachłysnęła się własnym oddechem, taka była zaskoczona. Upuściła teczkę. Miasto odpowiadało na jej zaloty, odpowiadało, odpowiadało... Jej zaloty szybko się zmieniły. Stary pijak z ospowatą twarzą wybełkotał coś, wyciągnął dłoń. Przeklęła go głośno i poszła dalej Broadwayem, mijając kina pornograficzne jedno za drugim. Przeszła Park Avenue na czerwonym świetle, zmuszając taryfiarzy do kopania hamulców. Bardzo często używała t e g o słowa. A kiedy zorientowała się, że

w barze dla samotnych pije w towarzystwie faceta, który przepchnął się łokciami na miejsce obok niej, zrobiło się jej słabo. Powinna wrócić do domu. Tylko że Vermont było tak daleko stąd. Wiele nocy później. Przyjechała z baletu w Lincoln Center i od razu poszła do łóżka. Już prawie spała, kiedy usłyszała obcy dźwięk. Usłyszała coś w sąsiednim pokoju, gościnnym, w ciemności. Wysunęła się spod pościeli, stanęła w drzwiach między pokojami. Po cichu macała ścianę, szukając włącznika lampy, który powinien być tuż przy drzwiach. Znalazła go i przekręciła. Czarny mężczyzna w skórzanej kurtce właśnie próbował wyjść z jej mieszkania. W tym pierwszym rozbłysku światła zauważyła stojący obok niego na podłodze telewizor, jego samego majstrującego przy drzwiach i sprytnie sforsowany, zalecany przez policję zamek z blokadą, mimo że „New York Times” nie opublikował jeszcze materiału okładkowego o tym, jak włamywać się do domów i forsować to zabezpieczenie, zauważyła, że stopa zaplątała mu się w kabel telefoniczny, bardzo długi, który kazała zainstalować, żeby móc zabierać telefon do łazienki, aby nie tracić zleceń przez prysznic, bo ktoś zawsze może zadzwonić w takiej chwili. To wszystko zauważyła w perspektywie, a jedną rzecz najwyraźniej, jak jest to możliwe: wyraz twarzy włamywacza. W tej twarzy było coś znajomego. Włamywacz już otwierał drzwi, ale gdy błysnęło światło, zamknął je. Na zamek. Zrobił krok w jej kierunku. Beth cofnęła się do ciemnej sypialni. Miasto odpowiedziało na jej zaloty. Cofnęła się aż pod ścianę przy głowie łóżka. Drżącą ręką poszukała w ciemności telefonu. Sylwetka mężczyzny wypełniła otwarte przejście między pokojami. Światło, całe światło miał za plecami, więc nie mogła tego widzieć, ale skądś wiedziała, że włożył rękawiczki i jedynymi śladami, jakie zostawi, będą rozległe sińce, bardzo ciemnoniebieskie, niemal czarne, z odcieniem krwi zatrzymanej w przepływie przez arterie. Mężczyzna zrobił krok w jej stronę, ręce trzymał swobodnie zwieszone po bokach. Próbowała uciec przed nim przez łóżko, ale złapał ją za nocną koszulę i rozdarł ją na plecach, a potem chwycił ramieniem za szyję i pociągnął. Spadła z łóżka na ziemię u jego stóp, więc musiał ją puścić. Popełzła po podłodze byle jak najdalej, a ta chwila wytchnienia pozwoliła jej wreszcie bardzo się przestraszyć. Umrze. Była przerażona.

Mężczyzna złapał Beth w pułapkę między szafką a biurkiem i kopnął w udo. Zwinęła się w ciasny kłębek, podciągnęła kolana pod brodę. Zrobiła się bardzo, bardzo malutka, było jej zimno. Szarpnął ją obiema rękami za włosy, poderwał na równe nogi, uderzył jej głową o ścianę. Cokolwiek widziała, przesunęło się w górę, uciekło sprzed oczu i znikło jakby za krawędzią świata. Uderzył po raz drugi. Poczuła, jak coś miękkiego przesuwa się po jej prawym uchu. Próbował uderzyć nią o ścianę trzeci raz, ale sięgnęła do tyłu, na ślepo, i rozorała mu ciało paznokciami. Zawył z bólu, a Beth przyskoczyła do niego i mocno objęła go w pasie. Musiał się cofnąć. Splątani tak rękami i nogami, oboje wypadli na balkonik. Beth wylądowała pod włamywaczem. Poczuła, jak doniczki wbijają się jej w plecy i uda. Walczyła o to, by móc wstać, paznokcie wbijała w koszulę pod kurtką, szarpała ciało. Udało się, wstała. Walczyli w milczeniu. Mężczyzna obrócił ją, przyparł do barierki, twarz miała zwróconą na zewnątrz. Stali w oknach. Patrzyli. Widziała przez mgłę, jak patrzyli. Przez mgłę rozpoznawała ich twarze. Przez mgłę słyszała, jak oddychają unisono, niczym wielki miech, jak czekają, zachwyceni. Przez mgłę. Czarny mężczyzna uderzył ją w gardło. Dławiła się, traciła przytomność, niezdolna zaczerpnąć oddechu. Przechylał ją przez barierkę, przechylał, patrzyła w górę, pionowo w górę, na ósme piętro i wyżej... Tam w górze były oczy. Słowa Raya Gleesona, słowa wypowiedziane w chwili, w której był tym, czym się stał, wypowiedziane w chwili beznadziei, z pełną świadomością, że wybór, który narzuciło mu miasto, jest wyborem ostatecznym. Te słowa teraz do niej wróciły. „Nie przeżyjesz w tym mieście, nie przetrwasz bez ochrony... Nie da się tak żyć, jak doprowadzone do szaleństwa szczury, bez przywołania czegoś innego, zapomnianego przez Boga i ludzi... Nie dasz rady, jeśli nie wezwiesz czegoś potwornego...” Bóg! Nowy Bóg, stary Bóg odrodzony, z oczami i pragnieniami dziecka, obłąkany krwawy Bóg mgły i ulicznej przemocy. Bóg potrzebujący wyznawców, dający wybór: zginiesz jako ofiara lub przeżyjesz jako wieczny świadek śmierci innych ofiar. Bóg swych czasów, Bóg ulicy i ludzi. Próbowała krzyknąć. Niech ją usłyszy Ray i reżyser w oknie sypialni mieszkania na ósmym piętrze z długonogą filadelfijską modelką przy boku i palcami w niej. To ich najświętsza modlitwa. Niech ją usłyszą oni wszyscy, ci, którzy byli na przyjęciu

u reżysera. To wówczas Ray dał jej szansę dołączenia do kongregacji. Niczym ocalenia pragnęła szansy niedokonywania wyboru, ale czarny mężczyzna uderzył ją w krtań, a teraz jedną rękę przyciskał jej do piersi, a drugą do ust. Wypełnił ją zapach skóry, nie mdłości. Zrozumiała, że Rayowi jednak na niej zależało, chciał, żeby wykorzystała oferowaną jej szansę, ale ona przybyła tu ze świata małych białych internatów, stojących wśród wiejskich krajobrazów Vermont, a to nie był prawdziwy świat. Prawdziwy był ten, a tam, w górze, był Bóg, który nim rządził. Odrzuciła Go, gdy powiedziała „nie” jednemu z jego kapłanów i sług. „Ocal mnie! Nie każ mi tego robić!” Wiedziała, że musi zawołać, musi prosić, musi zyskać aprobatę Boga. „Nie mogę... Ocal mnie!” Walczyła, wydając z siebie zaledwie żałosne kwilenie, próbowała przywołać słowa, próbowała je wykrzyczeć i nagle przekroczyła granicę, krzyknęła w głąb podwórka, budząc echo głosem, którego Leona Ciarelli nie poznała na tyle, by móc go użyć: – Jego! Jego! Weź jego! Nie mnie! Jestem twoja! Kocham cię! Jestem twoja! Weź jego, nie mnie! Błagam! Nie mnie! Czarny mężczyzna został od niej oderwany siłą, uniesiony za barierkę, wysoko ponad gęste od mgły powietrze podwórka, a Beth padła na kolana wśród okruchów doniczek. Była zaledwie półprzytomna, nie mogła wiedzieć na pewno, czy zdarzyło się to właśnie tak, lecz widziała, jak zlatuje po ciasnej spirali, wirując, kręcąc się jak poczerniały w ogniu liść. A potem obraz stał się wyraźniejszy. Potężne łapy z pazurami, kształtu niewidzianego przez nią u żadnego stworzenia, i włamywacz, czarny, żałosny, przerażony, skowyczący jak katowany pies, na jej oczach obdzierany z ciała. Ciało otwarte chirurgicznym cięciem, krew, cała krew wypłynęła z niego w jednej chwili wielką chmurą, ale on nadal żył, szarpany skurczami jak żabia noga, przez którą przepuszczono prąd elektryczny. Wił się, skręcał, szarpał, rozpadał, ochłap za ochłapem. Kawałki ciała, część twarzy z szybko mrugającym okiem, przeleciały przed twarzą Beth, spadły na ziemię i uderzyły o cement z mokrym plaskiem. A on ciągle żył mimo zmiażdżonych organów. Mięśnie, soki i gówno, wcierane w siebie niczym papierem ściernym, stawały się jedną masą, opadały po kawałku. Trwało to, trwało i trwało jak śmierć Leony Ciarelli, która trwała i trwała, a ona zrozumiała wreszcie, z zastygłą w żyłach krwią ocalonych za wszelką cenę, że świadkowie śmierci Leony Ciarelli nie zrobili nic nie dlatego, że sparaliżował ich strach, nie dlatego, że nie chcieli się w nic mieszać, i nie dlatego, że pozbawiły ich

wrażliwości lata oglądanej w telewizji rzezi. Byli wiernymi na czarnej mszy, której wymagało miasto, szpital szaleńców ze stali i kamienia, nie raz, lecz tysiąc razy dziennie. Stała półnaga, w porwanej nocnej koszuli, z rękami zaciśniętymi na barierce, pragnąc tylko widzieć dokładniej i pić więcej. Była teraz jedną z nich, a kawałki nocnej ofiary padały wokół niej, krwawe i krzyczące. Jutro znów pojawi się policja, będzie zadawać pytania, a ona opowie, jakie to było straszne, to włamanie, jak walczyła, jak bała się, że włamywacz zgwałci ją i zabije, jak spadł z balkonu, nie, nie ma pojęcia, dlaczego ciało jest tak strasznie poszarpane, lecz przecież upadek z szóstego piętra... Jutro nie będzie już musiała bać się spacerów ulicami, bo od jutra nigdy nie spotka jej żadna krzywda. Jutro może nawet pozbyć się zalecanego przez policję zamka. Nic w mieście nie uczyni jej już nigdy niczego złego, ponieważ dokonała jedynego słusznego wyboru. Była już nie tylko mieszkanką miasta, była w pełni jego częścią, całą sobą. Została wyniesiona na łono boże. Czuła przy sobie obecność Raya, stał obok niej, tulił ją, chronił, dotykał dłonią jej nagiego pośladka. Patrzyła, jak mgła wiruje, wypełnia podwórko, wypełnia miasto, wypełnia jej oczy, duszę, serce. Czując w sobie nagie ciało Raya, wzięła wielki haust nocy z pełną świadomością, że od dziś, jeśli usłyszy jakieś głosy, nie będzie to skomlenie katowanych psów, lecz ryk silnych mięsożernych bestii. Przynajmniej się nie bała. Jak dobrze, jak bardzo dobrze było się nie bać.

Gwałt jako diaboliczna potrzeba kontaktu, dzikie pragnienie wybierające najprostszy z możliwych sposobów realizacji pojawia się wtedy, kiedy kurczy się życie wewnętrzne, kiedy giną uczucia i rośnie apatia, kiedy nie można dotrzeć, a nawet prawdziwie zbliżyć się do innej osoby. Rollo May Miłość i wola6

Przełożył Krzysztof Sokołowski 6 Tłum. Helena i Paweł Śpiewakowie, wydanie z 1998, Dom Wydawniczy Rebis, s. 26.

V

DŹGNIĘCIE WESOŁOŚCI Przełożyła Maciejka Mazan

„Uważam się za krzyżówkę Świerszcza Jiminy z Zorro” Wywiad Gary’ego G. Grotha z Harlanem Ellisonem, „The Comics Journal” nr 53, zima 1980

Harlan to zabawny facet. Każdy, kto był na jego wykładzie uniwersyteckim, oglądał jego występ w programie telewizyjnym bądź słuchał jego obłędnie błyskot​liwej wymiany zdań z „umysłem zbiorowym” podczas nadawanego w Los Angeles przez stację radiową KPFK programu Mike Hodel’s Hour 25, potwierdzi, że Harlan to niewątpliwie zabawny facet. Jego eseje, wstępy do książek, felietony, notki i miliony artykułów na miliony tematów wprost pękają w szwach od bon motów, gryząco ironicznych, wygłaszanych ścichapęk uwag i nieopanowanego upodobania do werbalnego slapsticku. Rzadko jednak wspomina się o humorystycznej stronie jego dorobku powieściopisarskiego. Mimo iż humoreski, takie jak Santa Claus vs. S.P.I.D.E.R., I’m Looking for Kadak, How’s the Night Life on Cissalda?, Książę Myszkin, bez dodatków oraz The Toad Prince czy Sex-Queen of the Martian Pleasure-domes!, odniosły sukces, nie naruszyły one jego reputacji pisarza „poważnego”. Może dlatego, że to jego niehumorystyczne prace mocniej zapisały się w pamięci czytelników, choć nawet w najbardziej wymagających tekstach występują pierwiastki humoru, stanowiące ulgę w napięciu. Te przebłyski humoru i ironii, te przelotne popisy gorzkiej satyry gubią się w jego poważnych tekstach i dlatego zapominamy, jak zabawny potrafi być Harlan, kiedy mu na tym zależy. Wśród zaprezentowanych tu opowiadań i gagów, ilustrujących komediowe zacięcie Harlana, nie ma jego dłuższych i czasem łagodniejszych tekstów. Czytelnik znajdzie tu dwanaście przeważnie krótkich opowiadań, które przybliżają raczej wrażenia, jakie odnosi się, oglądając występy sceniczne Harlana lub ich słuchając. Ukazują one także jego wielkie zamiłowanie do prac pisarzy takich jak Thurber, Leacock i De Vries, Lafferty, Wodehouse i Cuppy. Głos w Ogrodzie (1967), Erotofobia (1971), Mama (1976), Ekoświadomość (1974), Zakątek nieodkryty przez turystów (1981), Dział „Jak brzmiało pytanie?”

(1974) oraz Dział rozmaitości (1972–1986) ukazują w pewnym stopniu zakres i rozmach poczucia humoru Harlana. Teksty te można nazwać (odpowiednio): gatunkowy greps, sprośne interludium, tragikomedia, przypowieść opisująca bardzo dawne cierpienie, wynikająca z frustracji i zmęczonego braku złudzeń swawolna wersja historii o Narodzeniu Pańskim – być może o wiele bliższa dzisiejszym realiom – satyra w stylu „New Yorkera” i pięć prac konkursowych. I choć często wydarzenia następują w nich w tempie serii z karabinu maszynowego przy wtórze werbla, brzmi w nich także głuchy śmiech, po którym zapada wymowne milczenie. Książę Myszkin, bez dodatków (1982) to coś w rodzaju efektownego skeczu na temat nocnego życia LA, na które zasługuje każdy – pod warunkiem że zdoła zrozumieć tę historię. Jak mawia Harlan: „Gdyby ktoś poprosił o krótką prezentację na tylko jednym przykładzie, czym jest opowiadanie Ellisona, to wybrałbym właśnie to”. Ten kolejny eksperyment Ellisona został napisany jako słuchowisko. Wersja audio w wykonaniu Harlana to dzieło sztuki samo w sobie. Po sprzedaniu setek kaset czytelnicy jednak zażądali wydania opowiadania w formie drukowanej. Zatem oto esencja wiecznego związku między mężczyzną a kobietą, zrelacjonowana przez autora z prędkością dwustu kilometrów na godzinę.

„Arthur [Byron Cover] spojrzał na mnie poważnie i powiedział: «Wiesz, jesteś bardzo dziwną osobą»”. Wstęp do opowiadania Shoppe Keeper ze zbioru Shatterday, Houghton Mifflin, 1980

GŁOS W OGRODZIE Po wybuchu ostatni mężczyzna na Ziemi wędrował przez ruiny Cleveland w stanie Ohio. Nigdy nie było to szczególnie wesołe miasto i nikt nie ośmieliłby się nazwać go estetycznym, ale teraz – podobnie jak Detroit, Rangun, Mińsk i Jokohama – zmieniło się w stertę dziecięcych klocków z betonu, wygiętych stalowych prętów i stopionego szkła. Gdy ostatni mężczyzna z oczami zaczerwienionymi od płaczu nad zagładą ludzkości obszedł stertę miału, która niegdyś była pomnikiem żołnierzy i marynarzy na tym, co niegdyś było skwerem miejskim, ujrzał coś, czego nie widział w Bejrucie, Wenecji ani Londynie. Ujrzał inną istotę ludzką. Rzucił się biegiem przez pełne wykrotów zwęglone szczątki Euclid Avenue, a w uszach brzmiały mu chóry anielskie. Ta istota była kobietą! Kobieta zauważyła go i sama jej postawa świadczyła, że przepełniło ją takie samo uniesienie. Wiedziała! Ruszyła ku niemu biegiem, z wyciąg​​niętymi rękami. Zdawali się sunąć ku sobie w zwolnionym tempie. On potknął się raz, ale szybko odzyskał równowagę i biegł dalej. Omijali niemiłosiernie zgniecione bryły blachy, będące niegdyś samochodami, aż spotkali się przed zdruzgotanym truchłem, które w czasie odległym, zdałoby się, o eony lat, pełniło funkcję centrum handlowego. – Jestem ostatnim mężczyzną! – krzyknął ostatni mężczyzna. Nie mógł się powstrzymać. Te słowa chciały rozbrzmieć w powietrzu. – Ostatnim, najostatniejszym. Wszyscy inni umarli, wszyscy oprócz nas. Jestem ostatnim mężczyzną, a ty ostatnią kobietą i teraz musimy zacząć ze sobą współżyć, żeby znowu rozmnożyć nasz gatunek, ale tym razem zrobimy to jak trzeba. Nie będzie wojen, nienawiści, fanatyzmu, nic, tylko dobro… To się uda, zobaczysz, wszystko będzie dobrze... Z tej śmierci i zgrozy wyłoni się nowy wspaniały świat. Ostatnia kobieta, choć usmolona i wynędzniała, jaśniała wysublimowaną urodą. – Tak, tak – zgodziła się. – Dokładnie tak się stanie. Kocham cię, bo nie został już nikt inny do kochania, tylko my dwoje. On dotknął jej ręki. – Kocham cię. Jak masz na imię? – Ewa – powiedziała ona, lekko się rumieniąc. – A ty?

– Bernie – powiedział on.

EROTOFOBIA Zaczęło się od mojej matki, powiedział Nate Kleiser, ze wstrętem wymawiając każde słowo. O, co za hańba. Mało, że to gabinet psychiatry, mało, że leży na kozetce z ciemnozielonego skaju, mało, że musi się upokarzać wypowiadaniem tych frazesów, które Roth do szczętu sportnoizował, to jeszcze musi je wypowiadać do lekarki, wypowiadać je z gardłem ściśniętym emocjami i zaczynać od matki… Często się pan dotyka? – spytała Herr Doktor Felicia Bremmer, absolwentka Spitzbergen Kopfschmerzenklinik 38-21-35. Nie muszę, pani doktor, w tym problem, odparł Nate. Zaczęła go boleć głowa tuż za prawym okiem. Usłyszał odgłos drapania o ciemnozielony skaj, drapania swojej lewej ręki, kompletnie niezależnej od jego mózgu. Proszę to powtórzyć jeszcze raz, poprosiła doktor Bremmer. Nie całkiem rozumiem pański problem. Dobrze, no więc chodzi o coś takiego. Chciał się podnieść, ale lekarka położyła mu na piersi rękę – lekko, lecz zdecydowanie – więc znieruchomiał. Bo pani słynie ze skuteczności w... eeee... problemach związanych z seksem, no nie? Właśnie. No to wsiadłem do samolotu w Toronto i przyleciałem tu do Chicago, żeby się z panią spotkać. No i w samolocie były takie dwie stewardesy, miłe dziewczyny, i najpierw ta jakaś Chrissy dała mi poduszki i takie jakby skarpetkobuciki, a potem jej partnerka Jora Lee przyniosła mi wielki kielich szampana – zanim jeszcze obsłużyły pozostałych – a kiedy się pochyliła, żeby postawić go na stoliku, ugryzła mnie w ucho. No i nie minęło dziesięć minut, a tu patrzę: obie kłócą się o mnie, wszyscy pasażerowie dzwonią na nie, a te nie przychodzą do nikogo, za to co chwila przylatują do mnie, żeby spytać, czy wolę stek wypieczony mocno, czy średnio, albo żeby poczęstować mnie miętówkami… No, omal nie spaliłem się ze wstydu. No i tak przez cały ten zasrany lot. Te dwie mało nie zaczęły się dusić plastikowymi przewodami masek tlenowych, tak się kłóciły, która się prześpi ze mną w Chicago, a ja się bałem, że nie wyjdę z tego cholernego samolotu w jednym kawałku. W końcu wylądowaliśmy, żaden pasażer nie został obsłużony i wszyscy pewnie by mnie zabili, gdyby się mną tak nie zachwycali, no i wiedziałem, że będę

się musiał siłą przedzierać do wyjścia. Uratowało mnie tylko to, że taki mały czarny dzieciak, który leciał z matką – bez przerwy do mnie mrugała – zarzygał cały fotel, przejście i wszystko dookoła. Tamte zaczęły zasypywać rzygowiny mieloną kawą, żeby zabić smród, a ja prysnąłem. Doktor Bremmer powoli pokręciła głową. Okropne. Po prostu okropne. Okropne? Raczej przerażające. Jak chce pani znać prawdę, to boję się jak cholera, że zostanę zakochany na śmierć. Hm… powiedziała doktor Bremmer. Czy pan odrobinę nie dramatyzuje? Co pani robi, pani doktor? Nic, zupełnie nic. Proszę się skupić na problemie. Skupić? Pani żartuje. Ja o niczym innym nie myślę! Chwała Bogu, zarabiam na życie jako rysownik kreskówek. Mogę pracować w domu. Bo gdybym miał wychodzić i kontaktować się z ludźmi, w dziesięć minut byłoby po mnie. Sądzę, że może pan wyolbrzymiać problem. Jasne, łatwo pani tak mówić, jak pani nie jest mną. Ale ja tak mam od dziecka. Zawsze byłem najbardziej lubianym uczniem, najpopularniejszym chłopakiem na potańcówkach, zawodnikiem, którego chciały mieć obie drużyny, gdy graliśmy w baseball albo dwa ognie, pierwszym kandydatem do sukcesu, prymusem, wszyscy nauczyciele pożądali mojego ciała… W liceum, dodała doktor Bremmer. Gdzie tam w liceum, w przedszkolu! Jestem jedynym znanym mi mężczyzną, który został zgwałcony w przebieralni dziewczyn, zanim skończył czwartą klasę! Pani po prostu nie rozumie, szlag by to trafił! Zakochają mnie na śmierć! Doktor Bremmer próbowała go uspokoić. Głos Nate’a stał się gorączkowy, przenikliwy. Strach przed ludzkimi spojrzeniami, nawet obawa, że ludzie nas skrzywdzą albo – w krańcowych stadiach zaawansowanej paranoi – że spiskują, by nas zabić… Tak, ten problem jest mi całkiem dobrze znany. Paranoja. Ogromnie rozpowszechniona, zwłaszcza w obecnych czasach. Ale pan mówi mi coś innego, coś dokładnie przeciwnego… Nigdy się z tym nie spotkałam. Nawet nie wiem, jak to nazwać. Nate zamknął oczy. Ja też nie wiem, powiedział. Może erotofobia – strach przed byciem kochanym, zaproponowała. No kurna, bomba. Mamy już nazwę. Dużo mi z tego przyjdzie. Moim problemem nie jest nazewnictwo, tylko seks! Nie może pan oczekiwać natychmiastowych efektów, powiedziała łagodnie

doktor Bremmer. Musi pan ze mną współpracować. Współpracować? Cholera, mało, że leżę z panią na tej kozetce? Proszę, tylko spokojnie. Co pani robi? Nic. Rozpięła pani bluzkę. Widzę materiał. Znam ten dźwięk. Nate usiadł na kozetce, spychając z siebie nogę lekarki. Doktor Bremmer była na wpół rozebrana; udało się jej tak zmyślnie pozbyć minispódniczki, półhalki, butów, pończoch i majteczek bikini, że tego nie zauważył. Nate natychmiast zrozumiał, że spotkał się z mistrzynią tej sztuki. W porywie paniki zerwał się z kozetki z ciemnozielonego skaju i rzucił do drzwi. Doktor Bremmer wychyliła się i sięgnęła nad biurkiem, strącając na podłogę Współczesną psychologię. Chwyciła go w żelazny chwyt. Łojezuuuu! – zawył Nate, zginając się wpół. Oj, przepraszam, kochanie, szepnęła doktor Bremmer, usiłując go utrzymać, choć się wyrywał. Udało się jej zacisnąć ręce wokół jego kostki. Zabierz mnie ze sobą, proszę, błagam, zrób ze mną, co chcesz, katuj, tratuj, kocham cię, kocham! Bezbrzeżnie, beznadziejnie, bezgranicznie. O Boże, Boże… – mamrotał Nate, czepiając się klamki, żeby się nie przewrócić. Drzwi gabinetu otworzyły się do środka, uderzając go w ramię i popychając na biurko lekarki. O tak, tak, wyszeptała ochryple doktor Bremmer, tak, zdominuj mnie, dręcz mnie, tyle lat się powstrzymywałam, nie wiedziałam, co znaczy kochać takiego mężczyznę jak ty, weź mnie, Historia O, tak… tak… W otwartych drzwiach stanęła pielęgniarka, pryszczata kobieta koło pięćdziesiątki, która przyglądała się Nate’owi, gdy siedział w poczekalni. Wytrzeszczyła oczy na widok leżącej na plecach doktor Bremmer i już po chwili zaczęła odrywać ręce półnagiej lekarki od kostki Nate’a. Ale zanim zdążyła zrobić coś więcej, zanim jej zaskoczenie zmieniło się w pożądanie, Nate wyskoczył do poczekalni, odbił się od dwóch ścian i jak strzała popędził do drzwi wyjściowych gabinetu. Niewiele brakowało, a przebiłby się przez szybę. Kiedy obie kobiety się podniosły, on był już na korytarzu, bezpieczny w samoobsługowej windzie. Wiedział, jaki los spotyka tych nie dość szybko pierzchających. Gdy galopował ulicą w stronę Michigan Avenue, z góry dobiegł go krzyk. Uniósł głowę i ujrzał wychyloną z okna na osiemnastym piętrze doktor Bremmer

z obnażonymi piersiami. Z trudem rozróżniał jej słowa. Jeśli mnie opuścisz, zabiję się! Niektórzy przynajmniej mają wybór, pomyślał i dodał gazu. Nate, który prosto z lotniska O’Hare udał się do gabinetu doktor Bremmer, nie miał hotelu, w którym mógłby się schronić. Po raz pierwszy od sześciu lat opuścił swój stojący na uboczu dom w Toronto na dłużej niż dwie godziny. Rozpaczliwie potrzebował drinka. Jakieś diabliki dźgały go widełkami do fondue w miękkie skrzyżowanie wzrokowe. Ujrzał przed sobą neon Budweisera i ciemne, grube drzwi, więc czmychnął do środka. Miał szczęście. Trafił na godzinę ciszy pomiędzy kryptoalkoholikami, wpadającymi tu na trzy szybkie dla kurażu przed stawieniem czoła trawnikom i damom z podmiejskich dzielnic, a barowymi wampirami, które będą tu zwisać z sufitu aż do zamknięcia. Bar świecił pustką, niemal zupełną pustką. Nate osunął się w mroczną niszę ze stolikiem, zdmuchnął świeczkę w metalowym abażurku i zaczekał, aż ktoś do niego podejdzie, modląc się, żeby to był kelner, a nie kelnerka. Przyszła kelnerka. Spódniczka bombka, siatkowe pończochy, szpilki, dobry smak i umiarkowanie. Nate odwrócił twarz i zamówił trzy podwójne bourbony bez wody, lodu, najlepiej bez szklanki, po prostu od razu do ust. Kelnerka przyglądała mu się długo i zaczęła mówić: Ja pana chyba skądś… A Nate wychrypiał ohydnym żabim głosem: Wykluczone. Właśnie wypuścili mnie z pierdla, osiemnaście w zawiasach za gwałt, morderstwo i kanibalizm, niekoniecznie w tej kolejności. Kelnerka uciekła. Drinki przyniósł barman, który starał się trzymać jak najdalej od stolika, na którym Nate położył pieniądze. I tak to trwało przez jakieś trzy i pół godziny, aż szumek w głowie Nate’a na tyle się ustabilizował, że pozwolił mu na rozpoczęcie rozmowy z dziwnym małym człowieczkiem, którego płynne jak jogurt oczy zajrzały do niszy, zanim on sam się w niej pojawił. Nate nawet się nie zorientował, kiedy zaczął mu się zwierzać ze swoich trosk, a człowieczek, pijący równo z nim, udzielał mu rozmaitych niewykonalnych porad. Słuchaj, lubię cię, powiedział, więc spróbuję ci pomóc. Widzisz, jestem tak jakby psychoanalitykiem z zamiłowania. Przeczytałem mnóstwo książek. Fromm, Freud, Bettelheim, Khalil Gibran, te klimaty. I powiedziałbym tak: widzisz, każdy ma w sobie mężczyznę i kobietę, rozumiesz? Moim zdaniem twoja kobieca strona

walczy o swoją autonomię. Czy kiedykolwiek myślałeś o dzikim seksie z mężczyzną? Nate poczuł na udzie przesuwającą się dłoń. To było niemożliwe. Nikt nie ma tak długich rąk, żeby sięgnąć pod stołem z drugiego końca niszy. Wrzasnął i spojrzał w dół. Kelnerka zakradła się do niego na czworakach. Nate wypadł z baru i zatrzymał się dopiero na tłocznym skrzyżowaniu. Gdy światła się zmieniły, a on stanął na krawężniku, dotarło do niego, że ma kłopoty. Był na State Street i z klubów właśnie wychodzili goście. Uciekał przez piętnaście przecznic. Dwie ostatnie kobiety – olśniewającą czarną dziewczynę z ogromnym afro i matronę koło pięćdziesiątki, która usiłowała złapać go na etolę z norek jak na lasso – zgubił dopiero na pełnej rozkopów budowie. Nie zatrzymał się, słysząc ich pisk, gdy znikał im z oczu. Na rogu Ohio i Shore Drive stał motel. Nate otulił się, jak mógł, poszarpanym ubraniem i sprawdził, czy nie stracił portfela z kartami kredytowymi, gdy jakieś skautki – skautki?! – oderwały mu rękawy od marynarki. W motelu, przez chwilę bezpieczny, wpisał się do księgi gości. Recepcjonista – wiotki młodzieniec w białej koszuli w biały rzucik, białym krawacie w biały wzorek i z białą twarzą w białe plamki spojrzał na niego z nieskrywanym uczuciem i zaproponował klucz do apartamentu dla nowożeńców. Jedynka, z dala od wszystkich, uparł się Nate i pojechał na górę windą, zostawiając dyszącego recepcjonistę. Pokój był mały i cichy. Nate zaciągnął kotary, zamknął się na klucz, podparł klamkę krzesłem i osunął się na łóżko. Po chwili poczuł się w miarę trzeźwy, w miarę odprężony i niezmiernie zniesmaczony. Rozebrał się powoli i wziął gorący prysznic. Namydlając się, pomyślał: Prysznic. Dobre miejsce, żeby się zastanowić. W Toronto przynajmniej dawało się jakoś egzystować. Opracował sobie technikę umożliwiającą przetrwanie. Było to dość upiorne życie, ale zawsze życie. Jednak po Lois i trzech butelkach antydepresantu rozumiał, że musi zacząć działać, jakoś opanować ten odrażający stan, który z wiekiem coraz bardziej się pogłębiał. Mam dopiero dwadzieścia siedem lat, a moje życie już jest beznadziejne, pomyślał. Myślał tak co rok od czasów dojrzewania. Potem usłyszał o doktor Bremmer, choć miał wątpliwości. Bądź co bądź to kobieta. Ale nadzieja nie zna przeszkód i Nate umówił się telefonicznie na wizytę. Teraz ta nadzieja wzięła i się zesrała, a on wylądował w tym gównie po uszy. I zaczął tonąć. Podróż do Chicago okazała się beznadziejnym pomysłem. Co teraz? Jak miał się bezpiecznie wycofać z terytorium wroga?

Odwrócił się i spojrzał na siebie w dużym lustrze. Zobaczył swoje nagie ciało. Naprawdę było ładne. I naprawdę miał przyjemną twarz, całkiem przystojną i pociągającą. Kiedy tak patrzył, jego wizerunek zaczął falować i migotać. Jego włosy stały się dłuższe, jasne, wręcz złociste, piersi zaczęły się wypiętrzać, a z ciała zniknęło owłosienie. Nate ujrzał najpiękniejszą kobietę świata. Słowa człowieczka z baru przemknęły mu przez głowę i znikły w ułamku chwili, zapomniane w zachwycie na widok fantastycznej istoty z lustra. Kocham cię, powiedział, z trudem poruszając wargami. Wyciągnął do niej rękę, a ona się cofnęła. Nie dotykaj mnie, ty zbereźniku, powiedziała. Ale ja cię kocham… naprawdę cię kocham! Nie jestem taka. Ale ja nie pragnę tylko twojego ciała, zapewnił ją Nate. W jego głosie brzmiała błagalna nutka. Chcę cię kochać, mieć cię przy sobie przez całe życie. Zapewnię ci dobry dom. Czekałem na ciebie przez całe życie. No… – powiedziała kobieta, możemy chwilę porozmawiać. Ale ręce przy sobie. Tak jest, obiecał Nate. Tak zrobię. Ręce będę trzymał przy sobie. I żyli razem długo i szczęśliwie.

MAMA Rodzina jadła w salonie. Rozstawiono stoliki do kart i tante Elka rozłożyła swoje słynne malutkie mięsne knysze, placki z mąki macowej, tace z wołowiną, pastrami, siekaną wątróbką i sałatką ziemniaczaną, łososia, serek topiony, piklinga (obranego z ości, o matko, to musiało trwać wieczność) oraz wędzonego jesiotra, piramidy chleba żytniego i pumpernikla, sałatkę coleslaw, sałatkę z kurczakiem i flotylle korniszonów. W opustoszałej kuchni siedział Lance Goldfein, paląc papierosa. Nogi skrzyżował w kostkach i gapił się przez okno na ganek na tyłach domu. Nagle drgnął, słysząc głos dobiegający dokładnie znad jego głowy: – Nie było mnie kwadrans, a już cuchnie papierosami. Fe. Rozejrzał się. Był sam. – Szczerze mówiąc, nie było to najbardziej porywające nabożeństwo mojego życia. Sadie Fertel, o! Ta to miała pogrzeb. Lance rozejrzał się znowu, tym razem uważniej. Nadal był sam. Ganek świecił pustkami. Obrócił się wokół własnej osi, ale wahadłowe drzwi do salonu i jadalni ani drgnęły. Siedział tutaj zupełnie sam. Właśnie wrócił z pogrzebu matki i pogrążył się w rozmyślaniach w kuchni domu, który obecnie należał do niego. Westchnął, a potem jeszcze raz. Najwyraźniej dobiegł go urywek rozmowy krewnych z innego pokoju. Oczywiście. Najpewniej. Być może. – To już nie raczysz odpowiedzieć własnej matce? Co z oczu, to z serca, tak? Głos spłynął w dół i dobiegał obecnie z jakiegoś miejsca tuż przed jego twarzą. Lance przesunął ręką przed sobą, jakby rozgarniał pajęczyny. Nie poczuł niczego. Zapatrzył się w pustkę i uznał, że utrata matki ostatecznie pomieszała mu w głowie. Ale co za tragiczny sposób, żeby ześwirować, pomyślał. W końcu się od niej uwolniłem, niech ją Bóg ma w swojej opiece na wieki wieków, mimo to nadal słyszę jej nudzenie. Już do ciebie idę, mamo. W tym tempie dotrę niebawem. Nie ma cię od trzech dni, a mnie już zabijają wyrzuty sumienia. – Ależ oni żrą – odezwał się głos matki, obecnie dobiegający gdzieś z okolic jego butów. – I wybacz mi tę impertynencję, ukochany mój synu, ale kto, do diabła, zaprosił na moją stypę tego mamzera Morrisa? Za życia bym nie pozwoliła, żeby

ten sztumi przekroczył mój próg, a po śmierci mam patrzeć, jak sobie napycha tę tłustą mordę? Lance wstał, podszedł do zlewu i włożył papierosa pod strumień wody. Poszedł z niedopałkiem do kosza i wyrzucił go do śmieci. Potem odwrócił się – bardzo powoli – i powiedział do pustego pomieszczenia: – To niesprawiedliwe. Nie jesteś sprawiedliwa. Jesteś zupełnie niesprawiedliwa. – A co ja tam wiem o sprawiedliwości – odparł bezcielesny głos matki. – Przecież nie żyję. Co ja mogę wiedzieć o sprawiedliwości? Ty mi wyjaśnij, skoro jesteś taki sprawiedliwy: czy śmierć jest sprawiedliwa? Śmierć kobiety w kwiecie wieku? – Mamo, miałaś sześćdziesiąt sześć lat. – Dla kobiety zdrowej na ciele i umyśle to kwiat wieku. Lance pochodził trochę po kuchni, na wszelki wypadek zagwizdał kilka taktów Eli, Eli, nalał sobie wody z kranu i wypił ją łapczywie. Potem odwrócił się i znowu przemówił w pustkę: – Mam pewien problem z pogodzeniem się z tą sytuacją, mamo. Nie chcę zabrzmieć jak Alexander Portnoy, ale… dlaczego ja? Cisza. – Gdzie jesteś? Halo, mamo? – W zlewie. Lance odwrócił się do zlewu. – Dlaczego ja? Czy byłem złym synem? Rozdeptałem jakiegoś owada? Nie dość protestowałem przeciwko wojnie w Wietnamie? Czy to moja wina, że teraz będzie mnie nawiedzać duch jente? – Miarkuj się. Mówisz do matki. – Przepraszam. Drzwi do salonu otworzyły się gwałtownie i stanęła w nich ciotka Hannah w kaloszach. Od stworzenia świata w południowej Kalifornii nie odnotowano opadów śniegu, ale Hannah przeprowadziła się do Los Angeles przed dwudziestu laty z Buffalo w stanie Nowy Jork, a tam był śnieg. Hannah nie zamierzała ryzykować. – Jest karp w galarecie? – spytała. Lance skamieniał. – Hm, hm, hm – wypowiedział się wieloznacznie. – Karp w galarecie – powtórzyła Hannah powoli, żeby go oswoić z trudną koncepcją. – Jest? – Nie, ciociu, przepraszam. Elka zapomniała, a ja miałem inne sprawy na głowie.

Poza tym wszystko w porządku? – Jasne, wszystko w porządku. Dlaczego coś miałoby nie być w porządku w dniu pogrzebu twojej matki? – Była to cecha rodzinna. – Ciociu, słuchaj, chciałbym zostać na chwilę sam, jeśli pozwolisz. Hannah skinęła głową i zaczęła się wycofywać. Lance przez moment łudził się, że mu się upiekło i że ciotka nie słyszała, jak mówił do kogoś lub czegoś, ale ona znieruchomiała, rozejrzała się po kuchni i spytała: – Z kim rozmawiałeś? – Ze sobą – odparł Lance słabo, w nadziei, że tym ją spławi. – Lance, jesteś przeciętniakiem. Ty nie mówisz do siebie. – To wyjątkowa sytuacja. Może oszalałem. – Z kim rozmawiałeś? – Z dostarczycielem wody. Przyniósł butelkę źródlanej gazowanej. I złożył kondolencje. – Szybko się zwinął. Słyszałam twój głos, zanim weszłam. – Jest duży, ale szybki. Sam jeden dostarcza wodę w całych Van Nuys i Sherman Oaks. Pierwszorzędny jegomość, bardzo byś go polubiła. Nazywa się Melville. Na jego widok zawsze myślę o tym wielorybie. Lance usiłował zagadać ciotkę, mając nadzieję, że ją zniechęci. Hannah spojrzała na niego dziwnie. – Cofam to, co powiedziałam. Nie jesteś przeciętniakiem. Już wierzę, że rozmawiałeś sam ze sobą. Wróciła do żałobników. Zrezygnowawszy z towarzystwa karpia w galarecie. – Co za szkoda – odezwał się głos matki Lance’a Goldfeina. – Kocham ją, ale nie wszystko ma po kolei, jeśli mnie rozumiesz. – Mamo, musisz mi wyjaśnić, co się tu, u diabła, wyprawia. Czy Hannah mogła cię usłyszeć? – Nie sądzę. – Jak to „nie sądzę”? Jesteś duchem. Nie znasz zasad? – Dopiero zaczynam. Niektórych rzeczy jeszcze nie załapałam. – A koło gospodyń już znalazłaś? – Nie bądź taki wygadany, syneczku. Nadal mogę ci zamknąć tę buzię. – Jak? Jesteś ektoplazmą. – Tylko bez takich. – Wiesz, w końcu uwierzyłem, że to ty. Początkowo myślałem, że mi odbiło. Ale to ty. Natomiast nadal wymagam wyjaśnienia: dlaczego?!? I dlaczego ty, i dlaczego

ja? Dlaczego to spotkało akurat nas, jakby nie było innych ludzi na świecie? – Nie nam pierwszym. To się zdarza bez przerwy. – Czyli Conan Doyle naprawdę rozmawiał z duchami? – Nie znam człowieka. – Bardzo miły. Pewnie nadal uchwytny. Rozejrzyj się tam, na górze, na pewno na niego wpadniesz. Aha, tak przy okazji: jesteś tam, na górze, prawda? – Wychowałam kretyna. Nie, nie jestem „tam, na górze”. Jestem tu, na dole. Rozmawiam z tobą. – No nie opowiadaj – mruknął Lance pod nosem. – Słyszałam to. – Przepraszam. Drzwi do salonu otworzyły się i Lance ujrzał pół tuzina krewnych. Gapili się na niego, jakby właśnie spadł z księżyca. – Lance, kochanie – zaczęła ciotka Rachel – może przenocujesz dziś z Aaronem i ze mną? Będzie ci smutno samemu w tym ponurym domu. – Jak to ponurym? Jest tak samo słoneczny jak zawsze. – Ale ty jesteś taki… taki… zestresowany… Z szafki kuchennej dobiegło bardzo brzydkie słowo. Mama nie była zachwycona uwagą Rachel. Mama w ogóle nigdy nie była zachwycona Rachel. Aaron był jej bratem i mama zawsze uważała, że Rachel wyszła za niego dla jego kwitnącej kurzej fermy. Lance nie podzielał tego zdania. To musiała być miłość. Wuj Aaron był osobliwie odstręczającą istotą ludzką. Dłubał w nosie przy innych. I zawsze było go czuć kurzymi nieboszczykami. – Nie jestem zestresowany, tylko po prostu nieszczęśliwy i usiłuję zdecydować, co dalej. Jeśli pójdę z wami, odwlekę tę decyzję tylko o jeden dzień, a chcę zacząć najwcześniej, jak się da. Dlatego mówię do siebie. Wszyscy wytrzeszczyli na niego oczy. A potem zaczęli się uśmiechać ile wlezie. – Zostawcie mnie na jakiś czas. Nie obraźcie się, ale chciałbym zostać sam. Wiecie, o co mi chodzi? Lew, który miał więcej rozumu niż pozostali razem wzięci, zrozumiał to doskonale. – Niezły pomysł. Chodźcie, zabierzmy się stąd i dajmy mu pomyśleć. Podwieźć kogoś? Krewni zaczęli wychodzić. Lance poszedł z nimi do salonu, gdzie Hannah spytała, czy mogłaby zabrać trochę jedzenia dla pieska, bo po co marnować takie delikatesy. Lance powiedział, że tak, po czym Hannah i Rachel, i Gert, i Lilian,

i Benny (nieżonaty) wyjęli papierowe torby i rzucili się na stoliki do kart, aż złupili wszystko z wyjątkiem plasterka pastrami (byłoby niegrzecznie zabrać ostatni), kilku korniszonów i grudki sałatki ziemniaczanej. Horda furażujących mrówek legionistek nie oczyściłaby terenu lepiej od nich. A kiedy odeszli, Lance runął z westchnieniem ulgi na wielki fotel przed telewizorem i zamknął oczy. – I dobrze – odezwała się matka z popielniczki na niskim stoliku. – Teraz sobie szczerze porozmawiamy. Lance mocniej zacisnął powieki. „Dlaczego ja?” – pomyślał. Miał nadzieję, że mama nigdy nie trafi do piekła, bo przez te ostatnie dni dowiedział się, że piekłem jest los dziecka, którego matka wróciła z zaświatów, a gdyby mama tam trafiła, czekałaby ją straszliwa egzystencja wypełniona nudzeniem jej własnej, od dawna nieżyjącej matki, obu babek i Bóg jeden wie ilu jeszcze sekutnic z zamierzchłej przeszłości. Pierwszym z okropieństw nawiedzenia przez ducha żydowskiej matki jest schludność. Matka Lance’a zawsze była niezwykle porządna. W jej domu można by jeść z podłogi. Lance nigdy nie rozumiał, czemu ktoś miałby to robić, ale matka zawsze uważała to za miernik swoich gospodarskich umiejętności. Natomiast Lance był niechlujem. Lubił to i w czasie prawie trzydziestoletniej pępowinowej więzi z matką staczał boje o ubrania rzucone na podłogę, krążki po kubkach z kawą odciśnięte na tekowym stoliku, popiół z przepełnionych popielniczek wsypany do niewysłanego gazetami kosza. Mógłby wyrecytować z pamięci diatrybę, jaką matka wygłaszała, szorując kubeł sprayem dezynfekującym. A teraz, gdy w końcu zyskał wszelkie prawo, by żyć, jak mu się podoba, po trzydziestu latach został zmuszony do zostania własną sprzątaczką. Matka była w domu o każdej porze dnia i nocy. Zwisała z sufitu, ucinała sobie drzemkę na dywanie, odzywała się do niego z sitka w zlewie, wołała do niego z szafki, w której w błogiej bezczynności drzemał odkurzacz. „Chlew – oznajmiał głos, dobiegający nie wiadomo skąd. – Po prostu chlew. Mój syn żyje w gnoju”. – Mamo – odpowiadał Lance, otwierając nową puszkę piwa lub przewracając stronę „Oui” – to nie jest chlew. To przeciętne, umiarkowanie czyste domostwo, w którym dorastają normalni, zdrowi amerykańscy chłopcy. – W zlewie jest szmuc po maśle orzechowym i dżemie. Mrówki ci się zalegną! – Mrówki nie są takie głupie, żeby tu zawędrować i stanąć oko w oko z tobą. –

Lance zaczął dochodzić do wniosku, że życie jest zbyt trudne. – Mamo, dlaczego mi nie odpuścisz? – Wczoraj w nocy widziałam, jak się ze sobą bawisz. Lance usiadł gwałtownie. – Podglądałaś mnie! – Podglądałam? To tak traktujesz matkę, która się boi, że syn oślepnie od samogwałtu? Takie podziękowanie otrzymuję za trzydzieści lat trudów wychowawczych: syna, który staje się zboczeńcem. – Mamo, masturbacja nie jest zboczeniem. – A te odrażające pisemka z dziewczynami w skórze? – Przeglądasz moje szuflady! – Ale bez otwierania – mruknęła matka. – To się musi skończyć! – krzyknął Lance. – Dość tego. Ko-niec. Dość! Oszaleję, jeśli będziesz mi się tu kręcić. Cisza. Długa cisza. Lance poczuł, że musi do łazienki, ale przestraszył się, że matka sprawdzi, czy jego stolec jest zwięzły i twardy. Cisza się przedłużała. W końcu wstał. – No dobra, przepraszam. Ciągle cisza. – Przecież powiedziałem, że przepraszam. Czego jeszcze chcesz? – Odrobiny szacunku. – No i właśnie to ci daję. Odrobinę szacunku. Znowu cisza. – Mamo, musisz się z tym pogodzić: nie jestem już małym chłopcem. Dorosłem, mam pracę, własne życie, dorosłe potrzeby i… i… Lance obszedł cały dom, ale znalazł tylko ciszę i nieco dryfujących wyrzutów sumienia. W końcu postanowił wyjść na spacer albo może do kina. W nadziei, że mama – posłuszna regułom obowiązującym duchy matek – będzie musiała pozostać w granicach domu. Jedynym filmem, jakiego nie widział, okazał się sequel hongkońskiego filmu kung-fu Powrót ulicznego wojownika, ale kupił bilety i wszedł na salę. Ledwie Sonny Chiba urwał pewnemu mężczyźnie genitalia, mokre i zakrwawione, i pokazał je widzom w dużym zbliżeniu, głos matki za plecami Lance’a oznajmił: – Odrażające. Jak mój syn może oglądać takie okropieństwo? – Mamo! – zawył Lance, po czym przyszedł kierownik sali i kazał mu opuścić salę. A Lance nie zjadł nawet połowy popcornu.

Na ulicy przechodnie oglądali się za nim, kiedy szedł, konwersując z powietrzem. – Musisz mi dać spokój. Potrzebuję spokoju. To okrutna, nieludzka tortura. Nigdy nie byłem Żydem aż do takiego stopnia! Tuż za jego prawym uchem rozległo się szlochanie. Lance uniósł ręce. Więc teraz łzy? – Mamoooooo! Proszę! – Chcę tylko twojego dobra. Gdybym wiedziała, dlaczego zostałam tu przysłana, po co, mogłabym cię uszczęśliwić, mój synu. – Mamo, będę szczęśliwy jak świnia w gnoju, jeśli na jakiś czas się oddalisz i przestaniesz mnie podglądać. – Tak zrobię. I znikła. Kiedy stało się jasne, że matka odeszła, Lance natychmiast wyszedł z domu i poderwał w barze dziewczynę. A gdy wylądowali w łóżku, matka wróciła. – Tylko się odwrócę na sekundę, a ten już się łajdaczy z jakąś ulicznicą. Że też tego dożyłam! Lance był schowany głęboko pod kołdrą. Dziewczyna, która miała na imię Chrissy, powiedziała, że używa nowego makrobiotycznego sprayu do higieny intymnej, i właśnie usiłował zdecydować, czy rzeczywiście był to deklarowany smak papai i kokosa, czy też kiełków fasoli i awokado, o czym przekonywały go jego kubki smakowe. Chrissy zachłysnęła się i pisnęła. – Nie jesteśmy sami! Lance wyłonił się z głębin, a gdy wychylił głowę spod kołdry, usłyszał pytanie matki: – To nawet nie Żydówka, prawda? – Mamo! Chrissy pisnęła znowu. – „Mamo”? – To tylko duch, nie przejmuj się – pocieszył ją Lance i dodał w przestrzeń: – Mamo, jak Boga kocham, pójdziesz stąd czy nie? To w bardzo złym smaku. – Akurat masz prawo pouczać mnie o smaku, mój drogi. Że też dożyłam takiej chwili! – Przestaniesz w końcu? – Lance był bliski histerii. – Sziksa, w dodatku Aryjka. Co za hańba. – Mamo, gojki są dla wprawy!

– To ja spadam – oznajmiła Chrissy, wyskakując z łóżka w łopocie brązowych włosów. – Ubierz się, ty bummerkeh! – wrzasnęła matka Lance’a. – O Boże, gdybym tylko miała mokrą szmatę, wieszak, gaz pieprzowy, cokolwiek, byle co!! I zaczęło się takie wycie, pisk, skakanie, skowyty, popychanie, plaski, wrzaski i przekleństwa, błagania, wyzwiska i lanie pyska, jakiego nigdy nie słyszano w tej części San Fernando Valley. A kiedy się skończyło i Chrissy zniknęła w mroku, nie wiadomo gdzie, Lance usiadł na środku podłogi w sypialni i zapłakał – nie dlatego, że padł ofiarą ducha, nie z powodu śmierci matki, nie nad swoim losem, lecz nad utratą erekcji. I od tego momentu miało być już tylko gorzej. Lance był tego pewien. Pociechy matki wcale go nie uspokoiły. – Kochanie, nie płacz. Przepraszam. Wyszłam z siebie, wybacz ten zwrot. Ale tak będzie najlepiej. – Nie będzie. Jestem napalony. – Nie mogłeś jej mieć. – Mogłem, mogłem! – wrzasnął Lance. – Nie jakąś sziksę. Ty musisz mieć miłą, słodką dziewczynę pochodzenia semickiego. – Nienawidzę Żydówek. Audrey była Żydówką, Bernice była Żydówką, ta straszna Darlene z pralni automatycznej, z którą mnie umówiłaś, też była Żydówką i wszystkich nienawidziłem. Nic nas nie łączyło. – Więc jeszcze nie spotkałeś tej jedynej. – NIENAWIDZĘ ŻYDÓWEK! WSZYSTKIE SĄ JAK TY! – Oby Bóg wyszorował ci usta szarym mydłem – powiedziała matka z namaszczeniem. Potem zrobiła znaczącą pauzę i dodała, jakby właśnie dostąpiła objawienia: – To dlatego wróciłam! Żeby ci znaleźć miłą dziewczynę, partnerkę w drodze przez życie, kochającą żonę, która nieprzypadkowo będzie też świetną kucharką. To właśnie muszę uczynić dla twojego szczęścia, mój kochanieńki. Znajdę kogoś, kto będzie kontynuował moje zadanie, gdy ja już nie będę mogła. Aha, nawiasem mówiąc, ta nafkeh zostawiła w łazience majtki. Będę wdzięczna, jeśli spalisz je przy najbliższej okazji. Lance siedział na podłodze ze zwieszoną głową, kołysał się i obmyślał, a potem odrzucał kolejne nowatorskie sposoby na odebranie sobie życia. W porównaniu z następnymi tygodniami druga wojna światowa przypominała

amatorską inscenizację operetki. Mama była wszędzie. W pracy Lance’a (był instruktorem w szkole jazdy, co matka zawsze uważała za zajęcie niegodne jego talentu. „Mamo, nie potrafię malować, rzeźbić ani śpiewać, moje palce są zbyt niezdarne, żebym został chirurgiem, nie mam żadnych ambicji i nie lubię filmów, więc to wyklucza przejęcie 20th Century-Fox. Lubię uczyć jazdy. To praca, o której zapominam, kiedy wracam do domu. Daj mi już spokój”.) I, oczywiście, nie potrafiła dać mu spokoju. Nieustannie wygłaszała niegrzeczne uwagi pod adresem niewprawnych uczniów i uczennic, których zapakowano do jego samochodu. A oni byli tak przerażeni samą myślą o prowadzeniu samochodu na ulicy, że kiedy matka Lance’a puszczała język w ruch, efekty były porażające: – Nazywasz tę idiotkę kierowcą? Takiego kierowcę to lepiej wsadzić do sterowca, wtedy zderzy się najwyżej z wielką małpą na wieżowcu. Zderzenie od tyłu z autobusem miejskim. – Kto to w ogóle jest? Ślepy jak litwak! Uciekł z domu wariatów czy jak? Wjazd na chodnik do cudzego ogródka. – No, teraz już nic mnie nie zdziwi. Jayne Mansfield dla ubogich, z tą peruką i taką spódnicą, że jej pupik widać. Pewnie myślała, że uwiedzie mojego niewinnego syneczka, a samochód cofa jak pijana świnia! Przewrócenie ławki na przystanku oraz słupa z tablicą, przebicie się na wylot przez myjnię samochodową, stację benzynową i parkowanie w fotobudce. Ale matka pojawiała się nie tylko w pracy, lecz również w klubie, do którego Lance chodził tańczyć i wyrywać kobiety, na parapetówce u znajomego (który w zeszłym tygodniu sprzedał swój dom, twierdząc, że jest on nawiedzony), w pralni chemicznej, banku, u ramiarza, na balecie i oczywiście w toalecie, gdzie sprawdzała, czy stolec Lance’a jest zwięzły i twardy. I co wieczór dzwoniły dziewczyny. Dziewczyny, które doznały nieodpartej potrzeby zadzwonienia do niego. – Ty jesteś Lance Goldfein? Nie uwierzysz, ale, eee… pomyślisz, że zwariowałam, ale w zeszłą sobotę na bar micwie mojego braciszka usłyszałam głos. Ten głos ciągle powtarzał, jaki z ciebie świetny gość i że dobrze do siebie pasujemy. Mam na imię Shirley i jestem singielką, więc… Przychodziły do jego domu, zjawiały się w jego pracy, zaglądały podczas przerwy obiadowej, zaczepiały go na ulicy i dzwoniły, dzwoniły, dzwoniły. I wszystkie przypominały mamę. Grube kostki, okulary, niewiarygodna potliwość. Wszystkie, co do jednej, mistrzynie rondla, opowiadające o swoich latkes, lżejszych od oddechu driady. A Lance uciekał przed nimi z krzykiem.

Ale zawsze go znajdywały, gdziekolwiek się ukrył. Błagał matkę o litość, lecz uparła się, że znajdzie mu miłą pannę. Nie kobietę, pannę. Miłą. Miłą żydowską pannę. Jeśli istnieją łatwiejsze sposoby, żeby oszaleć, Lance Goldfein nie potrafił ich sobie wyobrazić. Czasami naprawdę rozmawiał sam z sobą. Joanie poznał w Hughes Market. Zderzyli się wózkami, on się cofnął, wpadając na półkę z pringlesami, ona pomogła mu posprzątać bałagan. Miała tak czarne poczucie humoru, że wpadało w ultrafiolet, i podobała mu się jej krótka fryzurka. Zaprosił ją na kawę. Zgodziła się, a on w duchu błagał mamę, żeby się nie wtrącała. Dwa tygodnie później, w łóżku – mama nie dawała znaku życia – powiedział Joanie, że ją kocha. Długo rozmawiali o tym, że nie powinna rezygnować z pracy w dziale prawnym małego tygodnika z Los Angeles, po czym uznali, że się pobiorą. Wówczas Lance poczuł, że musi jej powiedzieć o mamie. – Tak, wiem – odparła Joanie, kiedy skończył. – Wiesz? – Tak. To twoja matka poprosiła mnie, żebym cię znalazła. – Chryste Panie. – Amen. – Co? – No wiesz, spotkałam twoją mamę i miło sobie pogawędziłyśmy. Wydaje się uroczą kobietą. Może trochę zbyt zaborczą, ale zasadniczo ma dobre intencje. – Spotkałaś moją matkę…? – Aha. – Ale… ale… Joanie… – Nie martw się o to, skarbie – powiedziała, przyciągając go na swoją małą, lecz chędogą pierś. – Myślę, że mama się więcej nie pojawi. Już nie wróci. Niektóre wracają, czasem nawet w nowym wcieleniu, ale twoja udała się w piękne miejsce, w którym nie będzie się już o ciebie martwić. – Ale jesteś taka niepodobna do innych dziewczyn, z którymi mnie swatała… – Tu Lance urwał, osłupiały. – Zaraz… Spotkałaś ją? To znaczy, że… – Tak, kochanie, to właśnie to znaczy. Ale nie kłopocz się tym. Pod każdym innym względem jestem jak najbardziej człowiekiem. A najlepsze jest to, że chyba ją przechytrzyliśmy.

– Naprawdę? – Tak sądzę. Kochasz mnie? – Tak. – Ja ciebie też. – Nigdy nie myślałem, że zakocham się w Żydówce, którą znajdzie mi matka. – Hm, no właśnie tu ją przechytrzyliśmy. Nie jestem Żydówką. – Nie? – Nie. Po prostu twoja matka to założyła, bo miałam odpowiednio rozwiniętą duszę. – Ale, Joanie… – Możesz mnie nazywać Joanną. Ale nigdy nie nazywał jej Dziewicą Orleańską. I żyli razem długo i szczęśliwie w niezbyt schludnym pałacu.

MINISŁOWNICZEK SŁÓW JIDYSZ, UŻYTYCH W MAMIE bummerkeh – oględnie mówiąc, kobieta rozwiązła Eli, Eli – znana pieśń ludowa, skomponowana w 1896 roku przez Jacoba Koppela Sandlera. Tytuł oznacza „Boże mój, Boże mój” i jest początkiem bolesnego okrzyku: „Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił?” z Psalmu 22 z Księgi Psalmów w Starym Testamencie. Swoją popularność zawdzięcza kantorowi Josephowi Rosenblattowi, który nagrał ją i śpiewał wiele razy na bis podczas swoich koncertów w początkach dwudziestego wieku. Al Jolson także poradził sobie z nią całkiem nieźle. Ale nie jest to piosenka w guście Perry’ego Como czy Bruce’a Springsteena. latkes – placki, zwykle ziemniaczane, ale także z macy. W wykonaniu mojej matki dość podobne do kamieni młyńskich. litwak – Żyd z Litwy, erudyta, ale pedant, chudy, cierpki, pozbawiony humoru, uczony, lecz sceptyczny, przebiegły i inteligentny, jednak matka Lance’a, która była Żydówką z Galicji, traktowała to słowo jako obelgę. Antypatia między Żydami z Litwy i Galicji sięga czasów Kaina i Abla, z których jeden to litwak, a drugi galicjaner… choć to pewnie bzdura. Chyba. mamzer – osoba niegodna zaufania, uparta, trudna, odpychająca, bezczelna, nieprzyjemna nafkeh – bummerkeh, latawica, nierządnica, kobieta upadła – albo dziwka, jak się teraz mówi, prostytutka. Czy to jasne? No jak rany! pupik – pępek sziksa – nie-Żydówka, zwłaszcza młoda szmuc – brud sztumi – mniejsza obelga niż nazwanie kogoś szlemielem; idiota, prostaczek, nieustanny pechowiec, wyrzutek społeczny, niezdara, ślamazara. Określenie bardziej oględne niż szlemiel, mniej dotkliwe. Słowo, którym opędzamy się od

kogoś jak od natrętnej muchy. tante – ciotka jenta – kobieta nisko urodzona lub wulgarna, jędza, płytka, grubiańska sekutnica, pozbawiona taktu plotkarka. To określenie stosuje się także do mężczyzny papli.

EKOŚWIADOMOŚĆ Dawno, dawno temu – tak z grubsza od miliarda ośmiuset milionów do trzech miliardów lat temu – gdy Ziemia przybrała częściowo płynną postać poprzez utratę ciepła na skutek promieniowania z zewnątrz, a częściowo ze względu na ekspansję adiabatyczną, jej mama powiedziała „a teraz spatki” i Ziemia zjadła ciasteczko, splunęła i poszła do łóżka. Zasnęła twardo (z wyjątkiem chwili w tysiąc siedemset pięćdziesiątym piątym roku, gdy pewien Szkop, co go wołali Kant, narobił hałasu, usiłując rozgryźć, w jaki sposób powstało Słońce) i nie obudziła się aż do wtorku w tysiąc dziewięćset sześćdziesiątym trzecim roku, kiedy to – koło czwartej nad ranem, co jest parszywą porą na wszystko z wyjątkiem samobójstwa – uświadomiła sobie, że ma problemy z oddychaniem. – Khe, khe – zakasłała, wycierając ze swojej powierzchni połowę Wysp Trobrianda i wszystko na wschód od Jawy. Zastanawiając się, co ją obudziło, doszła do wniosku, że pewnie był to maraton filmowy na Kanale 11, urywki filmu z Marią Montez (Kobieta Kobra, 1944) przerywające z rzadka reklamę wypożyczalni samochodów, oferującej mercedesy rocznik pięćdziesiąty piąty, podkręcone prochami w zbiorniku paliwa i z grillami pomarszczonymi ze zmęczenia. Ziemia zaczekała do świtu i zaczęła się rozglądać. Wszędzie jak okiem sięgnąć rzeki śmierdziały niczym ścieki z wojskowej kuchni, góry były zniwelowane, żeby zapewnić miejsce dla skanalizowanych sześcianów z karton-gipsu i pustaków, rozlewiska wyschły, doliny zostały zalane asfaltem, co znacznie przyczyniło się do problemów Ziemi z oddychaniem, ptaki fałszowały, a żaby byki miały głos jak Eddie Cantor, który i tak nie podobał się Ziemi. Poza tym światło raziło Ziemię w oczy. Wszystko było szare i dziwne. – Olaboga! – powiedziała Ziemia po wsiowemu. – Zaś mi się to nie podoba. – I przystąpiła do kontrdziałania. Pierwszy ruch wykonała przeciwko kudłatemu studentowi Uniwersytetu Stanowego Michigan, który – demonstrując z transparentem STOP ZANIECZYSZCZENIU przed stacją benzynową Texaco – zjadł batonik

proteinowy i wyrzucił opakowanie do rynsztoka. Ziemia otworzyła się i go pożarła. Następny ruch był skierowany przeciwko pięćdziesięciu sześciu tysiącom kibiców Green Bay Packers, pełznącym niczym krocionóg w stronę boiska, gdzie czekali na nich ich idole jaskiniowcy o rękach przekraczających barierę dźwięku i nogach nowoorleańskich świętych. Krztusząca się spalinami Ziemia spowodowała wybuch lawy z pobliskiego wzgórza, która spłynęła na sznury samochodów, natychmiast twardniejąc i tworząc cudownie pozbawioną formy rzeźbę z trzydziestu tysięcy zwęglonych aut, zawierających pięćdziesiąt sześć tysięcy usmażonych kibiców. Kolejny ruch dosięgnął Mormoński Chór Tabernakulum, zebrany w Hollywood Bowl przed jednogłośną hordą Ludu Jezusa. Akurat śpiewał Uratuj dzieci Laury Nyro, gdy Ziemia połączyła na nowo siedem podziemnych rzek i zmieniła amfiteatr w trzynaste pod względem wielkości naturalne jezioro w Stanach Zjednoczonych. Potem nastąpił szereg chaotycznych ataków na prominentów. Prujący przez Lake Shore Drive burmistrz Chicago Richard Daley został zasypany siedemdziesięcioma tysiącami ton śmieci z płonących wysypisk wzdłuż tej malowniczej trasy, w gabinet Ralpha Nadera w Waszyngtonie przez dwadzieścia minut uderzały pioruny, a miejska rezydencja Barbry Streisand na Manhattanie nagle zniknęła w bezdennej czeluści, która rozdziawiła swą paszczę na środku modnej dzielnicy. Bardzo długo słyszano ekstremalnie wysokie C (oktawę nad wysokim C) wokalistki. Stopniowo cichnące. Wulkany niszczyły rafinerie, magazyny, biurowce, budynki i manhattańskie biura Standard Oil z Ohio, New Jersey, Nowego Jorku, Pensylwanii, Kalifornii, Teksasu i Rhode Island. W zasadzie Rhode Island Ziemia pochłonęła w całości, pewnie z powodu nagłego apetytu. W końcu, gdy nad wzgórzami Grand Teton litery z ognia pochłaniającego lasy ułożyły się w napis „Mane, tekel, fares”, ludzie zaczęli coś kojarzyć. Zakazano używania samochodów. Zamknięto linie produkcyjne. Wyeliminowano z żywności konserwanty. W Nowej Zelandii odkryto rodzinę alk olbrzymich, zdrowych i zadowolonych z życia. A potwór z Loch Ness w końcu wynurzył się i zaczerpnął głęboki oddech. Od tego dnia aż do dziś nigdy nie widziano ani smużki pogodowej smegmy na horyzoncie. Ziemia uspokoiła się, wiedząc, że ludzkość zmądrzała i nigdy więcej nie narobi we własne gniazdo, i właśnie dlatego dzisiaj Narodowe Towarzystwo

Leczenia Rozedmy Płuc zakończyło swoją działalność. No i czy to nie ładna bajka? Aha, i wy mnie też.

ZAKĄTEK NIEODKRYTY PRZEZ TURYSTÓW Świąteczna opowiastka o Trzech Królach i gwieździe Rozbili obóz tuż za granicą snu, by zaczekać na świt, nim zacznie się oblężenie. Melchior otworzył bagażnik rollsa. Pogrzebał w nim, znalazł nadmuchiwany materac i telewizor, po czym przyniósł je na przygotowany placyk. Pociągnął za linkę i materac z sykiem nadął się do pełnych rozmiarów – królewskich. Melchior zrobił to samo z telewizorem, który powiększył się i włączył na dźwięk pstryknięcia palcami. – Nie – odezwał się Kacper. – Tego nie zniosę! Nie wytrzymam kolejnego maratonu roller derby. Jestem władcą Wschodu i niech mnie szlag, jeśli stracę kolejną noc przez wrzaski tych kopiących się nawzajem małp, co ledwie zlazły z drzewa! Melchior promieniał wewnętrznym światłem. – Wiesz, co mi możesz? – rzucił. – Przecież cierpię na bezsenność. Dobrze wiesz, że mam okropnie rozdętą przepuklinę. Dobrze wiesz, że latkes leżą mi na żołądku jak kamienie młyńskie. Bądź dla odmiany człowiekiem, człowieku, nic ci się nie stanie. Kacper wziął kielich z mirrą, symbolem śmierci, i pogroził nim Melchiorowi. – Hipochondryk. Oto kim jesteś. Oszust. Po prostu lubisz się przyglądać, jak te wsiowe niunie się popychają. Przepuklina! Ugryź się w rufę! Ty nawet jak oglądasz walki w błocie, to twierdzisz, że to dla estetyki baletowych niuansów. Wyłącz to… albo przynajmniej, na Jehowę, przełącz na coś religijnego. – Żeberka dochodzą – przerwał im Baltazar. – Chcecie sos łagodny czy pikantny? Kacper spojrzał na lśniącą wysoko nad nimi gwiazdę, niedosięgłą, lecz kusząco bliską. – A ten znowu wyjeżdża z kuchnią etniczną – powiadomił Jehowę. – Jeden Żyd, wieczny tułacz, doprowadza mnie do szaleństwa tym światłem, co nigdy nie gaśnie,

i oglądaniem legalnej masakry, drugi, „czarne jest piękne”, postanowił mnie wykończyć zgagą, zanim odnajdę Zbawiciela. Dzięki, Jahwe, naprawdę wielkie dzięki. Czekaj, jeszcze będziesz czegoś ode mnie chciał. – Więc łagodny czy ostry? – spytał Baltazar z rezygnacją. – Ja poproszę łagodny – powiedział Melchior słodko. – Z kapką sosu jabłkowego, jeśli można. – Ja chcę dim sum – oznajmił Kacper. W jego lewej ręce nie wiadomo skąd pojawiły się malachitowe pałeczki, które trzymał bardzo blisko końców, co symbolizowało jego pochodzenie z najwyższej kasty. – Tylko marudzi – oznajmił Melchior. – Nie denerwuj się, Baltazarku, mój skarbeńku. Dawaj te smaczniutkie żeberka. – Ratunku – mruknął Kacper. Zjedli kolację pod gwiazdą. Król nubijski, król poznanego Orientu i król hebrajski. I oglądali roller derby. Grali również w ducha, ale ta rozrywka skończyła się gwałtownie i pewnym dysonansem, gdy Baltazar i Melchior sprzymierzyli się w sprawie słowa „pringles”, które Kacper uważał za nazwę handlową, a nie rzeczownik pospolity. W końcu zasnęli przy nadal gadającym do siebie telewizorze. Światło Melchiora odbijało się od ekranu. W nocy gwiazda lśniła jasno, wzywając ich nawet przez sen. W ciemnościach nad ich głowami przelatywali pierwsi zwiadowcy Sił Chaosu, łopocząc błoniastymi nietoperzowymi skrzydłami i zostawiając po sobie ohydne wyziewy czadu jak z zajezdni piętrowych autobusów British Leyland. Rano pierwsze słowa Melchiora brzmiały: – Kto zrobił w nocy kupę? – Patrz – powiedział Baltazar, wskazując. Ziemia była usiana utrwalonymi cieniami nietoperzych zwiadowców, którzy przemknęli nad nimi. Ciemnymi jak kopeć kształtami przerażających stworzeń w locie. – Zawsze uważałem, że wyglądają jak latające małpy z Czarnoksiężnika z Krainy Oz z tysiąc dziewięćset trzydziestego dziewiątego roku, efekty specjalne Arnold Gillespie, charakteryzacja Jack Dawn, produkcja MGM – zauważył Kacper w zadumie. – Słuchaj, ty żółta zarazo – powiedział Baltazar. – Tą nic niewartą pamięcią do detali możesz się popisywać później. Może to do ciebie nie dotarło, ale to znaczy, że wiedzą o naszym nadejściu i zdążą się na nie przygotować. Straciliśmy element zaskoczenia.

– Nie wspominając już o tym – dodał Melchior z westchnieniem – że podążamy za gwiazdą dokładnie tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąt dziewięć lat, niemal co do minuty, co powinno ich ostrzec już jakiś czas temu, chyba że nie są zbyt inteligentni. – Jednakże – zaczął Kacper, a ponieważ zafascynowało go brzmienie tego słowa, powtórzył je: – Jednakże… Obaj królowie czekali, ale nie skończył. – I z tym optymistycznym wnioskiem ruszajmy w drogę, zanim nas tu zaskoczą – powiedział w końcu Baltazar. A więc pozbierali swoje rzeczy – Melchiorowe szkatuły krugerrandów, jego nadmuchiwany materac i telewizor, Kacprowy kielich z mirrą, albumy Judy Garland i zestaw do kaligrafowania wróżb w ciasteczkach, wok Baltazara, jego zabezpieczone w ozdobnej skrzyneczce dzieła Jamesa Baldwina oraz przyrządy do robienia afro – i ułożyli je schludnie w bagażniku rollsa. Następnie, z Baltazarem za kierownicą (z powodu przekonań znowu odmówił włożenia czapki szofera), wyruszyli pod auspicjami wspomagania układu kierowniczego, przebijając się dokładnie przez pogranicze snu. Gwiazda nadal świeciła nad ich głowami. – W życiu nie widziałem takiego cholerstwa – zauważył Kacper po raz tysięczny. – To stoi w sprzeczności ze wszystkimi znanymi prawami mechaniki niebiańskiej. Baltazar wymamrotał coś pod nosem. Po raz tysięczny. – Co proszę? Nie dosłyszałem – rzucił Melchior. – Powiedziałem: gdyby na końcu chociaż czekał garnek ze złotem… – Po raz tysięczny była to niegodna uwaga i pozostali postanowili ją zignorować. Na obrzeżach snu, w zaniedbanej okolicy ze straganami z fast foodami, motelami z łóżkami wodnymi i kojącą motelową telewizją non stop, kręgielniami, polskimi organizacjami lekkoatletycznymi i komisami ryksz, spotkali się z pierwszą linią oporu Sił Chaosu. Gdy zatrzymali się na światłach, tysiące żołnierzy o małpich twarzach i skrzydłach nietoperzy wyskoczyło z zaułków i bram z wiadrami wody i gąbkami i zaczęło pucować ich przednią szybę. – Kacper, szybko! – krzyknął Baltazar. Orientalny władca otworzył tylne drzwi po prawej stronie i wyskoczył na ulicę, dzierżąc kielich z mirrą. – Cofnąć się, sługusy piekła! – ryknął. Żołnierze Chaosu wrzasnęli z przerażenia i bólu i zaczęli padać, jak się

wydawało, trupem z łkaniem, płaczem i zawodzeniem, które uniosły się nad snem jak ciemny dym. – No nie, błagam! – zawołał Melchior. – Czy ten hałas jest naprawdę konieczny? Po co ten gewałt? Obudzicie dziecię! Baltazar warknął silnikiem, Kacper skoczył na tylne siedzenie, drzwi trzasnęły i ruszyli na czerwonym – które to światło, oczywiście, zostało unieruchomione przez Siły Chaosu, co się często zdarza czerwonym światłom. Przez cały ten dzień trwało oblężenie snu. Klub automobilowy oznajmił, że nie zdoła ich przeprawić. Prędkość ograniczono do dziewięćdziesięciu mil na godzinę. Sekty fanatyków religijnych rzucały się pod ich opony. Ale w końcu dotarli do Żłóbka, własności Hyatta, i utorowali sobie drogę wśród darów, wszystkich w najlepszym guście. A tam, w pokoju wynajętym za umiarkowaną cenę, znaleźli Zbawiciela pod opieką bezrobotnego stolarza, pani, której najwyraźniej pomieszały się klepki, bo upierała się, że zgwałcił ją Bóg, różnych pasterzy, rzeźników, kierowników sklepów zoologicznych, ekspedientek z butików, dyplomowanych księgowych, ulicznych sprzedawców T-shirtów, dziennikarzy śledczych, przydupasów dyrektorów teatrów, Sammy’ego Davisa juniora oraz właściciela charta słynącego z tego, że potrafi złapać dwa frisbee jednocześnie. Trzej królowie z trudem przedarli się przez tłum, postawili dary i spojrzeli na śpiące dziecko. – Nazwijmy go Jomo – zaproponował Baltazar, żeby coś powiedzieć. – Nie bądź fiutem – odparł Kacper. – „O Święty Jomomusie”? Nazwijmy go Laocy. To ma rytm, melodię, rozmach. Spierali się o to przez dłuższą chwilę i w końcu zgodzili się na Chrystusa, bo w połączeniu z Jezusem dawało to osiem i pięć, a to dobrze wygląda na plakatach. Ale nadal, choć minęły dwa tysiące lat, byli niespokojni. Spojrzeli na śpiące dziecko, które wyglądało jak wszystkie niemowlęta: mały, miękki W.C. Fields z twarzą zaczerwienioną od niedojrzałego wina. – Garniec złota też by mnie ucieszył – wymamrotał Baltazar. – Można by pomyśleć, że po dwóch tysiącach lat ktoś przynajmniej zaproponuje mi krzesło – dodał Kacper, a Melchior podsumował ich nadzieje i marzenia o lepszym świecie słowami: – Wiecie, to zabawne, ale on wcale nie wygląda na Żyda.

DZIAŁ „JAK BRZMIAŁO PYTANIE?” Nagłówek z „The Oregonian” z poniedziałku 1 lipca 1974 roku: Dostawy żywności nie rozwiążą problemu głodu na świecie No, może i nie, ale przynajmniej czymś zajmą głodujących do czasu, aż w końcu rozwiążecie ich problem.

DZIAŁ ROZMAITOŚCI W początkach lat siedemdziesiątych w „The Magazine of Fantasy and Science Fiction” ogłaszano od czasu do czasu konkurs dla czytelników, którzy często proponowali jego temat. Oto próbki tekstów Harlana do pięciu takich konkursów. Większość z nich po raz pierwszy widzi światło dzienne. Konkurs 4 (listopad 1972/kwiecień 19737) – początki lub zakończenia opowiadań, które mogłyby się znaleźć w zbiorze Najgorsze opowiadania fantasy i SF roku. Ostatni człowiek na Ziemi siedział samotnie w pokoju. Nudził się. Siedział tu od kilku lat, przerywając nudę tylko na chwilę, żeby coś zjeść. Złupił wszystkie gotowe posiłki z dwudziestu dziewięciu supermarketów i, pomajstrowawszy przy systemie chłodzenia, był w stanie utrzymać się przy życiu bez wychodzenia z pokoju. Początkowo żywił się wyłącznie potrawką z kurczaka firmy Swanson, potem przerzucił się na obiady dla koneserów firmy Stouffer – duszona wołowina z purée ziemniaczanym, sukiyaki z orientalnymi warzywami – później zestawy obiadowe Midwestern Family TV z domową szarlotką, a obecnie jadał warzywne mieszanki Hickory Farms, zapiekankę z wołowiną oraz frytki, jagnięcinę z sosem jabłkowym, eskalopki z sosem tatarskim… Nuda. – Przegrałaś! – obwieścił Kril. – Przegrałaś, Druzyllo! Przegrałaś mimo swojego doświadczenia tajnej agentki i nieziemskiej urody! Mikrotaśmy Fantelliona zostały opublikowane, a ty możesz wrócić do swoich zwierzchników i powiedzieć im, że tym razem twoje fortele zawiodły! Piękna dziewczyna wpatrywała się w niego wielkimi oczami. – Rzeczywiście – przyznała – przechytrzyłeś mnie, ale… – tu jej twarz posmutniała – i tak cię kocham. – W kącikach jej oczu błysnęły łzy. Kril z trudem przełknął ślinę. – Niemożliwe – wygłosił ze smutkiem. – I ja zacząłem odczuwać pewną… skłonność ku tobie. Lecz być to nie może… I rozchylił koszulę, po czym odkleił taśmę i ukazał dające mu życie kółeczka

i trybiki w swojej piersi. – Och! – zawołała ona. – Cóż za szczęście! Rozerwała swój chiton, ukazując zamek błyskawiczny, za którym kryły się tranzystory i zakodowane obwody. – O, Krilu, ukochany mój… Ja również jestem robotem… Wielki statek kosmiczny „Pequod” sunął po czarnym morzu przestrzeni międzygalaktycznej. W kraju kontrolnym kapitan Aaral Habbe krążył niespokojnie, stukając głośno o pokład sztuczną nogą z plastali. – Dopadnę go! – warknął chrapliwie. – Tego przeklętego białego, kosmicznego demona Moebiusa! Hrabia Volta von Zarknov stał w mroku w upiornej bostońskiej mgle, kłębiącej się mu wokół ramion. Peleryna ściśle opinała jego chude ciało, tylko jego wynędzniała bezkrwista twarz jaśniała w nocy niczym latarnia. Hrabia obserwował drzwi bostońskiego Szpitala pod wezwaniem Dobrego Samarytanina. Wiedział, że w końcu zjawi się nowa dostawa osocza do banku krwi. Jego ciało domagało się pokrzepienia. Konkurs 8 (maj/wrzesień 1974) – tytuły niewypały. Ostatni i przedostatni ludzie Olafa Stapledona Pierścienica Larry’ego Nivena Nie mam ust i nie czuję się zbyt atrakcyjnie Harlana Ellisona Trzy malinki Palmera Eldritcha Philipa K. Dicka Smith w nieznanej okolicy Roberta A. Heinleina Nie pchać się! Nie pchać się! Harry’ego Harrisona Andromeda znaczy nie za dobrze Michaela Crichtona Człowiek do poprawki Alfreda Bestera Trochę niepokojące wizje, red. Harlan Ellison Miasteczko Clifforda D. Simaka Świat +/- A A.E. van Vogta Thongor na Wzgórku Wenus Lina Cartera Mechaniczna brukiew Anthony’ego Burgessa Bramy jego twarzy, lampy jego ust, okna jego oczu, portale jego uszu, most jego nosa, stepy jego stóp, kolumny jego szyi, place jego palców, kopuły jego policzków,

wiązania jego warg, kręgi jego kręgów, byt jego odbytu. Blues Rogera Zelazny’ego Fredenstein Mary W. Shelley Eksmisja grawitacyjna Hala Clementa Księżyc jest nieprzyjemny Johna W. Campbella (red. K. Tarrant) Fundament Isaaca Asimova Fundament i Kondominium Isaaca Asimova Drugi fundament Isaaca Asimova Konkurs 23 (wrzesień 1979/luty 1980) – długie, pokraczne i zabawne tytuły SF liczące do pięćdziesięciu słów. O, tato, mój biedny tato, mama powiesiła cię w szafie na śmierć, a jak w zeszłym tygodniu homaropodobni najeźdźcy z NGC3077Σ podbili Ziemię, to cię wzięli za kaszmirową sportową marynarkę na trzy guziki, wypalili ci dziurę w klapie i teraz serce mi się kraje na ćwierć Może morze orze, żeby niby-ryby byłyby Nana J.Ą. Kalska Konkurs 26 (listopad 1980/marzec 1981) – zmyślone wspólne książki. Samuel R. Delany i Frank Herbert Czas rozumiany jako helisa bezwartościowego piasku E. van Vogt i C.L. Moore Slanbeau Stanton A. Coblentz i Fritz Leiber W głąb Cleveland Terry Carr i Poul Anderson Taniec przemieniającego się i trójki serc oraz trzech lwów Robert E. Howard i Karl Edward Wagner oraz Björn Nyberg i L. Sprague de Camp oraz Zenna Henderson Podkomitet ds. Conana z Cymerii Theodore Sturgeon i John Brunner Powolna rzeźba Meduzy Alfred Bester i dr E.E. Smith Lensman do przeróbki Carlo Collodi i Robert A. Henlein Syn władcy marionetek Edgar Pangborn i J.G. Ballard Davy i martwy olbrzym Konkurs 39 (listopad 1985/marzec 1986) – zakończ zdanie: „Wiesz, że naprawdę wylądowałeś w alternatywnym wszechświecie, kiedy odkrywasz, że…”.

…dawni fani wspominają wrzawę, jaka podniosła się przed piętnastu laty po wydaniu Ostatnich niebezpiecznych wizji8. …kiedy wychodzisz z kina, rozmyślając nad egzystencjalnymi niuansami najnowszego filmu Stevena Spielberga, Sylvester Stallone usiłuje wyżebrać od ciebie parę groszy, a twoja dziewczyna Kelly LeBrock mówi mu, żeby spadał na bambus. …do wycieczek liniowcami pasażerskimi i samolotami dodano Enolę Gay jako nową atrakcję. …wczoraj radio nadało słuchowisko Wojna światów Orsona Wellesa, a dziś prezydent Steinem rozpoczął negocjacje z wrogiem w sprawie uwolnienia zakładników. …prezydent Meksyku Lew Trocki III podpisał ustawę zakazującą wykorzystywania nowych mechanicznych matadorów we wszystkich korridach z udziałem minotaurów. …James Tiptree junior jest dwumetrowym byłym drwalem z krzaczastą brodą piszącym tanie powieści pod pseudonimem E. Howard Hunt, a jego żoną jest Ursula, drobniutka kobietka i autorka SF, ukrywająca się pod pseudonimem Jerry Pournelle. 7 Pierwsza data to data numeru pisma, w którym ogłoszono konkurs, druga – data numeru, w którym podano do wiadomości listę uczestników oraz zwycięzców. 8 Zbiór opowiadań, który nie został wydany.

KSIĄŻĘ MYSZKIN, BEZ DODATKÓW Nie chodzi wyłącznie o to, że U Pinka dają najlepsze hot dogi na tym świecie, który przywykliśmy uważać za cywilizowany (i to włącznie z U Natana, pierwszym straganem na Coney Island – nie wspominając o tych tandetnych podróbkach, pojawiających się od czasu do czasu od Broadwayu po San Fernando Valley – który w czasach nieświadomości uważałem za źródło parówek ne plus ultra), lecz także o fakt, że Michael, pracujący w U Pinka, jest jednym z najlepszych znawców Dostojewskiego na tym świecie, który przywykliśmy uważać za cywilizowany (i to włącznie z tym nowojorskim naukowcem, co przebranżowił się na scenarzystę i zrobił w tysiąc dziewięćset siedemdziesiątym czwartym roku film o naukowcu, co przebranżowił się na hazardzistę). Ta podwójna pokusa wyjaśnia, co robiłem na La Brea Avenue 711 N, niemal na rogu Melrose, w U Pinka, założonym w tysiąc dziewięćset trzydziestym dziewiątym roku przez Paula Pinka, który niegdyś ustawił swój obwoźny stragan dokładnie w tym samym miejscu co teraz, z tą różnicą, że wówczas jego niebiański hot dog kosztował przyzwoite dziesięć centów, a obecnie jest potężnym, wartym dolara dwadzieścia pięć centów ciosem w serce, choć jakość hot doga nie pogorszyła się ani o jotę, ani o krztynę… a zatem ta jakość oraz Michael Bernstein, który wie wszystko, co można wiedzieć o Fantastycznym Fiodorze, stanowili dla mnie podwójną pokusę, która zwabiła mnie tu w środku czarnej nocy. Bo leżałem sobie w łóżku hen, aż na Santa Monica Moun​tains, pośrodku Trasy Widokowej Mulholland, skąd widać mrugające światełka sypialnianych dzielnic w San Fernando Valley, z których każde – zgodnie z przekonaniem mi zaszczepionym – symbolizuje złamane serce, co nie dotarło na Broadway, a zatem leżałem, nie mogąc zasnąć, przewracałem się z jednego boku na drugi i z drugiego na pierwszy, znękany i udręczony, kręcąc się wte i wewte w lekko wykrochmalonej pościeli, i nagle ze wszystkich możliwych wizji przed oczami niespokojnej duszy mojej zatańczyły nie cukrowe wróżki, lecz pląsające w gawocie hot dogi, sunące w fandangu frankfurterki, wirujące w walcu paróweczki. Wpół do dwunastej, jak Boga kocham, myślałem tylko o tym, żeby zatopić kły w hot dogu od Pinka i przedyskutować kwestię wrogości Karamazowów z uczonym Izraelitą, który

serwuje bułę z parówą podczas psiej wachty. Kto by się spodziewał. Ale takie są fakty. No więc jest północ, parkuję przed Pinkiem, zaraz obok tego sklepu obuwniczego, w którym sprzedają śmieszne włoskie dyskotekowe buty z obcasami, które odpadają, jeśli pozwolisz sobie na zbyt gwałtowny piruet w nieuzasadnionej wierze, że jesteś reinkarnacją Valentina albo zaledwie najnowszym, łamiącym damskie serca tworem travoltopodobnym, wlokę się do kontuaru, a Michael, który zobaczył mnie, kiedy wysiadałem z samochodu, już pracuje nad hot dogiem, żeby mi go wręczyć w chwili, gdy oprę się o czysty, acz zniszczony blat ze stali nierdzewnej. Zwykły hot dog, z kapką musztardy, bez żadnych dodatków. Bez chilli, błe, jestem purystą. I gdy wgryzam się w ten ściśle koszerny delikates, Michael odzywa się w te słowa: – Nie jego wina, że był taki podły dla kobiet. Dostojewski to mężczyzna miotany namiętnościami. Dwie z nich – pożałowania godna miłość do Poliny Susłowej i obsesja na tle hazardu – nałożyły się na siebie. Docieram do połowy pierwszego hot doga – Michael pracuje nad drugim – i zauważam: – No i widzisz, jaki ty jesteś? Jak wszyscy inni potępiasz geniusza tylko dlatego, że był kłamcą, oszustem, patologicznym hazardzistą, który pożyczał od przyjaciół i nigdy im nie oddawał, człowiekiem, który opuścił żonę i dzieci, oraz epileptykiem i egzystencjalistą, co napisał zaledwie pół tuzina największych dzieł światowej literatury. Jeśli pastwił się nad kobietami, to dlatego, że jego dusza cierpiała męki, i dawaj mi tu drugiego hot doga, z kapką musztardy i bez dodatków. Określiwszy zakres naszej dzisiejszej dyskusji, mogliśmy się zabrać do roztrząsania najsubtelniejszych szczegółów – do czasu, aż pojawi się zgaga oraz głodne prostytutki i narkomani, którzy zdekoncentrują Michaela. – Ha! – zakrzyknął Michael, celując szczypcami w moją głowę. – Ha! I jeszcze raz ha! Wpadłeś w pułapkę powszechnie akceptowanego banału. Uwznioślasz rosyjską duszę, kilka tysięcy lat wstecznych lęków, a prawda wygląda tak, że każdy mężczyzna z powieści Dostojewskiego traktuje kobiety potwornie, co podważa twoje stanowisko. Sam kanon dowodzi, że się mylisz! Wymień jeden liczący się wyjątek. Nie jakąś postać drugoplanową, lecz bohatera pierwszoplanowego, motor działań, symbol, ikonę… Tylko jeden! Oblizałem palce, zamówiłem trzecią porcję nocnych rozkoszy i wycedziłem

z obraźliwą satysfakcją kogoś, kto zwabił godnego przeciwnika w pułapkę lotnych piasków: – Książę Myszkin. To wstrząsnęło Michaelem. Widziałem, naprawdę nim to wstrząs​nęło – zachlastał mi hot doga zbyt dużą ilością musztardy. Wstrząśnięty, wytarł nadmiar papierową serwetką i, wstrząśnięty, podał mi go. – No… tak… oczywiście, Myszkin… – wykrztusił zdruzgotany, rozpaczliwie usiłując odzyskać równowagę umysłową. – Tak, oczywiście, on traktował kobiety przyzwoicie… ale był idiotą! Tu dwumetrowy alfons w towarzystwie pięciu panienek zaczął pruć mordę na temat madafaka zasranych mośków, którzy przez swoją syjonistyczną nienawiść do ludów Trzeciego Świata zaniedbują klienta. – Ale… Dostojewski identyfikował się z wizerunkiem człowieka brutalnego wobec kobiet… – Michael ruszył na drugi koniec kontuaru, gdzie czarne pięści bębniły w nierdzewną stal. – Myszkin był dla niego wzorem! – zawołałem za nim. – Niektórzy mężczyźni są dobrzy dla kobiet… Michael uniósł umazany chilli palec, pauzując naszą dyskusję, i pobiegł negocjować z żądną krwi tłuszczą. Stałem, patrząc na La Brea Avenue. Ulica była dobrze oświetlona, więc widziałem tego kolesia stojącego przy krawężniku tuż przed outletem z elektroniką, wystrojonego w środku nocy w waniliowy garnitur, jasny niczym liczko bohaterki z taniego romansidła, kolesia o szczurzym pyszczku, kryjącym się pod efektownym borsalinem, które rzucało cień na jego lewe oko. Wyszykowany jak lalka, ale jakiś rozedrgany i szemrany. I kiedy tak stałem, czekając na powrót Michaela, żeby mu powiedzieć, jak bardzo dobrzy bywają mężczyźni dla niektórych kobiet, ta blada zmora zeszła z chodnika, rozejrzała się rześko na lewo i prawo, wypatrując samochodów, ale i tajfunów, orkanów, monsunów, chamsinów, halnych i spadających ciężkich przedmiotów. I kiedy tak stałem, gość przeszedł przez ulicę na chodnik przed Pinkiem i zatrzymał się tuż przy mnie, oparł się łokciem o blat, prawie dotykając mojego rękawa, uniósł kciukiem borsalino, ukazując mi dwoje swoich dziwnych, ciemnych małych oczek, szeroko rozstawionych w jego drapieżnej, atrakcyjnej smagłej twarzyczce, i odezwał się do mnie w te słowa: – Dobra. No to tego. Słuchaj. Pierwsza dziewczyna, w której się zakochałem, była kruczowłosą ślicznotką i mieszkała kilka ulic ode mnie, gdy chodziłem do liceum w Conshohocken w Pensylwanii. Ona miała szesnaście lat, ja –

siedemnaście, a jej ojciec miał sad jabłoniowy. „Wielkie rzeczy – powiedziałem – też mi coś, sad jabłoniowy. No raczej nie jest to Kraj Sudetów”. Ale on się uważał za ziemianina, a mój stary pracował fizycznie w Kutztown. No więc uciekliśmy. Dotarliśmy aż do Eunice w Nowym Meksyku – na piechotę, stopem, byle jak, sypiając w deszczu. Po czym ona zachorowała na zapalenie płuc i umarła w szpitalu w Carlsbadzie. Byłem wstrząśnięty. Zdruzgotany. Co ja gadam, byłem wrakiem. No i ani się obejrzałem, a zaciągnąłem się do marynarki handlowej i wypłynąłem do Koulun. Nie minęło dwadzieścia minut po zejściu na ląd, a wpadłem na taką miniaturową dziewczynę imieniem Kwiat Pomarańczy. Nie jestem wścibski. Może nazywała się Sun Jung Sing, skąd mam to wiedzieć? Spodobałem się jej, ona spodobała się mnie, więc wzięliśmy się za ręce i poszliśmy po trochę słodyczy. Wyczuwasz, o co mi chodzi. Słodkie to było, no słodkie, dwoje dzieciaków, no dobra, z różnych ras, drobne połączenie Wschodu z Zachodem, i co z tego? To była czysta słodycz, a mówimy tu o pozbywaniu się pewnych bardzo przykrych resztek uczuć. Byłem dla niej dobry, ona szanowała moją młodzieńczą niewinność, wszystko się układało pięknie, że strach, aż raz poszliśmy na ulicę Trzech Szkatułek z Jadeitu i Laki, bo polecono nam pewną knajpkę z dim sum – i akurat wtedy jakiemuś portowemu świrowi odwaliło, zabił żonę i troje dzieci i ruszył ulicą, trzymając kukri, taki wielki nóż, używany przez nepalskich Gurkhów do polowania i walki, no i właśnie tym nożem przebił tę słodką malutką dziewuszkę, prawdopodobnie noszącą imię Kwiat Pomarańczy, i ani się obejrzałem, a leżała u moich stóp w kałuży, a ten wariat leciał dalej z wrzaskiem przez ulicę Trzech Szkatułek z Jadeitu i Laki. No więc... zapewniam, byłem zdruzgotany. Normalnie odchodziłem od zmysłów. Padłem na kolana, zawodziłem i płakałem. No bo co mi zostało? Wróciłem do domu, żeby dojść do siebie, zapomnieć o smutku, wymazać przeszłość. Wsadzili mnie do wojskowego szpitala, choć nie byłem żołnierzem, no ale pewnie uważali, że marynarka handlowa też się liczy jako wojsko. Nie minęły nawet trzy dni, kiedy poznałem ten cudowny drobiazg imieniem Henrietta. Jasne włosy, niebieskie oczy, drobniutka figura, ciepła i urocza. Ja też przypadłem jej do serca. Doszła do wniosku, że potrzeba mi okładów z kociaka, więc w nocy, gdy na oddziale zrobiło się cicho, przyszła i wśliznęła mi się pod kołdrę. Oszaleliśmy z miłości, ja zacząłem zdrowieć, wychodziliśmy na lekkie kolacje z pizzą i filmami dla dorosłych. „Zamieszkaj ze mną – mówi ona, gdy wypisali mnie ze szpitala. – Zamieszkaj ze mną i żyjmy długo i szczęśliwie na

wieki wieków amen”. „Dobra – mówię – spoko”. Więc wprowadzam się do niej z całym moim ziemskim dobytkiem. Nie minęły nawet trzy tygodnie, gdy Henrietta pośliznęła się, wchodząc do jadącego na peryferie autobusu numer dziesięć, drzwi się zamknęły, przytrzaskując jej lewą stopę, i autobus ciągnął ją przez kilka przecznic, zanim kierowca uświadomił sobie, że ten powtarzający się głuchy odgłos wydaje głowa podskakująca na asfalcie. No i zostałem w czteropokojowym wynajętym mieszkaniu w San Francisco. Można by pomyśleć, że nieźle się urządziłem przy tych cenach wynajmu, ale powiadam ci, przyjacielu, bez miłości nawet Tadż Mahal to izba bez ciepłej wody. Strasznie mnie to sponiewierało, nie do wytrzymania, byłem zgnębiony, smutny i zrozpaczony. Wiem, że nie powinienem, ale żeby odzyskać równowagę, związałem się z jedną starszą kobitką. Miała sześćdziesiąt jeden lat, ja dwadzieścia, no i tylko ja jej zostałem na świecie. No dobrze, przyznaję, nie myślałem przytomnie, ale byłem okaleczony, ty to czujesz? Byłem pisklęciem ze złamanym skrzydłem. Potrzebowałem opieki, potrzebowałem schronienia. A ona była dobrym lekarstwem, może ciut pomarszczonym, ale kto powiedział, że sześćdziesięciojednolatka nie ma prawa do odrobiny uczucia? Wszystko układało się świetnie, po prostu bajecznie. Wprowadziłem się do niej na Nob Hill, chodziliśmy na długie spacery, raczyliśmy się operami Bizeta, węgierskim gulaszem na placu Ghirardellego, szczerymi i bezpruderyjnymi dyskusjami o stymulacji łechtaczki i Kanale Panamskim. Wszystko pięknie, aż pewnego wieczora za bardzo daliśmy do pieca z Kamasutrą, co doprowadziło moją panią do niebiańskiego, wszechogarniającego doświadczenia, którego kulminacją był rozległy zawał, więc znowu stałem się samotny jak piesek, co wypadł z sań, i musiałem szukać bratniej duszy, z którą mógłbym przeprawić się przez pustynie samotności. W wyniku czego poznałem kolejno: Rosalindę, która zachorowała na polio i odmówiła spotkań ze mną, bo stała się inwalidką na resztę życia; Normę, która zginęła z ręki własnego ojca, rozczarowanego, że wolała być gospodynią jakiegoś białasa zamiast pierwszą czarnoskórą specjalistką od przeszczepu serca; Charmaine, która świata za mną nie widziała, aż spadł na nią kawał cementu z rusztowania na budowie, gdzie miała praktyki jako studentka architektury; Olive, która była stewardesą i doskonale się rozumieliśmy pomimo całkowicie odmiennych poglądów politycznych, aż raz jej popołudniowy lot do Tucson zakończył się nieprzewidzianym lądowaniem i odesłali mi to, co z niej zostało,

w bardzo ładnej imitacji wazy z dynastii Sung, a następnie Fernandę, Erwinę i Corinne, które wylądowały w dysfunkcyjnych relacjach z żonatymi mężczyznami. Na koniec poznałem Theresę, ale nazwijmy ją Terry, tak wolała. Spotkaliśmy się na wyścigach. Oboje postawiliśmy na tego samego konia, ładnego drobnego dwulatka imieniem Leo Ascendent, jednocześnie podeszliśmy do szyby, ja spytałem ją, spod jakiego jest znaku, bo przypadkiem usłyszałem, na jakiego konia postawiła, ona powiedziała, że spod Panny, ja mówię, że też jestem Panna, i pytam, co ma w ascendencie, a ona mówi: oczywiście Lwa, ja mówię, że ja też, i ani się obejrzałem, a już zaczęliśmy randkować jak wściekli, a ona podarowała mi srebrną bransoletkę z moim imieniem z jednej strony i „Z miłością od Terry” z drugiej, a ja dałem jej parę sznurków pierwszorzędnych autentycznych sztucznych pereł, wyznaczyliśmy datę, rozesłaliśmy wici, cokolwiek to oznacza, poznałem jej rodzinę, ona mojej nie, bo sam jej nie widziałem od dwudziestu lat, i wszystko szło po prostu wspaniale, ale Terry poszła na Beverly Hills, żeby wybrać srebra, coś prostego, ale chwytającego za serce i portfel, no i ktoś zostawił otwarty właz do kanału, a ona pośliznęła się, wpadła i złamała sobie kark, obie ręce i kręgosłup w jedenastu miejscach. Biedactwo nigdy nie wyszło ze śpiączki, przez dziewięć miesięcy utrzymywali ją przy życiu, aż w końcu jej ojciec wkradł się na czworakach do jej pokoju i przegryzł kabel aparatury, dając jej zasłużony spokój. No i tyle. Cała moja historia. Oto ja, głęboko zbolały, wcale nie uspokojony, w totalnej rozsypce, otępiały i przygaszony, ponury, apatyczny, znękany bólem i cierpieniem, zagubiony i znowu porzucony boso na autostradzie życia. I co o tym sądzisz? I po tych słowach facet wytrzeszcza na mnie oczy. A ja na niego. – Hmm – prycha on. – Weź wyduś z siebie trochę ludzkiego współczucia. I zostawia mnie, na rogu La Brea przechodzi na drugą stronę, skręca w lewo w Melrose i znika. Ja nadal stoję, gapiąc się za nim, aż w końcu wraca Michael, który już obsłużył alfonsa i jego damy dworu. Minęły góra trzy minuty, na pewno nie więcej. – O co chodziło? – pyta Michael. Chyba udało mi się przenieść wzrok na niego. – Ale – mówię – istnieją też faceci, którzy są absolutnie i jak cholera niedobrzy dla kobiet. Michael kiwa głową z satysfakcją i wręcza mi hot doga. Z kapką musztardy, zachwycająco pozbawionego dodatków.

VI

KŁOPOTY Z KOBIETAMI Przełożyła Maciejka Mazan

„Więc pisarz albo unika pisania wszystkiego, co mogłoby kogoś obrazić, albo wyzwala się z uniwersalnego odruchowego liberalizmu i przyznaje, że właściwie jesteśmy do siebie podobni: mężczyźni i kobiety, czarni i biali, młodzi i starzy, brzydcy i ładni. Jesteśmy całkiem podobni w naszych ludzkich emocjach, potrzebach, pobudkach, niedociągnięciach”. Wstęp do Lonely Women Are the Vessels of Time w Strange Wine, Harper & Row, 1978

Harlan przez lata niezasłużenie uważany był za pisarza szowinistycznego, nieprzychylnego kobietom. Takie pogłoski prowadziły do równie fałszywych spekulacji na temat jego życia osobistego – fałszywych, ponieważ jego teksty, nawet te wczesne, po bliższym przyjrzeniu się nie zdradzają większych mizoginicznych uprzedzeń niż twórczość najpopularniejszych autorów z tego okresu, a przeważnie o wiele mniejsze. Kiedy Harlan skupia się na relacji mężczyzn i kobiet, czasem zajmuje się tematem strachu właściwego rodzajowi męskiemu. Ale, jak już stwierdziliśmy, strach we wszystkich swoich odmianach stanowi główny obiekt jego literackich zainteresowań, a tak staranne jego analizowanie można uznać za dowód pisarskiej odwagi. Dlatego uważnie przyjrzyjcie się kobietom Harlana. Czy znajdziecie choć jedną sympatyczną postać zachwyconą swoim podporządkowaniem? Albo taką, którą autentycznie cieszy poniewieranie mężczyzną, ponieważ traktuje to jak kobiecy obowiązek? Każdy z wybranych tu utworów dotyczy seksu i pociągu seksualnego, ale ich podobieństwa nie są tak fascynujące jak szeroka gama odmienności. Te teksty napisał mężczyzna, lecz nie kierował ich wyłącznie do mężczyzn lub kobiet. Napisał je, żeby nam przypomnieć znaną prawdę: seks może być rajem lub więzieniem. Skoro ktoś otrzymał to, czego chce, czy można krytykować jego zadowolenie? Najostatniejszy dzień dobrej kobiety (1958) dotyczy końca świata i mężczyzny, który – świadomy zbliżającej się zagłady – szuka seksualnego spełnienia z kobietą. Harlan chce powiedzieć poprzez tę historię, że wszystko jest względne i nawet ówczesny sztywny podział ról społecznych nie może ukryć tej dyskretnej, lecz

obusiecznej ironii. Valerie (1972) przedstawia znacznie bardziej osobisty dramat pożądania. Harlan posługuje się tu przykładem z własnego życia, kiedy był oszukiwany, wykorzystywany, manipulowany i raz po raz uświadamiany, że ten raj i więzienie są dla nas nieuniknione. Jest to ostrzeżenie przed naszą wrodzoną słabością. Drugie oko Polifema (1977) oraz Wszystko wraca (1979) posługują się erotyczną symboliką, ale nie dotyczą seksu. Mamy tu natomiast seks jako szczególną manifestację strachu. W pierwszym zdaniu Polifema czytamy, że bohater równie dobrze mógłby być kobietą, co natychmiast nam uświadamia, że ta historia nie dotyczy strachu uwarunkowanego płcią, ale czegoś o wiele bardziej przerażającego. Oschłość bohatera nie wydaje się tak całkowicie brutalna dzięki dziwnemu, lecz przekonującemu poglądowi, iż egoizm stanowi sposób na zachowanie równowagi w świecie, w którym inni oczekują od nas ciągłego współczucia. Opowiadanie Wszystko wraca – znowu wywodzące się z przeżyć samego Harlana – wykorzystuje fantazję znaną nam wszystkim: kto nie marzył o odnowieniu dawnego romantycznego związku? Kiedy Harlan bierze to marzenie na warsztat i robi z niego niepokojący ślepy zaułek, strach – który początkowo zdawał się przychodzić z zewnątrz – okazuje się czaić w nas, w zakamarkach naszego umysłu. Te teksty stanowią przekonujący dowód zdolności Harlana do spojrzenia na seks jako na zachowanie, które obnaża ludzki charakter. Granice fizyczne wyznacza biologia, ale znaczenie tego aktu określa ludzki umysł, a jego ogranicza jedynie wyobraźnia.

„Nie, dzieciaku, jestem zwykłym niewolnikiem miłości, tak samo jak ty”. Wstęp do How’s the Night Life on Cissalda?, Shatterday, Houghton Mifflin, 1980

NAJOSTATNIEJSZY DZIEŃ DOBREJ KOBIETY W końcu zrozumiał, że świat się skończy. Ta pewność napływała z okropną powolnością. Jego talent nie był idealny, raczej przypominał klejnot z wieloma drobnymi skazami. Gdyby pozwalał mu widzieć przyszłość wyraźnie, gdyby nie był tylko częściowym darem jasnowidzenia, mogłoby nie dojść do tego, do czego doszło. Ten głód nie stałby się taki, jaki się stał. Mimo to te przelotne, mgliste urywki scaliły się i w końcu zrozumiał, że istnienie Ziemi dobiega końca. Z tą samą obcesową pewnością, która powiedziała mu, że to koniec, zrozumiał, że to nie złudzenie, nie chodzi tylko o jego śmierć. Chodzi o finalny, nieodwracalny kres tego świata ze wszystkimi jego żywymi mieszkańcami. Ujrzał to w odprysku jasnowidzenia i zrozumiał, że stanie się to za dwa tygodnie w czwartkową noc. Nazywał się Arthur Fulbright i pragnął kobiety. Jakie to dziwne, jakie osobliwe – znać przyszłość. Poznawać ją w najbardziej specyficzny sposób: nie jako jednorodną całość, obraz nałożony na wizję teraźniejszości, lecz w strzępach i urywkach, wybuchach i zrywach. W brzęczących, skoncentrowanych impulsach (za chwilę zza rogu wyłoni się ciężarówka), przez które stawał się (Carry Back wygra) niemal obywatelem dwóch światów (pociąg odjedzie dziesięć minut przed czasem), widział przyszłość mętnie (znajdziesz drugą spinkę do mankietów w apteczce) i właściwie nie uświadamiał sobie, co oznacza jego moc. Przez wiele lat śniady, łagodny, człapiący mężczyzna o cichym głosie i łagodnym spojrzeniu mieszkał ze swoją owdowiałą matką w ośmiopokojowym domku, całym w wiciokrzewie i pachnącym groszku. Przez wiele lat wykonywał niegodną pracę na niegodnym stanowisku, przez wiele lat wracał do domu i kojących pasteli matki. Były to lata, w których niewiele się zmieniało, niewiele się działo, lata pozbawione wydarzeń ważnych czy godnych zauważenia. Ale lata dobre, lata

płynące bez przeszkód i ciche. A potem matka umarła. Pewnej nocy westchnęła, zwolniła jak fonograf, jak stary nakręcany korbką fonograf, przykryty białym prześcieradłem na strychu, i umarła. Życie zagrało dla niej swoją melodię i w naturalny sposób się skończyło. Dla Arthura oznaczało to zmiany, a największą z nich była pustka. Skończyły się dobrze przespane noce, wieczory cichych rozmów, tryktraka i wista, popołudnia z obiadem na czas jego powrotu z biura, poranki z czekającym na niego cynamonowym tostem i sokiem pomarańczowym. Zaczęła się jednopasmowa droga, którą musiał przebyć sam. Nauczył się jadać w restauracjach, nauczył się, gdzie leży czysta pościel, wysyłał swoje ubrania do cerowania i czyszczenia. A nade wszystko w ciągu sześciu lat od śmierci matki uświadomił sobie, że umie czasem zobaczyć przyszłość. Nie było to wcale niepokojące czy nawet – skoro żył z tym tak długo – zaskakujące. Słowo „przerażające” nigdy by mu nie przyszło do głowy w związku z tym, gdyby nie ujrzał tej nocy płomieni i śmierci, nocy końca świata. Ale ją ujrzał i to zmieniło wszystko. Bo teraz, kiedy miał umrzeć, teraz, gdy zostały mu dwa tygodnie i ani godziny więcej, musiał znaleźć sobie cel. Musiał mieć jakiś powód, żeby umrzeć bez żalu. Mimo to siedział w fotelu w mrocznym salonie, otoczony pustymi ośmioma pokojami, i nie widział żadnego celu. Nigdy nie brał pod uwagę swojego zgonu; odejście matki było dla niego wystarczająco trudne, ale wiedział, że pewnego dnia nadejdzie (choć konsekwencje tego nigdy mu nie zaświtały w głowie). Natomiast własny kres stanowił zupełnie inną kwestię. – Jak można dożyć czterdziestego czwartego roku życia i nie mieć nic? – zadał sobie pytanie. – Jak to możliwe? I oczywiście była to prawda. Nie miał nic. Żadnego talentu, żadnej możliwości, by zostawić po sobie ślad, żadnego celu. Podliczając swoje braki, doszedł do najważniejszego z nich. Piętnował go on jako niegodnego miana mężczyzny, bez względu na jego przekonania. Brak kobiety. Arthur był prawiczkiem, nigdy nie zaliczył kobiety. W obliczu zagłady, mającej spaść na Ziemię za dwa tygodnie, Arthur Fulbright zrozumiał, czego pragnie ponad wszystko – bardziej niż sławy, bogactwa czy znaczenia. Jego pragnienie na ostatnie dni na Ziemi było proste i pozbawione subtelności. Arthur Fulbright pragnął kobiety.

Miał mało pieniędzy. Matka zostawiła ponad dwa tysiące dolarów w gotówce i na lokatach. Arthur zebrał kolejne dwa tysiące. To dawało razem cztery tysiące dolarów, co okazało się mieć duże znaczenie, ale dopiero później. Myśl o kupieniu kobiety zaświtała mu dopiero po wielu innych pomysłach. Pierwszą próbę przeprowadził ze swoją młodą znajomą, która pracowała w jego biurze, w dziale rachunków, jako stenotypistka. – Jackie – zagadnął przy odpowiedniej okazji – czy… eeee… Co byś powiedziała na to, żeby… eeee… pójść dziś ze mną do kina… czy gdzieś? Dziewczyna spojrzała na niego z zaciekawieniem i rozszyfrowała ukryty przekaz. Skreśliwszy w myślach wieczór z przyjaciółką przy scrabble, wyraziła zgodę. A wieczorem zacisnęła dłoń w pięść i tak go zdzieliła w żebra, że łzy napłynęły mu do oczu, a bok bolał go prawie godzinę. Następnego dnia obszedł szerokim łukiem dziewczynę o jasnym, kręconym końskim ogonie, przeglądającą książki z działu POWIEŚCI HISTORYCZNE w bibliotece publicznej. Miewał przebłyski jasnowidzenia na tyle często, że wiedział, co to za jedna. Była mężatką, ale nie nosiła obrączki ze względu na wrogie uczucia do swojego męża. Arthur ujrzał się w nieprzyjemnej sytuacji z udziałem dziewczyny, bibliotekarki i bibliotecznego ochroniarza. Bibliotekę też obszedł szerokim łukiem. Tydzień powoli zbliżał się do końca, a Arthur uświadomił sobie, że nie opracował żadnej techniki, która jak innym mężczyznom pozwoliłaby mu zdobyć dziewczynę. A dni mijały. Gdy późnym wieczorem szedł ulicami, mijając przechodniów – nielicznych, lecz niezaprzeczalnie mających przed sobą śmierć w płomieniach – wiedział, że czas mu się kończy w przerażającym tempie. Teraz nie było to już zwykłe pragnienie. Była to żądza, popęd, który ogarnął jego myśli i motywował go jak nic wcześniej. Arthur przeklinał matkę za jej wyrafinowane maniery z Południa, jej białe ciało, z którym łączyła go pępowinowa więź, jej nigdy nienachalne zachowanie, dzięki któremu tak łatwo było żyć w pastelowym świecie wolnego od trosk i trudów zadowolenia. Umrzeć w płomieniach wraz z resztą świata… w pustce. Ulice ziały chłodem, latarnie się chwiały, otoczone nieziemską aureolą. Gdzieś z oddali, z głębin mroku dobiegł go dźwięk klaksonu i na światłach przystanęła ciężarówka, której silnik warkotał gardłowo. Zgrzytnęły biegi, światło się zmieniło i samochód oddalił się, charcząc. Chodnik jaśniał mdlącą bielą rozkładającego się ciała, gwiazdy znikły w czerni bezksiężycowej nocy. Arthur otulił się mocniej płaszczem i ruszył, pochylony, pod wiatr, zrywający liście z drzew. Gdzieś zawył

krótko pies, na sąsiedniej ulicy trzasnęły drzwi. Arthur stał się nagle wyjątkowo świadomy tych dźwięków, zapragnął być częścią tego życia w domu wypełnionym miłością i radością. Ale nie mógłby być bardziej samotny, nawet gdyby był wyrzutkiem, przestępcą, trędowatym. Przeklinał tę nieludzką kulturę, która pozwala mężczyznom takim jak on dojrzeć bez przewodnictwa, nadziei, miłości. Nieco dalej na skrzyżowaniu z mroku wyłoniła się dziewczyna. Jej obcasy stukstuk stukały rytmicznie o chodnik, a potem o ulicę, gdy szła w sobie wiadomym kierunku. Arthur przeszedł przez czyjś trawnik przed domem i zbliżył się do niej, zanim dotarło do niego, co zamierza. A wtedy szedł dalej siłą rozpędu. Gwałt. To słowo rozkwitło mu w głowie jak cieplarniany kwiat o krwistoczerwonych płatkach, rozrosło się do monstrualnych rozmiarów i zwiędło, poczerniałe, gdy Arthur zbliżał się do dziewczyny energicznie, ze spuszczoną głową i rękami w kieszeniach płaszcza. Czy to zrobi? Czy zdoła to zrobić? Była piękna i młoda, godna pożądania, wiedział to. Na pewno taka była. Przewróci ją na trawę, a ona nie będzie krzyczeć, będzie posłuszna i potulna. Na pewno taka będzie. Minął biegiem miejsce, w którym ich drogi miały się przeciąć, i położył się na wilgotnej brązowej ziemi za krzakami. W oddali słyszał stukot jej obcasów, odliczając kroki do chwili, gdy na nią skoczy. Wtedy, mimo szarpiącego nim pożądania, pojawił się inny obraz. Powykręcane półnagie ciało na ulicy, tłum wrzeszczących mężczyzn ze sznurem, matka o twarzy poszarzałej i wykrzywionej zgrozą. Zacis​nął powieki i wtulił policzek w ziemię. Była wszechmatką, która go pocieszyła, a on – dzieckiem, które źle postąpiło w wielkiej potrzebie. Wszechmatka uspokoiła go, wskazała mu kierunek, otoczyła go kojącą przyzwoitością i głębokim oddaniem. Arthur leżał na ziemi, gdy dziewczyna minęła go ze stukotem. Żar jego policzków ostygł i zaświtał ostatni dzień, zanim wreszcie wróciły mu zdrowe zmysły i świadomość. Uniknął bestialstwa, być może za cenę duszy. To on. O tak, w rzeczy samej. Dzień, w którym się to stanie. Arthur miał tego dnia kilka przebłysków – tak wstrząsających i tak olśniewających, że utwierdził się w pewności co do nadejścia tego wydarzenia. To dziś. Dziś świat stanie w płomieniach i spłonie.

Jedna z wizji ukazywała wielkie budynki ze stali i betonu, błyskające jak magnezja, palące się jak bibułka. Słońce wyglądało, jakby krwawiło niczym oczodół po wyłupanym ohydnym oku. Chodniki płynęły jak roztopione masło, w rynsztokach i na dachach domów leżały zwęglone dymiące kształty. Odrażający widok… który zaraz miał się ziścić. Arthur wiedział, że jego czas się kończy. Wtedy wpadł na pomysł z pieniędzmi. Podjął wszystkie co do centa, całe cztery tysiące dolarów. Wiceprezes banku miał bardzo szczególną minę, kiedy pytał go, czy wszystko w porządku. Arthur odpowiedział epigramem, co nie zadowoliło wiceprezesa. Przez cały dzień – oczywiście poszedł do pracy, nie znał innego sposobu spędzenia ostatniego dnia Ziemi – z trudem nad sobą panował. Nieustannie wyglądał przez okno, czekając na tę krwistoczerwoną mgiełkę, która powlecze niebo. Ale mgiełka się nie zjawiła. Tuż po przerwie na kawę poczuł narastające mdłości. Poszedł do łazienki i zamknął się w jednej z kabin. Usiadł na opuszczonej klapie i oparł głowę na rękach. Nadciągał kolejny przebłysk. Przebłysk, luźno połączony z tymi, które przedstawiały zagładę. Jak na puszczonym wstecz filmie ujrzał siebie wchodzącego do baru. Przed barem znajdował się falisty neon, którego litery odbijały się w ciemnej szybie. Słowa brzmiały: NOCNA SOWA. Arthur zobaczył siebie ubranego w niebieski garnitur. Wiedział, że w kieszeni tego garnituru znajdują się pieniądze. A w barze znajdowała się kobieta. Jej włosy w przyćmionym świetle połyskiwały kasztanowym blaskiem. Siedziała na wysokim stołku, z wdziękiem skrzyżowawszy długie nogi i ukazując koronkę halki. Głowę trzymała pod dziwnym kątem, jakby patrzyła w stronę ukrytych reflektorków nad lustrem przy barze. Arthur widział jej ciemne oczy i mocny makijaż, który nie zdołał zatuszować ostrych, napiętych zmarszczek na jej twarzy. Była to twarda twarz, ale o pełnych wargach. Kobieta wpatrywała się w pustkę. Wizja zniknęła równie gwałtownie, jak się pojawiła, a Arthur poczuł w ustach oślizłą gorycz wymiotów. Wstał i podniósł wieko toalety. Zwymiotował gwałtownie, ale nie niechlujnie. Następnie wrócił do biura i otworzył książkę telefoniczną na żółtych stronach. Znalazł bary i przesunął palcem po kolumnie, aż dojechał do Nocnej Sowy na Morrison i Pięćdziesiątej Ósmej.

Wrócił do domu specjalnie po to, żeby się odświeżyć… czyli przebrać w niebieski garnitur. Była tam. Długie nogi w tej samej pozycji, rąbek halki, głowa pod dziwnym kątem, włosy i oczy takie, jak je zobaczył. Niemal jakby odtwarzał rolę, którą już raz odegrał, podszedł do kobiety i usiadł na pustym stołku obok. – Czy... czy mogę postawić panience drinka? Kobieta zareagowała lekkim skinieniem głowy i cichym mruknięciem. Arthur dał znak barmanowi w czarnej muszce i powiedział: – Dla mnie piwo imbirowe, a dla panienki to... eee... co sobie zażyczy. Kobieta uniosła brew i mruknęła: – Bourbon z wodą. Barman odszedł. Oboje siedzieli w milczeniu aż do jego powrotu, kiedy Arthur mu zapłacił. Wówczas dziewczyna powiedziała: – Dzięki. Arthur skinął głową i poruszył szklanką, która zostawiła na blacie krążek wilgoci. – Lubię piwo imbirowe. Nigdy nie zdołałem się przekonać do alkoholu. Nie przeszkadza to pani? Wtedy odwróciła się i mu się przyjrzała. Była naprawdę całkiem atrakcyjna, z drobnymi zmarszczkami na szyi, wokół ust i oczu. – Co mnie obchodzi, co pan pijesz? Jak dla mnie możesz pan pić nawet kozie mleko. Odwróciła się plecami. – Nie chciałem pani obrazić – pospieszył z zapewnieniem Arthur. – Ja tylko… – Zapomnij. – Ale ja… Spojrzała na niego z wściekłością. – Słuchaj, gościu, chcesz czy nie? Zdecyduj się, już późno i ledwie żyję. Arthur poczuł przerażenie. Omal się nie rozpłakał. Nie tak to sobie wyobrażał. Gardło mu się ścisnęło. – Ja… ja… więc… ja… – O Jezusie, no oczywiście. Kapuś. To trzeba mieć moje szczęście. Dziewczyna wypiła resztę drinka i zsunęła się ze stołka. Spódniczka podjechała jej do góry i znowu opadła. Arthur spojrzał za nią w panice. To była jego ostatnia szansa! To ważne!

Odwrócił się gwałtownie i zawołał za nią: – Panienko! Obejrzała się na niego. – No? – A może byśmy tak... eee... może byśmy porozmawiali? Dziewczyna wyczuła jego skrępowanie i w jej spojrzeniu pojawił się błysk przebiegłości. Wróciła i zatrzymała się bardzo blisko niego. – Co znowu? O co chodzi? – Czy... eee... czy panienka ma dziś wolny wieczór? Jej chytre spojrzenie stało się bardzo konkretne. – To kosztuje piętnaście. Masz tyle? Arthur skamieniał. Nie potrafił odpowiedzieć. Ale jego ręka – jakby wiedziała, że nadszedł czas działania – sama sięgnęła do kieszeni marynarki i wyjęła cztery tysiące dolarów. Osiem pięćsetdolarówek, szeleszczących i świeżutkich. Pokazał je dziewczynie i znowu schował. To ręka prowadziła negocjacje, on tylko się przyglądał. – Oho – mruknęła dziewczyna z rozjaśnionym spojrzeniem. – Jednak nie jesteś takim świrem, jak myślałam. Masz chatę? Poszli do wielkiego cichego domu, a on rozebrał się w łazience, bo to był jego pierwszy raz. W piersi ciążył mu granitowy głaz strachu. Po wszystkim, gdy leżał rozgrzany i szczęśliwy, dziewczyna wstała i podeszła do jego marynarki. Patrzył na nią i poczuł coś dziwnego. Wiedział, co to, bo daleki krewny tej emocji zamieszkiwał jego uczucia do matki. Patrząc, jak dziewczyna wyjmuje banknoty, Arthur Fulbright zrozumiał, że czuje do niej jakiś rodzaj miłości. – Jeju – mruknęła dziewczyna, z szacunkiem dotykając pieniędzy. – Weź je – odezwał się cicho. – Co? Ile? – Wszystko. Nic dla mnie nie znaczą. – A potem dodał takim tonem, jakby był to największy komplement: – Jesteś dobrą kobietą. Kobieta zacisnęła pieniądze w dłoni. Cztery tysiące dolarów. Co za prostaczek. Leży na tym łóżku, jakby się miał czym pochwalić. Ale jego twarz rozświetlało takie dziwne światło, jakby zdobył coś bardzo ważnego, jakby posiadł świat. Kobieta zachichotała cicho, stając przy oknie; bladoróżowa łuna północy oblała jej nagie, wilgotne ciało. Ona wiedziała, co ma znaczenie. Trzymała to w ręce. Bladoróżowa łuna stała się intensywnie różowa, potem czerwona, potem

szkarłatna jak krew. Arthur Fulbright leżał na łóżku i miał w sobie spokój głęboki jak ocean. Kobieta wpatrywała się w pieniądze, bo wiedziała, co się naprawdę liczy. Banknoty obróciły się w popiół na ułamek sekundy przed jej ręką. Arthur Fulbright powoli zamknął oczy. A świat za oknem stał się czerwony i rozpalony i było po wszystkim.

VALERIE: PRAWDZIWE WSPOMNIENIE To wam się powinno spodobać. Wychodzę tu na kompletnego szmondaka, no a czyż nie kochamy opowiadań, w których niezwyciężony heros, wszystkowiedzący mędrzec, wszechwładny mądrala słusznie dostaje po nosie? Będzie o Valerie. Historia zaczyna się koło 1968 roku. Znałem jednego towarzyskiego fotografa z EL-lay imieniem Phil. Nie był to najwspanialszy człowiek świata (słuszniej byłoby go nazwać zwykłą mendą), ale jakimś cudem wpełzł do mojego życia i domu – „wpełzł” jest tu stosownym słowem – i od czasu do czasu używał mojego miejsca zamieszkania jako atelier do sesji z nagimi młodymi damami. Gdy Phil pojawiał się u mnie w środku mojego dnia pracy, przeważnie zwisały z niego różne statywy, reflektory, aparaty fotograficzne oraz jakaś ładna dziewczyna, którą zapędzał do łazienki, ponaglając, żeby jak najszybciej pozbyła się odzieży, vite, vite! Teraz uświadamiam sobie, że może to zabrzmieć dziwnie dla tych z was, którzy większą część czasu wolnego spędzają w pogoni za swoimi gonadami, ale od kiedy kilka lat temu podjąłem pracę w Chicago w roli redaktora męskiego magazynu, dłonie przestały mi się pocić na widok damy w dezabilu. Chcę powiedzieć, że po dwóch latach oglądania stykówek pod lupą – a były to zdjęcia kobiet o najbardziej zmysłowych ciałach świata, golusieńkich, jak je Pan Bóg stworzył – człowiek zaczyna wyrabiać sobie pewien dystans. Zaczyna szukać bardziej egzotycznych cech – na przykład zdolności rzeczonej damy do sprowokowania mężczyzny do śmiechu lub płaczu bądź też wywołania w nim wrażenia, że czegoś się nauczył. (Na marginesie: nic lepiej nie zabija wrodzonego seksizmu niż przedawkowanie golizny w kolorze; bardzo szybko zaczyna się dostrzegać różnicę między obrazkami na kliszy fotograficznej i żywymi, oddychającymi istotami ludzkimi. Zalecam to wszystkim dżentelmenom, którzy nadal używają słów „dupa” i „laska”). A zatem nie miałem w zwyczaju podglądać Phila, gdy fotografował swoje panie. Kiedy robili sobie przerwę, często przychodziłem na kawę i ucinaliśmy sobie pogawędkę, ale poza tym na ogół tkwiłem w moim gabinecie i grzmociłem

w maszynę do pisania. Być może należało grzmocić co innego, no ale było, jak było. (Ze względu na moje zachowanie Phil powziął całkiem fałszywe przekonanie, że jestem gejem, i czasem zdarzało mu się to sugerować, często młodym damom, z którymi nawiązałem bliższy kontakt. Niezłe chamstwo, zwłaszcza ze strony faceta, który zwabia sześcioletnich chłopców do piwnicy kościoła, a potem hańbi ich, zabija i zjada, niekoniecznie w tej kolejności. Czyż ploteczki nie są cudowne?) Fotograf z Piekła Rodem wykorzystywał w ten sposób mój dom i mnie przez jakiś rok, a ja znosiłem te niewygody, bo – przyznaję – przy kilku takich okazjach jednak poznałem kobiety, z którymi później połączył mnie związek. Jedną z nich była Valerie. (Oczywiście znam jej nazwisko, głupku. Po prostu nie wymieniam go ze względu na jej rodzinę i to, o czym opowiada ta saga). Fotograf z Piekła Rodem – przysadzisty, rudy, nijaki – przybył z nią pewnego popołudnia, no i przepadłem od pierwszego wejrzenia. Była absolutnie cudowna. Łobuzerska chłopczyca o uśmiechu zdolnym rozpuścić landrynkę, ciepła i przyjazna, obdarzona żywą inteligencją i błyskotliwym poczuciem humoru oraz ciałem, które w moim szowinistycznym okresie nazwałbym wystrzałowym. Od razu między nami zaiskrzyło, a kiedy sesja się skończyła i Phil popełzł do swojego legowiska, Valerie została na trochę. To „trochę” nie trwało długo, szczerze mówiąc. Nie pamiętam wszystkich szczegółów tego rozczarowania, ale wkrótce pojawiła się gorycz – wszystkim wam się to zdarzyło, więc wiecie, o co mi chodzi – i po jakimś czasie rozstaliśmy się… w przyjaźni. Przez kilka następnych lat Valerie pojawiała się w moim życiu mniej więcej raz na pół roku i gdy nie byłem z nikim związany, znowu do siebie wracaliśmy na parę dni, a potem po raz kolejny odfruwała. Te nasze schadzki zawsze miały słodkogorzki posmak: zapach mimozy (i mimesis – gdybym wtedy wiedział!), przebłysk snu, wspomnienie wyjątkowego dotyku. Zawsze istniało między nami niewypowiedziane uczucie i to zdanie ze Zwłoki Sartre’a: „Było tak, jak gdyby wielki głaz spadł na ścieżkę, by zagrodzić mi drogę”. Sądzę, że w pewnym sensie byłem zakochany w Valerie. Czas mijał. W połowie maja 1972 roku miałem przemawiać podczas Tygodnia Pisarzy w Pasadenie. Rankiem tego dnia zadzwoniła do mnie Valerie. Nie odzywała się prawie rok. Po wstępnych powitaniach i mojej nieskrywanej radości na dźwięk jej głosu spytałem: – Co robisz wieczorem?

– Wychodzę z tobą – odparła. (Zauważcie, szlachetni czytelnicy: oto zeschnięte ego Autora nagle napęczniało samozachwytem i rozradowaniem wyłącznie z powodu cudownej spostrzegawczości i ogólnej wspaniałości inteligentnej damy, która powiedziała: „Jesteś fajny”. Jakimi osłami potrafią być pompatyczni macho!) – Słuchaj, mam w Pasadenie pogadankę dla paru bibliotecznych szczurów. Może zabierzesz się ze mną i popatrzysz, jak zmieniam zgromadzonych w żądną mordu tłuszczę? – Właśnie tu jestem – oznajmiła. – W Pasadenie. U mojej mamy. Możesz po mnie przyjechać, to pobędę z tobą przez kilka dni. – Wchodzę w to – rzuciłem, po czym ustaliliśmy godzinę przyjazdu i adres. Tego wieczora wyruszyłem do Pasadeny w towarzystwie Edwarda Winslowa Bryanta juniora (drogiego przyjaciela, czasem gościa w moim domu, nadzwyczajnie utalentowanego młodego pisarza i autora Among the Dead, Cinnabar oraz współautora Phoenix Without Ashes), by spotkać się z Valerie. Otworzyła drzwi i na chwilę zastygła, obramowana framugą, w sukience w odcieniu śliwkowego siniaka. Powiedziałem: ciało, które powinno być wystawiane w Smithsonian. Pod sukienką nie miała nic. O Kupidynie, ty pryszczaty gnojku! Przyjdzie taki dzień, kiedy któryś z bogów podziemia wbije ci cały kołczan strzał w tę twoją infantylną dupę! Poległem jak zawodnik wagi koguciej w zgniatarce do wraków. Wziąłem jej kosmetyczkę, suszarkę i wałki, neseser, niewiarygodnie słodko pachnące ubrania na drucianych wieszakach, zaprowadziłem ją do samochodu i otrzymałem nagrodę w postaci oczu Eda Bryanta, które stały się wielkie jak spodki. Nie mówiąc już o poruszających wspomnieniach uścisków, pocałunków, unoszenia w ramionach i wirowania, które przed chwilą zaliczyłem w domu. Odwaliliśmy pogadankę. Valerie siedziała w pierwszym rzędzie, ukazując wybitnie rozpraszające łydki i uda. Możliwe więc, że trochę bełkotałem. Potem poszliśmy we trójkę na późną kolację w Pacific Dining Car. Tam, nad pomidorami bawole serca z najgęstszym sosem z importowanego roqueforta, Valerie rozpoczęła ostrzał: – Zawsze miałam do ciebie wyjątkową słabość. Powinnam zamieszkać z tobą już trzy lata temu. Rany, ale byłam głupia. Wymamrotałem coś, co nie olśniewało inteligencją. – Może zamieszkam teraz… jeśli mnie zechcesz. Następnego dnia miała do mnie przylecieć na długi weekend dziewczyna

z Illinois. – Daj mi chwilę, muszę zadzwonić – poprosiłem i pocwałowałem do telefonu. Zadzwoniłem. Złe wibracje. Ostre słowa. Zerwane połączenie. – No pewnie, dlaczego miałabyś ze mną nie zamieszkać – podjąłem, wróciwszy do stołu. Wszyscy się uśmiechnęli. Gdy Valerie poszła do łazienki, Ed – który ocenia ludzi przenikliwie i powściągliwie – pochylił się i szepnął: – Trzymaj się jej. Jest wystrzałowa. Opinia potwierdzona. Przez trzeźwego postronnego obserwatora. No więc zabrałem ją do domu. Następnego dnia Ed wyjechał do rodziców w Wheatland w stanie Wyoming, gratulując uśmiechem Harlanowi jego szczęścia i rekordowej zdobyczy. W domu zostałem ja, Valerie i Jim Sutherland, młody autor Stormtrack, okazjonalny gość i były uczeń niżej podpisanego z warsztatów Clarion Writers’ SF and Fantasy. Tego dnia Valerie spytała, czy może zadzwonić z mojego telefonu do San Francisco. Oczywiście, powiedziałem. Powiadomiła mnie, streszczając swoje wędrówki, że od naszego ostatniego spotkania pracowała w San Francisco, głównie jako kelnerka topless w Condorze i innych spelunkach, że mieszkała ze współlokatorką, że dość regularnie widuje się z jednym facetem, ale jest on wielbicielem twardych narkotyków i chciała się od niego uwolnić, i że mnie kocha. Po odbyciu rozmowy przez telefon wróciła do mojego gabinetu i oznajmiła, że się martwi. Facet, do którego zadzwoniła, żeby go powiadomić, iż nie wraca, stał się nieprzyjemny. Słowa „suka” i „cipa” stanowiły spory procent jego przemówienia. Dodała, że chce tego samego dnia polecieć do San Francisco, żeby zabrać swoje rzeczy, zanim ów facet tam wpadnie i je zniszczy. Powiedziała też, bardzo miło, że skoro już tam będzie, kupi od znajomego minibusa ogórka. Będzie kosztować tylko sto dolarów plus podatek, a przecież potrzebny jej samochód, jeśli ma tu zamieszkać. – Chcę pracować i płacić za siebie – oznajmiła. Albo, słowami Bogarta w roli Sama Spade’a: „Jeszteś dobra, kochanie, bardzo dobra”. Pamiętajcie, przyjaciele, nieważne, jak szybko strzelacie, zawsze znajdzie się ktoś szybszy od was. A czy można znaleźć lepszy sposób na rozwianie podejrzeń cynicznego pisarza niż przyjęcie protestanckiej osobowości i etyki? Valerie poprosiła mnie o tę stówę. Niestety, nie miałem tyle przy sobie, choć obiecałem, że zapłacę kartą kredytową

za lot do San Francisco. Oznajmiła, że nie szkodzi, jakoś sobie poradzi. Potem spakowała neseser, zostawiając resztę swoich rzeczy, i obiecała, że wróci zaraz następnego dnia. Jim Sutherland zaproponował, że odwiezie ją na lotnisko – ja miałem naglący termin oddania scenariusza i nie mogłem oddalać się od maszyny do pisania – i Valerie odjechała, obsypawszy mnie pocałunkami i spojrzeniami głęboko sondującymi moje naiwne oczy. Powiedziała, że cała się rozpływa ze szczęścia, że w końcu mnie znalazła, swojego rycerza na białym koniu. Gdy Jim – młody niewinny student, ledwie wiążący koniec z końcem – wrócił, okazało się, że i jego poprosiła o sto dolarów. A on je jej pożyczył, sądząc, że odzyska je następnego dnia. Robak zmartwienia zaczął podgryzać moją ufność. Valerie, ósmy cud świata, złota dziewczyna, która znowu wkroczyła radośnie w moje życie, wyruszyła do San Francisco ze stówą Jima. Ale powiedziała przecież, że jakoś sobie poradzi bez tych pieniędzy… Skoro potrzebowała ich aż tak, dlaczego nie poprosiła mnie jeszcze raz, zamiast atakować chłopaka, którego znała jeden dzień? I skąd, do cholery, Jim wytrzasnął nagle taką kasę? – W drodze na lotnisko wstąpiliśmy do mojego banku – wyjaśnił. Ta informacja bardzo mnie zdenerwowała. – Słuchaj, stary – powiedziałem. – Znam ją już trochę i nikt by jej nie przyjął nawet do wstępnych przesłuchań w konkursie na najbardziej odpowiedzialną kobietę świata. Wiesz, to faktycznie wystrzałowa babka i tak dalej, ale tak naprawdę nie wiem, gdzie się podziewała przez ostatnie lata. Jim nagle się zaniepokoił. Ta stówa była całym jego majątkiem. Zarobił ją, ciężko harując jako mój asystent podczas sześciotygodniowych warsztatów pisarskich, sponsorowanych przez College Niepokalanego Serca oraz Eda Bryanta. – Powiedziała, że pożyczy od przyjaciela z San Francisco i jutro mi odda. – Nie powinieneś był tego robić. Trzeba było najpierw zadzwonić do mnie. – No, pomyślałem, że to twoja dziewczyna. Przecież ma tu zamieszkać. I mówiła, że nie ma czasu na dzwonienie, bo się spóźni na samolot, więc… – Nie powinieneś był tego robić. Poczułem się odpowiedzialny. Chłopak był ufny i dobry, a ja doznałem przebłysku niepokoju. Przypomniałem sobie starą bajkę o wiejskiej myszy i miejskim szczurze... Valerie słynęła z nagłych zniknięć. Ale… nie tym razem… Nie po tym cieple i wyznaniach miłości do mnie… To nie do pomyślenia. To się

wyjaśni. Ale jeśli nie… – Słuchaj, jeśli coś się wydarzy, oddam ci tę stówę – oznajmiłem. I postanowiliśmy poczekać na powrót Val. Dwa dni później nasz niepokój osiągnął taki poziom, że zadzwoniłem do jej matki. To, co od niej usłyszałem, nie całkiem zgadzało się z tym, co powiedziała mi Valerie: a mianowicie, że powiadomiła ją, iż wprowadza się do mnie. Matka nie miała o tym pojęcia. Valerie powiedziała jej, że pracuje w Los Angeles, a mnie – że po powrocie z San Francisco spróbuje znaleźć pracę. Robak zmartwienia wgryzł się głębiej. Zadzwoniłem pod numer mieszkania, które Valerie rzekomo zajmowała w San Francisco. Okazał się odłączony. Cisza. Ani Valerie, ani żadnej wiadomości od niej. Czy były chłopak ją zamordował? Czy kupiła tego ogórka i ruszyła w drogę? Badacze zwyczajów zwierząt na niższym stopniu rozwoju wiedzą, że nawet płaziniec wyciąga wnioski z nieprzyjemnych doświadczeń. Niemiłe związki z (nielicznymi, zapewniam, bardzo nielicznymi) niemoralnymi paniami nie były mi obce. Ale homo sapiens, mniej inteligentny od najbardziej prymitywnego płazińca, ten najmarniejszy z pantofelków pierwotniaków, powtarza swoje błędy raz po raz. Co wyjaśnia przypadek Nixona. A także tłumaczy, dlaczego z takim uporem nie pojmowałem, o co chodzi z Valerie. Trzeba było wątku pobocznego, żeby przez moją zakutą czaszkę przedarło się światło. A mianowicie: Trzynastego maja miałem wystąpić obok Raya Bradbury’ego na festiwalu Artasia Arts w Venturze. Była to sobota po wyjeździe Valerie. Ray i ja pojechaliśmy do Ventury razem i choć jestem realistą, który uważa samochody za środek transportu, a nie wyraz piękna i zmysłowości – z tego powodu nigdy nie myję mojego camaro rocznik 1967 ze stu czterdziestoma ośmioma tysiącami mil na liczniku – doznałem wrażenia, że mag o pozycji Bradbury’ego nie może podróżować szambowozem. Dlatego poprosiłem Jima, żeby wziął mój portfel z kartami kredytowymi oraz samochód i pojechał umyć ten ostatni. Ja nadal byłem przykuty do maszyny do pisania z powodu terminu, inaczej sam bym to zrobił. Jim pojechał do myjni, wrócił i odłożył mój portfel do niszy w gabinecie, gdzie zwykle go trzymałem. Wyjąwszy tę jedną wyprawę, portfel (ze wszystkimi kartami) przez tydzień pozostawał w moim zasięgu. Następnego dnia, w sobotę, przyjechał Ray i razem wyruszyliśmy do Ventury. Zameldowaliśmy się w hotelu i poszliśmy coś zjeść. Przy stoliku otworzyłem portfel, żeby coś wyjąć – zrobiłem to po raz pierwszy od tygodnia – i nagle spostrzegłem, że niektóre z foliowych przegródek na karty są puste. Po pierwszej

panice uspokoiłem się, sprawdziłem podłogę wokół stolika, wróciłem po własnych śladach do samochodu, przeszukałem schowek na mapę, w którym zawsze trzymam portfel, zajrzałem pod fotele i... natychmiast zadzwoniłem do Jima do Los Angeles, żeby mu powiedzieć, że zostałem okradziony. Ponieważ portfel opuścił dom tylko raz, karty musiały zostać skradzione w myjni. Rozumiecie teraz, jak powoli płaziniec Ellison uświadamia sobie, że czuje smród własnego palonego ciała? Zadzwoniłem do Credit Card Sentinel – ekipy, która blokuje zaginione lub skradzione karty – podałem odpowiednie numery (zawsze mam takie informacje pod ręką) i poprosiłem o wysłanie telegramów, które zdejmą ze mnie podejrzenia. Prawo zakazuje obciążenia właściciela karty w takiej sytuacji sumą większą niż pięćdziesiąt dolarów, ale ukradziono mi p i ę ć kart – Carte Blanche, BankAmericard, American Express, Standard Chevron Oil i Hertz Rent-a-Car – co łącznie dawało dwieście pięćdziesiąt dolarów. Z Credit Card Sentinel czas od zgłoszenia wniosku do zablokowania karty znacznie się skraca. Niczym Nero Wolfe wydedukowałem, że złodziejem musiał być gość, który czyści wnętrze auta w samochodowym spa. Zadzwoniłem na policję – do wydziału śledczego – i przedstawiłem im sprawę. Zadzwoniłem też do właścicieli myjni i uczyniłem to samo, a potem usiłowałem skontaktować ich z policjantem, który miał prowadzić moją sprawę. Doradziłem, że powinni sprawdzić pracowników, którzy w poprzedni piątek zajmowali się wnętrzami samochodów, szczególną uwagę zwracając na tych, którzy nie pojawili się w pracy. Moim zdolnościom detektywistycznym nie można zarzucić niczego… z wyjątkiem jawnej głupoty i zaślepienia uczuciami. Wszyscy dobrze wiecie, co się wydarzyło. Ale ja dowiedziałem się dopiero pięć dni później, gdy zadzwoniono do mnie z centrum BankAmericard w Pasadenie z prośbą o potwierdzenie bardzo dużego zakupu kwiatów wysłanych do pani Ellison w Centrum Medycznym w Sacramento w stanie Kalifornia. Zapewniłem, że jestem kawalerem, a jedyną panią Ellison jest moja matka, mieszkająca w Miami Beach. Za kwiaty zapłacono, jakżeby inaczej, moją skradzioną kartą. Wówczas doznałem olśnienia. Następnego dnia otrzymałem rachunek na czterdzieści trzy dolary z pogotowia w Sacramento za kurs trzynastego maja z Holiday Inn do Centrum Medycznego w Sacramento. Przewożony pacjent nazywał się Harlan Ellison, a w rachunku podano mój adres. Po czym jeden po drugim zaczęły nadchodzić raporty

BankAmericard o wielkich zakupach artykułów toaletowych, męskich ubrań, damskiej odzieży sportowej, suszarek do włosów i innych dóbr. Oczywiście wiedziałem, co się wydarzyło. Na tym etapie przystańcie wraz ze mną i dołączcie do chóru w nieśmiertelnym utworze Händla O, jakżeś wielkim jest jeleniem. Chcecie jeszcze raz przeżyć ze mną moment, gdy was ostatnio zrobiono w balona? To uczucie, kiedy żołądek zmienia się w windę, która szybko podjeżdża do góry? Ten szczególny chłód całego ciała, porównywalny tylko z doznaniem, jakie przepełnia nas rankiem po nieprzespanej nocy na kofeinie w tabletkach i gorącej czarnej kawie? Ten piasek w oczach, niekontrolowane zaciskanie dłoni w pięści, najwyższą frustrację, pragnienie wskoczenia do samolotu lecącego do… dokąd? Tam! W miejsce, gdzie istnieje coś, co można uderzyć! Kradzież to jedno, ale robienie z kogoś idioty to coś zupełnie innego. No dobra, nie spieram się, chodzi o ego i zranioną męską dumę. Ale jak to boli, na Boga! Pozbierałem się i znowu wszedłem w rolę Sama Spade’a, prywatnego detektywa. Najpierw zadzwoniłem do Centrum Medycznego w Sacramento i sprawdziłem, czy leży w nim niejaka Valerie B. Nie leżała. Potem spytałem o panią Harlanową. Też nie. A pani Ellisonowa? A to tak. Wówczas zadzwoniłem do działu ochrony Centrum Medycznego. Porozmawiałem z oficerem dyżurnym, przedstawiłem mu całą sytuację i poprosiłem o kontakt z funkcjonariuszem Karalekisem z wydziału śledczego posterunku w Los Angeles Zachodnim, a także Dennisem Tedderem z centrum BankAmericard w Pasadenie. Powiadomiłem go – a później także kierownika administracyjnego centrum – że sprawa dotyczy oszustwa i że nie jestem odpowiedzialny za żadne długi zaciąg​nięte przez osobę podającą się za Ellisona Harlana, Harlana Ellisona czy też panią Ellisonową. Obaj urzędnicy zapewnili, że niezwłocznie zabierają się do działania. Wówczas zadzwoniłem do Valerie. Leżała na oddziale ortopedycznym. Podali jej telefon. Oczywiście wzięła słuchawkę; jedyną osobą (jak sądziła) znającą jej tożsamość był mężczyzna, który kupił kwiaty. Czy ten wątek poboczny nabrał w końcu kształtu, przyjaciele? Tak, mnie też to trochę zajęło. A jestem głupszy od was. Był dwudziesty trzeci maja, dziesięć dni po jej przyjeździe do centrum z Holiday Inn. – Halo? – Valerie?

Pauza. Wahanie. Komputer działający z pełną mocą. – Tak. – Tu Harlan. Cisza. – Jak jest w San Francisco? – Jak mnie znalazłeś? – Nieważne. Duchy mi powiedziały. Musisz wiedzieć tylko tyle, że cię znalazłem i że cię znajdę, gdziekolwiek będziesz. – Czego chcesz? – Kart i tej stówy, którą wyłudziłaś od Jima Sutherlanda. – Nie mam. – Czego? – Niczego. – Twój chłopak ma karty. – Rzucił mnie. Nie wiem, gdzie jest. – Oprzytomniej, księżniczko. Raz dałem się nabrać, dzięki czemu stałem się filozofem. Gdybym dał się nabrać drugi raz, stałbym się zboczeńcem. – Kończę rozmowę. Źle się czuję. – Poczujesz się jeszcze gorzej, jak za parę minut złoży ci wizytę szeryf z Sacramento. Nie odłożyła słuchawki. Cisza. – Czego chcesz? – Już powiedziałem. I to szybko. Jim jest zbyt biedny, żeby przeżyć bez tej stówy. Z resztą sobie poradzę, ale stówę masz zwrócić natychmiast. – Dopóki tu jestem, nic nie zrobię. – Za dziesięć minut znajdziesz się pod opieką policji, więc lepiej coś wymyśl. – Boże, ale z ciebie zimny drań. Jak możesz mi to robić? Jest taka chwila, gdy człowiek widzi, jak jego ukochana Atlantyda tonie w falach… i daje za wygraną. Jest taka chwila, gdy człowiek postanawia posłać wszystko do diabła, bo już nie wyrabia. To taka chwila, gdy człowiek obojętnieje i dochodzi do wniosku, że ogień może pożreć tabernakulum, święte ikony i całą tę jebaną świątynię. – Na razie tylko wnoszę oskarżenie przeciwko tobie. Spróbuj się wykręcić, to wyłupię ci oczy, tak mi dopomóż Bóg. Milczenie w słuchawce. – Daj mi chwilę do namysłu, to wszystko dzieje się za szybko – powiedziała

w końcu Valerie. Ukazała mi się wizja szczura w labiryncie, szukającego ściany, przez którą mógłby się przegryźć. – Jasne. Dam ci chwilę. Poczekam. Czekając, usiłowałem sobie poukładać wszystkie zakulisowe działania, w których istnienie nie chciałem uwierzyć. Potrzebowałem tego ostatecznego ciosu w brzuch, brzmienia jej głosu w słuchawce, żeby pogodzić się z faktem, że jestem frajerem. Ale teraz szok minął i zacząłem sobie wszystko układać w głowie. Fakty miałem przed sobą jak na dłoni… Tylko ktoś bojący się przyznać, że jest jeleniem, mógłby ich nie zauważyć. Valerie albo spotkała się ze swoim chłopakiem na lotnisku w Burbank – facet, który kupił kwiaty dla „pani Ellison”, został opisany w policyjnym raporcie jako smagły, co pasowało do słów matki Valerie, która zapamiętała go jako „jakiegoś Latynosa, może Kubańczyka” – albo kazała mu przylecieć z San Francisco do Sacramento. Wówczas zamieszkali w Holiday Inn i Valerie miała jakiś wypadek. Wypadek na tyle poważny, że musiała pojechać karetką do Centrum Medycznego, po czym jej chłopak zniknął wraz z moimi kartami kredytowymi. A teraz ją przyskrzyniłem (tak mi się zdawało). – Dopóki tu jestem, nic nie zrobię – powtórzyła w końcu. – Nigdzie się stamtąd nie ruszysz – odparłem niezłomnie. – W takim razie nie zdobędę pieniędzy. – W takim razie pójdziesz do więzienia. Wniosę oskarżenie. – Dlaczego to robisz? – Bo jestem zimnym draniem, właśnie dlatego. Wymieniliśmy jeszcze parę słów i Valerie odłożyła słuchawkę. Ja odwróciłem się do Jima Sutherlanda i powiedziałem: – Chyba będę musiał polecieć do Sacramento. Wygląda na to, że sprawa załatwiona, ale ci ludzie z BankAmericard wydają mi się jacyś niemrawi, a policjanci też nie lepsi. Poza tym… chcę jej spojrzeć w oczy. Chodziło mi o to, że chciałem sprawdzić, czy ujrzę w nich piętno dwulicowości. I o to, że stałem się człowiekiem z wrastającymi włoskami, które należało wydobyć na powierzchnię i wyrwać. Jak wszyscy masochiści musiałem się narazić na ponowny ból, jeszcze raz poczuć to oddziaływanie, żeby sprawdzić, dlaczego poszedłem na to cały w skowronkach, co zrobiło ze mnie tak chętnego frajera, że na tak zaawansowanym etapie życia popełniłem błąd inwestycji poważnych uczuć w równie niegodny obiekt. Zżerała mnie żądza zrozumienia tego zjawiska, by przestać zaliczać kolejne życiowe wpadki w przekonaniu, że oceniam ludzi

bezbłędnie i nie sposób mnie oszukać. Nabrała mnie, i to z taką wprawą, że nawet po rozmowie, już wiedząc, że zrobiła ze mnie balona, jakaś część mózgu nadal mi wmawiała, że jej wyrazy uczuć i zainteresowania nie mogły być całkowicie fałszywe. Dzięki czemu zabawa trwała dalej. Piętnaście minut później Valerie do mnie oddzwoniła. Była całkiem opanowana. – Co im powiedziałeś? – spytała. – Komu? – Policji. Właśnie przyszedł do mnie funkcjonariusz. – Powiedziałem to samo, co tobie. Że mnie okradłaś, że przyjęto cię do szpitala pod fałszywym nazwiskiem i że nie zapłacę żadnych twoich rachunków, i żeby lepiej przyskrzynili twoją ładną dupkę, zanim prawo zdecyduje, co z tobą zrobić. – Wniesiesz oskarżenie? – Daj mi powód, żeby tego nie robić. – Zdobędę pieniądze dla Jima. – To na początek. – Nic innego nie mogę. – Karty. – Nie mam. Wymieniła nazwisko swojego chłopaka, który podobno z nimi zwiał. To mnie nie ruszyło, już je zablokowałem. Gość nazywał się Larry Lopes (wymawiać: Lopez). Nadal pamiętam. – Dobrze. Zdobądź stówę dla Jima i jeśli o mnie chodzi, możesz się udać na zieleńsze pastwiska. Odłożyła słuchawkę, a ja siedziałem w gasnącym świetle słońca zachodzącego nad doliną i zastanawiałem się gorączkowo. Z żadnym skutkiem. Przez kilka dni nie miałem żadnych wieści, a kiedy zadzwoniłem do Dennisa Teddera z centrum BankAmericard w Pasadenie, otrzymałem informację, że Valerie nie przebywa już w Centrum Medycznym w Sacramento. Pozwolili jej prysnąć dwudziestego trzeciego maja. Uciekła, zostawiwszy niezapłacony rachunek na moje nazwisko, opiewający na tysiąc dolarów. Moje uczucia do pana Teddera, funkcjonariusza Karalekisa z posterunku w LA Zachodnim oraz bezimiennego szeryfa z Sacramento, który nie tylko ze mną rozmawiał, ale też spotkał się z Valerie i usłyszał jej przyznanie się do winy, nieco… ochłodły. Zechciejcie zauważyć, że się miarkuję.

Następnie sytuacja wyewoluowała z rozpaczliwej w upiorną. Pogotowie z Sacramento pomimo kilku listów wyjaśniających, co się wydarzyło, popartych kopiami dokumentów stwierdzających oszustwo, nadal szarpało mnie o czterdzieści trzy dolce za przewiezienie Valerie z Holiday Inn do szpitala. W końcu przekazało sprawę do komornika. Mój adwokat, demon palestry Barry Bernstein, posłał im ostry w tonie list i ostatecznie się ode mnie odczepili. Ale ten zmarnowany czas i rozdrażnienie, kiedy widziałem w korespondencji wredne różowe powiadomienia…! No i rachunek za szpital. Nieustannie przechodził przez system komputerowy i wracał do mnie. W końcu zadzwoniłem do kierownika szpitalnej księgowości i opowiedziałem wszystko (po raz kolejny) ze szczegółami. W chwili gdy o tym piszę, akurat to jest już załatwione. A Valerie znikła. Rozmawiając z Tedderem z BankAmericard, przekonałem się – co wstrząsnęło moim poczuciem równowagi we wszechświecie – że Bank of America tak naprawdę nie dba o pociągnięcie jej i pana Lopesa do odpowiedzialności. Najwyraźniej nie przejmuje się sprawami poniżej pięciuset dolarów. Bank of America może wytrzymać nieskończoną liczbę szwindli na tym poziomie i nawet ich nie odczuje. (Zamieszczam tę przypadkowo zdobytą informację z dwóch powodów: po pierwsze, żeby uświadomić tym, którzy planują oszukać BofA, gdzie przebiega granica, za którą ta osobliwa instytucja zaczyna pałać żądzą zemsty – granica, która mnie przeraża, kiedy pomyślę, ile muszą zarabiać, skoro stać ich na tak wielkopańską hojność. Po drugie, żeby dać im po łapach za tę korporacyjną postawę w takich sytuacjach, przypominającą zachowanie wielkich konglomeratów ubezpieczeniowych, które wliczają oszustwa w podwyższoną składkę, co wręcz zachęca do nieuczciwości i matactw. To ta postawa przyczyniła się do zepsucia naszego narodowego charakteru. Zdaję sobie sprawę, że w tym, co mówię – aczkolwiek robię to z pełnym przekonaniem – brzmi ohydnie mesjanistyczna nuta, i oblewam się rumieńcem, dlatego możecie to zignorować). Jak powiedziałem, Valerie znikła. Gdy zadzwoniłem do jej matki z raportem o obecnym stanie rzeczy, ta bardzo się zdenerwowała i powiedziała, że odda Jimowi te sto dolarów. Pomyślałem, że to cholernie miły gest. Ale gdy czek do nas dotarł, opiewał tylko na pięćdziesiąt dolców. Biedny Jim. Już chciałem mu zrekompensować tę stratę, bo dał pieniądze Valerie, sądząc, że jesteśmy razem, lecz do tego nie doszło. Dwa czy trzy miesiące później zadzwoniła znowu.

Wytropiłem ją przez moje pokątne kontakty w Pacifica, osadzie pod San Francisco. Zadawała się z bandą nieudaczników i typów spod ciemnej gwiazdy i wiedziałem, gdzie jej szukać. Jednak powiedziałem jej matce, że jeśli Jim odzyska pieniądze, a karty nie zostaną więcej użyte, prześladowanie jej córki nie sprawi mi żadnej satysfakcji, i dotrzymałem słowa. Wtedy zadzwoniła. Ni z tego, ni z owego, że się tak oryginalnie wyrażę. – Halo? – Kto mówi? – Valerie. Wspaniale. Co sprzedajesz w tym tygodniu? Raka? – Jesteś tam? – Jestem. Czego chcesz? – Moich rzeczy. Ubrań, elektrycznych wałków i innych. Wszystko czekało spakowane w szafie Jima… Na co? Nigdy się nad tym nie zastanawialiśmy. Może na apokalipsę. – Jasne, możesz je mieć – powiedziałem. – W jaki sposób? Odwieziesz je do mojej mamy do Pasadeny? Ona nie ma samochodu. Słyszałem już o hucpie, byłem świadkiem niewiarygodnego zuchwalstwa, ale jeśli chodzi o czystą bezczelność, Valerie nie ma sobie równych. – Powiem ci, jak możesz je odzyskać – zacząłem. – Jesteśmy jak dobry lombard. Oddasz Jimowi pięćdziesiąt dolców – te, które nadal mu wisisz – a my oddamy twoje towary. Po prostu je wykupisz, skarbie. – Nie mam pięćdziesięciu dolarów. – Niech ci Larry Lopes da. – Nie wiem, gdzie go szukać. – Ale ja wiem, gdzie szukać ciebie. Poproś swoich kumpli, żeby rąbnęli komuś kołpaki, i będziesz miała te pięćdziesiąt dolców. – Idź do diabła! – Rzuciła słuchawką. Wzruszyłem ramionami. Podłość ludzka nie ma granic, co nie, skarbie? Tego samego dnia zadzwoniła matka Valerie i zaproponowała, że wykupi rzeczy córki za pozostałą pięćdziesiątkę. Jasno dała do zrozumienia, że nie wie, gdzie przebywa Valerie, ale chyba nikt nie uzna mnie za cynika, jeśli powiem, że nie uwierzyłem jej na słowo. No więc Jim zawiózł rzeczy do Pasadeny, zainkasował pięćdziesiątaka, a Centrum Medyczne w Sacramento unieważniło rachunek jako niemożliwy do

odzyskania. I to wszystko, co wiem. No… nie całkiem. Wiem jeszcze jedno, a mianowicie… Każda istota ludzka ma ograniczony zasób miłości. Do pewnego stopnia przypomina to odnóża rozgwiazdy: jeśli straci kawałek, odnóże odrośnie. Ale jeśli straci zbyt dużo – umrze. Valerie B. wyszarpnęła kawał miłości z moich kurczących się zasobów… zasobów już napoczętych przez Charlotte, Lory, Sherri, Cindy i inne. Nadal zostało mi tyle, że jeszcze ujdę jako towar nieuszkodzony, ale nikt nie może stracić tak dużo, nie obumierając do pewnego stopnia. Więc jeśli Kupidyn, ten mały zboczony skurwysyn, postanowi jeszcze raz strzelić piorunem w ten powykrzywiany pień, osoba, która mnie dostanie, otrzyma towar drugiej kategorii, coś trochę martwego i trochę okaleczonego. Z tą świadomością mogę doradzić wam coś kompletnie niewykonalnego: całkowitą otwartość i rozsądną ostrożność. Nie zamykajcie się, ale – o Jezusie – uważajcie na zębate potwory. Ażebyście wiedzieli, jak wyglądają, kiedy zaczną was ścigać – oto poglądowe zdjęcie. Przepiękne opakowanie, które tym bardziej przypomina o Pandorze. Chłopaki, uważajcie, jakie puszki otwieracie.

DRUGIE OKO POLIFEMA To rzecz o Brubakerze, który jest mężczyzną, ale równie dobrze mógłby być kobietą i wyszłoby tak samo, bez różnicy: boleśnie i bez końca. Miała niewiele ponad czterdzieści lat i była kaleka. Coś z lewą nogą i kręgosłupem. Chodziła przechylona, powoli, jak marynarz, który opuścił statek po długim pobycie na morzu. Jej twarz przypominała chaotyczny spis odtrąceń; wystarczyło spojrzeć gdziekolwiek, by zobaczyć cień pod oczami po kierowniku z supermarketu, niejakim Charliem, zmarszczkę w lewym kąciku ust, wyrzeźbioną po liczącej dwie noce znajomości z Clarą z kwiaciarni, wilgoć na prawej skroni na wspomnienie słów wypowiedzianych rankiem po wspólnie spędzonej nocy przez Barry’ego czy Benny’ego, kierowcę furgonetki z pralni chemicznej. Ale to wszystko było nieskatalogowane i niedbale rozsiane na całej jej twarzy. Brubaker nie chciał z nią spać. Nie chciał jej zabierać do siebie ani iść do jej domu – ale poszedł. Okna jej ciasnego mieszkanka wychodziły na wąskie podwórko, na którym słońce pojawiało się tylko na godzinę przed dwunastą w południe i na godzinę po niej. Na ścianach wisiały zdjęcia wycięte z kolorowych czasopism. Łóżko było wąskie. Kiedy go dotknęła, poczuł, że odchodzi. Myśląc o ciepłych miejscach, w których wypoczywał popołudniami przed wieloma laty, popołudniami, gdy był sam i nie wiedział jeszcze, że to dowód sukcesu. Nie chciał o tym tak myśleć, ale uważał się za murarza, który pracuje metodycznie. Kładzie cegły prosto i szczerze. Kochał się z nią na tym wąskim łóżku, ale tak naprawdę go tam nie było. Wykonywał pracę i myślał, że takie myśli są nieżyczliwe i niegodne… choć ona się nie dowie, że nie było go przy niej. Już tak mu się zdarzało, no i bardzo dobrze wychodziło mu okazywanie dobroci. Dzięki niemu ona przez chwilę poczuje się obdarzona uwagą i zachwytem. Mógł dla niej zrobić choć tyle. To jej utykanie, jej smutna i pomarszczona twarz… Sądziła, że ją wielbi, zachwyca się nią. On nie miał własnych potrzeb, więc mógł jej dać to wszystko bez oporów. Oboje oprzytomnieli, gdy tuż za jej oknem śmignął z wyciem ambulans. Spojrzała na niego ciepło.

– Muszę wstać rano. Robimy inwentaryzację, katalogi są w strasznym stanie – powiedziała, ale w jej oczach można było znaleźć następujący przypis: „Zostań, jeśli chcesz, ale już zostawiano mnie w łóżku, w którym druga strona szybko stygnie, i nie chcę rano zobaczyć twojej miny, która mi zdradzi, że usiłujesz wymyślić jakiś pretekst do szybkiego wyjścia, żeby popędzić do domu i wziąć prysznic, który zmyje z ciebie moje wspomnienie. Dlatego daję ci szansę, żebyś wyszedł już teraz, bo jeśli zostaniesz, to będzie znaczyć, że zadzwonisz jutro przed dwunastą i spytasz, czy nie chciałabym zjeść z tobą kolacji i pójść do kina”. Zatem pocałował ją kilka razy w policzki i raz, łagodnie, w usta, z zamkniętymi wargami – pocałunek pełen uwielbienia – i wyszedł. Od East River wiał delikatny chłodny wiatr, a on postanowił minąć Henderson Place i usiąść w parku – dać sobie czas na powrót z tamtych dalekich miejsc. Czuł się częściowo rozmontowany, jakby wyprawiając się z tego mieszkania, pozwolił sobie na coś w rodzaju minimalnej projekcji astralnej. A teraz, gdy w końcu wrócił do siebie, ubyło mu nieco duszy, zostawionej w łóżku tamtej kobiety. Bolała go głowa, minimalne kłucie dokładnie między oczami i nieco nad nimi. Idąc przez park, potarł dwoma palcami nos u nasady. W parku Carla Schurza panowała cisza. W przeciwieństwie do wielkich połaci tego miasta tu można było bez lęku przychodzić po zmroku. Cisza, spokój; rzadko zaczajały się tu jakieś typy. Brubaker usiadł na ławce i zapatrzył się w otchłań wody. Delikatnie pomasował wewnętrzne kąciki oczu; ból nie ustępował. Na przyjęciu poznał pewną kobietę. Z Maine. Nie chciał myśleć o niej w tak uproszczonych kategoriach, ale była niezaprzeczalnie słodka i dziewicza. Kongregacjonalistka zbyt dobrze wychowana, by żyć w mieście, przybyła tu z Maine, aby pracować w wydawnictwie, i mężczyźni nie traktowali jej dobrze. Przyciągani przez jej nieskalaną twarz i delikatne maniery, zaczepiali ją po dwa, trzy, czasem nawet cztery razy. Ale ona była zbyt dobrze wychowana, by wieść życie odmierzane nocnymi sesjami, i mężczyźni zawsze wracali do łatwiejszych podrywek i wspólnej samotności. Jeden ośmielił się zasugerować, że gdyby uwiodła swojego przyjaciela, delikatnego młodzieńca, który zmagał się ze swoją seksualnością, dojrzałaby do prawdziwego romansu. Dziewczyna go wyprosiła. Tydzień później zaczął się umawiać z żoną asystenta producenta w wydawnictwie, w którym razem pracowali, a dziewczyna z Maine zapisała się na lekcje stepowania. Brubaker poznał ją na przyjęciu. Zaczęli rozmawiać, wychyleni z okna na

trzydziestym pierwszym piętrze, żeby uciec przed dymem i gwarem. Zrozumiał, że uznała go za właściwego kandydata. Realizm i wychowanie toczyły w niej wojnę i postanowiła skapitulować. Gdy odprowadził ją do domu, powiedziała: – Wstąp na krakersa. Mam ich mnóstwo. – Która godzina? – spytał. Na zegarku widniała dwunasta siedem. – Mogę zostać do dwunastej piętnaście. Dziewczyna uśmiechnęła się nieśmiało. – Narzucam ci się. To dla mnie niełatwe. – Nie chcę wchodzić na długo – wyjaśnił. – To by mogło doprowadzić do kłopotów. Mówił szczerze. Lubił ją. Ale i tak ją to zabolało. – Nie byłby to dla ciebie pierwszy raz – zauważyła, a on uśmiechnął się łagodnie i odparł: – Nie, ale dla ciebie tak. Jednak nie potrafił jej odmówić. I obszedł się z nią dobrze, tak dobrze, jak mógł. Przyjął odpowiedzialność i miał nadzieję, że kiedy dziewczyna spotka mężczyznę, dla którego się oszczędzała, będzie on bardzo, bardzo czuły. Wiedział, że przynajmniej uwolnił ją od poszukiwaczy dziewic. Ani te typy, które poślubiłyby tylko dziewicę, ani drapieżniki, które wypuszczały się na safari w nadziei upolowania sztuki z takiego zagrożonego gatunku, nie były dla niej wystarczająco ludzkie. A kiedy rano wyszedł, miał migrenę. Tę samą iskierkę bólu, która teraz, gdy siedział w parku, pulsowała między jego oczami, trochę powyżej. Poczuł, że po nocy z nią coś się w nim zmieniło, tak samo jak dzisiaj. Czy czegoś mu ubywało? Dlaczego niedoskonali ludzie ciągnęli do niego i go potrzebowali? Wiedział, że nie jest mądrzejszy, szlachetniejszy ani lepszy niż większość ludzi, gdyby dać im szansę. Ale to właśnie on interesował tych, którzy potrzebowali dobroci, łagodnych słów, delikatnego dotyku. Zawsze tak było. On zaś nie miał własnych potrzeb. Czy to możliwe – nigdy nie doznać dotyku, nieustannie dawać, zawsze gdy ktoś prosi, i nigdy nie określić własnych pragnień? To jak życie za weneckim lustrem: ty widzisz to, co jest po drugiej stronie, ale nikt nie może zajrzeć do ciebie. Jednooki Polifem uwięziony w swojej grocie, ofiara czekająca na wszystkie wyrzucone przez morze odyseuszopodobne stworzenia, które przychodzą do niego nieproszone. Czy tak jak Polifem, któremu odmówiono drugiego oka, zawsze będzie jedynie padał ofiarą wyrzuconych przez morze? Czy istnieje granica tego,

ile może oddać? O żądzy wiedział tylko tyle, ile od niego żądano – ślepy na jedno oko, które powinno widzieć jego własne potrzeby. Wiatr przybrał na sile i zakołysał czubkami drzew. Powietrze pachniało czysto i świeżo. Jak ona. Na East River przesunął się płynnie jakiś ciemny kształt, przywodząc Brubakerowi na myśl samotną barkę, płynącą z życiowymi odpadkami do bezimiennego grobu, gdzie w mroku leżą martwe ryby i gmerają stworzenia o wielu odnóżach. Wstał z ławki i ruszył przez park. Po jego prawej stronie na pustym placu zabaw wiatr poruszał huśtawkami. Skrzypiały i popiskiwały. Ciemny kształt ciągle sunął po wodzie. Zasłonił już Roosevelt Island i zmierzał na południe, w dół rzeki. Brubaker postanowił podążyć za nim. Mógł iść prosto aż do końca parku, po czym wejść na promenadę Johna Finleya, by uniknąć ruchu na East River Drive, ale ten ciemny kształt go zafascynował. Najwyraźniej nie miał z nim żadnego związku, pod żadnym względem. Nic dla niego nie znaczył. I głównie to stanowiło powód, żeby go śledzić. Przy Siedemdziesiątej Dziewiątej East End Avenue kończyła się ścianą East End Hotel, a sama Siedemdziesiąta Dziewiąta urywała się na skraju Manhattan Island. Niska metalowa barierka odgradzała tu chodnik od East River Drive. Brubaker podszedł do niej. Ciemny kształt znieruchomiał na rzece. Samochody mijały go jak rozpędzone cząsteczki, ich światła łączyły się ze sobą w pasma błękitu, czerwieni, srebra i bieli, tworząc większą barierę za niskim metalowym płotkiem, zagradzającym mu drogę. Drogę dokąd? Przez sześć ruchliwych pasm z rozdzielającym je pasem zieleni, który przed niczym nie chroni? Ale przed czym miałby chronić? Brubaker zszedł z krawężnika, nie zauważając, że przeskoczył nad metalowym ogrodzeniem. Wkroczył między połączone bezszwowo, stopione ze sobą światłami samochody. Jakby brnął przez wodę. Przemierzył pasy prowadzące w stronę centrum, lawirując między samochodami jak między kroplami deszczu, nietknięty. Dotarł do pasa zieleni i szedł dalej, przez pasma światła mknące na przedmieścia. Obejrzał się. Żaden samochód go nie musnął, ale to jakoś go nie dziwiło. Wiedział, że tak będzie, choć przez morderczy już teraz ból głowy i poczucie częściowego rozdzielenia z ciałem nie miało to znaczenia. Przeszedł przez kolejną metalową barierkę i stanął na wąskim skrawku betonu. East River płynęła pod nim. Usiadł na betonowym murku i zamachał nogami.

Ciemny kształt na środku rzeki znajdował się dokładnie naprzeciwko niego. Brubaker zsunął się tak, że dotknął stopami czarnej powierzchni wody. Dwa lata temu poznał w bibliotece pewną kobietę. Nowojorska Biblioteka Publiczna przy Czterdziestej Drugiej Ulicy i Piątej Alei pozbywała się nadwyżek i uszkodzonych egzemplarzy. W malutkim Bryant Park od strony Czterdziestej Drugiej Ulicy rozstawiono stoliki. Brubaker wyciągnął rękę po Bunt mas José Ortegi y Gasseta – edycja Nortona z okazji dwudziestej piątej rocznicy pierwszego wydania – w tej samej chwili, co ta kobieta. Razem podnieśli książkę i spojrzeli na siebie przez stolik. Brubaker zaprosił ją na kawę w Swiss Chalet na Wschodniej Czterdziestej Ósmej. Poszli do łóżka tylko raz, choć spotykał się z nią przez kilka miesięcy, kiedy usiłowała się zdecydować, czy wróci do męża, który zaopatrywał restauracje w obrusy. Brubaker głównie siedział i jej słuchał. – Najbardziej nie znoszę w Edzie tego, że jest tak cholernie samowystarczalny – mówiła. – Zawsze mam wrażenie, że gdybym znikła, zapomniałby o mnie w tydzień. Zorganizowałby sobie inną kobietę i żyłby dalej. – Ludzie wyznawali mi, prawie ze wstydem, choć nie wiem, czego się tu wstydzić, że ból po utracie kogoś trwa tylko tydzień – powiedział Brubaker. – W każdym razie ostry ból. A potem słabnie, aż pojawia się ktoś inny. – Mam straszne wyrzuty sumienia, że spotykam się z tobą, ale się nie… eee… no wiesz. – Nie szkodzi. Lubię twoje towarzystwo. Jeśli więc mogę się na coś przydać, choćby tylko słuchając, byś mogła to sobie uporządkować, no to to jest lepsze niż bycie czynnikiem, który rozdziela ciebie i Eda. – Jaki ty jesteś dobry… Jezu, gdyby Ed był choćby w części tak dobry jak ty, nie mielibyśmy żadnych problemów. To taki egoista! Drobiazgi. Wyciska pastę w połowie tubki, zwłaszcza nową, a wie, że ja tego po prostu nienawidzę, wypluwa wodę na kran, który muszę myć sto razy na tydzień… A on słuchał, słuchał i słuchał. Była zbyt zdenerwowana, żeby się z nim kochać, i to mu odpowiadało; naprawdę ją lubił i chciał jej pomóc. Czasem płakała w jego ramionach i mówiła, że powinni razem zamieszkać i że zrobiłaby to w ułamku sekundy, gdyby nie dzieci i to, że połowa firmy jest zapisana na nią. Czasem miotała się po jego mieszkaniu, trzaskała szafkami i wracała do telewizora, przeklinając Eda za jakieś okrucieństwo. Czasem siadała skulona, wyglądając przez okno i przesuwając w pamięci minione dni jak paciorki różańca smutku. W końcu ostatniej nocy przyszła do jego łóżka i kochała się z nim dziko, a potem

oznajmiła, że wraca do męża. „To słuszna decyzja”, powiedziała. I część Brubakera odeszła bezpowrotnie. Pojawił się ból głowy. A teraz Brubaker zaczął iść po rzece – bezpieczny, jak po ulicy – w stronę ciemnego kształtu. Na wodzie wokół jego stóp tworzyły się delikatne zmarszczki, srebrzyły się przez chwilę i znikały. Przeszedł przez East River i znalazł się wewnątrz ciemnego kształtu, całego z mgły i miękkich jak wata oparów. Zanurzył się w nie; jedynym światłem było tu to, które sączyło się z jego czoła, z tego punkciku pomiędzy jego oczami i trochę ponad nimi. Ciemność wygładziła się wokół niego i zmienny kształt całkowicie go otoczył. Nie było to towarzystwo w jego guście. Wszystko wydawało się zbyt intensywne. A zapach ich pragnień był bardziej dojmujący niż cokolwiek, czego zdarzyło mu się do tej pory doświadczyć. Stali wokół, ledwie widoczni w ciemnościach, rozpraszanych tylko przez łagodny różowobiały blask Brubakera. Brubaker chodził wśród nich i gdy raz jakaś ręka dotknęła jego ramienia, cofnął się. Po raz pierwszy w życiu się cofnął. Uświadomił sobie, co zrobił, i ogarnęła go skrucha. Omiótł swoim światłem ciemności i napotkał spojrzenie kobiety, która najwyraźniej go obserwowała. Czy to ona go dotknęła? Spojrzał na nią, a ona się uśmiechnęła. Ten uśmiech wydawał się bardzo znajomy. Czy to ta, co utykała? A może dziewica? Lub żona Eda? Jedna z wielu, które znał? W mroku ludzie zmieniali grupy. Nie wiedział, czy rozmawiają ze sobą w tych ciemnościach, nie słyszał ich głosów, tylko szept mgły wokół ich mrocznych sylwetek. Czy ze sobą spółkują, czy to jakaś dziwaczna orgia? Nie, nie było tu frenetycznej energii, żadnych charakterystycznych konwulsji, które nawet w mroku rozpoznałoby się jako seksualną aktywność. Ale go obserwowali. Czuł się wśród nich całkowicie samotny. Nie był jednym z nich, nie czekali na niego, nie rozświetlał ich oczu. Kobieta nadal na niego patrzyła, wciąż uśmiechnięta. – Dotknęłaś mnie? – spytał. – Nie – powiedziała. – Nikt cię nie dotykał. – Jestem pewien, że ktoś… – Nikt cię nie dotykał. – Jej uśmiech był czymś więcej niż odpowiedzią, czymś znacznie mniej niż pytanie. – Nikt tutaj cię nie dotykał. Nikt tutaj nie chce niczego od ciebie. Za jego plecami odezwał się mężczyzna. Brubaker nie potrafił zrozumieć jego

słów. Odwrócił się, usiłując odnaleźć go w ciemnościach. Jego światło padło na człowieka, który leżał we mgle, oparty na łokciach. Wydawał się jakoś znajomy, choć Brubaker nie mógł go z niczym skojarzyć; chodziło o coś z przeszłości, jak pewne konkretne słowo idealnie opisujące pewną konkretną rzecz, słowo, które na pewno sobie przypomni, jeśli nie będzie myślał o niczym innym. – Mówiłeś coś? Mężczyzna spojrzał na niego jakby z troską. – Powiedziałem: „Zasługujesz na coś lepszego”. – Jeśli tak uważasz... – Nie, to ty masz tak uważać. To jedna z trzech rzeczy, które przede wszystkim powinieneś zrozumieć. – Z trzech? – Zasługujesz na coś lepszego. Wszyscy zasługują na coś lepszego. Brubaker nie zrozumiał. Był w miejscu nienamacalnym, niezakotwiczonym w realnym czasie i rozmawiał zupełnie zwyczajnie z ludźmi, którzy byli – teraz to sobie uświadomił – nadzy (dlaczego nie spostrzegł tego wcześniej?), ale wcale go to nie dziwiło. Nie miał pojęcia, o co im chodzi. – Jakie dwie inne rzeczy powinienem zrozumieć? – spytał mężczyzny, ale odpowiedziała mu jakaś kobieta: – Nikt nie powinien żyć w strachu – odezwała się z mgły, a on przesunął swoje światło, żeby ją zobaczyć. Miała zajęczą wargę. – To znaczy ja? Ja żyję w strachu? – Nikt nie powinien tak żyć – powtórzyła. – To nie jest konieczne. To da się przezwyciężyć. Odwaga jest równie łatwa do naśladowania jak tchórzostwo. Trzeba tylko poćwiczyć. Zrób to raz, potem dwa razy, za trzecim razem przyjdzie ci to łatwiej, czwarty raz nastąpi jakby sam z siebie, a potem już nie będziesz się zastanawiał. Strach zniknie i wszystko będzie możliwe. Brubaker zapragnął usiąść wśród nich. Teraz poczuł się jednym z nich, ale oni go nie zapraszali. Nie chcieli go między sobą. – Kim jesteście? – Myśleliśmy, że wiesz – powiedziała uśmiechnięta kobieta. Rozpoznał jej głos, brzmiący to głośniej, to ciszej, jakby docierał do niego przez złe połączenie telefoniczne, przerywane, niekompletne. Miał wrażenie, że nie słyszy części rozmowy. – Nie, nie mam pojęcia. – Teraz odejdziesz – oznajmiła inna kobieta. Wyłonił ją z mroku swoim

światłem. Oczy miała zasnute mlecznym bielmem. Jego światło zgasło. Ciemny kształt oderwał się od niego. Mgła i opary przesunęły się dalej wirującymi kłębami, a Brubaker został w ciemnościach na East River. Z ciemnego oddalającego się kształtu dobiegł go szept: – Lepiej się pospiesz. Poczuł wodę chlupoczącą o jego kostki i pobiegł ku betonowemu nabrzeżu. Dotarł do niego wpław. Wiatr przestał wiać, ale on dygotał, przemoczony. Wdrapał się na murek i położył się na nim, dysząc. – Mogę panu pomóc? – spytał ktoś. Jakaś ręka dotknęła jego ramienia. Podniósł głowę i ujrzał kobietę w długim beżowym prochowcu. Klęczała, bardzo zaniepokojona. – Nie zamierzałem się zabić – usłyszał własny głos. – Wcale tak nie myślałam – odparła. – Wydawało mi się tylko, że może potrzebuje pan pomocy przy wyjściu na brzeg. – Tak – przyznał. – Pomoc by się przydała. Pomogła mu wstać. Ból głowy powoli go opuszczał. Od strony rzeki dobiegł czyjś głos. Brubaker spojrzał na kobietę. – Słyszała to pani? – Tak – potwierdziła. – Ktoś coś powiedział. To pewnie echo. – Na pewno. – Chce się pan ogrzać? – spytała. – Mieszkam tam, w tym budynku. Może kawy? – Tak – mruknął, pozwalając, by poprowadziła go w górę zbocza. – Potrzebuję czegoś, co mnie ogrzeje. „Jeśli czegoś potrzebujesz, musisz to sobie wziąć”, brzmiały słowa z rzeki, po której już zawsze miały dryfować utracone części jego samego. Uszkodzone, żałosne, lecz już nie stanowiące z nim całości. Teraz widział jakby wyraźniej. Więc poszedł z nią, na chwilę, na dłuższą albo na krótszą chwilę, ale poszedł, żeby wziąć sobie coś, co go ogrzeje, poszedł wziąć sobie coś, czego potrzebował.

WSZYSTKO WRACA Przeniósł się na lewą stronę łóżka, starając się ominąć mokre miejsce. Podłożył rękę pod policzek, uśmiechnął się ponuro i przygotował, by powiedzieć jej, dlaczego naprawdę trzykrotnie żenił się i rozwodził. – Trzy razy? – powtórzyła z wielkimi oczami, ze znajomą zmarszczką zdziwienia, zaczynającą się utrwalać między jej brwiami. – Trzy razy? Jezu, tyle ze sobą byliśmy, a nie wiedziałam. Trzy razy... Coś takiego. Mroczny uśmiech Michaela Kirxby’ego nieco zbladł. – Nie pytałaś, więc nie mówiłem. O wielu rzeczach nie wspominałem: w liceum oblałem francuski i musiałem chodzić w lecie na zajęcia dodatkowe, żeby zdać semestr później, kiedyś byłem kucharzem w knajpie w New Jersey koło Turnpike, z pięć razy dostałem trypra i dwa razy miałem mendy… – Yyyyy... Nie mów takich rzeczy! Schowała w poduszce nagą twarz. Wyciągnął rękę i przesunął dłonią po jej gęstych kasztanowych włosach aż do zagłębienia pod potylicą, które pomasował. Uniosła głowę. To wszystko zdarzyło się chwilę temu. Teraz oparł się na łokciu i dalej opowiadał jej prawdę o sobie. Nigdy nie kłamał, kłamstwo zwyczajnie nie zasługiwało na wysiłek. Ale historia była długa, a on opowiedział ją milion razy. Dzięki jej niezmiennemu biegowi wykształcił w sobie biegłość gawędziarza i przy okazji nauczył się zawierać całe sekcje w jednym apokryficznym zdaniu i wykonywać kunsztowne skoki w czasie. Mimo to zrobienie tego tak, by wywołać odpowiednią reakcję, wymagało dobrego kwadransa i, szczerze mówiąc, nudziła go ta recytacja. Czasem jednak była potrzebna, a to był jeden z tych przypadków, więc podjął ten wysiłek. – Po raz pierwszy ożeniłem się, mając dwadzieścia, dwadzieścia jeden lat, coś koło tego. Nie mam głowy do dat. W każdym razie dziewczyna była chora, źle się z nią działo, jeszcze zanim ją poznałem. Kłopoty rodzinne. Nienawidziła matki, kochała ojca – byłego komandosa, wielkiego, przystojnego faceta. Pewnie po cichu chciała go przelecieć, ale nigdy nie miała odwagi. Umarł na raka mózgu, ale zanim się to stało, zaczął się dziwnie zachowywać. Traktował jej matkę jak szmatę. Nie

żeby na to nie zasługiwała… Była jędzą, prawdziwą megierą. No ale on zachowywał się naprawdę oburzająco. Przychodził do domu późną nocą, bił matkę, takie rzeczy... Więc moja żona stanęła po stronie matki. Kiedy się dowiedzieli, że jego mózg zjada nowotwór, moja żona oszalała, po prostu dostała fioła. Zmieniła mi życie w gorące piekło! Kiedy się z nią rozwiodłem, matka oddała ją do domu wariatów. Siedzi tam od siedemnastu lat. Mnie też niewiele brakowało, bardzo niewiele. Prawie zabrała mnie z sobą do wariatkowa. W porę się uratowałem. Jeszcze trochę, a sam bym tam siedział. Spojrzał na nią uważnie. Martha słuchała go ze skupieniem. Esencja informacji. Uwielbiały takie rzeczy, samo pożywne mięso, w które mogły zatopić swoje małe zgrabne ząbki. Usiadł i włączył lampkę na nocnym stoliku. Oświetliła prawą stronę jego twarzy, gdy spojrzał w stronę stóp łóżka, jakby na bolesną przeszłość. Świetlista kreska obwiodła jego profil. Miał podbródek jak Dick Tracy i głęboko osadzone piwne oczy. Sam sobie obcinał włosy, w dodatku źle; jeżyły mu się nad uszami, jakby dopiero co wstał z łóżka. Na szczęście były kręcone, a on przecież był w łóżku. Wiedział, że światło i profil wyglądają dobrze. Zwłaszcza przy tej historii. – Po rozwodzie byłem w koszmarnym stanie. Prawie się rozsypałem. Mało brakowało, a wylądowałbym obok niej na leżance do elektrowstrząsów. Zawsze, zawsze miała na mnie taki magiczny wpływ, nie potrafiłem się przed nią bronić. Kiedy o niej myślę, naprawdę się boję. Naga Martha patrzyła na niego. – Jak miała na imię? Przełknął z trudem ślinę. Nawet teraz, po latach, tak długo po zakończeniu tego wszystkiego nie potrafił pozbyć się bólu i strachu z tych wspomnień. – Cindy. – Hm… Co tak okropnego zrobiła? Zastanawiał się nad tym przez sekundę. To było odejście od rutyny. Na ogół nie pytały go o szczegóły. Przeglądając wspomnienia, przekonał się, że stopiły się w nierozpoznawalny, drgający gruzeł bólu. Były tam wypadki, które pamiętał, wypadki tak obciążone cierpieniem, że żołądek podchodził mu do gardła, ale stanowiły część tego okropnego życia z Cindy i wyławianie ich, żeby zaprezentowały w zbliżeniu wyjące piekło ich małżeństwa, było jak opowiadanie jakiegoś śmiesznego wydarzenia ludziom, którzy nie byli jego świadkami – mało zabawne. No tak, musielibyście to widzieć. Co tak okropnego zrobiła – oprócz nieustannych prób samobójczych, ciągłych

umniejszających go uwag, dziwnego zachowania, tego ranka, gdy wrócił po dziesięciu tygodniach szkolenia o dzień wcześniej i zastał ją w łóżku z jakimś chudym facetem z osiedla, tych wypadków, kiedy uciekała, sprzedawała meble i czyściła konto? Co jeszcze zrobiła? No, w sumie to nic więcej. Ale tego nie mógł powiedzieć. Musiał zsyntetyzować cztery lata swojego małżeństwa. Znaleźć jedną chwilę, która by je podsumowała. – Przygotowywałem się do egzaminów adwokackich. Wkuwałem jak szalony. Było mi trudniej niż większości ludzi. A ona mamrotała. – Mamrotała? – Tak. Chodziła i mamrotała. I czułem, że mówi coś podłego, ale robiła to bardzo cicho, na granicy słyszalności. A ja usiłowałem się skoncentrować. Wiedziała, że doprowadza mnie do szału, ale nie przestawała. Więc raz… miałem spore zaległości, usiłowałem je nadrobić… a ona zaczęła to, to… – Teraz to do niego wróciło! – ...to cholerne mamrotanie, w salonie, łazience… ale nie przyszła do kuchni, gdzie się uczyłem. Mamrotała, mamrotała i mamrotała… – Dygotał. Jezu, dlaczego go o to spytała? Tego nie było w scenariuszu… – …więc w końcu wstałem i krzyknąłem: „Co tam mamroczesz, do cholery?! Czego ty, do cholery, chcesz ode mnie?! Nie widzisz, że wypruwam sobie żyły?! Na Boga, nie możesz mi dać spokoju na pięć zasranych minut?!”. – Przypomniał sobie swoje słowa niemal z fonograficzną precyzją, dokładnie tak, jak je wykrzyczał przed laty. – I wbiegłem do sypialni, a ona, w szlafroku i kapciach, rzuciła się na mnie, oskarżając o to i owo, w ogóle o wszystko, i pewnie w końcu nie wytrzymałem i walnąłem ją prosto w twarz. Ze wszystkich sił. Jakbym uderzył jakiegoś włóczęgę na ulicy. Mocno, naprawdę mocno. I nie wiadomo skąd w mojej ręce znalazł się jej kapeć, a ja siedziałem jej na piersi, przygniatając ją do łóżka, i biłem ją po twarzy tym cholernym kapciem, i… i… ocknąłem się, i zobaczyłem siebie, znęcającego się nad nią, a nigdy wcześniej nie uderzyłem kobiety, i odskoczyłem, odpełzłem po podłodze, byle dalej od niej, i usiadłem jak przestraszone zwierzę, zasłaniając oczy… płacząc… śmiertelnie przerażony… Martha patrzyła na niego w milczeniu. Dygotał gwałtownie. – Jezu – powiedziała cicho. I zostali tak przez chwilę, milcząc. Odpowiedział na jej pytanie. Bardziej wyczerpująco, niż chciała. Nastrój się zepsuł. Michael poczuł, że się rozszczepia – jedna jego część przebywała tu i teraz, z nagą Marthą w tej sypialni z przygaszonym światłem, druga, którą uważał za od dawna zaginioną, kuliła się pod ścianą tamtej sypialni,

zasłaniając oczy rękami i skomląc jak okaleczony pies. Cindy leżała częściowo na podłodze, częściowo na łóżku z twarzą spuchniętą i zakrwawioną. Rozpaczliwie usiłował się opanować. Po długiej chwili wrócił mu normalny oddech. Martha nadal wpatrywała się w niego rozszerzonymi oczami. – Dzięki Bogu za Marcie – powiedział niemal z rewerencją. Odczekała chwilę. – Kim jest Marcie? – Osobą, która mnie poskładała i wyprostowała. Gdyby nie ona, pełzałbym na czworakach przez kolejny rok… albo dwa… albo dziesięć… – Co się z nią stało? – Kto wie? Możesz to wywnioskować na podstawie naszego nieudanego związku – zdaje się, że jakoś nie układa mi się z dobrymi kobietami. – Och, Mike! – Ej, spokojnie. Słusznie ode mnie odeszłaś. Zdaje się, że jestem skazany na kawalerskie życie… może nawet pustelnicze. Ale nie szkodzi. Próbowałem trzy razy. Po prostu mi nie idzie. Sprawdzam się na krótkich dystansach, lecz na dłuższą metę jestem chyba za intensywny. Uśmiechnęła się blado, usiłując zdefiniować to, co wzięła za cierpienie. Nie cierpiał, ale z nim nigdy nie potrafiła się zorientować. Właśnie ta niemożność przebicia się przez jego maskę stanowiła przyczynę rozpadu ich związku. – Z nami było dobrze. – Przez jakiś czas. – Tak. Przez jakiś czas. – Sięgnęła na nocną szafkę i wzięła ciężki kieliszek Orrefors z resztkami rieslinga Mendocino Gray. – Dziwnie było wpaść na ciebie u Allison. Słyszałam, że spotykasz się z jakąś modelką, aktorką czy kimś podobnym. Pokręcił głową. – Nie. Byłaś moją ostatnią największą miłością. Wyrwał się jej jakiś wilgotny, charkoczący dźwięk. – Bzdura. I siedzieli tak przez chwilę, milcząc. Raz dotknął jej nagiego uda i poczuł pod palcami drgnięcie nerwu, raz ona położyła rękę na jego piersi, żeby poczuć, jak oddycha. Ale już się nie kochali. A po upływie jakiegoś czasu, gdy wydawało im się, że słyszą kurz opadający w pokoju, ona powiedziała: – No, muszę wracać nakarmić koty.

– Chcesz zostać na noc? Zastanawiała się przez chwilę. – Nie, Mike, dzięki. Może innym razem, kiedy będę przygotowana. Wiesz, co sądzę o noszeniu tego samego przez dwa dni z rzędu. Wiedział. I się uśmiechnął. Wstała i zaczęła się ubierać. Obserwował ją, oświetloną kremowym światłem lampki przy łóżku. To by się nigdy nie udało. No ale przecież wiedział o tym od początku. Na dłużej nigdy mu się nie udawało. Święty Graal nie istniał. Mimo to nadal go szukał, odruchowo. Tak jak się sięga po kolejnego chipsa. Martha wróciła do łóżka, pochyliła się i go pocałowała. Było to najzwyklejsze muśnięcie ust i nie znaczyło nic. – Cześć. Zadzwoń. – Na sto procent – powiedział, ale nie zamierzał. Potem wyszła. Przez jakiś czas siedział na łóżku, myśląc, że to dziwne, jak ludzie nie potrafią dać sobie spokoju. Tak jak ze strupem – muszą go skubać. Przez miesiąc spotykał się z nią dość często, a potem zerwali bez żadnego szczególnego powodu oprócz tego, że się skończyło. A na dzisiejszym przyjęciu on był sam, ona była sama i zeszli się, żeby jeszcze raz przeżyć to rozczarowanie. Powrót. Do miejsca, którego żadne z nich nie znało dobrze. Do podupadłego osiedla. Wiedział, że nigdy więcej nie zobaczy Marthy. Przez chwilę bańka smutku unosiła się na powierzchni, po czym pękła; poczucie utraty wisiało w powietrzu jeszcze przez moment. Potem wyłączył światło, położył się na miejscu, które już wyschło, i zasnął. Właśnie przedzierał się wraz z innym prawnikiem z kancelarii przez szereg przesłuchań w sprawie Blielera, kiedy sekretarka zajrzała do sali konferencyjnej i powiedziała, że ktoś do niego przyszedł. Potarł oczy i uświadomił sobie, że tyrają już od trzech bitych godzin. Odsunął się z krzesłem od stołu, zgarnął dokumenty do teczki i powiedział: – Zróbmy sobie przerwę na obiad. Drugi prawnik przeciągnął się, aż zatrzeszczały mu wyćwiczone mięśnie. – Dobra. Do czwartej. Muszę iść do 9000 Building9, żeby odebrać zeznanie Barbarossiego. – Wstał i wyszedł. Kirxby westchnął, nie podnosząc się z miejsca, nagle ogarnięty nienazwaną słabością. Jakby coś ciemnego i groźnego pełzło w stronę jego prywatnego

Betlejem. Potem poszedł do gabinetu, gdzie czekał na niego gość. Kobieta odwróciła się w wielkim skórzanym fotelu i uśmiechnęła do niego. – Jerri! – zawołał, przyjemnie zaskoczony. Jego pierwsza reakcja: przyjemne zaskoczenie. – Boże, tak dawno… jak długo? Uśmiech uniósł jeden kącik jej ust – ten jej zdziwiony uśmiech. – Pół roku. Wydaje się, że dłużej? Wzruszył ramionami z uśmiechem. To on zerwał ich dwuletni romans. Dla Marthy. Która została z nim miesiąc. – Szczęśliwi czasu nie liczą – powiedziała i założyła nogę na nogę. Podsumowanie jego rozwiązłości. Usiadł za biurkiem. – Odpuść mi, Jerri. Kolejny powrót. Najpierw Martha, która wyskoczyła jak diabeł z pudełka, teraz Jerri – jak demon ze szkatułki. Powiedzmy. – Co cię sprowadza w moją pajęczynę? – Chciał ją zmierzyć nieruchomym spojrzeniem, ale zrobiła to pierwsza i poczuł się winny. – Mogłabym powiedzieć, że zamierzam pozwać moją konkurencję na miliony dolarów, ale prawda wygląda tak, że poczułam nagłą potrzebę spotkania z tobą. Otworzył i zamknął górną szufladę biurka, żeby zyskać na czasie. Potem, starannie unikając jej wzroku, spytał: – O co chodzi, Jerri? Chryste Panie, czy na tym świecie nie ma już dość kłamstw? Po co jeszcze nadkładać drogi, żeby znaleźć ich nowe zapasy? Powiedział to łagodnie, bo przez dwa lata powtarzał, że ją kocha – wyjąwszy tych siedem ostatnich miesięcy, gdy powtarzał, żeby się odpierdoliła, nie uświadamiając sobie, że wyraża to nadal tymi samymi słowami. Mimo to zabrał ją na obiad i umówili się na kolację, a potem zaprosił ją do swojego mieszkania i wypili o dwa czy trzy drinki za dużo, żeby cierpliwie dojść do łóżka, więc zrobili to na dywanie w salonie, częściowo jeszcze ubrani. On cenił sobie ciszę podczas kochania się, nawet kiedy to był tylko seks, ona o tym pamiętała i nawet nie pisnęła. I było dokładnie tak dobrze lub źle jak przez te dwa lata minus ostatnich siedem miesięcy. A kiedy obudziła się po kilku godzinach na dywanie, z zadartą spódnicą, przy leżącym na boku Michaelu, który nadal spał z głową na własnym ramieniu, odetchnęła głęboko, zmrużyła oczy i rozkazała kacowi, by pozwolił jej wstać. I wstała. Okryła Michaela kocykiem, który zwędził z American Airlines podczas lotu do Bostonu, i wyszła. Nie kochała go ani go nie nienawidziła. Zaspokoiła tylko nagłą potrzebę, by jeszcze raz do niego wrócić,

jeszcze raz go zobaczyć, jeszcze raz posiąść jego ciało. Nie było w tym nic więcej. Następnego ranka Michael przewrócił się na plecy, nadal na podłodze, z zamkniętymi oczami, i zrozumiał, że już jej nie zobaczy. I nie było w tym nic więcej. Dwa dni później zadzwoniła Anita. Spotkał się z nią dwa razy jakieś dwa i pół roku temu, w tygodniu przed poznaniem i związaniem się z Jerri. Powiedziała, że myślała o nim. Skreślała numery telefoniczne z notesu, natknęła się na jego numer i po prostu zaciekawiło ją, co u niego. Umówili się na wieczór, poszli do łóżka i szybko odeszła. A on zrozumiał, że już jej nie zobaczy. Następnego dnia na obiedzie w Oasis zobaczył Corinne. Żył z nią przez rok tuż przed poznaniem Anity, którą poznał tuż przed Jerri. Corinne podeszła do niego, pocałowała go w kark i powiedziała: – Schudłeś. Wyglądasz tak, że można by cię schrupać. I tej nocy się spotkali, no i to, i tamto, a on wtedy, a ona wtedy, a potem on, a ona została na noc, ale odeszła po kawie następnego ranka. I zrozumiał, że już jej nie zobaczy. Naszło go jednak niepokojące wrażenie, że przydarza mu się coś dziwnego. W ciągu następnego miesiąca w jego życiu pojawiły się wszystkie kobiety, z którymi coś go łączyło – w odwrotnej kolejności, w jakiej jej poznawał. Przed Corinne przydarzył mu się szereg jednonocnych i weekendowych znajomości z Hannah, Nancy, Robin, Cylvią, Elizabeth, Penny, Margie, Hertą, Eileen, Gail, Holly i Kathleen. Przybywały do niego nieprzerwanym szeregiem niczym sieroty wracające do pustego garnka po ostatnią łyżkę owsianki. Spotykały się z nim raz i odchodziły na zawsze. Zostawiały po sobie iskierki wspomnień. Każde było niekompletne, ale jakoś doskonale podsumowało każdą z nich: Hannah i jej potrzeba pewnych słów w łóżku, nacisk nóg Nancy na jego ramiona, Robin i mokre ręczniki, Cylvia, która nigdy nie dochodziła, może nie mogła, Elizabeth tak szczupła, że przez jej wąską miednicę chodził obolały przez wiele dni, Penny, która żądała żeberek przed i po, pieprzyk w kształcie pika na wewnętrznej stronie uda Margie, Herta, która po seksie zasypiała w sekundę jak ogłuszona, śmiech Eileen jak wiatr w Aspen, wstręt i wrogość Gail, gdy miał problemy z erekcją i chciał ją pieścić ustami, nieustannie odgrzewane opowieści Holly o dawnych dobrych czasach, Kathleen, która nadal musiała się łudzić, że choć minęło tyle czasu, on nadal ją uwodzi. Jedna iskierka wspomnień, jeden szybki rozbłysk, a potem gasły na zawsze i na

tym się kończyło. Ale pod koniec tego miesiąca jego podejrzenia zmieniły się w przerażającą pewność – pewność, która doprowadziła go nieubłaganie do nieuniknionego przystanku końcowego, zbyt strasznego, żeby o nim myśleć. Za każdym razem gdy podążał za logicznym szeregiem do jego końca, jego mózg – ten skomlący kaleki pies – uciekał. Strach rósł. Potęgował go powrót każdej kolejnej kobiety. Aż skamieniał w zgrozę i Michael uciekł z miasta w nadziei, że w ten sposób przerwie ciąg. Ale gdy siedział przy kominku w Stowe w Vermont, następna w kolejności, Sonja – ta sama Sonja, której nie widział od lat – wróciła ze stoku, zauważyła go i pobladła tak, że nie dało się tego usprawiedliwić mrozem na zewnątrz. Spędzili tę noc razem. Wtulała twarz w poduszkę, żeby nikt nie słyszał dźwięków, które wydawała. Wytłumaczyła jakoś mężowi swoją nieobecność i rano, zanim Kirxby wyszedł z pokoju, odjechali. Czyli Sonja też wróciła. A to oznaczało, że teraz przyszła kolej Gretchen, która była przed nią. Michael czekał w trwodze, ale Gretchen nie zjawiła się w Vermont, a on miał wrażenie, że jeśli zostanie tam dłużej, będzie prowokować los. Zadzwonił więc do swojej kancelarii i powiedział, że na kilka dni wyjeżdża na Bahamy, a wspólnicy mogą się podzielić jego sprawami, tylko na parę dni, żadnych pytań. Gretchen pracowała w sklepie z wiklinowymi pamiątkami dla turystów. Spojrzała na niego, gdy stanął w drzwiach, i zawołała: – O Boże, Michael! Od tygodnia nie mogę przestać o tobie myśleć. Miałam do ciebie zadzwonić… I krzyknęła przeraźliwie, gdy zemdlał, padając jak długi w piramidę wiklinowych koszy na bieliznę. W mieszkaniu było ciemno. Michael siedział w milczeniu, nie odbierając telefonu. Pracownicy delikatesów otrzymali precyzyjne instrukcje: dostawca miał pukać w określonym rytmie, w przeciwnym razie drzwi się nie otworzą. Kirxby odciął się od świata. Jego przerażenie stało się bardzo realne. Nie mógł udawać, że nic się nie dzieje. Wszystko do niego wracało. Wszystkie kobiety, które poznał w ciągu dziewiętnastu lat życia – od swoich dwudziestych urodzin do chwili obecnej – i z którymi łączyły go miłość, seks albo znacząca relacja... wracały do niego. Martha była ostatnia, jakby na niej zakończył się jego ruch naprzód, jakby wahadło wychyliło się najdalej, jak mogło, i teraz wracało, wracało, mijając Jerri, Anitę, Corinne, Hannah, sięgając dalej za Nancy,

jeszcze dalej za Robin i resztę, aż do Gretchen, przed którą były już tylko trzy kobiety i… Nie mógł o tym myśleć. Po prostu nie mógł. Za bardzo się bał. Rozległo się pukanie w umówionym rytmie. W mroku dotarł do drzwi i zdjął łańcuch. Otworzył je i ujrzał nastoletniego Portorykańczyka z delikatesów. A za jego plecami stała Kate. O dwanaście lat starsza, o wiele mniej łobuzerska, teraz opanowana i z klasą, ale ta sama Kate. Michael wybuchnął płaczem. Oparł się o otwarte drzwi i płakał, ukrywając twarz w dłoniach, częściowo ze wstydu, ale bardziej ze strachu. Kate dała chłopcu napiwek, przejęła pudło i weszła do mieszkania, delikatnie prowadząc Michaela za sobą. Zamknęła drzwi, włączyła światło i pomogła mu dojść na sofę. Odłożyła zakupy, zdjęła buty i usiadła jak najdalej od niego. Lampa znajdowała się za jej plecami, doskonale oświetlając jego obrzmiałą, przerażoną twarz. Oczy lśniły mu gorączkowym blaskiem. Wyglądał jak zwierzę w pułapce. Kate długo milczała. W końcu, gdy jego oddech wrócił do normy, spytała: – Michael, co się dzieje, do cholery? Powiedz. Ale on nie potrafił o tym mówić. Za bardzo się bał, żeby to nazwać. Dopóki milczał, istniał cień szansy, że to tylko wybryk jego wyobraźni, dzikie szaleństwo jego umysłu, które zniknie, gdy tylko zdoła głębiej odetchnąć. Wiedział jednak, że się okłamuje. To się działo naprawdę. Działo się coś nieubłaganego. Kate nie rezygnowała, mówiła cicho, przekonywała, wydobywała z niego tę historię. Więc jej opowiedział. O tym, że jego życie wrzuciło bieg wsteczny. O filmie puszczonym od końca. O rzece wracającej do źródła, znoszącej go coraz dalej i dalej w mroczną krainę, z której nie ma ucieczki. – I uciekłem. Pojechałem do St. Kitts. Wszedłem do sklepu, jakiegoś głupiego sklepu, zwykłego głupiego sklepu z pamiątkami dla turystów… – I… jak się nazywała…? Greta…? – Gretchen. – …Gretchen. I Gretchen tam była. – Tak. – Boże, Michael. Gadasz jak wariat. To szaleństwo. Przestań. – Mam przestać? Jezusie, bardzo bym chciał! Ale nie mogę. Nie rozumiesz? Ty też w tym bierzesz udział. Tego się nie da zatrzymać. Tak, to jakieś szaleństwo, ale

z piekła rodem. Nie spałem od wielu dni. Boję się zasnąć. Bóg jeden wie, co się wydarzy. – Wszystko to sobie wmówiłeś. To się nie dzieje naprawdę. Przez niedospanie nabawiłeś się paranoi. – Nie… nie... słuchaj… o, posłuchaj tego… Przypomniałem sobie taką rzecz sprzed lat… czytałem to gdzieś… znalazłem, kiedy szukałem… – Zeskoczył z sofy, wziął z mokrego baru książkę i przyniósł ją w światło lampy. Była to Dżuma Camusa, wydanie Modern Library. Przekartkował ją, ale nie mógł znaleźć tego wybranego miejsca. Kate zabrała mu książkę, położyła sobie na dłoni, a ta sama otworzyła się na stronie, do której ciągle wracał. Przeczytała na głos podkreślone słowa: – „Gdyby Rieux czuł się lepiej, ten wszędzie obecny zapach śmierci mógłby go uczynić sentymentalnym. Ale człowiek, który śpi tylko cztery godziny, nie jest sentymentalny. Widzi rzeczy takimi, jakimi są, to znaczy wedle sprawiedliwości, ohydnej i śmiechu wartej sprawiedliwości”10. – Zamknęła książkę i spojrzała na niego. – Ty w to zapewne wierzysz, prawda? – Oczywiście, że wierzę! Byłbym tym, za kogo mnie uważasz, wariatem, gdybym w to nie wierzył. Kate, posłuchaj mnie. Zrozum. Jesteś tu. Minęło dwanaście lat. Dwanaście lat, inne życie. A jednak jesteś tu, znowu do mnie wróciłaś w odpowiednim porządku. Byłaś moją kochanką przed Gretchen. Wiedziałem, że to będziesz ty! – Michael, zacznij myśleć. Nie mogłeś tego wiedzieć. Rozwiodłam się z Billem dwa lata temu. Przyjechałam do miasta w zeszłym tygodniu. To naturalne, że cię odnalazłam. Łączyło nas coś bardzo dobrego. Gdybym nie poznała Billa, mogliśmy nadal ze sobą być. – Jezu, Kate, ty mnie nie słuchasz. Usiłuję ci wytłumaczyć, że to jakaś potworna sprawiedliwość. Przeżywam wstecz wszystkie swoje romanse. Przyszłaś, a skoro przyszłaś, to następna będzie Marcie. A jeśli do niej wrócę, to będzie znaczyć, że po Marcie… po Marcie… przed Marcie była… Nie mógł wypowiedzieć jej imienia. Ona to zrobiła. Znowu śmiertelnie pobladł. Wypowiedziała to, czego wypowiedzieć nie wolno. – O Boże, Kate, o Boże kochany, mam przesrane, przesrane… – Cindy cię nie dopadnie. Nadal jest w ośrodku, prawda? Skinął głową, niezdolny do wydobycia z siebie słowa. Kate przysunęła się do niego i wzięła go w objęcia. Dygotał.

– Wszystko będzie dobrze. Wszystko będzie dobrze. Usiłowała go zakołysać jak obolałe dziecko, ale przerażenie wstrząsało nim jak elektryczny impuls. – Zajmę się tobą – powiedziała – dopóki nie wydobrzejesz. Nie będzie żadnej Marcie i na pewno żadnej Cindy. – Nie! – krzyknął, odrywając się od niej. – Nie! Dopadł, potykając się, drzwi. – Muszę stąd uciekać, tu mnie znajdą. Muszę uciekać gdzieś daleko, szybko, szybko, tam, gdzie mnie nie dopadną. Szarpnął drzwi i wypadł na korytarz. Windy nie było. Nigdy jej nie było, kiedy jej potrzebował, bardzo jej potrzebował, ze wszystkich sił. Zbiegł schodami do westybulu. Portier stał odwrócony w stronę ulicy, szklane drzwi blokowały wiatr i zimno. Michael Kirxby minął go biegiem ze spuszczoną głową i rękami przy ciele. Słyszał, że portier coś mówi, ale te słowa zginęły w szumie wiatru i mrozie, gdy wypadł na chodnik. Ogarnęła go zgroza. Dobiegł do zakrętu i zwrócił się w stronę mroku. Jeśli dotrze tam, gdzie jest ciemno, gdzie go nikt nie znajdzie, będzie bezpieczny. Być może. Skręcił za róg ulicy. Zderzył się z kobietą, która szła z pochyloną pod wiatr głową. Oboje odskoczyli od siebie i w mdłym świetle ulicznych latarni ujrzeli swoje twarze. – Cześć – powiedziała Marcie. 9 Budynek na Sunset Boulevard 9000 w Hollywood, mieszczący wiele wytwórni płytowych i stacji telewizyjnych. 10 Albert Camus Dżuma, tłum. Joanna Guze, Państwowy Instytut Wydawniczy, 2017.

VII

NA NOŻE Z DEMONAMI Przełożyła Maciejka Mazan

„Wielkie jaszczury panowały nad planetą od jakichś stu trzydziestu milionów lat, ale nie znały odwiertów, pestycydów, zanieczyszczenia, reaktorów prędkich, defoliantów, demagogów, głowic termonuklearnych, niebiodegradowalnego plastiku, Pentagonu, Kremla, generalicji Armii Ludowej, Ronalda Reagana, Richarda Nixona ani FBI. (…) Gdyby nie były tak opóźnione kulturalnie, mogłyby zatonąć w bagnach w ciągu zaledwie trzech tysięcy lat”. Reaping the Whirlwind, wstęp do Approaching Oblivion, Walker, 1974

Wszystko, co żyje, jest przynętą na demony. Czy uznajemy ich istnienie, czy nie, każdy z nas czuje wpływ demonów. Niektóre to nasze prywatne demony, wyklute z id, by dokładać ognia do naszej paranoi, rzucać na nasze drogi cień zwątpienia w siebie, dekoncentrować nas kłamstwami o spektakularnym sukcesie lub spektakularnej klęsce. Niektóre to demony społeczne, potworne istnienia, które chcą rzucić całe narody w przepaść szaleństwa dżihadu, indolencji lub plastikowego życia. A niektóre są czymś pomiędzy – tu doprowadzą grupę sąsiadów poza granice rozumu i zdrowych zmysłów, tam skuszą mrożoną marchewką na patyku pojedynczą osobę. Konformizm, samozadowolenie, zachowanie status quo – albo zbiorowy nonkonformizm, źle ukierunkowany gniew, zamieszki uliczne jako substytut rewolucji; demony udają jednocześnie orła, reszkę i krawędzie monety. Harlan przez większą część swojego życia zmagał się z demonami, poznając osobliwe różnice między nimi i podobieństwa, opisując ich dziwaczne i straszne obyczaje godowe, ostrzegając nas przed ich wyjątkowym uwodzicielskim urokiem. Oto rzut oka na siedem demonów. Demon społeczny kryje się w sercu Katakumb (1961), długiego wyjątku (co nieco skondensowanego) z Memos from Purgatory, wciągającej opowieści o dziesięciu tygodniach spędzonych w połowie lat pięćdziesiątych w brooklyńskim gangu ulicznym i o dwudziestoczterogodzinnym pobycie siedem lat później w katakumbach na Manhattanie. (Dzięki infiltracji gangu Harlan zyskał materiał na wiele opowiadań, jak powieść Web of the City oraz Memos from Purgatory, które

zostały zaadaptowane do cyklu Alfred Hitchcock Hour, wyświetlanego w 1964 r.). Gdy chciwość i egoizm lat osiemdziesiątych wyparły to, cokolwiek to było, dzięki czemu przespaliśmy lata siedemdziesiąte, w końcu dotarliśmy do amerykańskich placów boju gangów z lat dziewięćdziesiątych. Zorganizowana przestępczość zaczęła się rozrastać i książka, niestety, znowu stała się popularna, ale Harlan podczas swojego pobytu w więzieniu dotarł do bardziej ponurych prawd. Jego soczyste opisy codziennej degradacji i demoralizacji, typowych dla takich miejsc, budzą w nas dreszcz zgrozy, ale jeszcze bardziej przeraża świadomość, kim są prawdziwe ofiary. W innych czasach i innym miejscu inny demon ukazuje swój brzydki pysk – w telewizji. Harlan opublikował Naszą Małą Miss (1970) w rubryce The Glass Teat. Przerażające obrazy, jakich był świadkiem, nawet jego pozbawiły twardej skóry cynika. Coś tak słodkiego i niewinnego jak talent dziecka i konkurs piękności szybko ukazuje swoją nędzę moralną, której nikt nie stara się nawet ukryć. Przyglądanie się, jak Harlan przygważdża tego demona do maty, jest szczególnie satysfakcjonujące. Dwa następne demony atakują artystów całego świata z dwóch stron: jeden z zewnątrz, drugi od wewnątrz. Miłosna serenada dla Jerry’ego Falwella (1984) to poruszający, namiętny hymn pochwalny szczególnego szaleństwa „szalonych marzycieli”, którzy wzbogacają nasze życie w sposób niedostępny cenzorom i samozwańczym moralistom. Wymowne drżenia i tiki (1977), tekst opublikowany pierwotnie jako felieton z poradami dla początkujących pisarzy, bierze na celownik natrętnego i wszechobecnego demona miernoty, a przez wnioskowanie a fortiori Harlan mówi także coś o możliwej mierności naszego życia. Następny w kolejce czeka najpodstępniejszy z demonów. Tekst Prawdziwa miłość: wymacywanie Świętego Graala (1978) w zredagowanej wersji pod innym tytułem pojawił się w magazynie „Los Angeles”. Można by sądzić, że w tym mieście, nawiedzanym przez większe demony, nie warto się skupiać na małym diabliku, który staje na drodze Prawdziwej Miłości. Jego ciosy jednak, zwody, uniki i rzekome odwroty oszałamiają, dekoncentrują i, o czym Harlan na nieszczęście miał okazję się przekonać, nawet przechytrzają i oszukują. Ta autoanaliza daje jemu i nam sposób na przechytrzenie demona. Oczywiście ten podstępny szkodnik ma starszego brata. Dryfując tuż za wysepkami Langerhansa: 38˚54’ szerokości północnej, 77˚00’13” długości zachodniej (1974) dotyczy, jak większość najlepszych tekstów Harlana, miłości, utraconego dzieciństwa, zaufania i miłości do siebie. Ten dokuczliwy chochlik,

kryjący się w nas wszystkich, który nie pozwala odejść naszemu niezadowoleniu, musi zostać pokonany, jeśli chcemy osiągnąć dojrzałość. Wśród rekwizytów rodem z hollywoodzkiego horroru zauważmy potrzebę odnalezienia własnych symboli tego, co niegdyś straciliśmy i co musimy odnaleźć. Ten demon może nas prześladować aż do grobu. Funkcja marzeń sennych (1988), jedno z ulubionych opowiadań Harlana, zmaga się z najstraszniejszym demonem ze wszystkich: nie śmiercią jako taką, lecz raczej rolą, jaką sobie uzurpuje we wszystkim, co usiłujemy wspólnie zbudować. Tu na plan pierwszy wysuwa się przygnębiająca entropia ostateczności śmierci, zarówno widoczna w ruinie, jaką powoduje, jak i w odwadze i zwykłej ludzkiej przyzwoitości. Pierwsza scena opowiadania została zaczerpnięta z życia Harlana i stanowiła jego natchnienie do stworzenia tego tekstu. Wszystko, co żyje, jest przynętą na demony. Ale opisy walki z nimi są fascynujące.

„Ludzie nieczęsto powiedzą ci, co naprawdę czują. (…) Stwarzają pozory ciepła, bo nikt nie chce być znienawidzony, a duże dawki prawdy z czyichkolwiek ust mogą uczynić z właściciela rzeczonych ust persona non grata. Zwłaszcza jeśli przyłapał cię, jak dłubiesz w nosie i wycierasz smarki o spodnie. Albo gorzej – że je zjadasz. Powiedzmy sobie szczerze: ile osób się z tym pogodzi?” Brinkmanship, wstęp do Over the Edge, Belmont 1970

KATAKUMBY: fragment Memos from Purgatory Wyniosłem z gangu Baronów kilka akcesoriów używanych przez chłopaków – kastet, którym posługiwałem się w bójce, pałkę, rewolwer kaliber dwadzieścia dwa, bagnet, włoski sprężynowiec, który miałem podczas walki ze Świecą. Miały one posłużyć jako pomoc naukowa podczas wykładów i dyskusji na temat przestępczości nieletnich na spotkaniach z nauczycielami i rodzicami, zjazdach YMCA, w organizacjach młodzieżowych i na lekcjach w liceum. Przez siedem lat wygłosiłem wiele wykładów na ten temat, byłem nawet w radiu i telewizji. Powiedziałem: „Nie można powstrzymać wojny młodocianych członków gangów, kiedy się już zacznie. Niewiele można zrobić, gdy jedynym powodem do dumy jakiegoś chłopaka jest wymachiwanie kijem, nie rodzina, tradycja, religia, szkoła, kraj czy on sam. Ale dopóki istnieje mocna komórka rodzinna, której ten chłopak stanowi nierozłączną część, która szanuje jego inteligencję, uczciwość i status, rodzina, do której może wrócić, kiedy miasto go osaczy i kiedy Kościół i władze przestaną uważać młodocianych przestępców za trędowatych, odczepią się od nich i spróbują zrozumieć, pomóc w dorastaniu, a nie popychać ich w stronę, która wydaje się im – z naciskiem na „wydaje się”– słuszna, wtedy istnieje szansa. Kiedy wszyscy przestaną spychać odpowiedzialność na pisma dla dziewcząt, telewizję czy bombę wodorową, wówczas zacznie się postęp w kierunku rozwiązania problemu”. Tak mówiłem i pokazywałem noże, które rozpruwały, i kastety, które masakrowały. Tak mówiłem, choć wiedziałem, że to niepełna odpowiedź, może nawet niesłuszna. Ale wiedziałem, że to jakiś początek, a przecież skądś trzeba zacząć. Usiłowałem zaszczepić myśl o podjęciu działania przez rodziców, zbyt zajętych otwieraniem butelek i podbijaniem karty, przez rady szkolne, zbyt zakłamane i skąpe, by przekonać dobrych nauczycieli do pozostania w zawodzie, duchowieństwo i rząd, zbyt zajęte strojeniem stosownych oburzonych min i znajdowaniem stosownych oburzonych frazesów na „obecną oburzającą

sytuację”, by wyjść na ulice, na których dzieci grają w nogę. Chciałem, żeby wszyscy zaczęli rozmawiać z dziećmi i ich słuchać. Wiele wykładów, wiele pokazów broni używanej przez dzieci i po siedmiu latach – nic. To samo. Zero zmian, chyba że na gorsze. Dlatego z braku efektów zająłem się innymi sprawami. Pisałem o innych rzeczach, widziałem inne sceny i tych dziesięć tygodni 1954 roku zaczęło blednąć. Wszystko to wróciło do mnie – z o wiele większą siłą – we wrześniu 1960 roku. Poszedłem na pewną imprezę w Bronksie i spotkałem tam niejakiego Kena Balesa, którego poznałem w pięćdziesiątym piątym, gościa, któremu pożyczyłem maszynę do pisania. Zastawił ją w lombardzie; był wtedy bez grosza przy duszy, a pięć lat później nie wiodło mu się lepiej. Poradziłem mu, żeby lepiej odkupił mi nową maszynę albo oddał tę, którą pożyczył, bo pogadamy inaczej. Zdarzyło się to we wrześniu. Rezultatem tego zajścia było doświadczenie, którego nie chciałbym powtórzyć, doświadczenie, które odświeżyło mi wspomnienia z Baronów tak dobrze, jakbym nigdy nie opuścił Brooklynu. A zaczęło się tak… Bales, przestraszony moją determinacją i świadomy, jaką broń przechowuję w mieszkaniu (zamkniętą w szafce katalogowej) – nigdy nie robiłem z tego tajemnicy i nawet pokazywałem ją w telewizji – zadzwonił anonimowo na policję. Powiedział, że w mieszkaniu w Green​wich Village mam cały arsenał. W niedzielę jedenastego września, w dniu gorącym jak w lecie, nie robiłem nic szczególnego, łaziłem bez celu po mieszkaniu, gdy nagle rozległ się dzwonek. Otworzyłem drzwi i ujrzałem przed sobą dwóch policjantów w cywilu z nowojorskiego posterunku. Spytali, czy mogą wejść. Sądziłem, że to jakiś żart, i poprosiłem, żeby pokazali mi odznaki. Zrobili to, więc ich wpuściłem. Zachowywali się dość uprzejmie. Usiedli i spytali, czy mam wrogów. Odpowiedziałem z uśmiechem: „Prowadzę normalne życie, podejrzewam, że mam ich tyle samo, co wszyscy”. Nie odwzajemnili uśmiechu. Spytali, jak długo mieszkam na Christopher Street dziewięćdziesiąt pięć i czy znam kogoś, kto mógłby mi źle życzyć. Wyjaśniłem, od kiedy tu mieszkam, kiedy przybyłem z Chicago i że jedyną nieżyczliwą mi osobą, która w tej chwili przychodzi mi na myśl, jest Ken Bales. Wówczas spytali, czy kiedykolwiek używałem narkotyków. Nie bardzo wiedziałem, jak na to odpowiedzieć. Moi bliscy znajomi często uważali mnie za fanatyka, tak bardzo byłem przeciwny narkotykom. Jeden z moich młodych przyjaciół eksperymentował, a ja wraz

z innym przyjacielem, krytykiem jazzowym Tedem White’em, zagroziliśmy mu, że wybijemy mu zęby, jeśli kiedykolwiek się do nich zbliży. Narkotyki? W życiu… Nie używałem nawet kofeiny w tabletkach. Powiedziałem im, że nigdy nie miałem nic wspólnego z narkotykami, i poczułem, że ta sytuacja rozwija się trochę zbyt dynamicznie jak na mój gust. Spytałem, o co chodzi i czy jestem o coś oskarżony. Zauważyłem, że przyglądają mi się uważnie, zwłaszcza moim rękom i nogom. Kiedy przyszli, myłem umywalkę i miałem na sobie tylko podwinięte do kolan spodnie. Widzieli, że nie mam śladów po igłach. Wtedy powiadomili mnie o anonimowej informacji, że niejaki Ellison, pisarz zamieszkały na Christopher Street dziewięćdziesiąt pięć, organizuje dzikie narkotykowe imprezy, ma w mieszkaniu cały magazyn heroiny oraz arsenał śmiercionośnej broni. Wiedziałem, że to robota Balesa, ale nie mogłem tego udowodnić. Powiedziałem, że mogą zrobić rewizję w moim mieszkaniu. Odparli, że i tak mieli to w planach, ale cieszą się z mojej inicjatywy, bo nie muszą się ubiegać o nakaz. Niemal przez godzinę przeszukiwali moje półtorapokojowe mieszkanko i, oczywiście, niczego nie znaleźli. Wrócili do salonu i usiedli. Starszy rangą policjant spytał, czy przechowuję w mieszkaniu broń. Musiałem się chwilę zastanowić. Nie przyszło mi do głowy, że pusty rewolwer kalibru dwadzieścia dwa, którego od siedmiu lat używam jako rekwizytu, można uznać za śmiercionośną broń, którą należy zarejestrować w stanie Nowy Jork. Po chwili powiedziałem: – Mam parę sztuk, które pokazuję na wykładach o przestępczości nieletnich. – I pokazałem im moje książki. Spytali, czy mogą zobaczyć broń. Podszedłem do szafki, wyjąłem klucze z kieszeni spodni i otworzyłem ją. W głębi pod plikiem papierów (bo od sześciu czy ośmiu miesięcy nie miałem żadnego wykładu) znalazłem rewolwer, nóż, bagnet i dwa kastety (drugi dostałem od ucznia liceum w Elizabethtown w Kentucky po pogadance, co uświadomiło mi, że przestępczość nieletnich nie jest chorobą wyłącznie wielkich miast). Podałem te przedmioty, choć prawo Nowego Jorku nie zakazywało posiadania bagnetów i noży (niesprężynowych). Wzięli je, a ja dodałem: – Mam też pociski do rewolweru, jeśli panowie sobie życzą. Policjanci potwierdzili, że tak, więc odnalazłem pudełko z pociskami do dwudziestkidwójki i podałem je im. Powąchali rewolwer.

– Kiedy ostatni raz z tego strzelano? – spytali. – Od kiedy go mam – nigdy – oznajmiłem. – A posiadam go od siedmiu lat. Przedtem – nie wiem. Policjant, który trzymał broń, skinął głową i powiedział do tego drugiego, że nie czuć prochu. Porozmawialiśmy kolejne pół godziny, a do mnie nadal nie docierała powaga sytuacji. Byłem uznanym pisarzem, używałem tych rekwizytów w sposób legalny, a ten cały anonimowy donos był fałszywy i służył tylko temu, żeby mi narobić kłopotów. Policjanci przyznali, że to możliwe, ale choć oskarżenie o posiadanie narkotyków jest całkowicie nieuzasadnione, będą musieli mnie aresztować na podstawie ustawy Sullivana o nielegalnym posiadaniu broni. Omal nie zemdlałem, takie to było dziwne. Nic nie zrobiłem, mimo to chcieli mnie aresztować. Przeprosili, powiedzieli, że nie wątpią w moją niewinność, lecz muszą się zająć wniesioną skargą. Usiłowałem z nimi dyskutować, ale byli nieugięci. Nie mogłem się przeciwstawić. Dziś nadal uważam, że ci dwaj policjanci, których nazwisk nie mogę i nie chcę ujawnić, potraktowali mnie uczciwie i sprawiedliwie, ponieważ pomogli mi później, na ile byli w stanie. Powiedzieli, żebym się ubrał, bo mnie zabierają. Wpadłem w panikę. Moja matka, której nie widziałem od trzech lat, przyjechała do miasta ze Środkowego Zachodu i akurat wyszła z domu na popołudnie. Zaraz miała wrócić, żeby zrobić kolację. Myśl, że wejdzie, ujrzy puste mieszkanie i nie będzie wiedzieć, gdzie zniknąłem – kto wie, jak długo mnie zatrzymają? – zawirowała mi w głowie. Spytałem, czy mogę powiedzieć komuś, dokąd idę. Zgodzili się. Zszedłem na dół z jednym z policjantów i poinformowałem znajomą, Lindę Solomon, co mi się przytrafiło. Myślała, że to żart. „Nabierasz mnie”, powiedziała ze śmiechem. Potem otworzyła drzwi trochę szerzej, zobaczyła policjanta i przestała się śmiać. Umówiliśmy się, że powie mojej matce, co się wydarzyło. A ja wróciłem na górę, ubrałem się i wyszedłem z policjantami. Był to początek dwudziestoczterogodzinnego utknięcia w niemiłosiernym mechanizmie nowojorskiego systemu wymiaru sprawiedliwości, początek dwudziestu czterech godzin tak wypełnionych beznadziejną desperacją, że czasem wydawało mi się, iż tego nie wytrzymam. Co za ironia – gość, który chciał powiedzieć światu prawdę o młodocianych gangsterach, powinien być aresztowany siedem lat wcześniej za zadawanie się z nimi. To było jak druga połowa książki, nierozerwalnie związana z pierwszą

smutkiem, desperacją i złem, które zdaje się nigdy nie opuszczać kogoś, kto raz zaznał brudu i zgrozy ulicznego życia. Miałem się znaleźć w Katakumbach – jak nowojorczycy czule nazywają swoje więzienie. Wracałem, by złożyć kolejną wizytę w piekle. Cela była czysta i pusta, pełna mężczyzn o twarzach świadczących o winie i niewinnych rękach. „Widzicie – mówiły te ręce, drapiąc zarośnięte szczęki albo leżąc ciężko na kolanach bądź zwisając za kratami (dlaczego za kratami?) – widzicie, jesteśmy zrośnięte z tym ciałem, które może i zrobiło coś złego, ale my jesteśmy niewinne”. Ręce białe jak lilie, tak czyste i wolne od winy. Usiadłem wśród tych mężczyzn, zastanawiając się, co takiego zrobiłem, że znalazłem się w tym błędnym kole w nowojorskich podziemiach. Słowo daję, bałem się, że lada chwila zwariuję. Z większego pomieszczenia za celą dobiegało stukanie maszyny do pisania i trzaskanie szuflad – miłe uchu odgłosy przeczące temu, że zostałem aresztowany. Odgłosy biura pełnego sekretareczek biegających z pozbawionymi znaczenia raportami. Ale to nie było biuro, to był przedpokój Katakumb, gdzie katalogowano istoty ludzkie, liczono je i numerowano, a każdy czarny znaczek, zrobiony ołówkiem czy klawiszem maszyny do pisania, odbierał trochę człowieczeństwa opisywanemu podmiotowi. Zredukowanie do symbolu i sprawy, zniknięcie w aktach i numerach referencyjnych. Bezduszna mechaniczna kalkulacja, polegająca na upchnięciu człowieka w celi i zanotowaniu informacji, do której celi zajrzeć, jeśli będzie się go potrzebować. Żelazny, nieelastyczny system, podatny na błędy, których nie da się wytropić, trzymający człowieka w zamknięciu, pod tonami stali i betonu, o wiele dłużej, niż należy. Bezduszna rutyna. Czułem na sobie ciężar całego miasta. Przebywałem w areszcie od dwunastu godzin, podlegając jednemu automatycznemu krokowi za drugim, bez żadnej szansy na przywrócenie mi człowieczeństwa. Byłem kodem, jednym z długiego szeregu ciał przepuszczonych przez system komputerowy, który rozbije mnie na części składowe i umieści jak owoc w odpowiednim naczyniu. Siedząc w celi i rozglądając się dokoła, by pojąć wszystkie implikacje tego, co mnie spotkało, a jednocześnie zrozumieć tych innych, których dłonie mówiły, że one też są niewinne, nie byłem uczestnikiem tej sytuacji, lecz ofiarą. Wszystko to wydarzyło się zbyt szybko: aresztowanie, oskarżenie, świtające zrozumienie, że to jednak, o rety, to jednak nie żart. Wszystkie złudzenia, że to

wyrafinowany kawał moich przyjaciół artystów z Village, rozwiały się niczym poranna mgła, gdy dwaj policjanci zapędzili mnie do nieoznakowanego samochodu i przewieźli na posterunek na Charles Street. Teraz, siedząc w zbiorczej celi, szarej, zimnej i pełnej mężczyzn, którzy mogli być najlepszymi lub najgorszymi obywatelami kraju – bo kto to potrafi stwierdzić, gdy mechaniczny kciuk Systemu przycisnął każdego, czyniąc ich równymi sobie, jednakowymi, winnymi (z wyjątkiem ich rąk)? – a zatem teraz starałem się przypomnieć sobie nawet najdrobniejsze wspomnienia i wrażenia, każde mgnienie widoku czy urywek dźwięku, jakie zarejestrowałem, od kiedy policjanci weszli do mojego mieszkania. Zjechaliśmy windą, a odźwierny, przekupny typek imieniem Jerry, przyglądał się nam chytrymi oczkami jak paciorki, oczami domokrążcy. – Muszę zająć się pewną sprawą – zwróciłem się do niego. – Jeśli przyjdzie moja matka, zechciej ją skierować do panny Solomon. Jerry skinął głową z tym dwuznacznym uśmieszkiem, znanym tylko odźwiernym i bojom z Manhattanu. Wiedział, że coś się święci. Zapędzili mnie do nieoznakowanego samochodu i ruszyli Christopher Street na Charles Street, kilka przecznic dalej. – Zaraz – odezwałem się, usiłując jakoś połapać się w mojej sytuacji. – Jak panowie sądzą, czy będę musiał długo zostać na posterunku? Starali się mi pomóc i jakoś mnie pokrzepić, ale nie poczułem się lepiej. Zaczęło do mnie w pełni docierać, że mogę wylądować w zamknięciu na kilka godzin, a ta perspektywa mi się nie uśmiechała. – Czy zamierzacie wspomnieć o tej sprawie z narkotykami? – spytałem. Zerknęli na siebie przelotnie i znacząco i ten, który siedział za kierownicą, powiedział: – Nie, nie widzę powodu, żeby o tym wspominać. Sądzę, że to fałszywe oskarżenie i że od samego początku nie było co do tego wątp​liwości. Poczułem się lepiej i uznałem, że szczerość będzie najlepszą taktyką. Skoro nie zamierzają wspominać o tej narkotykowej bzdurze i uwierzyli, że posiadam broń z całkowicie legalnych powodów, dlaczego w ogóle mnie aresztowali? Spytałem o to. – Bo wniesiono skargę – odparli po prostu. – Ktoś narobił hałasu na górze, wszystko spadło na nas i musimy się tym zająć. Było to moje pierwsze, prawdziwie mrożące krew w żyłach spotkanie z bezrozumną, bezduszną, pozbawioną serca machiną prawa, działającą w wielkich

metropoliach. – Musimy robić, co do nas należy, bo będziemy mieli kłopoty – dodał jeden z nich. Naprawdę nie miałem do nich pretensji. Oni też musieli dbać o swoje rodziny, a poza tym kim dla nich byłem? Dotarliśmy do posterunku na Charles Street, gdzie od portu i rzeki Hudson napływały do nas zapachy. Posterunek ten, sławiony w pieśniach i opowieściach (i tak rozsławiony sztuką Gelbera Łącznik), jest szarym masywem, kompletnie wtapiającym się w otaczające go magazyny i podupadające budynki. Wydaje się niemal przygarbiony, jakby starał się nie rzucać w oczy. Wiele razy wracałem, żeby się mu przyjrzeć, ale gdy odchodzę, szczegóły zawsze zamazują mi się w pamięci i zostaje tylko ta nieprzyjazna, szara brzydka bryła. Do tego właśnie budynku zaprowadzono mnie, obcego i okropnie wystraszonego człowieka. Weszliśmy po schodach do chłodnego wnętrza. Na zewnątrz siąpiło – nieokreślony ukośny smutek, który gromadził się w rynsztokach i spływał mi na buty. Jakoś wydawało się to adekwatne do sytuacji. Teraz, gdy weszliśmy, deszcz padał nadal. W środku. Wiedziałem, że to złudzenie, ale wysokie i szerokie okna były jak obrazy deszczu. Główny hol, chłodny, lecz sterylny, tchnął tym słabym zapachem wybielacza, detergentu czy czego tam używają do dezynfekcji podłóg. Blat w recepcji znajdował się na wysokości mojego ramienia; siedzący za nim funkcjonariusz podniósł na mnie wzrok i ze znudzeniem i obojętnością skinął głową dwóm policjantom w cywilu. Zamienili parę słów i oficer dyżurny, trzymając w dłoni gruby czarny flamaster (niemal jak marker), wskazał kciukiem schody. – Zabierzcie go na wydział – rzucił. Jeden z tych dwóch delikatnie dotknął mojego ramienia i ruszyłem między nimi, jednego mając z przodu, drugiego z tyłu, do wydziału na piętrze. Weszliśmy do mierzącej jakieś dwadzieścia na dziesięć metrów obskurnej sali o wysokim suficie i ścianach w nieokreślonym kolorze, z podłogą tak szarą, że pewnie nie był to jej właściwy kolor, i ciężkimi lampami (takimi kulami z mlecznego szkła, znacie ten model), zwisającymi na grubych łańcuchach. Biurka były rozstawione w schludnym nieporządku. Na tablicach informacyjnych przypięto rozkazy, biuletyny, listy gończe, wewnętrzne informacje i wycięte z różnych gazet komiksy o policjantach. W lewym, przeciwległym kącie pokoju znajdowała się ogrodzona kratami wnęka – kocioł, w którym przetrzymywano

przestępców do czasu, gdy zostaną wydane dyspozycje. Dwaj mężczyźni pracowali naprzeciwko siebie przy biurkach. Jednego z nich zawołano po imieniu i kiedy podniósł wzrok, ujrzałem najbardziej znużone oczy świata. – Hej – powiedział. Było to powitanie i przyjęcie do wiadomości naszego istnienia, nic więcej. Zmęczony policjant wrócił do pisania. Z głośnika na ścianie buchnęły trzaski i popłynął szereg jakichś zniekształconych kodów, ale nikt nie zwrócił na nie większej uwagi. Moi dwaj towarzysze wskazali mi krzesło przy biurku. Usiadłem. Dwaj pracujący funkcjonariusze podnieśli głowy niemal jednocześnie, jakby ktoś pociągnął za przytwierdzone do nich sznurki. – Słuchaj – odezwał się jeden do moich opiekunów – może byście popilnowali gospodarstwa, zanim przyjdzie Stary. Nic nie jedliśmy od lunchu. Jeden z moich policjantów skinął głową i ci dwaj poskładali swoje dokumenty w schludne stosiki, schowali je do szuflad i wyszli. Zapaliłem papierosa. Straszne było to czekanie. Miało niemal smak podniecenia. Ale zacząłem podejrzewać, że cała procedura nie będzie polegać na zostawieniu moich namiarów policjantom, żeby zadzwonili do mnie, kiedy coś się zacznie dziać. Ogarnęło mnie podejrzenie, że może spędzę tu całą noc… ale natychmiast odsunąłem od siebie tę myśl. Była idiotyczna. Przecież nie zrobiłem nic złego. Wyższy z moich nowych przyjaciół, teraz bez prochowca i z papierową torbą, w której znajdowała się broń i moje książki, usiadł za biurkiem. Ja zajmowałem krzesło obok niego. Przez chwilę przyglądał mi się, uśmiechnął się blado i sięgnął po formularze. Chciał spisać oświadczenie. Usiłowałem sobie przypomnieć datę, swój wiek i co właściwie tu robię. Odpowiedzi przyszły bez trudu: jedenasty września tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego roku… dwadzieścia sześć lat… zgarnięto mnie na mocy ustawy Sullivana o nielegalnym posiadaniu broni palnej w Nowym Jorku w stanie Nowy Jork, gmina Manhattan. Nie myliłem się, wiedziałem, że się nie mylę. Byłem gotów złożyć oświadczenie. Policjant zapisał wszystko, włącznie z personaliami Kena Balesa i faktem, że jeżdżę z wykładami oraz pokazywałem broń w telewizji, a także dodatkową informacją, że bez sprzeciwu zgodziłem się na rewizję mieszkania. Policjant zasugerował, że choć oskarżenie jest poważne, nie wydaje mu się, żeby czekały mnie wielkie kłopoty. Czekaliśmy na przybycie Starego, czyli kapitana.

Dwaj policjanci, którzy wyszli coś zjeść, już nie wrócili. Założyłem, że skończyła im się zmiana. Podczas tego oczekiwania na posterunek przyszła Linda Solomon, którą skierowano do sali wydziału. Przyniosła mi szczoteczkę i pastę do zębów, pieniądze, moje okulary do czytania, mydło i trzy książki, a mianowicie: Nostromo Josepha Conrada, Czarnoksiężnika z Krainy Oz L. Franka Bauma i Eichmanna – człowieka i jego zbrodnie. Czasami nie rozumiem moich przyjaciół. Przyjąłem papierową torbę z rzeczami, przeczytałem tytuły książek i zrobiłem dziwną minę, zaskoczony raczej makabrycznym poczuciem humoru Lindy. Uśmiechnęła się jak duży Kot z Cheshire, którego przypomina, i wzruszyła wymownie ramionami. Chciała posiedzieć przy mnie, żeby „wchłonąć atmosferę” więzienia, ale ja byłem już tak zdenerwowany, że zasugerowałem jej bez większej uprzejmości – choć była tak uprzejma, że przytargała mi moje rzeczy w deszczu – żeby spadała, zanim sprawdzą, czy nie ma na tyłku śladów igieł. Pocałowała mnie w czoło jak siostra i poradziła, żebym się trzymał. Czy coś w tym stylu. Jezusie Chrystusie, jak ja chciałem się stamtąd wydostać! Jakieś czterdzieści pięć minut później zjawił się kapitan: wysoki, muskularny gość o miłej twarzy. Zaprowadził mnie do swojego gabinetu i przeczytał moje oświadczenie, od czasu do czasu upewniając się co do niektórych spraw. Wezwał zwierzchnika dwóch policjantów, którzy mnie aresztowali, i zadał mu liczne pytania o moje zachowanie. Policjanci przedstawili mu zgodną z prawdą zwięzłą relację z tego, co się wydarzyło. Potem pokazał kapitanowi moje książki. Na razie wszystko wyglądało dobrze. Odniosłem wrażenie, że kapitan wolałby nie zawracać sobie mną głowy, gdyż stało się dość oczywiste, że nie jestem psychopatycznym mordercą, dilerem ani gościem obnażającym się na placach zabaw. Jednak wniesiono skargę, a on miał obowiązek ją rozpatrzyć. Przeczytawszy raport, kapitan spojrzał na mnie i spytał, czy mam jakieś podejrzenia co do tego, w jaki sposób policja dowiedziała się o mojej sprawie. Opowiedziałem mu o Kenie Balesie. Nie skomentował. Sytuacja przedstawiała się jasno: dzwoniący nie podał swojego nazwiska, nie można było udowodnić, że to Bales czy też ktoś inny. Nigdy nie pomyślałem o tym kimś innym. Przez głowę przemknęły mi nazwiska. Wszyscy małostkowi wrogowie, jakich można sobie narobić przez całe życie, głównie głupi, skłonni do tchórzliwego, podłego sposobu odegrania się na kimś. Potem pomyślałem o kimś, kogo do tej pory nie brałem pod uwagę: mojej byłej żonie Charlotte, obecnie mieszkającej

w nowojorskim Bronksie. Czy to mogła być ona? Nie chciałem się nad tym zbyt długo zastanawiać. Nie chciałem myśleć, że ktoś, kogo znałem tak blisko, mógł mnie do tego stopnia znienawidzić. Usiłowałem znaleźć kogoś innego. Po kilku godzinach siedzenia i czekania w sali wydziału (a muszę sprawiedliwie przyznać, że nie wrzucili mnie do kotła, choć zgodnie z prawem powinni to zrobić) kapitan powiedział, że muszą mnie wciągnąć do kartoteki i zostawić w celi na noc. Ogarnęła mnie panika. Zabrali mi rewolwer, żeby go zbadać i sprawdzić, czy pasuje do niewyjaśnionych spraw z użyciem broni palnej, ale aż do tej chwili sądziłem, że pozwolą mi wrócić do domu i że zadzwonią do mnie, kiedy sprawa zostanie skierowana do sądu. Ale cicha śmiercionośna machina prawa ruszyła, a ja, uwięziony w jej trybach, musiałem zaczekać, aż cykl się zakończy. Stanęły mi przed oczami obrazy moich dwóch lat w wojsku i przypomniał mi się mój niemal patologiczny strach przed podporządkowaniem, zamknięciem, podleganiem rozkazom, przed zakazem działania, odzywania się i funkcjonowania z własnej woli. Ale to było coś tysiąc razy gorszego. Odbierano mi wolność. Zdjęto mi odciski palców i czarne plamy na moich opuszkach stały się poświadczeniem mojej winy, jeszcze zanim zostałem osądzony. Potem czekało mnie kolejne upokorzenie. Nie było mydła, którym mógłbym zmyć tusz. Szorstki papierowy ręcznik tylko rozmazywał i głębiej wcierał barwnik. Przez tę noc nabawiłem się zwyczaju wpatrywania się w swoje palce, a towarzyszącego temu uczucia nie potrafię opisać. Czułem się uwięziony przez moje czasy, przez ludzi, którzy mnie nie znali, których nie obchodziłem, którzy wiedzieli tylko, że dziesięć palców zasługuje na dziesięć plam. – Czy mogę dostać mydło? – spytałem, a oni spojrzeli na mnie, jakbym lekko zbzikował. – To samo zejdzie – powiedzieli, nie rozumiejąc. Samo uczernienie mi opuszek palców zmieniło mnie w kryminalistę. Widziałem, jak się to zaczyna, widziałem ten przemyślany proces, dzięki któremu obdarzony zbyt wielką chęcią buntu nastolatek z ulicznego gangu zmienia się w kogoś innego… człowieka skreślonego, złodzieja, chłopaka z ubrudzonymi rękami. Nie było sensu im tego tłumaczyć – może by ustąpili, ale nigdy by nie zrozumieli. Nikt nie potrafi zrozumieć cudzych intymnych uczuć. Może tylko jeden na milion uzna tusz na palcach za oczywisty symbol napiętnowania. Ale moje serce się ścisnęło.

Przez następne godziny ściskało się coraz mocniej. Zabrali mnie na dół w celu zewidencjonowania. Skarga numer 1897, rejestr posterunku policji na Charles Street. Podstawy: ustawa Sullivana. Od tej pory oficjalnie i na zawsze znalazłem się w aktach Nowojorskiego Wydziału Policji. (Kilka miesięcy później dowiedziałem się, że kiedy taka skarga zostanie oddalona i zażądamy zwrotu odcisków palców i zdjęć, wydział policji może stwierdzić, że akta zostały usunięte z ewidencji, ale to nie będzie prawda. Jeśli raz znajdziesz się w tej machinie, nigdy jej nie opuścisz. Jesteś notowany. To jedna z przemilczanych zasad działania często nadgorliwego Nowojorskiego Wydziału Policji. W aktach niejednego posterunku widnieją twarze wielu niewinnych osób). Następnie znowu przetransportowano mnie na górę i umieszczono w celi. Przeprowadzono mnie przez ogromne szare drzwi przeciwpożarowe, a potem wzdłuż szeregu malutkich sinoszarych cel. Przed jedną z ich kazano mi stanąć. Strażnik, znajdujący się na końcu korytarza, zwolnił blokadę, a towarzyszący mi policjant otworzył drzwi kluczem. Zrobiłem krok naprzód i znieruchomiałem. Odwróciłem się do funkcjonariusza, który mnie aresztował. – E… hm… eee… a może bym, eee… nie musiał tu siedzieć… eeee… może mógłbym posiedzieć, eee… w tamtej sali, co? – spytałem, zdaje się, że z żałosną miną. Policjant starał się być uprzejmy, ale stanowczy. Pokręcił głową. Strażnik nie był już taki miły. – No dobra, młody, ładuj się, nie będę tu stać całą noc! Bo zrobiła się już noc. I mrok narastał z każdą chwilą. Wszedłem do celi. – Daj pasek, sznurówki i tę torbę – rozkazał strażnik. Poprosiłem, żeby pozwolił mi zatrzymać książki, papierosy i zapalniczkę, ale pewnie by mi odmówił, gdyby nie wtrącił się policjant: – Niech ma – powiedział. Strażnik rzucił mu ostre, kompletnie nieprzyjazne spojrzenie, mniej więcej takie, jakim lokaj obdarza urzędnika, i pozwolił mi zatrzymać wszystko z wyjątkiem zapalniczki. Musiałem zapalić jednego papierosa i palić całą noc, jeśli chciałem zapewnić sobie dopływ nikotyny. Odpalać jednego od drugiego. Przez całą noc. Strażnik zatrzasnął drzwi. Huknęła blokada. Policjant powiedział coś pocieszającego o tym, że przyjdzie do mnie z samego rana i że powinienem się przespać. Uśmiechnąłem się uroczo i rzuciłem:

– Fajny ten wasz hotel. Policjant też się uśmiechnął i poszedł. Strażnik został i gapił się na mnie przez kilka sekund, usiłując rozgryźć, co ze mnie za ptaszek, że tak się zakumplowałem z policjantem w cywilu. Potem postawił moją torbę (w której, jak sobie teraz przypomniałem, znajdowały się owoce i kurczak od matki) na parapecie za celą, po drugiej stronie wąskiego korytarzyka… i odszedł. Światło na korytarzu nie zgasło. Drzwi przeciwpożarowe zatrzas​nęły się z hukiem i zostałem samiusieńki w rzędzie cel. Naprawdę zapadła ciemna noc. I mrok narastał z każdą chwilą. Zacząłem palić. Cela w nocy. Cela wielkości luksusowej trumny, mierzonej razem z uchwytami. Szarość pistoletu, szarość nieboszczyka, bezosobowa szarość, pusta szarość bez jednego ludzkiego akcentu, na przykład odprysku na ścianie. Jednolita, niezmącona szarość z nagryzmolonymi kloacznymi słowami. (Jak? Posiadanie przyborów do pisania surowo wzbronione). Zamknięcie w pomieszczeniu z niespłukiwaną toaletą bez klapy. Syberia z płaską pryczą i światłem, które nigdy nie gaśnie. To światło. Przez całą noc rażące oczy. Czy to nowoczesny amerykański areszt, czy jakiś przystanek w drodze do wariatkowa? W każdej chwili spodziewałem się wejścia przedstawicieli Kominformu, którzy zaczną mnie torturować, dopóki nie wyjawię planów jankeskiego statku kosmicznego, Jezusie kochany, ta cholerna żarówka… nic dziwnego, że osłonili ją kloszem z pancernego szkła i drucianą siatką, żeby nikt jej nie stłukł. Może bali się, że jakiś desperado rozbije ją, by zdobyć pomocną w ucieczce broń – ostry kawałek szkła – ale ja chciałem tylko się zdrzemnąć, a ta kurwa wypalała mi oczy. Większość nocy spędziłem na czuwaniu; nie mogę spać przy świetle. To nie całkiem prawda. W wojsku się nauczyłem. Kiedy wrzasną: „Rozejść się!!!”, zrzuca się plecak, podkłada się go pod głowę i zasypia na miejscu. Mógłbym zasnąć w sekundę na kamienistym polu, ale tej nocy nie potrafiłem. I nie chodziło tylko o żarówkę. Również o miejsce. Trochę podczytywałem. Choć Dorotka, Blaszany Drwal i Strach na Wróble Franka Bauma oczarowały całe pokolenia berbeci i dorosłych, nikt bardziej ode mnie nie odczuł kojącego wpływu tych dawnych dobrych bohaterów. Pomogli mi zapomnieć o sobie i po raz pierwszy doceniłem wartość fantazji. Ale w końcu

zacząłem się zastanawiać. Musiałem zgasić papierosa o krawędź muszli, zamknąć książkę i usiąść na brzegu twardej pryczy, żeby pomyśleć. Czy byłem winny? Ani przez chwilę nie uważałem się za winnego w przyjętym znaczeniu tego słowa. Nie popełniłem żadnej zbrodni, a za pomocą broni usiłowałem zrobić coś dobrego, ukazać prawdziwe oblicze naszych czasów. Ale czy w głębszym, moralnym sensie nie byłem odpowiedzialny za swoje czyny? Czy nie słusznie znalazłem się w więzieniu? Musiałem się tego dowiedzieć. Musiałem to sobie poukładać z ludzkiego punktu widzenia. Musiałem to zanalizować, posługując się własną etyką i moralnością, by uznać, czy wylądowanie za kratkami było słuszne. Dlatego rozważałem to długo i w milczeniu. Rzeczywiście, wstąpiłem do gangu w celu, który postanowiłem uważać za altruistyczny i wzniosły. Ale czy nie kierowała mną prywatna potrzeba sławy i poprawy swego statusu? Czy naprawdę byłem dyletantem, który zaryzykował, gdy uznał, że może mu się upiec? Czy byłem ze sobą całkowicie szczery? Skreśliłem słowo „całkowicie”. Nie ma czegoś takiego jak „całkowicie”. W końcu uznałem, że nie widzę tu ani nieskalanej bieli, ani zupełnej czerni. Częściowo zawiniłem, rozmieniając swoją odpowiedzialność wobec chłopców, z którymi byłem w gangu, na tanie historyjki o krwi i flakach, zamiast pójść na coś trudniejszego i bardziej długodystansowego i zacząć działać społecznie. Ale choć byłem winny moralnego uchybienia, nie sprzedałem swojej społeczności. Zeszmaciłem swój talent dla pieniędzy – z wielu powodów, z których większość (żona, dom, trzy posiłki dziennie, kilka podstawowych przyjemności, mało klasy) mogłaby się nie wydawać niestosowna – lecz zbrodnia kryła się w mojej duszy, nie w papierach. Winny? Tak, sprzedawania się, rozdrabniania, rozwadniania przekazu, marnowania czasu, bycia pozerem. Ale posiadania śmiercionośnej broni z zamiarem popełnienia przestępstwa, nielegalnej działalności, korupcji w ogólnie przyjętym znaczeniu? Nie, nigdy. Wróciłem do Czarnoksiężnika pełen ulgi i spokoju, z pastelowym sercem. Na razie nie zmieniło się w obsydian. Może wkrótce, w tym piekle, ale jeszcze nie. Ciągle byłem niedoskonałą istotą ludzką, człowiekiem o wielu wadach, facecikiem, który rozpaczliwie pragnął stać się facetem. Ale nie przestępcą. Ciągle jeszcze nie. Na razie. Mimo to tej nocy nie przeczytałem Eichmanna.

Jakoś koło wpół do czwartej zasnąłem. Chciałbym móc powiedzieć, że była to noc pełna fantasmagorii i koszmarów, ale nic podobnego. Wojsko dobrze mnie wyuczyło. Spałem jak dziecko. Gdy wróciłem z miejsca, w które się udałem, ranek zaglądał przez okno na korytarz; żarówka zgasła, a ja byłem zesztywniały jak jasna cholera. Miałem wrażenie, że ktoś mnie dziabnął w prawe ramię hakiem alpinistycznym. Kilka kręgów przekrzywiło mi się na boki i ogarnęło mnie to charakterystyczne otępienie, jakby moje nos, oczy i uszy wypełniała nieprzyjemna śluzowata materia. Nie mogłem się umyć, jeszcze nie, i czułem się ohydnie. Piekące oczy, zarośnięta szczęka, wymięty garnitur, bo marynarka służyła mi za poduszkę, a spodnie za kołdrę, zmierzwione i oklapłe w cieple włosy. Wyglądałem jak niechlujny menel na dołku. Usłyszałem jakieś odgłosy i ktoś otworzył drzwi przeciwpożarowe. Przyszedł strażnik w towarzystwie policjanta, który mnie wczoraj aresztował. Podeszli do mojej celi i przystąpiliśmy do procedury otwierania. Strażnik powiedział, że potem będę miał czas się umyć, ale na razie muszę zagęścić ruchy. Poszedłem za nim na dół. Po drodze powiedział: – Powinienem cię skuć, ale nie sądzę, żeby to było konieczne, więc kiedy zejdziemy na dół, pojadę za tobą swoim samochodem. – A ja czym jadę? – spytałem. – Radiowozem. – Dokąd? Wskazał kciukiem w stronę centrum. – Na Centre Street sto. Chyba coś mi się wyrwało, bo wziął mnie pod ramię i zaprowadził na schody, mówiąc: – Nie denerwuj się. Sędzia potraktuje cię bardzo łagodnie. Stary nas nie zawiódł, zgodził się, żebyśmy nie wspominali o zarzucie posiadania narkotyków, więc nie masz prawdziwych problemów. Miałem taką nadzieję. Poprosiłem Lindę, żeby dała znać mojemu agentowi, Theronowi Rainesowi z agencji literackiej Ann Elmo. Chciałem, żeby przygotował pieniądze na kaucję, jeśli pojawi się taka konieczność, choć wszyscy powtarzali, że dysponuję wszystkim, co potrzebne. Książki, które napisałem, najwyraźniej otoczyły mnie niewielkim nimbem chwały przyzwoitego członka społeczeństwa. Noc na posterunku przy Charles Street przebiegła spokojnie. Byłem jedynym pasażerem suki. Zapakowano mnie na tył i zamknięto zakratowane drzwi.

Siedziałem, przeczesując włosy palcami i tuląc małą torbę z dobytkiem. Gdy samochód ruszył, wyjąłem udko kurczęce i zacząłem się posilać. Pędziliśmy przez centrum Nowego Jorku, które widziałem jako zakratowaną panoramę. Gdy zatrzymaliśmy się na światłach, ludzie zaglądali do środka, zapewne przekonani, że widzą Prawdziwe Oblicze Zła. Starałem się wyglądać młodo i niewinnie. Nadal siąpiło, dzień był zimny i doprowadzał do rozpaczy. Wiatr wiał tak, że trzeba było się pochylić, żeby w ogóle poruszać się naprzód. Ludzie kulili się w bramach jak nieokreślone gruzły śluzu; z rzadka jakiś śmiałek wybiegał spod markizy, by puścić się pędem w stronę kolejnego schronienia. Był to brzydki, nieprzyjemny dzień, a ja zmierzałem wprost do więzienia. Miałem nadzieję, że w sądzie czeka na mnie agent z pieniędzmi na kaucję. Desperacja, która nawiedzała mnie tej nocy w najdziwniejszych momentach, desperacja z powodu zamknięcia, minęła w chwili, gdy wsiadłem do suki z wizją wolności przesuwającą się za zakratowanym okienkiem. Ale wiedziałem, że kiedy zaprowadzą mnie do budynku na Centre Street sto, desperacja wróci, i to gorsza, bo znajdę się w żołądku nieludzkiej państwowej machiny, tak innej od swoich dalekich placówek, gdzie człowieczeństwo i wolność od totalnego cynizmu nadal istnieją. Po krążeniu przez Wall Street oraz serce, flaki, wątrobę i płucka dzielnic prawniczych, ubezpieczeniowych i maklerskich zatrzymaliśmy się przed budynkiem sądu. Całą podróż odbyłem samotnie, ale teraz, gdy zeskoczyłem z furgonetki prosto w wyciągnięte ręce mojego policjanta, dołączyłem do szeregu przemoczonej ludzkości, sunącej przez tylne drzwi do Wydziału Karnego, zewnętrznej warstwy Katakumb. Najpierw zostałem posadzony na ławie w wielkiej poczekalni. Oprócz mnie siedziało tu jeszcze piętnastu innych, również czekających na swoją kolej. Usiłowałem się im przyglądać, analizować ich wygląd, ale tak, żeby nie wzbudzać podejrzeń. W oczy rzucała się przeważająca liczba czarnoskórych – może ze względu na niewielką ilość białych twarzy. Ale wszyscy obecni mieli jedną cechę wspólną: nędzę. Byli jak naskórek społeczeństwa zeskrobany z chodników, barów, schodów w kamienicach czynszowych, rynsztoków późną nocą i wczesnym rankiem. Kulili się na krzesłach albo leżeli na nich, rozwaleni, z oczami lepkimi od brudu i zmarnowanych godzin, czekając tylko, aż ktoś ich trąci, ponagli, popędzi i przepchnie przez tę najwyraźniej zbyt znaną im sytuację. Wzdrygnąłem się na

myśl, że można się doprowadzić do tak kompletnej utraty godności. A potem oprzytomniałem, wyśmiałem się za taką naiwność, myślenie prowincjusza. Każdy orze, jak może, a kiedy wymaga się od człowieka, żeby stał się tym, kim nie jest, doprowadza się go do upadku. To byli ci, którzy upadli. Litość wobec nich nie tylko by się zmarnowała, ale też zostałaby odtrącona. Zza sięgających sufitu zakratowanych drzwi dobiegło moje nazwisko. Mój policjant pojawił się w mroku za ich progiem. – Chodź, Harlan – ponaglił, więc wstałem. Otworzyli przede mną zakratowane wejście i natychmiast znalazłem się wśród sprzętu fotograficznego. Wielkie zwisające wysięgniki, skrzynkowe aparaty fotograficzne, zwoje grubych jak węże boa kabli w gumowej osłonce, baterie lamp łukowych. Chcieli mi zrobić zdjęcie do kompletu z odciskami palców. To zdjęcie miało się znaleźć w moich aktach w niekończących się rejestrach wymiaru sprawiedliwości. Cudownie! Omal nie odtańczyłem plemiennego tańca radości na myśl, że znajdę się w tym samym albumie, co Jack „Legs” Diamond, John Dillinger, Baby Face Nelson, Al Capone i inni ludowi bohaterowie, którzy objawiali mi się na srebrnym ekranie w sobotnie popołudnia w Painesville w Ohio w postaci Jamesa Cagneya, Paula Muniego i George’a Rafta. Co za radość – osiągnąć taki sukces w dwudziestym szóstym roku życia. Przemawia przez ciebie gorycz, usłyszałem własny głos rozsądku i odpowiedziałem z głębi serca: „Jak na to wpadłeś, Sherlocku?”. Posadzili mnie na stołku. Byłem za niski. – Podkręćcie siedzenie dla karzełka – polecił humorysta zza aparatu. Ktoś mnie trącił – tak mocno, że prawie wylądowałem na ziemi. – Ostrożnie z nim – odezwał się z ciemności mój policjant. (Zacząłem go już utożsamiać z Dobrem, Tatą, Bezpieczeństwem i Życzliwością). – Ooo – rzucił fotograf znacząco. – To ten autor? Policjant roześmiał się lekko, a szmondak za moimi plecami, który obracał emaliowanym na czarno siedzeniem stołka, zaczął kwilić jak ciota. A zatem to moja ksywka. Autor. Pomruk zgorszonej publiczności. – Dobra – powiedział gnojek od stołka. – Siadaj se. To se siadłem, a facet zza dagerotypu powiedział zbyt głośno: – Pan podniesie głowę, panie Autor, będzie jak znalazł do następnej książki… Przysłać odbitki? – A może byś przestał zgrywać Myszkę Miki i cyknął te swoje fotki, bohaterze? –

Naprawdę to powiedziałem i zostałem nagrodzony palnięciem w kark. Zacząłem się odwracać, ale mój policjant krzyknął: – Siedź, Ellison, i nie podskakuj! Ideał Taty sięgnął bruku. Nieważne, kto ma rację, a kto nie, Murzyni trzymają z Murzynami, Żydzi z Żydami, katolicy z katolikami, a gliny z glinami. Więzy krwi są silne, ale glina trzyma mocniej. Zrobili mi te zdjęcia – zapomniałem wspomnieć, że powiesili mi na szyi tablicę z cyframi, ciężką, na łańcuchu (zredukowanie do numeru ma w sobie coś nieopisanie odczłowieczającego, ale oddalam się od tematu) – a mój policjant podszedł, żeby mi ją zdjąć. Nie musiał się trudzić. Zerwałem ją w sekundę po zrobieniu zdjęcia. Poszedłem za nim, nadal ściskając torbę z moim niemal utraconym dobytkiem. Znaleźliśmy się w drugim pomieszczeniu, położonym nieco wyżej. Znajdowało się tam dwudziestu, dwudziestu pięciu mężczyzn w towarzystwie jednego lub dwóch policjantów. Siedzieli zbici w grupę przy masywnych drzwiach prowadzących na ulicę. Te drzwi były otwarte; widziałem prowadzące w górę schody, czarną balustradę, chodnik i zgraję suk, mających przetransportować nas do budynku sądu, mieszczącego się po drugiej stronie ulicy. Mój policjant zaczął rozmawiać z kolegami. Przez jakiś czas gawędzili o ogólnikach, aż na jakiś niewidzialny znak (podejrzewam, że było to osiągnięcie pewnej liczby, bo do pomieszczenia co kilka minut napływali kolejni więźniowie, którym zrobiono zdjęcie) ruszyliśmy do suk. Wtedy mój policjant wyjął kajdanki i zatrzasnął mi bransoletkę na moim lewym przegubie. Przyciągnął do siebie więźnia eskortowanego przez kolegę i skuł nas ze sobą. Spojrzałem w osłupieniu na swoją rękę i nagle ogarnęło mnie tak intensywne doznanie uwięzienia jak nigdy wcześniej. Usiłowałem się wyswobodzić, ale obaj policjanci pchnęli mnie w stronę mojego towarzysza niedoli i razem dołączyliśmy do szpaleru mężczyzn idących na salę sądową. Nadal padało, w dodatku o wiele intensywniej, niebo miało ponury odcień granitu, twardej plamistej szarości, nieskończenie opresyjnej. Wiatr smagał mi twarz i marynarkę, było zimno, strasznie zimno i nie tylko z powodu pogody. To zimno czułem także w środku, przenikało mnie do szpiku kości, gdy mężczyźni przed nami gramolili się do więźniarki, a mój współkajdaniarz ruszył za nimi. Wskoczył lekko na tył więźniarki, brutalnie pociągając mnie w górę. Kajdanki wżarły mi się w nadgarstek. – E, spokojnie! – zawyłem.

Nie odpowiedział, ale rzucił mi spojrzenie pełne tak bezgranicznej pogardy, że musiałem zamilknąć. Wsiadłem ostatni. Zamknięto drzwi i mundurowy stanął na schodku, trzymając się obu poręczy. Zmierzył nas wzrokiem. Większość mężczyzn nie zwróciła na niego uwagi. Spojrzałem na nich, usiłując zgadnąć, czy są to dobrzy ludzie, którzy zeszli na złą drogę, ofiary nieporozumienia jak ja, czy zatwardziali kryminaliści. Oprócz meneli w łachmanach i z cuchnącym oddechem wszyscy wyglądaliśmy mniej więcej tak samo. Jeśli znajdowali się wśród nas seryjni zabójcy, nie odróżniłbym ich od delikwentów zgarniętych za zbyt wiele niezapłaconych mandatów za złe parkowanie. Więźniarka ruszyła z nagłym szarpnięciem i wytoczyliśmy się z zaułka za Centre Street sto. Nie wiedziałem, dokąd jedziemy, bo policjant na schodku zasłaniał widok, ale to nie miało znaczenia, bo gdy wierciliśmy się i przesuwaliśmy się na ławach, usiłując zapewnić odrobinę wygody naszym mięśniom pośladkowym, skazanym na twarde prycze i metalowe siedziska, mój współkajdaniarz odwrócił się do mnie i spytał: – Za co cię wsadzili? Przez chwilę przyglądałem się mu, nie dostrzegając w nim nic więcej niż oklapnięte włosy, szerokie elfie usta, zimne i puste szare oczy oraz odrobinkę za bardzo odstające uszy. Już miałem odpowiedzieć, kiedy uświadomiłem sobie, że jego biała koszula jest nie tylko podarta i brudna, jak początkowo sądziłem – w więzieniu ma się tendencję do omijania wzrokiem swoich towarzyszy niedoli – ale ma również rozdarty lewy rękaw i przód zachlapany czymś ciemnobrązowym, z pewnością krwią. Wielkimi plamami zaschniętej krwi. Zakrzepłymi strumieniami krwi. Pojedynczymi kropelkami, rozbryzgami, strugami. Ten facet był od szyi po pas unurzany we krwi. Z trudem przełknąłem ślinę. – Eee… miałem broń – powiedziałem zwięźle. Nie czułem żadnej potrzeby wdawania się w rozmowę z tym człowiekiem. Ogarnęło mnie przerażające przeświadczenie, że mam przed sobą prawdziwą bestię, nie takiego szmondaka jak ja, który pasował do tej więźniarki jak Prosiak Porky. Nie chciałem się do niego odzywać. I nagle usłyszałem własny głos: – A ciebie? Facet łypnął na mnie z góry. Nozdrza mu się rozdęły, nadając mu przez chwilę dziwnie semicki wygląd. – Zrobiłem coś gorszego niż ty z to bronio – odparł. I nagle zagdakał jak kura. – Ha, no jak nie, jak tak… – Znowu zagdakał. Podejrzewałem, że to śmiech.

Ktoś trącił mnie w bok i zarośnięty menel z prawej pochylił się i wyjaśnił, owiewając mi twarz cuchnącym oddechem: – Zatłukł dziewczynę młotkiem. To kawał sukinkota. Lepiej go nie ruszaj, bo znowu mu odbije… Spojrzałem na mojego towarzysza jak na jakąś nieznaną formę życia. Ale ciekawość okazała się silniejsza ode mnie: – To prawda, że zabiłeś dziewczynę młotkiem? Typ obejrzał się na mnie i znowu rozdął nozdrza. – Że co? Że co? Wyglądał, jakby i mnie chciał zatłuc. Powtórzyłem pytanie bardzo kojącym tonem, żeby go uspokoić, bo nieprzytomnie się wystraszyłem, choć nie wiem, jak miałbym się nie wystraszyć tych zaczerwienionych, gapiących się na mnie oskarżycielsko oczu. – Tak, jebłem jo młotkiem, a tak! Chciałem se tylko trochę pobzykać, no troszkę ją wydupczyć i tyle. Durna suka, durna czternastka, to wszystko przez nio, ale to mnie zgarnęli, psy zasrane… – I skoczył. Nie na mnie, ale na dwóch mężczyzn naprzeciwko, których uznałem za aresztantów, choć byli ubrani porządniej od nas. Ci poderwali się jednocześnie, wolnymi rękami chwytając mordercę za ramiona i podnosząc z siedzenia skutych z nimi partnerów. Pchnęli wariata na siedzenie. Dotarło do mnie, że to policjanci w cywilu. Siedziałem, przykuty do mordercy, który zatłukł młotkiem czternastolatkę, bo nie chciała dać się „wydupczyć”, i czułem, że przestaję nad sobą panować… Mój agent musiał się zjawić z pieniędzmi na kaucję, po prostu musiał! Noc w celi, dłonie umazane ciemnymi smugami, to popychanie, potrącanie, przepędzanie nas jak bydło z zagrody do zagrody, to się musi skończyć po rozprawie, bo niewykluczone, że nie uda mi się tego opisać. Mógłbym oszaleć tak jak ten biedny, skuty ze mną sukinsyn. I właśnie wtedy zrozumiałem, co miał na myśli James Baldwin, mówiąc, że wszyscy jesteśmy braćmi. Miałem w sobie sporo z tego mordercy, a on – sporo mojej niewinności. Byliśmy braćmi i łączyło nas coś więcej niż stalowe ogniwa. Nagle straciłem ochotę, by lepiej poznać towarzysza niedoli. Od tego momentu rzeczywistość stała się pustym słowem. Budynki, przez które mnie przepędzono, ludzie, którzy przede mną przeszli, i inni, z którymi mnie skuto – wszystko to zlało się w panoramę w techni​kolorze. Nic z tego tak naprawdę się nie działo. To był jakiś żart, to całe aresztowanie, wyprawa do sądu, noc w czystej celi w Village.

I dziesiątki stereotypowych uwag: „Niezły sposób na zdobycie materiału do książki, Autorze”. To też była część tego wszystkiego. Kiedyś byłem kimś. Ale kim jest człowiek skuty razem ze zwierzęciem o szalonych oczach, które zatłukło młotkiem czternastolatkę? Czy coś się osiągnęło, widząc inną istotę ludzką tak zagubioną w swojej chorobie i deprawacji, że nawet nie zasługuje na litość? Usiłowałem zrozumieć, co takie doświadczenie oznacza dla nastolatka, na przykład takiego z mojego gangu, zgarniętego za bójkę albo włamanie. Co może znaczyć dla niego skucie z takim mężczyzną jak mój morderca? Czy czułby w tej sytuacji taką samą odrazę jak ja, czy też naiwny podziw dla romantycznego bohatera, prawdziwego, jak mamę kocham, mordercy? Widziałem błąd logiczny systemu, w którym do jednego worka wrzuca się względnie niewinnych i winnych potwornych zbrodni. Nie martwiłem się o siebie, nawet nie o swoją wrażliwość – siniaczoną częściej, niż chciałbym to przyznać – ale po prostu o tych wszystkich, którzy zajęli lub zajmą moje miejsce w więźniarce, w osaczającej ich ciemności. Oderwałem się od tych rozmyślań, gdy przybyliśmy do Wydziału Karnego gminy Manhattan. (Do dzisiaj nie wiem, czy znajdował się on w budynku, w którym przebywaliśmy poprzednio, czy też pod zupełnie innym adresem. To upiorne poczucie uwięzienia wynikało częściowo z faktu, że wszystko tu wyglądało identycznie. Człowiek zaczyna się wtedy czuć jak wewnątrz wielkiej bestii od bardzo, bardzo dawna; czas przestaje płynąć, wszystkie ściany wydają się tą samą ścianą, wszystkie oczy są martwe, cała nadzieja przepada. Tkwisz w brzuchu potwora, który traktuje cię jak kęs jedzenia. W jego krwiobiegu nie płynie nadzieja). Wypędzono nas z suki, a mój policjant stanął za mężczyznami, którzy nas popychali. Zaczęli nas poganiać, używając wyrażeń w rodzaju: „No jazda, wio! Ruszać się, ale z życiem, ruchy, ruchy…” – jakbyśmy byli bydłem albo świniami pędzonymi do rzeźni. Nie zdziwiłbym się, gdyby któryś zatrzymał nas prostym „prrr!”. Ujrzeliśmy szereg krętych korytarzy, białych ścian, wielkich zakratowanych pomieszczeń, przez które przechodziliśmy, aż znaleźliśmy się w jakimś holu z windą towarową. Windziarz już na nas czekał. Do dźwigu zapakowano całą grupę, ale wjechaliśmy na górę bez przeszkód. Windziarz rozmawiał z jednym z mundurowych o jakimś pomniejszym urzędniku i jego wymaganiach wobec policji. Dotarliśmy do miejsca przeznaczenia. (Nie dam rady określić piętra; byliśmy tak ściśnięci, że mogłem tylko stać, wpatrzony w tylną ścianę kabiny). Udało mi się obrócić i wyszliśmy,

skuci razem. Mój młotkowy prawie ciągnął mnie za sobą. Przeszliśmy bardzo wąskim korytarzykiem, na którego końcu ujrzałem masywnego i rumianego, znudzonego i bardzo niezadowolonego strażnika w mundurze. Stał przy drewnianym, podobnym do katedry biurku, na którym leżała otwarta ogromna księga. Naszła mnie wariacka wizja samego siebie podpisującego się w niej jak w księdze meldunkowej albo na liście wyborczej, albo jako gość What’s My Line? Pytanie: Czy prowadzi pan własną firmę? Odpowiedź: Tak, handluję bronią i jestem narkomanem. Pytanie: Czy jest pan większy od pojemnika na chleb? Odpowiedź: W więzieniu jestem mniejszy od robaka. Pytanie: Czy uszczęśliwia pan ludzi? Odpowiedź: A niby dlaczego? Mnie nikt nie uszczęśliwia! Nie podążyłem za tą myślą. Podejrzewałem, że doprowadzi mnie do szaleństwa. Ale kiedy zbliżyliśmy się do strażnika, mój policjant odciągnął mnie na bok i otworzył mi kajdanki. Zdjął bransoletki także wariatowi i pchnął go w szereg więźniów, którzy przeszli koło biurka, skręcili i zniknęli. – To mój Autor – powiedział. – To dobry chłopak, więc się nim zajmij. – Ach tak… – odparł strażnik, którego brązowe oczka rozbłysły po raz pierwszy. – Czyli to ten Autor, co o nim mówili w radiu… Przez chwilę nie kojarzyłem. W radiu? W jakim radiu? Policyjnym? – W jakim radiu? – spytałem. Mój policjant gładko przekazał mnie pod opiekę strażnika. – A, w porannych wiadomościach coś tam powiedzieli, żeśmy cię zgarnęli – wyjaśnił. Nie rozwinął tematu, a ja jak zahipnotyzowany poszedłem ze strażnikiem. Po raz pierwszy uświadomiłem sobie, że moje aresztowanie być może nie jest informacją znaną wyłącznie policji i kilku wybranym znajomym, którym powie o tym Linda. Po raz pierwszy zacząłem podejrzewać, że ktoś poinformował prasę. Za rogiem znajdowała się cela, poczekalnia dla podejrzanych, z której przechodzili oni na salę sądową. Było wpół do dziewiątej, a ja jeszcze nic nie jadłem, z wyjątkiem tego, co wygrzebałem z mojej torby. Przełożyłem jej zawartość do kieszeni trencza, pękatych od pasty i szczoteczki do zębów, i książek. Nadal czułem się brudny i zaniedbany, więc kiedy strażnik otworzył celę, spytałem:

– Czy mogę się gdzieś umyć? Nawet nie raczył odpowiedzieć. Klucze, które piastował, były potężne, w sam raz pasujące do jego potężnej dłoni. Wszedłem do celi. Moi towarzysze niedoli zmierzyli mnie spojrzeniem. W pomieszczeniu było ciasno od zmęczonych, nieszczęśliwych mężczyzn, czarnuchów i białasów, przystojnych i zwichrowanych stworzeń, chorych facetów leżących na boku na cementowej podłodze i zawadiackich bitników siedzących na ławie z kolanami pod brodą, żujących gumę i śmiejących się do siebie. Był to poranny zbiór, szumowiny zgarnięte nocą z ulic Manhattanu, weekendowe śmieci, goście, którzy za dużo wypili, i tacy, którzy mieli za mało pieniędzy, oraz ci, którym tak jak mnie przydarzyła się jakaś wywrotka. Zacząłem krążyć po tej wielkiej celi, przechodząc nad leżącymi, którzy odsypiali zarwaną noc, pracowicie chrapiąc w oczekiwaniu na to, co się miało wydarzyć tego dnia. Cela była większa, niż podpowiadało pierwsze wrażenie, jakieś dziesięć metrów na cztery, z małym metalowym przepierzeniem na końcu, oddzielającym pisuar od reszty pomieszczenia. Do tej ścianki przymocowano umywalkę z przyciskiem – jeśli wgniotło się go dostatecznie mocno, z kranu leciała woda. W celi było już dwudziestu pięciu, trzydziestu mężczyzn. Na metalowej ławie zabrakło miejsca, więc stałem. I chodziłem. Krążyłem, stałem z rękami poza kratami (Dlaczego poza kratami? Dlaczego zawsze poza kratami?) i przyglądałem się współwięźniom. Widziałem wszystkie twarze i zastanawiałem się, którzy z nich są winni, a którzy to łajzy zasługujące na zemstę jakiegoś gliniarza. Z pewnością wyglądali jak wściekłe psy… ale czy naprawdę ich przejrzałem? Pod ścianą stał wysoki mężczyzna w jedwabnym włoskim garniturze. Pochylił się ku swojemu towarzyszowi, smagłemu typowi ze zbyt bujnymi, źle obciętymi włosami, które spadały mu na twarz, jakby przed chwilą się z kimś szarpał i nie miał czasu się uczesać. Rozmawiali przyciszonymi głosami i choć nie wiedziałem o czym, wiedziałem, że elegant został złapany u tego z oliwkową karnacją z powodu jakiejś niedawnej wpadki. Ich rozmowa nabrała takiej intensywności – zachowując ten sam poziom głośności – że elegant trzepnął dłonią w czoło towarzysza. Odwróciłem wzrok i spojrzałem na wielkiego, muskularnego Murzyna z zezującym prawym okiem. Siedział na końcu ławy w podkoszulku rozdartym na piersi, spod którego widać było mięśnie usiane perełkami potu. Facet przyłapał mnie na przyglądaniu mu się i popatrzył na mnie z taką nienawiścią, że odwróciłem głowę. Na podłodze leżał w pozycji płodowej mężczyzna w płaszczu. Kolana przycisnął

do piersi i chrapał. Obok niego, także na podłodze, wyciągnął się młodzieniec w nieokreślonym wieku – ale niemający więcej niż dwadzieścia osiem lat – cały zakrwawiony i spowity prowizorycznymi opatrunkami. Zasłaniały mu całą głowę, lewe ucho i lewe oko. Na policzku miał poszarpaną ranę, a jego dłonie wyglądały, jakby usiłował nimi chwycić ostrze noża – były poszatkowane, pospiesznie okręcone chusteczkami, które przesiąkły ciemną czerwienią. A może ktoś usiłował odebrać nóż jemu? Pod kratami leżał jakiś pijany zewłok z jedną ręką sięgającą na korytarz, otoczony kałużami wymiotów. Jego sąsiedzi starali się siedzieć jak najdalej od niego. Zauważyłem też okropnie chudego, skulonego mężczyznę bez marynarki, z szelkami krzyżującymi mu się na kalesonach. Inni mężczyźni napierali na niego mocno, a on dygotał. Trzęsło nim jak wiszącym mostem podczas huraganu, a oczy uciekały mu w głąb głowy, błyskając białkami pociętymi niebieskimi żyłkami. Może się myliłem (choć ślady igieł na jego nagich ramionach świadczyły o tym, że jednak nie), ale wyglądał jak ćpun na głodzie. Masywny znudzony strażnik wyłonił się zza rogu. – Dobra, gnojki, powstań i wypad mi stąd! Otworzył kraty. Niektórzy co bardziej pijani usiłowali przecisnąć się obok niego. Wepchnął ich z powrotem do celi i ryknął: – Zaraz! Nie tak szybko! – I zaczął odczytywać z podkładki z klipsem, którą przyniósł pod pachą: – Alberts Charles, Arthur John, Asten Clyde, Becker Wilhelm, Brookes John, Brown Tom, Brown Virgil, Brown Wallace, Brown Whitney, Czelowitz August, Dempsey… Czytał i czytał. Ci, których nazwiska wymienił, wychodzili z celi i stawali w nieporządnym szeregu, sięgającym za zakręt aż do windy. Nie widziałem mojego policjanta, ale wiedziałem, że lada chwila się zjawi. Ulżyło mi i pochlebiło, kiedy wyszedł z bocznych drzwi wąskiego korytarza; najwyraźniej mnie polubił i nie chciał, żebym całkiem utopił się w Systemie. Albo też uważał, że mu prysnę. Mógł mieć rację. Teraz, gdy rozprawa była blisko, zacząłem panikować. Byłem pewien, że natychmiast mnie wypuszczą, najwyżej za minimalną kaucją. Ale ta uwaga o moim nazwisku wymienionym w radiu trochę mnie martwiła. Skoro to takie fałszywe, zmyślone oskarżenie, to po co ten rozgłos? Nie byłem znanym pisarzem, Bóg mi świadkiem. Więc dlaczego? Nagle ogarnęło mnie przekonanie, że moje uwolnienie nie jest takie pewne. Że moja ładna dziecinna buzia z jednodniowym zarostem

może nie wystarczyć, żeby mnie wypuszczono z pierdla. Zatem obecność mojego przyjaciela mogła mieć niewiele wspólnego z moją przyjemną aparycją i miłą osobowością, za to wiele z rozsądnym wnioskiem, że jestem na tyle niestabilny, by prysnąć, jeśli wyczuję, że sytuacja wygląda gorzej, niż sądziłem. Moja pewność siebie znikła. Stanąłem w szeregu więźniów i widząc, że znowu ich skuwają, spytałem szeptem mojego kumpla w cywilnych ciuchach: – Mogę iść bez? Uśmiechnął się dobrotliwie i wzruszył ramionami, po czym mnie skuł. Ale drugą obrączkę trzymał on, nie zatrzasnął jej na nadgarstku innego przestępcy. Innego przestępcy? Tak, zacząłem się uważać za przestępcę. Zasada niewinności do czasu udowodnienia winy przestała obowiązywać. Była uroczą teorią niesprawdzającą się w brzydkiej rzeczywistości. Nikt, kto przejdzie przez System, nie może się uważać za niewinnego, kiedy zamyka się go i traktuje, jakby jego wina była już stwierdzona. A zatem byłem przestępcą. Na razie jednak nie miałem głowy do rozważań semantycznych. Szereg ruszył – nie do windy, ale do bocznych drzwi, z których wyłonił się mój policjant w cywilu. Poszliśmy korytarzem do większej, bardziej pakownej windy towarowej. Zaczekaliśmy i w końcu drzwi się otworzyły. Kabinę obsługiwał zmurszały staruszek w szarym uniformie. Spojrzał na nas, jakby widywał nas miliony razy przez milion minionych lat. Byliśmy mięsem w maszynce prawa, a on – starcem nad grobem. Zastanawiałem się, czy można mu ufać. Zapędzono nas do windy. Ruszyliśmy w dół czy w górę? Nawet nie wiem. Rozpoczął się mdlący kołowrotek, nowe korytarze, klatki, cele, zagrody, wszystkie lekko śmierdzące wymiotami, moczem i karbolem. Smród więzienia to coś, czego się nie zapomina. To gryzące, gorzkie, czasem mdlące zapachowe wspomnienia lizolu, karbolu i paraldehydu, związku chemicznego do uspokajania pijaków, którego jedna kropla, jedna milionowa kropli zostawia w nozdrzach woń na zawsze. No i smród ludzkich ciał spoconych ze strachu i napięcia. Odór środka zabezpieczającego przed rdzą i uniwersalnego smaru broni strażników. Zapach mokrych od deszczu płaszczy, cuchnące oddechy. Stara, spękana skóra butów i bezbrzeżna desperacja.

Ten smród to obraza boska; człowiek nie może go znosić zbyt długo, a jeśli zbyt długo się utrzymuje, Bóg naprawdę powinien się obrazić. (Ale po kilku godzinach w Systemie zaczyna się podejrzewać, że Bóg nie istnieje. Jeśli naprawdę w okopach nie ma ateistów, to w więzieniu nie ma wierzących). Wyszliśmy z tego labiryntu przez drzwi, ciężkie przeciwpożarowe drzwi z potrójnym zamkiem, minęliśmy małe wyjście, za którym widzieliśmy ulicę, nadal szarą i sieczoną oślizłym deszczem, i wszyscy pragnęliśmy tam się znaleźć… Ale wrzucono nas do Systemu, a kto się raz w nim znajdzie – tak jak w wojsku – nie wyjdzie, dopóki nie minie wyznaczony termin: dzień, semestr, życie… Wszystkich nas – jakąś jedną trzecią grupy, która znajdowała się w większej celi na górze (dole?) – zagoniono do bardzo małej celi z dwiema ławkami. Grube drewniane drzwi po lewej stronie otworzyły się i zobaczyliśmy za nimi salę sądową. Byliśmy gotowi. Gotowi, żeby dowiedzieć się, czy jesteśmy wolni, czy też tymczasowo zatrzymani na dożywocie. Mój policjant podszedł do krat i powiedział: – Masz prawnika? Ta myśl zaświtała mi po raz pierwszy. – Nie – powiedziałem. – Będę się sam bronić. Wydawało mi się, że to proste. Byłem niewinny, więc po co mi prawnik? Przecież człowiek jest niewinny, dopóki nie udowodni mu się winy – tutaj także, jak w każdym innym sądzie? Policjant spojrzał na mnie ze strapieniem. – Lepiej poproś o obrońcę z urzędu – poradził. – Może być trudniej, niż sądzisz. – Naprawdę? – spytałem. Naiwniak? Odsuń się, Pollyanno, nadchodzi Ellison! – Lepiej tak. Policjant był cholernie poważny, a ja poczułem w brzuchu chłód, który popełzł w górę, do mojego gardła i twarzy. Miałem wrażenie, że spadam. – Może mi go pan sprowadzić? – spytałem. Skinął głową i wszedł do sali sądowej. Po chwili wrócił – nadal stałem przy kratach jak schwytane zwierzę – i powiedział: – Nazywa się Strangways, będzie tu za chwilę. – Podziękowałem mu, a on dodał: – Twoja matka, panna Solomon, twój agent i jacyś inni ludzie siedzą na sali. Spytali, jak się czujesz. – Niech pan im powie, że jestem w bojowym nastroju – odparłem głosem

dalekim od tego stwierdzenia. Policjant wyszczerzył zęby, klepnął mnie krzepiąco po dłoni i znowu zniknął. Odwróciłem się, żeby zobaczyć, co się dzieje w mojej celi, i właśnie wtedy rozpętało się piekło. Całkiem jakby ktoś powiedział „akcja” i bracia Marx wkroczyli na plan. Z drzwi wokół celi wyskoczyły ludziki z notesami. Nie wiadomo skąd pojawili się strażnicy. Więźniowie rzucali się do krat, żeby porozmawiać z ludzikami. Hałas stał się milionkroć silniejszy. Znalazłem się w domu wariatów. Ktoś chwycił mnie za kark i dosłownie rzucił w głąb celi. Jakiś osiłek podszedł, żeby porozmawiać z nadchodzącym człowieczkiem. Najwyraźniej byli to obrońcy z urzędu, wywleczeni ze swoich kancelarii o nieludzkiej godzinie, by bronić nowojorskie szumowiny – bez zapłaty, bez zaszczytów i przeważnie, jak się miałem przekonać, bez powodzenia. Niektórzy byli prawnikami i poświęcali część swojego czasu – na „prośbę” sądu – tym, których nie stać na adwokata. Inni pracowali na pełen etat w prawniczym stowarzyszeniu non profit. Jeszcze inni byli filantropami. Większość była dramatycznie przepracowana i przerażająco niekompetentna. Miotali się od celi do sali sądowej, kursowali wte i wewte jak te piłeczki pingpongowe w rurach ze sprężonym powietrzem, na których przykładzie pokazuje się w telewizji, jak działa klimatyzacja. Większość z nich łysiała, a ich widok, gdy się tak odbijali od „klientów” i sali sądowej, mógłby bawić do łez, gdyby od tego rytualnego tańca nie zależało życie tak wielu ludzi. Usiadłem na ławie i usiłowałem czytać, nie wiedząc, co się właściwie dzieje, nie mając pojęcia, czy któryś z tych łysiejących mecenasów jest przeznaczony dla mnie. Hałas ogłuszał, a zdanie, które się przez niego najczęściej przebijało, zawsze zabarwione czerwoną żarliwością, brzmiało: „Pan mnie z tego wyciągnie!”. Usiłowałem nie słyszeć tego hałasu, ale się nie dało. Byli jak zwierzęta walczące o ochłap mięsa. Wyciągali ręce jeden przez drugiego, chwytali prawników za marynarki i kołnierze, a tamci opędzali się kuksańcami, ostrymi słowami, zmarszczeniem nosa i najwyższą pogardą. „Więc to ci ludzie będą nas reprezentować?” – pomyślałem. Tak samo nie chcieli tu być i marnować swojego czasu na takich nieszczęsnych łajdaków bez grosza przy duszy, jak występować w naszej obronie. „Jesteśmy zgubieni”, myślałem i choć brzmi to melodramatycznie, zastanówcie się przez chwilę: czy w obecnym Systemie ze wszystkimi miejskimi sądami tak straszliwie

zapchanymi sprawami, na które czeka się rok lub dwa, z górami przestępstw i pomniejszych wykroczeń blokującymi kalendarz, z przepracowanymi, znękanymi sędziami, z nadmiarem biedy i niedostatkiem prawników, którzy stawiają Sprawiedliwość ponad Dolarem, ktoś, kto nie posiada płatnego reprezentanta, ma jakąkolwiek szansę? Zważcie: stajecie przed sędzią, który przez ostatnie trzy godziny rozpatrzył ponad pięćdziesiąt spraw, który spływa potem w tej swojej todze i zgrzyta zębami na dźwięk biadolenia dochodzącego z naprzeciwka; nie znacie zasad gry albo nie jesteście w niej biegli, nie wiecie, co powiedzieć, a nawet jeśli wiecie, sędzia nie chce tego słyszeć... Skoro was zgarnięto, to widać nie bez powodu. Dlatego przydzielają wam adwokata z urzędu, kompletnie niezdolnego do udzielenia wam pomocy, któremu powierzacie swój los. On też w kilka minut przedstawia sądowi sześćdziesiąt, siedemdziesiąt, osiemdziesiąt spraw, nie zna was, nie ma pojęcia, czy jesteście winni, czy nie, i mało go to obchodzi. To jego obowiązek, kazano mu zrobić dla was, co może, więc podchodzi do krat, zbiera podstawowe informacje i pędzi na salę, żeby wystąpić w obronie biednego sukinsyna, który wszedł przed wami. Następnie wraca do was, zapomniawszy już, o co chodziło, każe powtórzyć wam wszystko od początku, przerywa w połowie słowami: „Dobrze, dobrze, to już wiem… Teraz chcę usłyszeć twoje wytłumaczenie”, nie pamięta, co powiedzieliście poprzednio, i mało go obchodzi, co powiecie teraz. Chce tylko zdobyć tych parę słów, które zlepi w jakimś nibylogicznym porządku, by coś tam przedstawić sędziemu… na odwal się, byle jak, dla picu. – Ellison? Siedziałem, dumając nad losem wszystkich tych biednych głupich gnojków, którzy nie mieli w sądzie cienia szansy, którzy wyjdą stąd, żeby usłyszeć oskarżenie i spaść prosto do Katakumb, gdzie będą czekać na wpłacenie kaucji albo rozprawę. Miałem ochotę krzyczeć do tych fałszywych padalców z żółtymi notesami: „Jesteście mendami! Wszyscy! Cholerne studenciny prawa! Nie obchodzi was, co się stanie z tymi ludźmi! Nie powinni was dopuszczać do praktykowania! Ci ludzie potrzebują pomocy, nie takich pozerów!”. – Ellison? Jest tu Ellison? Jakie to straszne – wiedzieć, że staje się przeciwko Systemowi, Machinie, Bestii, nie mając żadnej broni z wyjątkiem papierowej lancy. Jak strasznie jest wiedzieć, że zmasowana obojętność, cynizm i znudzenie przedstawicieli prawa mogą cię zmiażdżyć, ulepić na nowo i wcisnąć w niewłaściwe miejsce, a te nijakie faceciki

o wilgotnych oczkach, które przyszły tu poćwiczyć na tobie jak praktykanci w szkole fryzjerskiej, w niczym ci nie pomogą. Jeśli potną cię brzytwami albo odetną ci kawałek ucha, no cóż, nic wielkiego się nie stanie, bo kim ty jesteś? Kolejną twarzą. Kolejnym gościem z zarostem po całonocnym pobycie na Charles Street. Więc o co chodzi? – Hej! Ellison! Ellison Harlan, Harlan Ellison! Jest tu jakiś Ellison, Harlan czy coś w tym stylu? Nagle uświadomiłem sobie, że stojący za kratą wysoki, przystojny mężczyzna w marynarce od Brooks Brothers i ciemnych spodniach wzywa właśnie mnie, choć zwierzęta usiłują go złapać za klapy, żeby zwrócić na siebie jego uwagę. – Ja! Ja jestem Ellison! Hej! Jestem Ellison! – ryknąłem, podrywając się z miejsca. – Chodź tu, no chodź, mam inne sprawy, nie trzymaj mnie tu… Nie miał okazji wyjaśnić do końca, jak strasznie mu utrudniam życie, bo zza drzwi sądu wyjrzał strażnik. – Strangways?! – ryknął, a mój obrońca odwrócił się błyskawicznie. – Tak. Co się dzieje? Strażnik wskazał kciukiem salę i mój obrońca, mecenas Strangways, specjalizacja: szybkość i sprawność, polecił mi: – Tylko nigdzie nie odchodź. Mam sprawę, zaraz wracam… – I zniknął. Bóg mi świadkiem, powiedział: „Nigdzie nie odchodź”. Brzmi jak tekst ze słabego skeczu. I wtedy też tak zabrzmiało. Ale naprawdę to powiedział. Serio. Nie potrafiłem się roześmiać. Sytuacja była zbyt przerażająca, żeby się śmiać. Odszedłem od krat, żeby usiąść, zacząć czytać i czekać, aż pan Strangways znajdzie dla mnie miejsce w swoim grafiku pełnym biedaków. Strangways, mój człowiek, znowu wypadł z sali i przywołał mnie do krat. Podszedłem po poradę prawną. – A teraz – zaczął, jakby już coś osiągnął – chciałbym to jeszcze raz usłyszeć. Niewiarygodne. – Co jeszcze raz usłyszeć? – spytałem. Spojrzał na mnie chłodno, jakbym marnował jego czas. – Co zaszło, co zaszło, chłopcze! Opowiedz mi swoją wersję. – Moja wersja, panie mecenasie, brzmi tak, że jestem niewinny. Niczego nie zrobiłem. Ja tylko… – Tak, tak – przerwał. – Wiem, że nic nie zrobiłeś. Ale za co cię wsadzili? Uznałem, że lepiej zejść z wysokiego konia i powiedzieć temu pajacowi

wszystko, co mogłem, w nadziei, że coś mu z tego zostanie – w szarych komórkach albo notesie. – Jestem pisarzem – zacząłem energicznie. – Napisałem dwie książki o przestępczości nieletnich. Przed pięciu laty przez dziesięć tygodni infiltrowałem gang nastolatków, żeby zdobyć materiał. Kiedy wyszedłem z gangu, miałem sporo broni, której używam do demonstracji podczas wykładów dla organizacji młodzieżowych, nauczycielskich i tak dalej. Facet, którego nie widziałem od kilku lat, chciał się na mnie odegrać, zadzwonił na policję i powiedział, że mam w domu mały arsenał. Zgarnęli mnie na podstawie ustawy Sullivana. Tą bronią posługiwałem się w całkowicie legalny sposób – nigdy nawet nie pomyślałem o tym rewolwerze, że to broń, był tylko pomocą naukową. Gdybym myślał inaczej, usunąłbym mu iglicę i go zarejestrował. W każdym razie od kilku lat byłem poza stanem i nie zrobiłem… – Używałeś go kiedyś w nielegalnym celu? – przerwał mi niegrzecznie. – Żartuje pan czy co? – Zaczął mnie wkurzać. – Przed chwilą panu powiedziałem, jestem uznanym pisarzem i posługiwałem się nim podczas wykładów dla grup młodzieżowych, na warsztatach YMCA i tym podobnych. Nie wierzy mi pan? – Wierzę, wierzę – powiedział bez najmniejszego przekonania, unosząc rękę, żeby mnie uspokoić. – Oczywiście. Zobaczę, co da się zrobić. Zaczekaj. I odjechał w stronę zachodzącego słońca. Odniosłem wrażenie, że z tym adwokatem z bożej łaski prędzej skończę na gilotynie niż w pierdlu. A moi współwięźniowie bez przerwy przekrzykiwali się i przepychali jak szaleni, żeby ktoś ich zauważył. Strangways wrócił pędem z plikiem dokumentów pod pachą. Myślałem, że chce znowu ze mną porozmawiać, ale wywołał inne nazwisko i jakiś nędzny, siedzący po turecku staruszek poderwał się z podłogi i naradzał się z nim (tak jak ja) przez jakieś pół minuty. Potem Strangways pogalopował na salę, a strażnik otworzył przed nim drzwi. (Wyglądał jak toreador, który robi zwód muletą, a kiedy Strangways przemknął obok niego, miałem ochotę wrzasnąć „Olé!”). Potem znowu zrobiło mi się zimno, bo naprawdę wrzeszczałem za znikającym Strangwaysem i uświadomiłem sobie, że robię to od dobrej minuty. Mój głos dotarł do mnie przez wrzask innych zdesperowanych zwierząt z tej zagrody. Wrzeszczałem: „Pan mnie z tego wyciągnie!”. Potem, znacznie później, gdy w głowie kręciło mi się od hałasu, wyprowadzono mnie z zagrody i przyszła moja kolej na stanięcie przed obliczem sędziego.

Z tych kilku sekund w sali sądowej zostało mi tylko wspomnienie masywnej boazerii, sporego tłumu na widowni, zapachu przemoczonych deszczem ubrań, zamieszania i chaosu oraz pół tuzina adwokatów z urzędu, woźnych sądowych, policjantów, strażników, gapiów i płaczących kobiet zebranych przed sędzią. Nie miałem pojęcia, jak sędzia zdoła mnie dostrzec, ocenić, wysłuchać mojej sprawy. Okazało się, że mogłem się o to nie martwić. W ogóle tego nie zrobił. A teraz uważajcie: oto oblicze sprawiedliwości na porannej wstępnej rozprawie w sądzie Nowego Jorku. Sekretarz odczytał monotonnie oskarżenie, sędzia podrapał się po siwej głowie, szukając oznak łupieżu, i mój rycerz palestry, ostry i zwięzły pan Strangways, wypadł na scenę i rzekł, co następuje (klnę się na Boga, że przytaczam wiernie jego słowa): – Wysoki Sądzie, ten człowiek jest pisarzem. Uzyskał tę broń, zbierając materiały do książki, i ma do niej prawo, gdyż… JAK TO MA DO NIEJ PRAWO? – rozległ się głos jakby Boga. – OD KIEDY TO PISANIE KSIĄŻEK DAJE KOMUŚ PRAWO DO POSIADANIA BRONI? TYSIĄC DOLARÓW KAUCJI. Omal nie zemdlałem. – Wysoki Sąąądzie…! – jęknął Strangways. – Pięęęćset. TYSIĄC DOLARÓW KAUCJI. I na tym stanęło. Strangways nie dodał nic więcej. Odwrócił się na pięcie, wziął pod pachę akta jakiegoś innego nieszczęśnika i zniknął w sali z klatką. Ja stałem jak kołek, czekając na szansę, żeby coś powiedzieć, ale ta szansa się nie pojawiła. Miałem dość. Po dziurki w nosie. Boże, jaki się czułem bezsilny! Ta bezradność! Ta potrzeba powiedzenia albo zrobienia czegokolwiek! I niemożność choćby drgnięcia. Byłem tak oszołomiony biegiem zdarzeń i ich gwałtownością, że czułem się jak dziecko we mgle! Odwróciłem się powoli, kiedy woźny mnie chwycił, i zobaczyłem moją matkę, Lindę, mojego przyjaciela – krytyka jazzowego – Teda White’a z żoną Sylvią pobladłych z niedowierzania i przerażenia. Mignął mi też mój agent Theron Raines. Ogarnęło mnie współczucie dla niego, bo delikatny Theron dosłownie omdlewał z bezradności wobec tego, co działo się ze mną, jego przyjacielem i klientem. – Ma pan pieniądze na kaucję? – spytał woźny. Nawet nie wiem, czy mu odpowiedziałem. Pociągnął mnie do pomieszczenia z klatką. Wrzucili mnie do niej wraz z innymi

frajerami. Było po mnie. Kompletnie. Zostałem wciągnięty do ewidencji, sfotografowany, zdjęto mi odciski i na koniec postawiono zarzuty. Koniec pieszczot. Autor stał się przestępcą. Mogłem myśleć tylko o tym, że moja matka na to patrzyła, kto wie, w jakim stanie. Takie rzeczy mogły ją zabić. Nie znam matek, które lubią się przyglądać, jak ich duma i radość ląduje za kratkami. Nie miałem za wiele czasu, żeby się nad tym zastanawiać, bo zaraz przyleciał truchtem Strangways. – Masz pieniądze na kaucję? – spytał. Wzruszyłem ramionami. – Nie. Ja nie mam, ale jest tam mój agent, pan Raines… – Tak, rozmawiałem z nim – przerwał mi. – No cóż, przykro mi, że nie mogłem dla ciebie zrobić więcej. Nie byłem w zbyt przychylnym nastroju. – Wielkie dzięki – mruknąłem. – Jakby pan zrobił jeszcze więcej, pewnie bym trafił na krzesło elektryczne. Spojrzał na mnie jak na durnia, który nie docenia jego starań, nie docenia faktu, że pan mecenas oderwał się od swojej cennej, przynoszącej profity, napędzanej cudzym nieszczęściem praktyki, żeby mi udzielić pomocy, choć prawdopodobnie i tak byłem winny. Ja zaś myślałem tylko o jego marudzeniu w obliczu sędziego, dosłownie marudzeniu. „Wysoki Sąąądzie, pięęęćset”. Jezusie Chrystusie, co za palant! Biada temu, kto nie ma matki, agenta ani przyjaciół na widowni tego cyrku. Pan mecenas poszedł do następnego klienta, kolejnego olśniewającego sukcesu Bestii Palestry. Jeśli nie widzieliście pasa transmisyjnego przepełnionego nowojorskiego sądu, jeśli nie czuliście bezradności człowieka, którego nikt nie słucha, nie wiecie, co znaczy zdenerwowanie. Sędzia nie był lepszy ani gorszy od innych. Gdyby spytać go o zdanie, uznałby się za doskonałego przedstawiciela swojego zawodu. No ale Eichmann pewnie też nie uważał się za zboczonego mordercę. Hitler również nie myślał o sobie jako o szaleńcu. Na tym polega natura choroby: człowiek nie zdaje sobie z niej sprawy. Nie wie, kiedy poświęca moralność, etykę i zwykłe człowieczeństwo w imię doraźnych korzyści. Oto schorzenie naszych czasów i ludzi, którym dajemy władzę, by rządzili nami mądrze i żelazną ręką. Sędzia – udręczony, przepracowany, przepełniony śmiertelnym cynizmem i goryczą lat, które upłynęły mu na oglądaniu błagających

go twarzy, zniecierpliwiony, w niewygodzie, może nawet odczuwający nieświadomie wyrzuty sumienia, że sytuacja zmusza go do odwalania takiej fuszerki i nazywania jej kompetencją, uznał za zbędne zapoznanie się z faktami sprawy i zaintonował tradycyjne: „Tysiąc dolarów kaucji”, nie wiedząc, co właściwie robi. Wtedy raczej litowałem się nad nim, gniew nadszedł później – niedługo później, ale jednak. On także tkwił w więzieniu. Potem zaczęły się koszmary rutynowego postępowania w oczekiwaniu na nadejście (Bóg jeden wie skąd!) pieniędzy na kaucję. Katakumby są bardzo czyste, jasno oświetlone i dlatego bardziej przerażające niż stereotypowe wyobrażenie izb tortur Torquemady. Poczucie uwięzienia, niemal klaustrofobiczny strach przed poganianiem, popychaniem, przepędzaniem tam, gdzie chcą mnie przepędzić, w szeregu z dziesiątkami innych mężczyzn pozbawionych twarzy, pozbawionych wolności, przygniatający cię cały ciężar budynku, miasta, prawdy, życia… – oto najstraszniejsza rzeczywistość więzienia. Nie wierzcie w banały, mężczyźni płaczą. Jeśli wystarczająco się ich nastraszy, będą płakać. Nie wiem, jakie warunki panują w innych, bardziej ukierunkowanych na przetrzymywanie ludzi więzieniach w rejonie Nowego Jorku – Hart czy Rikers Island, by wymienić tylko te dwa – ale w Katakumbach chodzi o to, by zmienić zatrzymanego człowieka w numer, kawał mięsa, który ma być posłuszny, ciało, które ma się znaleźć tam, gdzie i kiedy każą. Totalne odczłowieczenie. Dla niektórych nieszczęśników spotykanych w Katakumbach była to niewielka zmiana. Pierwszą część naszej grupy wypędzono z klatki; mężczyźni chcieli zostać jak najbliżej drzwi do świata zewnętrznego, tak trupio sinego przez ten deszcz. Strażnicy popychali ich szorstko, ale bez prawdziwej brutalności, choć jakiś staruszek zapiał kogucim głosem: – Won z łapami, klawiszu! Po raz pierwszy zetknąłem się z tym słowem oznaczającym strażnika. Od tej chwili ja także myślałem o nich „klawisze”. W końcu czy nie byłem jednym z chłopaków? Zaprowadzono nas za drzwi przeciwpożarowe plątaniną korytarzy w tym labiryncie. Dotarliśmy do windy (może tej samej co poprzednio) i zjechaliśmy w dół… daleko w dół. Jakby na zawsze zwożono nas pod powierzchnię ziemi.

Winda zatrzymała się i wyprowadzono nas z niej przez wielkie pomieszczenie do kolejnej masywnej kraty z przyśrubowanym do niej zabezpieczeniem przeciwpożarowym i grubą szybą ze zbrojonego szkła w środku. Klawisz, który szedł na czele naszej karawany, uderzył pięścią w drzwi i zadzwonił. Po chwili za szybą pojawił się inny strażnik, obrzucił spojrzeniem czekających, wrzasnął przez ramię coś, czego nie usłyszeliśmy z powodu szyby, i otworzył drzwi. Wkroczyliśmy do recepcji Katakumb, gdzie miałem spędzić następne pięć do sześciu godzin – najgorsze pięć do sześciu godzin mojego życia. Była to jakby wielka rampa przeładunkowa z celami wzdłuż obu ścian i – po naszej lewej – wysokim biurkiem, za którym mundurowi klawisze układali akta i teczki, przygotowywali dokumenty, pisali raporty, trzaskali szufladami szafek katalogowych, kłócili się o niezrozumiałe sprawy i w ogóle robili w cholerę hałasu. Wzdłuż kręgosłupa pokoju biegły dwie długie drewniane ławy – stojące oparciami do siebie jak te w poczekalniach kolejowych albo w gabinecie dyrektora w liceum. Na końcu ławy po lewej, w głębi pokoju, stał kontuar w kolorze szarego łupka. Pracowali za nim dwaj mężczyźni: jeden wkładał rzeczy osobiste do dużych kopert, drugi zbierał podpisy aresztantów w czymś podobnym do wielkiej księgi rachunkowej. Staliśmy w kolejce dwie lub trzy minuty. – Dobra, jazda – powiedział klawisz, który prowadził naszą procesję. Spytał o jakieś wytyczne kapitana – przysadzistego faceta w regulaminowej policyjnej czapce z odznaką, czarnym krawacie (ciutek za szerokim jak na współczesną modę, ciutek za wąskim jak na styl z lat czterdziestych) i białej koszuli. Kapitan najwyraźniej wyjaśnił mu, gdzie nas umieścić, dopóki nie będzie gotowy do dalszych procedur. Klawisz popchnął jednego z mężczyzn naprzód, a ten potknął się, odwrócił i zamachnął się na niego gwałtownie i niezręcznie. – Gdzie z łapami, skurwielu! – warknął. Jego pięść rozminęła się z celem. Klawisz wkroczył do akcji z zadziwiającą zręcznością, choć wydawał się ociężały, i grzmotnął więźnia w sam środek piersi. Mężczyzna zatoczył się – tak gwałtowny i precyzyjny był cios – i upadł. Klawisz doskoczył do niego z pięścią gotową do następnego uderzenia. Uniósł ją, ale wtedy zza lady obok nas rozległ się głos kapitana: – Dobra, Tooley, wystarczy. Zostaw go. Jest pijany. Tooley wyhamował i rzucił krótkie: „Tajes”, po czym wrócił do zaganiania nas do czekającej zagrody. Był wyjątkiem wśród klawiszy, których widziałem podczas

pobytu w Katakumbach. Żadnego z nich nie nazwałbym uroczym czy dobrotliwym, większość była zwyczajnie znudzona i cyniczna na tyle, że kiedy się tańczyło, jak zagrali, nie miało się kłopotów. Nie spotkałem się z dosłowną fizyczną przemocą w najściślejszym sensie tego słowa, choć kilka razy widziałem, jak klawisze bronili się przed świrującymi pijakami albo wariatami, którzy zapragnęli wolności. W tych przypadkach wymierzali błyskawiczny cios pałką lub pięścią i uspokajali napastnika bez słowa. Parę razy widziałem też ludzi zdzielonych, bo nie ruszali się dość szybko, odpyskowali strażnikowi albo po prostu byli opryskliwi. Jednak ponieważ żaden z klawiszy nie miał broni palnej, starali się trzymać ręce przy sobie. Klawisz rwący się do bitki mógłby zostać rozdarty na strzępy, gdyby tłum rozwścieczonych lokatorów cel postanowił go zaatakować. Dlatego używali siły, tylko gdy było to konieczne. Ale ich stosunek do więźniów był nie do zaakceptowania. Nie uważali ich za ludzi, lecz za mięso, które należy przepuścić przez maszynkę w określony sposób w określonym tempie. Kiedy aresztant odzywał się do nich, wydawało się, że muszą sobie coś przełączyć w mózgu, żeby pojąć, iż mają przed sobą istotę ludzką, a nie jakąś niższą formę życia. Byłem pewien, że większość klawiszy to prywatnie uroczy, rodzinni ludzie, kochający mecze baseballowe, psy i staruszki, którzy nigdy w życiu nie zachowali się niegrzecznie poza granicami tego szarego pomieszczenia, stanowiącego osobny wszechświat. Bo tu panowały inne zasady. Klawisze nie mieli skłonności do sadyzmu (choć moim zdaniem Tooleyowi przydałoby się spuścić łomot), ale i nie byli też całkowicie ludzcy. Tak jakby obecność skutych więźniów jakoś ich zmieniała. Nie byli nami, ale więzienie i na nich odcisnęło piętno. To bardzo dziwne uczucie, osobliwa aura, która ich otaczała – i nie potrafię tego wytłumaczyć lepiej, niż mówiąc, że choć to oni byli rzekomo po stronie prawa, to raczej nas łączyło braterstwo. Zjednoczyło nas to, co nam zrobili i na co musieliśmy im pozwolić. To silna więź, mająca korzenie w nienawiści, ale przypominająca bliskość łączącą mężczyznę z ojcem czy bratem. Choć oczywiście zdarzały się wyjątki. Po jednej stronie Tooley, który wydawał się draniem czerpiącym przyjemność z upokarzania więźniów, po drugiej – kapitan, którego zachowanie cechowało umiarkowanie, inteligencja i człowieczeństwo. Ale gdy zapędzono nas do klatki, byliśmy zdani na łaskę i niełaskę Tooleya, nie kapitana. Miałem wrażenie, że gdyby Tooley wiedział, że ujdzie mu na sucho

wyłupienie nam oczu pod nieuwagę zwierzchnika, zrobiłby to. Masywny klawisz zatrzasnął kratę. Zaczęło się czekanie, aż przerobią grupę aresztantów z sąsiedniej celi. Usiadłem na twardej ławie i rozejrzałem się dokoła. Cela była o wiele większa od tej na górze, ale miała ten sam siny odcień metalu i podłogę usianą strzępkami papieru, opakowaniami po słodyczach oraz kałużami wilgoci, która mogła być moczem lub czymkolwiek innym. W głębi zauważyłem zakratowane okno (ale poza samą celą, w wąskiej przestrzeni między ścianą budynku a kratą). To okno było otwarte, wpadał przez nie wiatr zimny jak cholera i siekł ukośnie deszcz; ktoś, kto tam stał, nie mógł nie zmoknąć. Obejrzałem się na swoich towarzyszy niedoli. Nigdy nie widziałem takich nieszczęśników. Nie w przenośni, dosłownie. Byli nieszczęśliwi. Może udręczeni. Zbieranina najróżniejszych typów, od najstarszych, najbrudniejszych meneli z sinym nosem i przekrwionymi oczami po najmłodszego studencika, przerażonego tym, że wrzucono go tutaj razem z tymi kry-mi-na-lis-tami. Klawisz podszedł do kraty i powiedział: – Dobra, niech paru pozbiera te śmieci. Dwóch gorliwych młodziaków, rwących się do współpracy, zaczęło zbierać strzępki z podłogi. Cela zrobiła się porządna, pominąwszy kałuże – teraz zrozumiałem – deszczu z otwartego okna. Czysta i naga, jak moja dusza. Odarta z banałów i treściwych spostrzeżeń. …Znowu zrobiło się gorzej. Jednego czarnoskórego odprowadzono na odwszenie. Potrzebował go. Zostawiał za sobą smugę smrodu. Potem ja poszedłem pod prysznic i gdy zrobiłem krok naprzód, rozległ się ryk klawisza: – Zanim się ubierzesz, chodź no tutaj, tutaj! Podszedłem, poddając się tej odczłowieczającej, lecz higienicznej rutynie. Katakumbowy lekarz spytał, jak się czuję, a ja odparłem: – Bosko. Wspaniałe to sanatorium. Nie wiadomo skąd pojawiła się ręka i Tooley uderzył mnie w skroń. Powiedziałem lekarzowi, że nic mi nie dolega. Kazał mi rozcapierzyć palce u stóp, żeby mógł sprawdzić, czy nie mam stopy sportowca. – Dermatofitozy – poprawiłem, a on podniósł głowę, zaskoczony, że któryś z jego pacjentów nie jest analfabetą. Może wrażenie byłoby mniejsze, gdyby wiedział, że zapamiętałem to słowo z opakowania talku do stóp.

Dał mi kuksańca i skinął głową, więc wróciłem, wziąłem swój koszyk, ubrałem się i wyszedłem z łaźni do kolejnej malutkiej poczekalni, gdzie przygotowano zestawy do pobierania odcisków palców. Znowu umazali mi opuszki i znowu nie dali nic do zmycia tych piętnujących czarnych śladów. Uznałem to za idealny przykład stopniowego zmieniania człowieka w zwierzę. Zamiast zdjąć odciski przed wejściem do łaźni, dzięki czemu można by umyć ręce w gorącej wodzie, czekali, aż aresztowany weźmie prysznic i poczuje, że odzyskuje osobowość, człowieczeństwo, godność – by znowu wcisnąć mu twarz we własne gówno. Gdy tak czekałem, aż powiedzą mi, co mam dalej zrobić, jakiś stary typ wytoczył się spod prysznica, opływając strugami potu albo z powodu choroby, którą łapiduch uznał za nieistotną, albo z gorąca w łaźni. Zwymiotował mi na buty, choć szybko odskoczyłem. Ten smród pozostał na nich przez trzy dni, choć je szorowałem. W końcu je wyrzuciłem. Miałem wystarczająco złe wspomnienia i bez zapachowych atrakcji. Spojrzałem na swoje czarne opuszki z makabrycznym zaciekawieniem. Fizyczne przypomnienie, że jestem kryminalistą. Na tym etapie wydawało mi się, że tkwię tu od miesięcy. W więzieniu czas ma osobliwą i obrzydliwą manierę: nieruchomieje, zupełnie się zatrzymuje. A ponieważ wszystkim zabiera się zegarki i w zasięgu wzroku nie ma żadnego, klawisze zaś nie mówią, która godzina, mózg wariuje i traci się poczucie czasu, a w konsekwencji – tracisz kolejny skrawek rzeczywistości i czujesz, jak twój umysł zaczyna się rozkładać. Aresztanci, którym pobrano odciski palców, zostali zapędzeni do celi w połowie szeregu, dokładnie naprzeciwko wielkiej zagrody. Była to cela-poczekalnia, ostatnia przed odesłaniem na główny blok. Wiedziałem, że jak mnie tam wsadzą, to już naprawdę zwariuję. Musiałem zadziałać albo iść razem z resztą i dać się zamknąć w Katakumbach, gdzie zgubiliby moje akta, a kiedy nadeszłyby pieniądze na kaucję, już nikt by nie wiedział, gdzie siedzę, i stałbym się kolejnym więźniem, i powiedzieliby mojej matce, agentowi i przyjaciołom, że chyba mnie gdzieś przeniesiono, bo nie figuruję na żadnej liście, i spławiliby ich, a pieniądze by czekały, a ja bym siedział w Katakumbach do końca życia i… Oprzytomniałem. Podejrzewam, że tak to się dzieje. Człowiek nie wie, że jest tchórzem, dopóki się nie dowie. Nie. Nigdy nie wiesz, jak słaby masz charakter, dopóki się nie złamiesz. Nie zdajesz sobie sprawy, na jak

cienkiej niteczce wisi twoje zdrowie psychiczne, dopóki się ona nie przerwie. Mógłbym się rozpłakać tu i teraz, usiąść na podłodze i szlochać, tak strasznie się bałem, tak bardzo byłem zagubiony, samotny i tak strasznie chciałem WYJŚĆ! Wyjść! WYJŚĆ! Nieważne jak, CHCĘ STĄD WYJŚĆ! Zadziałałem. Wszystkich pozostałych zapakowano do tymczasowej celi, z której mieli się przenieść do stałej rezydencji, a ja po cichu minąłem klawisza, który ich zamykał. Przeszedłem obok niego. Odwrócił się, żeby coś do mnie powiedzieć, a ja machnąłem od niechcenia ręką i wymamrotałem coś o tym, że kapitan mi pozwolił i tak dalej. Klawisz obrzucił mnie szybkim spojrzeniem, ale ponieważ wiedział, że nie wydostanę się z tego pomieszczenia, i ponieważ szedłem w stronę kapitana pochylonego nad dokumentami – jakbym naprawdę wiedział, dokąd i po co idę – założył, że kazano mi tam podejść, więc odpuścił. Zostało mi jakieś pięć metrów do kapitana (i ciągle nie miałem pojęcia, co chcę mu powiedzieć), gdy w moją stronę ruszył Tooley. On wiedział, że nie powinienem był wyjść z szeregu. – E! E, ty tam, wracaj! Zatrzymałem się jak rażony gromem. Tooley stanął za mną i nigdy nie zapomnę tego chwytu na szyi, którym dosłownie podniósł mnie z podłogi. Rzucił mną jak workiem mięsa i popędził przed sobą do celi. Strzelił palcami, inny klawisz otworzył kratę i Tooley zdzielił mnie w głowę, jednocześnie kopem posyłając do środka. – Właź, a jak jeszcze raz coś odwalisz, to ci naprawdę skopię dupę! Tooleyu, gdziekolwiek teraz jesteś, wiedz, że: Chciałem cię skrzywdzić. Chciałem ci coś zrobić. Każdy kop w dupę, który zaliczyłem od czasów dzieciństwa, wszystkie ciosy w ucho, jakie zebrałem, od kiedy stałem się na tyle duży, żeby czuć ból, każde cierpienie, uwięzienie i niezdolność odwetu skumulowały się w mojej pięści, Tooleyu. Jesteś grubym sadystycznym skurwysynem, funkcjonariuszu. To przez ciebie tak wielu więźniów usiłuje uciec. To przez ciebie w tym społeczeństwie jest tyle agresji, żądzy zemsty i morderstw. Jesteś wszystkim, co podłe, egotyczne i parszywe, Tooleyu. A kiedy dałeś mi tego kopa, przypomniałem sobie wszystkich antysemitów, którzy kopali mnie w podstawówce, i każdego zwichrowanego kaprala z wojska, który czerpał radość z poniewierania szeregowcami, i każdego zarozumiałego policjanta, który wykorzystuje swoją pozycję, żeby odreagować… i bardzo mało brakowało, żebym cię nie dopadł. Pogrzebaliby cię z moimi zębami wbitymi w twoje gardło, Tooleyu,

ty zasrany sukinsynu! Ale… Poleciałem, machając rękami, w głąb celi i zderzyłem się ze ścianą. Ześlizgnąłem się po niej i znieruchomiałem z prochowcem zaplątanym wokół nóg. Jakiś pijaczyna pomógł mi wstać. Tooley już dawno odszedł. Cela była zamknięta. Znowu znalazłem się w pułapce. Błędne koło, z którego nie ma ucieczki. Nadal przepełniały mnie myśli o zemście na wielkim Tooleyu, tłustym Tooleyu, sukinsynu Tooleyu. Usiłowałem myśleć rozsądnie, usiłowałem sobie tłumaczyć: „Ej, spokojnie, on tylko wykonuje swoje obowiązki. Nie odgrywaj się na nim za całe zło, które cię spotkało”. Czy chodziło mi tylko o siebie, czy też kopniak Tooleya stał się dla mnie symbolem podkutego buta władzy na karku wszystkich biedaków tego świata? Natychmiast zrozumiałem, że chodzi mi tylko o siebie, ale ta myśl nie była pozbawiona sensu. To tacy ludzie jak Tooley doprowadzali do korupcji, to ludzie jak Tooley, kryjący się za odznaką, dyplomem czy tytułem, stawiali siebie ponad obowiązkami. „No weź – powiedziałem do siebie – gorycz przez ciebie przemawia. Każdy kiedyś oberwał”. I to oczywiście prawda. Ale nie poczułem się lepiej. Nadal chciałem zabić tego skur…! Rozsądek poddaje się pierwszy. Zobaczyłem ich, nową grupę mężczyzn wchodzących do celi, którą niedawno zajmowaliśmy. Grupę bardzo podobną do naszej (już nawiązałem więź z moimi współwięźniami, to była „nasza” grupa). Ci nowi bardziej przypominali tamtą ponurą zbieraninę, z którą dzieliłem wielką celę przed salą sądową na górze. Wśród nich zobaczyłem mojego kumpla młotkowego, drepczącego obok chłopaka, który nie mógł mieć więcej niż siedemnaście, osiemnaście lat. Od czasu do czasu zerkał ukradkiem na swojego towarzysza. Był nieprzytomny ze strachu. Oto jasny i klarowny przykład zbrodni Katakumb. Klawisz otworzył drzwi, zostawił je i zawrócił do stanowiska, przy którym pobierano odciski palców. Poinstruował mężczyzn, do której celi mają wejść, kiedy ubrudzą sobie ręce. Zerwałem się z ławy, wyszedłem z celi i pokonałem te pięć metrów do biurka kapitana. Zacząłem mówić i mówiłem szybciej niż kiedykolwiek w życiu, choć było to życie wypełnione szybkim gadaniem. Nie jestem pewien, co dokładnie powiedziałem, ale brzmiało to mniej więcej tak:

– Kapitanie, nazywam się Harlan Ellison, Ellison, spodziewam się lada chwila, że moja matka, mój agent i przyjaciele przyniosą pieniądze na kaucję, będą tu za parę minut, dosłownie za chwilę, i jakbogakocham nie wytrzymam w tej celi, mam klaustrofobię i jeśli zostanę tam jeszcze minutę, to zwariuję, a pieniądze będą tu za moment, przecież już pan wypisał dokumenty mojego zwolnienia, i jeśli pozwoli mi pan usiąść tu na ławce, to przysięgam na Boga, że nie narobię kłopotów i zaoszczędzi pan sobie trudu z szukaniem mnie, kiedy po mnie przyjdą, więc może by pan tratatata… Albo podbiłem go moją niewinnością i szczerością, albo moja paplanina go zmęczyła, a może wiedział, że i tak mnie zaraz wypuszczą, bo uniósł ręce i potrząsnął nimi lekko, jakby mówił: „Dobra, dobra, możesz usiąść na tej ławce, tylko się już zamknij i daj mi pracować”. Wskazał ławkę i powiedział: – Proszę. Dopadłem jej jak tratwy na wzburzonym morzu. Usiadłem na samym jej brzegu, na samym koniuszku, żeby nikt mnie nie pomylił z więźniem, którego należy zamknąć w celi. Tooley przeszedł obok mnie, rzucił okiem na moją pobladłą, przerażoną gębę i ruszył na mnie. – Kapitan powiedział, że mogę tu posiedzieć, kapitan, kapitan! Pan spyta kapitana! – zabełkotałem. Podszedł do kapitana i przez chwilę rozmawiał z nim cicho. Kapitan rzucił coś krótko i opryskliwie, Tooley przetrawił to i powiedział coś jeszcze, a wtedy kapitan go odprawił. Tooley poszedł sobie, rzucając mi nienawistne spojrzenie. Byłem wolny, przynajmniej na razie, w pewnym sensie. Czas w więzieniu nie płynie. To jedna z najbardziej obezwładniających prawd, jakie do mnie dotarły. Nie pełznie, nie czołga się, nawet nie drgnie. Nie ma zegarków ani zegarów, nie ma żadnego sposobu, żeby zmierzyć upływ minut. Żaden spytany o godzinę strażnik nie odpowie. Dlatego nie wiesz, czy jest dwunasta w południe, trzecia i czas na herbatę, piąta tuż przed kolacją czy ósma, gdy zbliża się już ciemność. W Katakumbach, poniżej poziomu ziemi, poczucie upływu czasu szybko ulega atrofii. Człowiek zapada w drzemkę, by po chwili obudzić się z przekonaniem, że minęły trzy, cztery godziny. Po kilku pierwszych godzinach, gdy przeganianie z miejsca na miejsce przestało mnie dziwić, zacząłem mieć wrażenie, że tkwię w tych celach od tygodnia, a nie od paru godzin. Z subiektywnego punktu widzenia spędziłem w areszcie o wiele więcej niż

dwadzieścia cztery godziny… raczej dwadzieścia cztery miesiące. I ta blada, drżąca bezczasowość, to doświadczenie bytu poza czasem i przestrzenią bardziej niż cokolwiek innego sprawia, że człowiek czuje się pozbawiony ciała, bezbronny wobec wszystkich fizycznych schorzeń, które mogą się mu przydarzyć, bezbronny wobec dziwnych podstępów i wizji umysłu. Doskonale rozumiem, jak zamknięci w małych pomieszczeniach ludzie wariują w krótkim czasie – dla nich nie jest krótki. Gdy tak siedziałem, oddzielony od swojego ciała, wyczekujący, oddychając trzy razy wolniej (tak sądziłem), wprowadzono kolejny szereg mężczyzn. Teraz, gdy nie miałem już nic do roboty i mogłem tylko siedzieć i patrzeć, przyjrzałem się im uważnie. Z drobiazgową dokładnością. Byli to włóczędzy, menele, pijacy i świry z Bowery, koneserzy domowego wina, miłośnicy trawy, wynalazcy, którzy filtrują płyn po goleniu przez bochenek pumpernikla, degustatorzy alkoholu maszynowego, smakosze dykty, ludzie, którzy zostawili zbyt wiele z siebie we wszystkich barach odwiedzanych przez zbyt wiele lat. Znajdowali się w hierarchii nawet niżej od morderców, złodziei i oszustów. Były to najgorsze szumowiny ludzkości, dla których życie straciło znaczenie, myśl straciła lotność, egzystencja straciła barwy. Ludzie, którzy łatali dziury w podeszwach gazetami, złachmanieni ludzie w łachmanach, ludzie o martwych oczach i cieknących nosach, nieogolonych policzkach i niestrzyżonych włosach, ludzie bez twarzy, w których zmarszczkach zgromadziły się pokłady brudu, kurzu, sadzy i upokorzeń niby-życia spędzonego na kolanach, w rynsztokach, bramach i zaułkach. Tych ludzi nasze niebywale współczujące społeczeństwo wydaliło z siebie. To o tych ludzi chodziło, gdy pytano: „Czy wypełniamy nasze obowiązki wobec obywateli?”. Nic dobrego nie wynika z mówienia, że dostaliby pracę, gdyby jej szukali. Nic dobrego nie wynika z mówienia, że są leniwi, niechlujni, głupi, niezdolni do utrzymania posady, nieodpowiedzialni, gnuśni, niedbali. Nic dobrego. Ci ludzie przeszli przez młynek naszej kultury, nie wpasowując się w żaden schemat, niezdolni lub niechętni do odkrywania samych siebie, i w końcu wypadli z drugiego końca Systemu. Oto łajno, które nazywamy próżniakami. W Katakumbach nazywano ich chlorami. Zobaczcie ich. Zobaczcie prawdziwych zgubionych. Jak łatwo ich potępić, kiedy mijacie ich, leżących w jakiejś dziurze, w smrodzie bimbru, w ubraniach cuchnących odchodami. Jak cholernie łatwo się z nich śmiać, pozwalać, żeby szczeniaki się nad nimi pastwiły, odtrącić. A najstraszniejsze jest to, że ta

zewnętrzna ciemność, w którą się rzucają, jest o wiele straszniejsza, o wiele bardziej ostateczna niż jakikolwiek społeczny mrok, który może się przytrafić nam. Wszystko to przemknęło mi przez głowę, gdy zatrzymali się tuż przed moją ławką. Byłem na tyle blisko, że mogłem dotknąć całej czwórki – ale tego nie zrobiłem. Byli starzy. Nawet ci młodzi. Starzy ludzie, bardzo ogorzali, choć był wrzesień. Opaleni, w workowatych spodniach, z siwymi włosami, cętkowanymi obwisłymi policzkami… to niemal jak mundur menela. Kamizelki i prążkowane garnitury o szerokich, bardzo szerokich klapach, dary miłosiernych i pretensjonalnych, jałmużna od zbyt zajętych obywateli. I buty… gnijące, rozpadające się buty owinięte na czubkach taśmą klejącą, żeby się nie rozleciały. Wypchane szmatami. I ich bladość. Ta biała, poznaczona sinymi żyłkami, nabrzmiała, rozjątrzona bladość, która prześwieca przez opaloną skórę. Brąz na powierzchni i ta straszliwa biel rybiego brzucha pod spodem. Chorzy starcy, zgubieni starcy, przyzwoici, głodujący i przerażeni starcy, odtrąceni przez szczęście, czas, życie. Wreszcie pochowani w Katakumbach. Za wyrko i trzy posiłki dziennie. Smród przetrawionej whisky był niemal zbyt przenikliwy, żeby go znieść, ale nie mogłem się ruszyć, nie chciałem się ruszyć. Pozwoliłem gapić się im na mnie tymi martwymi, pozbawionymi uczuć oczami, z których znikła iskra i właściwie wszystko inne. Teraz wydaje się dziwne, że to mówię, ale chyba nigdy nie czułem bardziej szczerych emocji niż wtedy, patrząc na tych biednych pijaków i meneli. Chciałem im coś powiedzieć. Chciałem im powiedzieć, że mogą sobie wziąć kawałek mojego życia, jeśli to im ulży w cierpieniu. Wszystko, byle jakoś złagodzić tę beznadzieję. A oni patrzyli na mnie bez ciekawości, widząc młodego faceta, który ma u stóp cały świat… ale nie ich świat. Oni swój stracili bardzo dawno temu. I żadne życzenia szczęścia ani wyrzuty sumienia tych, którzy uchylają się od obowiązków, nie mogły im go przywrócić. Trzeba to było zrobić wiele lat temu. Stojący obok klawisz rzucił centymetrowy niedopałek na podłogę obok szeregu meneli i wszyscy czterej schylili się po niego. Ten, który go złowił, trząsł się tak bardzo, że sparzył sobie wargi, usiłując go zapalić na jednego sztacha, zanim wypadnie mu z rozdygotanych rąk. Obwisłe włosy. Nieogolone twarze. Drgawki, spazmy, odór i szurające stopy. Otaczający ich zapach śmierci we własnej osobie. I brak desperacji. Ci ludzie

dawno temu zapomnieli, co to takiego. Patrząc na nich, czując, jak człowieczeństwo wycieka ze mnie pod wpływem świadomości, w co zmienili się ci eksludzie, poczułem się jeszcze bardziej uwięziony w Systemie. Bo tak właśnie wygląda nagroda za spieprzenie czegoś we Wspaniałym Systemie. Tak wygląda spadający topór. To jest symbol zgubionych, którzy wydają się winni. Czekanie. Bezczynność. Oglądanie poznaczonych czarnymi plamami dłoni. (Wtedy mi zaświtało, dlaczego w celi nieustannie trzymałem ręce za kratami. Dlaczego wszyscy tak robili. Żeby chociaż jedna część ciała była na wolności). Poczucie, że nie jestem już istotą ludzką. Kompletna utrata człowieczeństwa. Niewysłowiony ból świadomości, że moje życie jest całkowicie zależne od czyjegoś kaprysu czy fantazji. I nie mogłem wrzasnąć: „Koniec gry! Już się z wami nie bawię!”. Bo to była ich gra i ich zasady. – Dobra, Ellison, idziemy. Spojrzałem na starców i – przysięgam na Boga – gdzieś w środku zacząłem ich opłakiwać. Byli mną, ja byłem nimi, wszyscy byliśmy braćmi, a oni nie mieli stąd nigdy wyjść. – Chodź, Autorze, zbieraj się. Twoja kaucja wpłynęła. Tooley podniósł mnie z ławy, odmeldował się u kapitana i wypędził mnie z sali na górę, gdzie miałem w końcu zostać zwolniony. Byłem wolny. Ale dotarło to do mnie dopiero w recepcji. Bo ciągle widziałem ten ostatni obraz, ciągle go pamiętałem i miałem go nigdy nie zapomnieć. Starcy. Ci, którzy mogli się stać każdym, którzy mogli być mną, jeśli kiedykolwiek stracę chęć, by żyć dalej, jeśli kiedykolwiek pozwolę Systemowi i życiu w ich całym Zmechanizowanym Nowoczesnym Majestacie wgnieść mnie w ziemię. Ci starcy, a także młodzi, geje, pijacy, narkomani i biedny sukinsyn, którego życie zwichrowało się w czasie, gdy powinien mieć pierwszą kobietę, a skończył, mordując dziewczynę młotkiem. Przerażony nastolatek i zwyczajnie podły Tooley. Wszyscy tam byli, jak stworzenia bez duszy, czekające, by ujrzeć i zostać ujrzanymi. Czekające w piekle, czyśćcu, w Katakumbach. Tak, wyszedłem. Byłem wolny. Ale kto zapłacze nad starcami?

NASZA MAŁA MISS Zdaje się, że to Kościołowi katolickiemu przypisuje się unieśmiertelnienie zalecenia: „Dajcie mi swoje dzieci, póki nie skończą szóstego roku życia, a będą moje na wieki”. To dość mocna rzecz, jeśli sobie przypomnieć, ile dzieci dorasta w cieniu Trójcy Świętej. Ale to nic w porównaniu ze skalą, na jaką Społeczeństwo Amerykańskie poniża swoją żeńską populację, mówiąc: „Dajcie mi wasze córki w wieku pozwalającym na przystąpienie do Światowego Konkursu Talentów «Nasza Mała Miss», a zostaną nieodwracalnie skazane na los prostytutki, konsumentki lub obu”. Sposób, w jaki pozyskałem informacje stanowiące treść dzisiejszego felietonu, nie był skomplikowany, więc przedstawię je wam tak samo prosto, jak i ja je pozyskałem. Było to tydzień temu, w środę, dziewiętnastego sierpnia. Koło ósmej. Właśnie przygotowywałem się do wyjścia na projekcję, kiedy zadzwonił telefon i jakiś głos powiedział: – Stary, nie znasz mnie i to nic ważnego, ale powinieneś w tej chwili włączyć Channel 11. Nie uwierzysz, co się tam dzieje! Spytałem, o co chodzi, a facet po drugiej stronie tylko powtórzył: – Włącz na sekundę. Jeśli to nie jest temat na felieton, to nie wiem, co nim jest. Podziękowałem mu – od razu się rozłączył – i z czystej ciekawości włączyłem telewizor, a tam leciało coś o nazwie ŚWIATOWY KONKURS TALENTÓW „NASZA MAŁA MISS”. Obejrzałem tylko pięć minut i już musiałem się zbierać, ale byłem tak zaintrygowany i zdjęty zgrozą, że gdy następnego ranka zadzwoniła do mnie Mary Reinholz, żeby mnie poinformować, że w tym tygodniu „Freep” będzie dotyczyć praw kobiet i że wydanie przygotują panie, po czym spytała, czy mógłbym napisać coś o ruchach feministycznych, mogłem jej powiedzieć: „Skarbie, i tak zamierzałem to zrobić. W tym tygodniu mam bombowy temat” (żebyście nie pomyśleli, że to tekst na zamówienie). Zadzwoniłem do telewizji KTTV i spytałem, czy udostępnią mi nagranie tego konkursu, a oni się zgodzili, więc w zeszły poniedziałek poszedłem do budynku KTTV i siedziałem przez półtorej godziny w studiu, a Universal Broadcasting Company (z Baton Rouge w Luizjanie) nadawała po łączach przez filię w Dallas

prosto do kolorowego telewizora w Channel 11. Półtorej godziny nieokiełznanego złego smaku, odmóżdżonej ckliwości, szkodliwego poniżania niewinnych dzieci. Półtorej godziny zaciskającej zęby i żołądek potworności, gdy banda obleśnych staruchów i podlizujących się im wspólników poniżała i psuła charakter tuzinowi dziewczynek od trzeciego do dwunastego roku życia. Tym samym sygnalizuję, jakże stosownie dla tego numeru, poświęconego uszlachetnieniu wizerunku kobiet, jeden z najpodlejszych manewrów wykorzystywanych przez nasze pokrętne jak wąż społeczeństwo w celu pomieszania w głowach żeńskiej populacji. Pst, Hef, to około 53 procent społeczeństwa. Jeśli nie zauważyłeś, w porównaniu z tym Kościół katolicki wydaje się naprawdę małym i nieporadnym grzybkiem. Konkurs talentów Nasza Mała Miss (jak czytamy w tekście reklamowym) to coś więcej niż konkurs piękności! To program poświęcony rozwojowi młodzieży, który już na tym wczesnym etapie zaszczepia małym kobietkom nawyk dbania o urodę, umiejętności społeczne, rozwija ich zdolności i daje im stypendia! To jedyna szansa dla tego rodzaju młodych talentów! Dalej broszura nawija o tym, jak to NMM (tak będę od tej pory nazywać ten konkurs) zorganizowało tysiąc dwieście lokalnych castingów w całym kraju, sponsorowanych przez organizacje państwowe i obywatelskie (w przeciwieństwie do marnych pięćdziesięciu czterech miejscowych eliminacji do Miss Amerykańskich Nastolatek). Czujecie to? Ponad sto tysięcy uczestniczek (więcej ma tylko konkurs Miss America, hip, hip, hurra!). Trzydzieści dwa stanowe konkursy eliminacyjne. A w 1969 roku było sto siedemdziesiąt siedem uczestniczek z innych krajów. Mają nawet motto: „NIC SŁODSZEGO OD MAŁEJ DZIEWCZYNKI!”. Fakt, że te bzdury służą wyższemu celowi, jakim jest sprzedaż dziecięcych ubrań, zabawek i (Boże, ratuj) kosmetyków, zdaje się uchodzić uwagi wszystkich z wyjątkiem skorumpowanego wieprza, któremu zawdzięczamy tę potworność szytą grubymi nićmi, że tak powiem. (Laureatka La Petite pojawi się w roku 1970 na milionie metek Martha’s Miniatures Dresses). Ale po co się ograniczać? Zabierzcie się ze mną do wielkiej sali domu towarowego w Dallas („Fakt, że konkurs odbywa się w domu towarowym w Dallas, nadaje mu skojarzenia z modą – światowe spojrzenie na modę dziecięcą”), by obejrzeć konkurs Nasza Mała Miss w roku 1970! Nie ma karesu bez interesu! Frankie Avalon i Shari Lewis byli gwiazdami programu, który otworzył Frankie

piosenką (jakżeby inaczej) Thank Heaven for Little Girls – tego odrażającego tekstu nie potrafiłby sprzedać nikt oprócz Maurice’a Chevaliera, a i on wyglądał na nieco zażenowanego. Jeśli chodzi o Frankiego, znam go dość nieźle od wielu lat i choć jest cudownym facetem i nie chciałbym go obrazić, nadal potrafi czysto zaśpiewać tylko jedną nutę. Nie było to pomyślnie wróżące otwarcie. A po nim wystąpiła Shari Lewis ze swoją pacynką, maniaczką seksu Lambchop. Prowadzący: – Przed państwem na żywo z wielkiej sali w Dallas w stanie Teksas [stolicy buractwa i nadczynności tarczycy] Światowy Konkurs Talentów „Nasza Mała Miss 1970”! Gwiazdami programu są Frankie Avalon i Shari Lewis… Przedstawiamy dwieście pięćdziesiąt najbardziej uroczych i utalentowanych dziewczynek na świecie. Sponsorem programu jest firma Royalty Toys! I tu następuje reklama Naszej Małej Miss, dziwnie groteskowej i pustookiej lalki w diademie księżniczki i królewskim płaszczu z trenem. Po reklamie prowadzący informuje nas, że uczestniczki są podzielone na dwie grupy: od siódmego do dwunastego roku życia (finalistki Naszej Małej Miss) oraz od trzeciego do szóstego (finalistki La Petite). Będą ze sobą rywalizować w strojach sportowych, sukniach balowych oraz talentem. Frankie i Shari przyszli się przedstawić, a musieli przebyć sprintem dwieście kilometrów przez scenę wielkości boiska do gry w polo, żeby dotrzeć do kamer. Dziwne, ale nie było widowni. Tylko trybuny wypełnione setkami małych dziewczynek. Frankie i Shari zostali przedstawieni widzom przez dwa emerytowane elfy imieniem Bob Jakiśtam i Chuck Cośtam, siedzące w czymś w rodzaju kabiny dla komentatorów sportowych i przerzucające się przesłodzonymi banałami w rodzaju „Czy to nie wspaniały konkurs, Chuck?”, na co Chuck kiwał głową jak pacynka pozbawiona animatora. „O tak, wspaniały!” „A czy te dziewczynki nie są wspaniałe?” „Zdecydowanie fantastyczne!” Potrafili tak gadać przez kilka minut bez przerwy. Następnie zjawił się niejaki pan Lynn, dżentelmen o budzącym wątpliwości sposobie bycia (dobieram słowa tak, żeby uniknąć pozwu, przyjaciele), o którym czytamy w broszurze reklamowej, co następuje: „Bert Parks konkursu NMM”, „celebryta o ogólnokrajowej sławie”, „książę świata dziecięcych konkursów piękności”, „barwna osobowość”, „Cytując pana Lynna, międzynarodowego mistrza ceremonii: «Gdy Mała Miss dotrze do krajowych stacji telewizyjnych, skradnie serca całej Ameryce»” – a w reklamie, którą najwyraźniej zamieścił

w broszurze (zauważcie, jaką ortografią posługuje się międzynarodowa osobowość): „jeden z największych w Ameryce ałtorytetów [sic!] od kobiecej urody”. Pan Lynn, który jak na moje cyniczne oko przypomina podupadłego fryzjera, zwabiającego cukierkami dzieci do kościelnych piwnic, odćwierkał mdląco słodki hymn na cześć Shari i Frankiego, po którym zacząłem błagać o zastrzyk insuliny. Od samego oglądania tego paskudztwa można się było nabawić cukrzycy. Ale był to dopiero wstęp do autentycznej zgrozy, która miała się nam zaraz ukazać. Ujrzeliśmy bowiem sześć finalistek z grupy NMM. Wmaszerowały jak mały oddział w sukienkach balowych i stanęły z prawą nóżką wyciągniętą i wygiętą w tej nieprawdopodobnej pozie modelek, ad nauseam powtarzającej się na pokazach mody i kopiowanej przez kobiety na przyjęciach – te kobiety, które na przyjęciach czują się nieswojo. Na wernisażach też. Wszystkie sześć dziewczynek miało na buziach przerażające uśmiechy Miss America – nieludzki skurcz mięśni, który nie wyraża ani radości, ani ciepła. Same zęby i rozciągnięte jak papirus policzki, uśmiechy jak namalowane, nasuwające podejrzenie, że pan Lynn i jego wspólnicy ze świata mody przytrzymali każdą dziewczynkę tuż przed wyjściem na scenę i ścisnęli im klamerkami do bielizny skórę z tyłu głowy, żeby uzyskać ten sardoniczny grymas. Stanął mi przed oczami balet Czerwone pantofelki, w którym balerina zatańczyła się na śmierć. Miałem wizję, że te nieszczęsne kruszyny będą się tak szczerzyć przez wszystkie dni swojego życia, aż w końcu spoczną w ostatnim pudełku, nadal rozpromienione. Następnie przyprowadzono pół tuzina dzieci z grupy La Petite. Wiek: od trzech do sześciu lat. Maleństwa. Boże kochany, naprawdę małe. Niewinne. I… o Jezu, Jezu… umalowane niebieskim eyelinerem i szminką i ustawione w tej okropnej pozie modelki… od trzech do sześciu lat… Chryste! Wyglądały na dwadzieścia pięć lat! Jak mogli to zrobić? Jak mogli zmienić najwyżej sześciolatki w wypacykowane dwudziestopięcioletnie lale? Matko Boska, te dzieci wyglądały jak prostytutki! Od dawna nie byłem tak bliski płaczu. Cindy, moja dziewczyna, która oglądała ten konkurs razem ze mną, powiedziała w osłupieniu: – Producenci tego czegoś to chyba pedofile recydywiści! Konkurs niemiłosiernie ciągnął się dalej. Zwyciężczyni z roku poprzedniego, panna Lauri Lynn Huffaker z Dallas w stanie Teksas, zjawiła się w towarzystwie „sławnego na całym świecie zespołu tanecznego Riley” (?) i wykonała tandetny

numer do Marsza drewnianych żołnierzyków. Nie chcę nikogo urazić, ale jak na zwyciężczynię wielkiego ogólnokrajowego konkursu talentów panna Huffaker wydała mi się raczej niezdarną dziewuszką bez szczególnego talentu. Znowu przesycona mdląco słodkim sentymentalizmem reklama, nachalnie wciskająca tę cholerną lalkę „w zestawie z koroną, płaszczem i pięknymi ubrankami”. W domyśle oczywisty wniosek: piękne ubrania to jeden z kamieni węgielnych tego budzącego mdłości przedsięwzięcia. Złe jest nie tylko przedstawianie dziewczynek jako bezbarwnych istot, które nadają się wyłącznie do matkowania lalkom – wizerunek, jaki nasze społeczeństwo wspiera od kołyski aż po próg kuchni, zapewniając sobie w ten sposób kolejne pokolenia darmowych, dobrze wyszkolonych kucharek i gospoś – ale również to, że przygotowując te niedojrzałe lolitki do roli dobrych konsumentek, pożeraczek towarów, bezmyślnych automatów, które kupią wszystko, co ekonomiści oraz pisma dla kobiet wskażą jako niezbędne do życia, by ratować podupadającą gospodarkę, zaraża się je cynicznymi i głupimi przekazami takich programów jak NMM, przenoszącymi wirus przekonania, że jeśli nie jest się wypielęgnowanym i nie ma się najmodniejszych ciuchów, jest się po prostu nie dość dobrym, nie zasługuje się nie tylko na tytuł Naszej Małej Miss, ale też na prawo do wiary w siebie, wewnętrznej siły, poczucia własnej wartości, prawo do korzystania z radości życia. Jest to, całkiem dosłownie, zepsucie młodych charakterów. A jeśli chodzi o księcia świata dziecięcych konkursów, sepleniącego sentymentalnie o urokach małych dziewczynek, kamera pokazywała go o parę chwil za długo i uchwyciła jedno spojrzenie pana Lynna z twarzą wykrzywioną w potwornie złowrogim uśmiechu, zdradzającym jego prawdziwą naturę. Jakby się patrzyło obłąkanymi oczami Vincenta van Gogha na Gwiaździstą noc. Był to jeden z tych niewytłumaczalnych, trudnych do przewidzenia momentów, gdy patrzy się prosto we wnętrze innej istoty ludzkiej i widzi się całą cyniczną chciwość człowieka, który nie zawaha się przed wykorzystaniem dzieci do zaspokojenia swoich chorych potrzeb. Człowieka, którego spojrzenie uchwyciła kamera, nie zostawiłbym samego w domu z moimi dziećmi. Zaraz potem pokazano Frankiego, który siedział z finalistkami z grupy La Petite i czytał jakieś odrażające brednie Edgara Guestiana o tym, czym jest mała dziewczynka. Zamieszczę tu króciutki fragment – dłuższy byłby już zbyt ryzykowny: „Bóg pożyczył coś od wielu istot, by stworzyć małą dziewczynkę: wziął szczebiot ptaka, kwik świnki, upór muła, brewerie małpki, rześkość konika

polnego, ciekawość kota… Mała dziewczynka lubi: nowe buciki, strojne sukienki, małe zwierzątka, pierwszą klasę, łobuziaków, dziewczynki z sąsiedztwa, lalki, udawanie, lekcje tańca, lody, kuchnie, książeczki do kolorowania, makijaż…”. Litania ciągnęła się jakiś czas, odmalowując pastelowy obrazek kandydatki na kobietę, której przeznaczone miejsce znajduje się w butikach i kuchni. Małe dziewczynki siedziały, układając wokół siebie fałdy spódniczek, nieustannie dbając o swój nieskazitelny wygląd, bez wyjątku niezwykle sobą zajęte, już zatrute wpływem rodziców, którzy nauczyli je, że powierzchowna atrakcyjność, stosowny wizerunek, opinia innych to jedyne rzeczy liczące się dla dobrze wychowanej młodej damy. Następnie finalistki NMM wyszły po kolei w strojach sportowych, a pan Lynn kląskał na temat szczegółów ich kreacji. Dzieci robiły piruety i pozowały jak modelki, a kiedy w końcu stanęły w rzędzie, okropnie smutno było sobie uświadomić, że dla wszystkich z wyjątkiem jednej z tych finalistek życie stanie się równią pochyłą. Małe dziewczynki z widowni – konkurentki, które już przegrały – klaskały na dany znak. Wszystkie miały małe białe rękawiczki i podczas braw wyglądało to jak panika w gołębniku. Reklama: „O, mała dziewczynko o lśniących oczach i dołeczkach w policzkach, ty poprowadzisz nas ścieżką ku bardziej bujnemu życiu. My, błądzący dorośli, potrzebujemy w naszym życiu twoich cnót: radości i entuzjazmu, z jakimi patrzysz na zwyczajny dzień, nadziei na cudowne rzeczy, jakie mogą się wydarzyć. Oczu, które widzą ten świat jako wspaniałe miejsce… Zapominania o zwadach tak szybko, jak ty zapominasz o swoich dziecinnych sprzeczkach, bez chowania urazy, niechęci do pretensjonalności i działania na pokaz, kochania ludzi za to, kim są, bycia sobą, bycia prostym, naturalnym i szczerym. O, dziecko, obyśmy się stali bardziej podobni do ciebie. A teraz Royalty Toys przedstawia lalkę Mała Miss – lalkę, która jest symbolem wszystkich pięknych, utalentowanych i wyrafinowanych dziewczynek tego świata. Małych dziewczynek – ciekawskich, pomysłowych, organizujących konkursy piękności wśród swoich lalek Mała Miss. Dziewczynek, które w tych czasach surowej rzeczywistości potrafią uciec w świat żelków i lizaków. Nie ma nic słodszego od małej dziewczynki i nie ma lepszej towarzyszki zabaw niż lalka Mała Miss. Lalka Mała Miss tylko w dobrych sklepach z zabawkami. Oczywiście firmy Royalty Toys”. Lalka Mała Miss, symbol białej Ameryki. Powiedzcie dziecku z getta, bawiącemu się wśród wraków samochodów na pustych podwórkach, że nie ma lepszej towarzyszki zabaw od lalki Mała Miss. Powiedzcie małej czarnej dziewczynce,

która zostanie zgwałcona po raz pierwszy jako dziesięciolatka, a w wieku lat trzynastu zajdzie w ciążę po zbiorowym seksie, że musi być wyrafinowana, żeby móc uciec w świat żelków i lizaków. Biała laleczko, jasnowłosa laleczko, słodka laleczko! W tych czasach surowej rzeczywistości wiemy, że to ty jesteś lekiem na całe zło. Tak, to bzdury, ale mają szkodliwe działanie. Prosto z przedpotopowych lat czterdziestych. Dallas w stanie Teksas, Bóg, honor, ojczyzna i eskapizm. Kiedy dzieci z liceów i podstawówek stają się agresywne, kiedy studenci giną z rozbryzganymi mózgami, wydaje się niewiarygodne, że można siedzieć i oglądać coś tak obłąkanego, wiedząc, że istnieją ludzie, którzy naprawdę się tym przejmują, którzy sądzą, że coś takiego ma jakiekolwiek znaczenie dla naszego świata. To wykorzystywanie dzieci, to pranie mózgów kobietom wiąże się z niemożnością pojęcia przez nasze społeczeństwo, że te bezsensowne bzdury, nad którymi ludzie rozpływają się od pięćdziesięciu lat, są nieaktualne i zbrodniczo szkodliwe. Nieaktualne? Sami powiedzcie: zeszłoroczna zwyciężczyni NMM wyszła po zapowiedzi pana Lynna (teraz ubranego w cekinową marynarkę i wyglądającego identycznie jak podstarzały Jim Nabors z tym niewiarygodnym uśmiechem Alfreda E. Neumana) i przeparadowała przed tłumem. Nie zrobiła nic więcej, po prostu przeszła po scenie, a spojrzenie tego biednego dziecka wyrażało nadzieję, czekanie na oklaski tylko za to, że się tam znalazła, jakby sama jej obecność powinna wywołać burzę braw. Nieaktualne? Powiedzcie mi, jak bardzo uszlachetni cię przekonanie, że zasługujesz na aprobatę i bogactwo tylko dlatego, że jesteś śliczna. Ale nawet ta kolekcja obrzydliwości nie pobiła rekordu zła. Czekał nas jeszcze pokaz talentów i ostateczny wybór zwyciężczyni. Pierwsza kandydatka grupy NMM wyszła i zaśpiewała I Believe. No, wiecie – wierzę, że za sprawą każdej kropli deszczu wyrasta jeden kwiat… znacie ten tekst. Biedactwo drżało i trzęsło się tak bardzo, że jej głos upiornie wibrował. Skamieniała ze strachu. Jej rodzice i organizatorzy konkursu, którzy tak strasznie się szczycili programem niewiele lepszym od nieudanej kopii Original Amateur Hour, wpoili tej dziewczynce tak silne pragnienie sukcesu, że doprowadzili ją do konwulsji. Udręki młodych: zatańcz dla naszych gości, kwiatuszku. Zaśpiewaj. Powiedz „tata”. Jak skomentowała Cindy, naprawdę chorzy byli tu rodzice. Przenieśli swoje zawiedzione marzenia na swoje dzieci. Ile pieniędzy, ile ponurych godzin lekcji poświęcili na to, żeby dziecko popisywało się jak małpka? Ile zastępczej przyjemności czerpią te wampiry z tresowania córki, by tańczyła, obracała się

i unosiła ręce do Boga w piosence, drżąc jak ofiara zapalenia płuc przed widownią złożoną ze sprzedawców odzieży? No i oczywiście na tych dzieciach nadal kładł się po stokroć przeklęty cień Shirley Temple. Jennifer Childers, lat osiem, z Satellite Beach na Florydzie, śpiewała i tańczyła do przeboju Temple Animal Crackers In My Soup. Kolejna mała kopia słodkiej Shirley – długie jasne loki, piskliwy głosik, ogromna wstydliwość, stara maleńka. Miałem ochotę wrzucić rodziców tych dzieci do maszynki do mięsa. Jakie naturalne talenty mają te dzieci? W tym wieku – podatne na kształtowanie, nadal otwarte na wszystko – mają do zaoferowania jedynie niewinność. A teraz, gdy im to ukradziono w domu towarowym w Dallas, nie mają niczego, są zepsute. Mae Rusan z Fort Worth, rycząca jak Sophie Tucker, kołysząca biodrami przy Happiness Medley. Było to tak przeciwne dzieciństwu, tak przeciwne niewinności, że musiałem się odwrócić. Półtorej godziny w porze najlepszej oglądalności na Channel 11, podczas gdy wszechświat płonie. Było tego więcej, o wiele, wiele więcej, ale po co się nad tym rozwodzić? Kobiety dziwią się, dlaczego mężczyźni rozpętują wojny, dlaczego uważają je za pustogłowe lale, służące do rozrywki, dlaczego matki szczycą się, że ich synowie zostali rozerwani na strzępy w Wietnamie. Co w tym dziwnego? Po co szukać skomplikowanych przyczyn? Wszystkie są tu, w tych dziewięćdziesięciu minutach lubieżności i upodlenia, w których trakcie bastion demokracji pracował nad swoją młodzieżą. Channel 11 poprosił mnie o zaznaczenie, że nie oni stworzyli ten program, że jedynie go emitują, że mają na koncie tak wspaniałe programy jak 1985 i czekający na emisję I’m 17, Pregnant and Frightened. Że w środę drugiego września o godzinie dziewiętnastej będą nadawać w stereo Midsummer Rock. No to wspomniałem i będę ich chwalił za dobre uczynki. A teraz powiedz kobietom, KTTV, jaka jesteś wspaniała. Ja to rozumiem, ale co z Naszą Małą Miss? Czy ktoś wspomniał o pornografii?

MIŁOSNA SERENADA DLA JERRY’EGO FALWELLA11 Najpierw usiądźmy w ciemnościach tak jak oni i posłuchajmy słów pisarzy. Don Marquis powiedział: „Jeśli zasugerujesz ludziom, że myślą, będą cię kochać, ale jeśli naprawdę zmusisz ich do myślenia, będą cię nienawidzić”. Geoffrey Wolff powiedział: Pisanie nie ma wiele wspólnego z dobrymi manierami, a jeszcze mniej ze sportowym duchem czy powściągliwością. (…) Każdy pisarz zaczyna jako wywrotowiec, chociażby przez antyspołeczne środki, dzięki którym zarabia na życie. Ostatecznie każdy fantasta, który pożera samego siebie, wie, że nieszczęście jest mu przyjacielem, że rozpacz żywi i wyostrza jego wyobraźnię, że nienawiść jest równie skuteczną zachętą do tworzenia jak miłość (i o wiele częściej spotykaną) i że bez skłonności do szaleństwa niczego by nie osiągnął. Arthur Miller powiedział: „Społeczeństwo i człowiek są wzajemnie uzależnionymi od siebie wrogami, a zadanie pisarza (to) nieustanne definiowanie i bronienie tego paradoksu na wypadek, gdyby, Boże uchowaj, miał zostać wyjaśniony”. I w końcu Robert Coover powiedział: Najlepsze porządki społeczne wyczerpują się z czasem, więc zdarza się, że trzeba je rozedrzeć na strzępy i zacząć od nowa. Prymitywne społeczności co roku rezerwują sobie czas na ten rytuał. Upić się, złamać wszystkie zasady, zjednoczyć się z przedwiecznym chaosem i czasami sprzed nadejścia cywilizacji, ponownie zrozumieć sens społeczności, a co za tym idzie – porządek. Poza tym to świetny powód, żeby zrobić imprezę. (…) rolą autora, twórcy fikcji, mistyfikatora jest być twórczą iskrą w tym procesie odnowy: to on niszczy dawną opowieść, mówi to, czego

powiedzieć nie wolno, powoduje trzęsienie ziemi, a potem składa kawałki w nową historię. Ale to pisarze. Czy mogliby powiedzieć coś innego na swoją obronę? To zawodowi kłamcy. Czy jeden z nich, Puszkin, nie powiedział: „Lepsza iluzja, która nas porywa, niż dziesięć tysięcy prawd”? Więc jak zrozumieć umysł pisarza? Co sądzić o czyśćcu, w którym rodzą się marzenia, z których następnie wynikają złudy, zwane przez ludzi magią z braku innych nazw na dym, mgłę czy histerię? Na czym mamy się skupić, rozważając kształty i cienie, które stają się historiami? Musimy je uznać wyłącznie za gorączkowe widziadła, wyraz twórczej natury, środek przeczyszczający? A może powinniśmy je traktować tak, jak to robiła naga małpa: jako jedyny przypadek w kłamliwym życiu człowieka, gdy mówi on prawdę? Czy ci łgarze nie są złem wcielonym? Zastanówcie się nad ich dewiacjami! Kto pierwszy przyzna, że tylko cienka ścianka, tylko tchnienie oddzielało takiego na przykład Roberta Burnsa i jego miłość od de Sade’a i jego nienawiści? Zbyt okropnie jest myśleć, że taki na przykład Dickens, który wkładał przesłodzone i bogobojne słowa w usta stworzonej pod publiczkę postaci, zwanej Małym Timem, mógł stworzyć także zbiegłego więźnia Magwitcha, wykorzystującego dzieci Fagina, mordercę Sikesa? Czy aż tak trudne jest pomyślenie, że kobieta otoczona miłością, ciepłem i troską jak Mary Wollstonecraft Shelley mogła stworzyć dzieło pełne tak nagiej zgrozy jak Frankenstein? Czy umysł potrafi zrównać różnice i podobieństwa, dzięki którym z tej samej przepaści kłębiących się mrocznych myśli wyłoniła się zarówno Annabel Lee, jak i Maska śmierci szkarłatnej? Zastanówcie się nad marzycielami, wszystkimi, tymi wspaniałymi i zepsutymi: Ezop, Amado, Borges i Benvenuto Cellini, Czechow, Zhang Daoling, Demokryt, Disraeli, Epikur, Ralph Ellison, Fauré i Fitzgerald, Goethe, Garibaldi, Huysmans i Hemingway, Ibn al-Farid, Ives, Dalton Trumbo, Mark Twain i tak dalej… Marzyciele. Ci, których wizja urzeczywistniła się we krwi, i ci, których wizja przybrała postać muzyki. Sny stworzone ze słów, koszmary ukształtowane ze śmierci i bólu. Czy rzeczą nie do pomyślenia jest, że Richard Speck – który w 1966 roku zarżnął osiem pielęgniarek w Chicago i został skazany na tysiąc dwieście lat więzienia – był pobożnym chrześcijaninem, chłopcem żyjącym w kraju Boga, podczas gdy Jean Genet – zaprzysięgły złodziej, morderca, pederasta, włóczęga, który przez pierwsze trzydzieści lat swojego życia był wrogiem społeczeństwa

zamykanym w więzieniach całej Francji – pisał prozę i poezję tak olśniewającą splendorem, że Sartre nazwał go świętym? Czy umysł cofa się przed prawdą, że taki na przykład Bosch mógł stworzyć wizje piekła tak palące, tak dręczące, że żaden inny malarz nie ośmielił się naśladować jego oszałamiająco genialnej maniery, ale jednocześnie jest autorem tak czystych, ekumenicznych dzieł jak Epifania? Marzyciele… Szaleni, szlachetni, poszukujący alchemii i nieśmiertelności, pędzący przez niekończące się noce zbryzganej krwią grozy, i ci, którzy przechadzają się w słonecznej wiośnie człowieczeństwa… wszyscy oni są jednym i tym samym. Wszyscy zrodzili się z tego samego pragnienia. Stajemy oniemiali przez Gwiaździstą nocą van Gogha albo którąś z piekielnych wizji Hieronima Boscha i toniemy w doznaniach, znikamy we mgle rojeń o tym, jaki musiał być ten człowiek, co musiał przecierpieć. Wers Dylana Thomasa o ptakach śpiewających na poddaszu szpitala dla psychicznie chorych uderza nas, dławi nam oddech, a krew i myśli zastygają w naszych ciałach, gdy zostajemy skonfrontowani z absolutnym, niewiarygodnym osiągnięciem ich życia. Jego niemożliwością. Tak niedoskonała, tak pełna usterek i zerwanych połączeń jest międzyludzka komunikacja, że przekazanie choćby strzępka wizji innej istocie jest osiągnięciem, które przepełnia nas dumą i zdumieniem, dotyka nas i innych trwającą nanosekundę magią. Jak bardzo oszałamia nas ujrzenie i zrozumienie tego, co widzieli i wiedzieli van Gogh, Bosch i Thomas. Doświadczenie nanosekundy ich doświadczeń. Spojrzenie ich oczami i ujrzenie wszechświata z nowej wysokości, z oszałamiającego, dziwnego miejsca. To doznanie, ta chwila jest przelotnym, nietrwałym, niewiarygodnie wartościowym, bezcennym darem genialnego marzyciela dla tych z nas, co czołgają się minuta po minucie przez życie, którego monotonię przerwie dopiero śmierć. Skazani na grzęźnięcie w błocie, na bierne znoszenie nudy i czczości życia, w którym możemy nigdy nie doznać – inaczej niż w ten voyeurystyczny sposób – choćby przebłysku chwały… Naszą jedyną nadzieję, naszą jedyną przyjemność możemy czerpać poprzez oczy genialnych marzycieli, genialnych szaleńców, twórców. W jakim osłupieniu stajemy, znieruchomiali niczym zepsute zegary, gdy znajdziemy się w obecności twórcy, gdy zobaczymy dzieło wyjątkowego, zrodzonego z cierpienia talentu, tę wspaniałość lub piękno stworzone może w wolnej chwili, bez większego wysiłku – ale stworzone, wyłowione z niebytu, by świat mógł się nim zachwycać przez resztę wieczności.

Ach, lecz ocenianie dzieła artysty na podstawie jego życia to dziecinny zwyczaj, którego lepiej się pozbyć dla własnego dobra. (W dodatku wynika z niskich pobudek, właściwych ludziom, którzy chcą wyśmiać artystę. Czy te wzniosłe osoby zgodnie ze swoimi zasadami odrzucą jakieś wspaniałe, wybitne dzieło, jeśli wyrasta ono z niegodnego życia? Czy wybiorą nudną książkę, gdy się dowiedzą, że jej autor ma piękną duszę?) Co do uwielbienia bohatera – ono również jest dziecinne i niesprawiedliwe. Dlaczego twórczość narzuca artyście obowiązek przykładnego zachowania? Dlaczego wymagamy nieracjonalnej szlachetności, której nie posiada nikt z nas? Artyści dotrzymali swojego zobowiązania, tworząc dzieła, które dają nam przyjemność, wiedzę lub obie te rzeczy. Dlaczego domagamy się, by w dodatku respektowali niepisaną klauzulę moralności? I jak bardzo jesteśmy zachwyceni, gdy złowi nas złota sieć tego prawdziwego geniuszu i w końcu, po raz pierwszy w życiu zrozumiemy, że cała reszta to kicz – gdy wreszcie stanie się dla nas okropnie, druzgocząco oczywiste, jak mało ważni, jak małostkowi, jak nieodwracalnie jesteśmy skazani na błoto i że wspaniałość możemy poznać jedynie z drugiej ręki, za pośrednictwem tych pogardzanych geniuszy, że za życia zdołamy dosięgnąć naszego „nieba” tylko na tyle, na ile nam pozwolą ci niezrozumiali twórcy, jakkolwiek niedoskonali czy dziwaczni. Czy zatem dlatego traktujemy ich tak haniebnie, tak ich krzywdzimy, wyśmiewamy i prześladujemy, wpędzamy ich nieubłaganie do ich prywatnych szpitali dla obłąkanych, zabijamy? Zamykamy w ciemności? Drzwi celi się zatrzaskują, światło marzeń gaśnie. Kto, zastanówmy się, kto naprawdę tłumi złote głosy geniuszy? Kto obraca ich wizję w pył? Kto, przychodzi nieproszone pytanie, tak naprawdę jest barbarzyńcą, a kto księciem? Na szczęście noc zapada szybko, ciemność kryje ich groby i można wykręcić się od odpowiedzi – do następnego razu, gdy kolejny wspaniały śpiewak dziwnych pieśni zostanie uciszony w cierpieniu swoich rapsodii. Gdziekolwiek spojrzeć, malarz toczy wojnę z fotografem, dramaturg ze scenarzystą telewizyjnym. Pisarz zwiera się w walce z reporterem i twórcą literatury faktu. Jak powiedział Voltaire: „Choć książek jest tak ogromnie wiele, jakże niewielu ludzi czyta! A jeśli ktoś czyta z pożytkiem, uświadomi sobie, ile głupoty z zadowoleniem pochłania codziennie wulgarna trzoda”. Wszędzie jak okiem sięgnąć tego, który pragnie tworzyć marzenia, atakują siły materializmu, poszukiwacze łatwości, handlarze bylejakości, cenzorzy o ograniczonych

horyzontach, Władze, strażnicy więzienni, strażnicy Moralności Publicznej. Pisarz, twórca popada w niełaskę. Na co może się przydać ktoś taki? Czy przekazuje nam smaczne ploteczki, czy wyjaśnia naszą obecną sytuację, czy „mówi, jak jest”? Nie, on tylko utrwala przeszłość i wskazuje drogę do przyszłości. Wykonuje zaledwie najświętsze obowiązki. W rezultacie staje się luksusem, potrzebą drugiej kategorii, mającą swoje miejsce za dziennikarzami, erotycznymi obrazkami i celebrytami. Nikt nie domaga się jego uwolnienia, nikt nie ma ochoty słuchać o jego nieszczęściach. Publiczna rozrywka, bezpieczna i rozsądna, która przechodzi przez duszę gładko jak buraczki przez układ trawienny dziecka – oto obiekt uwielbienia, oto kogo szanujemy. Ile osób zauważyło, że John Gardner zginął w wypadku motocyklowym kilka ulic od własnego domu tego samego dnia, w którym zmarła Grace Kelly, zagarniając dla siebie wszystkie nagłówki? A co z szalonymi rojeniami, wizją zła i destrukcji? Co z nimi? W świecie Małego Tima niewiele znajdzie się miejsca dla Magwitcha, bez względu na to, jak przesłodzony byłby ten pierwszy i jak szlachetny ten drugi. Kto się ujmie za szalonymi marzycielami? Kto otworzy drzwi ich cel? Kto sprawi – za pomocą miecza, tarczy i stypendiów – żeby ci najcenniejsi nie zostali wrzuceni do zbiorowej mogiły mierności, do kieratu bardziej dochodowego reportażu? Kto się przejmie tym, że nieustannie cierpią z powodu złudzeń i pragnień, by osiągnąć coś, czego nikt nie zauważy? Nie istnieje fundacja, która obejmie ich swoim działaniem, nie ma filantropów, którzy powierzą swój skarbiec szaleńcowi. I tak, dopóki nie trafią do więzienia lub domu wariatów, chodzą swoimi drogami, przemierzają te plastikowe ścieżki, pełne hałasu i neonów, widząc swoimi fasetowymi pszczelimi oczami o wiele więcej niż przykute do ziemi pełzaki, i donoszą z głębin swoich udręk, że Reaganowie tego świata nie mogą nas uratować, a Falwellowie – uwznioślić. Raportują, że nadciągają czarne chmury szaleństwa, że wilki w ludzkiej skórze czają się na nasze dzieci, że drzewa będą krwawić, a ptaki przemówią dziwnymi językami. Powiadamiają, że trawa stanie się krwistoczerwona, góry roztopią się jak masło, morze zaś stwardnieje tak, że bojery będą się po nim ślizgać od kredowych klifów Dover po Calais. Obłąkani, żyjący wśród nas marzyciele powiedzą nam, że jeśli weźmiemy kobietę (tę najbardziej znaną z obcych istot, co do której łudzimy się, że ją przejrzeliśmy na wylot i potrafimy nad nią zapanować) i wywrócimy ją na lewą stronę, ujrzymy wspaniałość podobną do szaty ze złotogłowiu, w której pochowano królową Anchesenamon, że jeśli wstrzykniemy psu płyn rdzeniowy delfina, nasz Burek

zacznie przemawiać językiem wyroczni delfickiej, że jeśli uderzymy w głaz kijem z rtęci, głaz pęknie i ukaże nam, gdzie mieszkały nasze duchy, zanim wiatr zaczął podróżować od turbiny do turbiny. Geniusze, szaleni marzyciele, którzy piszą o rozpasaniu ducha, są potępieńcami naszych czasów. Dają wszystko, nie dostają nic i w swojej naiwności spodziewają się, że ominie ich lśniący topór kata. O, jak pięknie będą gwizdać, umierając! Niech władcy, politycy i finansiści dławią marzenia twórców. To nie ma znaczenia. Szaleńcy wytrwają. Nawet w obliczu zagłady nadal będą mówić o nierealnym, zakazanym, wszystkich porach roku czarownicy12. Skończą niezauważeni jak Gardner albo upokorzeni nawet po śmierci jak García Lorca. Będą pisać w więzieniu i odczytywać swoje przemyślenia szczurom. Ale wytrwają. Nie mają wyboru. Jeden z nich, Mario Vargas Llosa, powiedział: „Pisarze są egzorcystami dla własnych demonów”. I będąc zwierciadłem dla własnego gatunku, nadal będą nieść dobrą i złą nowinę, że jesteśmy Bogiem, że – dzięki językowi, jedynemu narzędziu, które pozwala nam zyskać panowanie nad naszym życiem i pokonać, zrozumiawszy je, nasze przeznaczenie – posiadamy środki, by dotrzeć do wnętrza wszechświata i naszego zbawienia – wnętrza naszych serc. Dla tego będą żyć wiecznie w ciemnościach. 11 Jerry Lamon Falwell (11 VIII 1933–15 V 2007) – znany z konserwatywnych poglądów amerykański fundamentalista protestancki i teleewangelista. 12 Season of the Witch – tytuł piosenki z nurtu psychodelicznego rocka.

WYMOWNE DRŻENIA I TIKI Nieżyjący już wszechstronny Theodore Sturgeon napisał niegdyś pod pseudonimem Frederick R. Ewing historyczną błahostkę I, Libertine, której główny bohater miał interesującą cenę charakteru. Była to powiastka z gatunku płaszcza i szpady o fechmistrzu chwalipięcie. Miał on tylko jedną małą wadę – w chwili niebezpieczeństwa kamieniał ze strachu. Przerażenie objawiało mu się suchością ust, w której wyniku górna warga nieodmiennie przywierała mu do zębów. Musiał unosić kąciki ust, by ją uwolnić – nerwowy tik wyglądający jak uśmiech. Z tego też powodu bohater zasłynął jako ten, który śmieje się niebezpieczeństwu w twarz. W wyniku błędnej interpretacji tej drobnej słabości został uznany za nieustraszonego i często unikał śmierci, ponieważ jego przeciwnicy bali się go jak diabeł święconej wody. Scott Fitzgerald zapowiedział totalność głównego tematu Wielkiego Gatsby’ego w portretach Toma i Daisy Buchananów, którzy „nie przejmowali się niczym, niszczyli rzeczy i ludzi, a potem wracali do stanu absolutnej beztroski (…) i piwo, którego nawarzyli, kazali pić innym...”13. Koncepcja „beztroskich ludzi” idealnie pasuje do całych, współcześnie spotykanych młodzieżowych grup. Na przykład żona mojego przyjaciela zdołała zebrać przez rok sto trzynaście mandatów za parkowanie w samym tylko Beverly Hills. Większość z nich trafiła do komornika. W przeciwieństwie do Nowego Jorku, gdzie buntowników, mających na koncie górę mandatów, rozlicza się raz na rok, lub tych stanów, gdzie nie odnowisz prawa jazdy, dopóki nie zapłacisz zaległych mandatów, w Kalifornii po prostu wrzucają cię do więzienia do czasu uregulowania długu. A zatem w zeszłym tygodniu, gdy i męża owej kobiety zatrzymano za drobne złamanie przepisów drogowych, policjant z drogówki wprowadził numer rejestracyjny samochodu do komputera, znalazł zaległe mandaty i aresztował gościa do czasu, aż wydusi z siebie tych kilka tysięcy dolarów. I mój przyjaciel spędził noc w areszcie w Beverly Hills wraz z innymi przestępcami z wyższych sfer, a następnego dnia zaczęli go przerzucać z jednego więzienia do drugiego, aż do okręgu administracyjnego, w którym narozrabiała jego żona. Przez jej beztroskę cała nasza grupa, ich przyjaciół, zmarnowała cały dzień i wiele dolarów, żeby wyrwać faceta z macek policji. A ona

skwitowała to śmiechem. Beztroskim. I to jest klucz do jej charakteru. To kobieta bojąca się dorosnąć, zostać dorosłym człowiekiem, który musi wziąć odpowiedzialność nie tylko za własne życie, ale i za tę część życia innych ludzi, którzy mają z nim związek. Nos Pinokia wydłuża się z każdym kłamstwem. Karaluch Archy14 twierdzi, że jest reinkarnacją poety piszącego wiersze wolne. Uriasz Heep obłudnie zaciera ręce, udaje skromność i ukrywa uczucia. Scarlett O’Hara podsumowuje swój cały charakter w scenie finałowej, w mikrokosmosie jednego zdania: „Pomyślę o tym jutro… Mimo wszystko życie się dzisiaj nie kończy”15. Pielgrzymi Chaucera mają manieryzmy i fizyczne atrybuty świadczące o ich naturze. Na przykład dama z Bath jest szczerbata, czyli rozpustna. Miała pięciu mężów. W cyklu powieści o aktorze złodzieju Grofieldzie Donald Westlake (piszący pod pseudonimem Richard Stark) każe swojemu komicznie melodramatycznemu bohaterowi słyszeć podczas przygód filmową ścieżkę dźwiękową. I tak w trakcie niebezpiecznej intrygi jego mózg zaczyna odtwarzać temat z Sokoła morskiego z Errolem Flynnem. To delikatna i figlarna wskazówka, że Grofield potrafi śmiać się z samego siebie nawet w chwilach niebezpieczeństwa, i jednocześnie doskonała charakterystyka jego postaci. Wewnętrzna ścieżka dźwiękowa Grofielda, zacieranie rąk Uriasza, Scarlett niezgadzająca się na starcie z rzeczywistością, która wchodzi w paradę jej fantazjom, priapizm nosa Pinokia, niemoralna beztroska Buchananów (oraz żony mojego przyjaciela), wyzywający uśmiech fechmistrza – to wszystko przykłady zdolności pisarskich, które trzeba posiadać, jeśli chce się stworzyć żyjące, prawdziwe postaci. Dzięki ich drobnym dziwactwom i manieryzmom czytelnik widzi je w nagłym rozbłysku olśnienia. Stanowią istotę budowania postaci, a pisarze, którzy sądzą, że wystarczą im same sztuczki, socjologia, gadżety i koncepcje, bez żywych, prawdziwych bohaterów, których można by poddać działaniu sztuczek, gadżetów, socjologii i koncepcji, są skazani na frustrację – i coś gorszego: płytkość. Już przytaczałem ten cytat i niewątpliwie przytoczę go jeszcze wiele razy, ale według mnie najważniejsze stwierdzenia na temat materiału pisarskiego padły z ust Williama Faulknera w trakcie jego przemówienia na gali Nagród Nobla, a mianowicie: „(…) tylko problemy ludzkiego serca w konflikcie z samym sobą mogą stanowić materiał do dobrego tekstu, ponieważ tylko o tym warto pisać, tylko

to jest warte cierpienia i potu”. To, co właśnie powiedziałem, jest tak oczywiste dla każdego zawodowca, że przytaczanie tych słów musi się wydawać idiotyczne i niepotrzebne, ale z doświadczenia wiem, że zadziwiająca liczba utalentowanych młodych ludzi uważa pisanie historii za ćwiczenie z układania łamigłówek, tworzenie problemu, który – jak zagadkę z zamkniętym pokojem – należy rozwiązać. Mówią o pracy tak, jak programiści komputerowi odnoszą się do „sytuacji heurystycznych”. Po prostu nie pojmują – co musi zrozumieć każdy z was, którzy to czytacie, zrozumieć na niemal komórkowym poziomie, żeby przy pisaniu przychodziło to wam naturalnie – że jedynym tematem, o jakim warto pisać, są ludzie. Powtórzę: jedynym tematem, o jakim warto pisać, są ludzie. Ludzie. Istoty ludzkie. Mężczyźni i kobiety, których tożsamość należy stworzyć wers po wersie, pomysł po pomyśle. Jeśli tego nie zrobicie, tekst będzie nieudany. Może zawierać najbardziej nowatorskie podejście socjologiczne czy koncepcję naukową, ale będzie nieudany. Nie potrafię tego wyrazić dobitniej. Nieważne, czy chodzi o powieść, czy o krótką, liczącą sto słów formę – jeśli nie ma żywego bohatera, nie ma historii. W rzemiośle pisarskim nie istnieje bardziej szlachetna czynność niż uniesienie zwierciadła rzeczywistości i jego lekkie przechylenie, by uzyskać inną percepcję codzienności, zwyczajności, „normalności”, oczywistości. W tym lustrze odbijają się ludzie. Fantastyczne sytuacje, w których ich umieszczasz, są tym zwierciadłem. A to, co się nam ukaże, powinno oświecić i zmienić naszą percepcję otaczającego nas świata. Jeśli poniesiesz porażkę w tej sprawie, poniesiesz ją na całej linii. Melville ujął to tak: „Nie da się napisać wielkiego i wiekopomnego dzieła na pchle, choć wielu próbowało”. Nie zamierzałem w tej krótkiej egzegezie wnikać zbyt głęboko w tajną filozofię pisania. Zostawiam to pedantom i akademikom, którzy zbyt często roztrząsają takie koncepcje na strzępy jak szczeniak potrząsający pluszowym Puchatkiem. Mimo to muszę to zrobić: obecnie gatunek science fiction tak się zróżnicował i tak wielu pisarzy wybiera obskurantyzm i pokrętne, byle jakie wymądrzanie się na temat najdrobniejszych, najbardziej znanych spraw, tak wielu z nich pęka z aroganckiej dumy, że są autorami „heroicznej” fikcji, która przedstawia porażające umysł koncepcje, choć nie ma w niej miejsca na choćby jedną żywą, rozpoznawalną istotę – że czuję, iż muszę jeszcze przez chwilę porozwodzić się nad tematem człowieczeństwa.

Jeden z najsłabszych argumentów broniących science fiction jako wartościowego gatunku literackiego to stale aktualne od lat dwudziestych przekonanie, że jest to fikcja rozwiązująca problemy. Ta fałszywa obrona, służąca bardziej przydatnemu (lecz nie mniej fałszywemu) usprawiedliwieniu, że science fiction przewiduje przyszłość, jest pozostałością paranoi dawno minionych czasów, gdy pisanie i czytanie fantastyki naukowej było równoważne z posiadaniem żółtych papierów. Ale te dni są już dawno za nami. Wyrafinowanie i kunszt pisarski, które zjawiły się w literaturze science fiction dzięki tekstom takich pisarzy jak Silverberg, Disch, Wilhelm, Wolfe, Harrison, Moorcock, Tiptree i Le Guin, na zawsze uratowały ją przed pogardą wszystkich krytyków, z wyjątkiem tych najbardziej zaślepionych i reakcyjnych. (Jednakże nie uratowały nas przed idiotycznymi tyradami Petera Prescotta z „Time” lub półgłówków z wiejskich gazet, uważających się za postępowych, bo używają skrótu SF. Nie mają oni także zdolności rzucenia światła w mroczne jaskinie, w których wegetują spadkobiercy złotej ery, obecnie uważani za wielkich historyków i krytyków gatunku. Wychwalają oni każde żałosne filmidło o potworach i podlizują się wszystkim pismom, które raczą ich zauważyć – głównie dlatego, że słabe ego przesłania im fakt, iż science fiction istnieje od dawna. Musimy znosić obecność tej garstki nieoświeconych, ale nie musimy akceptować ich błędów). Podsumowując: w środowisku science fiction nadal panują anachroniczne poglądy. Kiepscy pisarze usprawiedliwiają swoje teksty i gigantyczne zaliczki za nie zapewnieniami, że piszą „prawdziwą literaturę science fiction”. No cóż, bardzo proszę – jeśli sądzą, że wartość tekstu zależy wyłącznie od grzmiących koncepcji rzucanych w ogromne przestrzenie, bez emocji, ludzi, poczucia humoru, za to z nekromancją i/lub techniką. To pisarstwo bliższe artykułom naukowym niż dziedzictwu Melville’a, Twaina, Shelley, Kafki i Borgesa. Zachęcam wszystkich z was, którzy pragniecie stać się pisarzami, żebyście się wystrzegali tego ślepego zaułka. Zostawcie go amatorom, którzy zarabiają na życie jako technicy albo inżynierowie, od czasu do czasu robiąc wyprawy na teren literatury – wyprawy, które są jedynie mitologizowaniem ich „sytuacji heurystycznej”. Za dziesięć lat ich teksty będą równie przestarzałe i niezrozumiałe jak numery „Analog Science Fiction and Fact” Campbella z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych dzisiaj. Jedyne historie, które nadal żyją, których powstanie jest warte „cierpienia i potu” twórczego, przemawiają z mocą na temat ludzkiej kondycji. Gwiezdne wojny są zabawne, ale nie mylcie ich z Obywatelem Kane’em, Taksówkarzem czy Rozmową.

Waszą misją powinno być pisanie o ludziach. A to sprowadza nas do właściwego tematu tego szkicu – po wtręcie bardziej sprowokowanym gniewem i zniecierpliwieniem niż poczuciem przyzwoitości. Proszę o wybaczenie. Jeśli pogodzicie się z moim mesjanistycznym poglądem na powody pisania, przyznacie także, że tworzenie nie werystycznych postaci, ale wiarygodnych – idźcie sprawdzić słowo „werystyczny”, ale już! – to wasz obowiązek. Wymaga to też o wiele więcej kunsztu niż inne aspekty twórczości. Trzeba posiadać zdolność obserwacji i wrażliwość na szczegóły, wyzbyć się cynizmu, wytrzebić z umysłu wszelkie ślady pruderii, posiąść szeroką wiedzę na temat schematów zachowań i socjologicznych przyczyn stojących za irracjonalnymi czy pozornie banalnymi obyczajami, na temat uwarunkowań kulturowych, funkcji ubioru, mowy i atrybutów fizycznych, mód, psychologii i powodów, dla których ludzie mówią co innego, niż myślą. Wymaga to osiągnięcia odpowiedniej dojrzałości i stopnia empatii, a także odwagi, by móc uchwycić istotę ludzką za pomocą słów – jednego wersu czy, przeważnie, akapitu. Najlepiej poprzez jeden uczynek czy nawyk. Ciąć! Ciąć i skracać! Jak najmniej słów! Im ich więcej, tym bardziej zamglą efekt. Proza musi być odchudzona i twarda! Przeczytajcie to: Człowiek posiada kształt; tłum nie ma kształtu ani koloru. Morze twarzy stu tysięcy ludzi stapia się w szarość, ich ubrania stają się cieniem, słowa giną. Ten człowiek mógłby być jedną stutysięczną częścią anonimowej bieli, mdłej szarości, bezdźwięcznego pomruku potulnego tłumu. Nie był nawet nieokreślony – był zamglony, pobawiony tożsamości, jak rozmazany odcisk palca. Jego garnitur miał jakiś bury odcień, ni to brązowy, ni to szary, koszula była w szarosine prążki, krawat w kropki jak konfetti wdeptane w kurz, a dziwny, obwisły bury wąsik wyglądał jak niedopałek papierosa, rozmiękający z wolna na spodku. To nieżyjący już Gerald Kersh, mój ulubiony pisarz, obecnie zapomniany gigant o wspaniałym talencie narratorskim, umożliwiającym opisanie nieopisywalnego: człowieka pozbawionego cech charakterystycznych, człowieka nudnego, niewidzialnego, o duszy, której nikt nie jest ciekawy, i o którym się natychmiast

zapomina. Słowa brzmią melodyjnie, oczywiście, ale weźcie pod uwagę te obrazy: precyzyjne. Bez grama zbędnego tłuszczu. Twarde. Nie cyniczne, lecz konkretne. Konfetti w kurzu, rozmazany odcisk palca, niedopałek rozmiękający na spodku. W punkt. Obrazowo. A razem te obrazy i wybrane słowa – autocenzura w swojej najbardziej twórczej, inteligentnej i produktywnej postaci – dają nam opis czegoś niedającego się opisać. Coś takiego spotkałem tylko w Rozmowie – filmie Coppoli o specjaliście od podsłuchów, Harrym Caulu. Krytyk filmowy Pauline Kael opisała go tak: „(Gene Hackman) to kompulsywny samotnik, czarodziej podsłuchu, który tak bardzo się boi, że inni poznają jego tajemnice, iż usuwa wszystko ze swojego życia. Jest jak szyfr – cierpiący szyfr. Nie ma w nim niczego, co można by odkryć, mimo to nieustannie boi się podsłuchu”. Scenariusz Coppoli, połączony z grą Hackmana, pełną subtelnej świadomości własnej anonimowości, opisuje nieopisane: człowieka-cień. Kersh i Coppola zdołali to osiągnąć najbardziej minimalnymi środkami. Precyzja, twardość, zwartość bez grama zbędnego tłuszczu! Zrozumcie: to, co według mnie jest umiejętnością konieczną dla pisarza chcącego tworzyć historie mocno oddziałujące na czytelnika, to żmudny i niemiłosierny proces ograniczania opisu postaci do kilku słów i przy pomocy wyjątkowych, szczególnych atrybutów. Uśmiech fechmistrza, zacieranie rąk Heepa, wola Scarlett, by przetrwać nawet w obliczu totalnej klęski. Dam wam jeszcze parę przykładów. W cieszącym się zasłużoną sławą opowiadaniu Edmunda Wilsona Człowiek, który tępił żółwie mamy niejakiego Asę M. Strykera (zauważcie, że nazwisko jest tu także narzędziem opisu), opętanego obsesją na punkcie drapieżnych gadów, żerujących w jego stawie i polujących na jego ukochane kaczątka. Obsesja coraz bardziej się nasila, aż Stryker zaczyna produkować zupę żółwiową. Staje się też coraz bardziej podobny do żółwia, tak że w końcu sposobem zachowania do złudzenia przypomina stworzenia, których wytępienie stało się celem jego życia. Oto fragment tej historii: Gdy teraz patrzył na niego, tak swobodnego w tym swoim mrocznym pokoju, ustawionego niejako na sztorc za biurkiem, z rozległą płaszczyzną plastronu i giętką, wyciąg​niętą szyją, przyglądającego się mu małymi błyszczącymi oczkami, osadzonymi w ciemnej skórze, za ryjowatą, sterczącą naroślą, w której na pierwszy plan wysuwały się nozdrza…16 Wilson posługuje się analogią, by pokazać podtekst historii: Stryker staje się tym,

co pochłaniało jego uwagę. To jedna z metod charakteryzowania postaci, odmiana disneyowskiego sposobu uczłowieczania zwierząt lub przedmiotów nieożywionych, na przykład ołówków czy kubłów na śmieci, poprzez ich antropomorfizację. Techniki Wilsona, znanej jako antroposkopia – odczytywanie charakteru z rysów twarzy – można używać albo jeden do jednego, albo przekornie, na podstawie wyglądu wnioskując o zupełnie przeciwnych cechach charakteru. Weźmy na przykład Quasimoda Victora Hugo, dzwonnika z Notre Dame. Czechow napominał młodych dramaturgów: „Jeśli w sztuce na ścianie wisi strzelba, musi wypalić przed końcem drugiego aktu”. To samo dotyczy cech charakteru. Sięgnijmy do wspaniałej noweli Billy Budd. Herman Melville powiadamia nas, że Billy się jąka, ale tylko w pewnych okolicznościach – gdy spotyka się z fałszem, dwulicowością, złem. Symbolicznie może to oznaczać, że Billy, jako wcielone dobro w niegodziwym świecie, staje się bezradny wobec zła. To akademicki punkt widzenia. Ale jako pisarz urzeczony „procesem” wolę widzieć jąkanie jako narzędzie konstrukcji akcji. Niezdolność werbalnej obrony zostaje użyta w okolicach punktu kulminacyjnego jako mechanizm przypieczętowujący los Billy’ego. Herman Melville był wielkim artystą, ale przede wszystkim pisarzem. Umiał konstruować akcję. Wiedział, że strzelba musi wypalić. Jak nas poucza historia, fizyczne wady były wykorzystywane przez pisarzy w rodzaju Hawthorne’a, by zasugerować wewnętrzne usterki. Wielebny Dimmesdale ze Szkarłatnej litery miał na piersi rozognioną bliznę – był cudzołożnikiem. Blizna jest zewnętrznym objawem tego, co uważał za swój grzech. Obnażenie piersi przez bohatera przed całą kongregacją jest wstrząsającym momentem. Strzelba wypaliła. Szekspir posunął się jeszcze dalej – być może dlatego, że talentem przerastał innych. Zamiast jedynie posługiwać się fizycznymi manieryzmami czy ułomnościami, skorzystał z sił natury w całej ich nieokiełznanej pasji, by przedstawić stan ducha bohatera. Gdy w scenie czwartej drugiego aktu król Lear, który zrezygnował z władzy, lecz stara się zachować tytuł, błąka się po wrzosowisku, doprowadzony do szaleństwa przez odmawiające mu dachu nad głową córki, czytamy: LEAR …zapłaczę, myślicie? Nie, nie zapłaczę.

Mam wszelki powód do łez, ale serce Prędzej mi pęknie w sto tysięcy drzazg, Niż ja zapłaczę. Błaźnie! Oszaleję!17 I tu rozpętuje się burza. Szekspir ilustruje pogrążenie się w obłędzie za pomocą szalejącej Natury. Mówi nam, że Lear w tej ostatniej chwili przytomności przed utratą zdrowych zmysłów zdaje sobie sprawę, że w jego życiu nie można oddzielić tytułu od władzy, że kto chce zachować to pierwsze, musi mieć to drugie, żeby mógł się bronić. Jest samotny, pokonany, tragiczny, bezbronny wobec człowieka i natury. To legendarna charakteryzacja na poziomie kosmicznym. Mniej monumentalny, ale równie przemawiający do wyobraźni poprzez umieszczenie istoty ludzkiej w kontekście społeczeństwa jest sprytny trik, którym posłużył się Turgieniew, by dać nam do zrozumienia, że Paweł Pietrowicz z Ojców i dzieci czuje się wyobcowany. Powieść powstała w burzliwym okresie historii Rosji, gdy buntowali się chłopi pańszczyźniani. Był to czas rozdźwięku, ambiwalencji, dychotomii, balansowania między tradycją arystokratyczną a rządami zwykłego człowieka. By przedstawić rozdarcie Pietrowicza, Turgieniew kazał mu się spotkać ze swoim młodym bratankiem, a wtedy to starszy mężczyzna nie tylko uścisnął rękę młodzieńca w „europejski” sposób, lecz także „trzykrotnie, po rosyjsku, ucałował go, to znaczy dotknął swymi pachnącymi wąsami jego policzków i rzekł: – Witaj!”18. Gwiazdy moim przeznaczeniem Alfreda Bestera to klasyczna powieść, którą można czytać raz po raz właśnie dla takich drobnych opisów. Na przykład przemiana jej bohatera Gully’ego Foyle’a z niemal bestii w kulturalnego mściciela wyraża się w jego języku. Początkowo posługuje się on jedynie rynsztokowym slangiem przyszłości, który Bester stworzył w celu oddania charakteru czasów, ale w miarę jak bohater dorasta i zdobywa wykształcenie, zaczyna się wyrażać coraz bardziej okrągłymi zdaniami. Zjawisko to wzmacnia maska tygrysa. Kiedy bohater jest bestią, ukazuje się ona bez trudu, później staje się niemal niewidoczna i objawia się tylko w przypadkach chwilowej regresji pod wpływem wściekłości. Sugestywny chwyt, który nie pozostawia miejsca na niewłaściwą interpretację: pokazuj, nie opowiadaj. Dubler Heinleina to kolejna skarbnica przykładów tego rodzaju techniki, dlatego te dwie książki nadal są uważane za klasykę, choć inne, o wiele sławniejsze w chwili publikacji, zostały zapomniane.

Algis Budrys napisał opowiadanie – nie mogę sobie przypomnieć jego tytułu – w którym bardzo gruby urzędnik z jakiejś rozdętej międzygwiezdnej organizacji przemysłu wojskowego przez całą rozmowę z bohaterem opycha się batonikami. W ten sposób, poprzez zminiaturyzowany przykład – rozumowanie od mniejszego do większego – Budrys sugeruje nam, że grubas jest symbolem potężnej organizacji. Przychodzi mi do głowy mnóstwo przykładów z własnych tekstów, ale z poczucia przyzwoitości nie będę ich szczegółowo analizował. Czasem wykorzystuję zajęczą wargę, by zasugerować, że postać jest urodzoną ofiarą, a mężczyzn pedantycznie dbających o fryzurę i ubranie przeważnie spotyka u mnie zasłużona kara bądź też okazują się oni niewiele warci. Śliczna Maggie Dolarooka posiada dwie postaci, które uważam za pomyślnie stworzone z użyciem wymienionych tu technik. W wolnej chwili możecie to sprawdzić. W scenariuszu Blood’s a Rover, dwugodzinnego pilota serialu, który miał powstać w NBC na podstawie opowiadania i filmu Chłopiec i jego pies, wprowadziłem bohaterkę równie twardą jak niemoralny był Vic. Miała na imię Spike i na pewnym etapie filmu sprzymierzyła się z psem, wabiącym się Blood. Vic powraca po rozstaniu z psem i chce znowu wejść z nim w spółkę, ale jego miejsce zajęła Spike. Żeby pokazać, jak nisko ceni sobie Vica, w gniewie nigdy nie odzywa się do niego, lecz do psa. „Powiedz temu, żeby się zamknęło, bo mu odstrzelę łeb” – mówi do psa, mając na myśli Vica. Blood powtarza to Vicowi, który oczywiście to słyszał. Sytuacja się powtarza, dopóki Vic nie wpadnie we wściekłość. To manieryzm, który będzie powracającym gagiem w całym pilocie i serialu. Poprzez to rozmawianie o człowieku z psem i nazywanie człowieka „to” chciałem nawiązać do przedmiotowego traktowania kobiet przez mężczyzn. Ten zabieg, zastosowany subtelnie – bo producenci nigdy by na to nie pozwolili, gdyby wiedzieli, że zamierzam wprowadzić, Boże uchowaj, podtekst i symbolizm – miał pogłębić temat. Zaprezentowałem te przykłady drobnych cech charakterystycznych – drżeń i tików – by zademonstrować, że można ekstremalnie oszczędnymi środkami stworzyć pełnokrwistą postać, nawet jeśli to tylko postać epizodyczna. A kiedy zagłębimy się w historię, takie zabiegi pomogą przeprowadzić czytelnika przez wiele stron wypełnionych akcją i koncepcjami, intrygą i tłem, by mógł się zidentyfikować z punktem widzenia bohatera. To nadanie tonu całemu tekstowi. Na koniec chciałbym jeszcze raz przypomnieć o podstawowym fakcie: bez względu na to, o czym wydaje się wam, że piszecie, najlepszym i najważniejszym

tematem, o którym zawsze powinniście pisać, są ludzie! Twórzcie postaci wiarygodne, „prawdopodobne” jest tu słowem kluczowym – nie realnie żyjące, lecz takie, w których istnienie można uwierzyć – za pomocą trików i technik, które tu opisałem. Albo, jak powiedział John le Carré, autor między innymi Ze śmiertelnego zimna i Za późno na wojnę: „Dobry pisarz potrafi odgadnąć, patrząc na przechodzącego przez ulicę kota, co czuje człowiek, na którego skoczył tygrys bengalski”. Czy chodzi o skok gigantycznego kota, czy wyjaśnienie, dlaczego uśmiech tchórza skłania wrogów do ucieczki, czemu osoba beztroska niszczy wszystkich ze swojego otoczenia, jaka hipokryzja kryje się w odruchowym zacieraniu rąk albo jak piękny i dobry człowiek może się skazać na śmierć z powodu jąkania – jeśli zamierzacie dobrze pisać, pisać dla potomności albo po prostu dla rozrywki, pamiętajcie: Strzelba musi wypalić. 13 Scott Fitzgerald, Wielki Gatsby, tłum. Ariadna Demkowska-Bohdziewicz, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2013. 14 Bohater historyjek Don Marquisa o karaluchu Archym, który był w poprzednim życiu poetą, i kotce Mehitabel, reinkarnacji Kleopatry. 15 Tłum. Celina Wieniewska, Wydawnictwo Albatros Andrzej Kuryłowicz, wyd. 4, Warszawa 2015. 16 Człowiek, który tępił żółwie, zbiór 32 współczesne opowiadania amerykańskie, tłum. Krystyna Tarnowska, Iskry, Warszawa 1973. 17 Król Lear, tłum. Stanisław Barańczak, Znak, Kraków 2008. 18 Ojcowie i dzieci, tłum. Joanna Guze, Wydawnictwo Dolnośląskie, 1995.

PRAWDZIWA MIŁOŚĆ: WYMACYWANIE ŚWIĘTEGO GRAALA Mam taką jedną świetną teorię. Chodzi o to, jak sprawić, żeby żłoby takie jak Syn Sama, Richard Speck, Charlie Manson, William Calley czy Dusiciel z Hillside nie zabijały ludzi. Polega to na tym: żyjemy w oszalałym, stukniętym społeczeństwie show-biznesu. Dla mnóstwa osób wiodących zwykłą egzystencję pod hasłem „byle dotrwać do piątku” bywający u Johnny’ego Carsona obywatele świata brokatu i fleszy wydają się bardziej realni i ważni niż sąsiedzi czy rodzina. Pytanie, z kim w tym miesiącu spotyka się Jackie O, jest bardziej istotne od faktu, że osiedlowy rzeźnik został przyjęty do przytułku dla trędowatych. Poglądy Zsa Zsy Gabor na temat podatków i Debbie Boone na temat zanieczyszczenia środowiska odbiły się większym echem niż ostatnie koncepcje Nadera czy Bucky’ego Fullera. Każda kobieta wyobraża sobie swojego Prince Polo na białym koniu jako George’a Segala, Paula Winfielda, Clinta Eastwooda czy też jakąś ich telewizyjną odmianę, każdy mężczyzna szuka swojej Szampańskiej Delicji z twarzą Raquel Welch, Farrah Jakjejtam czy Donny Summer. Albo podobnych. A zatem mamy jakiegoś nijakiego, zapyziałego kartofla w rodzaju Syna Sama, tyrającego na Piekielnej Poczcie (już to samo mogłoby doprowadzić do szaleństwa nawet całkiem zrównoważoną osobę) i dzień po dniu, noc za nocą zalewanego informacjami o celebrytach, których opinie nie są de facto bardziej trafne od jego własnych. Ale on jest zerem, nikim i nie może uciec przed tą świadomością. Jest kartoflem, nikt się nim nie interesuje, nikt nie zorganizuje na jego cześć przyjęcia czy parady. Frustracja, niska samoocena, presja codziennego życia – i nasz kartofel po prostu przestaje wyrabiać. „Hej, spójrzcie na mnie!” – krzyczy bezgłośnie, ale ludzie tylko go potrącają na chodnikach. Dlatego pewnego dnia wychodzi z domu i zwraca na siebie uwagę… strzelając. Nie muszę dodawać, że taka manifestacja „chorej” osobowości jest czymś wyjątkowym. Bierzecie mnie za idiotę? Wiem, że facet jest chory. Ale gdybyście dali mu dziesięć minut w najlepszym czasie u Carsona, nigdy by nikogo nie zabił. Latami karmiłby się tą sławą. Może nie stałby się dzięki temu Albertem

Schweitzerem, ale przynajmniej nie zmąciłby spokoju i równowagi psychicznej świata. Pojawienie się w telewizji to wstydliwe, skrywane pragnienie amerykańskiego narodu. Telewizja jest – smutna prawda – nową rzeczywistością. To, co się dzieje na małym ekranie, to rzeczywistość… to, co się wydarza w prawdziwym świecie, jest mniej ważne: może dzieje się naprawdę, a może nie. I to jedna z najważniejszych przyczyn, dla których serwisy matrymonialne wideo są tak cholernie popularne i tak sprawnie kojarzą ludzi z tego, co przedowcipnie nazywamy pulą randkową. Moja znajoma Sherry, ta Sherry, która prowadzi księgarnię, nie Sherry, która nie może znaleźć stałej pracy, ani Sherry dekoratorka wnętrz, powiedziała do mnie pewnego dnia rok temu: „Zarejestrowałam się w serwisie randkowym wideo. Jest fantastyczny, poznałam masę interesujących facetów. Też powinieneś skorzystać”. W pierwszej chwili myślałem, że to niezbyt subtelny przytyk do tego, że od rozwodu nie potrafiłem znaleźć stałej partnerki, ale jak się okazało, Sherry chciała tylko zaspokoić moją ciekawość. Sądziła, że mnie to zainteresuje. No cóż, zgodnie z oczekiwaniami rzuciłem „fuuuu” na myśl o zapisaniu się do jakiegoś automatycznego systemu poszukiwania drugiej połowy i na tym się skończyło. Kilka tygodni później otrzymałem list od jakichś Wielkich Nadziei. Był to formularz z nagłówkiem KONIEC RANDEK W CIEMNO… który sugerował, że skoro mogłem marnować życie, szukając partnerek w barach, na imprezach i w grupach dla singli, to mogę być gotowy na Wielkie Nadzieje. Ale ponieważ nie piję, nigdy nie byłem w barze dla singli (tak, w końcu się wydało), przynależność do grup działa mi na nerwy (z trudem wytrzymuję członkostwo w Klubie Książki), a co do imprez: od kiedy wielu moich przyjaciół odkryło istnienie narkotyków (które to obrzydliwe substancje nigdy nie zanieczyszczą moich bezcennych płynów fizjologicznych), przestałem dostawać zaproszenia (na pewno z tego powodu) – miałem wyrzucić biuletyn do kosza wraz z innymi listami, w których proponowano mi kupno działek w dalej położonych rejonach Tannu Tuva lub w dolinie Orinoko, zapraszano mnie na spotkania, na których mogłem nabyć okazyjnie komplet garnków, oraz oferowano mi prenumeratę pisma dotyczącego wyłącznie wyposażenia łazienek, gdy zauważyłem

odręczny dopisek na dole biuletynu: „Zapraszamy na darmową prywatną wizytę próbną… z udziałem członków grupy. To nic nie kosztuje!”. Kilka tygodni później przy okazji wstąpiłem do księgarni Sherry, która to księgarnia znajduje się na Westwood Boulevard, która to ulica znajduje się tuż obok miejsca, gdzie – według Wielkich Nadziei – czekała na mnie Prawdziwa Miłość, czyli Święty Graal, no i jedno doprowadziło do drugiego, a że miałem wolną godzinkę, no to w końcu czemu nie, wiecie, jak to jest, tak że ten… Z tego właśnie powodu pomaszerowałem do Wielkich Nadziei na Westwood Boulevard 1516 i właśnie tam – o, chwilo karmicznego przeznaczenia! – znalazłem najdoskonalsze narzędzie świata dla kogoś, kto usiłuje się w ciemnościach domacać Świętego Graala, w niektórych kręgach znanego jako Prawdziwa Miłość. Wielkie Nadzieje to nie komputerowy serwis randkowy. Nie jest to analogowe biuro matrymonialne. Nie jest to poczta pantoflowa. I z całą pewnością nie jest to tante Sophie, która swata cię z jedną „przeuroczą panienką o bardzo dobrym charakterze”. Jest to apoteoza wieku technologii emocjonalnej. Polega na wybraniu sobie partnerki na podstawie wywiadu zarejestrowanego na taśmie wideo oraz pisemnej ankiety. Być może taki system szukania Prawdziwej Miłości ma równie wiele wad jak starożytny i szacowny fach szadchana czy chińskich kontraktów małżeńskich między niemowlętami, lecz – jeśli się nie mylę – zdecydowanie ogranicza on niebezpieczeństwo katastrof. To potężny biznes, na którym się zarabia. I ten fakt zdaje się niektórych niepokoić. (Jednym z takich zaniepokojonych jest John Ettinger, niezależny producent telewizyjnych dokumentów, który ostatnio wyemitował w Eyewitness Los Angeles w Channel 7 reportaż o Wielkich Nadziejach i wydawał się okrutnie wzburzony, że serwis nie jest misją dobroczynną. O panu Ettingerze i hipnotycznym działaniu Wielkich Nadziei na ludzi słabego charakteru będzie później. Zostańcie z nami). Przeciętnej osobie, która zastanawia się nad skorzystaniem z usług biura matrymonialnego, trudno jest się pogodzić ze stygmatem płacenia za poszukiwanie Prawdziwej Miłości. Ale jeśli się zastanowić, ile płacimy w walucie emocji podczas wyczerpujących przepychanek, towarzyszących większości relacji i stanowiących clou tych poszukiwań, koszt członkostwa w Wielkich Nadziejach zaczyna się wydawać rozsądny. Zrozumiałe uzasadnienie ceny jest mniej więcej tak łatwe jak samodzielne wypełnienie PIT-u. Spróbuję więc. Tylko jeszcze nie teraz. To wymaga przygotowania. Na razie opiszę tę scenę oraz mój w niej udział, co czynię na życzenie pisma „Los Angeles”,

oby jego sprzedaż rosła wiecznie. Jeffrey Ullman jest dwudziestosiedmioletnim szczęśliwym małżonkiem stojącym o jeden mały krok od sukcesu finansowego. Był dwudziestopięcioletnim szczęśliwym małżonkiem z pustą kieszenią, gdy przeżył chwilę satori, w której narodziła się koncepcja Wielkich Nadziei. Ullman skończył w 1972 roku dziennikarstwo na Berkeley. Jego praca dyplomowa nosiła tytuł Dostać się do telewizji: jeśli nie ty, to kto? Przez dwa lata po studiach pracował jako wideodokumentalista. W czasach, gdy śmieciarze wywożący odpadki nazywani są konsultantami sanitarnymi, oznacza to, że produkował i reżyserował niskobudżetowe filmy dokumentalne dla szkół. W ciągu pięciu lat zrealizował ich ponad trzydzieści. Ale kiedy w 1974 roku skończył się mu grant, Ullman znalazł się na bruku Los Angeles. Na przyjęciu u rodziców we wrześniu 1975 roku Ullman podsłuchał rozmowę matki z niedawno przybyłą z Nowego Jorku przyjaciółką rodziny, atrakcyjną dwudziestoośmiolatką, z powodzeniem piastującą kierownicze stanowisko. Kobieta narzekała na opłakaną sytuację randkową w Mieście Aniołów. Choć znała wielu mężczyzn i nie miała problemów z nawiązywaniem znajomości, nie mogła znaleźć „tego jedynego”. Ze względu na swoją wyjątkową atrakcyjność była nieustannie zaczepiana, ale nie iskrzyło, nie widziała żadnych rycerzy na białych koniach wyścigowych, mówiąc słowami Maria Puzo: nie uderzył w nią piorun. Ullman słuchał tego nie całkiem mu obcego lamentu oraz finalnej uwagi matki, która zauważyła, że i jej starsze, niedawno owdowiałe znajome nie mogą znaleźć odpowiednich partnerów. Tej samej nocy, wracając do domu autostradą Santa Monica, Ullman wytężał umysł, by jakoś wykorzystać swoje doświadczenie w kręceniu filmów wideo do zarabiania w Los Angeles. Podsłuchana rozmowa nieustannie do niego wracała. Nawet Arystoteles nie potrafił określić natury aktu twórczego, więc nic dziwnego, że ani Ullman, ani ja nie umiemy dokładnie wskazać, która synapsa w mózgu nagle doprowadziła do połączenia faktów, ale w tamtej chwili, na autostradzie Santa Monica, Ullman w nagłym olśnieniu ujrzał taśmę wideo jako narzędzie kojarzenia par. Fakt, że to odkrycie nastąpiło z potrzeby uczciwego zarabiania na życie, nie umniejsza jego znaczenia. Bo kto wie, jaki impuls pchnął Einsteina ku jego równaniu? Ullman zaczął badać możliwości usługi wykorzystującej technologię wideo do zaspokojenia tej najbardziej podstawowej ludzkiej potrzeby. Pięćdziesiąt do

sześćdziesięciu godzin spędził zanurzony po uszy w tekstach socjologicznych, artykułach o singlach, książkach o antropologii społecznej, psychologii, telekomunikacji i, co okazało się niewypałem, materiale źródłowym o prowadzeniu biur matrymonialnych. Fundusze zapewnili rodzice oraz tajemniczy anonimowy darczyńca, którego tożsamości przysiągłem nie ujawniać pod groźbą wyłamania klawiszy „j” i „a” z mojej maszyny do pisania. Zresztą pan tajemniczy nie ma znaczenia, ponieważ ku wielkiej uldze Ullmana i jego rodziców został spłacony po trzech miesiącach. I tak 29 lutego roku przestępnego 1976 Wielkie Nadzieje rozpoczęły działalność. Niespełna dwa lata później liczba zarejestrowanych kandydatów wynosi niemal sześćset osób (52 procent mężczyzn, 48 procent kobiet), a w magazynie związków, jak go nazywają Ullmanowie, znajduje się ponad sto pięćdziesiąt kaset wideo, z których każda zawiera esencję życiową czworga lub pięciorga poszukujących. Pięć zaawansowanych technicznie kaset Sony Betamax SLO-320s, od dziewiątej do dwudziestej w dni robocze i od dwunastej do siedemnastej w soboty i niedziele. Przez czterysta siedemdziesiąt metrów powierzchni biura w Karno Building – które przed dwudziestu laty było prywatnym mieszkaniem – przewijają się poszukiwacze ostatecznej prawdy, Świętego Graala, znanego też Prawdziwą Miłością. Do tej Walhalli niezaspokojonych pragnień i niespełnionych marzeń przybyłem, naiwny i tak bliski niewinności, jak można być po czterech małżeństwach i trudnym życiu. W Mieście Nagich Aniołów istnieją ponad dwa miliony historii. Moja jest jedną z nich. Zacznijmy od faktu, który nie ma z Randym Newmanem nic wspólnego – wysocy ludzie mnie wkurzają. Przez swoją niepewność i rozmiary właściwe bardziej yeti knują nikczemnie na niekorzyść ludzi normalnego wzrostu, czyli do metra sześćdziesięciu dwóch. To knucie uwidacznia się na przykład w wysokości, na której zawieszone są szafki kuchenne, umyślnym sadzaniu dwumetrowych drągali przed nami w kinie, niemożności nabycia przyzwoitego ubioru nigdzie z wyjątkiem działów dla młodzieży oraz innych poniżeń. Jeff Ullman ma metr osiemdziesiąt sześć. Wszedłem po schodach do Wielkich Nadziei i ujrzałem tę ogromną włochatą postać, która przedstawiła mi się jako nadawca biuletynu. Może nie to, że mnie wkurzają. Powiedzmy: czuję się przy nich poniżony. Na wypadek gdybyście stracili wątek – byłem na Westwood Boulevard, miałem

wolną godzinkę, no, powiedzmy, tak jakby, i uznałem, że mogę sprawdzić to dziwne biuro matrymonialne, które moja przyjaciółka Sherry tak natrętnie mi zachwalała. „A, to pan jest tym sławnym pisarzem, o którym tyle słyszałem” – powiedział Ullman, natychmiast przekonując mnie do siebie uderzeniem w mój najsłabszy punkt, a mianowicie próżność. Usiedliśmy i Ullman – co chwila przerywając, by odbywać długie rozmowy telefoniczne z podopiecznymi, który dzwonili, aby radośnie chwalić się wczorajszymi randkami – zdołał mi przedstawić zarys działalności Wielkich Nadziei. Dla kogoś, kto od sześciu tygodni z nikim się nie spotkał, było to ekstremalnie dołujące przeżycie. Rozmawialiśmy przez chwilę i poczułem zaciekawienie. Zawsze intrygowały mnie osobliwe rytuały godowe dzikich. Ullman – pomimo swojego wzrostu – wydał mi się całkiem sympatyczny. Nie próbował mi wmówić, że stworzył Wielkie Nadzieje z myślą o altruistycznym przysłużeniu się rodzajowi ludzkiemu. Było jasne, że mam przed sobą biznesmena, który znalazł bardzo interesujący i prawdopodobnie skuteczny sposób na zaspokojenie jednego z najbardziej pierwotnych ludzkich pragnień: głodu towarzystwa i miłości. Ale miał werwę, entuzjazm i tak zwichrowane poczucie humoru, że przypominał mnie samego, tylko wyższego. Więc postanowiłem napisać artykuł o randkach wideo. Piszę dużo tekstów z gatunku fantastyki, a to było nowe zjawisko, w którym zdobycze techniczne służyły dobru ludzkości. Jeff Ullman uznał, że to świetny pomysł. Ale natura mojego życia miłosnego jest tak złożona, że uznałem, iż muszę się wyrzec usług Wielkich Nadziei; poczułem, że spojrzenie z boku, ironiczne, choć pełne sympatii, będzie najbliższe prawdy. No, bo co by było, gdybym skorzystał z usług Wielkich Nadziei i, ponieważ jestem ciapciakiem, żadna randka by się nie udała? Wtedy pisałbym o sobie, a nie o biurze matrymonialnym, co dla każdego normalnego człowieka miałoby posmak sensacji. Nie, uznałem, to będzie zwykły reportaż. Żadnej odjechanej prywaty w stylu Toma Wolfe’a czy Huntera Thompsona. Niczym nieupiększona rzeczywistość. Akurat. Ullman nie chciał o tym słyszeć. Podobnie jak Geoff Miller, który jest redaktorem w gazecie „Los Angeles”. Obaj uparli się, żebym naprawdę wykupił członkostwo w Wielkich Nadziejach, naprawdę uwiecznił swoją twarz i bajdurzenie na kasecie wideo, wypełnił formularz i naprawdę zaczął się umawiać na randki ze wszystkimi tymi zarejestrowanymi kobietami; te osoby płci żeńskiej naprawdę miały obejrzeć moje nagranie, przeczytać mój formularz i, gdyby

okazały się akurat nie przy zdrowych zmysłach, poprosić o spotkanie ze mną. Obaj upierali się, że to jedyny uczciwy sposób na napisanie uczciwego reportażu śledczego. Ullman nieustannie mówił o zaangażowaniu i poświęceniu, Miller sugerował potrzebę zadbania o bezpieczeństwo konsumentów, konieczność upewnienia się, że nie wysyłamy tych zgłodniałych miłości hord z Los Angeles – żałosnych lemingów, pragnących nade wszystko rzucić się w przepaść romansu – do jakiegoś hochsztaplera. Powiedział także, że zapłaci mi porządną stawkę, nie te nędzne grosze, które zwykle rzuca pracującym dla niego wyrobnikom. Oczywiście przekonał mnie argument o służbie społeczeństwu i poświęceniu dla uczciwego dziennikarstwa. Albo, jak to ujął Bertolt Brecht: „Codziennie wyprawiam się na rynek, gdzie kupuje się kłamstwa, w nadziei, że zajmę miejsce między sprzedawcami”. W ten oto sposób, drodzy przyjaciele, zostałem nakłoniony do... zgłębienia tematu. Zechciejcie sobie darować świńskie skojarzenia. Dziękuję. Najpierw wypełniłem ankietę. Gdzieś w tym miejscu znajdzie się jej odbitka.

Kaseta # 43 Ankieta Fakty o mnie: Sherman Oaks Nazwisko: Harlan Nr ew.: H–666 Data urodzenia: 27 maja 1934 Oczy: niebieskie Włosy: brązowe Wzrost: 162 Waga: 63 Zawód: pisarz i scenarzysta filmowy i telewizyjny Miejsce urodzenia: Cleveland, Ohio Stan cywilny: 4 razy rozwiedziony Pali? Fajkę Pije? Nie Osoby znajdujące się pod jego opieką: brak Ewentualne preferencje religijne: Wolałbym się nie umawiać z kanibalkami,

czcicielkami szatana ani ponownie narodzonymi chrześcijankami. Poza tym nie mam uprzedzeń. Ewentualne preferencje rasowe: brak Ulubione zajęcia: Dalekie podróże, czytanie, pisanie, spożywanie wyjątkowo długich i eleganckich posiłków w egzotycznych restauracjach w dobrym towarzystwie, dyskusje, oglądanie niekończących się filmów, przytulanie, bilard, zakupy, śmianie się z siebie, śmianie się z innych, ale przede wszystkim przebywanie z przyjaciółmi i interesującymi nieznajomymi, rozmawianie o świecie, który jest pełen różnorodnych rzeczy. Muszę wyznać, że golf, tenis i im podobne potwornie mnie nudzą. Szachy są przyjemne, bo można rozmawiać w trakcie rozgrywki… ale tryktrak i oglądanie meczów hokejowych ogromnie mnie nużą. Uważam, że jedynym zajęciem wartym poświęcenia czasu i energii jest towarzystwo innych. Interesują mnie ludzie i nie wyobrażam sobie, żeby kiedykolwiek można było odkryć wszystko, co jest do odkrycia w ludzkim sercu, toczącym walkę z samym sobą (jak to ujął Faulkner). Wolę siedzieć i z kimś rozmawiać, niż alienować się przy oglądaniu meczu. Wyjątkowe zainteresowania: wszystkie niezwykle dobre rzeczy: muzyka, sztuka, socjologia, literatura. Ale, raz jeszcze, przede wszystkim ludzie. Jeden wieczór w towarzystwie Carla Sagana, Buckminstera Fullera czy Louise Nevelson jest wart dziesięciu tysięcy lat biegania po boisku. Ponieważ jestem pisarzem, moja ciekawość co do wszystkich drobiazgów pchnęła mnie do poznania tak różnorodnych dziedzin jak kartografia, literatura latynoamerykańska, Kuba Rozpruwacz, ochrona fabryk zabawek, seksualne obyczaje Egipcjan, kwazary jako manifestacja wielkich czarnych dziur, art déco, jazz, psychopatologia fanatyzmu, H.L. Mencken, geologia… Nie starczy czasu, żeby wymienić wszystko, co chciałbym wiedzieć. Pisałem książki kryminalne, science fiction, fantasy, krytykę telewizji, teksty o młodocianych przestępcach, powieści o świecie muzyki rockowej, więzieniach, młodzieżowych gangach, wyższych sferach, świecie przestępczym. Byłem w Brazylii, Anglii, Australii, Francji, Szkocji, na lodowatej północy Kanady, zwiedziłem całe Stany i dotarłem do dalekich, obcych krajów, na których nie stanęła ludzka stopa. Czy to wystarczająco wyjątkowe? Czego szukam: czegoś, czego nie znam. Następnie Jeff Ullman zaprowadził mnie do sali nagrań. Bardzo sympatycznie,

bardzo na luzie, choć kamera dodaje pięć kilo. Dekoracja – półki z książkami (tandetny zbiór tanich czytadełek, na chybił trafił dobranych analiz systemu kanalizacji w Kenosha w stanie Wisconsin, kilka pisanych pod publiczkę powieści Harolda Robbinsa z obscenicznymi uwagami nagryzmolonymi na marginesach przez wtórnych analfabetów – honor kolekcji ratuje tylko obecność Radości jidysz Leona Rostena). Dwa wygodne fotele ze skóry i drewna, udana imitacja projektu modelu Saarinen. Rośliny. Łagodne światło. Przytulne wnętrze. Siadam na fotelu dla udzielającego wywiadu. Jeff pisze drukowanymi literami „Harlan” na karteczce i przypina ją do ściany za moją głową, żeby kobieta, która wybierze moją kasetę, zapamiętała je i zwracała się do mnie właściwym imieniem. Nawet to rozumiem, strasznie często mylą mnie z Redfordem. Potem Jeff zrobił ze mną wywiad. Kamera była ukryta. Nawet nie słyszałem, kiedy ruszyła. Wszystko poszło łatwo i przyjemnie. Pytania były dowcipne, dociekliwe i całkiem inteligentne. Żadnego „ulubione dania” ani „ulubione czynności z użyciem batów, łańcuchów, mokrych ręczników i wieszaków”. Ani nawet „spod jakiego jesteś znaku?”. Jeff spytał, kim chcę zostać, kiedy dorosnę. Powiedziałem, że Williamem Randolphem Hearstem. Potem spytał o moje skrywane marzenia. Odpowiedziałem, że posiadanie San Simeon. A potem spytał, dlaczego cztery razy się żeniłem i rozwodziłem. A ja puściłem pawia. Nie, serio. Ullman jest dobry. Gdyby Federalna Komisja Handlu pozbawiła go pracy, zawsze mógłby zostać prawdziwym terapeutą. Jest łagodny i sympatyczny, nie ciśnie i nie masz wrażenia, że przesłuchuje cię Kojak. Sonduje i instynktownie interpretuje mowę ciała, przemilczenia i wyraz twarzy w reakcji na pytania. I tak jak to widziałem na wielu kasetach z wywiadami, w naturalny sposób wyciąga rozmówców z ich skorupy. Jego matka także zajmuje się tymi wywiadami i choć widać wyraźną różnicę w sposobie, w jaki klienci się do niej zwracają – jak do dobrej cioci albo do kierowniczki działu skarg i zażaleń – ona także ma do tego rękę. Postanowiłem ustalić zasady. Po pierwsze, będę kompletnie szczery. Żadnego uciekania się do zagrywek. Zaprezentuję się jako arogancki, snobistyczny knur, jakim jestem. Po drugie, nie będę określać typu kobiet, z jakimi chcę się umówić, bo to by mówiło wyłącznie o moich gustach i skłonnościach. Po trzecie, zgodzę się na każdą kandydatkę, która mnie wybierze, jeśli Bóg pozwoli. Po czwarte, każdej z kobiet powiem, że robię to ze względu na artykuł, żeby od razu znały sytuację i nie poczuły się wykorzystane.

Ale choć udzieliłem bardzo dosadnych i aroganckich odpowiedzi, Jeff Ullman zdołał się dokopać do słodyczy mojego charakteru. Nieświadomie ujawniłem mięciutką, słodką kicię, która drzemie we mnie pod wredną, nieznośną, zadowoloną z siebie i twardą jak antracyt fasadą. Nie był to zły wywiad. Sam bym się ze sobą umówił, gdybym był wyjątkowo inteligentną kobietą. Ze skłonnościami samobójczymi. Nagranie trwało od siedmiu do dziesięciu minut. Nie liczyłem czasu, ale w ulotce Wielkich Nadziei czytam, że nagrane wywiady mają od trzech do pięciu minut. Jeśli to prawda i jeśli mój nie był nietypowo długi, to Ullman jest jeszcze lepszym specjalistą, niż sądziłem: moje gadanie zdaje się trwać o wiele dłużej. No, ale w towarzystwie nudziarza czas wlecze się nieznośnie. Kiedy było po wszystkim, Jeff pokazał mi nagrany materiał, żebym mógł się zorientować, jak wyszło. Jedno ujęcie. Żadnych dubli. Szybko się uczę, no ale byłem w rękach mistrza, który robił ze mną, co chciał. „Można wrzucać” – powiedziałem. Niech się dzieje, co chce. (Trzeba tu nadmienić, że klienci serwisu mogą nagrać się jeszcze raz, jeśli wywiad im się nie spodoba. W pierwszym tygodniu członkostwa mogą oglądać nagranie tyle razy, ile chcą – oni, a także, w celu uzyskania pełniejszego obrazu, rodzina i przyjaciele… Mogą też zrobić ankietę wśród przechodniów... Krótko mówiąc, przez pierwszy tydzień można bez końca zaspokajać swoje paranoiczne potrzeby i za darmo przemontowywać nagrany materiał. Potem również, ale wtedy Ullman pobiera piętnaście dolarów za czas i fatygę, co wydaje się dość rozsądne, gdy się pomyśli, ile osób chce zrobić nowe nagranie po zmianie fryzury lub nosa, zgoleniu wąsów, podniesieniu samooceny za pomocą jakiegoś dobrego procha bądź też osiągnięciu stanu kosmicznej wspaniałości za sprawą łaski boskiej, scjentologii, względnie siedzenia w temperaturze minus czterdziestu stopni nago w pozycji lotosu przy powtarzaniu mantr. Członkowie mają taką opcję: nowe nagranie. Piętnaście dolarów, dziękuję). Moja ankieta trafiła do księgi mężczyzn z imionami zaczynającymi się na H, moja kaseta – do szafki z kasetami, a ja otrzymałem numer członkowski 666. – E.. Jeff… – odezwałem się z głupia frant, starając się, żeby to nie zabrzmiało upierdliwie, tylko swawolnie. – Wiedziałeś… to tak tytułem pouczającej informacji, he, he, he… że biblijny symbol Antychrysta to trzy szóstki? No wiesz, ha, ha, ha, sześć, sześć, sześć to liczba Bestii… Wiedziałeś? Tak chciałem wspomnieć, bez związku, po prostu, he, he, ha, ha… wiedziałeś? Śmiech zakrzepł mi w gardle jak galaretowata klucha. Ullman się nie śmiał.

– Tak – powiedział nieuważnie, wpisując sześć, sześć, sześć w moje akta. – Słyszałem. Fascynujący zbieg okoliczności, prawda? I ot tak, po prostu stałem się członkiem Wielkich Nadziei. Fascynujący zbieg okoliczności. Czy w świetle późniejszych wydarzeń można założyć, że Jeff Ullman wiedział – w sensie numerologicznym – coś, o czym nie miałem pojęcia? Przystańmy na chwilę i porozmawiajmy o miłości. Nawet nie o Prawdziwej Miłości. O tej zwykłej, nierasowej. Theodore Sturgeon zaryzykował opinię: „Na świecie nie brakuje miłości, tylko obiektów jej godnych”. Ponieważ każdy z nas jest takim obiektem i ponieważ każdy z nas od czasu do czasu bywa nie całkiem godny, podejrzewam, że Ted trafił w dziesiątkę. Kiedyś, już niedługo, napiszę tekst fantasy o poszukiwaniu Prawdziwej Miłości. O gościu, który wie, że takie coś istnieje. Nie jej wyidealizowana, wzniosła wizja z gotyckich powieści, ale prawdziwe, żywe, autentyczne zjawisko, jakim jest Prawdziwa Miłość. I szuka jej po całym świecie, wchodzi na szczyt Mount Everestu, żeby zasięg​nąć rady tajemniczego guru, para się czarną magią, czyta starożytne księgi i wreszcie dociera na szlak, który obiecuje doprowadzić go do Prawdziwej Miłości. A gdy w końcu ją znajduje, okazuje się, że to puchar z blachy, odpustowy kielich z napisem P*R*A*W*D*Z*I*W*A M*I*Ł*O*Ś*Ć* wygrawerowanym ozdobnymi, niewiarygodnie tandetnymi literami z mnóstwem zawijasów i wykrzykników. Jeszcze nie wymyśliłem, co bohater z nim zrobi19. Na tym polega problem z miłością. Kiedy już ją zdobędziesz – i o tym wiesz – co, do cholery, z nią zrobić? Wydaje mi się (powiedział, gładząc się po godnej Salomona brodzie), że tylko ułamek czasu, jaki poświęcamy miłości, zużywamy na jej poszukiwania i bardzo rzadko zastanawiamy się nad tym, jak ją wykorzystać lub jak się dać jej wykorzystać, kiedy już ją znajdziemy. Dzięki temu poszukiwania stają się łatwiejsze i ciekawsze. Wyidealizowany cukierek jest zdecydowanie słodszy niż ten prawdziwy. Cukrzyca, próchnica, wielki brzuch od nadmiaru węglowodanów – oto skutki realnej miłości. I choć tak naprawdę nie uważam, żeby znalezienie miłości było łatwiejsze, powiedzmy, na Samoa czy w Laponii niż w Los Angeles, mamy reputację bardziej żarliwych poszukiwaczy Świętego Graala niż mieszkańcy innych prowincji. A skoro tak, nie sądzę, żeby Wielkie Nadzieje rozkwitły w miejscu, ochrzczonym przez kiepskich muzyków niewybrednym mianem Miasta Jednonocnych Przygód,

wyłącznie za sprawą fascynującego zbiegu okoliczności. Moim zdaniem Los Angeles znajduje się w awangardzie, jeśli chodzi o amerykańskie zachowania społeczne, a Wielkie Nadzieje to wyraz naszej potrzeby znalezienia nowego sposobu na przedarcie się przez cuchnącą dżunglę kalwinistycznych ograniczeń, które zawsze przeszkadzały nam w poszukiwaniach miłości. Ku swojemu zachwytowi – i wbrew cynicznemu, mizantropijnemu poglądowi na rodzaj ludzki – przekonałem się, jak bardzo pozytywne i humanistyczne doświadczenia oferują, świadcząc o odwadze mieszkańców Los Angeles. Nadal podtrzymuję to stwierdzenie mimo tego, co mnie spotkało, gdy sprzedajny mężczyzna, znany jako Harlan Ellison, wszedł na rynek Wielkich Nadziei. Możecie mnie nazwać optymistą, naiwniakiem albo Pollyanną, możecie mnie nazwać żeglarzem morza miłości, miotanym przez porywiste fale pożądania i ludzkiej słabości. Możecie mnie też nazwać gadułą i przejdźmy do rzeczy. Niespełna tydzień później w skrzynce znalazłem trzy pocztówki. Zapraszamy na rozmowę. G. wybrała pańską kandydaturę. Zapraszamy na rozmowę. K. wybrała pańską kandydaturę. Zapraszamy na rozmowę. D. wybrała pańską kandydaturę. No, może tekst nie brzmiał dokładnie tak, ale podobnie. Podano całe imiona, nie inicjały, ale ich wam nie zdradzę. Choć mogę sprawiać na was wrażenie lekkomyślnego, to były miłe kobiety, które odważyły się na ryzyko, i mimo że niektóre – albo wszystkie – nie były dla mnie odpowiednie (bądź ja dla nich), wykonały krok w stronę związku, szczerze i niczego nie ukrywając. I chociaż przedstawiam sprawę anegdotycznie, szukając w niej zabawnych stron, nie będę plotkować ani publicznie ośmieszać tych kobiet. Wszyscy jesteśmy dziwni, każdy z nas, w drobnych i przeważnie nieszkodliwych sprawach. I nie ma takiej osoby, której małe dziwactwa nie wydawałyby się pokręcone lub prawdopodobnie perwersyjne. Dlatego jeśli jesteście gotowi wyjawić tę tajemnicę, którą ukryliście w szufladzie z bielizną za skarpetkami czy rajstopami, tę rzecz, dla której gotowi jesteście płonąć w piekle przez całą wieczność, byle tylko nikt jej nie zobaczył, jeśli jesteście gotowi opublikować jej wielkie zdjęcie na okładce „Timesa”, wówczas wyjawię wam tożsamość tych kobiet, które będę nazywać zmyślonymi inicjałami. Wszystkim spragnionym wstrząsających doznań polecam wsadzić palec do gniazdka elektrycznego.

Na czym to skończyłem? Aha, więc poszedłem obejrzeć nagrania kobiet, które wybrały moją kandydaturę. W pewne słoneczne popołudnie pojechałem na Westwood i wszedłem po schodach do gwarnego biura Wielkich Nadziei. Estelle powitała mnie miną, którą z czasem od razu rozpoznawałem. Chodzi o minę pod tytułem: „Mam dziewczynę w sam raz dla ciebie!”. Nauczyłem się jej bać jak cholera. Estelle posadziła mnie w fotelu, rzuciła mi na kolana grubą księgę z profilami kobiet i oznajmiła: – G. jest na końcu. Przyłączyła się do nas zaledwie miesiąc temu. Bardzo inteligentna. Nigdy nie zdołałem odgadnąć, skąd wiedziała, że właśnie tę kandydatkę chcę sprawdzić najpierw, i, co ważniejsze, jak pomimo setek zgłoszeń co tydzień przechodzących przez jej biurko zdołała zapamiętać, kto poprosił o spotkanie ze mną. Wyjaśnienie, w jaki sposób Estelle potrafi to osiągnąć – a widziałem ją w akcji wiele razy – oraz dlaczego to robi, kryje się w odpowiedzi, której udzielam na pytanie: „Jak możesz się zachwycać tak odczłowieczonym, mechanicznym sposobem poznawania ludzi?”. Ta odpowiedź oraz wyjaśnienie znajdują się nieco dalej. W tej chwili nie chciałbym zakłócać wątku narracji. Przerzucałem te luźne kartki – Rachel S-64, Denise S-117, Betty S-286. Kobieta za kobietą, młodsze, starsze, grubsze, chudsze, niewinne, śmiałe, szykowne, zamknięte w sobie. I zrozumiałem, że choć czujemy się zobowiązani do udawania ważnych osób, w tej pierwszej olśniewającej chwili spotkania z kimś, kto może się stać nośnikiem Prawdziwej Miłości, nie jesteśmy niczym więcej niż nagimi małpami. W tych pierwszych nerwowych minutach zawsze to estetyka linii, wypukłości, wgłębień i prężnego ciała rozszerza nam źrenice i podnosi temperaturę. Podprogowy przekaz pewnej energii, zdrowia, ruchu szczupłej ręki przeczesującej włosy określonego koloru, horyzontalna linia uśmiechu, który mówi o dalekich, czekających na odkrycie krainach. Jesteśmy kulturalnymi hipokrytami – opowiadamy o inteligencji, mądrości, dobrych uczynkach, podobnych zainteresowaniach, ale czujniki włączają nam się na widok kości policzkowych, zgrabnego tyłka, mocnego podbródka lub też mgnienia skrzyżowanych nóg. Miło się łudzić, że kroczymy w statecznej pawanie kontaktów społecznych, ale jeśli nastawimy ucha, usłyszymy bliski poszum sawanny czy dżungli. Nie jestem lepszy od was: G. była atrakcyjna. Spojrzałem na jej zdjęcie, zanim przeczytałem jej profil. Lubiła książki, nie interesowała się przesadnie sportem, cieszyły ją podróże do

dalekich krajów, wspomniała o przyjemności czerpanej z gry słów i ciężkiej pracy. Była trzydziestoletnią rozwódką i matką. Widziałem oznaki mocnego charakteru i pragmatycznego spojrzenia na świat. Pomyślne wróżby. Obejrzałem jej nagranie. Atrakcyjna, trochę rozedrgana (ale to mogło być przyczyną nowego otoczenia i wywiadu), uśmiechnięta, czasem uroczo cyniczna, a jej mowa ciała i mimika świadczyły o zmysłowości. Wszystko to wiedziałem dzięki ankiecie i siedmiominutowemu nagraniu. Nie jest to niemożliwe, jeśli spędza się część życia na obserwowaniu ludzi, analizowaniu ich sylwetek pod kątem typologii Sheldona i odnotowywaniu sposobów, na jakie nasze ciała wysyłają potajemne przekazy. Przeczytałem ankiety pań K. i D. Przyjrzałem się ich zdjęciom. W ramach przygotowań do napisania artykułu przejrzałem wiele godzin wywiadów mężczyzn i kobiet. Nie tylko tych kobiet, które ze względu na te nieokreślone i tajemne pierwotne sygnały wydały mi się atrakcyjne, ale także starszych, wdów lub rozwódek najwyraźniej szukających towarzystwa dojrzałych mężczyzn, młodszych, które ze względu na swój wiek były poza zakresem moich zainteresowań, kobiet czarnoskórych, które prawdopodobnie nie chciały białasa, kobiet tęgich oraz takich, na które nie reagowałem fizycznie. Oraz mnóstwo nagrań mężczyzn, żeby zyskać wyważony pogląd na tę sprawę i sprawdzić, czy mit, że z agencji matrymonialnych korzystają tylko nieudacznicy, ma jakieś podstawy. Moje odkrycie: jeśli w grupie, którą widziałem, znajdowali się jacyś nieudacznicy, z pewnością nie zdradzili tego na nagraniu. Widziałem wyrafinowane i urocze, zalotne, inteligentne i dowcipne kobiety. I choć wolę ich towarzystwo, mężczyźni wydawali się równie interesujący. Byli wśród nich silniejsi i słabsi, oczywiście tacy, którzy zapewne wydają się kobietom przystojni, oraz tacy, którzy czarowali raczej charakterem, ale bardzo niewielu miało wokół siebie szarą kirlianowską aurę desperacji i beznadziei. Następne odkrycie: był to prawdopodobnie tak samo zróżnicowany zbiór ludzi radzących i nieradzących sobie w życiu jak stuosobowa grupa mężczyzn i kobiet na chybił trafił zgarniętych z podmiejskich ulic Los Angeles. Trzy panie, których nagrania i ankiety przejrzałem, nie znajdowały się ani powyżej, ani poniżej przeciętnej. Wydawały się racjonalne i pozbierane. Jedynym czynnikiem pozwalającym mi podejrzewać, że mają niedobrze w głowie, był fakt, iż wybrały odpychające nagranie aroganckiego typa. I tu dochodzę do sedna.

Oto miejsce, w którym cały mój obiektywizm badacza mógł wziąć w łeb. Zrozumcie: jestem jak pesymistyczne dziecko ze starej powiastki, które umieszczone w pokoju pełnym zabawek godzinę później drze się jak wściekłe, bo chce, żeby ktoś je zabrał, podczas gdy w drugim pomieszczeniu znajduje się zostawione na stercie końskiego nawozu dziecko optymistyczne, ze śmiechem ryjące w odchodach i wołające: „Gdzieś tu musi być konik!”. Tak naprawdę nie wierzę w Prawdziwą Miłość. Jestem cynikiem. I możecie być pewni, że nie kłamię, gdy mówię, że spodziewałem się w działalności matrymonialnego biura wideo znaleźć wielu wad. Nie znalazłem żadnej. Dlatego jeśli poszło mi niezbyt świetnie, wina musiała leżeć po mojej stronie bądź też po stronie kobiet, które pociągał ktoś w moim rodzaju. I tak oczywiście było. Dlatego zanim opiszę finał tej przygody, zrozumcie, że od tego momentu widzicie wszystko przez wysoce subiektywną ellisońską optykę. Caveat emptor. Obejrzałem nagranie K. Była scenografką w jednej z większych wytwórni. Nie pociągała mnie fizycznie, ale miała tak uroczy sposób bycia i udzielania odpowiedzi, że nie miałbym nic przeciwko spotkaniu z nią, żeby się z nią zaprzyjaźnić. Następnie wziąłem kasetę D. Absolutnie oszałamiająca młoda kobieta. Zauroczyła mnie. Po chwili jednak uświadomiłem sobie, że nic z tego nie będzie. Była zbyt miła. Czyżbym wyczuwał uniesioną brew? Czy słyszę pomruk zaskoczenia? Już wyjaśniam. D. była słodka. Nie przesłodzona w ten lepki, fałszywy sposób, który ukrywa zupełnie inny charakter, ale miła, dobra i – ze względu na swoją niewinność (nie naiwność, niewinność, coś zupełnie innego) okropnie podatna na ciosy. A o mnie słusznie powiadają, że wszystko, co mi wejdzie w drogę, kończy z dziurą w kształcie Harlana. Tak było w moich związkach. Podejrzewam, że można to nazwać siłą, choć niektórzy nazwaliby to również niewrażliwością, bezwzględnością czy niepohamowanym egoizmem. Jak zwał, tak zwał. Zdaję sobie z tego sprawę, nie znoszę tego w sobie i staram się zachowywać odpowiedzialnie, z rozmysłem nie wchodząc w kontakt z ludźmi, których mógłbym rozjechać. Kiedy nagranie dobiegło końca, zrozumiałem, że gdybym skontaktował się z D., wkrótce zdeptałbym ją i doprowadził do łez. Dlatego postanowiłem, że bez

względu na wszystkie przyjęte zasady nie spotkam się z tą kobietą, której dobroć i przyzwoitość promieniowały ku mnie z ekranu. Zgodziłem się na spotkanie z K. i G., Estelle dała mi numery ich telefonów do domu i pracy, a gdy już się odwracałem do wyjścia, uprzednio poprosiwszy o powiadomienie D., iż jestem nieosiągalny, nagle powiedziałem: – Daj mi numer D. Zadzwonię do niej z podziękowaniem i wyjaśnię, że piszę artykuł. Niech wie, że moja odmowa nie ma nic wspólnego z nią. Estelle uśmiechnęła się znacząco, a ja poszedłem do drugiego pokoju, zadzwoniłem do G. i umówiłem się z nią na spotkanie. K. nie odebrała domowego telefonu, a namierzenie jej w wytwórni było trudne. Zostawiłem jej numer na później. Potem zadzwoniłem do D. – Halo? – Cześć, tu Harlan Ellison. Obejrzałaś moją kasetę w Wielkich Nadziejach. – A, cześć. To było wczoraj. Nie spodziewałam się, że tak szybko oddzwonisz. Słodki, ciepły głos. Serce mi stopniało. W duchu kopnąłem się w tyłek i ostrzegłem się: „Myśl głową, młotku!”. – No więc... eee... przyszedłem dziś i obejrzałem twoje nagranie… Milczenie. Milczenie pełne nadziei. (Zaraz. Jak Boga kocham, nie chcę zatrzymywać akcji tuż przed dotarciem do „dobrego miejsca”, ale muszę coś zauważyć. Wielkie Nadzieje są fantastyczne chociażby pod tym względem, iż działają tak, że nikt nie czuje się odtrącony. Jeśli ktoś obejrzy nagranie i uzna, że nie ma ochoty przyjąć zaproszenia tej osoby, nikt jej nie informuje: „Nie chciał się z tobą umówić”. Natomiast jeśli ty odrzucisz zaproszenie, tamta strona słyszy, że jesteś niedostępny. Nic więcej. Oznacza to, że osoba, którą się zaprosiło, jest już zajęta, spotyka się z kimś regularnie, wycofała się, wyjechała z miasta, ujawniła swoją orientację… do wyboru, do koloru. Dla wszystkich z wyjątkiem osób cierpiących na zbyt wielką paranoję, by się w ogóle w to bawić, „niedostępny” oznacza zero strat, oznacza, że nadal jesteś atrakcyjny, że nikt nie spojrzał na ciebie z góry i nie uznał cię za niegodnego siebie. To całkowicie i bez reszty eliminuje nieprzyjemny aspekt randkowania). – …obejrzałem twoje nagranie i... eee… jesteś bardzo miła i, Bóg mi świadkiem, piękna, ale eeee… yyyy… nie sądzę, żebyś chciała się ze mną umówić. – Naprawdę? – Tak, jestem pewien, że bym ci się nie spodobał. – Dlaczego tak mówisz? Zrozumiałem, że moja podstępna, dwulicowa, przebiegła i zdradziecka natura

znowu mnie przechytrzyła. To oczywiste, że takie uwagi zaintrygowałyby każdą kobietę. Co dowodzi, że nawet ci, którzy starają się być odpowiedzialni, mogą zachować się jak świnia. Zamiast zwyczajnie poprosić, żeby Estelle powiadomiła D. o mojej niedostępności, wrąbałem się w sytuację, w której albo musiałbym się umówić z D., albo ją odtrącić, tym samym krzywdząc rozsądny i trzeźwy system Wielkich Nadziei. Wykorzystałem uprzywilejowaną pozycję dziennikarza zbierającego materiały do artykułu, żeby zdobyć numer telefonu, do którego nie powinienem mieć dostępu. – Powiedziałem to, bo z nagrania wynika, że jesteś po prostu za miła. – Nie rozumiem. Boże, tego się nie da wytrzymać! Usiłowałem jednocześnie mieć ciastko i zjeść ciastko. – Słuchaj, nie znam cię dobrze, tylko na podstawie nagrania i ankiety, ale z doświadczenia wiem, że tak miła kobieta byłaby ze mną nieszczęśliwa. – Skąd wiesz? – Jestem sobą od dawna. Wiem. – To dość negatywne nastawienie. – Nie chciałem. Chcę myśleć pozytywnie. Zapewniam cię, nic nie sprawiłoby mi większej przyjemności niż spotkanie z tobą... Jak dla mnie jesteś absolutnie wystrzałową babką... – I inteligentną – dodała. Zachichotałem. Tak, inteligentną też. – No, ale to by nie było dobre. Widzisz, piszę artykuł o Wielkich Nadziejach i… – Tu wyjaśniłem całą historię. W ten sposób wyznałem, że boję się z nią spotkać, bo mógłbym się zaangażować, a tego mój kodeks postępowania nie przewidywał. – A może daj mi szansę? – poprosiła. Zatrzymajmy się na tym na chwilę, kochani. Zanalizujcie to zdanie w świetle zaistniałej sytuacji: „Daj mi szansę”. Jezuniu, przecież tylko tego chcemy! Szansy na zdobycie Świętego Graala. Tylko pozwólcie mi się zbliżyć do tego draństwa, pozwólcie mi się dowiedzieć, że istnieje, a przejdę samego siebie. W tym właśnie kryje się tajemniczy powód, dla którego Wielkie Nadzieje działają jak szwajcarski zegarek. Pamiętacie, jak powiedziałem, że wyjaśnię, dlaczego tak się jaram Wielkimi Nadziejami, sztucznym systemem spotykań z możliwymi partnerkami? Oto moja odpowiedź: Gdy szukasz pracy... gdy jesteś cholernie zdesperowany, żeby popłacić te wszystkie rachunki, przynieść do domu trochę żarcia – pracodawcy to czują.

Pamiętajcie, wywodzimy się z sawanny i dżungli. Czujemy od siebie zapach desperacji. Czujemy smród przegranej. A im większa desperacja, tym trudniej nam znaleźć pracę. Pracodawcy natomiast nie chcą ludzi śmierdzących klęską. Ona lśni w naszych oczach, przesyca zapach naszego potu, ujawnia się w nieuświadomionej mowie ciała. A im częściej jesteśmy odtrącani, tym bardziej się pogłębia. I koło się zamyka. Tak samo jest z miłością. Czy kiedykolwiek zauważyliście: gdy jesteście zakochani, regularnie uprawiacie seks lub jesteście zadowoleni ze swojej sytuacji, potencjalni partnerzy sypią się jak z rękawa? Nie można się od nich opędzić. Ale kiedy tuż po rozstaniu zostajecie na zimnym jak cholera lodzie i musicie znowu zacząć szukać, nikt nie reaguje. A przecież się staracie. Staracie się ze wszystkich sił. Rozpaczliwie. Gorączkowo. Oto moja teoria: większość życia spędzamy w pogoni za dwoma złudzeniami. Pierwszym jest bezpieczeństwo. Daję słowo: po tej stronie grobu nic nie gwarantuje prawdziwego bezpieczeństwa. I dobrze. Jeśli jesteśmy bezpieczni, gnuśniejemy. Przestajemy się starać, przestajemy tworzyć, przestajemy się rozwijać. Drugi, kompletnie bezwartościowy cel naszego macania w ciemnościach to dobry wygląd. Musisz wyglądać dobrze. Musisz być zwarty i gotowy. Żeby nikt cię nie odtrącił. Żeby czuć się godnym. Nie wolno, broń Boże, wyjść w trochę zaniedbanym ubraniu albo z cieknącym nosem, nie wolno dopuścić do tego, żeby fryzjer spaprał nam fryzurę, w wyniku czego nie będziemy się czuli piękni. W społeczeństwie oszalałym na punkcie młodości i dobrego wyglądu choćby minimalne odpuszczenie oznacza wyrzucenie na margines życia, samotną i pozbawioną miłości wegetację wśród innych wyrzutków. Dlatego gdy bywamy na tych imprezach, w barach dla singli, na randkach w ciemno, na które umawiają nas znajomi, musimy nosić maskę tych właściwie nieszukających. Musimy udawać zajętych i tak popularnych, że spotkanie z kompletnie obcą osobą traktujemy wyłącznie jak rozrywkę. Nie wolno – broń Boże! – zrobić wrażenia osoby samotnej. Jesteśmy najgorszymi oszustami. Kłamiemy ze wszystkich sił, ale nasze ciała i desperacja nas zdradzają. Wielkie Nadzieje to eliminują. Zwykły fakt nagrania się na taśmę stanowi deklarację: szukam. Stanowi deklarację: „Jestem tu na dobre i złe i chcę czegoś, co się liczy w życiu. Nie chcę umrzeć samotny i niekochany”. Wszyscy bohaterowie tych nagrań, popularni i nie, atrakcyjni i brzydcy, mężczyźni i kobiety, oświadczają

to samą swoją obecnością: czekam. To osobista odwaga. I burząc tę barykadę, biuro matrymonialne wideo korzysta z technologii, by pomóc ludziom w nawiązaniu relacji. Oto czego się dowiedziałem o Wielkich Nadziejach i dlaczego uważam, że mają sensacyjne znaczenie. To jasny i bezpośredni sposób, by powiedzieć: „Daj mi szansę”. I właśnie to powiedziała do mnie D. Dlatego oznajmiłem, że możemy się spotkać na kawę i porozmawiać. Bezbronność osób z tych nagrań to niepisana umowa społeczna, którą pogwałciłby tylko wyjątkowy padalec. „Daj mi szansę”. Zdaje się, że w sumie spotkałem się z jedenastoma kobietami. Z K. spędziłem kilka wieczorów na rozmowach. Fizycznie nie posunęliśmy się dalej, choć sądzę, że K. chciała bardziej stałego związku. Czasami rozmawiamy i mam poczucie, że się przyjaźnimy. Nawet jeśli Wielkie Nadzieje nie zapewnią nam niczego więcej, to przyjaźń przecież też jest czymś nie do pogardzenia. Z G. spędziłem szalony weekend z paskudnym zakończeniem. Fochy, wyzwiska, histeryczne sceny rodem ze złych powieści. Więcej jej nie widziałem. Jej problemy zupełnie nie pasowały do moich. Była dla mnie – a ja dla niej – czystą trucizną. Podobno znalazła faceta na stałe i dobrze jej życzę. Ale nie zbliżaj się do mnie, kobieto. D. i ja nadal od czasu do czasu się spotykamy. Pasowaliśmy do siebie, a znajomość z nią była czystą przyjemnością. Ale słusznie podejrzewałem, że potrzebuje kogoś bardziej statecznego. Miała dwoje małych dzieci oraz zrozumiałą i chwalebną potrzebę uporządkowanego życia, a ja, jak mawia Steve Martin, jestem raczej wariat. Ale co to za cudowna kobieta! Jeśli chodzi o osiem pozostałych, mogę jedynie opowiedzieć pewną anegdotę. Spytacie, dlaczego – po tak długim traktacie – nie zdradzę soczystych i krwawych szczegółów, zwłaszcza o G.? Bo jak już wspomniałem, nie potrafię umniejszać mojej znajomości z tymi kobietami. One otwarcie poszukiwały Świętego Graala, ja jedynie pisałem artykuł. Tylko podlec pogwałciłby taką umowę i teraz uśmiecham się lekko, odkrywając, że nie jestem tak bezwzględny, jak powiedziałem D. Zatem jeśli chodzi o pozostałych osiem osób, nie miałem ani większego, ani mniejszego szczęścia niż z kobietami spotykanymi na imprezie lub narajonymi mi przez ciotkę Sophie. Jedna była pierwszorzędną wariatką, która (jak bywa z facetami z opowieści znajomych pań) wyznała mi wieczną miłość na pierwszej randce i następnego dnia zjawiła się u mnie z walizkami. Jedna rozmawiała ze mną przez telefon tak zaczepnym tonem, tak bardzo szukając zwady, że wycofałem się,

mówiąc: „Kobieto, jesteś wredniejsza nawet ode mnie!”. Jedna chciała tatusia. Nie jestem niczyim tatusiem. Jedna ledwie skończyła dwadzieścia lat, a ja, choć kiedyś popełniłem ten błąd i poślubiłem nastoletnie ciasteczko, już wiem, czym to pachnie, i nigdy więcej nie chcę czuć swądu przypiekanej psychiki, zwłaszcza własnej. Jedna była inteligentniejsza ode mnie i mnie rzuciła. Jedna była głupsza od niżej podpisanego i rzuciłem ją ja. Ponadto była fanką McDonalda i gdybym kilka lat temu nie zrobił sobie wazektomii, a mielibyśmy dzieci, byłyby pewnie opóźnione w rozwoju przez te wszystkie szczuroburgery. Jedna była taka, a inna owaka. Ja byłem taki i owaki. I tak to wyglądało. Pozwólcie na jeszcze kilka uwag. Ceny w Wielkich Nadziejach są dość płynne. Wynika to z tego, że Jeff i jego matka Estelle mają do czynienia z różnymi ludźmi i czasem trzeba poczynić pewne przygotowania. Roczna opłata członkowska wynosi dwieście dolarów. Za tę sumę – przez dwanaście miesięcy – ma się nieograniczony dostęp do kaset. Można je sobie oglądać do woli. Przez pierwsze trzy miesiące ma się prawo do wybierania pięciu osób. Można też przyjmować dowolną liczbę zaproszeń. Po upływie tego okresu za zachowanie prawa do wyboru trzeba płacić dwadzieścia pięć dolarów miesięcznie. Jeff Ullman mówi, że decydują się na to najwyżej jedna, dwie osoby. Szczerze mówiąc, pomiędzy jedną a dwoma osobami nie ma nic, ale… z doświadczenia wynika, że zwłaszcza kobiety poniżej trzydziestego piątego roku życia nie odnawiają prawa wyboru. Jeff twierdzi także, że zniechęca klientów do zbyt długiego odnawiania, ponieważ to oznacza, że biuro po prostu nie spełnia swojej funkcji dla takiej osoby. Zechciejcie się zastanowić: gdzie jeszcze będziecie mieli dostęp do tak wielu potencjalnych partnerów i partnerek bez spędzania całego życia na imprezach, które bywają przecież koszmarne, zważywszy, jak niewiele wiemy o obcej osobie, z którą się umawiamy? A jeśli nie znajdziecie dla siebie nikogo odpowiedniego pośród ponad piętnastu kandydatów przez dziewięćdziesiąt dni, to lepiej zacznijcie się zastanawiać, jak was widzą inni. Wielkie Nadzieje otwierają obecnie swoje filie. Wydały ponad dziewięć tysięcy dolarów na kontrolę państwową, by uzyskać status odpowiedzialnego biura. Kersh Walters i Susan Iannitti otworzyli „sklep z randkami” w Newport Beach, drugi

wkrótce pojawi się w San Diego. Takie biura matrymonialne – w mniej wyrafinowanej formie – już istnieją w Nowym Jorku i Waszyngtonie. I w przeciwieństwie do telewizyjnych sępów w rodzaju Johna Ettingera, który ma tak słabą wolę, że „zbierając informacje” do filmu dokumentalnego w Channel 7, randkował bez opamiętania (pamiętacie, co wam mówiłem o panu Ettingerze?) i miał same pozytywne doświadczenia, tylko i wyłącznie pozytywne, mimo to musiał znaleźć jedną niezadowoloną paniusię, która pokazała na ekranie złe wibracje, uważam biura w rodzaju Wielkich Nadziei za przełom w historii ludzkich relacji. Pan Ettinger rozumiał, że tak słodki tekst jak ten artykuł nie spowoduje burzy, która rozpętała się po reportażu, obnażającym dwulicowość i dziwactwa, dlatego znalazł młodą kobietę, której zaproponowano zniżkę na opłatę członkowską – najwyraźniej nie było jej stać na uiszczenie pełnej sumy (pamiętajmy, że to biznes, nie firma dobroczynna) – by powiedziała później do kamery, że zaoszczędziła dwieście dolców na nowe zasłony, więc za te pieniądze znalazła mężczyznę i w dodatku ozdobiła mieszkanie. No, to też miłe. Wielkie Nadzieje mogą nie być dobrym rozwiązaniem dla wszystkich. Trzeba trochę odwagi, żeby usiąść i powiedzieć: „Daj mi szansę”. Może pewnego dnia znowu się na to zdobędę. 19 Od redakcji: Ci, którzy czytają ten zbiór od początku do końca, już wiedzą, że Harlan jednak to wymyślił. Inni niech przeczytają Graala.

DRYFUJĄC TUŻ ZA WYSEPKAMI LANGERHANSA: 38° 54’ szerokości północnej, 77° 00’ 13” długości zachodniej Pewnego ranka Moby Dick obudził się z niepokojących snów w łożu wodorostów i ujrzał się zmienionym w potwornego Ahaba. Wyczołgał się po trochu z rozmiękłego łona pościeli, powlókł się do kuchni i napełnił imbryk wodą. W kącikach oczu miał ług. Włożył głowę pod kran i oblał zimną wodą policzki. W salonie poniewierały się trupy butelek. Sto jedenaście pustych butelek po robitussinie i acodinie. Poczłapał wśród tego pobojowiska do drzwi wejściowych, które uchylił. Światło go poraziło. – Boże – mruknął i z zamkniętymi oczami podniósł gazetę z ganku. Znalazłszy się znowu w mroku, otworzył ją. Na pierwszej stronie widniał napis „MORDERSTWO AMBASADORA BOLIWII” oraz artykuł o tym, że znaleziono znajdujące się w stanie daleko posuniętego rozkładu zwłoki ambasadora w porzuconej lodówce na pustej działce w Secaucus w stanie New Jersey. Rozległo się gwizdanie czajnika. Poszedł nago do kuchni; mijając akwarium, zauważył, że ta okropna ryba nadal żyje. Świstała dziś jak sójka, ciągnąc za sobą małe łańcuchy bąbelków, które unosiły się ku brudnej powierzchni wody, by tam pęknąć. Zatrzymał się przy akwarium, włączył światło i spojrzał pomiędzy dryfujące smugi zbitych w pasma alg. Ta ryba po prostu nie chciała zdechnąć. Wszystkie inne już nie żyły – te ładniejsze, bardziej przyjazne, bardziej energiczne, nawet większe i bardziej niebezpieczne – bo ta ryba zabiła je po kolei i wyżarła im oczy. Teraz pływała samotnie w akwarium, władczyni bezwartościowego królestwa. Usiłował doprowadzić ją do samobójstwa. Wypróbował wszystkie postaci zaniedbania oprócz oczywistego zagłodzenia na śmierć, ale ta bladoróżowa jak glista gadzina czuła się doskonale nawet w mrocznej i brudnej wodzie.

A teraz śpiewała jak sójka. Nienawidził tej ryby z ledwie hamowaną pasją. Sypnął płatkami z plastikowego pojemnika, zgodnie z poradą ekspertów rozgniatając je między kciukiem i palcem wskazującym, i patrzył, jak wielobarwna rybia karma – ikra, mlecz, artemie, larwy jętki, mąka owsiana i żółtko jajka – przez chwilę unosi się na powierzchni, a potem obrzydliwa ryba wynurza się, by ją wessać. Odwrócił się, przeklinając tę gadzinę. Nie chciała umrzeć. Tak jak on ciągle nie umierała. W kuchni, pochylony nad wrzątkiem, po raz pierwszy zrozumiał swój prawdziwy status. Choć prawdopodobnie oddalił się znacznie od gnijącego krańca zdrowych zmysłów, ciągle czuł w powietrzu jego smród, przywiany zza horyzontu, i jak jakieś dzikie zwierzę, łypiące okiem na woń truchła, a zatem pożywienia, z każdym dniem bardziej zbliżał się do szaleństwa, byle dalej od tego zapachu. Zaniósł na stół imbryk, filiżankę i dwie torebki herbaty i usiadł. Na plastikowej podpórce pod książkę kucharską, przydatnej podczas mieszania składników, spoczywało od wczoraj nieprzeczytane tłumaczenie kodeksu Majów. Nalał wody do filiżanki, pomachał w niej torebkami i spróbował się skupić. Wzmianki o Itzamnie, głównym bóstwie z majańskiego panteonu, i medycynie, jego głównej sferze zainteresowań, się zamazały. Ixtab, bogini samobójców, wydawała się bardziej na miejscu tego rana, tego śmiertelnie strasznego ranka. Usiłował czytać, ale słowa tylko w nim tonęły, nic więcej się z nimi nie działo, nie śpiewały. Upił łyk herbaty i pomyślał o zimnej, pełnej tarczy księżyca. Obejrzał się przez ramię na kuchenny zegar. Siódma czterdzieści cztery. Wstał gwałtownie, zabrał niedopitą herbatę i poszedł do sypialni. Na łóżku, w miejscu, gdzie leżał w dręczącym śnie, nadal widniał odcisk jego ciała. Do kajdan, które przyśrubował do metalowych płyt w wezgłowiu, przywarły kępy sklejonych krwią włosów. Potarł otarte przeguby, wylewając przy tym trochę herbaty na lewe przedramię. Zastanowił się, czy boliwijski ambasador był jego robotą z zeszłego miesiąca. Zegarek leżał na biurku. Spojrzał na niego. Siódma czterdzieści sześć. Niespełna godzina z kwadransem do spotkania z konsultantem. Poszedł do łazienki, sięgnął do kabiny prysznicowej i odkręcił kran, aż igiełki lodowatej wody uderzyły w kafelki na ścianie. Zostawił płynącą wodę i odwrócił się do szafki, żeby wyjąć z niej szampon. Na lustrze ujrzał plaster z opatrunkiem, na którym widniały schludnie wypisane drukowanymi literami dwie linijki: DROGA, KTÓRĄ IDZIESZ, JEST PEŁNA CIERNI, MÓJ SYNU,

CHOĆ NIE Z TWOJEJ WINY. Potem Lawrence Talbot20 – otworzywszy szafkę i wyjąwszy z niej plastikową butelkę z szamponem ziołowym, pachnącym przyjaznym gęstym lasem – pogodził się z sytuacją i poszedł pod prysznic, którego bezlitosne lodowate, arktyczne igiełki zabębniły o jego umęczone ciało. Pokój tysiąc pięćset czterdzieści cztery w Tishman Airport Center Building okazał się męską toaletą. Talbot stanął pod ścianą naprzeciwko drzwi z napisem „DLA PANÓW” i wyjął kopertę z wewnętrznej kieszeni na piersiach. Papier był dobrej jakości, koperta zaszeleściła, kiedy uniósł jej klapę i wyjął pojedynczą kartkę. Adres się zgadzał, piętro też, podobnie jak numer pokoju. Tylko że pokój tysiąc pięćset czterdzieści cztery był męską toaletą. Talbot odwrócił się, by odejść. Ktoś sobie okrutnie zażartował, ale on nie dostrzegał w tym nic zabawnego. Nie w swojej obecnej sytuacji. Zrobił krok w stronę wind. Drzwi do męskiej toalety zafalowały, zamgliły się jak przednia szyba w zimie i zmieniły kształt. Napis na nich też się zmienił. Teraz brzmiał: TOWARZYSTWO INFORMACYJNE W pokoju tysiąc pięćset czterdzieści cztery miało się znajdować biuro doradcze, które wysłało Talbotowi zaproszenie na dobrej jakości papierze w odpowiedzi na jego zainteresowanie niezobowiązującym, lecz starannie sformułowanym ogłoszeniem w „Forbes”. Talbot otworzył drzwi i wszedł. Recepcjonistka za tekowym biurkiem uśmiechnęła się do niego, a jego spojrzenie objęło jednocześnie dołeczki, które pojawiły się w jej policzkach, i jej nogi, bardzo ładne gładkie nogi, skrzyżowane i obramowane biurkiem. – Pan Talbot? Skinął głową. – Lawrence Talbot. Znowu się uśmiechnęła. – Pan Demeter natychmiast pana przyjmie. Ma pan ochotę na coś do picia? Kawa? Coś zimnego?

Talbot uświadomił sobie, że dotyka marynarki w miejscu, gdzie w wewnętrznej kieszeni leżała koperta. – Nie. Dziękuję. Recepcjonistka wstała i podeszła do drzwi gabinetu w chwili, gdy Talbot spytał: – Co pani robi, kiedy ktoś spuszcza wodę w pani biurku? Nie starał się jej przypodobać. Był zły. Kobieta odwróciła się i spojrzała na niego. W tym spojrzeniu była tylko cisza, nic więcej. – Pan Demeter czeka na pana. Otworzyła drzwi i odsunęła się na bok. Talbot przeszedł obok niej i poczuł zapach mimozy. Wystrój gabinetu kojarzył się z czytelnią ekskluzywnego męskiego klubu. Dostatek od pokoleń. Głęboka cisza. Ciemne, grube drewno. Podwieszony sufit z dźwiękochłonnych płytek na prowadnicach, ukrywający pustą przestrzeń i prawdopodobnie przewody elektryczne. Za ciągnącym się przez całą ścianę oknem widniało nie miasto, lecz zatoka Hanauma na O’ahu i Koko Head. Czyste fale w kolorze akwamaryny nadpełzały jak węże, unosiły się jak kobry z białymi kapturami, spadały i atakowały rozżarzoną żółtą plażę jak żmije. To nie było okno, w tym biurze nie było okien. To była fotografia. Prawdziwa wielowymiarowa fotografia, ani projekcja, ani hologram. Ta ściana wychodziła na jakieś zupełnie inne miejsce. Talbot nie znał się na egzotycznej florze, ale był pewien, że wysokie drzewa o liściach jak brzytwy na skraju plaży wyglądają identycznie jak te w książkach opowiadających o okresie karbonu, przed wyjściem jaszczurów na ląd. To, co widział, znikło bardzo dawno temu. – Pan Talbot! Miło, że pan przyszedł. John Demeter. Demeter wstał z fotela z wysokim oparciem i wyciągnął rękę. Talbot ją ujął. Uścisk był mocny i chłodny. – Zechce pan usiąść – zachęcił Demeter. – Coś do picia? Może kawa albo coś zimnego? Talbot pokręcił głową; Demeter dał znak recepcjonistce, która zamknęła za sobą drzwi – mocno, płynnie, bezgłośnie. Talbot przyjrzał się uważnie Demeterowi, siadając naprzeciwko niego. Mężczyzna przekroczył pięćdziesiątkę, ale zachował bujną czuprynę, która spadała mu na czoło siwymi falami. Niebieskie przejrzyste oczy, regularne jowialne rysy, szerokie i szczere usta. Wysportowany. Ciemnobrązowy garnitur szyty na zamówienie. Demeter usiadł swobodnie i skrzyżował nogi, ukazując czarne

skarpetki, sięgające wysoko nad kostki. Buty miał wypastowane na wysoki połysk. – Fascynujące są te drzwi do pańskiego biura – zauważył Talbot. – Będziemy rozmawiać o moich drzwiach? – Nie, jeśli pan nie chce. Nie po to tu przyszedłem. – Nie chcę. Przedyskutujmy pański problem. – Pańskie ogłoszenie mnie zaintrygowało. Demeter uśmiechnął się krzepiąco. – Czterech copywriterów pracowało ciężko nad właściwym doborem słów. – Dzięki temu biznes się kręci. – Biznes właściwego rodzaju. – Skupił się pan na inteligentnych inwestycjach. Duża rezerwa. Konserwatywne portfolio, niewiele atrakcji, stały wzrost. Stare mądre sowy. Demeter złożył palce w wieżyczkę i skinął głową – wyrozumiały wujek. – W samo sedno: stare mądre sowy. – Potrzebuję informacji. Pewnych wyjątkowych informacji. Na ile dyskretna jest pańska firma? Przyjazny wujek, stara mądra sowa i serdeczny biznesmen zrozumiał wszystkie pominięte słowa, kryjące się w tym pytaniu. Skinął głową kilka razy, potem uśmiechnął się i powiedział: – Rzeczywiście sprytne te moje drzwi, prawda? Miał pan zupełną rację. – Bardzo oględna odpowiedź. – Miejmy nadzieję, że więcej wyjaśnia, niż zaciemnia. Talbot usiadł swobodniej. – To mi wystarczy. – Świetnie. Zatem może przejdziemy do konkretów? Ma pan pewne kłopoty ze śmiercią. Czy właściwie to określiłem? – Oględnie. – Jednakże... – Tak. Namierzył pan problem. – Ale pana problemy są... dość niezwykłe... – Trafiony. Demeter wstał i obszedł pokój, dotykając astrolabium na półce, karafki z rżniętego szkła na kredensie, numerów „London Timesa” spiętych razem za pomocą drewnianego uchwytu. – Specjalizujemy się wyłącznie w informacjach. Możemy dostarczyć panu to, czego pan potrzebuje, ale wykorzystanie ich zależy od pana.

– Jeśli będę miał modus operandi, załatwię to bez trudu. – Zaoszczędził pan co nieco. – Co nieco. – Konserwatywne portfolio? Niewiele atrakcji, głównie stały wzrost? – Trafiony, zatopiony. Demeter wrócił i znowu usiadł. – Zatem dobrze. Jeśli zechce pan opisać bardziej szczegółowo, czego pan oczekuje – ogólny zarys znam z pańskiego listu, ale muszę mieć precyzyjne wyszczególnienie do umowy – myślę, że zdołam dostarczyć niezbędne dane do rozwiązania pańskiego problemu. – Za jaką cenę? – Najpierw określmy, czego pan sobie życzy, dobrze? Talbot skinął głową. Demeter wcisnął guzik na popielniczce stojącej przy fotelu. Drzwi się otworzyły. – Susan, zechcesz zaprowadzić pana Talbota do gabinetu i zaopatrzyć go w materiały piśmiennicze? Recepcjonistka uśmiechnęła się i stanęła przy drzwiach, czekając, aż Talbot za nią pójdzie. – I przynieś panu Talbotowi coś do picia, jeśli zechce… Może kawy? Jakiś zimny napój? Talbot nie zareagował na propozycję. – Mogę potrzebować nieco czasu, żeby dobrać właściwe słowa. Być może czeka mnie praca równie ciężka jak waszych copywriterów. To trochę potrwa. Wrócę do domu i przyjdę jutro. Demeter się stropił. – To by było kłopotliwe. Dlatego zapewniamy ciche miejsce, w którym może się pan zastanowić. – Woli pan, żebym został i zrobił to od razu. – Trafiony. – Jeśli wrócę jutro, może być pan toaletą. – Trafiony, zatopiony. – Chodźmy, Susan. Przynieś mi szklankę soku pomarańczowego, jeśli go macie. Talbot wyszedł z gabinetu przed recepcjonistką. Poprowadziła go korytarzem, którego wcześniej nie widział. Zatrzymała się przed jakimiś drzwiami i otworzyła je. W niewielkim pomieszczeniu stał sekretarzyk i wygodny fotel. Grała muzyka relaksacyjna.

– Przyniosę sok – powiedziała Susan. Talbot wszedł i usiadł. Po długiej chwili napisał na kartce pięć słów. Dwa miesiące później, po wielu wizytach milczących posłańców – którzy przynosili szkice umowy do akceptacji i znowu wracali z poprawkami, a potem z nowymi propozycjami i z kolejnymi wersjami, aż w końcu z podpisaną przez Demetera ostateczną umową, którą Talbot przeczytał, parafował i podpisał – a zatem dwa miesiące później ostatni milczący posłaniec przyniósł mapę. Tego samego dnia Talbot wpłacił ostatnią ratę na rzecz Towarzystwa Informacyjnego. Już przestał się zastanawiać, ile może być warte piętnaście wagonów kukurydzy, hodowanej dokładnie według obyczajów plemienia Zuni. Dwa dni później w niewielkiej notce na drugiej stronie „New York Timesa” można było przeczytać, że piętnaście wagonów produktów rolnych jakimś cudem zniknęło z bocznicy pod Albuquerque. Rozpoczęto dochodzenie. Mapa była bardzo szczegółowa; wyglądała na aktualną. Talbot spędził kilka dni nad Anatomią Graya, a kiedy uznał, że Demeter i jego organizacja byli warci oszałamiającej kwoty, zadzwonił. Telefonistka z międzymiastowej połączyła go z centralą międzypaństwową, a on, udzieliwszy jej wskazówek, zaczekał, aż zostanie nawiązane pełne trzasków połączenie. Kiedy po drugiej stronie odezwał się Budapeszt, polecił telefoniście zadzwonić, odczekując dwadzieścia sygnałów – dwa razy dłużej, niż zezwalały przepisy. Po dwudziestym właściciel numeru podniósł słuchawkę. Jakby za sprawą cudu hałas w tle ucichł i głos Victora rozległ się tak wyraźnie, jakby dobiegał z drugiego końca pokoju: – Tak! Halo! – Zniecierpliwiony i naburmuszony jak zawsze. – Victor, tu Larry Talbot. – Skąd dzwonisz? – Ze Stanów. Co u ciebie? – Dużo pracy. Czego chcesz? – Mam pewien plan. Chcę wynająć ciebie i twoje laboratorium. – Zapomnij. Właśnie zbliżam się do finalnego etapu projektu i nie chcę się rozpraszać. Talbot usłyszał w jego głosie zapowiedź rzucenia słuchawką i szybko wpadł mu w słowo: – Ile czasu przewidujesz? – Do czego? – Do zakończenia projektu. – Jeszcze pół roku. Osiem do dziesięciu miesięcy, jeśli sprawa się skomplikuje.

Powiedziałem, zapomnij. Nie jestem dostępny. – Przynajmniej porozmawiajmy. – Nie. – Coś mi się pomyliło czy jesteś mi coś winien? – Po takim czasie wyjeżdżasz z długami? – Rosną z czasem. Zapadła długa cisza, w której Talbot słyszał martwą przestrzeń, kradzioną z ich połączenia. W końcu zaczął podejrzewać, że jego rozmówca rzucił słuchawką. Aż wreszcie: – Dobra. Porozmawiamy. Ale musisz do mnie przyjechać, jestem zbyt zajęty, żeby się tłuc samolotami. – Świetnie. Mam dużo czasu. – Odczekał chwilę i dodał: – Nic oprócz czasu. – Po pełni, Larry. – Te słowa zostały wypowiedziane z wielkim naciskiem. – Oczywiście. Spotkamy się tam, gdzie ostatnio, o tej samej porze, trzydziestego tego miesiąca. Pamiętasz? – Pamiętam. Świetnie. Dziękuję. To dla mnie dużo znaczy. Brak odpowiedzi. – Co u twojego ojca? – spytał Talbot łagodniej. – Do widzenia, Larry – powiedział Victor i odłożył słuchawkę. Spotkali się trzydziestego tego miesiąca, w bezksiężycową noc o północy na pogrzebowej barce, kursującej między Budą i Pesztem. Noc była dokładnie taka, jak trzeba: zimna mgła nadpłynęła jak falująca kurtyna nad Dunaj z Belgradu. Podali sobie ręce pod stertą tanich drewnianych trumien i zawahawszy się przez chwilę, uścisnęli jak bracia. – No dobra, już to powiedz, skróć moją mękę – rzucił Talbot, uśmiechając się ledwo dostrzegalnie w mżącym świetle latarni. Victor wyszczerzył zęby i wymamrotał złowrogo: Nawet czystego serca człek, co przed snem się modli do Boga, zmieni się w wilka, gdy księżyc lśni i kwitnie wilcza jagoda. – Do nabycia w dobrych sklepach muzycznych – mruknął Talbot z grymasem. – Nadal się modlisz przed snem?

– Przestałem, kiedy do mnie dotarło, że to nie działa. – Hej. Nie narażamy się tu na zapalenie płuc, żeby pogadać o słabych wierszach. Zmarszczki zmęczenia na twarzy Talbota ułożyły się w grymas pozbawiony radości. – Victorze, potrzebuję twojej pomocy. – Wysłucham cię, Larry. Nic więcej nie obiecuję. Talbot rozważył to ostrzeżenie i zaczął: – Trzy miesiące temu odpowiedziałem na ogłoszenie w „Forbes”, magazynie biznesowym. Towarzystwo Informacyjne. Sprytnie sformułowane, w bardzo powściągliwym tonie, niewielkie, w dyskretnym miejscu. Widoczne tylko dla tych, którzy potrafią je odczytać. Nie będę cię zanudzać szczegółami, ale – ogólnie mówiąc – było tak: odpowiedziałem na ogłoszenie i jak najoględniej przedstawiłem im mój problem, ale bez popadania w kompletną tajemniczość. Ogólniki o dobrym zarobku. Miałem nadzieję. No więc zaryzykowałem. Odpowiedzieli zaproszeniem na spotkanie. Myślałem, że to następny fałszywy trop… Bóg mi świadkiem, że zaliczyłem ich sporo. Victor zapalił sobranie black & gold i wypuścił wonny dym, który podryfował w dal we mgle. – Ale poszedłeś. – Poszedłem. Osobliwe miejsce, wyrafinowany system ochrony. Miałem mocne przeczucie, że pochodzą z… no, nie jestem pewien skąd… ani z jakich czasów. Spojrzenie Victora stało się nagle cięższe o kilowaty zainteresowania. – Z jakich czasów, powiadasz? Podróżnicy w czasie? – Nie wiem. – Czekałem na coś takiego, wiesz? To nieuniknione. I z pewnością w końcu się ujawnią. – Zamilkł i znów pogrążył się w milczeniu. Talbot bezceremonialnie przywrócił go do rzeczywistości: – Nie wiem, Victorze. Naprawdę. Ale nie to mnie w tej chwili interesuje. – A, racja. Przepraszam. Mów dalej. Spotkałeś się z nimi… – Z niejakim Demeterem. Myślę, że to może być jakiś trop. To nazwisko. Choć wtedy o tym nie pomyślałem. Nazwisko jak nazwisko. Wiele lat temu był taki kwiaciarz w Cleveland. Ale potem, kiedy je sprawdziłem… Demeter, bogini ziemi, grecka mitologia… żadnych związków. Przynajmniej nie wydaje mi się. No więc porozmawialiśmy. On zrozumiał mój problem i powiedział, że przyjmie to zlecenie, ale chciał, żebym wyszczególnił na piśmie, czego od niego wymagam, potrzebował tego do spisania umowy, ale na pewno mógłby mieć… miał takie

okno, Victorze, a za nim… Victor pstryknął palcami, wrzucając papierosa prosto do czarnego jak krew Dunaju. – Larry, bredzisz. Talbot urwał. Victor miał rację. – Liczę na ciebie. Obawiam się, że tracę zapał. – Dobrze, spokojnie. Opowiedz mi resztę i zobaczymy. Wyluzuj. Talbot skinął głową z wdzięcznością. – Opisałem charakter mojego zlecenia. Użyłem tylko pięciu słów. Sięgnął do kieszeni płaszcza i wyjął złożoną kartkę. Podał ją towarzyszowi. Victor rozłożył ją i przeczytał w mdłym świetle latarni: GEOGRAFICZNE WSPÓŁRZĘDNE POŁOŻENIA MOJEJ DUSZY Victor patrzył na te dwa wersy jeszcze długo po tym, jak ich znaczenie do niego dotarło. Gdy oddawał kartkę Talbotowi, wydawał się bardziej ożywiony. – Nigdy się nie poddajesz, co, Larry? – A twój ojciec się poddał? – Nie. – Twarz Victora ściął teraz nagły smutek. – I właśnie dlatego, że się nie poddał, od szesnastu lat leży w katatonii – dodał po chwili z trudem. Zamilkł. W końcu powiedział cicho: – Nie zaszkodzi wiedzieć, kiedy się wycofać, Larry. Nie zaszkodzi. Czasami po prostu trzeba odpuścić. Talbot prychnął cicho, z konsternacją. – Łatwo ci powiedzieć, stary. Ty umrzesz. – To nie fair, Larry. – Więc mi pomóż, do cholery! Jeszcze nigdy nie dotarłem tak daleko, starając się z tego wykaraskać. Teraz cię potrzebuję. Ty się na tym znasz. – A próbowałeś w 3M, Rand albo nawet General Dynamics? Mają tam dobrych fachowców. – Wal się. – Dobra, przepraszam. Pozwól mi się zastanowić. Pogrzebowa barka sunęła przez niewidoczną wodę – bezszelestna, otulona całunem mgły, bez Charona, bez Styksu, zwykła publiczna komunikacja, wysypisko niedokończonych zdań, niespełnionych obowiązków, niezrealizowanych marzeń. Poza tymi dwoma inni jej pasażerowie zostawili

decyzje i desperacje za sobą. – Możemy to załatwić mikrotelemetrią – odezwał się Victor cicho, mówiąc w równym stopniu do siebie jak do Talbota. – Albo za pomocą bezpośrednich technik mikrominiaturyzacji, albo zmniejszając serwomechanizm z czujnikiem, zdalnym sterowaniem i napędem naprowadzająco-manipulującym. Podać w roztworze soli fizjologicznej do krwiobiegu. Wprowadzić cię w stan półsnu elektronicznie i/lub podłączyć się pod twoje nerwy, żebyś mógł kontrolować urządzenie tak, jakbyś w nim był… świadome przeniesienie punktu widzenia. Talbot patrzył na niego z nadzieją. – Nie. Zapomnij – dodał Victor. – Na nic. Myślał dalej. Talbot sięgnął do kieszeni kurtki i wyjął papierosy. Zapalił jednego i stał w milczeniu, czekając. Z Victorem zawsze tak było. Musiał znaleźć drogę w analitycznym labiryncie. – Może ekwiwalent biotechniczny: specjalnie dostosowany mikroorganizm czy pocisk… podany w formie zastrzyku… łącze telepatyczne. Nie. Za dużo wad: ewentualny konflikt ego i kontroli, pogorszenie percepcji. Może należy wprowadzić organizm żyjący w koloniach dla wielorakiego punktu widzenia. – Pauza i: – Nie. Na nic. Talbot zaciągnął się papierosem; kłęby tajemniczego wschodniego dymu zawirowały mu w płucach. – A może… załóżmy dla dobra dyskusji – podjął Victor – że w każdym plemniku do pewnego poziomu istnieje ego/id. Już zresztą tak zakładano. Podnieść świadomość komórki i powierzyć jej misję… zapomnij, metafizyczne brednie. Cholera, cholera, cholera… Larry, to wymaga czasu i zastanowienia. Idź stąd, daj mi pomyśleć. Skontaktuję się z tobą. Talbot zgniótł papierosa o reling i wydmuchnął ostatnią smużkę dymu. – Dobrze. Zakładam, że zainteresowałeś się na tyle, żeby nad tym popracować. – Jestem naukowcem. To znaczy, że złapałem przynętę. Musiałbym być idiotą, żeby jej nie złapać… To się odnosi bezpośrednio do tego, co… co mój ojciec… – Rozumiem. Zostawię cię samego. Poczekam. Resztę drogi przebyli w milczeniu. Jeden myślał nad rozwiązaniami, drugi rozważał problemy. Rozstając się, wymienili uścisk. Następnego ranka Talbot wrócił samolotem i przeczekał pełnię, wiedząc, że nie warto się modlić. To tylko zaciemniało obraz sytuacji. I gniewało bogów. Gdy zadzwonił telefon, Talbot podniósł słuchawkę, wiedząc, kogo usłyszy.

Od ponad dwóch miesięcy zgadywał za każdym razem. – Pan Talbot? Tu Western Union. Mamy dla pana telegram z Moldavy w Czechosłowacji. – Proszę przeczytać. – Jest bardzo krótki. Oto on: „Przyjeżdżaj natychmiast. Szlak został wyznaczony”. Podpisano: „Victor”. Talbot wyruszył niespełna godzinę później. Prywatny samolot czekał w gotowości od jego powrotu z Budapesztu. Walizka, spakowana na siedemdziesiąt dwa dni, stała przy drzwiach z aktualnym paszportem i wizami w wewnętrznej kieszeni. Po jego wyjściu mieszkanie jeszcze przez jakiś czas drżało od echa trzaśnięcia drzwiami. Lot dłużył się w nieskończoność, jakby miał się nigdy nie skończyć. Ale Talbot wiedział, że trwa dłużej, niż powinien. Odprawa – pomimo rządowych upoważnień (arcydzieł fałszerstwa) i łapówek – przeciągała się sadystycznie za sprawą trzech wąsatych urzędników niskiej rangi, bezpiecznych i rozkoszujących się swoją chwilową władzą. Naziemne urzędy nie zasługiwały na miano opieszałych. Były jak człowiek melasa, który nie może biec, dopóki się nie rozgrzeje, a kiedy się rozgrzeje, staje się zbyt miękki, żeby biec. Jak się można było spodziewać – niczym w najbardziej emocjonującym rozdziale taniej powieści grozy – w górach rozpętała się potężna burza z piorunami, gdy stareńkiego tourera dzieliło już tylko kilka kilometrów od miejsca, do którego zmierzał Talbot. Nawałnica uniosła się nad stromą przełęczą, spadła z nieba czarna jak grób i przesunęła się nad jezdnią, zasłaniając wszystko. Kierowca, milczący mężczyzna, którego akcent zdradzał serbskie pochodzenie, skierował wielką landarę na sam środek szosy, prowadząc ją z ostrożnością jeźdźca rodeo, z rękami wysoko na kierownicy. – Proszę pana… – Tak? – Robi się gorzej. Zawracać? – Daleko jeszcze? – Jakieś siedem kilometrów. Światła reflektorów uchwyciły moment, w którym małe drzewo zaczęło się przewracać na szosę. Kierowca szarpnął kierownicą i przyspieszył. Śmignęli przed siebie, a nagie gałęzie zgrzytnęły o karoserię jak paznokcie o tablicę. Talbot uświadomił sobie, że wstrzymuje oddech. Śmierć była mu niedostępna, ale groza

chwili sprawiła, że o tym zapomniał. – Muszę się tam dostać. – To jadę. Spokojnie. Talbot usiadł wygodnie. W lusterku wstecznym zauważył, że Serb się uśmiecha. Uspokojony wyjrzał przez okno. Gałęzie błyskawic przeszywały ciemności, wydobywając z otaczającego krajobrazu złowrogie, niepokojące kształty. W końcu dotarli na miejsce. Laboratorium – niepasujący tu modernistyczny kubik, biały jak kość na tle złowrogich (znowu) bazaltowych, niebosiężnych skał – wznosiło się wysoko nad drogą pełną wykrotów. Sunęli pod górę przez wiele godzin, a teraz Karpaty otoczyły ich jak drapieżniki, czekające na odpowiednią chwilę. Kierowca z trudem pokonał ostatnie trzy kilometry drogi; opływał ich nurt ciemnej, niosącej ziemię i gałęzie wody. Victor czekał na Talbota. Bez żadnego powitania kazał współpracownikowi wziąć walizkę i pospiesznie zaprowadził go do podziemnej sali, w której pół tuzina techników krzątało się żwawo przy swoich zadaniach, krążąc między licznymi szeregami kontrolek a wielką szklaną taflą, zwisającą na grubych kablach z sufitu. Powietrze było przesycone napięciem; Talbot wyczuwał je w szybkich zerknięciach, rzucanych na niego przez techników, w sposobie, w jaki Victor prowadził go za ramię, w niezwykłej wyścigowej gotowości osobliwie wyglądających maszyn, wokół których kręcili się mężczyźni i kobiety. Z zachowania Victora wyczuł także, że w tym laboratorium narodzi się coś nowego i cudownego. Że może… w końcu… po tak strasznie długim mroku… w tym wykładanym białymi kafelkami pomieszczeniu czeka na niego spokój. Victor wręcz pękał z chęci przemówienia. – Ostatnie poprawki – wyjaśnił, wskazując dwie kobiety pracujące nad dwoma podobnymi aparatami, zamontowanymi naprzeciwko siebie na ścianach przed szklaną taflą. Według Talbota wyglądały jak bardzo skomplikowane miotacze laserowe. Kobiety z wolna obracały je w lewo i prawo na przegubach przy akompaniamencie elektrycznego szumu. Victor pozwolił mu przyglądać się im przez długą chwilę, po czym powiedział: – Nie lasery. Grasery. Stymulujące emisję promieniowania wzmacniacze promieni gamma. Zwróć na nie uwagę, to co najmniej połowa rozwiązania twojego problemu. Pracownice laboratorium wykonały – poprzez szklaną taflę – strzał próbny przez

całe pomieszczenie i skinęły do siebie głowami. Potem starsza, koło pięćdziesiątki, zawołała do Victora: – Ustawione, doktorze! Victor machnął do niej ręką i odwrócił się do Talbota. – Byłoby gotowe wcześniej, gdyby nie ta przeklęta burza. Ciągnie się od tygodnia. Nie przeszkodziłaby nam, ale jakiś zabłąkany piorun uderzył w nasz główny transformator. Od kilku dni mamy problemy z energią elektryczną i trochę potrwało, zanim znowu doprowadziliśmy wszystko do idealnej sprawności. W ścianie galerii po prawej od Talbota otworzyły się drzwi. Odchylały się powoli, jakby były ciężkie, a osobie za nimi brakowało sił. Żółta emaliowana tabliczka na drzwiach głosiła grubymi czarnymi literami po francusku: „URZĄDZENIA OBSŁUGIWANE PRZEZ PERSONEL ZNAJDUJĄ SIĘ ZA TYMI DRZWIAMI”. W końcu drzwi otworzyły się zupełnie i Talbot ujrzał tablicę ostrzegawczą po ich drugiej stronie: UWAGA! PROMIENIOWANIE Pod napisem widniał trójkąt z trójramiennym symbolem. Talbot pomyślał o Ojcu, Synu i Duchu Świętym. Właściwie bez powodu. Potem ujrzał napis pod spodem i znalazł racjonalne uzasadnienie: „OTWARCIE TYCH DRZWI NA DŁUŻEJ NIŻ 30 SEKUND SPOWODUJE REWIZJĘ I URUCHOMIENIE PROCEDUR BEZPIECZEŃSTWA”. – Martwisz się burzą? – spytał, ciągle przyglądając się napisowi. – Nie martwię się – odparł Victor. – Ale jestem ostrożny. Nie ma wprawdzie możliwości, aby miała w jakikolwiek sposób przeszkodzić w eksperymencie, chyba że zaliczymy kolejne bezpośrednie uderzenie, w co wątpię – przedsięwzięliśmy specjalne środki ostrożności – lecz nie chciałbym, żeby w trakcie strzału zabrakło nam prądu. – Strzału? – Zaraz wszystko wyjaśnię. Nawet muszę, żeby poinformować twoją miniaturkę. – Victor uśmiechnął się na widok zaskoczenia Talbota. – Nie martw się o to. W drzwiach stanęła stara kobieta w fartuchu laboratoryjnym, najwyraźniej czekając, aż skończą rozmawiać. Victor spojrzał na nią. – Tak, Nadiu? Talbot przyjrzał się jej. W jego żołądku zaczął padać kwaśny deszcz.

– Wczorajsze znaczne wysiłki były ukierunkowane na znalezienie przyczyny niestabilności horyzontalnej silnego pola – powiedziała cicho bezbarwnym tonem, jakby czytała fragment jakiegoś naukowego raportu. – Rozkalibrowanie wiązki pomocniczej przeszkodziło w skutecznej ekstrakcji. – Koło osiemdziesiątki, bez wątpienia. Szare oczy, zapadnięte w fałdach pomarszczonego ciała koloru wątrobianki. – Po południu akcelerator został wyłączony w celu przeprowadzenia kilku napraw. – Zniszczona, zmęczona, pochylona, worek ze zbyt wieloma kośćmi. – Supersonar w C48 ma wymienioną część komory próżniowej, była nieszczelna. – Talbot cierpiał straszny ból. Wspomnienia napadały na niego dzikimi hordami, ciemna fala mrówek, szarpiących żuwaczkami wszystko, co miękkie, skulone i bezbronne w jego mózgu. – Straciliśmy dwie godziny dostępu do wiązki podczas nocnej zmiany, ponieważ padła cewka w nowym zaworze próżniowym w korytarzu transferowym. – Matka…? – wyszeptał ochryple Talbot. Stara kobieta drgnęła gwałtownie, obejrzała się i jej oczy w kolorze popiołu nagle się rozszerzyły. – Victorze… – rzuciła ze zgrozą. Talbot nawet nie drgnął, ale Victor przytrzymał go za ramię. – Dziękuję, Nadiu, idź do stacji docelowej B i rejestruj wiązki wtórne. Już! Staruszka minęła ich chwiejnym krokiem i szybko znikła w innych drzwiach w przeciwległej ścianie, które otworzyła przed nią młodsza kobieta. Talbot spojrzał za nią ze łzami w oczach. – O Boże, Victor, to była… – Nie, Larry, nie. – Tak. Boże, pomóż, to ona! Ale jak, Victorze, w jaki sposób? Victor odwrócił go ku sobie i wolną ręką uniósł mu brodę. – Spójrz na mnie, Larry. Cholera, mówię, spójrz na mnie: to nie ona. Pomyliłeś się. Ostatni raz, gdy Lawrence Talbot płakał, nastąpił rankiem po przebudzeniu ze snu pod krzakami hortensji w ogrodzie botanicznym obok Muzeum Sztuki w Minneapolis, gdy ujrzał obok siebie coś zakrwawionego i nieruchomego. Pod paznokciami miał mięso, ziemię i krew. Wtedy wpadł na pomysł zakuwania się w kajdany, z których się uwalniał, gdy wrócił mu właściwy stan świadomości. Teraz znowu zachciało mu się płakać. Nie bez powodu. – Zaczekaj tu chwilę – rzucił Victor. – Larry? Zaczekasz tu na mnie? Za moment wracam.

Talbot skinął głową, odwracając twarz, i Victor odszedł. Talbot stał, wstrząsany falami bolesnych wspomnień. W przeciwległej ścianie pomieszczenia otworzyły się drzwi i do środka zajrzał technik w białym fartuchu. W ogromnej sali za drzwiami widać było masywną maszynerię. Tytanowe elektrody. Stożki z nierdzewnej stali. Wydawało mu się, że to rozpoznaje: akcelerator wstępny Cockrofta-Waltona. Victor wrócił ze szklanką mlecznego płynu. Podał ją Talbotowi. – Victor… – odezwał się stojący w drzwiach technik. – Wypij – rzucił Victor Talbotowi i spojrzał na technika. – Gotowe. Victor pomachał do niego. – Odczekaj jakieś dziesięć minut, a potem daj nam znać przy pierwszym przesunięciu fazy. Technik skinął głową i zniknął za drzwiami, które zamknęły się, ukrywając imponującą aparaturę. – A to była druga połowa tego mistycznego, magicznego rozwiązania twojego problemu – oznajmił fizyk, uśmiechając się niczym dumny ojciec. – Co wypiłem? – Coś, co cię ustabilizuje. Nie chcę, żebyś miał halucynacje. – To nie były halucynacje. Jak miała na imię? – Nadia. Mylisz się, nigdy wcześniej jej nie widziałeś. Czy kiedykolwiek cię okłamałem? Jak długo się znamy? Jeśli mamy przez to przejść, musisz mi ufać. – Dam radę. Mleczny płyn już zaczął działać. Rumieniec znikł z twarzy Talbota, jego dłonie przestały drżeć. Victor stał się nagle bardzo surowy – naukowiec, który nie ma czasu się rozpraszać, bo musi przekazać informacje. – Dobrze. Przez chwilę sądziłem, że poświęciłem mnóstwo czasu na… hm… – I znowu uśmiechnął się przelotnie. – Ujmę to tak: przez chwilę sądziłem, że nikt nie przyjdzie na moją imprezę. Talbot zachichotał nerwowo i poszedł za Victorem do szeregu monitorów zamontowanych w ruchomych rusztowaniach w kącie pomieszczenia. – Dobrze. Teraz cię poinstruujemy. Victor włączył ekrany jeden po drugim, aż cała dwunastka rozbłysła, ukazując fragment matowych i masywnych instalacji. Na ekranie nr 1 znajdował się ciągnący się bez końca podziemny tunel w kolorze

złamanej bieli. Talbot, który w trakcie dwumiesięcznego oczekiwania sporo czytał, rozpoznał widok z sekcji prostej głównego pierścienia. Gigantyczne magnesy, zakrzywiające się we wstrząsoodpornych betonowych obudowach, polśniewały w przyćmionym świetle tunelu. Na ekranie nr 2 znajdował się korytarz liniaka. Na ekranie nr 3 widać było kaskadę prostowników akceleratora CockroftaWaltona. Ekran nr 4 ukazywał booster. Na ekranie nr 5 widniało wnętrze linii transferowej. Na ekranach nr 6–9 znajdowały się trzy eksperymentalne obszary celownicze oraz, mniejszy rozmiarami i zasięgiem, wewnętrzny obszar celowniczy stref mezonów, neutrin i protonów. Pozostałe trzy ekrany ukazywały sale badawcze w podziemnym kompleksie, z których ostatnia była tym pomieszczeniem, w jakim właśnie stał Talbot, wpatrzony w dwanaście ekranów, z których ostatni ukazywał Talbota wpatrzonego w dwanaście… Victor wyłączył monitory. – Co zobaczyłeś? Talbot myślał tylko o staruszce Nadii. To niemożliwe. – Larry! Co zobaczyłeś? – Z tego co widzę, wygląda to na akcelerator cząstek. Równie wielki jak synchrotron protonowy z CERN w Genewie. Victor spojrzał na niego z podziwem. – Trochę poczytałeś. – To było w moim interesie. – No, no. Zobaczmy, czy ja mogę zrobić wrażenie na tobie. Akcelerator CERN osiąga energię do trzydziestu trzech bewatronów. Pierścień pod tym pomieszczeniem może dać piętnaście gigaelektronowoltów. – Giga oznacza miliard. – Nie leniłeś się, naprawdę. Piętnaście miliardów elektronowoltów. Nie da się przed tobą niczego zataić, co? – Jest jedna taka rzecz. Victor patrzył na niego wyczekująco. – Potrafisz to zrobić? – Tak. Prognozy meteorologiczne świadczą, że oko jest już prawie nad nami. Mamy ponad godzinę, aż nadto na niebezpieczną część eksperymentu. – Ale potrafisz to zrobić?

– Tak, Larry. Nie lubię się powtarzać. – W tym stwierdzeniu nie było wahania, żadnego wcześniejszego „tak, ale…”. Victor trafił na trop. – Przepraszam. Trema. Ale skoro jesteśmy gotowi, po co ta indoktrynacja? Victor uśmiechnął się krzywo i wyrecytował: – Jako twój czarnoksiężnik wyruszę w ryzykowną i technicznie niewytłumaczalną podróż w górną stratosferę, by się naradzić, pokonwersować i w ogóle skumać się z kolegami czarnoksiężnikami. Talbot uniósł ręce. – Litości. – No więc dobrze. Uważaj. Nie zrobiłbym tego, gdybym nie musiał. Uwierz, nic bardziej mnie nie nudzi niż słuchanie własnych wykładów. Ale twoja miniaturka musi zyskać wszystkie dane, o których wiesz. Dlatego słuchaj. Teraz zaczyna się nudne – lecz niewiarygodnie pouczające – wyjaśnienie. Zachodnioeuropejski CERN – Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire – wybrał na siedzibę Wielkiej Maszyny Genewę. Holandia przegrała w wyścigu, ponieważ wszyscy wiedzieli, że niderlandzka kuchnia jest okropna. Sprawa drobna, acz znacząca. CEERN bloku wschodniego – Conseil de l’Europe de l’Est pour la Recherche Nucléaire – zostało zmuszone do wybrania tego odizolowanego miejsca wysoko w Białych Karpatach (a nie w o wiele bardziej przyjaznych i gościnnych miejscach jak Kluż w Rumunii, Budapeszt na Węgrzech lub Gdańsk w Polsce), ponieważ Victor, przyjaciel Talbota, wskazał to miejsce. W CERN działali Dahl, Widerøe, Goward, Adams i Reich, w CEERN – Victor. Siły były wyrównane. Victor miał prawo podejmowania decyzji. A zatem zbudowano laboratorium zgodnie z jego wymaganiami i akcelerator cząstek był większy od maszyny CERN. Był większy od czteromilowego pierścienia z Narodowego Laboratorium Przyspieszania Cząstek Elementarnych imienia Fermiego w Batavii w stanie Illinois. Tylko siedemdziesiąt procent eksperymentów przeprowadzanych w podziemnym laboratorium dotyczyło projektów sponsorowanych przez CEERN. Sto procent pracowników Victora było związanych osobiście z nim, nie z CEERN, nie z blokiem wschodnim, nie z filozofiami czy dogmatami… z człowiekiem. Dlatego trzydzieści procent eksperymentów przeprowadzonych w szesnastomilowym pierścieniu akceleratora było prywatnymi eksperymentami Victora. Jeśli CEERN o tym wiedziało – a było trudno się tego dowiedzieć – to nie protestowało.

Siedemdziesiąt procent owoców geniuszu to zawsze lepiej niż zero procent. Gdyby Talbot wcześniej wiedział, że Victor zmierza w kierunku aktualizacji zaawansowanych przełomowych teorii o naturze budowy cząstek fundamentalnych, nigdy by nie tracił czasu na partaczy i nieudaczników, którzy zmarnowali lata, usiłując rozwiązać jego problem, obiecywali wszystko, a nie dali nic. Ale dopóki Towarzystwo Informacyjne nie wyznaczyło szlaku – szlaku, który już przemierzył we wszystkich kierunkach z wyjątkiem tego nieoczekiwanego, który złączył cień z substancją, rzeczywistość z fantazją – Talbot nie miał zastosowania dla wyjątkowych talentów Victora. Podczas gdy CEERN pławiło się w cieple przyjemnego przekonania, że dzięki swojemu prywatnemu geniuszowi ma największe szanse w supertotalizatorze akceleratorowym, Victor wprowadzał swojego najdawniejszego przyjaciela w metodę, za której pomocą zamierzał obdarować go spokojem śmierci – metodę, dzięki której Lawrence Talbot miał odnaleźć swoją duszę, dzięki której miał wejść precyzyjnie i dokładnie w swoje ciało. – Rozwiązanie twojego problemu składa się z dwóch etapów. Po pierwsze, musimy stworzyć twoją idealną atrapę, sto tysięcy lub milion razy mniejszą od ciebie, oryginału. Po drugie, musimy ją urzeczywistnić, zmienić wizerunek w coś cielesnego, namacalnego, materialnego, coś, co istnieje. Miniaturowego ciebie z całą posiadaną przez ciebie rzeczywistością, wszystkimi wspomnieniami, całą wiedzą. Talbot słuchał go, ogarnięty błogością. Mleczny płyn wygładził wzburzone fale jego wspomnień. – Cieszę się, że problem nie był trudny. Victor łypnął na niego ponuro. – W przyszłym tygodniu wynajdę silnik parowy. Spoważniej. – To przez ten koktajl na wodzie z Lety. Victor zacisnął usta i Talbot zrozumiał, że musi się opanować. – Mów dalej, przepraszam. Victor zwlekał przez chwilę, by umocnić swoją pozycję za sprawą odrobiny wyrzutów sumienia, po czym podjął: – Pierwszą część problemu rozwiązaliśmy za pomocą wynalezionych przez nas graserów. Zrobimy twój hologram za pomocą fali wygenerowanej nie z elektronów atomu, lecz z jądra komórkowego… fali milion razy krótszej i o większej rozdzielczości niż laser. – Podszedł do wielkiej szklanej tafli, wiszącej na środku laboratorium, z graserami wycelowanymi w jej środek. – Podejdź tu.

Talbot poszedł za nim. – Czy to płyta holograficzna? – spytał. – To zwykła szklana płyta fotograficzna, prawda? – Nie to – powiedział Victor, dotykając trzymetrowego szklanego kwadratu. – To! Położył palec na środku płyty i Talbot pochylił się, żeby spojrzeć. Początkowo nie zobaczył niczego, potem zauważył nieznaczną skazę, a kiedy niemal dotknął nosem niedoskonałości na szklanej tafli, ujrzał delikatne prążki jak na powierzchni szala z delikatnej jedwabnej mory. Obejrzał się na Victora. – Płyta mikroholograficzna – wyjaśnił ten. – Mniejsza niż układ scalony. Tu uwięzimy twoją duszę, o biała twarzy, pomniejszoną milion razy do rozmiaru komórki, może czerwonej krwinki. Talbot zachichotał. – Błagam – rzucił Victor ze zmęczeniem. – Za dużo wypiłeś, i to przeze mnie. Jedźmy z tym koksem. Zanim się przygotujemy, dojdziesz do siebie… Modlę się tylko, żeby twoja miniaturka nie wyszła nam pijana. Ustawili go nagiego przed płytą fotograficzną. Starsza pracownica wycelowała w niego graser. Rozległ się cichy dźwięk, który Talbot wziął za odgłos ustawianego mechanizmu, a potem Victor powiedział: – Dobra, Larry, już. Talbot wytrzeszczył na nich oczy. – To wszystko? Jego reakcja rozbawiła i ucieszyła obie kobiety. – Wszystko – potwierdził Victor. Szybko poszło. Talbot nie widział nawet fali z grasera uwieczniającej jego wizerunek. – To wszystko? – powtórzył. Victor zaczął się śmiać. Zaraził całe laboratorium. Technicy trzymali się swoich przyrządów, a po policzkach Victora potoczyły się łzy. Wszyscy z trudem łapali oddech, tylko Talbot stał na tle szyby z minimalną skazą i czuł się jak przygłup. – To wszystko? – spytał znowu bezradnie. Po długiej chwili wszyscy wytarli oczy i Victor odprowadził go na bok. – Załatwione, Larry, jesteśmy gotowi. Zimno ci? Na nagim ciele Talbota pojawiły się równomiernie rozsiane kropeczki gęsiej skórki. Pracownica przyniosła mu fartuch. Stał i patrzył. Najwyraźniej przestał być obiektem zainteresowania.

Teraz stał się nim graser i holograficzna płytka na szybie. Chwila odprężenia przeminęła i na twarzach pracowników laboratorium znowu pojawiły się zmarszczki powagi i skupienia. Victor włożył słuchawki z mikrofonem. – Dobrze, Karl – powiedział. – Daj na pełną moc. Niemal natychmiast laboratorium wypełnił dźwięk włączanych generatorów. Był przykry dla uszu; Talbota rozbolały od niego zęby. Jęk wznosił się coraz wyżej – zawodzenie, które w końcu przestało być słyszalne. Victor dał znak młodszej pracownicy przy graserze za szklaną płytą. Pochyliła się raz, na chwilę, do wizjera, po czym włączyła aparaturę. Talbot nie zauważył promienia światła, ale rozległ się ten sam odgłos co wcześniej, a potem cichy pomruk i w miejscu, gdzie niedawno stał on, w powietrzu pojawił się hologram jego nagiej postaci naturalnej wielkości. Talbot spojrzał na Victora pytająco. Ten skinął głową i Talbot podszedł do projekcji, włożył w nią rękę, zbliżył się i zajrzał w przejrzyste brązowe oczy, zauważył rozszerzone pory na nosie, przyjrzał się sobie uważniej niż w lustrze. Poczuł się, jakby ktoś przeszedł po jego grobie. Victor rozmawiał z trzema technikami. Po chwili podeszli, żeby przyjrzeć się hologramowi. Zbliżyli się do niego ze światłomierzami i precyzyjnymi instrumentami, które najwyraźniej mogły oszacować wyrafinowanie i klarowność widmowej postaci. Talbot przyglądał się im, zafascynowany i przerażony. Wyglądało na to, że wyruszy w wielką życiową podróż do upragnionego celu: kresu. Jeden z techników dał znak Victorowi. – Czysty – powiedział ten do Talbota. A potem dodał do młodszej kobiety przy drugim graserze: – Jana! Zabierz to już. Kobieta włączyła silnik i cały aparat obrócił się na kołach o grubych oponach i wytoczył się z sali. Obraz Talbota, nagiego i bezbronnego, trochę smutny, gdy powoli płowiał i rozwiewał się jak poranna mgła, zupełnie znikł po wyłączeniu grasera. – Dobrze, Karl – powiedział Victor. – Teraz wnosimy podest. Zawęzić otwór i czekać na mój sygnał. – A do Talbota rzucił: – Oto twoja miniaturka, stary przyjacielu. Talbot doznał czegoś w rodzaju zmartwychwstania. Starsza kobieta wtoczyła na środek laboratorium półtorametrowy podest z nierdzewnej stali i ustawiła go tak, że malutki, wypolerowany na wysoki połysk szpic na jego czubku dotknął od spodu delikatnej skazy na szkle. Wyglądało to – i słusznie – jak finalny etap prawdziwego testu. Hologram naturalnej wielkości

służył sprawdzeniu doskonałości wizerunku. Teraz przyszła pora na stworzenie żywej istoty, nowego Lawrence’a Talbota, nagiego i wielkości pojedynczej komórki, obdarzonego dokładnie taką samą świadomością, inteligencją, wspomnieniami i pragnieniami jak sam Talbot. – Karl! Gotowy? – spytał Victor. Talbot nie usłyszał odpowiedzi, ale Victor skinął głową i dodał: – Dobrze, dawaj promień! Wszystko wydarzyło się tak szybko, że Talbot większość przegapił. Mikropionowy promień składał się z cząstek milion razy mniejszych od protonów, kwarków, mionów czy pionów. Victor nazywał je mikropionami. W ścianie otworzyła się szczelina, promień zmienił kierunek, przeszedł przez holograficzną skazę i zgasł, a szczelina się zamknęła. Trwało to przez jedną miliardową sekundy. – Zrobione – oznajmił Victor. – Nic nie widzę – powiedział Talbot i uświadomił sobie, że musi się wydawać tym ludziom śmieszny. No pewnie, że niczego nie widział. Nie było czego oglądać… gołym okiem. – Czy… on tam jest? – Jesteś tam – zapewnił go Victor. Dał znak laborantowi stojącemu przy ustawionych pod ścianą instrumentach w ochronnych niszach i mężczyzna podbiegł ze smukłą, lśniącą lufą mikroskopu. W sposób nie całkiem zrozumiały dla Talbota przypiął ją do malutkiego kolca na podeście i się cofnął, a Victor powiedział: – Część druga twojego problemu została rozwiązana. Sam się przekonaj. Lawrence Talbot podszedł do mikroskopu i manipulował pokrętłem tak długo, aż ujrzał lśniącą powierzchnię szpikulca oraz samego siebie w pełnej, nieskończenie zredukowanej krasie wpatrującego się w siebie samego. Rozpoznał się, choć widział tylko ogromne cyklopowe brązowe oko gapiące się na niego z gładkiego szklistego satelity zasłaniającego jego niebo. Pomachał. Oko mrugnęło. „No, to się zaczyna”, pomyślał. Lawrence Talbot stał na krawędzi gigantycznego krateru, którym był pępek Lawrence’a Talbota. Spojrzał w dół, w bezdenną czeluść z obumarłymi szczątkami pępowiny, tworzącymi pętle i wypukłości, gładkimi, falistymi i znikającymi w kompletnych ciemnościach. Stał gotowy do zejścia i wdychał zapach własnego ciała. Najpierw pot. Potem woń, która przypłynęła po nim. Woń penicyliny, jakby

zagryzł chorym zębem aluminiową folię. Woń aspiryny, kredowa i łaskocząca go we włoski w nosie jak przy uderzaniu o siebie dwiema gąbkami do ścierania tablicy. Woń rozkładającego się jedzenia, przetrawionego i zmieniającego się w odchody. Wszystkie te odory uderzyły w niego jak dzika symfonia mrocznych kolorów. Usiadł na wypukłej krawędzi pępka i zsunął się z niej. Natknął się na wypukłość, spadł o kilka metrów i znowu zaczął się zsuwać w mrok. Trwało to krótko, po chwili zatrzymał się na miękkiej, ustępliwej, nieco sprężystej tkance w miejscu związania pępka. Ciemność na dnie jamy nagle znikła; pępek wypełniło oślepiające światło. Talbot osłonił oczy i spojrzał z przepaści w niebo. Na niebie jarzyło się słońce jaśniejsze niż tysiąc nowych. Victor przesunął nad jamę lampę chirurgiczną, żeby mu pomóc – na ile mógł. Za blaskiem poruszały się jakieś cienie i Talbot wytężył wzrok, by je rozpoznać; wydało mu się ważne, żeby wiedzieć, co to. I przez ułamek chwili, zanim oczy zamknęły mu się, porażone blaskiem, wydało mu się, że wie. Ktoś go obserwował znad lampy chirurgicznej wiszącej nad nagim, znieczulonym ciałem Lawrence’a Talbota, śpiącego na stole operacyjnym. Ta stara kobieta, Nadia. Bardzo długo stał nieruchomo, myśląc o niej. Potem ukląkł i zaczął macać miękką tkankę, tworzącą dno wąwozu pępka. Wydało mu się, że pod powierzchnią coś się porusza, jak woda płynąca pod warstewką lodu. Położył się na brzuchu, osłonił oczy rękami i zbliżył twarz do martwej tkanki. Jakby spoglądał przez żelatynę. Drżąca błona, przez którą widział jamę zarośniętej żyły pępkowej. Nie było żadnej szczeliny. Przycisnął dłonie do gumowatej powierzchni; ustąpiła, ale niewiele. Zanim znajdzie skarb, musiał podążyć szlakiem wyznaczonym na mapie Demetera – obecnie spoczywającej na wieki w jego pamięci – a zanim ruszy tym szlakiem, musiał znaleźć dostęp do własnego ciała. Ale nie miał przy sobie niczego, czym mógłby się do niego włamać. Stojący u bram własnego ciała Lawrence Talbot czuł wzbierający w nim gniew. Jego życie było wypełnione bólem, poczuciem winy i zgrozą, było zmarnowanym wynikiem wydarzeń, na które nie miał wpływu. Pentagramy, pełnie, krew, ani pół kilo nadwagi dzięki diecie bogatej w białko, steroidy zdrowsze niż u przeciętnego dorosłego samca, poziom trójglicerydów i cholesterolu podręcznikowy. I śmierć omijała go z daleka. Ogarnął go gniew. Talbot usłyszał własny jęk bólu i runął przed siebie, zaczął szarpać obumarłą pępowinę zębami, które nawykły do takiego

zachowania. Przez mgłę krwi dotarło do niego, że szarpie własne ciało, i wydało mu się to odpowiednikiem samobiczowania. Zawsze outsider; przez całe dorosłe życie był outsiderem, a teraz ta furia sprawi, że nie będzie już odtrącony. Z demoniczną zaciekłością rwał skórę, aż błona ustąpiła i jego ciało stanęło przed nim otworem… Oślepił go wybuch światła, podmuch wiatru, przejście czegoś, co czekało tuż pod powierzchnią, usiłując się uwolnić, i na chwilę przed pogrążeniem się w nieświadomości zrozumiał, że Don Juan Castanedy powiedział prawdę: gęsty pęk białych, pajęczynopodobnych włókien zabarwionych złotem, włókien uczynionych ze światła, wystrzelił z zapadniętej żyły, wzniósł się i pomknął ku antyseptycznemu niebu. Metafizyczna, niewidzialna łodyga fasoli, która rosła nad nim coraz wyżej i wyżej, gdy jego oczy się zamknęły i osunął się w zapomnienie. Leżał na brzuchu, czołgał się przez zapadniętą żyłę drogą, którą żyły przebyły z worka owodniowego do płodu. Czołgał się jak zwiadowca piechoty, na łokciach i kolanach, pełzł, unosząc głową spłaszczony tunel tylko na tyle, żeby się przez niego przecisnąć. Wewnątrz było całkiem jasno – wewnątrz tego przesyconego złotym blaskiem świata zwanego Lawrence’em Talbotem. Mapa wyprowadziła go z zapadniętego tunelu przez niższy odcinek żyły głównej do prawego przedsionka, z niego przez prawą komorę, tętnicę płucną, zastawki do płuc, żyły płucne, potem przeprawił się na lewą stronę serca (lewy przedsionek, lewa komora), aortą – omijając trzy tętnice wieńcowe nad zastawkami aorty, w dół pod łukiem aorty, omijając tętnicę szyjną i inne aż do pnia trzewnego, gdzie tętnice rozchodziły się w chaosie rozgałęzień, potem tętnicą żołądkowo-dwunastniczą do żołądka, wątrobową do wątroby, śledzionową do śledziony. A stamtąd tętnicą trzustkową grzbietową do przepony, skąd miał się dostać tętnicą trzustkową wielką do samej trzustki. Tam zaś, wśród wysepek Langerhansa, znajdzie – zgodnie ze współrzędnymi geograficznymi od Towarzystwa Informacyjnego – to, co ukradziono mu bardzo dawno temu pewnej strasznej nocy podczas pełni. A znalazłszy, zapewni sobie wieczny sen, nie tylko fizyczną śmierć od srebrnej kuli, zatrzyma swoje serce – nie wiedział jak, ale to zrobi – i nastąpi koniec Lawrence’a Talbota, który stał się tym, czym się stał. Tam, w ogonie trzustki, zasilany krwią z tętnicy śledzionowej, znajduje się największy skarb. Wart więcej niż dublony, przyprawy i jedwabie, więcej niż lampy oliwne, w których Salomon uwięził dżinny – ostateczny, słodki wieczny spokój, wyzwolenie od bycia

potworem. Przeczołgał się przez parę metrów martwej żyły i wyjrzał na zewnątrz. Wisiał głową w dół w jaskini z ciemnopomarańczowej skały. Oswobodził ramiona, zaparł się nimi o to, co wyglądało jak sklepienie jaskini, i wydźwignął się z tunelu. Upadł ciężko, w ostatniej chwili usiłując się odwrócić, żeby wylądować na ramionach, w wyniku czego zaliczył paskudne uderzenie w bok szyi. Leżał przez chwilę, czekając, aż oprzytomnieje. Potem wstał i ruszył przed siebie. Za jaskinią znajdował się skalny próg; stanął na nim i spojrzał na rozciągający się przed nim krajobraz. Pod ścianą klifu leżał, okrutnie powykręcany, szkielet czegoś, co odlegle kojarzyło się z człowiekiem. Talbot bał się mu dokładniej przyjrzeć. Spojrzał na świat z martwej pomarańczowej skały, świat pofalowany jak topograficzny widok czołowego płata mózgu, wydobytego z obudowy czaszki. Niebo było jasnożółte, rozświetlone i przyjemne. Wielki kanion jego ciała wyglądał jak pozbawione horyzontu wysypisko martwych od tysiącleci kamieni. Talbot rozejrzał się i znalazł zejście ze skalnego progu. I tak zaczęła się jego wyprawa. Była tu woda, która trzymała go przy życiu. Najwyraźniej w tym wyschniętym i nieprzyjaznym pustkowiu padało częściej, niż można by się spodziewać na podstawie jego wyglądu. Talbot nie rozróżniał dni ani miesięcy, bo nie było nocy ani dnia – zawsze ta sama równomierna, cudowna złota świetlistość – ale wiedział, że wędrówka w dół centralnego grzbietu pomarańczowych gór zajęła mu prawie pół roku. Przez ten czas padało czterdzieści osiem razy albo – z grubsza licząc – dwa razy w tygodniu. Po każdej ulewie baptysteria z wodą napełniały się, a jeśli podeszwy jego bosych stóp pozostawały wilgotne, mógł iść bez zmęczenia. Jeżeli coś jadł, to nie pamiętał, jak często ani jaką postać przyjęło pożywienie. Nie widział żadnych innych oznak życia. Oprócz szkieletów rozsianych tu i tam pod murem z pomarańczowego kamienia. Często nie miały czaszek. W końcu znalazł przełęcz i ją przekroczył. Zszedł w niżej położone tereny pełne łagodnych wzniesień, a potem wędrował znowu w górę, trudnymi i wąskimi ścieżkami biegnącymi coraz wyżej i wyżej pod żarem lejącym się z nieba. Gdy dotarł na szczyt, ujrzał drogę zbiegającą po jego drugiej stronie, prostą, szeroką i wygodną. Zszedł szybko – wydawało się, że zajęło mu to tylko kilka dni. Schodząc w dolinę, usłyszał śpiew ptaka. Ruszył w jego stronę. Śpiew zaprowadził go na skraj krateru z wulkanicznej skały, całkiem sporego, osadzonego

nisko w trawie. Stanął na jego krawędzi i wspiął się po jego krótkim zboczu, by spojrzeć w dół. Krater stał się jeziorem. Z jego środka buchnął smród. Obrzydliwy i jakoś okropnie smutny. Śpiew rozbrzmiewał nadal; Talbot nie widział żadnego ptaka na tle złotego nieba. Od smrodu jeziora zrobiło mu się niedobrze. Potem, gdy siedział na skraju krateru, wpatrując się w jego głąb, dotarło do niego, że jezioro jest pełne martwych stworzeń, dryfujących brzuchami do góry. Sine i fioletowe jak uduszone niemowlę, z wolna obracały się w lekko marszczącej się szarej wodzie. Nie miały twarzy ani kończyn. Talbot zszedł na najniższą półkę z wulkanicznej skały i przyjrzał się martwym stworzeniom. Coś do niego podpłynęło. Cofnął się. To coś przyspieszyło, a gdy zbliżyło się do ściany krateru, wyłoniło się, śpiewając pieśń sójki, skręciło, by wyrwać kawał gnijącego ciała ze zwłok dryfującego martwego stworzenia, i zatrzymało się tylko na chwilę, jakby po to, żeby mu przypomnieć, że to jego teren, nie Talbota. Podobnie jak on ta ryba nie mogła umrzeć. Talbot długo siedział na krawędzi krateru, wpatrzony w nieckę, w której znajdowało się jezioro, i przyglądał się trupom umarłych nadziei, kołyszących się i obracających jak przeżarta przez robaki wieprzowina w szarej zupie. Po jakimś czasie wstał, zawrócił i ruszył w dalszą drogę. Płakał. Gdy w końcu dotarł na brzeg trzustkowego morza, znalazł mnóstwo rzeczy, które w dzieciństwie zgubił lub oddał: pomalowany na oliwkową zieleń drewniany karabinek na trójnogu, robiący tra-ta-ta, kiedy pociągnęło się za spust, zestaw żołnierzyków, dwie kompanie, Prusaków i Francuzów z miniaturowym Napoleonem Bonapartem, mikroskop ze szkiełkami, płytkami Petriego i stojakami z substancjami chemicznymi w ładnych buteleczkach z identycznymi nalepkami, butelkę po mleku pełną pensów z główką Indianina, pacynkę z głową małpki i imieniem Rosco wymalowanym na rękawiczce lakierem do paznokci, krokomierz, piękny obraz egzotycznego ptaka wykonany z prawdziwych piór, fajkę z kaczana kukurydzy, pudełko z gadżetami z audycji radiowych, tekturowe pudełko z zestawem „Mały detektyw” (proszek do zdejmowania odcisków palców, niewidzialny atrament i lista policyjnych kodów), zawleczkę, do której była chyba przytwierdzona plastikowa bomba, a kiedy ujął jej czerwoną, żebrowaną tylną część w obie dłonie, widział małe iskierki światła głęboko w części z ładunkiem wybuchowym, porcelanowy kubek z wizerunkiem biegnącej dziewczynki z psem, dekodującą odznakę z soczewką w środku czerwonej plastikowej tarczy.

Ale czegoś brakowało. Nie potrafił sobie przypomnieć czego, lecz wiedział, że to coś ważnego. Tak jak wiedział, że musi koniecznie rozpoznać mroczną postać, która przesunęła się za lampą chirurgiczną nad szybem pępka, wiedział też, że przedmiot, którego nie znalazł w tej kolekcji, był bardzo ważny. Wsiadł do łodzi, zakotwiczonej na brzegu morza trzustkowego, i włożył wszystkie znalezione przedmioty do wodoszczelnego pojemnika pod jedną z ławek. Duże skrzynkowe radio, które z niego wyjął, postawił na ławce przed dulkami. Potem podniósł kotwicę i wypchnął łódź na szkarłatną wodę, która zabarwiła mu kostki, łydki i uda. Wpełzł na jej pokład i powiosłował w stronę wysepek. To, co zaginęło, było bardzo ważne. Wiatr ucichł, gdy wysepki ledwie pojawiły się na horyzoncie. Talbot znieruchomiał, spoglądając na krwawe morze na 38˚54’ szerokości północnej i 77˚00’13” długości zachodniej. Napił się z morza i zrobiło mu się niedobrze. Pobawił się zabawkami z wodoszczelnej skrzynki. I słuchał radia. Wysłuchał audycji o bardzo grubym mężczyźnie, który rozwiązywał zagadki morderstw, adaptacji Kobiety w oknie z Edwardem G. Robinsonem i Joan Bennett, historii, która zaczynała się na wielkiej stacji kolejowej, kryminału o bogaczu, który potrafił stać się niewidzialny, mącąc innym ludziom w umysłach tak, że go nie dostrzegali, i ubawił się na dreszczowcu, w którym narratorem był niejaki Ernest Chappell, a grupa ludzi opuściła się w batyskafie na dno szybu kopalnianego, gdzie – dziesięć kilometrów pod powierzchnią – zaatakowały ich pterodaktyle. Następnie wysłuchał informacji czytanych przez Grahama McNamee. W dziale ciekawostek niezapomniany głos McNamee powiedział: – Dwudziesty czwarty września tysiąc dziewięćset siedemdziesiątego trzeciego roku, Columbus w stanie Ohio. Martha Nelson przebywała w szpitalu dla umysłowo opóźnionych od dziewięćdziesięciu ośmiu lat. Ma sto dwa lata i trafiła do szpitala stanowego Orient w stanie Ohio dwudziestego piątego czerwca tysiąc osiemset siedemdziesiątego piątego roku. Jej akta zaginęły w pożarze szpitala w tysiąc osiemset osiemdziesiątym trzecim roku i nikt nie wie na pewno, dlaczego została tu skierowana. W czasach, w których trafiła do szpitala, nosił on nazwę Instytutu dla Słabych na Umyśle. „Nigdy nie miała szansy”, powiedział doktor A.Z. Soforenko, dwa miesiące temu mianowany dyrektorem instytucji. Dodał, że kobieta była prawdopodobnie ofiarą „paniki eugenicznej”, powszechnej pod koniec

dziewiętnastego wieku. W owych czasach niektórzy uważali, że ponieważ ludzie są stworzeni „na podobieństwo Boże”, opóźnieni w rozwoju muszą być dziećmi szatana, ponieważ nie są w pełni ludźmi. „W tamtych czasach”, powiedział doktor Soforenko, „uważano, że jeśli przeniesie się ludzi niespełna rozumu do odpowiednich instytucji, podobne obciążenia dziedziczne nie pojawią się już w danej społeczności”. Doktor dodał: „Ten sposób myślenia stał się dla niej pułapką. Nikt nie wie, czy naprawdę była słaba na umyśle. Jej życie zostało zmarnowane. Jak na swój wiek jest całkiem poczytalna. Nie ma krewnych i przez ostatnie siedemdziesiąt osiem czy osiemdziesiąt lat nie kontaktowała się z nikim spoza instytucji”. Talbot siedział w milczeniu w łódce, której żagiel zwisał jak zapomniana ozdoba. – Od kiedy się w tobie znalazłem, Talbot, wylałem więcej łez niż przez całe moje życie – powiedział, ale nie mógł przestać. Myślał o Marcie Nelson, kobiecie, o której nigdy wcześniej nie słyszał, o której nigdy by się nie dowiedział, gdyby nie przypadek, przypadek, przypadek, dowiedział się przypadkiem, przypadkiem, myśli o niej wirowały mu w głowie jak zimny wicher. Zimny wicher powiał mocniej, żagiel się wydął i Talbot przestał dryfować. Popłynął prosto do najbliższej wysepki. Przypadkiem. Stanął nad miejscem, w którym według mapy Demetera miał znaleźć swoją duszę. Przez jedną szaloną chwilę chichotał na myśl, że spodziewał się ujrzeć ogromny krzyż maltański albo oznaczający miejsce krzyżyk kapitana Kidda. A zobaczył tylko miękki zielony piasek, miałki jak talk, zwiewany w małych wirach ku krwawemu morzu trzustkowemu. Miejsce znajdowało się w połowie drogi między linią odpływu a ogromną, podobną do Bedlam budowlą, która zdominowała wysepkę. Raz jeszcze spojrzał niechętnie na fortecę wznoszącą się na środku malutkiej kropeczki lądu. Była kanciasta, najwyraźniej wyciosana z jednolitej potwornej czarnej skały… może z klifu, który runął tu w wyniku jakiejś naturalnej katastrofy. Na widocznych dwóch ścianach nie było żadnych okien ani innego wyraźnego otworu. To go niepokoiło. Budynek wyglądał jak mroczny bóg, władający swoim pustym królestwem. Talbot pomyślał o rybie, która nie mogła umrzeć, i przypomniał sobie zdanie Nietzschego, że bogowie umierają, gdy tracą wiernych. Osunął się na kolana i przypomniawszy sobie chwilę sprzed miesięcy, gdy padł na klęczki, by szarpać swoją obumarłą pępowinę, zaczął kopać zielony pył. Im dłużej kopał, tym szybciej piasek zasypywał płytką jamę. Talbot stanął na jej środku i zaczął wygrzebywać go obiema rękami, wyrzucając go między nogami –

człowiek pies wykopujący kość. Potem trafił w skrzynkę i zawył z bólu. Złamał sobie paznokcie. Okopał całą skrzynkę, wbił krwawiące palce w piasek, by podważyć zakopany ciężar. Natężył się i skrzynka się obluzowała. Dźwignął ją z wysiłkiem, wyrwał z piasku i wyciągnął. Zaniósł na skraj plaży i usiadł. Zwykła skrzynka. Zwykła drewniana skrzynka, bardzo podobna do starej skrzynki na cygara, tylko większa. Obrócił ją kilka razy w rękach i wcale się nie zdziwił, nie widząc na niej tajnych hieroglifów czy symboli okultystycznych. To nie był skarb tego rodzaju. Potem uniósł ją prawym bokiem do góry i otworzył. W środku znajdowała się jego dusza. Nie wyglądała tak, jak się spodziewał, zupełnie. Ale właśnie tego brakowało w kolekcji. Ściskając ją mocno w garści, minął szybko zapełniającą się jamę w zielonym piasku i poszedł w stronę bastionu na wzniesieniu. Nie ustaniemy w dociekaniach, A kresem wszelkich naszych poszukiwań Będzie dojście tam, skąd wyruszyliśmy, I poznanie tego miejsca po raz pierwszy. T.S. ELIOT21 Znalazłszy się w ponurym mroku fortecy – i stwierdziwszy, że wejście okazało się niepokojąco łatwe – mógł tylko iść przed siebie. Mokre czarne kamienie kręconych schodów prowadziły nieubłaganie w głąb trzewi budynku, najwyraźniej dużo poniżej poziomu morza trzustkowego. Schody były strome, a krawędzie stopni wygładzone przez stopy tych, którzy schodzili tędy, jak daleko sięgnąć pamięcią. Wszędzie panował mrok, ale nie aż taki, żeby nie było widać drogi. Światła jednak też nie było. Talbot nie miał ochoty się zastanawiać, jak to możliwe. Dotarł do najgłębiej położonej części budynku, nie mijając po drodze żadnych pomieszczeń, komnat ani drzwi. Dopiero w ścianie w głębi ogromnej sali ujrzał drzwi. Zszedł z ostatniego stopnia i podszedł do nich. Drzwi były zrobione z krzyżujących się prętów, równie czarnych i wilgotnych jak kamienie bastionu. Pomiędzy prętami w kącie pomieszczenia, które mogło być celą, dostrzegł coś jasnego i nieruchomego. W drzwiach nie było zamka. Otworzyły się, kiedy ich dotknął.

Osoba żyjąca w celi nigdy nie próbowała otworzyć drzwi albo spróbowała i postanowiła nie uciekać. Wszedł w gęstszy mrok. Zapadło milczenie. W końcu Talbot pochylił się, żeby wziąć ją na ręce. Miał wrażenie, że podniósł worek z suchymi kwiatami, kruchymi i otoczonymi stęchłym powietrzem, w którym nie zostało nawet wspomnienie zapachu. – Zamknij oczy, Martho, bo światło cię porazi – powiedział i ruszył w drogę powrotną, zmierzając długimi schodami ku złotemu niebu. Lawrence Talbot usiadł na stole operacyjnym. Otworzył oczy i spojrzał na Victora. Uśmiechnął się dziwnie łagodnie. Po raz pierwszy, od kiedy się poznali, Victor ujrzał twarz Talbota wolną od udręki. – Udało się – powiedział. Talbot skinął głową. Uśmiechnęli się do siebie. – Jak tam twoje komory krioniczne? – spytał Talbot. Victor uniósł brwi z zaskoczeniem. – Chcesz się zamrozić? Myślałem, że wolałbyś coś bardziej permanentnego… na przykład srebro. – To nie jest konieczne. Talbot rozejrzał się dokoła. Stała pod przeciwległą ścianą koło grasera. Spojrzała na niego z wyraźnym strachem. Zsunął się ze stołu, owinął się prześcieradłem, na którym leżał, robiąc z niego prowizoryczną togę. Wyglądał w niej jak patrycjusz. Podszedł do kobiety i zajrzał w jej starą twarz. – Nadia – powiedział cicho. Po długiej chwili podniosła wzrok. Uśmiechnął się i na chwilę znowu stała się dziewczyną. Odwróciła wzrok. Wziął ją za rękę. Przyszła z nim do stołu, do Victora. – Będę ci głęboko wdzięczny za zdanie raportu – powiedział lekarz. Zatem Talbot zrelacjonował mu wszystko. – Moja matka, Nadia, Martha Nelson, wszystkie są takie same – oznajmił na koniec. – Zmarnowane życia. – Co było w skrzynce? – spytał Victor. – Jak dobrze ci idzie z symbolizmem i kosmiczną ironią, stary przyjacielu? – Na razie radzę sobie z Jungiem i Freudem – odparł Victor. Nie potrafił powstrzymać uśmiechu.

Talbot mocno ścisnął rękę starej laborantki. – Znalazłem w niej starą zardzewiałą przypinkę z Howdym Doodym22. Victor odwrócił się plecami. Gdy znowu spojrzał na Talbota, ten się uśmiechał. – Larry, to nawet nie kosmiczna ironia… to slapstick – powiedział Victor. Był zły. Wyraźnie zły. Talbot nie zareagował. Czekał, aż przyjaciel to przetrawi. – Co to, do cholery, miało oznaczać? Niewinność? – spytał w końcu Victor. Talbot wzruszył ramionami. – Gdybym wiedział, pewnie bym jej nie zgubił. To właśnie to, jakkolwiek patrzyć. Mała metalowa przypinka, mniej więcej trzy centymetry średnicy, z tą szaloną buźką, rudymi włosami, wielkimi zębami, kartoflanym nosem, piegami, pełen komplet, dokładnie taki, jaki był zawsze. – Zamilkł, a po chwili dodał: – W sumie pasuje. – A teraz, kiedy ją odzyskałeś, nie chcesz umrzeć? – Nie muszę. – I chcesz, żebym cię zamroził. – Nas dwoje. Victor spojrzał na niego z niedowierzaniem. – Larry, na miłość boską! Nadia stała cicho, jakby ich nie słyszała. – Posłuchaj, Victor. Tam w środku jest Martha Nelson. Zmarnowane życie. A Nadia jest tu, na zewnątrz. Nie wiem dlaczego, jak ani co… ale… zmarnowane życie. Kolejne zmarnowane życie. Chcę, żebyś stworzył jej miniaturkę, tak jak moją, i wysłał ją do środka. On na nią czeka i wszystko będzie jak trzeba. W końcu jak trzeba. Będzie go miała przy sobie, gdy odzyska ukradzione jej lata. Może – ja mogę – stać się jej ojcem, gdy będzie niemowlęciem, jej kolegą, gdy będzie małą dziewczynką, jej kumplem, gdy zacznie dojrzewać, jej chłopakiem, gdy stanie się młodą panną, jej zalotnikiem, gdy będzie młodą kobietą, jej kochankiem, mężem, towarzyszem starości... Pozwól jej być tymi wszystkimi kobietami, którymi nie pozwolono jej się stać. Nie kradnij jej tego po raz drugi. A kiedy to się skończy, zacznie się od nowa… – Jak, na miłość boską? Jak, do cholery? Mów rozsądnie, Larry! Co to za metafizyczne brednie? – Nie wiem jak, ale tak będzie. Byłem tam, tkwiłem tam miesiącami, może latami i nie zmieniłem się, nie stałem się wilkiem, tam nie ma księżyca… nie ma nocy ani dnia, tylko złote światło i ciepło. Mogę spróbować naprawić krzywdy. Mogę oddać

dwa życia. Proszę cię, Victorze! Lekarz patrzył na niego w milczeniu. Potem przeniósł spojrzenie na starą kobietę. Uśmiechnęła się do niego i artretycznymi palcami zaczęła zdejmować ubranie. Gdy przeszła przez zapadniętą żyłę, Talbot na nią czekał. Bardzo się zmęczyła i wiedział, że będzie musiała odpocząć przed przeprawą przez pomarańczowe góry. Pomógł jej opuścić się ze sklepienia groty i położył ją na jasnożółtym mchu, który podczas długiej wyprawy z Marthą Nelson przyniósł tu z wysepek Langerhansa. Obie stare kobiety leżały, ramię w ramię, na mchu. Nadia zasnęła niemal natychmiast. Stanął nad nimi, wpatrzony w ich twarze. Były identyczne. Potem wyszedł na skalny próg i spojrzał na grzbiet pomarańczowych gór. Szkielet już go nie przerażał. Nagle powiało przenikliwym chłodem; Talbot zrozumiał, że Victor przystąpił do zamrażania. Stał tak bardzo długo, mocno trzymając w lewej dłoni metalowy krążek z chytrą, niewinną buźką mitycznej postaci, namalowaną czterema jaskrawymi kolorami. I po jakimś czasie z wnętrza groty dobiegł płacz niemowlęcia, tylko jednego. Talbot odwrócił się, by ruszyć w najłatwiejszą wyprawę swojego życia. Gdzieś daleko straszna diabelska ryba nagle rozcapierzyła skrzela, z wolna odwróciła się brzuchem do góry i zatonęła w mroku. 20 Larry Talbot (Lawrence Talbot) – bohater filmu Wilkołak, reż. George Waggner. 21 T. S. Eliot, Little Gidding, tłum. Krzysztof Boczkowski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2016. 22 Howdy Doody – marionetka z telewizyjnego programu dla dzieci, emitowanego w Stanach Zjednoczonych od 1947 do 1960 r.

FUNKCJA MARZEŃ SENNYCH McGrath obudził się nagle, w samą porę, by ujrzeć, jak ogromne usta, pełne ostrych ząbków, zamykają się w jego boku. Znikły w ułamku chwili, gdy oprzytomniał. Gdyby nie wpatrywał się w ciało w momencie, gdy otworzył oczy, pewnie przegapiłby bledziutki szew, który był widoczny tylko przez chwilę, po czym spłowiał i znikł, nie zostawiając żadnych śladów istnienia paszczy; drugich – sekretnych – ust, chowających się w jego skórze. Początkowo był pewien, że obudził się z wyjątkowo paskudnego koszmaru. Ale wspomnienie tego czegoś, co z niego uciekło przez usta, było prawdziwe – to nie strzępek rozwiewających się majaków. Czuł lodowate przejście czegoś, co z niego uszło jak zimne powietrze z nieszczelnego balonu. Jak przeciąg w korytarzu z okna otwartego w dalekim pokoju. I widział tę paszczę. Otworzyła się pionowo tuż poniżej jego lewego sutka i sięgała aż do fałdy tłuszczu równoległej do pępka. W jego lewym boku znajdował się pozbawiony warg otwór gębowy pełen zębów, otwarty, by jakieś tchnienie opuściło jego ciało. McGrath usiadł na łóżku. Dygotał. Lampka biurkowa nadal się paliła, książka leżała grzbietem do góry na pościeli obok niego, jego nagie ciało pociło się w sierpniowym upale. Lampka była wycelowana prosto w jego bok, skąpała go światłem, gdy nieoczekiwanie otworzył oczy, i w tej chwili przytomności zaskoczył swoje ciało w trakcie otwierania sekretnych ust. Nie mógł powstrzymać dygotu, a kiedy zadzwonił telefon, musiał się bardzo opanować, żeby zdołać podnieść słuchawkę. – Halo – usłyszał siebie mówiącego cudzym głosem. – Lonny – powiedziała wdowa po Victorze Kayleyu. – Przepraszam, że ci przeszkadzam o tej porze… – W porządku – odparł. Victor umarł dwa dni temu. Sally zdała się na McGratha w sprawie organizacji wszystkiego oraz pocieszeń, których jej nie skąpił. Wiele lat temu Sally i on… potem ona zaczęła się skłaniać ku Victorowi, jego najdawniejszemu, najbliższemu… przyciągało ich do siebie coraz bardziej i bardziej, aż… i w końcu

McGrath zabrał ich oboje na obiad w starej Tawernie Steubena na Zachodniej Czterdziestej Siódmej, w tej kochanej starej tawernie Steubena z niszami z ciemnego drewna i obłędnymi sznyclami, teraz już nieistniejącej, zburzonej i minionej jak wszystko inne… i kazał im usiąść ramię w ramię naprzeciwko niego, wziął ich za ręce… Tak bardzo was kocham, powiedział… widzę, jak się zachowujecie w swojej obecności… Oboje jesteście moimi najdroższymi przyjaciółmi, światłem mojego życia… i połączył ich dłonie, uśmiechając się na widok ich zdenerwowania… – Wszystko w porządku? Twój głos brzmi... nie wiem... jakoś nerwowo? – Była całkiem rozbudzona. I zatroskana. – Wszystko… tak, wszystko w porządku. Tylko miałem strasznie dziwny… Drzemałem, zasnąłem nad książką i miałem taki... taki dziwny… – Urwał. Znowu podjął, surowiej: – Wszystko w porządku. To był tylko koszmar. No i już, długie milczenie między nimi. I tylko dźwięk gasnących jonów połączenia. – A u ciebie w porządku? – spytał, myśląc o pogrzebie, który miał się odbyć za dwa dni. Poprosiła go, żeby wybrał trumnę. „Artykuł” z różowego anodyzowanego aluminium, który usiłowano mu wcisnąć, obudził w nim obrzydzenie. McGrath zdecydował się na prostą miedzianą trumnę, wzgardziwszy sugestiami Żałobnego Konsultanta z Salonu Doboru Trumien, jakoby „rozwagę i troskę wobec utraconych” lepiej wyraziłby model Monaco „z metalu duraseal z lśniącym wykończeniem w odcieniu Morska Mgiełka z luksusową wyściółką z aksamitu 600 Aqua Supreme Cheney, ze wspaniałym pikowaniem i lambrekinem plus wałek i kołderka do kompletu”. – Nie mogłam spać – powiedziała. – Oglądałam telewizję i było akurat o kolczatkach, takich australijskich mrówkojadach, wiesz…? Wydał dźwięk oznaczający, że wie. – Vic nigdy nie zapomniał tej wyprawy do Flinders Range w osiemdziesiątym drugim. Po prostu kochał australijskie zwierzęta i teraz, leżąc na łóżku, odwróciłam się, żeby zobaczyć jego uśmiech… – Zaczęła płakać. Poczuł, że zaciska mu się gardło. Wiedział. To odwrócenie, żeby powiedzieć najlepszemu przyjacielowi o czymś, co właśnie razem zobaczyliśmy, żeby usłyszeć pokrzepienie, opinię, zobaczyć wyraz jego twarzy... A twarzy nie ma. Na jej miejscu jest pustka. Wiedział. Przez ostatnie dwa dni obejrzał się na Victora ze trzydzieści razy. Obejrzał się, by ujrzeć pustkę. O, wiedział, co to znaczy.

– Sally – wymamrotał. – Sally, ja wiem. Wiem. Opanowała się, pociągnęła nosem i odkaszlnęła. – Już dobrze. Nic mi nie jest. Po prostu ta sekunda… – Prześpij się. Jutro mamy co robić. – Oczywiście – powiedziała naprawdę tak, jakby wszystko było w porządku. – Wracam do łóżka. Przepraszam. Powiedział, żeby przestała, bo jeśli nie może o tej porze zadzwonić do przyjaciela, żeby porozmawiać z nim o kolczatkach, to do kogo, do cholery, może? – Do Jerry’ego Falwella – odparła. – Jeśli mam kogoś wkurzyć o trzeciej nad ranem, to lepiej takiego gnojka. Parsknęli przelotnym i pustym śmiechem, ona się pożegnała i powiedziała, że oboje go kochali, on odparł, że wie, i zakończyli rozmowę. Lonny McGrath leżał z książką nadal odwróconą grzbietem do góry, lampką nadal ogrzewającą mu ciało, pościelą nadal przemoczoną z gorąca i gapił się na przeciwległą ścianę sypialni, której powierzchnia – tak jak powierzchnia jego ciała – nie zawierała żadnego dowodu na istnienie tajnej zębatej paszczy. – Nie potrafię o tym zapomnieć. Doktor Jess przesunęła palcami po jego boku i przyjrzała się uważniej. – No, jest zaczerwienienie, ale bardziej jakby od otarcia, a nie czegoś z książki Stephena Kinga. – Zaczerwienienie jest od pocierania. Dostałem obsesji na tym punkcie. I nie wygłupiam się, Jess. Naprawdę nie potrafię o tym zapomnieć. Doktor Jess westchnęła i przesunęła dłonią przez gęste kasztanowe włosy. – Przykro mi. Wstała i podeszła do okna gabinetu. Potem, jakby sobie dopiero teraz o tym przypomniała, dodała: – Możesz się ubrać. Patrzyła przez okno, gdy McGrath zeskoczył z leżanki, niemal zaczepiając piętą o rozkładany stopień. Częściowo złożył sztywny papierowy fartuch, który zasłaniał jego krocze, i odłożył go na tapicerkę. Kiedy wkładał bokserki, doktor Jess odwróciła się i spojrzała na niego. Po raz setny pomyślał, że jego dawne lęki przed badaniem przez lekarkę, nie lekarza, były głupie. Jego przyjaciółka patrzyła na niego z troską, ale to nie było to wyjątkowe spojrzenie, które wymieniają mężczyźni i kobiety. – Ile czasu minęło od śmierci Victora?

– Prawie trzy miesiące. – A Emily? – Sześć. – A syna Steve’a i Melanie? – O Jezu, Jess! Wydęła usta. – Wiesz, Lonny, nie jestem terapeutką, ale nawet ja widzę, że śmierć tych przyjaciół odbiła się na tobie. Może tego nie dostrzegasz, ale wybrałeś dobre słowo: obsesja. Nikt nie może wytrzymać takiego bólu w tak krótkim czasie, utraty tak wielu ukochanych bez znalezienia się na równi pochyłej. – Co wykazał rentgen? – Mówiłam. – Przecież coś musi być. Jakieś zwyrodnienie, zapalenie, nieprawidłowość skóry właściwej… Coś! – Lonny. Proszę. Nigdy cię nie okłamałam. Oglądałeś zdjęcia razem ze mną. Widziałeś coś? McGrath westchnął głęboko i pokręcił głową. Lekarka rozłożyła ręce, jakby mówiła: „No, sam widzisz. Nie wymyślę choroby, której nie masz”. – Mogę z tobą popracować nad twoją prostatą i mogę ci podać zastrzyk z kortyzonu w staw kulisty, który ci uszkodził ten gliniarz, ale nie potrafię cię wyleczyć z jakiegoś stracha z horroru, który nie zostawia śladów. – Myślisz, że powinienem iść do psychiatry? Odwróciła się znowu do okna. – Przychodzisz do mnie po raz trzeci. Kumplujemy się, chłopaku, ale tobie potrzeba pomocy innego rodzaju. McGrath zawiązał krawat i zaciągnął węzeł, małymi palcami rozkładając skrzydełka kołnierzyka. Lekarka na niego nie patrzyła. – Martwię się o ciebie, Lonny. Powinieneś się ożenić. – Byłem żonaty. Zresztą tobie nie chodzi o żonę, tylko o opiekunkę. Lekarka się nie odwróciła. McGrath włożył marynarkę i znieruchomiał. W końcu, z ręką na klamce, powiedział: – Może masz rację. Nigdy nie byłem melancholikiem, ale to wszystko… tak często, w tak krótkim czasie… Może masz rację. Otworzył drzwi. Lekarka patrzyła przez okno. – Odezwę się. Ruszył do drzwi, a wtedy ona rzuciła, nie oglądając się:

– Ta wizyta jest bezpłatna. Uśmiechnął się blado, bez żadnego zadowolenia, ale ona tego nie widziała. Za wszystko się płaci, w ten czy inny sposób. Zadzwonił do Tommy’ego i poprosił o wolne. Tommy uderzył w dramatyczną nutę: – Lonny, ja już nie wyrabiam – oznajmił tonem cesarzowej wdowy. – Mamy tu czarny, w mordę kopany piątek! Symfonia grozy! Ta Fahrenheit, Farrenstock, jak jej tam… – Fahnestock – powiedział Lonny, uśmiechając się po raz pierwszy od wielu dni. – Myślałem, że już jej nie zobaczymy po twojej propozycji, żeby łaskawie pocałowała w dupę trędowatego. Tommy westchnął. – Ta groteskowa suka nie ma umiaru. Przysięgam na Boga, pewnie kręci ją sadomaso, im gorzej ją traktuję, tym częściej przychodzi. – Co przyniosła tym razem? – Jakieś pół tuzina tych haftowanych potworności. Nie mogę na to patrzeć. Krwawiący męczennicy i sceny z kulturalnego zadupia typu, no nie wiem, Iowa, Indiana, Illinois, Idaho... No, jedno z tych, co się zaczynają na I i zamieszkują je miłośnicy kręgli. To Lonny zawsze oprawiał cudeńka pani Fahnestock. Tommy rzucał na nie okiem i szedł na pięterko ramiarskiego warsztatu, żeby się położyć. McGrath spytał raz, co pani Fahnestock robi z tymi wszystkimi haftami. Odpowiedziała, że daje je w prezencie. Gdy Tommy to usłyszał, padł na kolana i zaczął się modlić, by ta kobieta nigdy nie obdarzyła go na tyle dużym szacunkiem, by uznać, że zasługuje na podarunek. Ale nie żałowała grosza, o, nie żałowała. – Niech zgadnę – powiedział McGrath. – Chce, żeby były napięte tak mocno, żeby można było od nich odbić dziesięciocentówkę, na materiale w kolorze perłowy mat i w czarnej lakierowanej ramie od Chapin Molding. Tak? – No pewnie, że tak. I to kolejny powód, dla którego twoje lenistwo jest tak wkurzające. Ciężarówka z Chapin właśnie dostarczyła nam trzysta metrów giętych listew w orzechu. To trzeba rozpakować, zmierzyć i poukładać. Nie możesz zrobić sobie wolnego dnia. – Tommy, nie budź we mnie poczucia winy. Jestem gojem, pamiętasz? – Gdyby nie poczucie winy, goje unicestwiliby nas już trzy tysiące lat temu. Poczucie winy jest skuteczniejsze niż systemy obronne z Gwiezdnych wojen. – Przez chwilę Tommy sapał, obliczając, na ile naprawdę nieobecność asystenta

utrudni mu życie. – Poniedziałek rano? Wcześnie rano? – Będę przed ósmą. W pierwszej kolejności oprawię hafty. – Dobrze. Nawiasem mówiąc, masz straszny głos. Wiesz, co jest najgorsze w byciu ateistą? Nie masz z kim gadać, kiedy dymasz. Lonny ryknął śmiechem, ale wewnętrznym. Nie zamierzał dawać Tommy’emu tej satysfakcji. Ale on wiedział. Lonny nie widział jego twarzy, ale wiedział, że Tommy uśmiecha się szeroko. – To na razie. Do zobaczenia w poniedziałek. Lonny odłożył słuchawkę automatu telefonicznego i spojrzał na biurowiec po drugiej stronie Pico Boulevard. Mieszkał w Los Angeles od jedenastu lat, od kiedy wraz z Victorem i Sally uciekli z Nowego Jorku, i nadal nie przywykł do złotej patyny, która powlekała tutejsze dni. Z wyjątkiem chwil, kiedy padało, bo wtedy pogoda stawała się tak nieprzyjazna, że prawie widział ogromne grzyby wyrastające z chodników. Biurowiec był niepozorny, trzy kondygnacje, cegła, ale cień późnego popołudnia kładł się mu na fasadzie, przypominając osiemnaście obrazów katedry w Rouen, namalowanych przez Moneta w zimowych miesiącach lat tysiąc osiemset dziewięćdziesiąt dwa i trzy: ta sama fasada w zmiennym świetle, od poranka do zachodu słońca. Lonny był na wystawie Moneta w MoMA. Potem przypomniał sobie, z kim się na nią wybrał, i znowu poczuł zimny przeciąg przechodzący przez jego ciało i przez te tajne usta. Wyszedł z budki telefonicznej i zapragnął znaleźć się gdzieś, gdzie można płakać. „Przestań – powiedział w myślach. – Daj spokój”. Wytarł kącik oka i przeszedł na drugą stronę ulicy. Minął cień kładący się na chodniku. W małym holu spojrzał na oszkloną tablicę. Wynikało z niej, że w budynku urzędowali głównie dentyści i filateliści. Ale znalazł też białe plastikowe literki na czarnym prążkowanym tle, świadczące o tym, że w sali trzysta sześć znajdzie także Grupę REM. Ruszył po schodach. By znaleźć pokój trzysta sześć, musiał zdecydować: w lewo czy w prawo. Na ścianach nie było strzałek. Poszedł w prawo, gdzie czekała go przyjemna niespodzianka. Numery pokojów malały, a on usłyszał czyjś dość donośny głos: – Istnieje kilka rodzajów snu. Głęboki bądź też sen fazy szybkiego ruchu gałek ocznych – który nazywamy snem fazy REM, stąd nazwa naszej grupy – są charakterystyczne głównie dla ssaków rodzących żywe młode, nie tych składających jaja, choć również dla niektórych ptaków i gadów. McGrath stanął przed oszklonymi drzwiami pokoju trzysta sześć i słuchał. „Ssaki żyworodne”, pomyślał. Teraz widział, że osobą przemawiającą jest kobieta, a fakt,

że powiedziała „ssaki rodzące żywe młode, nie te składające jaja” zamiast „żyworodne”, świadczył o tym, że zwracała się do co najmniej jednego laika. „Kolczatka – pomyślał. – Znany żyworodny ssak”. – Sądzimy obecnie, że sny powstają w korze nowej mózgu. Niegdyś za pomocą snów usiłowano przepowiedzieć przyszłość. Freud posługiwał się nimi w badaniu nieświadomości. Jung uważał, że są one mostem łączącym świadomość z nieświadomością. „To nie był sen – pomyślał McGrath. – Ja nie spałem. Potrafię to poznać”. – …ci, którzy potrafią wykorzystać sny, tworzą poezję, rozwiązują problemy. Uważa się powszechnie, że sny pomagają w konsolidowaniu wspomnień – mówiła kobieta. – Jak wiele z was miało wrażenie, że gdyby mogło sobie przypomnieć dany sen, zrozumiałoby coś bardzo ważnego albo odzyskałoby jakieś utracone wyjątkowe wspomnienie? „Jak wiele z was”. McGrath zrozumiał, że to grupa terapii snu. W piątkowe popołudnie? To pewnie trzydziesto-, czterdziestoletnie kobiety. Otworzył drzwi, by sprawdzić, czy ma rację. Cała szóstka obecnych w sali kobiet – żadna nie miała ponad czterdziestki – wznoszących ręce na znak, że wierzą, iż przypomnienie sobie snu może przywołać dawne wspomnienie, odwróciła się, by spojrzeć na McGratha, który zamknął za sobą drzwi i powiedział: – Nie zgadzam się. Moim zdaniem śnimy, żeby zapomnieć. I czasem się nie udaje. Patrzył na kobietę stojącą przed pozostałymi. Wpatrywała się w niego przez długą chwilę, aż wszystkie odwróciły ku niej głowy. Nadal nie opuściły rąk. Ta, która stała, cofnęła się, aż trafiła na biurko. – Pan McGrath? – Tak. Przepraszam za spóźnienie. To był trudny dzień. Uśmiechnęła się łagodnie, by go uspokoić. – Jestem Anna Picket. Tricia powiedziała, że pewnie pan przyjdzie. Proszę sobie wziąć krzesło. McGrath skinął głową i wziął składane krzesło spomiędzy trzech stojących pod ścianą. Rozłożył je i ustawił na końcu półokręgu. Sześć zadbanych, uczesanych u drogiego fryzjera głów odwróciło się ku niemu jednocześnie. Ręce kolejno opadły. Nie wiedział, czy dobrze zrobił, pozwalając swojej byłej żonie, by zadzwoniła do tej Anny Picket i zapisała go do grupy. Po rozwodzie pozostali przyjaciółmi i ufał

jej osądowi. Choć nigdy nie korzystał z jej usług, gdy się rozstali, a ona zaczęła robić dyplom na UCLA, był pewien, że Tricia jest najlepszą terapeutką rodzinną, jaką można znaleźć w południowej Kalifornii. Zaskoczyła go, proponując mu grupę terapii snu. Ale przyszedł. Wcześniej przez większą część dnia chodził po okolicy, usiłując zdecydować, czy chce to zrobić, podzielić się swoimi przeżyciami z zupełnie obcymi ludźmi. Chodził po okolicy, wstępując do tego i owego sklepu, tego i owego butiku, kupując lody i kręcąc głową nad „rewitalizacją” dzielnicy, nad jej radykalną zmianą, nad tym, że te wszystkie sklepiki, które tu kwitły, zostały wyparte przez pojawiające się jak grzyby po deszczu wypożyczalnie. Chodził po okolicy, coraz bardziej przybity świadomością, że nic nie trwa wiecznie, że radość wysącza się coraz bardziej z każdym kolejnym sklepem, osiedlem, osobą… Aż zostaje się samemu. Na pustej równinie. Ponury wicher wieje zza horyzontu. Zimna, pusta ciemność: świadomość, że tuż za horyzontem zieje czeluść wiecznej samotności i że ten przerażający, wiejący z niej wicher nigdy nie ustanie. Że będzie się tak stało w zupełnej samotności na pustej równinie, a ukochani będą znikać jeden po drugim, w sekundę. Chodził po okolicy przez cały dzień, aż w końcu zadzwonił do Tommy’ego i zaufał mądrości Tricii. Tak oto siedział na zwykłym składanym krześle, prosząc kompletnie obcą osobę, by powtórzyła to, co przed chwilą powiedziała. – Spytałam, dlaczego nie zgadza się pan z grupą, że pamiętanie snów jest dobre. – Kobieta uniosła brew i przechyliła głowę. McGrath przez chwilę czuł się nieswojo. Zarumienił się. To zawsze go zawstydzało. – No… – zaczął powoli. – Nie chcę wyjść na mędrka, typka, który przeczyta jakiś artykuł naukowy dla laików i zaczyna udawać fachowca… Uśmiechnęła się na widok jego konsternacji i rumieńca. – Ależ proszę, bardzo proszę. Tam, gdzie chodzi o sny, wszyscy jesteśmy dziennikarzami. Co pan przeczytał? – Teorię Cricka i Mitchisona. Pracę o oduczaniu się. No nie wiem, to mnie jakoś... no… przekonało. Jedna z kobiet spytała, o czym jest ten tekst. – Doktor Francis Crick – usłyszycie o nim, bo dostał Nagrodę Nobla za prace nad DNA – oraz Graeme Mitchison, bardzo zasłużony badacz funkcji mózgu z Cambridge. Ich eksperymenty z początku lat osiemdziesiątych sugerują, że śnimy, by zapominać, a nie odnajdować wspomnienia.

– Najlepiej wyjaśnia to analogia sprzątania biurowca w nocy, po wyjściu pracowników – dodał McGrath. – Wyrzuca się nieaktualne raporty, niszczy wydruki komputerowe, wyrzuca stare zapiski... Co noc podczas jednej do dwóch godzin snu fazy REM nasz mózg przechodzi gruntowne sprzątanie. Sny porządkują nasz codzienny bałagan, wymiatają to, co niepotrzebne, nieprawdziwe albo zwyczajnie niemądre, wspomnienia zajmujące w pamięci miejsce potrzebne na ważne rzeczy bądź też mogące nam przeszkodzić w racjonalnym myśleniu, gdy się obudzimy. Pamiętanie snów byłoby nieproduktywne, ponieważ mózg stara się pozbyć wszystkich tych śmieci, by lepiej funkcjonować. Anna Picket słuchała go z uśmiechem. – Z nieba nam pan spadł. Właśnie zamierzałam przejść do tej teorii, gdy się pan pojawił. Zaoszczędził mi pan długiego wyjaśniania. – Zatem mamy nie zapisywać snów, żeby potem o nich rozmawiać? – spytała jedna z kobiet. – Ja nawet mam przy łóżku dyktafon. Na przykład wczoraj śniło mi się, że mój rower… McGrath przesiedział całą sesję, słuchając wyznań, które doprowadzały go do szału. Te kobiety były skupione na sobie, z najmniejszych przeszkód w życiu robiły góry niemożliwe do przebycia. Zupełnie się różniły od jego znajomych. Wydawały się jakimiś zabytkami z bardziej prymitywnych czasów, zbitymi z tropu przez zmieniające się życie oraz wymaganie, by wzięły pełną odpowiedzialność za swoje istnienie. Zdawały się czekać na odsiecz, na kogoś, kto im powie, że w ich świecie działają siły potężniejsze od nich, siły, naciski i nawet spiski istniejące tylko po to, żeby je zdenerwować, przeszkodzić im i sprawić, że poczują się bezradne. Pięć z tych sześciu kobiet było rozwódkami, a tylko jedna z tej piątki miała pracę na pełen etat – w handlu nieruchomościami. Szósta była córką grubej ryby z mafii. McGrath nie miał z nimi nic wspólnego. Nie potrzebował terapii grupowej. Jego życie było pełne, zadowalało go… z wyjątkiem tego, że teraz się bał, nie wiedział, co zrobić, i miał nieustanną depresję. Może doktor Jess trafiła w sedno. Może naprawdę potrzebował terapeuty. Był za to pewien, że nie potrzebuje Anny Picket i jej wymuskanych paniuś, których największy problem dotyczył tego, czy uda im się wrócić do domu na czas, by włączyć zraszacze. Po zakończeniu sesji ruszył do drzwi, nie odzywając się do tej całej Picket, oblężonej przez sześć bab. Ale ona delikatnie je odsunęła i zawołała za nim: – Może pan chwilę zaczekać?! Chciałabym z panem porozmawiać! McGrath zdjął rękę z klamki i wrócił na swoje krzesło. Zagryzł, rozdrażniony,

miękkie wnętrze policzka. Picket pozbyła się kobiet w wdziękiem, jakby zdmuchiwała puszek dmuchawca, o wiele szybciej, niż się spodziewał, w dodatku tak, że nie poczuły się odtrącone. W niespełna pięć minut znalazł się w gabinecie sam na sam z terapeutką snu. Anna Picket zamknęła drzwi za księżniczką mafii i przekręciła klucz w zamku. Przez jedną obłąkaną chwilę wydawało mu się… ale chwila minęła, a twarz kobiety wyrażała troskę, nie pożądanie. Zaczął wstawać. Wyciągnęła rękę, zatrzymując go. Osunął się na składane krzesło. Wówczas podeszła do niego i powiedziała: – McGrath morduje sen23. McGrath spojrzał na nią, a ona położyła mu dłoń na karku, obejmując go palcami, które sięgnęły aż na krzywiznę czaszki. – Nie denerwuj się, wszystko będzie dobrze – dodała, kładąc drugą rękę na jego lewym policzku, z palcem wskazującym i kciukiem po obu stronach jego oka, którym ze wszystkich sił starał się nie mrugnąć. Jej kciuk znalazł się obok jego nosa, muskając czubkiem jego mostek. Palec wskazujący znieruchomiał na wyrostku jego kości czołowej. Wydęła usta i westchnęła głęboko. Jej ciało na chwilę drgnęło w mimowolnym spazmie, a ona jęknęła, jakby ktoś ją uderzył w brzuch. McGrath nie mógł się poruszyć. Czuł siłę jej dłoni, którymi trzymała jego głowę, i drżenie szarpiącej nią… chciał powiedzieć „namiętności”. Ale nie namiętności seksualnej, lecz takiej, gdy działa na nas jakaś zewnętrzna siła, obca naszej naturze. Jej drżenie się spotęgowało i McGrath doznał wrażenia, że opuszczają go siły, wyciekają z niego w nią, że te siły osiągnęły maksymalny poziom nasycenia i wracają do niego, lecz zmienione, bardziej niebezpieczne. Ale dlaczego niebezpieczne? Kobieta trzęsła się w spazmach z zamkniętymi oczami, głową odskakującą do tyłu i na boki. Gęsta burza jej włosów kołysała się i miotała przy każdym jej ruchu – żywy transformator energii, który za chwilę wybuchnie. Jęknęła cicho z bólu – nie było w tym ani śladu ukrytej przyjemności – i zagryzła dolną wargę tak mocno, że pojawiła się krew. Kiedy McGrath nie mógł już znieść widoku jej cierpienia, z trudem oderwał od siebie jej ręce, przerywając obwód. Nogi ugięły się pod nią i Anna Picket zatoczyła się na niego. Usiłował ją podtrzymać, ale runęła na niego ciężka jak zwłoki i razem przewrócili się na podłogę, zakleszczeni w metalowym składanym krześle. Przerażony, pomyślał bliski szaleństwa: „A jeśli ktoś wejdzie i zobaczy nas w takim stanie? Pomyśli, że ją molestuję”, a chwilę potem, z ulgą: „Zamknęła

drzwi na klucz”, a jeszcze chwilę później jego strach przemienił się w troskę o nią. Wyczołgał się spod jej drżącego ciała, pociągając za sobą zaciśnięte na jego kostce krzesło. Wyzwolił się z niego i podniósł się na kolana. Anna Picket miała półprzymknięte oczy; jej powieki drżały tak gwałtownie, jakby znalazła się w stroboskopowym świetle. McGrath pociągnął ją za sobą i ułożył w pozycji półsiedzącej, z głową na jego kolanach. Odgarnął jej włosy z twarzy i potrząsnął nią lekko, bo nie miał wody ani wilgotnej szmatki. Jej oddech zwolnił, pierś przestała falować w tak spazmatyczny sposób, a palce dłoni odrzuconej daleko od ciała zaczęły się zginać. – Możesz mówić? – szepnął McGrath. – Wszystko w porządku? Czy masz jakieś lekarstwo… w biurku? Otworzyła oczy i spojrzała na niego. Poczuła smak krwi na ustach. Nadal dyszała, jakby przebiegła wielką odległość. – Ledwie wszedłeś, a poczułam to w tobie – powiedziała w końcu. Usiłował spytać, co poczuła, co ma w sobie tak wstrząsającego, ale uniosła tę dłoń o zaciskających się palcach i dotknęła jego przedramienia. – Musisz ze mną pojechać. – Dokąd? – Na spotkanie prawdziwej Grupy REM. I zaczęła płakać. Natychmiast zrozumiał, że płacze nad nim, i wymamrotał, że się zgadza. Usiłowała się uśmiechnąć pocieszająco, ale było w niej zbyt wiele bólu. Zostali tak jakiś czas, a potem razem wyszli z budynku. Były okaleczone, każda z lokatorek tego rozległego, podobnego do rancza domu w Hidden Hills. Jedna straciła wzrok, inna miała tylko jedną dłoń. Trzecia wyglądała, jakby straszny pożar zniszczył jej połowę twarzy, kolejna poruszała się po domu na małej platformie z kółkami i balustradką, która chroniła ją przed upadkiem. Pojechali autostradą San Diego do Ventura, a stamtąd szosą sto jeden na zachód do zjazdu na Calabasas. Po kilku wjazdach i zjazdach skręcili w końcu w boczną drogę, która zmieniła się w piaszczysty gościniec, który zmienił się w ścieżkę. Lonny siedział za kierownicą le sabre’a rocznik osiemdziesiąty piąty Anny Picket. Dom stał w kotlinie, zupełnie ukryty, niewidoczny nawet ze ścieżki poniżej. Droga zaprowadziła ich za niskie wzgórza porośnięte jadłoszynem i zimozielonymi kalifornijskimi dębami, gdzie niespodziewanie zmieniła się w asfaltową szosę o idealnej nawierzchni. Podobnie jak na prowadzących do San Simeon górskich drogach, które Hearst kazał zbudować tak, by ukryć dostęp do zamku z autostrady

nad Cambria, asfalt został wylany na wznoszące się spiralnie wcięcia. Ogromne, widoczne tylko z powietrza ranczo wraz z otaczającymi je zabudowaniami i terenami mogło pozostać tajemnicą nawet dla najbardziej ciekawskich wycieczkowiczów. – Ile akrów należy do ciebie? – spytał McGrath, zjeżdżając okrężną drogą na dno niecki. – To wszystko – odparła, obejmując gestem puste wzgórza. – Niemal do granicy hrabstwa Ventura. Już doszła do siebie, ale podczas półtoragodzinnej podróży odzywała się rzadko, nawet w największym weekendowym korku na autostradzie sto jeden, sunącym z Los Angeles przez dolinę San Fernando niczym robak o milionie kół. – Rozumiem, że nie miewasz spontanicznych wizyt – powiedział. Spojrzała na niego po raz pierwszy od momentu, gdy wyjechali z Santa Monica. – Mam nadzieję, że mi wierzysz. Zaufaj mi jeszcze przez chwilę. McGrath skupił się wyłącznie na prowadzeniu samochodu. Paraliżował go ten tępy strach, który jakoś dziwnie kojarzył mu się z doznaniem, jakie ogarniało go zawsze w dzieciństwie w Wigilię, gdy leżał w łóżku, bojąc się, ale jednocześnie pragnąc pogrążyć się we śnie, który zapraszał Świętego Mikołaja. W tym położonym na dnie kotliny domu znajdowało się coś, co znało tajne paszcze i pradawne przeciągi. Gdyby nie ufał Annie Picket, już dawno wdepnąłby hamulec, wyskoczył z samochodu i wrócił biegiem na autostradę. A kiedy znalazł się w domu i ujrzał je wszystkie, tak okaleczone i tragiczne, po prostu nie zostało mu nic innego, jak dać się zaprowadzić do wielkiego salonu, gdzie czekał krąg wygodnych miękkich foteli, na których widok jego strach jeszcze bardziej się nasilił. Wówczas zaczęły nadchodzić, dwójkami i trójkami, pozbawiona nóg kobieta na wózku wyjechała na środek kręgu. McGrath usiadł i patrzył na nie, a serce ciążyło mu w piersi. W dzieciństwie poszedł na festiwal filmów z Judy Garland w kinie Thalia w Nowym Jorku. Wyświetlono między innymi Dziecko czeka, w którym Judy nie śpiewała – film o opóźnionych w rozwoju dzieciach. W połowie Sally musiała pomóc mu wyjść z sali. Przez łzy nic nie widział. Miał mniejszą niż inni wytrzymałość na cierpienie kalek, zwłaszcza dzieci. Otrząsnął się. Dlaczego akurat teraz pomyślał o tym kinie? Nie byli dziećmi. Byli dorośli. Wszyscy. Kobiety z tego domu były co najmniej w jego wieku albo starsze. Dlaczego traktował je jak dzieci? Anna Picket zajęła krzesło obok niego i rozejrzała się dokoła. Jedno miejsce było

puste. – Catherine? – spytała. – Umarła w niedzielę – odparła niewidoma. Anna zamknęła oczy i odchyliła się na oparcie. – Niech Bóg ją przyjmie i uśmierzy jej ból. Przez jakiś czas siedzieli w milczeniu, aż kobieta na wózku spojrzała na McGratha, uśmiechnęła się ciepło i spytała: – Jak masz na imię, młodzieńcze? – Lonny – powiedział McGrath. Kobieta podjechała do jego stóp i położyła mu rękę na kolanie. Poczuł rozchodzące się w nim ciepło i jego strach się rozpłynął. Ale to doznanie trwało tylko chwilę, bo kobieta zadrżała i cicho jęknęła, tak jak Anna Picket w gabinecie. Anna wstała szybko i odciągnęła ją od McGratha. W oczach kobiety na wózku lśniły łzy. Siwa kobieta, mimowolnie trzęsąca głową, co wskazywało na chorobę Parkinsona, pochyliła się ku niemu. – Opowiedz, Lonny. Już miał spytać: „Ale o czym?”, kiedy uniosła palec i powtórzyła prośbę. A więc opowiedział. Najlepiej, jak umiał. Ubierając w słowa uczucia, które zawsze wydawały mu się melodramatyczne – słowa kompletnie nieadekwatne do tej fali smutku, która więziła go w mroku. – Tęsknię za nimi. O Boże, jak ja za nimi tęsknię – mówił, wykręcając dłonie. – Nigdy tak nie miałem. Po śmierci matki byłem zagubiony, zrozpaczony, tak, czułem, że serce mi pęka, bo ją kochałem. Lecz mogłem to znieść. Potrafiłem pocieszyć ojca i siostrę, miałem na to dość sił. Ale te dwa ostatnie lata… jeden po drugim… tak wielu bliskich… moja przeszłość, moje życie… przyjaciele, z którymi spędzałem czas, a teraz ten czas nie istnieje, rozpływa się, gdy usiłuję o nim myśleć. Po prostu… po prostu nie wiem, co robić. I opowiedział o ustach. O zębach. O zamknięciu tej paszczy. O wietrze, który z niego uleciał. – Czy w dzieciństwie lunatykowałeś? – spytała kobieta ze szpotawą stopą. Tak, ale tylko raz, odparł. Opowiedz nam, poprosiły. – To nic takiego. Byłem chłopcem, dziesięcio-, może jedenastoletnim. Ojciec znalazł mnie w korytarzu przed moim pokojem, na szczycie schodów. Spałem i patrzyłem w ścianę. Powiedziałem: „Nigdzie tu tego nie widzę”. Ojciec mi to powtórzył następnego ranka. Zaniósł mnie do łóżka. Z tego co wiem, już się to nie

powtórzyło. Kobiety w kręgu zaczęły szeptać między sobą. Potem ta z parkinsonem powiedziała: – Nie, nie sądzę, żeby to miało znaczenie. – Wstała i podeszła do niego. Położyła mu rękę na czole. – Zaśnij, Lonny. A on mrugnął i nagle gwałtownie się wyprostował. Ale to nie było nagle, upłynęło znacznie więcej czasu. Zasnął. Na długą chwilę. Natychmiast to zrozumiał, bo za oknami było ciemno, a kobiety wyglądały jak ofiary kataklizmu. Niewidoma krwawiła z oczu i uszu, ta na wózku spadła z niego i leżała nieprzytomna u jego stóp, na krześle zajmowanym przez ofiarę pożaru widać było tylko zwęglone ludzkie szczątki, nadal trochę dymiące. McGrath poderwał się z miejsca. Rozejrzał się gorączkowo. Nie wiedział, jak im pomóc. Anna Picket zwisała z oparcia fotela, skręcona konwulsyjnie i znowu z krwią na ustach. Potem sobie uświadomił: kobieta, która go dotknęła, kobieta z parkinsonem – znikła. Zaczęły jęczeć, kilka z nich się poruszyło, ospale gmerając rękami w powietrzu. Kobieta bez nosa usiłowała wstać, pośliznęła się i upadła. Podbiegł do niej, pomógł jej usiąść na krześle i zauważył, że brakuje jej palców u rąk. Trąd… nie! Choroba Hansena, tak się to nazywa. Wróciła do siebie i wyszeptała: – Tam… Teresa… pomóż jej… Spojrzał w stronę, którą wskazywała, na kobietę jasną jak kryształ, o śnieżnobiałych włosach i bezbarwnych oczach. – Ona… ma… toczeń… – wyszeptała kobieta bez nosa. McGrath podszedł do Teresy. Podniosła na niego przerażony wzrok. – Mógłbyś… zabrać mnie… w jakieś ciemne miejsce…? – zdołała z trudem wyszeptać. Wziął ją na ręce. Była lekka jak piórko. Wskazała mu drogę po schodach na piętro, do trzeciego pokoju na głównym korytarzu. Otworzył drzwi; wnętrze było duszne i mroczne. Ledwie rozróżnił w ciemnościach zarysy łóżka. Położył ją ostrożnie na miękkim puchowym piernacie. Wyciągnęła rękę i dotknęła jego dłoni. – Dziękuję – powiedziała urywanym głosem, oddychając z wysiłkiem. – Nie… nie spodziewałyśmy się czegoś… takiego… McGrath odchodził od zmysłów. Nie rozumiał, co się wydarzyło, nie wiedział, co im zrobił. Czuł się okropnie, czuł się odpowiedzialny za to wszystko, ale nie wiedział właściwie za co!

– Wracaj do nich – szepnęła. – Pomóż im. – Gdzie jest kobieta, która mnie dotknęła…? Dobiegł go jej szloch. – Odeszła. Lurene odeszła. To nie twoja wina. Nie spodziewałyśmy się… czegoś… takiego. Zbiegł po schodach. Kobiety pomagały sobie nawzajem. Anna Picket przyniosła wodę, lekarstwa i mokre ręczniki. Wzajemnie się wspierały. Te zdrowsze kuśtykały i podpełzały do tych, które nadal leżały nieprzytomne lub jęczały z bólu. Poczuł w powietrzu rozgrzany metaliczny zapach ozonu. Na suficie nad krzesłem, na którym siedziała spalona kobieta, widniała osmalona plama. Chciał pomóc Annie Picket, ale kiedy go rozpoznała, odtrąciła jego rękę. Potem zachłysnęła się, uniosła dłoń do ust, znowu się rozpłakała i zrobiła przepraszający gest. – O Boże, tak mi przykro! To nie twoja wina. Nie mogłeś wiedzieć… Nawet Lurene nie wiedziała. – Otarła oczy i dotknęła jego piersi. – Wyjdź na zewnątrz. Proszę. Zaraz do ciebie dołączę. Wyszedł i stanął pod gwiazdami. Zapadła noc, choć był dzień, gdy Lurene go dotknęła. Spojrzał w punkciki zimnego światła i przepełniło go poczucie nieodwracalnej straty. Chciał się osunąć na kolana, poczuć, jak jego życie wsiąka w ziemię, uwalnia go od tego nieszczęścia, które nie pozwalało mu oddychać. Myślał o Victorze, o trumnie opuszczanej w głąb jamy, o tulącej się do niego Sally, mamroczącej słowa, których nie rozumiał, i uderzającej go raz po raz w pierś, słabo, ale bez opanowania, bez sensu, bez wszystkiego z wyjątkiem zwykłego ludzkiego cierpienia. Myślał o Alanie, umierającym na AIDS w hollywoodzkim apartamencie pod opieką matki i siostry, histeryzujących i nieustannie się modlących, proszących Jezusa o pomoc, umierającym w tym apartamencie z dwiema sublokatorkami, które dokładały się do czynszu i trzymały się z daleka, jadły z papierowych talerzy ze strachu, że dotknie je zaraza, obmyślały, czy jakiś prawnik pomoże im zmusić Alana do wyprowadzki; myślał o Alanie umierającym w tym żałosnym mieszkaniu, ponieważ Szpital Kaisera znalazł jakąś lukę w jego pakiecie zdrowotnym i zmusił go do „opieki domowej”. Myślał o Emily, martwej i leżącej obok swojego łóżka, choć przed chwilą ubrała się, żeby wyjść na kolację z córką, Emily pokonanej przez atak padaczki, który rozerwał jej serce, Emily leżącej tam przez cały dzień, wystrojonej na kolację, której już nie zje, kolację z córką, której już nie zobaczy. Myślał o Mike’u, usiłującym się uśmiechnąć na

szpitalnym łóżku i od czasu do czasu zapominającym, kim jest Lonny, bo rak pożerał mu mózg. Myślał o Tedzie, szukającym szamanów i homeopatów, prującym z pełną mocą, dopóki nie został zmieciony. Myślał o Royu, zupełnie samym, od kiedy DeeDee odeszła: połowa pary, okaleczone marzenie, jednostronna rozmowa. Stał tam z głową w rękach, kołysząc się, by złagodzić ból. Drgnął gwałtownie, gdy Anna Picket go dotknęła. Cichy krzyk rozpaczy przeciął ciemność. – Co się tam stało? – spytał. – Kim wy jesteście? Co wam zrobiłem? Proszę... o, proszę... błagam, powiedz, co się dzieje! – Przejmujemy. – Nie rozumiem, co… – Przejmujemy chorobę. Zawsze byłyśmy takie. Od kiedy pamiętamy. Zawsze miałyśmy tę zdolność do przejmowania choroby. Nie ma nas wiele, ale jesteśmy wszędzie. Przejmujemy. Staramy się pomóc. Tak jak Jezus uzdrawiał, ubrawszy się w szatę trędowatego, dotykając chromych i ślepych. Nie wiem, skąd się to bierze, ta intensywna empatia. Ale… to właśnie robimy. Przejmujemy. – A ze mną… co to było…? – Nie wiedziałyśmy. Myślałyśmy, że to tylko ból serca. Już się z tym spotykałyśmy. Dlatego Tricia zaproponowała, żebyś przyszedł do grupy. – Moja żona… Tricia… jest jedną z was? Czy potrafi… wchłaniać… przejmować? Żyłem z nią i nigdy… Anna kręciła głową. – Nie, Tricia nie ma pojęcia, kim jesteśmy. Nigdy tu nie była. Bardzo niewiele osób znajduje się w aż takiej potrzebie, żeby je tu przywieźć. Ale to świetna terapeutka, a my pomogłyśmy kilku jej pacjentom. Myślała, że… – Urwała. – Nadal jesteś jej drogi. Czuła twój ból i uznała, że grupa mogłaby ci pomóc. Ale nawet nie wie o istnieniu prawdziwej Grupy REM. McGrath chwycił ją za ramiona, teraz już gwałtownie. – Co tam się stało?! Zagryzła wargę i mocno zacisnęła powieki. – Było tak, jak powiedziałeś. Usta. Nigdy czegoś takiego nie widziałyśmy. O… otworzyły się. A wtedy… wtedy… Potrząsnął nią. – Co?! Załkała na to wspomnienie. Ten dźwięk odbił się od niego, od wzgórz, od zimnych szpikulców gwiazd.

– Usta. W każdej z nas! Otworzyły się. I wiatr, wiatr po prostu z nas wyświsnął, z każdej z nas. I ten ból, który w sobie miałyśmy... nie, który one w sobie miały… ja jestem tylko ich łącznikiem ze światem, one nie mogą nigdzie chodzić, więc to ja chodzę, robię zakupy, przynoszę, załatwiam... Ten ból, który przejęły, zabrał niektóre z nich. Lurene i Margid… Teresa nie przeżyje… wiem… McGrath szalał. Głowa omal mu nie pękła. Potrząsnął natarczywie Anną, płaczącą i jęczącą. – Co się z nami dzieje, jak mogłem zrobić wam coś tak okropnego, dlaczego to mnie... nas spotyka, dlaczego teraz, co poszło nie tak... proszę, musisz mi powiedzieć, musisz mi pomóc, musimy coś zrobić… Objęli się, mocno przywierając do jedynej szansy wsparcia: siebie nawzajem. Niebo obracało się nad nimi, ziemia uciekała im spod stóp. Ale nie stracili równowagi i w końcu ona odsunęła go na odległość ramienia, spojrzała mu z bliska w twarz i powiedziała: – Nie wiem. Nie wiem. Niczego takiego nigdy nie doświadczyłam. Tego nie znają nawet Alvarez ani Ariès. Wiatr, straszny wiatr, coś żywego, opuszczającego ciało. – Pomóż mi! – Nie mogę! Nikt nie może ci pomóc. Nie sądzę, żeby ktokolwiek mógł ci pomóc. Nawet Le Braz… Uchwycił się tego nazwiska. – Le Braz? Kim jest Le Braz? – Nie, nie chcesz się z nim spotkać. Proszę, wysłuchaj mnie, wyjedź w jakieś spokojne, puste miejsce i spróbuj to sam załatwić, to jedyne wyjście! – Powiedz, kim jest Le Braz! Uderzyła go. – Nie słuchasz mnie. Jeśli my nie możemy ci pomóc, to nikt nie może. Le Braz jest poza wszystkim, co znamy, nie można mu ufać, robi rzeczy obce, okropne, tak sądzę. Właściwie nie wiem. Poszłam do niego raz, wiele lat temu, to ci nie po… Nie dbam o to, odparł. W tej chwili nie dbam już o nic. Muszę się tego pozbyć. To zbyt straszne, by z tym żyć. Widzę ich twarze. Wołają, a ja nie mogę im odpowiedzieć. Błagają mnie, żebym coś do nich powiedział. Nie wiem, co powiedzieć. Nie mogę spać. A kiedy zasypiam, śnią się mi. Nie mogę tak żyć, bo to nie jest życie. Więc powiedz mi, jak znaleźć Le Braza. Nie dbam o nic, do diabła ze wszystkim, mam to gdzieś, więc mi powiedz! Znowu go uderzyła. O wiele mocniej. I znowu. A on to znosił. I w końcu mu

powiedziała. Robił aborcje. W czasach, zanim stały się legalne, był ostatnią nadzieją setek kobiet. Kiedyś, dawno temu był chirurgiem. Odebrano mu to. Dlatego robił to, co mógł. W czasach, gdy kobiety wchodziły do małych pokoików z długimi stołami, w czasach wieszaków – mógł pomóc. Brał dwieście dolarów, tylko na pokrycie kosztów. W tych czasach tysięcy zachomikowanych w szafach w torbach z szarego papieru dwieście oznaczało, że robi to za darmo. I wsadzili go do więzienia. Ale kiedy wyszedł, zaczął od nowa. Anna Picket powiedziała McGrathowi, że były inne… …prace. Inne eksperymenty. Słowo „eksperymenty” wymówiła takim tonem, który obudził w nim dreszcz. I znowu powtórzyła: „McGrath morduje sen”, a on spytał, czy może wziąć jej samochód, a ona się zgodziła, a on pojechał na autostradę sto jeden i skierował się na północ do Santa Barbara, gdzie zgodnie ze słowami Anny Picket nadal mieszkał Le Braz, od lat, w zupełnym odosobnieniu. Trudno było znaleźć jego posiadłość. Na jedynej czynnej w Santa Barbara maleńkiej stacyjce benzynowej nie sprzedawali map. I już od lat zrezygnowali z miłego gestu rozdawania ich za darmo. Jak wiele innych miłych gestów i ów skradziono ze świata McGratha, zanim ten zdążył złożyć zażalenie. Zresztą i tak nie miał go gdzie składać. Pojechał więc do hotelu Miramar. W recepcji siedziała kobieta koło sześćdziesiątki, znająca każdą ulicę w Santa Barbara i bardzo dobrze wiedząca, gdzie szukać „domu” Le Braza. Spojrzała na McGratha, jakby dopytywał się, jak trafić do rzeźni, ale dała mu dokładne wskazówki, a on jej podziękował, a ona nie powiedziała „proszę bardzo”, a on wyszedł. Niebo na wschodzie zaczęło się rozjaśniać, zbliżał się świt. Zanim McGrath znalazł prywatną drogę, która biegła w górę przez gęsty las do ogrodzonej wysokim płotem posiadłości, zrobiło się już zupełnie jasno. Strumienie słonecznego światła nadawały roślinności bujność lasu deszczowego. McGrath obejrzał się przez ramię, wysiadając z samochodu, na wodę w kanale Santa Monica, srebrną, falującą, kompletnie nieświadomą mroku, który zostawiła po sobie noc. Podszedł do bramy i wcisnął guzik domofonu. Odczekał jakiś czas i znowu go wcisnął. Wówczas głos – męski lub kobiecy, młody lub stary, nie sposób było tego określić – zachrypiał: – Kto tam?

– Przysyła mnie Anna Picket i Grupa REM. – Przez chwilę milczał, a gdy cisza zaczęła się dłużyć, dodał: – Prawdziwa Grupa REM. Kobiety z domu w Hidden Hills. – Kim jesteś? Jak się nazywasz? – spytał głos. – To bez znaczenia. Nie znasz mnie. McGrath, nazywam się McGrath. Przybyłem z daleka, żeby spotkać się z Le Brazem. – W jakiej sprawie? – Otwórz bramę, to się dowiesz. – Nie przyjmujemy gości. – Widziałem… była… nagle się obudziłem i w moim ciele były jakby… usta… powiał wiatr… Rozległ się zgrzyt i żelazna brama zaczęła się chować w ceglanym murze. McGrath popędził do samochodu i uruchomił silnik. Gdy brama całkiem się otworzyła, wdepnął gaz i śmignął przed siebie, a żelazne skrzydło natychmiast ruszyło w drogę powrotną. Jechał krętą drogą przez las deszczowy, a gdy dotarł na szczyt, ukazał mu się dwór z polnych kamieni, ze wszystkich stron osłonięty wysokimi zagajnikami i gęstym listowiem. Zatrzymał się na krawężniku podjazdu z tłuczonego kamienia i przez chwilę siedział, gapiąc się w ślepe, spojone ołowiem okienka. Choć był środek pięknego dnia, wokół zrobiło się chłodno i ciemno. McGrath wysiadł i podszedł do drzwi z rzeźbionego dębu. Gdy wyciągnął do nich rękę, otworzyło je… zmasakrowane stworzenie. McGrath nie potrafił się powstrzymać. Zachłysnął się i odskoczył, osłaniając się rękami przed wszelką próbą zbliżenia do tej ledwie zasługującej na miano człowieka istoty na progu domu. Jej skóra pomiędzy oparzeniami była potwornie rozogniona. McGrath początkowo założył, że to kobieta, takie odniósł wrażenie, ale potem stwierdził, że nie może określić płci, może miał przed sobą mężczyznę. Z całą pewnością istota ucierpiała od ognia. Jej głowa była pozbawiona włosów, a niemal cała skóra zwęglona. Ramiona zdawały się mieć zbyt wiele zgięć i stawów. Wrażenie, że to kobieta, narzucała sięgająca podłogi szeroka spódnica. Widok dolnej części ciała został oszczędzony McGrathowi, choć znajdowała się tam duża wypukłość – wypukłość, która kołysała się galaretowato, jakby pod fałdami materiału kryło się coś innego niż ludzki tors czy nogi. Istota patrzyła na niego jednym powleczonym bielmem okiem, a drugim tak czystym i błękitnym, że od jego piękna rozbolało go serce. Jeśli chodzi o twarz –

podbródek stopił się z piersią tak, że brak było widocznej szyi – składała się ona wyłącznie z osmalonych gruzłów i guzów oraz pozbawionych warg ust, czarniejszych od otaczającej je skóry. – Wejdź – powiedział odźwierny. McGrath stał niepewnie. – Albo odejdź. Lonny McGrath odetchnął głęboko i wszedł. Istota w drzwiach odsunęła się tylko trochę. Dotknęli się: osmalone biodro – wierzch normalnej ręki. Dwie zasuwy, na które zamknięto drzwi, uniemożliwiły McGrathowi ucieczkę. Poszedł za pozbawioną płci istotą w prawo, długim, wysokim holem, mijając biegnące na piętro spiralne schody, do zamkniętych masywnych drzwi. Stworzenie dało mu znak, że ma wejść, i poczłapało w głąb domu. McGrath przez chwilę stał, po czym nacisnął ozdobną klamkę i wszedł. Grube kotary zasłaniały poranne światło, ale w przekornych promieniach słońca, które tu i tam wkradały się do pokoju, ujrzał starego mężczyznę w fotelu z wysokim oparciem. Koc zasłaniał mu nogi. McGrath wszedł do biblioteki, gdyż musiała to być biblioteka: półki od podłogi do sufitu, wszędzie chwiejne stosy książek, które zsuwały się na podłogę. W pokoju krążyła muzyka. Klasyczna. McGrath jej nie znał. – Doktor Le Braz? – spytał. Starzec nie zareagował. Siedział z głową opadającą na piersi i zamkniętymi oczami. McGrath podszedł bliżej. Muzyka, jakaś symfonia, wezbrała falą crescendo. Od starca dzieliły go tylko trzy kroki. Jeszcze raz powtórzył jego nazwisko. Oczy się otworzyły, lwia głowa się uniosła. Mężczyzna spojrzał na McGratha nieruchomo. Muzyka dobiegła końca. W bibliotece zapadła cisza. Starzec uśmiechnął się ze smutkiem i wszelka groza znikła. Był to uśmiech pełen słodyczy. McGrath usiłował się zrewanżować i usiadł na miejscu, które wskazał mu mężczyzna. – Mam nadzieję, że nie przybyłeś prosić o moje poparcie dla jakiegoś nowego produktu farmakologicznego – odezwał się starzec. – Doktor Le Braz? – Niegdyś znano mnie pod tym nazwiskiem. – Musi mi pan pomóc. Le Braz spojrzał na niego. Słowa McGratha miały tak oceaniczną głębię, taką otchłań wilgotnych jaskiń, że wszelka powierzchowność przestała wchodzić w grę.

– Pomóc? – Tak. Proszę. Nie mogę znieść tego, co czuję. Przez te ostatnie miesiące tyle przeżyłem, że… – Pomóc? – powtórzył starzec szeptem, jakby to słowo pochodziło z zaginionego języka. – Nie potrafię pomóc nawet sobie… Jak mógłbym pomóc tobie, młodzieńcze? McGrath opowiedział mu. Wszystko. Osmalona istota weszła do pokoju, ale McGrath nie zdawał sobie sprawy z jej obecności, dopóki nie skończył. Wtedy usłyszał za plecami jej głos: – Jesteś wyjątkowy. Nawet jedna żyjąca osoba na milion nie widziała ust Tanatosa. Nawet jedna osoba na sto milionów nie poczuła przejścia duszy. Nikt w historii ludzkiego gatunku nie doznał takich udręk, że usta wydawały mu się prawdziwe, nie wyśnione. McGrath spojrzał na istotę. Przykuśtykała do niego przez pokój i stanęła tuż za fotelem starca, nie dotykając go. Starzec westchnął i zamknął oczy. – Oto Josef Le Braz, który żył, pracował i troszczył się o bliźnich. Ratował im życie, ożenił się z miłości i przysiągł sobie, że dzięki jego obecności świat stanie się nieco lepszy. Jego żona umarła, a on pogrążył się w melancholii, jakiej nie doznał żaden człowiek na ziemi. Pewnej nocy obudził się, czując chłód, ale nie zobaczył ust Tanatosa. Wiedział tylko, że tak strasznie tęskni za żoną, iż chciałby zakończyć swoje życie. McGrath siedział w milczeniu. Nie miał pojęcia, do czego to zmierza – ta historia zdruzgotanej postaci pod kocem – ale czekał, ponieważ jeśli w tym domu, jedynym spomiędzy wszystkich ukrytych i jawnych domów świata, nie było żadnej nadziei na pomoc, to jego następnym krokiem powinno być kupienie broni i rozproszenie tej szarej mgły, w której żył. Le Braz podniósł głowę. Odetchnął głęboko i spojrzał na McGratha. – Wszedłem w maszynę – powiedział. – Szukałem pomocy w obwodach i chipach. Było mi zimno i nie mogłem przestać płakać. Tęskniłem za nią nie do wytrzymania. Istota wyszła zza fotela i stanęła nad McGrathem. – Sprowadził ją z Tamtej Strony. Oczy McGratha się rozszerzyły. Zrozumiał. W pokoju zapadła cisza narastająca w crescendo. McGrath usiłował podnieść się z niskiego stołka, ale nie mógł się poruszyć. Istota patrzyła na niego jednym wspaniałym błękitnym okiem i drugim ślepym i mlecznym jak biała kulka.

– Odebrał jej spokój. I teraz ona musi żyć dalej, tym półżyciem. Oto Josef Le Braz, który nie potrafi unieść ciężaru swojej winy. Starzec płakał. McGrath pomyślał, że jeśli na tym świecie zostanie uroniona jeszcze jedna łza, pośle wszystko do diabła i pójdzie po broń. – Rozumiesz? – spytał starzec cicho. – Czy pojmujesz sens? – spytała istota. Ręce McGratha same się uniosły, otwarte i puste. – Te usta… ten wiatr… – Funkcja marzeń sennych polega na tym, że pozwalają nam żyć – wyjaśniła istota. – Oczyszczają umysł z tego, co nas przeraża. Jak inaczej moglibyśmy znieść smutek? Wspomnienia są pozostałością snów, tym, co w nas zostaje po ich odejściu. Ale nie są całością, to radosne wołanie o połączenie z tym, do czego należą. Widziałeś usta Tanatosa, poczułeś odejście ukochanej osoby. To cię powinno uwolnić. McGrath wolno, bardzo wolno pokręcił głową. Nie, to mnie nie uwolniło, to mnie zniewoliło, to mnie dręczy. Nie, powolne nie. Nie mogę tego znieść. – Więc jeszcze nie pojąłeś sensu, prawda? Istota dotknęła zapadniętego policzka starca zwęglonym kikutem, który niegdyś był ręką. Starzec usiłował spojrzeć na nią z uczuciem, ale nie mógł odchylić głowy. – Musisz się uwolnić od wszystkiego – powiedział. – Nie ma innego sposobu. Uwolnij się… uwolnij ich. Oddaj im to, czego potrzebują, żeby stać się pełną całością po Drugiej Stronie i, w imię dobroci, pozwól im na spokój, do którego mają prawo. – Pozwól ustom się otwierać – dodała istota. – Nie możemy tu wytrwać. Pozwól, by wiatr duszy przeminął, i ujrzyj w pustce wyzwolenie. – I powiedziała jeszcze: – Pozwól, że ci opowiem, jak jest po Drugiej Stronie. Może to ci pomoże. McGrath położył rękę na boku. Bolał go straszliwie, jakby całe legiony dobijały się do zamkniętych drzwi. Wrócił po swoich krokach. Odtworzył trasę z poprzednich dni jak pogrążony w lunatycznym śnie. „Nigdzie tu tego nie widzę”. Zatrzymał się na ranczu w Hidden Hills i pomógł Annie Picket, w czym mógł. Odwiozła go do miasta, a on zabrał swój samochód z ulicy przed biurowcem na Pico. Wrzucił trzy mandaty za parkowanie do schowka. To sprawy żywych. Wrócił do swojego mieszkania, rozebrał się i wykąpał. Położył się nagi na łóżku, gdzie wszystko się zaczęło, i spróbował zasnąć. Pojawiły się sny. Sny o uśmiechniętych

twarzach i sny o dzieciach, które znał. Sny o dobroci i sny o rękach, które go obejmowały. I gdzieś podczas tej długiej nocy powiał wiatr. Ale on go nie poczuł. A kiedy się zbudził, otaczał go chłód, jakiego nie czuł od bardzo dawna. Kiedy zaś za nimi zapłakał, w końcu zdołał się z nimi pożegnać.

Człowiek jest tym, na czym skupia swoją uwagę. John Ciardi 23 William Shakespeare, Makbet, tłum. Stanisław Barańczak, Znak, Kraków 2000.

VIII

TECHNOLOGIA ROKOKO

„Niektórzy twórcy lubią, gdy nazywa się ich pisarzami science fiction. Mają prawo nazywać siebie i swoją twórczość, jak tylko im się podoba. Na tej samej zasadzie i ja powinienem móc nazywać to, co piszę, wedle własnego uznania, czyli opowieściami Harlana Ellisona”. Starwind Interviews Harlan Ellison, Rick Wyman i Bob Halloran, „Starwind”, jesień 1977

Nazywajcie to, jak chcecie: fantastyką, futurystyką, science fiction. Dopóki nie używacie zniesławiającego neologizmu „sci-fi”, na który pomstuje każdy choćby nieśmiało roszczący sobie prawo do piśmienności, nic wam nie grozi. Jednak powyższe określenia rzadko bywają czymś więcej niż wygodnym rozwiązaniem kwestii trudnej do zdefiniowania odmiany beletrystyki, które ma sens wyłącznie w kategorii zabiegów merkantylnych. Niektóre bowiem gatunkowe szufladki – sensacja, powieść gotycka, western etc. – nie mają już znaczenia w naszych czasach, gdy uzdolnieni pisarze w nieskończoność eksperymentowali z wykraczaniem poza granice pierwotnych form. Harlan pisał opowieści science fiction. Z pewnością raz na jakiś czas będzie tworzył kolejną, ale większość z nich do gatunku kwalifikuje etykieta, nie treść, technologiczna ornamentacja – rokokowa. Najwcześniejsze z nich pełną garścią czerpią z powszechnie zaakceptowanego rekwizytorium SF, w którego skład wchodzą między innymi statki kosmiczne i pozaziemskie istoty. To oprzyrządowanie gwarantowało łatwą sprzedaż specjalizującym się w gatunku czasopismom, które – w owym czasie – niewybrednie i zachłannie pochłaniały dzieła głodujących młodych pisarzy. Raptownie dojrzewająca proza Harlana bez trudu zalała mainstreamowe rynki, ale jego reputacja jako twórcy gatunkowego już się utrwaliła, więc czasopisma publikujące fantastykę nieustannie kupowały jego opowiadania, coraz bardziej odchodzące od głównego nurtu, ukierunkowane na fantasy bądź zgoła niepoddające się jakiejkolwiek klasyfikacji. Jego rosnące lekceważenie ograniczeń i kategoryzacji sprawiło, że przez czytelników, którzy z fascynacją zelotów zachłystywali się zamknięciem w murach własnego getta, zaczął być postrzegany jako natrętny giez. Ze wszystkich pisarzy uprawiających poletko science fiction jedynie Harlan rozbił grono czytelników na tak radykalnie wyznające miłość

i nienawiść obozy. Zarówno tego podziału, jak i zamieszania związanego z „prawdziwą” definicją science fiction nic nie uwydatniło bardziej niż nominowanie w 1981 roku jego opowiadania All the Lies That Are My Life do Nagrody Hugo. Nie przynależy ono ani do science fiction, ani do fantasy, z czego wynika, że głosujący czytelnicy musieli docenić je za przyjemność, jaką sprawiło im obcowanie z zaletami samej opowieści. Poniższe utwory należą do gatunku science fiction, ale tej jego odmiany, która rzadko dobrze się czuje skrępowana tradycyjnymi ograniczeniami. Niebo w ogniu (1958) opowiada o inwazji obcych, czyli ogromnej szansie dla jakiegoś artysty na stworzenie krzykliwej, wypalającej gałki oczne okładki z rodzaju tych, które zachwycają młodocianych czytelników, a dorosłych wprawiają w zażenowanie. Znajduje się tu typowy dla SF chwyt, ale nie on jest miąższem opowieści. Temat jest szczególnie interesujący, ponieważ – mimo całego swego niejednoznacznego nihilizmu – jest objawem troski o iskierki radości w oczach zachwyconego dziecka, a zarazem służy jako ostrzeżenie dla dorosłych, by nie zatracili owego „naiwnego poczucia cudowności”. Za Łowcą w mieście na krańcu świata (1967) kryje się dziwna historia, efekt tego, co Harlan nazywa literackim sprzężeniem zwrotnym. Klasyczne opowiadanie Roberta Blocha Yours Truly, Jack the Ripper z 1943 roku było punktem wyjścia dla jego późniejszej Zabawki dla Juliette, którą Harlan kupił do cieszącej się ogromnym powodzeniem antologii Niebezpieczne wizje. Druga krótka forma Blocha przeniosła Kubę Rozpruwacza w odległą przyszłość, a ta idea tak opętała wyobraźnię Harlana, że napisał własne opowiadanie stanowiące bezpośrednie jej rozwinięcie. Skoro Łowca…, jak twierdzi Bloch, ożywia wielką tradycję Grand Guignol, to czy jest to jeszcze science fiction? Przyjrzyjmy się: podróże w czasie to stara, okrzepła w SF koncepcja, a sposób przedstawienia przez Harlana społeczeństwa przyszłości z pewnością zakorzeniony jest w myśleniu „jeśli tak będzie dalej”. Ale nie jest to historia o podróżach w czasie, nie opowiada też stricte o tymże społeczeństwie przyszłości. Może o różnicach w reakcjach jednostki i zbiorowości na reformy społeczne? Może o potędze zła? Ale czy naprawdę musimy przenosić się całe lata w przód, żeby poddać ją analizie? A może po prostu opowiada o Kubie Rozpruwaczu... Ale czy w takim razie nie jest to tylko spekulowanie o przeszłości?

Rozumiecie już, prawda? Granice science fiction nieco się zacierają. Trasą widokową (1969) ukazywało się zarówno w magazynach dla panów, jak i czasopismach science fiction (jako, niestety, Dogfight on 101), ale pasowałoby wszędzie (i we wznowieniach w zasadzie pasowało). Z pozoru gadżeciarska historia kładzie nacisk na kilka rzeczy, które wyczynia z nami technologia – tak Robert Silverberg definiuje prawdziwą wartość SF – oraz, być może, które my wyczyniamy z technologią. Mamy tu spełnienie uniwersalnych pragnień, zręcznie i treściwie garnirowane najnowocześniejszą techniką, futurystycznym slangiem, wybuchowym zakończeniem. Rzeczowy styl nasyca opowiadanie niepokojącą, budzącą dreszcze wiarygodnością. Gdy w SF dzięki (zdaniem wielu) wydanym w roku 1967 Niebezpiecznym wizjom zapanowała rewolucja, opowiadania gatunkowe zaczęły pojawiać się w najbardziej nieoczekiwanych miejscach. Pieśń, którą wyśpiewał zombi (1970), napisana wspólnie z Robertem Silverbergiem, to kolejny znakomity przykład historii, która spełnia wymogi gatunku, mimo to ukazała się w skończenie mainstreamowym „Cosmopolitan”. Dotyczy życia, śmierci – życia w śmierci – ożywionych zwłok słynnego muzyka, a dopełniona została wszelkimi możliwymi elementami futurystycznej scenografii, za których sprawą przyporządkowanie jest usprawiedliwione: robotami, kontrolowaniem pogody, ultraklawikordem, no i samymi ożywionymi trupami. Opowieść została tu zamieszczona jako przykład wspólnych przedsięwzięć Harlana, wielokrotnie podejmowanych z innymi pisarzami, ale też z powodu własnych niewątpliwych zalet. Ciężkie życie Nilsa Bekha wypełniają rozpacz, samotność, pominięcie, które z początku wydaje się jedyne w swoim rodzaju, ale po głębszym namyśle wcale takie nie jest. Jak to bywa w pierwszorzędnych dokonaniach fantastyki, tylko otoczka, struktura i scenografia są czymś nowym, intrygująco odmiennym, nawet odwracającym uwagę. Leżące głębiej ludzkie prawdy są już stare, a cała tragedia ma nas skłonić do tego, byśmy rozważyli je ponownie z innego punktu widzenia, pod innym kątem emocjonalnym. Knox (1974) ukazał się w „Crawdaddy”, czasopiśmie specjalizującym się ponoć w muzyce rockowej, ale niestroniącym od reakcyjnych komentarzy na prawie każdy temat. Opowiadanie najłatwiej wpasowuje się w kategorię nieklasyfikowalnych, ale bez większego trudu można je upchnąć w ramach science fiction przebranej za nauki społeczne. Fantastyka socjologiczna nie jest niczym

nowym – gdyby Jonathan Swift kreował obce światy zamiast obcych krain, Guliwer byłby jednym z pierwszych bohaterów SF – lecz Harlan dogrzebuje się do korzeni, by odkryć, że w ruchach społecznych, choć rodzą się jako wypadkowa określonych warunków, najważniejsze jest to, jak ubogacają bądź wypaczają jednostkę. Z Virgilem Oddumem na biegunie wschodnim (1984) to imponujący literacki wkład Harlana do projektu „Medea”. Mimo egzotycznej bujności i pozaziemskiej scenerii pozostaje opowieścią o przyjęciu odpowiedzialności i doprowadzeniu spraw do końca. Tak, jest to science fiction, i nie, etykieta opowiadania nie klasyfikuje. Science fiction jest tym, czym jest, ponieważ zajmuje się tym, czym się zajmuje. Harlan Ellison jest tym, kim jest, ponieważ zajmuje się tym, czym się zajmuje. Uważajcie, żeby jednego z drugim nie pomylić. „Współczesna fantastyka tak naprawdę narodziła się wraz z klasycznym animowanym filmem Walta Disneya Parowiec Willie w 1928. Bez wątpienia. Bo czy mysz potrafi sterować parowcem z kołem łopatkowym?” Trzydziestu dwóch wróżbitów, wprowadzenie do Niebezpiecznych wizji, Doubleday, 196724 Przełożył Bartosz Kurowski 24 Wydanie polskie: Solaris 2002.

NIEBO W OGNIU Opadli w płomieniach z cytrynowego nieba i pierwszego dnia dziesięć tysięcy zginęło. Krzyki dźwięczały nam w głowach, a kobiety biegły na wzgórza, by schronić się przed ich brzmieniem, ale nie było przed nim ucieczki... Dla nikogo z nas. Niebo paliło się śmiercią, a najstraszliwsze, najbardziej niewiarygodne w tym było, że… to nie my umieraliśmy, nie nas spotykała śmierć! Zaczęło się późnym wieczorem. Pierwszy pojawił się w postaci kosmicznej iskry skrzesanej na niebie. Potem, jeszcze niemal zanim ten pierwszy przepadł wśród mroku, pojawił się kolejny, za nim kolejny i wkrótce niebo stało się jubilerską poduszeczką migoczącą od nieopisanych diamentów. Przypatrywałem się z dachu obserwatorium i ujrzałem je wszystkie – drobne punkciki blasku sypiące się kaskadą w dół niczym płomienne krople deszczu. I w jakiś sposób, zanim cokolwiek zostało wyjaśnione, wiedziałem: działo się coś ważnego. Nie w sensie, w jakim ważne jest dodatkowych pięć cali plastichromu w statecznikach na ogonie helikoptera… Nie w sensie, w jakim ważna jest wojna… Ale w sensie, w jakim ważne było stworzenie Wszechświata i w jakim ważna będzie jego śmierć. Wiedziałem też, że dzieje się to na całej Ziemi. Nie mogło być co do tego wątpliwości. Wzdłuż całego horyzontu, jak daleko sięgałem wzrokiem, spadali, płonęli i płonęli. Niebo jakoś szczególnie nie pojaśniało, ale wyglądało, jakby ciśnięto w nie milion nowych gwiazd, by trwały ulotną mikrosekundę. Patrzyłem tak, aż z dołu zawołał do mnie Portales: – Frank! Frank, zejdź tu do mnie…! Toż to fantastyczne! Zsunąłem się po pomoście do wnętrza kopuły teleskopu i zobaczyłem Portalesa garbiącego się nad okularem refraktora. Walił pięścią o bok skrzynki regulatora mikrometrycznego. Był to krzyk daremności i niezrozumienia. Walenie, które nie niosło ze sobą żadnej treści. – Popatrz tylko na to, Frank! Zechcesz na to spojrzeć? – Jego głos unosił się w niedowierzaniu. Przepędziłem go kuksańcem i wśliznąłem się na siedzenie kubełkowe. Teleskop wymierzony był w Marsa. Marsjańskie niebo również płonęło. Takie same

punkciki światła, te same fajerwerki spiralnie dążące w dół. Wieczór przeznaczyliśmy na obserwację Czerwonej Planety, bo w tamtym kierunku mieliśmy czysty widok, i mogłem wszystko ujrzeć bardzo wyraźnie – rozjaśnienia, a po nich znów ciemności. Na całej powierzchni ciała niebieskiego. – Zadzwoń do Bikela w Wilson – poleciłem Portalesowi – i zapytaj go o Wenus. Słyszałem za plecami, jak Portales wybiera numer wewnętrzny, i jednym uchem rejestrowałem jego rozmowę z Aaronem Bikelem z Mount Wilson. Widziałem rozmigotane odbicia telefonicznego wideo​ekranu, falujące na połyskliwym tubusie teleskopu. Nie odwróciłem się jednak. Wiedziałem, jaką odpowiedź otrzymamy. Portales rozłączył się wreszcie, a kolory przygasły. – To samo – rzucił ostro, jak gdyby prowokował mnie do udzielenia odpowiedzi. Nie zawracałem sobie głowy odwarkiwaniem. Już od prawie trzech lat starał się o posadę kierownika obserwatorium – moją posadę – i przywykłem do jego wrogości, aczkolwiek musiałem od czasu do czasu uciekać się do desperackich machinacji, żeby utrzymać go w ryzach. Patrzyłem jeszcze przez chwilę, a potem opuściłem kopułę. Udałem się na dół i zacząłem stroić moją krótkofalówkę, by dowiedzieć się, co też mają do powiedzenia w Tokio, Heidelbergu albo Johannesburgu. Przez ten krótki czas manipulowania zakresem nie wyłapałem ani jednej wzmianki o fenomenie, ale byłem pewien, że w każdym innym miejscu można zaobserwować to samo. Następnie wróciłem do kopuły zmienić ustawienia teleskopu. Po sprzeczce z Portalesem zmniejszałem zasięg dopóty, dopóki nie wyregulowałem ostrości na punkcie tuż wewnątrz płaszcza atmosferycznego. Nachyliłem wyszukiwacz i usiłowałem szybko skanować niebo, ale nieustannie przegapiałem rozbłyski świetlne w momencie eksplozji. Włączyłem zatem mechanizm fotograficzny i ustawiłem na szeroki kąt. Zakładałem, że przy takiej częstotliwości rozświetleń jedno z nich niechybnie zostanie wychwycone przez obiektyw. Później znów udałem się na dół do krótkofalówki. Spędziłem przy niej dwie godziny, aż wreszcie udało mi się wychwycić szwajcarski program informacyjny. Oczywiście miałem rację. Po dwóch godzinach zadzwonił do mnie Portales z wiadomością, że dysponujemy całą rolką zdjęć i powinniśmy je wywołać. Sprawa była zbyt ważna, bym mógł polegać na jego infantylnych kaprysach, zamiast więc pozwolić mu na zamglenie cennych fotografii, kazałem, żeby zostawił je w pojemniku, a ja zaraz wrócę na górę i zajmę się tym osobiście.

Gdy wyszły z odczynnika, musiałem przewertować trzydzieści lub czterdzieści przedstawiających pustą przestrzeń, zanim wyłowiłem dziesięć przedstawiających to, o co mi chodziło. To nie były meteory. Wręcz przeciwnie. Każdy płomień na niebie był istotą. Żywą istotą. Ale nie ludzką. Bynajmniej. Zdjęcia powiedziały nam, jak oni wyglądają, ale dopiero gdy statek Programu Przechwyt wzniósł się i zassał z nieba jednego z nich, zdaliśmy sobie sprawę, jacy byli wielcy, że emanowali własnym wewnętrznym światłem oraz… że byli telepatami. Ponoć schwytanie jednego z nich nie było problemem. Statek otworzył luk ładunkowy i uruchomił mechanizm zasysający, używany do przyciągania dryfujących w kosmosie śmieci. Istota jednakże mogła się oprzeć wessaniu; wystarczyłoby, gdyby zaparła się obiema siedmiopazurzastymi dłońmi o boki luku i stawiła opór zasysarce. Ale – jak się później dowiedzieliśmy – była zaciekawiona. Upłynęło pięć tysięcy lat. Istoty nie wiedziały, że zaszliśmy tak daleko, więc była zaciekawiona. Zatem uległa. Kiedy mnie zawezwali, wraz ze stu pięćdziesięcioma kilkoma innymi naukowcami (a dzięki temu staremu szarlatanowi senatorowi Gouvermanowi do stanu osobowego zdołał się też wkręcić Portales) udaliśmy się do Smithsonian, gdzie go umieszczono, i dziwowaliśmy się… Po prostu staliśmy i się dziwowaliśmy. On – albo ona, tego się nigdy nie dowiedzieliśmy – przypominał egipskiego boga Ra. Miał głowę jastrzębia (czy też czegoś przypominającego jastrzębia) i wielkie, zmrużone zielone oczy, w których tańczyły cętki purpury, złocistości i czerni. Jego ciało było chude, niemal wymizerowane, a przecież humanoidalne – dwurękie i dwunogie. Do tego zaopatrzone w zagięcia i stawy, których to zagięć i stawów u człowieka nie uświadczysz, ale przecież jednoznacznie dało się wyodrębnić jamę klatki piersiowej, wyraźne pośladki, kolana i podbródek. Istota była blada, mlecznobiała, pomijając jastrzębi czub, czyli jaskrawy błękit przechodzący w biel. Jasnoniebieski dziób także zlewał się z bladością skóry. Istota miała po siedem palców u stóp, po siedem pazurów u rąk. Bóg Ra. Bóg słońca. Bóg światła. Istota świeciła od wewnątrz słabym, ale zauważalnym blaskiem, otaczającym ją niby aureola. Staliśmy tam z uniesionymi głowami, wpatrując się w nią zamkniętą

w szklanej klatce. Nie mieliśmy sobie nic do powiedzenia – oto znajdował się przed nami pierwszy przybysz z innego świata. Może za kilka lat udalibyśmy się w kosmos – znaczy dalej niż na Księżyc, do którego dotarliśmy w tysiąc dziewięćset sześćdziesiątym dziewiątym, albo na Marsa, którego okrążyliśmy w tysiąc dziewięćset siedemdziesiątym szóstym – ale na razie wiedzieliśmy tyle, że Wszechświat był rozległy i bezkresny i napotkalibyśmy w nim niewiarygodne istoty, konkurujące z wszelkimi wyobrażeniami. Ta jednak była pierwsza. Patrzyliśmy na nią z uniesionymi głowami. Miała trzynaście stóp wzrostu. Portales szeptał coś Karlowi Leusowi z Caltechu. Prychnąłem pod nosem, że gość nigdy się nie poddaje. Za samą dwulicowość i chwytanie się każdej okazji musiałem mu to oddać. Ostro parł na stołek, nie ma co. Karierowicz pełną gębą. Ale nie robił wrażenia na Leusie. Jasne było, że nie interesuje go, co Portales ma do powiedzenia, ale jako laureat Nagrody Nobla w sześćdziesiątym trzecim czuł się zobowiązany do okazywania uprzejmości nawet tak obmierzłym wazeliniarzom jak mój asystent. Pewien wojskowy, jakkolwiek mu było, stał na platformie przy wysokiej, przestronnej szklanej klatce, z której istota, wprawdzie bez ruchu, ale nas obserwowała. W otwór do karmienia wsuwano wszelkie możliwe rodzaje żywności, ale oczywiste było, że istota niczego nie tknie. Spoglądała tylko w dół, cicha, jakby rozbawiona, i nieruchoma, jakby o nic nie dbała. – Panowie! Panowie, proszę o uwagę! – zaintonował wojskowy. Niespieszna cisza, wskazująca na nasz brak szacunku wobec niego i jego środków bezpieczeństwa, które tak nas zirytowały przed przybyciem na to zebranie, zapadła w grupkach mężczyzn i kobiet zgromadzonych u stóp klatki. – Wezwaliśmy was tutaj – nadęty dupek z tym swoim „my”, jakby był jednoosobowym ucieleśnieniem rządu – w celu rozwikłania zagadki, kim ta istota jest i czego szuka na naszej planecie. Wyczuwamy w niej ogromne zagrożenie dla… – itede, itepe, paplał i parodiował przy tym wszystkie poprzednie histeryczne ostrzeżenia przed każdym narodem na Ziemi. Nie mógł wiedzieć, jakim był dla nas pośmiewiskiem i jaką mieliśmy ochotę kopniakiem zrzucić go z platformy. Ta istota nie stanowiła żadnego zagrożenia. Gdybyśmy jej – jego? tego? – nie schwytali, wpadając w naszą atmosferę, spłonęłaby na popiół jak jej pobratymcy. Wysłuchaliśmy go zatem do końca. Następnie zbliżyliśmy się i zapatrzyliśmy w istotę. Otworzyła dziób w czymś, co niezwykle przypominało uśmiech, a ja poczułem, że przechodzi mnie dreszcz. Ten rodzaj dreszczu, który odczuwam,

słuchając do głębi poruszającej muzyki czy też uprawiając miłość – pierwotne drżenie we włóknach mego ciała. Nie potrafię wytłumaczyć, skąd wiedziałem, ale było to preludium do czegoś. Wstrzymałem myślenie, po prostu zawiesiłem swoje istnienie, jeśli cogito ergo sum uznać za właściwy jego probierz. Przestałem myśleć i pozwoliłem sobie na odetchnięcie tą obcością, na napawanie się wonią kosmosu i odległych światów, a w szczególności jednego świata. Świata, w którym wichry dmą tak, że jego mieszkańcy noszą haki na stopach i wbijają je w twardą zieloną glebę, żeby utrzymać się na nogach. Świata, w którym w jednej porze roku kolory bogacą się wśród listowia, ale już w następnej przybierają barwę wyblakłej bieli ciała larwy. Świata, w którym trójksiężyc płynie po lazurowym niebie, a w czasie swej wędrówki śpiewa, grając na lutni o niewidzialnych strunach, a morza i pustynie mu akompaniują. Świata dziwów starszego niż człowiek, starszego niż pamięć wiekuistości. Raptownie zdałem sobie sprawę – gdy mój umysł znów zaczął funkcjonować – że słuchałem istoty. Ithk było jej… imieniem? Nazwą? Rodzajem? No, czymś. Była jedną z pięćdziesięciu miliardów podobnych sobie, które przybyły do systemu Sol. Przybyły? Nie, może to jednak niewłaściwe słowo. Zostały… Nie dotarły tu rakietami, niczym równie prostackim. Ani poprzez zakrzywienie przestrzeni, ani nawet dzięki mocom psychicznym. Ale przeskok z ich świata – jakaż była jego nazwa? brzmiałaby tak, że nie uformuje jej ludzki język, a ludzki mózg nie pojmie? – do naszego zajął sekundy. Nie był natychmiastowy, wszak wymagałoby to jakiejś aparatury, ewentualnie wielkiego nakładu mocy psychicznych. Było to coś więcej i coś ponad. Była to sama istota podróży. Ale przybyli. Przybyli poprzez megagalaktyki, przez setki tysięcy lat świetlnych… Przez niepoliczalne odległości stamtąd tutaj, a Ithk był między nimi. Wówczas zaczął mówić do niektórych z nas. Nie do wszystkich, bo zauważyłem, że część zebranych nie odbiera przekazu. Nie zrzucam tego na karb dobra czy zła, tkwiących w każdym z nas, na karb poziomu inteligencji ani nawet poziomu wrażliwości. Być może Ithk miał taki kaprys albo wybrał (on?) ten sposób z konieczności. Jakkolwiek było, przemówił tylko do wybranych. Widziałem, że do Portalesa nie dotarło nic, ale stara twarz Karla Leusa emanowała uniesieniem, więc było dla mnie jasne, że przeznaczoną dla siebie wiadomość otrzymał. Gdyż istota przemawiała w naszych głowach telepatycznie. Nie zdumiało mnie to, nie zdezorientowało, nawet mną nie wstrząsnęło. Wydawało się czymś właściwym. Zdawało się iść w parze ze wzrostem i wyglądem Ithka, z jego aurą

i nadejściem. Jego, który do nas przemówił. A gdy się dokonało, część z nas nieporadnie wdrapała się na platformę i zwolniła rygle zamykające klatkę ze szkła, chociaż wszyscy wiedzieliśmy, że Ithk mógł ją opuścić w dowolnej chwili, gdyby tylko zapragnął. Jego jednak interesowało poznawanie – nim spali się do cna wzorem swych współbraci – no i zyskał wiedzę o nas, ludzikach zamieszkujących Ziemię. Zaspokoił swoją ciekawość na przystanku tej chwili wiodącej ku mknącemu, ognistemu unicestwieniu. Był ciekawy… bo gdy jego lud zawitał tu ostatnio, na Ziemi nie było istot zdolnych wyprawić się w kosmos. Nawet na tak żałośnie niewielką odległość, jaką potrafiliśmy obecnie przemierzyć. Ale oto postój się zakończył i Ithkowi pozostał już tylko krótki etap podróży. Przebył niewyobrażalny kawał drogi w określonym celu i chociaż wszystko to było interesujące, niecierpliwił się, by dołączyć do współbraci. Odblokowaliśmy więc klatkę – która tak naprawdę ani na chwilę nie mogła go uwięzić, gdyby sobie tego nie życzył – i był tam Ithk! Nie, nie tam. Zniknął! Niebo wciąż płonęło. Nagle zaistniał jeszcze jeden punkcik, w nagłym pośpiechu wpadł w atmosferę i spłonął jak dogasająca pochodnia. Ithka już nie było. A my wyszliśmy. Wieczorem Karl Leus wyskoczył z trzydziestego drugiego piętra waszyngtońskiego wieżowca. Tego samego dnia zmarło jeszcze dziewięcioro innych. Ja nie byłem na to gotów, ale miałem w sobie martwotę. Poczucie zbyteczności, marności i beznadziei. Wróciłem do obserwatorium i usiłowałem wydobyć z umysłu i duszy wspomnienie słów Ithka. Gdybym był tak dogłębnie wnikliwy jak Leus lub dziewięcioro pozostałych, mógłbym zginąć w mgnieniu oka. Ale nie mieszczę się w ich kategorii. W pełni zdali sobie sprawę z wagi tego, co powiedział im Ithk, a pojąwszy to, odebrali sobie życie. Potrafię zrozumieć, co nimi kierowało. Portales do mnie przyszedł, gdy się o tym dowiedział. – Oni po prostu… po prostu się zabili! – wybełkotał. Miałem dosyć jego małostkowej dokuczliwości. Miałem jej dosyć i nawet już mnie nie interesowało stawianie jej czoła. – Owszem, zabili się – odparłem ze znużeniem, patrząc z pomostu obserwatorium na stojące w ogniu, rozjarzone niebo. Zdawało mi się teraz, że stale panuje noc. Zawsze noc – rozświetlona.

– Ale dlaczego? Czemu coś takiego zrobili? Odezwałem się, by usłyszeć własne myśli. Ponieważ wiedziałem, co nastąpi. – Przez to, co powiedziała istota. – A co takiego powiedziała? – Co nam zdradziła, a czego nie. – Przemówiła do ciebie? – Do części z nas. Do Leusa, dziewięciorga i innych. Słyszałem ją. – To dlaczego ja jej nie słyszałem? Też tam byłem! Wzruszyłem ramionami. Nie słyszał i tyle. – Więc co powiedziała? Mów! – zażądał. Odwróciłem się ku niemu i na niego popatrzyłem. Czy będzie poruszony? Nie, uznałem, że raczej nie. I bardzo dobrze. Dobrze dla niego i jemu podobnych. Albowiem bez nich ludzkość przestałaby istnieć. Powiedziałem mu. – Lemingi – oznajmiłem. – Wiesz, co to lemingi. Bez powodu, kierowane jakimś głębokim instynktownym naporem, podążają jeden za drugim i co jakiś czas rzucają się z urwisk. Gęsiego zmierzają ku zagładzie. Cecha rasowa. Tak właśnie było z istotą i jej ludem. Przemierzyli megagalaktyki, by się tutaj zabić. By popełnić zbiorowe samobójstwo w naszym układzie planetarnym. By zająć się ogniem w atmosferach Marsa, Merkurego, Wenus czy Ziemi i umrzeć. To wszystko. Tylko po to, żeby umrzeć. Na jego twarzy malowało się osłupienie. Widziałem, że pojął, co mówiłem. Ale jakie to miało znaczenie? Nie to doprowadziło Leusa i dziewięcioro innych do zadania sobie śmierci, nie to było przyczyną mego przygnębienia. Siła napędowa jednej rasy nie musi być siłą napędową innej. – Ale… Ale nie rozu… Przerwałem mu: – Właśnie to powiedział Ithk. – Ale dlaczego przybyli umrzeć akurat tutaj? – zapytał pogubiony. – Czemu tutaj, a nie w jakimś innym układzie słonecznym, w innej galaktyce? Ithk nam to zdradził. To samo pytanie zadawaliśmy sobie w duchu – bądźmy przeklęci za to, że postało nam w myślach – a Ithk na swój prosty sposób odpowiedział. – Ponieważ – wyjaśniłem cicho, powolutku – tutaj jest kres Wszechświata. Na jego twarzy nie pojawił się przebłysk zrozumienia. Ta koncepcja ewidentnie mu umykała. Że Układ Słoneczny, układ Ziemi, a mówiąc ściślej: podwórko Ziemi, może być końcem Wszechświata. Niczym płaski świat, poprzez który Kolumb

żeglował ku pustce. Tutaj był kres wszystkiego. Tam, w przeciwnym kierunku, znajdował się znany Wszechświat, który miał swój koniec… ale władała nim ona, społeczność Ithka. Należał do niej i zawsze tak będzie. Albowiem mieli pamięć rasową wypaloną w każdym mającym się między nimi zrodzić dziecięcym embrionie. Po każdym rodzie lemingów rodziło się nowe pokolenie, które będzie istniało przez tysiące lat i będzie się rozwijało. Będą trwali, póki nie przybędą tutaj, by spłonąć w naszej atmosferze. Ale dopóki mają to, co mają, będą tym władać. Zatem dla nas, dla niepohamowanych, niezaspokojenie ciekawych, poszukujących i wędrujących Ziemian, których życie splecione jest z pragnieniem dowiadywania się, z koniecznością dowiadywania się, nie pozostało nic. Popioły. Prochy naszego własnego systemu. Po nich – nic. Znaleźliśmy się w ślepym zaułku. Nie będzie międzygwiezdnych wędrówek. I nie dlatego, że nie moglibyśmy polecieć. Możemy. Ale bylibyśmy tylko tolerowani. To był ich Wszechświat, a ta nasza Ziemia okazała się ślepym zaułkiem. Ithk nie zdawał sobie sprawy, co czyni, gdy nam to powiedział. Nie miał złych intencji, ale wydał wyrok na niektórych z nas. Tych, którzy marzyli. Tych, którzy chcieli czegoś więcej, niż chciał Portales. Odwróciłem się od niego i podniosłem wzrok. Niebo stało w ogniu. Bardzo mocno ścisnąłem trzymaną w kieszeni buteleczkę tabletek nasennych. Tyle światła tam, w górze. Przełożył Bartosz Kurowski

ŁOWCA W MIEŚCIE NA SKRAJU ŚWIATA Najpierw było Miasto, nigdy nocne. Cynowe i zwierciadlane, mury z antyseptycznego metalu jak w przeogromnym autoklawie. Idealnie czyste i wolne od pyłu, a ciche tak, że nawet wirujące mechanizmy jego serca i umysłu zostały skrzętnie osłonięte przed dostrzeżeniem. Miasto stanowiło zamkniętą całość, a odgłosy kroków niosły się echem w górę i wokół – plaskanie obitego skórą egzotycznego instrumentu. Dźwięki powracające do tego, kto je wytworzył, niczym jodłowanie ciśnięte w górskie doliny. Dźwięki czynione przez pokornych mieszkańców wiodących życie uporządkowane, sterylne i metaliczne niczym owo miasto, które za ich własną sprawą mocno tuliło ich do łona, chroniąc przed upływem lat. Miasto było skomplikowaną arterią, ludzie – płynącą przez nią lodowatą krwią. Wszyscy razem stanowili wcielenie gestaltyzmu, tworzyli jednolitą całość. Było to miasto lśniące w swej trwałości, wieczne w założeniu, wyrzeźbione i odlane w deklarację wyższości. Najnowocześniejsze z nowoczesnych miast, pomyślane jako hiperdoskonała siedziba dla ludzi doskonałych. Najwybitniejszy efekt końcowy wszelkich socjologicznych projektów dążących ku utopii. Zwano je przestrzenią życiową, wobec czego skazani byli na życie w tym Erewhonie wzajemnego szacunku i nieskazitelności, skrupulatnie ujętych na wykresie. Nigdy nocne. Nigdy ocienione. …cień. Kleks sunący po aluminiowej czystości. Poruszenia łachmanów i grud przywarłej ziemi pochodzącej z zapieczętowanych przed wiekami grobów. Niewyraźny kształt. Dotknął po drodze spiżowoszarej ściany: odcisk pokrytych pyłem palców. Powyginany cień sunący sterylnymi ulicami, które to ulice stały się – po jego przejściu – pogrążonymi w czerni alejkami z zupełnie innych czasów. Pamiętał, co się zdarzyło, choć jak przez mgłę. Nic konkretnego, żadnych szczegółów, ale ponieważ był silny, dał radę umknąć spomiędzy cienkich jak skorupka jajka ścian walącego się umysłu. W tym lśniącym kompleksie nie było

miejsca na kryjówkę, na zastanowienie, a on potrzebował czasu. Zwolnił kroku, nie widząc żywej duszy. W jakiś sposób – mimo że nie potrafił tego wyjaśnić – czuł się… bezpieczny? Właśnie, bezpieczny. Po raz pierwszy od bardzo, bardzo dawna. Kilka minut wcześniej stał w wąskim pasażu przed Miller’s Court 13. Była szósta piętnaście. Londyn był cichy, gdy mężczyzna zatrzymał się na chwilę w przejściu do M’Carthy’s Rents, w tym cuchnącym, przesiąkniętym uryną przesmyku, do którego dziwki ze Spitalfields przyprowadzały klientów. Kilka minut wcześniej – z płodem w formalinowej kąpieli w szczelnie zakorkowanej szklanej butelce wewnątrz czarnej torby ze sztywnej skóry – przystanął, by upić gęstej mgły przed podjęciem okrężnej drogi powrotnej do Toynbee Hall. Zaledwie kilka minut wcześniej. A potem niespodziewanie znalazł się w zupełnie innym miejscu i nie była to już szósta piętnaście chłodnego listopadowego poranka roku tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego. Podniósł wzrok, gdy nieoczekiwanie zalała go powódź światła. Spitalfields było smoliście ciche, a tu nagle, bez jakiegokolwiek wrażenia przemieszczenia się bądź b y c i a przemieszczonym, zalało go światło. I gdy podniósł wzrok, znajdował się już w tym innym miejscu. Nieruchomy, przeniesiony zaledwie przed chwilą, opierał się o jasny mur i wspominał blask. Z tysiąca zwierciadeł. W ścianach, na suficie... Sypialnia, w której była dziewczyna. Prześliczna dziewczyna, nie to co Czarna Mary Kelly, Ciemna Annie Chapman, Kate Eddowes czy jakaś inna szumowina, którą zmuszony był się zająć… Prześliczna dziewczyna. Blondynka, dorodna. Dopóki nie rozchyliła podomki i nie przeobraziła się w taką samą zdzirę, którą zobowiązany był wprząc do swego dzieła w Whitechapel… Sybarytka, wcielenie rozkoszy, Juliette, jak się przedstawiła, zanim potraktował ją nożem o wielkim ostrzu. Nóż znalazł pod poduszką na łóżku, do którego go przyprowadziła – jakaż to była hańba, jakże nie potrafił stawić oporu, jakiż był zagubiony, gdy ściskał czarną torbę, trzęsąc się jak dziecko, on, który krążył po nocnym Londynie, chadzał, dokąd chciał, ośmiokroć niepowstrzymany realizował swoje cele, wiedziony teraz do grzechu przez kolejną, zaledwie kolejną kokotę, wykorzystującą go, podczas gdy on usiłował dociec, gdzie jest i co go spotkało... Jakaż to hańba. I potraktował ją tym nożem. Działo się to zaledwie kilka minut wcześniej, aczkolwiek zajmował się nią nader wydajnie. Nóż był dość nietypowy. Ostrze zdawało się składać z dwóch cienkich jak opłatek warstw metalu, pomiędzy którymi kryło się pulsujące, świecące coś.

Rodzaj iskrzenia, jakie mógłby wytworzyć generator Van de Graaffa. Ale było to ewidentnym absurdem. Do noża nie podłączone były żadne kable, szyny prądowe, nic, co potrafiłoby wzbudzić najprymitywniejsze wyładowanie elektryczne. Wrzucił nóż do czarnej torby, gdzie spoczywał w towarzystwie skalpeli, szpuli katgutu i fiolek w skórzanych futerałach, a także płodu w butelce. Płodu Mary Jane Kelly. Pracował wydajnie, choć chybcikiem, i ułożył ją niemal w tej samej pozie, co Kate Eddowes: gardło całkowicie poderżnięte od ucha do ucha, tułów otwarty od piersi po waginę, wnętrzności wyciągnięte i zarzucone na prawe ramię, ich fragment oddzielony i wciśnięty między lewe ramię a tułów. Wątroba ponakłuwana czubkiem noża, jej prawy płat rozszczepiony pionowym cięciem. (Zdziwiło go, że organ nie wykazywał żadnych objawów marskości, tak rozpowszechnionej wśród kokot ze Spitalfields, pijących na umór, by uwolnić się od brzemienia ponurego życia, przez które szły groteskowo. Prawdę mówiąc, akurat ta wydawała się skrajnie odmienna od pozostałych, nawet jeśli biła je na głowę bezwstydnością propozycji seksualnych. No i ten nóż pod poduszką…) Oddzielił żyłę główną wiodącą do serca. Potem musiał popracować nad twarzą. Rozważał, czy znów nie usunąć lewej nerki, jak u Kate Eddowes. Uśmiechnął się, myśląc o minie, która musiała zagościć na obliczu pana George’a Luska, przewodniczącego Komitetu Czujności Dzielnicy White​chapel, gdy dotarło do niego pocztą kartonowe pudełko. Zawierało nerkę pani Eddowes oraz bezbożnie naszpikowany błędami list: Z piekieł, panie Lusk, sir, przesyłam panu pułnerke, którąm wyjoł z pewnej kobiety, zahował dla pana, a drugi kawałek żem usmażył i zjad. Był pyszniótki. Mogę podesłać jeszcze zakrawawiony nuż, któren był ją wydobył, jeźli raczycie troszkę poczekać. Złapta mnie, kiedy zdołata, panie Lusk. Ten akurat miał ochotę podpisać: „Szczerze oddany Kuba Rozpruwacz” czy też „Kuba Sprężystopięty” albo nawet „Skórzany Fartuch”, cokolwiek mile łechtało jego wyobraźnię, ale powstrzymało go wyczucie stylu. Posunięcie się za daleko równałoby się destrukcji własnych celów. Może nie powinien nawet sugerować panu Luskowi, że zjadł nerkę. Cóż za ohydztwo! Owszem, powąchał ją… Ta blondynka, ta Juliette z nożem pod poduszką. Była dziewiąta. Oparł się o gładką stalową ścianę bez rys lub spoin i potarł oczy. Kiedy wreszcie będzie mógł przestać? Kiedy wreszcie pojmą, kiedy odczytają jego przesłanie, przesłanie

tak jasne, wypisane krwią, że tylko ślepota ich własnej zachłanności nie pozwalała im go zrozumieć?! Czy będzie musiał skąpać bruki w sięgającej kostek czarnej krwi, zanim zorientują się, co do nich mówi, zanim pobudzi ich to do wprowadzenia reform? Ale gdy odjął od oczu unurzane we krwi dłonie, zrozumiał to, co zapewne od początku wyczuwał: nie znajdował się już w Whitechapel. Nie było to Miller’s Court ani jakiekolwiek miejsce w Spitalfields. Możliwe nawet, że nie był to Londyn. Ale jakim cudem…? Czyżby to Bóg go zabrał? Czyżby umarł w niezarejestrowanej zmysłami chwili między zajęciami z anatomii Mary Jane Kelly (to dopiero szumowina! naprawdę go pocałowała!) i sypialnianym wypatroszeniem tej całej Juliette? Czyżby niebiosa wreszcie go wezwały, by nagrodzić za wykonaną pracę? Wielebny pan Barnett bardzo chciałby o tym usłyszeć. Z drugiej strony wielebny Barnett bardzo chciałby usłyszeć o tym w s z y s t k i m. Ale Krwawy Kuba nie zamierzał się zwierzać. Niechże reformy nadejdą, tak jak wielebny z małżonką sobie życzyli, i niech oboje myślą, że dokonały tego ich broszury, a nie skalpele Kuby. Jeżeli umarł, to czy jego dzieło zostanie doprowadzone do końca? Uśmiechnął się. Skoro niebiosa go zabrały, to znaczy, że już zostało. Z powodzeniem. Ale jeśli tak się sprawy miały, to kim była ta Juliette, rozpostarta teraz, wilgotna i stygnąca w sypialni tysiąca luster? I w tym momencie ogarnął go strach. A co, jeśli także Bóg błędnie zinterpretował jego czyny? Tak samo błędnie jak dobry ludek Londynu królowej Wiktorii? Jak sir Charles Warren? Co, jeśli Bóg uwierzył w pozory i pominął p r a w d z i w y powód? Ależ skąd! To niedorzeczne. Jeśli ktokolwiek ma zrozumieć, to właśnie Bóg, który przesłał mu wiadomość z poleceniem naprostowania spraw. Bóg kochał go tak samo, jak on kochał Boga. I Bóg wie. Ale w tej właśnie chwili czuł strach. Bo kimże była ta dziewczyna, którą tak niedawno pokroił? – To była moja wnuczka Juliette – odpowiedział natychmiast głos za jego plecami. Jego głowa nie zechciała się poruszyć, obrócić o tych kilka cali, by mógł ujrzeć, kto przemówił. Czarna torba leżała obok niego, spoczywała na gładkiej, lustrzanej nawierzchni ulicy. Zostanie pojmany, zanim dostanie się do noża. Nareszcie dopadli Kubę. Rozdygotał się spazmatycznie.

– Nie ma powodu do obaw – oznajmił ciepły i wspierający głos podeszłego wiekiem mężczyzny. Kuba trząsł się jak w febrze. Ale odwrócił się, by spojrzeć. Miał przed sobą miłego starszego pana o łagodnym uśmiechu. Który przemówił ponownie, nie poruszając ustami: – Nikt nie może cię skrzywdzić. Jak się masz? Mężczyzna z roku tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego wolniutko osunął się na kolana. – Wybacz mi, Panie Boże, albowiem nie wiedziałem. W jego głowie wezbrał śmiech starszego pana. Wezbrał niczym promień słońca sunący zaułkiem Whitechapel od południa do trzynastej, wznoszący się i oświetlający szare cegły pokrytych kopciem ścian. Wezbrał i rozświetlił jego umysł. – Nie jestem Bogiem. Wyśmienity to pomysł, ale nie, Bogiem nie jestem. Chciałbyś się z Nim spotkać? Na pewno znajdziemy jakiegoś artystę, który jednego dla ciebie wymodeluje. To ważne? Nie, sam widzę, że nie. Jakiż dziwny jest twój umysł… Ani wierzysz, ani wątpisz. Jak możesz mieścić w sobie dwie koncepcje naraz? Chciałbyś, żebym naprostował niektóre z twoich wzorców mózgowych? Nie. Widzę, że się boisz. Cóż, na razie niech zostanie, jak jest. Zajmiemy się tym kiedy indziej. Chwycił mężczyznę na klęczkach i podciągnął go do pionu. – Jesteś pokryty krwią. Trzeba by cię obmyć. Niedaleko znajduje się abluceria. Nawiasem mówiąc, sposób, w jaki zająłeś się Juliette, zrobił na mnie ogromne wrażenie. Wiesz, byłeś pierwszy. Nie no, skąd mógłbyś wiedzieć? W każdym razie jesteś pierwszym, który odpłacił jej pięknym za nadobne. Dopiero by cię rozbawiło, co zrobiła Kasparowi Hauserowi. Wycisnęła mu kawałek mózgu i odesłała go, żeby przeżył część swojego życia, a potem – mała dowcipnisia – skłoniła mnie, żebym sprowadził go po raz drugi, i popracowała nad nim nożem. Tym samym, jak sądzę, który jej zabrałeś. Potem odesłała go do jego czasu. Cudowna tajemnica pośród tych wszystkich opisanych, ale niewyjaśnionych zjawisk. Tyle że była o wiele bardziej niechlujna niż ty. Pałała ogromnym entuzjazmem do swoich rozrywek, lecz zbywało jej na kunszcie. Nie licząc sędziego Cratera, bo w tym przypadku… – Przerwał i roześmiał się lekko. – Jestem już stary i paplam jak piżmak. Wiem, wiem, trzeba ci mycia i oprowadzenia po okolicy. Dopiero potem przyjdzie czas na rozmowę. Chciałem ci tylko powiedzieć, że bardzo usatysfakcjonowała mnie metoda, jaką się jej pozbyłeś. W pewien

sposób będzie mi tej dowcipnisi brakowało. Rżnęła się jak złoto. Starszy pan podniósł torbę z czarnej skóry i podtrzymując obryz​ganego krwią mężczyznę, ruszył w głąb czystej, połyskującej ulicy. – Czy to znaczy, że chciałeś jej śmierci? – zapytał człowiek z tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego roku niedowierzająco. Starszy pan skinął głową, choć jego wargi nawet nie drgnęły. – Oczywiście. W przeciwnym razie po co byłoby raić jej Kubę Rozpruwacza? „Boże kochany – pomyślał przybysz. – Wylądowałem w piekle. I zameldowano mnie w nim jako Kubę”. – Nie, mój chłopcze. Nie, nie, nie. W żadnym razie nie wylądowałeś w piekle. Znalazłeś się w przyszłości. Przyszłości dla ciebie. Dla mnie to świat teraźniejszy. Przybyłeś z roku tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego, a teraz jesteś w… – przystanął i mamrotał przez chwilę bezgłośnie, jakby przeliczał jabłka na dolary – …trzy tysiące siedemdziesiątym siódmym. Wspaniały to świat, postawiony na opoce szczęśliwości, i cieszymy się, że jesteś z nami. Chodźmy już, umyjesz się. W ablutorium dziadek świętej pamięci Juliette zmienił głowę. – Szczerze tego nie cierpię – poinformował człowieka z roku tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego, ujmując w palce policzki i naciągając obwisłą skórę niczym elastik – lecz cóż, Juliette nalegała. Byłem gotów zaspokoić jej kaprys, jeśli tego było trzeba, żeby się położyła. Ale przez te zabawki z przeszłości i zmienianie głowy za każdym razem gdy chciałem, żeby mnie zerżnęła, rzecz była uciążliwa, oj, uciążliwa. Wszedł do jednej z wielu identycznie ukształtowanych kabin równym rzędem wprawionych w ścianę. Żaluzjowe drzwi zjechały w dół i rozległo się ciche, niemal chitynowe „czak!”. Gdy ponownie się uniosły, z kabiny wyszedł dziadek świętej pamięci Juliette, obecnie sześć lat młodszy od człowieka z tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego roku, nagi jak noworodek i z nową głową na szyi. – Ciało jest znakomite, wymienione w zeszłym roku – oznajmił, badając genitalia i pieprzyk na prawym ramieniu. Mężczyzna z roku tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego odwrócił wzrok. To było piekło, a Bóg go nienawidził. – Cóż, nie stój jak ten kołek, Kubo. – Dziadek Juliette się uśmiechnął. – Wskakuj do którejś z tych kabin i zażyj obmycia. – Nie tak mam na imię – odpowiedział człowiek z roku tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego cicho, jakby go wychłostano.

– Ależ ujdzie, ujdzie… A teraz się umyj. Kuba podszedł do jednej z kabin. Była jasnozielona, ale gdy przed nią stanął, kolor zmienił się na fiołkowy. – Czy to… – Tylko cię obmyje. Czego się boisz? – Nie chcę zostać zmieniony. Dziadek Juliette się nie roześmiał. – To błąd – stwierdził zagadkowo. Wykonał kategoryczny gest, a człowiek z roku tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego wszedł do kabiny, która niezwłocznie obróciła się w swej wnęce, zapadła w podłogę i wydała donośne „bzzzz”. Gdy się uniosła, obróciła ponownie i otwarła, Kuba wytoczył się ze środka, sprawiając wrażenie okrutnie zdezorientowanego. Jego długie bokobrody zostały zgrabnie przycięte, kilkudniowy zarost zniknął, włosy miał teraz o trzy odcienie jaśniejsze i z przedziałkiem po lewej stronie, a nie pośrodku. Nadal był ubrany w ten sam długi, ciemny płaszcz wykończony astrachanem, ciemny garnitur, a przy białym kołnierzyku wisiał czarny krawat (spięty szpilką z motywem podkowy), ale szaty wydawały się teraz nowe i były, oczywiście, niezabrudzone; być może jakieś włókna syntetyczne uformowano na podobieństwo jego dawnego stroju. – No proszę! – powiedział dziadek Juliette. – Czyż nie jest o wiele lepiej? Porządne oczyszczenie zawsze kieruje umysł na właściwe tory. I wszedł do kolejnej budki, z której wynurzył się po chwili odziany w miękki papierowy kombinezon, przylegający do ciała od szyi po stopy bez najmniejszej przerwy. Skierował się ku drzwiom. – Dokąd idziemy? – zapytał mężczyzna z roku tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego młodszego dziadka u swego boku. – Chcę cię z kimś poznać – wyjaśnił dziadek Juliette, a Kuba zdał sobie sprawę, że teraz już poruszał ustami. Postanowił tego nie komentować. Musiał istnieć jakiś powód. – Zaprowadzę cię tam, jeśli obiecasz nie wydawać w mieście gaworzących odgłosów. Ładne to miasto, ale ja w nim mieszkam, a turystyka, szczerze mówiąc, jest nudna. Kuba nie odpowiedział. Dziadek uznał to za przyjęcie warunków. Szli. Kubę przytłoczył sam ciężar miasta. Było ewidentnie rozległe, kolosalne i przerażająco czyste. Było jego ziszczonym marzeniem o Whitechapel. Zapytał o dzielnice biedoty, o noclegownie. Dziadek pokręcił głową.

– Od dawna ich nie ma. Więc się dokonało. Dokonały się reformy, w imię których zastawił swoją nieśmiertelną duszę. Machnął skórzaną torbą i maszerował dziarsko. Ale po kilku minutach jego krok znów stał się niemrawy: na ulicach nie było żywej duszy. Same lśniące czystością budynki oraz ulice biegnące bez celu w najróżniejszych kierunkach i kończące się niespodziewanie, jak gdyby budowniczowie uznali, że ludzie mogą w jednym miejscu zniknąć i pojawić się w innym, po co więc zawracać sobie głowę kładzeniem dróg wiodących skądś dokądś. Grunt był metalowy, niebo wydawało się stalowe, z każdej strony wznosiły się budowle, pozbawione wyrazu rekonesanse nieczułego metalu w wygładzoną przestrzeń. Człowiek z roku tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego czuł się straszliwie samotny, jak gdyby każdy popełniony przez niego czyn nieuniknienie prowadził ku alienacji od tych właśnie ludzi, którym starał się pomóc. Gdy pojawił się w Toynbee Hall, a wielebny pan Barnett otworzył mu oczy na potworności slumsów Spitalfields, poprzysiągł, że wesprze sprawę, jak tylko będzie potrafił. Po kilku miesiącach pośród studzienek kanalizacyjnych Whitechapel to, co należy uczynić, wydawało się równie naturalne jak wiara w Boga. No bo jakiż pożytek z tych zdzir? Nie większy niż z drobnoustrojów chorobotwórczych zarażających te właśnie zdziry. Zaczął więc operować jako Kuba, by spełnić wolę Pana i wzburzyć nieszczęsne szumowiny zamieszkujące londyński East End. Cały ten lord Warren, komisarz policji stołecznej, jego królowa i wszyscy inni, którzy uważali, że jest obłąkanym lekarzem, szalonym rzeźnikiem lub bestią w ludzkim ciele, nie przysparzali mu strapień. Wiedział, że na wieki pozostanie anonimowy, ale dobra zmiana, którą wprawił w ruch, będzie się dokonywała aż do swego cudownego zwieńczenia. Aż zniszczeniu ulegnie najohydniejsza dzielnica biedoty, jaką ten kraj kiedykolwiek znał, i otworzą się wiktoriańskie oczy. Ale czas jakoś przeminął, a on trafił tutaj, do miejsca, w którym slumsy najwyraźniej nie istniały, do sterylnej utopii, obleczonych w ciało marzeń wielebnego pana Barnetta – z tym że coś... było jakby… nie tak. Ów dziadek i jego młodzieńcza głowa. Cisza na opustoszałych ulicach. Tamta dziewczyna, Juliette, i jej dziwne hobby. Brak najmniejszego przejęcia się jej śmiercią. Przewidywania dziadka, że on, Kuba, na pewno ją zabije. I ta jego życzliwość. Dokąd się udawali?

[A wokół nich Miasto. Gdy tak szli, dziadek nie zwracał na nie uwagi, ale Kuba się rozglądał, choć niczego nie rozumiał. Bo oto co widzieli po drodze: [Tysiąc trzysta promieni świetlnych, szerokich na stopę i na siedem molekuł grubych, które wystrzeliły z niemal niewidocznych szczelin w nawierzchni ulicy, rozłożyły się w wachlarz i omiotły zewnętrza budynków. Przemieniły odcienie barw w mglisty błękit i omiotły mury wysokościowców. Zgięły się i objęły wszystkie otwarte przestrzenie, zgięły się pod kątem prostym, a następnie zgięły się raz jeszcze i znów, niczym papier składany w figurki origami. Po raz drugi przemieniły odcienie barw, tym razem na łagodne złoto, wniknęły do budynków, rozprzestrzeniły się, kurcząc zestalonymi falami, obmywając płaszczyzny wnętrz. Wycofały się gwałtownie w głąb chodników, a cały proces trwał dwanaście sekund. [Noc ogarniającą szesnaście kwartałów Miasta. Opadła litym filarem i miała dość ostre krawędzie, kończące się na rogach ulic. Z ogarniętej ciemnością strefy dobiegło wyraźne cykanie świerszczy, rechotanie żab śmieszek, odgłosy nocnych ptaków, łagodnych podmuchów wiatru między drzewami i ledwie słyszalnej muzyki nieokreślonych instrumentów. [Tafle zmrożonego blasku wykluły się nad ich głowami, swobodnie zawieszone w przestrzeni. Rozedrgana niematerialna jakość przypuściła atak na najwyższe poziomy ogromnej budowli stojącej bezpośrednio przed świetlnymi taflami. Gdy z wolna poprzez powietrze wędrowały w dół, budynek stał się nieostry, przerodził się w drobinki jasności i wzleciał ku niebu. Gdy tafle dotarły do poziomu gruntu, budowla całkiem się zdematerializowała. Wówczas tafle zmieniły kolor na głęboki pomarańcz i ponownie zaczęły się wznosić. A w trakcie tegoż ruchu na miejscu poprzedniego budynku zaczęła formować się nowa konstrukcja, wysnuwająca – tak to wyglądało – drobinki światła z powietrza i tkająca je w spoistą całość, która, gdy tafle zaprzestały wznoszenia, okazała się nowym budynkiem. A tafle blasku, migocząc, wycofały się z bytowania. [Przez kilka sekund dało się słyszeć buczenie trzmiela. Potem ucichło. [Tłum ludzi w gumowych strojach wysypał się z szarej pulsującej dziury w powietrzu, zatupotał na chodniku, po czym pospieszył za róg, skąd dochodził przeciągły kaszel. Następnie powróciła cisza. [Na chodniku z impetem wylądowała gęsta jak rtęć kropla wody. Uderzyła weń, odbiła się, uniosła na kilka cali, a następnie wyparowała w pąsową smugę o kształcie wielorybiego kła, która opadła na chodnik i znieruchomiała na nim. [Dwa kwartały bloków zatonęły w nawierzchni, a jej metalowa osłona pozostała

gładka i nienaruszona, pomijając stalowe drzewo o pniu srebrnym i smukłym, zwieńczone kulą listowia utworzonego ze złotych włókien, które promieniowały idealnie krągłym blaskiem. Nie towarzyszył temu żaden dźwięk. [Dziadek świętej pamięci Juliette i mężczyzna z roku tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego nieprzerwanie podążali przed siebie]. – Dokąd idziemy? – Do niejakiej van Cleef. Zwykle nie chodzimy pieszo. Dobrze, może czasami, ale to już nie ta sama przyjemność co kiedyś. Robię to przede wszystkim ze względu na ciebie. Dobrze się bawisz? – To… niecodzienne. – Mało przypomina Spitalfields, prawda? Ale ja wolę je ówczesne. Wiesz, że dysponuję jedynym Podróżnikiem? Drugi egzemplarz nie powstał. Konstruktorem był ojciec Juliette, mój syn. Musiałem go zabić, żeby zdobyć urządzenie. Doprawdy, nie wykazał się w tej sprawie krztyną rozsądku. Traktował je jak najzwyklejszy przedmiot. Był ostatnim majsterkowiczem i równie dobrze mógł oddać go mnie. Ale, jak sądzę, był dziwakiem. Dlatego sprawiłem, że pokroiłeś moją wnuczkę. Teraz już mogła się do mnie dobrać w zasadzie w każdej chwili. Była znudzona, absolutnie znudzona… W powietrzu przed nimi uformowała się gardenia i obróciła w twarz kobiety o długich białych włosach. – Hernonie, nie możemy dłużej czekać! – Była poirytowana. Dziadek Juliette posiniał. – Ty nędzna szmato! Kazałem ci iść! Ale nie, po prostu nie mogłaś, prawda? Hop, hop, hop, to wszystko, co potrafisz! Cóż, będzie to tylko fedel mniej. Fedel, do jasnej cholery! Ustawiłem na chodzenie, d o p r a c o w y w a ł e m chodzenie, a ty…! Jego dłoń się uniosła i w kierunku wiszącej twarzy natychmiast wyrósł mech. Oblicze zniknęło, ale chwilę później gardenia zmaterializowała się ponownie kilka stóp dalej. Mech usechł, a Hernon, dziadek Juliette, opuścił rękę, jak gdyby zmęczony głupotą kobiety. Obok gardenii pojawiły się róża, nenufar, hiacynt, para floksów, dziki ziarnopłon i ostrożeń lancetowaty. Gdy każdy z nich przybierał oblicze innej osoby, Kuba cofnął się zalękniony. Wszystkie lica zwróciły się ku temu, który był ostrożniem. – Oszust! Parszywy drań! – krzyczały na szczupłą bladą twarz ostrożnia. Oczy kobiety gardenii wyszły z obwódek głęboko purpurowego cienia do oczu, otaczającego gałki oczne i nadającego jej wygląd oszalałego zwierzęcia

spozierającego z jaskini. – Dupek! – wydarła się na człowieka ostrożnia. – Wszyscy się zgodziliśmy, ugadaliśmy i zgodziliśmy, ale ty musiałeś ukształcić się w oset, musiałeś, gnoju, a jak! No to teraz zobaczysz… – Od razu zwróciła się do innych: – Ukształt, już! Do diabła z czekaniem, chodzenie srodzenie! Już! – Nie, do cholery! – zakrzyczał Hernon. – Mieliśmy iiiiiiść!!! Ale było za późno. Skupione wokół człowieka ostrożnia powietrze zgęstniało niczym muł z dna rzeki, poczerniało, gdy spirala, począwszy od obecnie przerażonej twarzy, wystrzeliła i rozwirowana eksplodowała na wszystkie strony, spowijając Kubę, Hernona, każdego z kwiatoludzi i Miasto całe, i nagle stało się nocne Spitalfields, a człowiek z roku tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego b y ł w roku tysiąc osiemset osiemdziesiątym ósmym, w dłoni trzymał czarną torbę ze skóry, a ulicą w jego kierunku szła kobieta otulona całunem londyńskiej mgły. (W mózgu Kuby pojawiło się osiem dodatkowych wypustek). Kobieta miała około czterdziestu lat, była skonana i nie najczystsza. Odziana była w ciemną suknię z szorstkiego materiału opadającą aż na buty. Na spódnicy przewiązała biały fartuszek, poplamiony i wymięty. Baniaste rękawy kończyły się w pół drogi do nadgarstków, a góra sukni została ściśle zapięta na gardle. Nosiła zasupłaną na szyi apaszkę i kapelusz przypominający kanotier o szerokim rondzie i z podniesionym denkiem. Za wstążkę kapelusza zatknęła żałosny kwiatek nieokreślonego pochodzenia. W ręce trzymała wyszywaną paciorkami słusznych rozmiarów torebkę, która zwisała z otaczającego przegub paska. Gdy ujrzała go stojącego głęboko w cieniu, zwolniła kroku. Choć „ujrzała” to złe słowo – ona go wyczuła. Wyłonił się i złożył lekki ukłon. – Tuszę, o pani, że wieczór upływa miło. A może by tak po piwie? Wyraz jej twarzy – zastygły w niedoli znanej tylko kobietom, które brały w siebie niezliczone trzonki męskiego, krwią obrzmiałego ciała – się zmienił. – Rety, panie szanowny! Jużem myślała, że się mnie ziściło. Staruszek Skórzany Fartuch we własny osobie. Boziuńciu, toś mnie pan stracha napędził… – Spróbowała się uśmiechnąć. Wyszedł jej martwy grymas. Na policzkach miała jasne plamy od choroby i nadużywania dżinu. Jej głos był chrapliwy – narzędzie z obłamanym brzeszczem, ledwie zdatne do użytku. – Najzwyklejszy ze mnie radca prawny zaskoczony bez towarzystwa – zapewnił ją Kuba – który za kilka godzin u boku urodziwej damy z rozkoszą zrewanżuje się kuflem portera.

Zbliżyła się i wzięła go pod ramię. – Emily Matthewes, szanowny panie, która chętnie się z panem uda. Okrutnie chłodna dziś noc, a i niebezpieczna dla poważanych dam mego pokroju, gdy pałęta się Spryciarz Kuba. Ruszyli w głąb Thrawl Street, mijając noclegownie; w którejś z nich być może zapadnie, ladacznica jedna, jeśli uda jej się wyciągnąć kilka miedziaków od schludnie odzianego nieznajomego o ciemnych oczach. Skręcił w prawo na Commercial Street i już prawie przy Flower and Dean Street, na wysokości cuchnącej alejki, mocno szturchnął ją w bok. Weszła do zaułka, a ponieważ sądziła, że mężczyzna zamierza zakraść się gładką dłonią pod jej halki, oparła się o ścianę i rozchyliła nogi, zaczynając unosić spódnicę na wysokość pasa. Ale Kuba ujął apaszkę i skręcił ją mocno zaciśniętymi palcami, pozbawiając kobietę tchu. Policzki duszonej się wydęły, on zaś przy chimerycznym świetle latarni gazowej widział, jak jej oczy momentalnie zmieniają kolor z piwnych na brąz zeschłego listowia. Na jej twarzy oczywiście malowało się przerażenie, choć zmieszane z głębokim smutkiem, że przepadło jej piwo, że dzisiaj nie ma szans na nocleg i że najzwyklejszy pech Emily Matthewes splótł się tej nocy z nadejściem jedynego człowieka, który mógł tak fatalnie nadużyć jej względów. Był to absolutny smutek nieodwracalności losu. Przybyłem do ciebie z mroku nocy. Tej samej nocy, która zesłała mi wszystkie minuty naszego życia aż po tę chwilę. Od teraz ludzie będą się zastanawiać, co też zdarzyło się w tym mgnieniu. W głębi duszy będzie ich dręczyło pragnienie, by wrócić, by zastać nas w tej wspólnej chwili i ujrzeć moją twarz, i poznać moje imię, i może nawet nie próbowaliby mnie powstrzymać, bo wtedy nie byłbym tym, kim jestem, lecz zaledwie kimś, kto podjął próbę i poniósł porażkę. Ach! Dla mnie oraz dla ciebie przechodzi to w historię, która wiecznie będzie ludzi wabiła,

ale nigdy nie pojmą, z jakiej przyczyny obojeśmy cierpieli, Emily. Nigdy w pełni nie zrozumieją, czemuśmy umarli w sposób tak potworny. Oczy kobiety zaszły mgłą, a gdy jej oddech łuszczył się rzężeniem w błagalnych drgawkach, on wolną ręką sięgnął do kieszeni płaszcza. Już podczas przechadzki wiedział, że będzie mu to potrzebne, zdążył więc wedrzeć się do swojej skórzanej torby. A teraz jego dłoń powędrowała do kieszeni i wynurzyła się uzbrojona w skalpel. – Emily… – cichutko. A potem ją pokroił. Zgrabnie, przykładając pod kątem czubek skalpela do miękkiego ciała za i pod lewym uchem. Sternocleidomastoideus. Wiódł nim aż po miękkie chrupnięcie ustępującej chrząstki. Następnie, mocno ujmując narzędzie, skierował ostrze w dół i przejechał nim przez całą szerokość gardła wzdłuż linii stanowczej szczęki. Glandula submandibularis. Krew wylała mu się na ręce; z początku płynęła gęsto, ale zaraz trysnęła obok niego fontanną, która dosięgła przeciwległej ściany alejki. Ochlapała rękawy, przemoczyła białe mankiety. Kobieta wydała z siebie mokrawy charkot i bezwładnie obwisła w jego uchwycie, a jego palce wciąż mocno skręcały jej apaszkę – czarne zadrapania tam, gdzie zahaczył o ciało. Bez ustanku ciął w górę, poza granicę szczęki, aż rozerżnął płatek ucha. Opuścił ją na uświnioną nawierzchnię. Złożyła się, skurczyła, więc ją rozprostował. Potem rozciął jej szaty, obnażając brzuch przed mizernym, rozmigotanym światłem gazowej lampy ulicznej. Brzuch był wydęty. Mężczyzna rozpoczął główne cięcie od wklęśnięcia pod gardłem. Glandula thyroidea. Pewną dłonią wytyczał czarną linię krwi coraz niżej i niżej między piersiami. Sternum. Głębokim krzyżem naciął otwór pępka. Wysączyło się coś bladożółtego. Plica umbilicalis media. W dół poprzez okrągły pagórek brzucha, głębsze wniknięcie, wycofanie się w imię schludności cięcia. Mesenterium dorsale commune. Jeszcze niżej, do splątanych od potu krągłych części intymnych. Tam szło ciężej. Vesica urinaria. I wreszcie zamierzony kres: vagina. Dziura plugastwa. Cuchnąca czerwonowarga studnia żądzy, mokra jama zdzir. A w jego głowie – sukuby. A w jego głowie – wpatrujące się oczy. A w jego głowie – kolidujące umysły. A w jego głowie – pobudzenie

gardenii nenufaru róży hiacyntu pary floksów dzikiego ziarnopłonu i ciemnego kwiatu o płatkach z obsydianu, onyksowym pręciku, antracytowych słupkach i umyśle Hernona, dziadka świętej pamięci Juliette. Przyglądali się obłąkańczej lekcji anatomii w całej jej grozie. Patrzyli, jak nacinał powieki. Patrzyli, jak usuwał serce. Patrzyli, jak wykrawał jajowody. Patrzyli, jak ściskał ginową nerkę, póki nie pękła. Patrzyli, jak odkrajał kawałki piersi, aż stały się niczym więcej nad bezkształtne kopczyki skrwawionego mięsa, i jak układał to mięso kawałek po kawałku na wciąż widzących, szeroko otwartych oczach o pokancerowanych powiekach. Patrzyli. Patrzyli i chłeptali z sadzawki jego głęboko zaburzonego umysłu. Całymi sobą wysysali najsilniej roztrzepotany rdzeń jego id. I pławili się w rozkoszy. Boże mój pyszności patrzcie tylko wygląda jak niedojedzone brzegi pizzy albo popatrzcie na to przypomina lumaconi boże boże jaaaaaaaaaak by się chciało posmakować! Jakaż gładka ta stal. Nienawidzi ich wszystkich, co do jednej, a ma to jakiś związek z dziewczyną, chorobą weneryczną, bojaźnią bożą, Chrystusem, wielebnym panem Barnettem, on… on chciałby zerżnąć żonę wielebnego Barnetta! Reformy społeczne mogą dojść do skutku wyłącznie dzięki wspólnym staraniom kilkorga oddanych sprawie. Reformy społeczne są usprawiedliwionym zwieńczeniem, godzącym się z każdą zasadną decymacją nieprzekraczającą pięćdziesięciu procent ludności, której mają się przysłużyć. Najlepszymi reformatorami społecznymi są ci najśmielsi. On w to wierzy! Jakież to urocze! Wy zgrajo wampirów, wy parszywce, wy szumowiny, wy… Wyczuwa nas! Niech go diabli porwą! Niech porwą i ciebie, Hernonie, zaczerpnąłeś zbyt głęboko, wie, że tu jesteśmy, to odrażające! Jaki w tym teraz sens? Wycofuję się! Wracajcie, ukształt dokończycie… …i znów zanurkowali w spiralę ponownie skręcającą się wsobnie, a ciemność

nocy roku tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego ustąpiła. Spirala zwijała się i zwijała, i domknęła się w swym najbardziej mikroskopijnym punkcie jako zwęglona i poczerniała twarz mężczyzny, który był ostrożniem. I był całkiem martwy. Oczodoły miał wypalone – tam, gdzie mieszkała inteligencja, spoczywały spopielałe szczątki. Użyli go jako fokusu. Człowiek z roku tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego doszedł do siebie w mgnieniu oka, zachowując pełną i ejdetyczną pamięć o tym, czego właśnie doświadczył. Nie było to wizją, snem ni urojeniem, ani też wytworem jego umysłu. To się wydarzyło. Odesłali go, wymazali mu z głowy przeniesienie w przyszłość, Juliette, wszystko, co zaszło po tamtej chwili przed Miller’s Court 13. I skierowali go do pracy, z której czerpali uciechę, wysączając z niego przy tym uczucia, emocje i podświadome myśli, pasąc się, ucztując na najbardziej intymnych doznaniach, z których odczuwania – aż do tej chwili, w przedziwnym sprzężeniu zwrotnym – nie zdawał sobie sprawy. Gdy jego myśli przeskakiwały z jednego objawienia na drugie, robiło mu się coraz bardziej niedobrze. Przy którejś koncepcji jego umysł spróbował się wycofać i cisnąć go w ciemność – wolał to od konfrontacji. Ale bariery opadły, odsłoniły nowe wzory, a on potrafił je wszystkie odczytać, wszystkie zapamiętać. Śmierdząca seksdziura, zdziry, zasługują na śmierć. Nie, nie myślał w ten sposób o kobietach, o żadnej kobiecie, nieważne, jak prostej czy upadłej. Był dżentelmenem, a kobietom należał się szacunek. Zaraziła go tryprem. Pamiętał. Wstyd i bezgraniczny strach, aż wreszcie udał się do swojego ojca lekarza i się przyznał. Wyraz twarzy mężczyzny… Pamiętał to wszystko. Ojciec zajął się nim tak, jak mógłby się zająć ofiarą zarazy. Już nigdy nie było między nimi tak samo. Postarał się o ściereczkę. Reformy społeczne? Ha, ha, ha! Rojenia, nic więcej. Okazał się hochsztaplerem, błaznem, a nawet czymś jeszcze gorszym. Urządzał rzeź w imię czegoś, w co nawet nie wierzył. Otworzyli mu umysł na oścież, a jego myśli błądziły… gnając dalej i dalej ku tej, która wywołała EKSPLOZJĘ!W!JEGO!UMYŚLE! Upadł twarzą na gładką, połyskliwą metalową nawierzchnię, ale do niej nie dotarł. Coś zatrzymało jego upadek i Kuba zastygł w zawieszeniu niczym komiczny Poliszynel wolny od sznurków i odgórnych manipulacji. Powiew czegoś niewidzialnego i oto zyskał pełnię władzy nad swymi zmysłami, niemal w ostatniej chwili, zanim go opuściły. Został mentalnie zmuszony wejrzeć w:

„Chciałby zerżnąć żonę wielebnego Barnetta”. Henrietta i jej nabożna petycja do królowej Wiktorii – „O, Pani, nas, kobiety zamieszkujące wschodnią część Londynu, przerażają straszliwe grzechy ostatnio pośród nas popełniane…” – z prośbą o ujęcie jego, Kuby we własnej osobie, którego nigdy nie podejrzewałaby o to, że rezyduje właśnie tu, w Toynbee Hall, z nią i wielebnym. Odkryta myśl była równie naga jak jej ciało w tajemnych snach, których po przebudzeniu ani razu nie pamiętał. Po tym wszystkim pozostawili mu pootwierane drzwi, bezkresne horyzonty i ujrzał się tym, kim naprawdę był. Psychopatą, rzeźnikiem, rozpustnikiem, hipokrytą, błaznem. – Wy mi to zrobiliście! Czemuście to zrobili? Jego słowa spowiła biała gorączka. Kwiatotwarze okrzepły w hedonistów, którzy zabrali go z powrotem do roku tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego na tę bezrozumną rzeźnicką wyprawę. van Cleef, kobieta gardenia, uśmiechnęła się drwiąco. – A jak ci się wydaje, przezabawny kmiotku? (Hernonie, czy „kmiotek” to właściwy kolokwializm? Tak bardzo się gubię w tych centralnych dialektach). Gdy wykończyłeś Juliette, Hernon chciał cię odesłać. Ale niby dlaczego? Był nam winien co najmniej trzy ukształty, a ty świetnie się spisałeś w charakterze jednego z nich. Kuba krzyczał na nich, aż więzadła stanęły mu w gardle. – A ta ostatnia była konieczna? Aż taką wagę miał ten czyn? Dopomógł moim reformom? Tak czy nie? Hernon się roześmiał. – Oczywiście, że nie. Kuba osunął się na kolana. Miasto mu na to pozwoliło. – Bożeż mój, Boże Wszechmogący... Uczyniłem to, com uczynił… Pokryty jestem krwią… I na darmo, i bezcelowo… Cashio, który był jednym z floksów, jakby nie pojmował: – Czemu przejmuje się właśnie nią, skoro nie dręczył go los pozostałych? Nosaty Verlag, który był dzikim ziarnopłonem, odrzekł szorstko: – Ależ dręczył, i to każdej. Wysonduj go, a się przekonasz. Oczy Cashia natychmiast wywróciły się w głąb czaszki, następnie wróciły i skoncentrowały się ponownie – Kuba poczuł w głowie rtęciowy dreszcz, który zaraz zniknął – po czym z jego ust padło niefrasobliwe: – Mhm. Kuba zmagał się z zamknięciem czarnej skórzanej torby. Otworzył ją wreszcie

i wyjął butelkę z płodem. Z nienarodzonym dzieckiem Mary Jane Kelly z dnia dziewiątego listopada tysiąc osiemset osiemdziesiątego ósmego roku. Potrzymawszy przez chwilę płód na wysokości twarzy, cisnął nim o metalową nawierzchnię. Uderzenia nie było. Butelka zniknęła ułamek cala nad wypolerowaną, sterylną gładzią ulic Miasta. – Jaka przecudna abominacja! – rozradowała się Róża, która była różą. – Hernonie – odezwała się van Cleef – on się na tobie skupia. Ciebie wini za wszystko. Hernon się śmiał (nie poruszając ustami), gdy Kuba wyjmował ze swej torby elektryczny skalpel Juliette i zadawał pchnięcie. Jego słowa były bełkotliwe, ale wymierzając cios, krzyczał: – Pokażę wam, jacy jesteście zepsuci! Pokażę wam, że nie wolno tak robić! Już ja was nauczę! Zginiecie, i to wszyscy! To właśnie mówił, ale słychać było tylko jeden długi, nieprzerwany ryk zemsty, frustracji, nienawiści i ukierunkowanej furii. Hernon jeszcze się śmiał, gdy Kuba wprowadził cienkie jak szept, migoczące prądem ostrze w jego klatkę piersiową. Niemal bez jego udziału ostrze wykreśliło idealnie okrągły otwór – trzysta sześćdziesiąt stopni – który przypalił się i zakląsł, ukazując bijące serce i narządy miękkie Hernona. Raniony zdążył wydać okrzyk pomieszania, zanim Kuba wyprowadził drugi cios, bezpośrednie pchnięcie, które oddzieliło serce od mocowań. Vena cava superior. Aorta. Arteria pulmonalis. Bronchus principalis. Serce wyskoczyło przed siebie i rozszerzający się klin krwi pod ogromnym ciśnieniem trysnął z taką siłą, że zrzucił Kubie kapelusz z głowy i go oślepił. Oblicze mężczyzny było teraz ociekającym czarnoczerwonym kolażem rysów twarzy i krwi. Hernon podążył za swoim sercem i upadł do przodu, prosto w ramiona Kuby. Wówczas kwiatoludzie wrzasnęli jak jeden mąż, rozpłynęli się, a zwłoki Hernona wyśliznęły się z rąk Kuby i rozbłysły, znikając z bytu na ułamek sekundy przed zetknięciem się z jego butami. Ściany wokół niego były czyste, niepochlapane, sterylne, metaliczne, obojętne. A on stał na ulicy, dzierżąc skrwawiony nóż. – Teraz! – zakrzyczał, wysoko unosząc narzędzie. – Teraz dopiero się zacznie! Jeśli miasto usłyszało, nie dało tego po sobie poznać, ale [W sprzężeniach temporalnych gwałtownie wzrosło ciśnienie]. [Fragment lśniącej ściany stojącego osiemdziesiąt mil dalej budynku zmienił się

ze srebrnego na rdzawy]. [W komorach zamrażalni dwieście żelatynowych kapsułek zasiliło gotową rynienkę]. [Aurodziej cicho coś do siebie powiedział, przyjął dane i bezzwłocznie skonstruował niematerialne obejście pamięciowe]. i w lśniącym wiecznym mieście, w którym noc zapadała tylko wtedy, gdy mieszkańcy jej potrzebowali i specjalnie sobie życzyli… …zapadła noc. Oprócz „Teraz!” – bez żadnego ostrzeżenia. W Mieście sterylnego piękna grasowało obecnie stworzenie, którego domeną były brud i rozkład. W ostatnim Mieście świata, Mieście na świata skraju, zamieszkanym przez tych, którzy zaprojektowali dla siebie własny raj, drapieżca znalazł sobie dom pośród cieni. Sunąc z ciemności w ciemność, postrzegając jedynie ruch, błąkał się w poszukiwaniu kogoś, z kim mógłby odtańczyć swój śmiertelny rigaudon. Na pierwszą kobietę natrafił, gdy zmaterializowała się obok niewielkiego wodospadu, tryskającego znikąd – z powietrza – upuszczającego swą rozmigotaną, rozpluskaną wilgoć do lazurowego sześcianu z nienazwanego tworzywa. Natrafił na nią i wraził jej w kark żyjące ostrze. Następnie wyciął gałki oczne i złożył je w jej rozwartych dłoniach. Na drugą kobietę natrafił w jednej z wieżyc. Kochała się z wiekowym mężczyzną, który dyszał, rzęził i trzymał się za serce, podczas gdy młódka wymuszała na nim namiętność. Zabijała go tak, jak Kuba zabił ją. Wprowadził żyjące ostrze w dolną, krągłą powierzchnię jej brzucha, przeszywając jej narządy płciowe, gdy okrakiem ujeżdżała starca. Ulały się z niej krew i lepkie płyny na rozpłaszczone ciało sędziwego człowieka, który także umarł, bo nóż Kuby odciął jego tkwiącego w dziewczynie penisa. Opadła na kochanka, a Kuba ich tak pozostawił, złączonych w ostatnim uścisku. Natrafił na mężczyznę, którego zadławił gołymi rękami, mimo że ten próbował się zdematerializować. Dopiero potem rozpoznał w nim jednego z floksów, a wtedy poczynił na jego twarzy schludne cięcia i umieścił w nich jego genitalia. Na kolejną kobietę natrafił, gdy śpiewała grupce dzieci cichą piosenkę o jajkach. Otworzył jej gardło i wydobył wiszące w środku więzadła. Pozwolił, by struny głosowe opadły na jej piersi. Ale dzieci, chciwie się wpatrujących, nie tknął. Dzieci lubił. Grasował niekończącą się nocą, gromadząc groteskową kolekcję serc,

wykrojonych z człowieka, dwojga, dziewięciorga ludzi. A gdy dobił do tuzina, zabrał je ze sobą i ułożył w charakterze oznaczeń drogowych na jednej z szerokich alei, którą nigdy nie jeździły pojazdy, gdyż mieszkańcy owego Miasta pojazdów nie potrzebowali. O dziwo, Miasto serc nie uprzątnęło. A także ludzie przestali znikać. Mógł się przemieszczać ze względną bezkarnością, ukrywając się tylko na widok co większych grup, które akurat mogły go szukać. Ale coś się w Mieście działo. (Pewnego razu usłyszał charakterystyczny odgłos metalu trącego o metal, skrzyyyppp plastiku wrzynającego się w plastik – choć nie był w stanie rozpoznać tworzywa zwanego plastikiem – i instynkt mu podpowiedział, że dźwięki te wydaje wadliwie działająca maszyneria). Natrafił na kobietę w kąpieli, związał ją kawałkami swego własnego stroju, po czym obciął jej nogi pod kolanami i zostawił siedzącą w wirującej karmazynowej wodzie, wrzeszczącą, gdy wraz z krwią uchodziło z niej życie. Obcięte nogi zabrał ze sobą. Gdy natrafił na mężczyznę spiesznie usiłującego umknąć nocy, rzucił się na niego, poderżnął mu gardło i odpiłował ręce. Zastąpił je nogami kobiety, która zażywała kąpieli. I tak to trwało, i trwało przez czas, którego niepodobna zmierzyć. Demonstrował im płody najczystszego zła. Demonstrował im, że przy jego niemoralności ta ich jest doprawdy śmieszna. Ale dopiero jedno uzmysłowiło mu wreszcie, że wygrywa. Gdy przyczajony zerkał w niezmąconą przestrzeń między dwoma niskimi sześcianami z aluminium, posłyszał głos, który rozpostarł się ponad nim, wokół niego, a nawet w jego wnętrzu. Było to ogłoszenie publiczne nadawane za pomocą jakiejś mentalnej infrastruktury telekomunikacyjnej, z której zwykli korzystać mieszkańcy Miasta na skraju świata. MIASTO NASZE JEST CZĘŚCIĄ NAS, MYŚMY CZĘŚCIĄ NASZEGO MIASTA. REAGUJE NA NASZE MYŚLI, PANUJEMY NAD NIM. NAD JEDNIĄ, KTÓRĄ SIĘ STALIŚMY, ZAWISŁO ZAGROŻENIE. DO METROPOLII PRZENIKNĘŁA OBCA MOC, NASTRAJAMY SIĘ, BY JĄ ZLOKALIZOWAĆ. ALE DUCH W CZŁOWIEKU TYM JEST SILNY. ZAKŁÓCA FUNKCJONALNOŚCI MIASTA. NAJLEPSZYM DOWODEM JEST OWA NIEKOŃCZĄCA SIĘ NOC. WSZYSCY SPOŁEM MUSIMY SIĘ SKUPIĆ. WSZYSCY SPOŁEM MUSIMY SIĘ

SKONCENTROWAĆ NA ZACHOWANIU MIASTA JAKO TAKIEGO. POWSTRZYMANIE TEGO ZAGROŻENIA STANOWI PRIORYTET. BO JEŚLI MIASTO UMRZE, UMRZEMY WRAZ Z NIM. Obwieszczenie nie brzmiało tak słowo w słowo, aczkolwiek Kuba w ten sposób je zinterpretował. Wiadomość była o wiele dłuższa i o wiele bardziej złożona, ale taką właśnie niosła treść, więc Kuba pojął, że wygrywa. Unicestwiał ich. Reformy społeczne są śmiechu warte, twierdzili. No to on im pokaże. Kontynuował więc swą obłąkańczą czystkę. Szlachtował, masakrował i ciął każdego, kogo napotkał, a oni nie byli w stanie zniknąć, nie byli w stanie uciec i nie byli w stanie go powstrzymać. Kolekcja serc rozrosła się do pięćdziesięciu, do siedemdziesięciu, a potem do stu. Znudziły go serca i zaczął wycinać im mózgi. Zbiór się powiększał. Ciągnęło się to przez niezliczone dni, a do niego od czasu do czasu docierały krzyki niosące się w czystym, upachnionym autoklawie miasta. Stale lepiły mu się dłonie. Potem natrafił na van Cleef i wychynął z pogrążonej w ciemności kryjówki, by ją powalić. Uniósł żyjące ostrze, by wrazić je w jej pierś, ale ona znik nęła Podniósł się na równe nogi i rozejrzał. van Cleef wyłoniła się ponownie dziesięć stóp od niego. Skoczył ku niej, ale znowu przepadła. By pojawić się kolejnych dziesięć stóp dalej. Wreszcie, kiedy zamierzył się na nią sześciokrotnie, a ona za każdym razem mu się wymknęła, zatrzymał się, dysząc, z opuszczonymi ramionami i wbił w nią wzrok. A ona odpowiedziała mu spojrzeniem wypranym z jakiegokolwiek zainteresowania. – Już nas nie bawisz – oświadczyła, poruszając ustami. „Bawisz?” Jego umysł zawinął się do miejsca mroczniejszego niż jakiekolwiek znane mu wcześniej, a on poprzez nieprzeniknioną żądzę krwi zaczął pojmować. Wszystko służyło ich rozrywce. P o z w o l i l i mu na to. Oddali mu Miasto we władanie, a on pląsał dla nich i szczebiotał. Zło? Dotychczas nawet nie podejrzewał, jakie horyzonty wytyczają granice tego słowa. Rzucił się na nią, ale nieodwołalnie zniknęła. I tak pozostał, gdy powracało światło dnia, gdy Miasto sprzątało bałagan, usuwało zaszlachtowane ciała, by zrobić z nimi to, co zrobić należało. W komorach

zamrażalni żelatynowe kapsułki wróciły na swoje miejsce, bo kolejni mieszkańcy Miasta nie musieli już tajać, żeby Kuba Rozpruwacz miał odpowiednie utensylia ku uciesze sybarytów. Jego dzieło prawdziwie się dopełniło. Sterczał więc na pustej ulicy. Ulicy, która już na zawsze będzie dla niego pusta. Mieszkańcy Miasta od początku byli w stanie mu umknąć i właśnie to robili. Ostatecznie i bezdyskusyjnie okazał się błaznem, czego nie omieszkali mu wykazać. Nie był wcielonym złem, był żałosny. Spróbował potraktować się żyjącym ostrzem, ale rozproszyło się w świetlne drobinki, zaraz zdmuchnięte przez powiew wiatru, który zerwał się tylko i wyłącznie w tym celu. Osamotniony wpatrywał się w zwycięską czystość owej utopii. Mieli zdolności pozwalające utrzymać go przy życiu, być może i wiecznym, w stanie odroczonej nieśmiertelności, bo a nuż odczują kiedyś potrzebę, by raz jeszcze dostarczył im rozrywki. Odarto go do surowych pierwocin umysłu, który nie był już niczym więcej nad galaretowatą materię. Niechaj popada w coraz większe szaleństwo i już nigdy nie zazna spokoju, kresu bądź snu. I tak stał, utkany z brudu i zaułków, w świecie czystym jak pierwszy oddech noworodka. – Nie mam na imię Kuba – wyszeptał. Ale oni nigdy nie poznają jego prawdziwego imienia. Zresztą im nie zależy. – Nie mam na imię Kuba! – rzucił głośno. Nikt nie usłyszał. – NIE MAM NA IMIĘ KUBA I BYŁEM ZŁY, BARDZO ZŁY. JESTEM DO CNA ZEPSUTYM CZŁOWIEKIEM, ALE NIE MAM NA IMIĘ KUBA! – zakrzyknął i krzyczał, i krzyczał stale i wciąż, bez celu krocząc pustą ulicą na oczach wszystkich, gdy już nic nie pchało go do łowów. Obcy w Mieście. Przełożył Bartosz Kurowski

TRASĄ WIDOKOWĄ Krwawoczerwony mercury wyposażony w dwa bliźniacze spandauy siedem i sześć milimetra zajechał mu drogę, gdy George zmieniał pas ruchu. Pojazd wysforował się ostro trzy auta za George’em, a kierowca wciskał gaz do dechy. Ryk silnika turbospalinowego niczym pięść wrażana w ucho bez trudu przedostał się przez systemy wytłumiające George’a. Mercury szerokim wachlarzem rozpylił z dyszy silnika odrzutowego lepkie JP-4 i wodę, po czym wciął się na pas dosłownie kilka cali przed maską chevy’ego piranha George’a. George walnął przełącznik selektora na desce rozdzielczej i wyświet​lił: „DURNY BYDLAKU, ZA KOGO TY SIĘ UWAŻASZ” oraz „OBYŚ SIĘ ROZBIŁ I SPŁONĄŁ, SUKINSYNU”. Jessica cicho jęknęła z niepohamowanego strachu, ale George nie mógł jej usłyszeć: wywrzaskiwał obsceniczności. Wrzucił hiperprzyspieszenie i wcisnął guzik selektora wysuwający obrotowe piły tarczowe. „Brzytwy z Dallas” mówili na nie w warsztatach naprawczych. Ale karmazynowy mercury oddalił się, z łatwością wyciągając sto piętnaście. – Dorwę cię, bobrolizie! – zawył George. Piranha się poderwała, skoczyła przed siebie. Ale mercury był już dwadzieścia cztery długości samochodu dalej na autostradzie. Organizm George’a pompował adrenalinę. Siedząca obok Jessica położyła rękę na ramieniu męża. – Och, George, daj spokój. To jakiś młody smark – powiedziała, pojednawcza jak zawsze. – Moja męskość jest zagrożona – wymamrotał i zgarbił się nad kółkiem. Jessica skierowała wzrok ku niebu, pragnąc, by na długo przed tym, zanim George nauczył się wynajdywać psychiatryczne usprawiedliwienia dla swojego paskudnego charakteru, uderzyła stamtąd błyskawica i trafiła doktora Yasimira prosto w jego Freuda. – Połącz mnie z Kontrolą Kolizji! – warknął na nią George. Jessica wzruszyła ramionami, jakby chciała powiedzieć: „I znowu się zaczyna…”, po czym wybrała numer KK na zerkaczu. Uśmiechnięta twarz koski – operatorki Kontroli Sektora Autostrady – zamigotała na zielono i żółto, po czym się wyostrzyła.

– Pan sobie życzy? – Zezwolenie na pojedynek, autostrada sto jeden, kierunek północny. – Pański numer rejestracyjny? – XUPD osiem osiem trzy dwa jeden – odpowiedział George. Obserwował trasę szybkiego ruchu, nie odrywając wzroku od krwawoczerwonego mercury’ego, uparcie odmawiającego wejścia w celowniki namiaru. – Sugerowany przeciwnik? – Czerwony mercury GT, model z osiemdziesiątego ósmego. – Poproszę o jego numer. – Sekundę... George wcisnął sztyft natychmiastowego odtwarzania, a sony backtracker przewinął ostatnich dziesięć mil. George znów puścił obraz do przodu, złapał moment, w którym mercury go wyprzedzał, zrobił stop-klatkę i odczytał numer: – MFCS dziewięć zero dziewięć zero dziewięć. – Proszę chwileczkę zaczekać. George rozjuszył się za kierownicą. – Psiakrew! I czemu się baba tak guzdrze? Jak potrzebujesz obsługi, zawsze wynajdą problemy, ale gdy przychodzi do płacenia… Koska powróciła i się uśmiechnęła. – Sprawdziłam główne współrzędne naszego sektora i owszem, mogę udzielić zezwolenia, ale zgodnie z wymogami prawa muszę pana poinformować, że sugerowany przeciwnik jest lepiej uzbrojony. George oblizał usta. – Na czym goni? – Nasza baza danych wymienia spandauy siedem i sześć milimetra, ekrany kuloodoporne i zakodowane dodatki. George milczał. Prędkość zmalała. Tachometr zamigotał i się ustabilizował. – Niech sobie jedzie, George – wtrąciła Jessica. – Dobrze wiesz, że cię załatwi. Na policzkach George’a rozlały się dwie plamy wściekłości. – Ach, taaak?! – Zawył na operatorkę: – Daj mi potwierdzenie na tego mercury’ego, koska! Rozmyła się i zniknęła, a George wdusił pedał gazu. Piranha wyrwała przed siebie. Jessica westchnęła z rezygnacją i wyciągnęła szufladę spod fotela kubełkowego. Rozprostowała kombinezon antyprzeciążeniowy i zaczęła się do niego wciskać. Nie odezwała się słowem, ale stale kręciła głową. – Jeszcze zobaczymy! – rzucił George.

– Och, George, kiedy ty wreszcie dorośniesz? Nie odpowiedział, ale jego nozdrza rozchyliły się w ledwie hamowanym gniewie. Koska ponownie uformowała się z plamy i oznajmiła: – Pański przeciwnik potwierdza. Towarzystwo Ubezpieczeniowe Autostrady zarejestrowało was już jako wzajemnych beneficjentów. Proszę o przestrzeganie zasad ruchu drogowego i życzę powodzenia. Zniknęła, a George ustawił piranhę na lunatykomat, żeby też włożyć kombinezon. Ze spacza na sterowanie ręczne przełączył dosłownie po kilku chwilach. – Teraz, szpuntaku! Teraz zobaczymy! Sto. Sto dziesięć. Sto dwadzieścia. Błyskawicznie doganiał mercury’ego. Gdy chevy wyciągnął sto dwadzieścia, masterkomp rozbłysnął czerwienią i zaproponował konwersję. George stuknął w selektor, a wtedy teleskopowe ramiona pił zaczęły chować się w osiach, jeszcze zanim tarcze przestały się obracać. Po chwili cofnęły się zupełnie i były już tylko wymyślną ozdobą kołpaków. Koła wsunęły się w podwozie chevy’ego i do akcji wkroczyły poduszki powietrzne. Pojazd mknął teraz do przodu ślizgiem dwa cale nad nawierzchnią autostrady. Przed sobą George widział, że mercury także przechodzi na tryb poduszkowy. Sto dwadzieścia. Sto trzydzieści pięć. Sto pięćdziesiąt. – George, to szaleństwo! – Jessica przybrała ten swój charakterystyczny wyraz twarzy dzierzby. – Nie jesteś piratem drogowym. Jesteś głową rodziny, George, a to jest rodzinne auto. George zachichotał paskudnie. – Mam po dziurki w nosie tych mordowłosych. W zeszłym roku… Pamiętasz, co było w zeszłym roku? Jak tamten smarkaty szpuntak zepchnął nas na filar? Przysiągłem, że już nigdy nie będę musiał znosić czegoś podobnego. Myślisz, że dlaczego kazałem zamontować te wszystkie dodatki? Jessica uniosła roletowe drzwiczki schowka i wysunęła tackę. Otworzyła słoiczek maści przeciwoparzeniowej i zaczęła rozsmarowywać ją na twarzy i dłoniach. – Że też pozwoliłam ci zainstalować w samochodzie to laserowe coś! George zachichotał ponownie. Mordowłosi, łobuzy, piraci drogowi! Czuł, jak piranha mknie przed siebie, jak wielki i niezawodny silnik Stirlinga odzyskuje gorące powietrze w celu zapewnienia coraz bardziej i bardziej efektywnego ciągu. W przeciwieństwie do mniej wydajnego systemu naftowego mercury’ego elektrownia atomowa nie emitowała spalin, silnik bez rozrządu był niemal bezgłośny, a wielka płetwa ogonowa chłodnicy rozpraszała straszliwe

ciepło, stabilizując przy tym samochód, ze świstem mknący dwa cale nad nawierzchnią drogi. George wiedział, że dogoni krwawoczerwonego mercury’ego. A wtedy jeden przemądrzały łobuz przekona się, że nie może łamać ładu i porządku publicznego, spędzając porządnych obywateli z autostrady! – Podaj mi broń! – zażądał. Jessica z rozdrażnieniem pokręciła głową, sięgnęła pod fotel Geor​ge’a, wysunęła szufladę po jego stronie i wręczyła mu pękatą automatyczną czterdziestkępiątkę w odwróconej do góry nogami kaburze i w uprzęży. George wdusił spacza, wcisnął ramiona w uprząż, sprawdził naoliwioną skórę kabury, a gdy już był w pełni usatysfakcjonowany, z powrotem przełączył piranhę na sterowanie ręczne. – O Boże! – jęknęła Jessica. – John Dillinger znowu w akcji. – Słuchaj! – wrzasnął George, coraz bardziej wściekły z każdym wypowiadanym przez nią głupstwem. – Jeśli nie potrafisz w żaden sposób się przydać, po prostu zamknij tę cholerną gębę! Wysadziłbym cię i wrócił po ciebie, ale właśnie toczę pojedynek! Jesteś w stanie to pojąć? Wymamrotała, że tak, George, po czym popadła w milczenie. Aparat nadawczo-odbiorczy wydał piknięcie informujące o połączeniu. George wdusił przycisk. Żadnego obrazu. Sam głos. Musiał to być jadący przed nimi kierowca mercury’ego. Nadając bezpośrednio z anteny do anteny za pomocą skoncentrowanej wiązki kierunkowej, mogli utrzymywać kontakt. Była to typowa sztuczka piratów drogowych, gdy chcieli zagrać przeciwnikom na nerwach. – Ej, Boze, naprawdę wzięło cię, żeby ze mną pocusterować, co? Bez wątów, powaga. Dzieciuch da w tył, sprzeda ci dwa większe, żebyś miał małą nauczkę, i pozwoli ci spłynąć. – Głos był bezwzględny, wyprany z humoru, paskudny tembr kierowcy przywykłego do wyzwań. – Słuchaj, smarku jeden – odrzekł George, zgrzytliwie modulując głos w próbie nadania mu groźniejszej barwy, choć on sam aż tak groźny się nie czuł – to ja dam ci nauczkę! Kierowca mercury’ego zarechotał skrzekliwie. – Boze, normalnie miażdżysz. – I przestań nazywać mnie jak klauna, parszywy mały degeneracie! – Ała, teraz toś mi dał popalić! W porzo, Boze, ty se custeruj, a ja będę robił za strzałę. Solidnych osłon, szerokości i celności, mój mały Boze! Rozległo się piknięcie kończące połączenie, a George ścisnął kierownicę, aż pobielały mu knykcie. Mercury nagle wystrzelił do przodu, oddalając się od niego.

George stopniowo go doganiał, ale teraz mercury odskoczył jak na sprężynie, rozpylając oleistą substancję i wodę na obie strony czterdziestostopowych pasów, którymi podążali. – Załączył dopalacz – warknął George. Kierowca mercury’ego wstrzyknął wodę w wyziew, by uzyskać dodatkowy ciąg z dyszy silnika odrzutowego. Gdy zaatakował go huk wielkiego, hałaśliwego silnika, George uruchomił zamontowane z tyłu śmigła, dzięki którym mógł zwiększyć prędkość. Sto siedemdziesiąt pięć. Sto osiemdziesiąt pięć. Sto dziewięćdziesiąt pięć. Powolutku równał się z mercurym. Dochodził go, dochodził. Jessica wysunęła szufladę i rozłożyła skafander przeciwzderzeniowy. Znalazł się na kombinezonie antyprzeciążeniowym, a ona dała George’owi do zrozumienia, co sądzi o tym, że zmienił ich niedzielną przejażdżkę w pojedynek kamikadze. Kazał jej się wypchać, przeszedł na spacza, włożył własny skafander przeciwzderzeniowy, zaaplikował sobie maść przeciwoparzeniową, a następnie nasunął na głowę hełm antywstrząsowy. Przełączywszy na sterowanie ręczne, pełzł, pełzł, aż znalazł się zaledwie pięćdziesiąt jardów za mercurym, a napędzany silnikiem turbospalinowym pojazd wyostrzył się w przyciemnianej przedniej szybie. – Włóż gogle… Już ja temu łobuzowi pokażę, kto jest klaunem! Wcisnął sztyft otwierający żaluzje lasera. Z wnęki w masce chevy’ego wyłoniła się igłonosa szklana rura. George sprawdził na desce rozdzielczej zużycie energii. Zasilający laser generator MHD się ładował. George przypomniał sobie, co z dumą powiedział mu o działku laserowym sprzedawca w Chick Williams Chevrolet, indagowany w sprawie wyposażenia dodatkowego: „Dynamit nie osprzęt, panie Jackson. Absolutna sensacja. Działa na magnetohydrodynamicznym generatorze mocy. Ostatnia nowość w uzbrojeniu defensywnym. Widzi pan, żeby uzyskać dostateczną siłę działania lasera CO2, potrzeba szklanej rury długości mili. Cóż, szanowny panie, obaj zdajemy sobie sprawę, jakie to – delikatnie mówiąc – niepraktyczne, więc inżynierzy projektowi z ogromnych bombajskich zakładów chevy’ego opracowali metodę stosu. Szklane pałeczki poprzegradzane lustrami, stos długi na trzysta sześćdziesiąt stóp, jak boisko futbolowe… wliczając strefy końcowe. Można z tej broni korzystać na trzy sposoby. Przebić dziurę w ich oponach przy dowolnej szybkości poniżej stu dwudziestu. Jeśli prowadzą GT, można wybić tę dziurę bezpośrednio w baku na naftę i zdmuchnąć ich z szosy. Ewentualnie, jeśli mają stirlinga, wystarczy

podgrzać chłodnicę. Gdy zrobi się gorętsza od silnika, cała machina stanie. Dynamit! A także… no, to z odpowiednim zezwoleniem od KK… można od razu uderzyć w najsłabszy punkt. Skierować promień na kierowcę. Robi niczego sobie dziurę. Dynamit!”. – Biorę – wymamrotał George. – Co powiedziałeś? – spytała Jessica. – Nic. – George, jesteś głową rodziny, a nie piratem drogowym! – Szpuntuj się! Zaraz pożałował, że to powiedział. Chciała dobrze. Po prostu… Cóż, mężczyzna musi niekiedy ciężko się napracować, żeby nie stracić odwagi. Zerknął na nią z ukosa. W pancernym skafandrze przeciwzderzeniowym z nachodzącymi na siebie krążkami ceramicznego materiału wyglądała jak pilot transportowca. Kask antywstrząsowy skrywał jej twarz. Chciał ją przeprosić, ale chwila już nadeszła. Zablokował laser na mercurym, nacisnął sztyft odpalający, a wtedy z maski chevy’ego wystrzelił snop oślepiającego światła. Ponieważ mercury działał w trybie poduszkowym, promień pomknął prosto ku zbiornikowi paliwa. Ale mercury’ego nagle przed nimi nie było. Jeszcze gdy padał strzał, kierowca odbił w prawo, na sąsiedni pas o szerokości czterdziestu stóp, i radykalnie ograniczył prędkość. Mercury został z tyłu, podczas gdy piranha nadal mknęła naprzód. – Mam go za plecami! – krzyknął George. W następnej chwili pociski ze spandaua rozorały poszycie chevy’ego. George walnął sztyfty – uniosły się ekrany kuloodporne. Ale naboje zdążyły już wyrwać otwory w berylowej karoserii chevy’ego, obnażając przy tym siatkę włókien borowych, zapewniających autu lekkość manewrowania. – Szpuntak! – tchnął George, śmiertelnie przerażony. Kierowca siedział mu na ogonie i mógł załatwić go na amen. George gwałtownie skręcił, opuszczając klapy, i prowadził pira​nhę ślizgiem tam i z powrotem szerokimi łukami. Mercury trzymał się blisko. Spandauy wydawały ciężki grzechot. Ekrany wytrzymają, ale co jeszcze kierowca ma w zanadrzu? Czym były zakodowane dodatki, o których wspomniała koska z KK? – Teraz widzisz, w co nas wpakowałeś? – Jess, zamknij się! Zamknij się wreszcie! Piknął radioodbiornik. George wcisnął guzik, cały czas jadąc zakosami. Tym razem kierowca mercury’ego nadawał na mikrofalowym wideo. Jego twarz się

wyostrzyła. Chłopak. Nastolatek. Pryszczaty. – Chuligan! Śmierdzący chuligan! – wrzasnął George, usiłując lawirować, odpaść w tył, przyspieszyć. Bez skutku. Krwawoczerwony mercury trzymał się płetwy ogonowej jego auta i w nie grzał. Niech tylko jedna z tych kul trafi w wylot chłodnicy, zrykoszetuje, przedrze się do silnika, przebije ołowiane osłony reaktora… Skulona w swym pancerzu Jessica płakała. On zaś milczał, zadowolony, że ma na sobie kombinezon antyprzeciążeniowy. Za chwilę zamierzał spróbować czegoś nielegalnego. – Hejka, Boze. Jak wygląda twoja szpara? Jeśli słodka z niej kremówka, może pozwolę ci ją wysadzić w następnym getku, a ja wrócę po nią później. Z twoim ubezpieczeniem, dziecino, i moim ogórasem już ja zadbam o jej kremową słodkość. – Mordowłosy szczyl! Po twoim trupie! – Prawdziwy z ciebie wymiatacz, tatulu. Nie żebym źle ci życzył, ale wkrótce będzie po wszystkim. Powiedz „pa, pa” miłemu królowi szos. Pora umierać, tatulu! George wywrzaskiwał coś niezrozumiałego. Chłopak roześmiał się dziko. Coś kombinował. Może żelazokoks. Albo D4. Albo ubaw-spłuczka. Jego oczy polśniewały – niebieskie, młodzieńcze i wężowo zabójcze. – Chciałem tylko, tatulu, żebyś poznał imię tego, który cię rozpirzy. Mów mi Billy… I już go nie było. Mercury sunął przed siebie, zbliżył się, a George miał tylko chwilę, by zdać sobie sprawę, że tego całego Billy’ego z pewnością nie było stać na wyekwipowanie auta w laser, co było darem niebios. Ale spandauy rozrąbywały kuloodporne ekrany, nieprzeznaczone do znoszenia takich cięgów. Niech szlag trafi to żelastwo z Detroit! Musiał wykonać nielegalny manewr teraz, zaraz. Bogu dziękować za skafandry antyprzeciążeniowe. Ciasny zakręt i poprzez pasy, z jawnym naruszeniem warunków autoryzacji. A przy takim zakręcie, przy prędkości – sprawdził wskazania szybkościomierza i tachometru – dwustu pięćdziesięciu mil na godzinę, bez skafandrów krew przemieściłaby się do jednej strony ciała. Ale kombinezony ścisną boki, w których by się zgromadziła. Przeżyją. Jeśli tylko… Gwałtownie zakręcił kierownicą, wbijając stopę w pedał gazu. Mercury obrócił się bokiem i zmieścił w skręcie. George od początku nie miał szans. Wyszedł

z niedozwolonego zwrotu, a ich pozycja względem siebie się nie zmieniła. Poza tym, że mercury został o kilka długości samochodu z tyłu. Wtedy z radioodbiornika dobiegło piknięcie i George nawet nie zdążył wcisnąć sztyftu, gdy z wiszącego nad nimi policyjnego helikoptera dzięki skoncentrowanej wiązce energii dobiegł stanowczy głos: – XUPD osiem osiem trzy dwa jeden! Uwaga! Jeśli jeszcze raz spróbujesz podobnego manewru, pogwałcisz zasady zezwolenia na pojedynek! Ostrzegamy! Trzymaj się swoich pasów i standardów uprzejmego zachowania na drogach! Rozbrzmiało kolejne piknięcie, a George poczuł, że wszechświat gęstnieje wokół niego niczym szlam. Zabijał go system. Musiał się katapultować. Fotele ocalą i jego, i Jessicę. Chciał jej to powiedzieć, ale zemdlała. „Jak się w to wpakowałem? – wygłaszał do siebie mowę. – Drogi Boże, przysięgam, że jeśli wyciągniesz mnie z tego całego i zdrowego, już nigdy, przenigdy tak mi nie odbije. Proszę Cię, Boże”. Wówczas mercury znów go dogonił i… wyłonił się obok niego! Okno po stronie pasażera się opuściło, George strzelił spojrzeniem i ujrzał Billy’ego z zębami odartymi z warg przez siłę wiatru i pęd, celującego do niego z czterdziestkipiątki. Niemal bezmyślnie George załączył bufory. Superprzewodliwe magnetyczne bufory zaskoczyły, wessały Billy’e​go w pole magnetyczne i auta zderzyły się z trzaskiem, który wytrącił czterdziestkępiątkę z ręki pirata drogowego. W momencie kolizji Geor​ge pojął, że stworzył sobie szansę, i pozostał w tyle. Po chwili znów jechał na ogonie mercury’ego. Górę wzięło czyste barbarzyństwo. Teraz już chciał zabić. Nie roztrzaskać tego drugiego, nie ranić go, nie powstrzymać – ale zabić! Komunikaty kierowane do Boga zostały zapomniane. Zablokował laser i wymierzył w pęcherz przedniej szyby. Nitki celownika naszły na tyły pęcherza, zamknęły się na obrysie głowy Billy’ego i George dał ognia. Świetlna błyskawica uderzyła w pęcherz, na którym pojawiła się czarna plamka i pozostała tam przez sekundy dotyku lasera. Gdy blask się urwał – zniknęła. George zaklął, krzyknął i zapłakał ze strachu i bezradności. Mercury został wyposażony w reagującą na częstotliwość laseroodporną przednią szybę. Zawarte w niej chemikalia czerniały, ewentualnie przy niektórych częstotliwościach mętniały, gdziekolwiek dotknął ich laser, i to w mgnieniu oka. Powinien był to przewidzieć. Ktoś tak zaprawiony w pojedynkach jak ten cały Billy, wyszkolony w posługiwaniu się bronią, wyekwipowany na każdą

ewentualność, jaka mogła go spotkać na autostradzie… Kolejny zakodowany dodatek. George zorientował się, że płacze, żałośnie płacze w jaskini swego kasku. Wówczas mercury znowu ostro skręcił, obracając się wokół własnej osi i przechylając – manewr, którego George ani nie rozumiał, ani nie mógł przewidzieć. Auto gwałtownie wygasiło prędkość i George omal nie wjechał w dyszę silnika odrzutowego krwawoczerwonego pojazdu. Wykręcił i wyminął go, ale Billy znowu znalazł się za nim, zbliżając się, by zabić. Dał śmigłom pełną moc i sięgnął ku wieczności. Dwieście siedemdziesiąt. Dwieście osiemdziesiąt. Dwieście dziewięćdziesiąt. Potem usłyszał skwierczenie i targnąwszy głową, zobaczył, że tylna ściana samochodu się marszczy. „Chryste Panie! – pomyślał zdjęty grozą. – Na laser może i go nie stać, ale ma wiązkę indukcyjną!” Wiązka tworzyła silne miejscowe prądy wirowe w berylowym poszyciu chevy’ego. Wyrwie dziurę w karoserii, do środka wedrze się powietrze i auto wymknie się spod kontroli. George wiedział, że już jest martwy. Tak jak Jessica. A wszystko przez tego łobuza, tego mordowłosego pirata! Mercury śmiało się zbliżał. George główkował jak szalony. Czasu zostało jedynie na ślepe chwycenie się w panice przypadkowej myśli. Szybkościomierz i tachometr były zgodne. Robił trzysta mil na godzinę. Na poduszkach powietrznych. Przez panikę przedostała się myśl. To była jedyna możliwość. Zerwał kask antywstrząsowy i niezgrabnie uwolnił Jessicę. Wolną ręką ułożył hełmy na kolanach, a potem opuścił szybę po stronie kierowcy. Uderzenie wiatru i pędu powietrza w jednej chwili odciągnęło mu wargi do tyłu, wyrównało policzki na płask, a rysy Jessiki zmieniło w trupią czaszkę. Walczył o zachowanie stabilności chevy’ego, o równowagę. Następnie, trzymając hełmy za paski, wypchnął je za krawędź okna, gdzie siła pędu przybiła je do boku chevy’ego. Potem je puścił. I zamknął okno. I gwałtownie zahamował. Pękate kaski antywstrząsowe odfrunęły w dół, rąbnęły o nawierzchnię szosy i potoczyły się prosto na trasę mercury’ego. Zniknęły pod krwawoczerwonym pojazdem, który w tej samej chwili zderzył się z autostradą. George nagłym skrętem usunął się z drogi, szybko ograniczając prędkość.

Mercury uderzył z trzaskiem, odbił się, uderzył raz jeszcze, odbił się i uderzył, odbił i uderzył. Gdy mijał piranhę, George dostrzegł Billy’ego obijającego się we wnętrzu samochodu. Patrzył, jak pozbawiony kół pojazd sunie ślizgiem jakieś ćwierć mili po autostradzie, zahacza o ścianę osłonową rozdzielającą pasy ruchu, wylatuje wysoko w powietrze i opada dachem do dołu. Wylądował na pęcherzu – który się roztrzaskał – i eksplodował rozbłyskiem ognia i dymu, aż chevy się zakołysał. Przy szybkości trzystu mil na godzinę, dwa cale nad autostradą, wszystko, co mogło rozproszyć powietrzny bąbel, było zabójczą bronią. Wygrał pojedynek. Ten cały Billy skończył martwy. George zajechał do najbliższego getka i przystanął na parkingu. Jessica nareszcie doszła do siebie. On zaś bezwładnie opadł na kierownicę, trząsł się i nie był w stanie wykrztusić słowa. Przyjrzała mu się, po czym wyciągnęła dygoczącą dłoń, by dotknąć jego ramienia. Podskoczył pod nikłym naciskiem, odczuwalnym przez oba kombinezony. Zamierzała coś powiedzieć, ale zerkacz zapikał, więc go włączyła. – Kontrola Sektora, proszę pana – uśmiechnęła się koska. George nie podniósł wzroku. – Gratuluję panu. Mimo jednego potencjalnego naruszenia przepisów pojedynek został zarejestrowany jako zgodny z prawem i wiążący. Zapewne z przyjemnością pan usłyszy, że wyzwany przez pana właściciel samochodu był sklasyfikowany jako numer jeden w całym okręgu autostrad środkowej i wschodniej. Teraz, skoro działalność pana Bonneya została zakończona, umieścimy pańskie nazwisko w rejestrze pojedynków. Zgodnie z prośbą ubezpieczycieli informuję, że czek dotrze do pana pocztą w ciągu dwudziestu czterech godzin. Raz jeszcze panu gratuluję. Ekran pociemniał, a George spróbował się skupić na neonowo-srebrnym parkingu getka. To było potworne doświadczenie. Już nigdy nie chciał w ten sposób korzystać z samochodu. Musiał to zrobić jakiś inny George, bo z pewnością nie on. – Jestem głową rodziny – powtórzył słowa Jessiki – a to jest zwykłe rodzinne auto. Ja… Uśmiechała się do niego łagodnie. Potem znaleźli się w swoich ramionach, on płakał, a ona powtarzała, że już wszystko dobrze, Geor​ge, musiałeś to zrobić, wszystko dobrze. I zerkacz zapikał. Gdy Jessica go włączyła, twarz koski odpowiedziała jej uśmiechem.

– Gratuluję panu, zapewne z przyjemnością pan usłyszy, że Kontrola Sektora ma już dla pana piętnaście wyzwań. Pierwszy o pojedynek poprosił pan Ronnie Lee Hauptman z Dallas i w tym momencie pędzi w pańskim kierunku. Spodziewany czas przybycia: osiemnasta piętnaście. Gdyby pan Hauptman nie przetrwał, czekają na pana wyzwania od pana Freda Bulla z Chatsworth w Kalifornii… pana Leo Fowlera z Filadelfii… pana Emila Zalenki z… George nie słuchał listy. Odrętwiałymi palcami rozpaczliwie usiłował wyplątać się z duszących fałd skafandrów. Ale wiedział, że to nic nie da. Będzie musiał walczyć. W świecie autostrady nie było miejsca dla przechodniów. Autor pragnie podziękować Panu Benowi Bovie, byłemu pracownikowi Avco Everett Research Laboratory (w Everett w stanie Massachusetts), za pomoc w przygotowaniu ekstrapolacyjnego tła technicznego na potrzeby niniejszego opowiadania. Przełożył Bartosz Kurowski

PIEŚŃ, KTÓRĄ WYŚPIEWAŁ ZOMBI Scena widziana z czwartego balkonu Centrum Muzycznego Los Angeles była zaledwie jaskrawą plamą ciągle zmieniającej się chromatyki – strzały jasnej zieleni, wirujące spirale szkarłatu. Rhoda wolała jednak siedzieć tak wysoko. Nie lubiła unoszących się swobodnie na grawipłytach, tuż przy żebrowanej krawędzi sceny, miejsc w złocistej podkowie. Na dole dźwięk umykał, ulatywał na skrzydłach niezwykłej akustyki ku kopule Centrum, zaprojektowanej przez Takamuriego. Kolory były ważne, ale tak naprawdę liczył się dźwięk, układy brzmień wybuchające z setek drżących wyjść ultraklawikordu. A jeśli siedziało się na dole, to odczuwało się wibracje sąsiadów... Rhoda nie była na tyle naiwna, żeby uznać biedę, wyganiającą studentów na górę, za coś szlachetniejszego od bogactwa umożliwiającego wstęp do podkowy, ale chociaż nigdy nie wysiedziała całego koncertu na dole, nie mogła zaprzeczyć, że muzyka słyszana z czwartego balkonu była czystsza, bardziej wzruszająca, zostawała dłużej w pamięci. Może to rzeczywiście kwestia wibracji bogaczy. Złożyła ręce na balustradzie balkonu i popatrzyła w dół na falowanie barw zalewających proscenium. Zdawała sobie sprawę, że siedzący obok niej mężczyzna coś mówi. Nie czuła jednak potrzeby, by mu odpowiedzieć. W końcu mężczyzna ją szturchnął, a Rhoda odwróciła się do niego. Po jej twarzy przemknął słaby, automatyczny uśmiech. – O co chodzi, Laddy? Ladislas Jirasek wyciągnął ku niej ze smutkiem nadgryziony batonik. – Nie samym Bekhem żyje człowiek – powiedział. – Nie, dziękuję, Laddy. – Delikatnie dotknęła jego dłoni. – Co ty tam widzisz na dole? – Kolory, to wszystko. – Żadnej muzyki sfer? Wglądu w prawdę twojej sztuki? – Obiecałeś się ze mnie nie nabijać. Zgarbił się w fotelu. – Przepraszam. Czasami o tym zapominam. – Proszę cię, Laddy. Jeśli trapi cię sprawa naszego związku, to...

– Przecież nie powiedziałem ani słowa o związku, prawda? – Wyczułam to z twego tonu. Zaczynasz użalać się nad sobą. Nie rób tego, proszę cię. Wiesz, że nie znoszę, kiedy zaczynasz obarczać mnie winą. Starał się o oficjalny związek z nią od wielu miesięcy, prawie od dnia, w którym się spotkali podczas festiwalu Kontrapunkt 301. Był nią zafascynowany i rozbawiony, a w końcu beznadziejnie się w niej zakochał. Ciągle jednak mu się wymykała. Kochał się z nią, ale nigdy nie była jego. Bo rzeczywiście użalał się nad sobą, a ona o tym wiedziała i dlatego zaliczyła go do kategorii mężczyzn po prostu nienadających się do długotrwałego związku. Patrzyła w dół. Czekała w napięciu. Była szczupłą dziewczyną o włosach koloru miodu i jasnoszarych oczach w odcieniu aluminium. Jej palce były lekko zakrzywione, jakby za chwilę miała zaatakować klawiaturę. W głowie Rhody bezustannie wirowała muzyka. – Podobno w zeszłym tygodniu w Stuttgarcie Bekh był rewelacyjny – rzucił z nadzieją w głosie Jirasek. – Zagrał Kreutzerowską? – I Szóstą Timijiana, i Nóż, i kilka kawałków Scarlattiego. – Które? – Nie wiem. Nie pamiętam. Ale dostał dziesięciominutową owację na stojąco, a w „Der Musikant” napisali, że takich precyzyjnych ozdobników nie słyszano od czasów... Światła w sali przygasły. – Idzie – powiedziała Rhoda, wychylając się do przodu. Jirasek zgarbił się w fotelu i zjadł do końca batonik. Wychodzenie zawsze było szare, koloru aluminium. Wiedział, że skończyło się ładowanie i że został rozpakowany. Wiedział, że kiedy otworzy oczy, będzie się znajdował po prawej stronie sceny, gdzie jak zwykle już czeka pomocnik, żeby wtoczyć na scenę konsolę wejścia ultraklawikordu, i że w prawej kieszeni marynarki znajdzie rękawiczki z włókienek. Oraz poczuje smak piasku na języku i szarą mgłę zmartwychwstania w głowie. Nils Bekh odwlekał chwilę otwarcia oczu. Stuttgart był katastrofą. Tylko on wiedział jak wielką. Pomyślał, że Timi też by wiedział. Wszedłby na scenę podczas scherza, zdarłby mu rękawiczki z dłoni i przeklął za zniszczenie jego wizji. A później poszliby razem na ciemne piwo z orzechowym posmakiem. Ale Timijian nie żyje. „Zmarł w latach dwudziestych –

pomyślał Bekh. – Pięć lat przede mną”. Nie otworzę oczu, zredukuję oddech. Zmuszę płuca do płytszego zasysania, miech będzie raczej wibrował, niż huczał, od przepływu powietrza. Wtedy pomyślą, że się popsułem, że tym razem reakcja zombianiczna nie została wywołana. Że nadal jestem martwy, naprawdę martwy, a nie... – Panie Bekh. Otworzył oczy. Inspicjent był zbirem. Bekh znał takich. Szczecina nieogolonej brody. Wymięte mankiety. Utajony homoseksualizm. Tyran dla wszystkich za kulisami z wyjątkiem może chłopców z chóru, śpiewających w odgrzewanych drobiazgach Romberga i Frimla. – Znałem ludzi, którzy od przedpołudniowego przedstawienia łapali cukrzycę – powiedział Bekh. – Co takiego? Nie rozumiem. Bekh machnął ręką. – Nic. Nieważne. Jak publiczność? – Niezła, panie Bekh. Wygaszono już światła. Jesteśmy gotowi. Bekh sięgnął do prawej kieszeni marynarki i wyjął z niej cienkie elektroniczne rękawiczki lśniące rzędami miniczujników i przycisków. Naciągnął dokładnie dopasowaną prawą rękawiczkę i wygładził wszystkie fałdy. Materiał przylegał niczym druga skóra. – Proszę – powiedział. Pomocnik wtoczył konsolę na scenę, ustawił ją w odpowiednim miejscu, zablokował kółka i pośpiesznie się wyniósł. Bekh szedł wolnym krokiem. Poruszał się bardzo ostrożnie – w łydkach i udach miał zainstalowane rurki z błyszczącymi płynami i jeśli szedł za szybko, to równowaga hydrostatyczna ulegała zachwianiu i odżywki nie docierały do mózgu. Ale delikatność chodzącego trupa była tylko jedną z licznych niedogodności. Kiedy dotarł do grawipłyty, dał znak inspicjentowi. Zbir skinął na technika, który nacisnął kilka kolorowych klawiszy, i grawipłyta uniosła się majestatycznie. Nils Bekh wjechał na scenę jakby windą. Kiedy pojawił się na jej poziomie, chromatyka wywołała u publiczności przychylne wibracje i ludzie zaczęli klaskać. Przyjął to powitanie, stojąc w milczeniu z lekko pochyloną głową. Po plecach przemknął mu boleśnie pęcherzyk gazu i pękł w okolicy kręgosłupa. Dolna warga nieco mu drgnęła. Stłumił ten odruch. Następnie zszedł z płyty, zbliżył się do konsoli i zaczął naciągać drugą rękawiczkę.

Był wysokim, eleganckim mężczyzną o bardzo bladej cerze, wystających kościach policzkowych i kanciastym, wydatnym nosie, przytłaczającym oczy delikatne niczym kwiaty. Przy cienkich ustach wszystko to sprawiało odpowiednio romantyczne wrażenie. Kiedy milion lat temu zaczynał karierę, mówiono mu, że jego wygląd to ważny artystyczny atut. Gdy naciągał i wygładzał drugą rękawiczkę, usłyszał szepty. Po śmierci człowiekowi straszliwie wyostrza się słuch. Tym boleśniejsze stawało się słuchanie własnych występów. Bekh wiedział, co jest powodem tych szeptów. Ktoś mówił do swojej żony: – Oczywiście, że nie wygląda jak zombi. Do czasu stworzenia odpowiedniej techniki trzymali go w zimnie. Dopiero wtedy go okablowali, napełnili sokami i sprowadzili do świata żywych. – Jak to działa? – chciała wiedzieć żona. – W jaki sposób on ciągle wraca do życia? Jak to się dzieje? I mąż przechylał się głęboko w fotelu, opierał łokieć o poręcz, zasłaniał usta dłonią i rozglądał się ostrożnie dookoła, sprawdzając, czy nikt nie usłyszy bełkotliwych wyjaśnień, które właśnie miał wygłosić. Próbował opowiedzieć żonie o szczątkowym ładunku elektrycznym komórek mózgowych, o pośmiertnych odruchach motorycznych, mechanicznej żywotności zatrzymanej w chwili śmierci. Niejasno i rozwlekle mówił o wbudowanym układzie podtrzymywania życia, zapewniającym dopływ niezbędnych płynów do mózgu, o hormonach zastępczych i o zastępujących krew chemikaliach. – Wiesz, jak się wkłada przewód elektryczny do odciętej nogi żaby? Dobrze. Kiedy noga drga, nazywa się to reakcją galwaniczną. Otóż jeśli podłączenie prądu spowoduje drgnięcie całego człowieka – właściwie nie drgnięcie, przecież on chodzi i może grać na tym swoim instrumencie... – A może też myśleć? – Chyba tak. Nie wiem. Mózg jest nienaruszony. Nie dają mu się rozłożyć. Każda część ciała jest wykorzystywana zgodnie z jej funkcją mechaniczną – serce jest pompą, płuca miechem – podłącza się mnóstwo wtyczek i kabli i wywołuje się drgnięcie, sztuczny wybuch życia. Oczywiście można je podtrzymywać tylko jakieś pięć, sześć godzin, bo potem zaczynają się gromadzić produkty przemiany materii, które zatykają przewody... Ale na czas koncertu wystarczy... – To tak naprawdę bierze się mózg człowieka i do utrzymania go przy życiu wykorzystuje się jego własne ciało, tak? – powiedziała inteligentnie żona. – Zamiast włożyć go do jakiejś skrzynki, trzymają go w jego własnej czaszce, a całą

tę maszynerię w jego ciele... – Tak. Mniej więcej właśnie tak. Mniej więcej. Bekh nie zwracał uwagi na szepty. Słyszał je już setki razy. W Nowym Jorku i Bejrucie, w Hanoi i Knossos, w Kenyatcie i Paryżu. Jacy oni są zafascynowani. Zjawiają się, żeby posłuchać muzyki czy zobaczyć chodzącego trupa? Usiadł na miejscu dla artysty przed konsolą i ułożył dłonie wzdłuż metalowych włókien. Głęboki oddech – stary, niepotrzebny, nieuchronny odruch. Palce już drgają. Przyciski rozkładają się na klawiaturze. Pod krótko przyciętymi szpakowatymi włosami synapsy trzaskają niczym przekaźniki. Tu i teraz. Dziewiąta sonata Timijiana. Niech wzleci. Bekh zamknął oczy i zaczął pracować rękoma. Z kręgu znajdujących się w górze wylotów ryknęły odpowiednie dźwięki. Proszę. Zaczęło się. Bekh swobodnie wplótł linię melodyczną, wprawił w drgania piszczałki generujące emocje, tkał materię dźwięku. Nie grał Dziewiątej dwa lata. Wiedeń. Ile to czasu dwa lata? Wydawało się, że minęło kilka godzin. Jeszcze słyszał tamten pogłos. I dokładnie go odtworzył – to wykonanie różniło się od ostatniego nie bardziej, niż różnią się od siebie kolejne odtworzenia tego samego nagrania. Zobaczył nagle w myślach obraz lśniącego sześcianu dźwiękowego, tkwiącego przy konsoli na miejscu człowieka. Do czego jestem im potrzebny, skoro mogliby umieścić w otworze sześcian i otrzymać to samo za mniejsze pieniądze? A ja mógłbym odpocząć? A ja mógłbym odpocząć. Proszę. Wprowadzam poddźwięki. Cóż za cudowny instrument! Co by było, gdyby znał go Bach? A Beethoven? Mieć cały świat w czubkach palców. Cały zakres dźwięków i kolorów, ale to nie wszystko: można jednocześnie dotrzeć do dziesięciu zmysłów publiczności. Oczywiście najbardziej liczy się muzyka. Skamieniała, niezmienna muzyka. Układ dźwięków pojawia się tak jak zawsze, teraz dokładnie tak samo, jak grał je na premierze w dziewiętnastym. Ostatnie dzieło Timijiana. Rekonstrukcja własnego występu decybel po decybelu. Wystarczy tylko na nich spojrzeć. Przejęci. Zachwyceni. Bekh poczuł drżenie w łokciach – to zawodzą zbyt napięte nerwy. Przeprowadził konieczne regulacje. Usłyszał grzmot odbijający się echem od czwartego balkonu. O co w tej całej muzyce chodzi? Czy ja ją w ogóle rozumiem? Czy sześcian dźwiękowy pojmuje zapisaną w nim Mszę b-moll? Czy wzmacniacz rozumie symfonię, którą wzmacnia? Bekh się uśmiechnął. Zamknął oczy. Ramiona unoszą się, śmigają giętkie nadgarstki. Jeszcze dwie godziny. Potem pozwolą mi znów zasnąć. Czy to już piętnaście lat? Przebudzenie, występ, sen. I zachwycona, cmokająca nade mną publiczność. Kobiety, które z chęcią by mi się oddały. Nekrofilia? Jak one w ogóle mogą chcieć mnie dotykać? Ta grobowa

suchość mojej skóry. Kiedyś były kobiety, o tak, Boże, były! Kiedyś. Kiedyś było też życie. Bekh odchylił się do tyłu, po czym znów zawisł nad klawiaturą. Stary wirtuozerski chwyt, rzucający publiczność na kolana. Przebiegające im po plecach ciarki. Teraz dźwięk narasta ku finałowi pierwszej części. Tak, właśnie tak. Bekh otworzył najwyższy szereg wyjść i usłyszał reakcję publiczności – kiedy nowa fala dźwięków przecięła powietrze, wszyscy nagle wyprostowali się w fotelach. Dobry stary Timi. Cóż za wspaniałe wyczucie teatralności. Głośniej. Głośniej. Wcisnąć ich w fotele. Uśmiechnął się z zadowoleniem z włas​nych efektów. A potem poczucie pustki. Dźwięk dla samego dźwięku. Czy to właśnie jest muzyka? Czy to jest arcydzieło? Nic już nie wiem. Jakże jestem zmęczony graniem dla nich. Czy będą klaskać oraz tupać i gratulować sobie, że mieli szczęście mnie usłyszeć? A co oni wiedzą? Co ja wiem? Ja nie żyję. Jestem niczym. Jestem niczym. Demonicznym gestem obu rąk wydobył z instrumentu potężne dźwięki fugi zamykającej pierwszą część utworu. Pogodex zaprogramował mgłę, która dziwnie pasowała do nastroju Rhody. Stali w szklanym ogrodzie spływającym w dół od Centrum Muzycznego. Jirasek podsunął jej fajkę. Potrząsnęła z roztargnieniem głową, myśląc o czymś innym. – Mam pastylkę – powiedziała. – Może poszukamy Inez i Treata i zapytamy, czy chcą coś zjeść? Nie odpowiedziała. – Rhoda? – Przepraszam cię, Laddy. Chciałabym przez chwilę zostać sama. Wsunął fajkę do kieszeni i odwrócił się do niej. Patrzyła przez niego, jakby był ze szkła, które ich otaczało. Wziął ją za rękę i powiedział: – Rhoda, ja nic nie rozumiem. Nie chcesz mi nawet dać czasu, żebym znalazł odpowiednie słowa. – Laddy... – Nie. Tym razem powiem, co mam do powiedzenia. Nie odchodź. Nie chowaj się w swoim światku, za półuśmiechami i tym nieobecnym spojrzeniem. – Chcę pomyśleć o muzyce. – W życiu liczy się nie tylko muzyka. Na pewno. Spędziłem tyle samo lat, co ty, pracując głową, starając się coś stworzyć. Jesteś lepsza ode mnie, jesteś może lepsza od wszystkich, których słyszałem, może kiedyś będziesz nawet lepsza od Bekha! Świetnie, jesteś wielką artystką. Ale czy to wszystko? Jest coś jeszcze. To idiotyzm robić ze sztuki religię, wiązać z nią całe swoje istnienie.

– Dlaczego mi to robisz? – Bo cię kocham. – To jest wyjaśnienie, a nie usprawiedliwienie. Puść mnie, Laddy. Proszę cię. – Rhoda, sztuka nie znaczy kompletnie nic, jeśli jest tylko rzemiosłem, jeśli jest rutyną, techniką i gotowymi formułkami. Jeśli nie stoją za nią miłość, troska i oddanie życiu, to nie znaczy ona nic. Ty temu wszystkiemu zaprzeczasz. Dzielisz samą siebie i tłumisz tę część, która ożywia sztukę... – Przerwał. Trudno było nie zdawać sobie sprawy, jak moralizatorsko i cukierkowato brzmiały jego słowa. Puścił jej rękę. – Jeśli zechcesz się ze mną później zobaczyć, będę u Treata. – Odwrócił się i odszedł w drżącą, pełną świetlistych odbić noc. Rhoda popatrzyła za nim. Czuła, że powinna była coś powiedzieć. Nie zrobiła jednak nic. Ladislas zniknął. Odwróciła się, spojrzała na potężną bryłę Centrum Muzycznego i powoli ruszyła w jej kierunku. W zielonym pokoju pekińczyk powiedział: – Mistrzu, był pan dziś wspaniały. – Cudowny – dodał pochlebca o ciele żaby. – Cóż za radość, płakałyśmy, naprawdę płakałyśmy – zaświergotały ptaki. W piersi zabulgotały mu płyny odżywcze. Czuł falowanie. Pochylił głowę, skinął dłońmi, wyszeptał podziękowania. W okolicach czoła narastał nieprzyjemny ucisk nieświeżości. – Nadzwyczajne. – Niezapomniane. – Niewiarygodne. Potem wszyscy odeszli i Bekh jak zwykle został z opiekunami. Z człowiekiem z korporacji, która była jego właścicielem, inspicjentem, pakowaczami i elektrykiem. – Może już czas – powiedział człowiek z korporacji, przygładzając lekko wąsy. Nauczył się delikatnego postępowania z zombi. Bekh westchnął i skinął głową. Wyłączyli go. – Chce pan najpierw coś zjeść? – zapytał elektryk i ziewnął. To było długie tournée, późne występy, posiłki na lotniskach, strome trajektorie lotu i gwałtowne wejścia w atmosferę. Człowiek z korporacji skinął głową. – Dobrze. Możemy go tu na chwilę zostawić. Nastawię go na czuwanie.

Pstryknął przełącznikiem. Światła zgasły po kolei całymi rzędami. Zostały tylko nocne lampki dla człowieka z korporacji i elektryka, żeby mogli dokończyć pakowanie, kiedy wrócą. Centrum Muzyczne zostało zamknięte. W trzewiach jego samowystarczalnego systemu zaczęły się ruszać i cicho pomrukiwać zjadacze kurzu i dziesięć innych gatunków maszyn czyszczących. Na czwartym balkonie poruszył się jakiś cień. Rhoda dotarła do zjeżdżalni, pojawiła się w środkowym przejściu parteru, dotarła do podkowy, obeszła kanał dla orkiestry i weszła na scenę. Stanęła przy konsoli. Zatrzymała dłonie dwa centymetry nad klawiaturą. Zamknęła oczy, wstrzymała oddech. „Zacznę koncert Dziewiątą sonatą na ultraklawikord solo Timijiana”. Lekki szmer oklasków nabiera siły i wybucha burzą braw. Czeka. Palce opuszczają się na klawisze. Świat wibruje od jej muzyki. Ogień i łzy, radość, blask. Wszyscy są pod wpływem uroku. Jakie to cudowne. Jak wspaniale gra. Patrzy w ciemność, w rozedrganych myślach słyszy straszliwe echa ciszy. „Dziękuję. Dziękuję bardzo”. Ma wilgotne oczy. Odchodzi od konsoli. Marzenia odpływają. Poszła do garderoby i stanęła tuż przy jej drzwiach, patrząc przez pokój na ciało Nilsa Bekha, umieszczone w komorze podtrzymującej życie. Miał zamknięte oczy, znieruchomiałą pierś, a jego ręce spokojnie leżały wzdłuż ciała. W prawej kieszeni jego marynarki dostrzegła minimalne wybrzuszenie – tam spoczywają jego cienkie rękawiczki ze złożonymi razem palcami. Po chwili podeszła do Bekha, spojrzała mu w twarz i dotknęła jego policzka. Broda nigdy mu nie rosła. Skórę miał chłodną i atłasową, dziwnie kobiecą w dotyku. W panującej ciszy przypomniała sobie falistą melodię Liebestod, największej z elegii, lecz zamiast wielkiego smutku, jaki zawsze u niej wywoływała, poczuła przypływ gniewu. Atak frustracji i rozczarowania, duszącą gorycz zdrady, przemożną chęć zrobienia komuś krzywdy. Chciała przeorać paznokciami gładką niczym budyń skórę jego twarzy. Chciała zasypać go gradem ciosów. Ogłuszyć go wrzaskiem. Zniszczyć go. Za kłamstwo. Za kłamstwa, za liczne kłamstwa, za niekończący się strumień nut, kłamstw jego życia po śmierci. Jej drżąca dłoń zawisła przy bocznej ścianie komory. Czy to jest przełącznik? Włączyła go. Wynurzył się. Zamknięte oczy. Unoszenie poprzez wszechświat koloru aluminium. A więc znowu. Znowu. Pomyślał, że zanim wyjdzie na scenę, przez

chwilę postoi z zamkniętymi oczyma, zbierając myśli. Było mu coraz trudniej. Ostatnim razem poszło mu tak źle... To było w Los Angeles, w tym ogromnym budynku. Balkon na balkonie, tysiące zamazanych twarzy, a ultraklawikord był cudem konstrukcyjnym. Rozpoczął koncert Dziewiątą Timiego. To było straszne. Niemrawe wykonanie, nuty zgadzały się co do jednej, tempa były bez zarzutu, ale wykonanie okazało się niemrawe, puste i płytkie. A dzisiaj znów będzie to samo. Powlec się na scenę, włożyć rękawiczki i przejść przez ponury rytuał odtwarzania wielkości Nilsa Bekha. Jego publiczność, jego zachwyceni miłośnicy. Jakże on ich nienawidzi! Jakżeż chciał się przeciw nim zwrócić i wykrzyczeć im w twarz to, co mu zrobili. Schnabel odpoczywa. Horowitz odpoczywa. Joachim odpoczywa. Ale dla Bekha nie ma odpoczynku. Nie pozwolili mu odejść. Och, mógł odmówić zgody na podtrzymywanie swego życia. Nigdy jednak nie był na tyle silny. Owszem, przeżył ze swoją muzyką tyle pozbawionych miłości i blasku lat i nigdy nie było mu ich za wiele. Musiał jednak być na tyle silny, żeby wrócić stamtąd, gdzie był, by nauczyć się tego, czego trzeba było się nauczyć, żeby utrzymać się w formie, skoro już ją zdobył. Tak. Lecz jeśli chodziło o kontakty z ludźmi, o wypowiadanie swego zdania... krótko mówiąc, o odwagę... nie, miał jej bardzo niewiele. Utracił Dorotheę, zgodził się na plany Wizmera, znosił obelgi ze strony Lisbeth, Neila i Cosha – ach, czy Cosh jeszcze żyje? – żeby go z sobą związać na dobre i na złe, zawsze na złe. Uległ im więc, zrobił, co mu kazali. Nigdy nie skorzystał ze swojej siły – jeśli w ogóle miał w sobie taką siłę – i w końcu pogardzała nim nawet Sharon. Więc jak może podejść do krawędzi sceny, stanąć w pełnym blasku reflektorów i powiedzieć im, kim są? Wampirami. Samolubnymi wampirami. Równie martwymi jak on, lecz w inny sposób. Pozbawionymi czucia, pustymi... Ale gdyby mógł to zrobić! Gdyby chociaż raz mógł przechytrzyć człowieka z korporacji, rzuciłby się naprzód i wykrzyczał... Ból. Kłujący ból w policzku. Głowa odgięła mu się do tyłu i cienkie rurki w szyi zaskrzypiały. W czaszce odbił mu się echem dźwięk ciała uderzającego o ciało. Otworzył oczy z zaskoczeniem. Dziewczyna. Oczy koloru aluminium. Młoda twarz. Surowa. Cienkie wargi mocno zaciśnięte. Rozchylone nozdrza. Dlaczego jest taka zła? Uniosła rękę, żeby spoliczkować go jeszcze raz. Wyrzucił w górę ręce dłońmi na zewnątrz i skrzyżował nadgarstki, żeby osłonić oczy. Drugie uderzenie było mocniejsze od pierwszego. Czy w jego zrekonstruowanym ciele coś się rozpada?

Ten wyraz jej twarzy! Ona go nienawidzi. Uderzyła go po raz trzeci. Spojrzał na nią spomiędzy palców, zaskoczony złością widoczną w jej oczach. Przez tę jedną chwilę poczuł przypływ bólu, nienawiści i doznał straszliwie cudownego wrażenia życia. Potem przypomniał sobie zbyt wiele innych rzeczy i powstrzymał dziewczynę. Chwytając ją za rękę, spostrzegł, że dziewczyna jest zdumiona jego siłą. Będąc zombi od piętnastu lat, poruszał się i żył zaledwie siedemset cztery dni. Był jednak w pełni sprawny i znakomicie umięśniony. Dziewczyna skrzywiła się. Puścił ją i odepchnął od siebie. Patrzyła na niego w ponurym milczeniu, rozcierając sobie nadgarstek. – Jeśli mnie nienawidzisz, to dlaczego mnie włączyłaś? – zapytał. – Żebym mogła ci powiedzieć, że wiem, jakim jesteś oszustem. Ci inni, którzy cię oklaskują, płaszczą się przed tobą i podlizują ci się, nie wiedzą, nie mają pojęcia. Ale ja wiem. Jak możesz robić coś takiego? Jak mogłeś z siebie zrobić takie obrzydliwe widowisko? – Trzęsła się. – Usłyszałam cię, kiedy byłam dzieckiem. Zmieniłeś całe moje życie. Nigdy tego nie zapomnę. Ale słyszałam cię dopiero co. Gładkie formułki, żadnej prawdy. Jak siedząca przy konsoli maszyna. Pianola. Wiesz, co to pianola, Bekh. Jesteś właśnie czymś takim. Wzruszył ramionami. Przeszedł obok niej, usiadł i spojrzał w lustro. Wyglądał na starego i zmęczonego. Jego niezmienna twarz się zmieniała. Oczy miał pozbawione blasku i głębi. Jak puste niebo. – Kim jesteś? – zapytał cicho. – Jak się tu dostałaś? – Wydaj mnie, proszę bardzo. Guzik mnie obchodzi, czy zostanę aresztowana. Bo ktoś ci to musiał powiedzieć. Wstydź się! Chodzisz, udajesz, że tworzysz muzykę... Nie widzisz, jaka jest straszna? Muzyk jest artystą interpretującym muzykę, a nie maszyną do odtwarzania nut. Nie powinieneś mnie zmuszać, bym ci to powiedziała. Artysta interpretujący sztukę. Artysta. Gdzie podziała się twoja sztuka? Widzisz coś poza partyturą? Rozwijasz się z występu na występ? Nagle bardzo mu się spodobała. Mimo jej pospolitej urody, mimo tej nienawiści, spodobała mu się wbrew jemu samemu. – Jesteś muzykiem. Pominęła tę uwagę milczeniem. – Na czym grasz? – Uśmiechnął się. – Oczywiście, na ultraklawikordzie. I jesteś pewnie bardzo dobra. – Lepsza od ciebie. Wyraźniejsza, czystsza, głębsza... O Boże, co ja tutaj robię? Jesteś obrzydliwy.

– Jak mogę się rozwijać? – zapytał łagodnie Bekh. – Martwi się nie rozwijają. Kontynuowała swoją tyradę, jakby go nie słyszała. Powtarzała, jaki jest godny pogardy, że jego wielkość to mistyfikacja. W pewnej chwili przerwała w połowie zdania. Zamrugała, poczerwieniała, zakryła usta dłońmi. – Och – mruknęła speszona i zaczęła szlochać. – Och! Och! Zamilkła. Trwało to dłuższy czas. Odwróciła wzrok, przyjrzała się ścianom, lustru, własnym dłoniom i butom. Obserwował ją. W końcu się odezwała: – Ależ arogancka ze mnie smarkula. Jaka okrutna, głupia suka. Ani przez chwilę nie pomyślałam, że może... nie pomyślałam, że... Miał wrażenie, że dziewczyna ucieknie. – A pan mi nie wybaczy, prawda? Dlaczego miałby pan to zrobić? Włamuję się, atakuję pana, wykrzykuję mnóstwo okrutnych bzdur... – To nie były bzdury. Miałaś rację. Całkowitą rację. – Po chwili dodał cicho: – Zniszcz urządzenia. – Proszę się nie martwić. Nie sprawię panu więcej kłopotów. Pójdę już. Nie potrafię nawet powiedzieć, jak mi głupio za to wszystko, co powiedziałam. Głupia purystka, megalomanka. Mówić panu, że nie dorasta pan do moich ideałów, kiedy ja... – Nie słyszałaś, co mówię. Prosiłem, żebyś zniszczyła to urządzenie. Spojrzała na niego uważniej. – O czym pan mówi? – O przerwaniu moich występów. Chcę odejść. Czy tak trudno to zrozumieć? Ty chyba powinnaś. To, co mówisz, jest prawdziwe, bardzo prawdziwe. Potrafisz postawić się w mojej sytuacji? Jestem rzeczą, nie jestem ani żywy, ani martwy. Jestem właściwie tylko narzędziem, które na swoje nieszczęście myśli, pamięta i pragnie wyzwolenia. Tak, jestem pianolą. Moja sztuka skończyła się razem z moim życiem i nie mam już nic swojego, nawet jej. Bo zawsze jest tak samo. Zawsze te same tony, ten sam zakres, ta sama wysokość. Udaję, że tworzę muzykę, jak powiadasz. Bo udaję. – Ale ja nie mogę... – Oczywiście, że możesz. Podejdź tu i usiądź, omówimy to. I zagrasz dla mnie. – Zagrać dla pana? Wyciągnął do niej dłoń. Chciała ją ująć, ale zaraz cofnęła rękę. – Będziesz musiała dla mnie zagrać – powiedział cicho. – Nie mogę pozwolić, żeby moje istnienie przerwał byle kto. To wielka, ważna rzecz. To nie może być

ktokolwiek. Więc zagrasz dla mnie. Wstał ciężko. Pomyślał o Lisbeth, Sharon, Dorothei. Odeszły, wszystkie odeszły. Został tylko on, Bekh, a raczej stare kości i wysuszone mięso. Oddech nieświeży jak z egipskich grobowców, krew koloru pumeksu. Dźwięki pozbawione łez i śmiechu. Same tylko dźwięki. Poprowadził ją na scenę, gdzie stała konsola. Nie została jeszcze umieszczona w skrzyni. Dał jej swoje rękawiczki, mówiąc: – Wiem, że nie są twoje. Wezmę to pod uwagę. Postaraj się jak najlepiej. Naciągnęła je powoli, wygładzając fałdy. Usiadła przy konsoli. Zobaczył w jej twarzy strach, ale i uniesienie. Jej palce znieruchomiały nad klawiaturą. Uderzyły. Boże, Dziewiąta Timiego! Tony wznoszą się i rozrastają, a strach znika z jej twarzy. Tak. Tak. Nie zagrałby tego w ten sposób, ale tak, to jest to. Nuty Timiego przefiltrowane przez jej duszę. Uderzająca interpretacja. Może trochę się waha, ale czemuż by nie? Niewłaściwe rękawiczki, brak przygotowania, dziwna sytuacja. Jakże pięknie gra. Sala wypełnia się dźwiękiem. Bekh przestaje słuchać uchem krytyka i staje się częścią muzyki. Palce mu podrygują, mięśnie drżą, sięga do wyimaginowanych pedałów i rejestrów, uruchamia przyciski. Zupełnie jakby grał za jej pośrednictwem. Dziewczyna wznosi się wyżej, pozbywa się resztek zdenerwowania. Sprawuje pełną kontrolę. Nie jest jeszcze dojrzałą artystką, ale jest dobra, cudownie dobra! Pod jej palcami potężny instrument śpiewa. Wydobywa z niego wszystko. Podkreśla to, tonuje tamto. O tak! Bekh jest w muzyce. Ogarnęła go. Czy potrafi płakać? Czy kanaliki łzowe jeszcze mu funkcjonują? Muzyka jest tak piękna, że ledwie ją wytrzymuje. Przez te wszystkie lata zapomniał. Tak długo nie słyszał, jak gra ktoś inny. Siedemset cztery dni. Podniesiony z grobu. Zaplątany we własne, pozbawione znaczenia występy. A teraz to. Odrodzenie muzyki. Kiedyś tak było przez cały czas. Rozdzierające duszę, wszechogarniające zespolenie kompozytora, instrumentu i wykonawcy. Dla niego. To już się skończyło. Zamknąwszy oczy, gra do końca poprzez jej ciało, jej ręce, jej duszę. Kiedy dźwięk zamiera, czuje przyjemne wyczerpanie, biorące się z całkowitego poddania się sztuce. – Dobrze – powiedział, gdy przebrzmiała ostatnia cisza. – To było bardzo ładne. – Zająknął się. Ręce jeszcze mu drżały i bał się klaskać. Wyciągnął do niej dłoń i tym razem Rhoda podała mu rękę. Przez chwilę ściskał delikatnie jej chłodne palce, a potem lekko pociągnął ją za sobą. Wrócili do garderoby. Położył się na kanapie, powiedział jej, które mechanizmy ma rozbić, ale najpierw miała go wyłączyć, żeby nie czuł bólu. Potem zamknął oczy i czekał.

– Odejdziesz... tak po prostu? – zapytała. – Szybko i spokojnie. – Boję się. To jak morderstwo. – Ja już nie żyję – odparł. – Ale nie do końca. Niczego nie zabijesz. Pamiętasz, jak dla ciebie brzmiała moja gra? Pamiętasz, dlaczego tu przyszedłem? Czy jest we mnie życie? – I tak się boję. – Zasłużyłem na odpoczynek. – Otworzył oczy i się uśmiechnął. – Wszystko w porządku. Podobasz mi się. – A kiedy podeszła do niego, dodał: – Dziękuję ci. Potem znów zamknął oczy. Wyłączyła go. A potem zrobiła tak, jak jej kazał. Obeszła zniszczoną komorę podtrzymującą życie i wyszła z garderoby. Odszukała wyjście z Centrum Muzycznego i znalazła się wśród szklanego krajobrazu pod śpiewającymi gwiazdami. Płakała. Laddy. Bardzo chciała go teraz odnaleźć. Porozmawiać z nim. Powiedzieć mu, że prawie miał rację. Nie całkiem, ale bardziej, niż sądziła... przedtem. Odeszła z tego miejsca. Miała tyle pieśni do zaśpiewania. A za nią zapadło wielkie ukojenie. Niedokończona symfonia nareszcie wydała ostatnie tony pełne siły i smutku. Nieważne, co według Pogodexu jest odpowiednią porą na mgłę czy deszcz. Noc, gwiazdy i pieśni są wieczne. Przełożyła Agnieszka Sylwanowicz

KNOX

W Niemczech najpierw przyszli po komunistów, a ja milczałem, bo nie byłem komunistą. Potem przyszli po Żydów, a ja milczałem, bo nie byłem Żydem. Potem przyszli po związkowców, a ja milczałem, bo nie byłem związkowcem. Potem przyszli po katolików, a ja milczałem – wszak byłem protestantem. Potem przyszli po mnie, ale do tej pory nie został już nikt, kto mógłby przemówić. pastor Martin Niemöller

Wykurzyli czarnuchów z podziemnych bunkrów tuż za perymetrem i Charlie Knox swojego zabił, bo myślał, że bambus sięga po broń. Jak się okazało, nie sięgał. Ale Knox o tym nie wiedział, kiedy do niego wygarniał. Gdy wcześniej tego samego dnia udał się na siłownię, kapitan oddziałowy udzielił mu reprymendy za pochopne naciskanie spustu: „Nie idziecie na strzelaninę, Knox. Biega o to, że macie unieść broń i wycelować ją we właściwym kierunku, a nie odstrzelić sobie girę. Przerobimy to jeszcze raz. W sobotę kolejna godzina na strzelnicy”. Jeszcze wcześniej tego samego dnia Knox jadł lunch ze swoją żoną. Sam wszystko przyrządził i rozmawiali o tym, jak trudno o świeże warzywa – zwłaszcza o marchewkę – od kiedy wdrożono nadzwyczajne środki bezpieczeństwa. „No ale to konieczność – argumentowała Brenda – przynajmniej dopóty, dopóki prezydent nie zapanuje nad tym, co się dzieje”. Knox napomknął coś o radykałach, a Brenda stwierdziła, że w pełni się z nim zgadza. A na samym początku tego dnia w pracy Knox w swojej przegródce na korespondencję odkrył zapieczętowane instrukcje od Partii Patriotów. Rozciął czerwono-biało-niebieską paczuszkę i dowiedział się, że na tę noc wyznaczono go do wzięcia udziału w akcji. I teraz wychodzili z ziemi jak stonka ziemniaczana, czarni i tłuści od żywienia się skrobią oraz od kłębów nawianego ku nim gazu infiltracyjnego. Płukacze Knoxa

czekali z uniesionymi pałkami; pierwszych dwóch zdzielili w czaszki pięknymi backswingami. Trafieni padli, do połowy zanurzeni w dziurze, a płukacze chwycili ich za kołnierze. Wyciągnęli ich szybko i przerzucili na trawę, żeby następni w kolejce nie zastali zablokowanego przejścia. Spodziewali się najwyżej kilku otworów ewakuacyjnych. Nagle grunt zaczął eksplodować asfaltami, którzy wyskakiwali ze wszystkich stron i czmychali gdzie popadnie. Pałki płukaczy zwisły na rzemykach, a oni sami sięgnęli po skuteczniejszą broń. Knox widział, jak Ernie Buscher dobył dubeltówki i rozniósł na strzępy dwóch negrów gramolących się z ziemi. Kawałki murzyńskiego mięsa bryznęły mgiełką na wschód. W tym momencie na drzewie na prawo od Knoxa zahukała sowa, obrócił więc głowę w tym kierunku. – Za tobą, Charlie! – usłyszał ostrzeżenie Teda Beckwitha. Odwrócił się od sowiego pohukiwania i ujrzał, że zaraz za jego plecami darń odskakuje w górę, a z otworu jak dżdżownica wypełza jakiś heban. Księżycowa poświata była za słaba, by mógł mu się przyjrzeć, lecz i tak zamachnął się pałką. Chybił. – Stój! – wrzasnął, ale negr poderwał się na równe nogi i niezgrabnie rzucił się do ucieczki. – Stój, czarnuchu, powiedziałem ci! Bambus na pół się odwrócił, a Knoxowi w przyćmionym blasku wydało się, że sięga do kieszeni kurtki po broń. Zareagował dwukrotnie szybciej niż w swojej najlepszej formie na ćwiczeniach, wyszarpując z futerału na rzepy petardę i odpalając ją, nim razowiec zdążył wyciąg​nąć rękę z fałdów ubrania. Łeb asfalta otworzył się niczym fragment przejrzałego owocu, a Knox ze zgrozą ujrzał łyskającą pośród nocy jego zawartość. Która zaraz znalazła się na wszystkim dookoła. – Matko Boska…! – wymamrotał Knox. Własny głos dobiegł do niego niczym cudzy, należący do kogoś stojącego tuż obok. Ale to był on i tylko on. Słyszał, jak powtarzają się te słowa, coraz słabsze i słabsze – niesione kanionem echo, cichnące w jego głowie. Wszędzie wokół zdążyła się już rozpętać palba. Jaskrawozłote rozbłyski dubeltówek i petard rozświetlały polanę, obejmowały refleksami perymetr. Wtedy rozległ się nagle przenikliwy, ostrzegawczy gwizdek kapitana oddziałowego – trzy razy krótko, raz długo – strzelanina stała się sporadyczna, aż wreszcie całkiem ucichła. – Dobra, wy tam! Wystarczy! T e g o nikt nie autoryzował! Macie przestać w tej

chwili! Zatrzymujemy tych ludzi. Knox zdał sobie sprawę, że tu, gdzie stoi, stoi już bardzo długo. Podszedł do niego Ted Beckwith i zapytał: – Wszystko w porządku, Charlie? Po kilku chwilach Knox przekręcił głowę, popatrzył w naprawdę przystojną twarz Beckwitha i usłyszał, jak jaźń, która była nim, mówi: – Boże mój, on się po prostu otworzył… Charlie Knox jest. Mężczyzną. Który. Mierzy metr dziewięćdziesiąt, waży sto dziewięćdziesiąt jeden funtów, ma kasztanowe, krótko ścięte falujące włosy, nosi wąsy, które są gęste, brązowe i schludnie – choć bez przesady – przycięte, dwa razy dziennie przez dziesięć minut wyciska pięćdziesięciofuntowe sztangi, pije mleko, gdy może je dostać, a gdy nie może – wyłącznie wodę, przechodził koklusz, odrę, ospę wietrzną i dwukrotnie złamał lewe przedramię, ale poza tym jest zdrowy. Ma trzydzieści lat, nie lubi sygnetów ani żadnej innej biżuterii, od dziewięciu lat jest w związku małżeńskim z Brendą, ma dwoje dzieci (Rebeccę, lat osiem, i Bena, lat siedem), nigdy nie nosi kapelusza, lubi, jak jest chłodno, chodząc, szura stopami w opadłych liściach, jego śpiew świadczy o słuchu doskonałym, lubi gwizdać, nie przeczytał do końca ani jednej książki, dwa lata temu, po osiągnięciu wymaganej granicy wiekowej, przymusowo dołączył do partii, na prawym udzie ma znamię w kształcie rombu i nigdy nie nauczył się pływać. Wielu rzeczy z przeszłości Knox nie pamięta. Jeśli. Kiedykolwiek były mu znane. – Charlie? – No? – Kochasz mnie dziś tak samo jak wtedy, kiedy braliśmy ślub? – Pewnie. – Tak samo czy bardziej? – Tak samo. – Nawet odrobinkę mniej lub bardziej? – Nie. Dokładnie tak samo. – Jak to możliwe? – Nie ma sensu zmieniać czegoś, co jest dobre. – Och, ty…

Kilkuminutowe milczenie. Następnie: – Ostatnio miewasz koszmary. – Skąd wiesz? – Mówisz przez sen. – Co takiego mówię? – Większości nie rozumiem. Ale jęczysz i łkasz. – Nie łkam. – Zapewniam cię, Charlie, że brzmi to jak łkanie. Milczenie. – Brenda, zastanawiasz się czasem, skąd bierze się cały ten sprzęcior? – Co takiego? – Sprzęcior. To wszystko, co montujemy przy taśmie. – Nie mam pojęcia, Charlie. To t w o j a praca. Milczenie. – Idziesz dziś na oddział? – Na trochę. – Co czytasz? – Nazewnictwo. Uczę się go na pamięć. Milczenie, gdy Knox uczy się na pamięć. Epitety wykuł już niemal na blachę. Zajęło mu to tygodnie. Czarnuch, asfalt, negr, kunta kinte, czarniawy, brudas, koks, razowiec, bambus, kakao, smoluch. Gudłaj, icek, żydłak, parch, mosiek, pejsaty. Kaktus, fasolarz, chilipierdziuch, pocho, meks, śmierdziel, skunks, meksyk. Makaroniarz, italianiec, niemyty, rybojad, różańcoklep, papista, lizipierścień, watyk. Szwab, żółtek, czerwony, indianiec, polaczek, pepik, irlandus, żabojad, angol, kanadol, japoniec, kitajec, skośny, ryżojad, wietkong, żółty kurdupel, psożerca, zasrajdżungla, jezusobójca. – A czego się uczysz na pamięć? – Takich tam. Milczenie. – Sądzę, że mnie nie kochasz. – Kocham cię. – To dlaczego nie poświęcisz mi odrobiny uwagi? – Chcę się wybić w partii. Milczenie. – Kocham cię. Naprawdę.

– Wiem. Tyle że czasami nie zwracasz na mnie uwagi. – Chcę się wybić w partii. Milczenie. – Co takiego mówię? – Kiedy? – Jak coś mi się śni. – Nie wiem. Budzę się, odzywam się do ciebie, a ty znowu zasypiasz. – Wspominałem kiedyś o czymś konkretnym? – O człowieku, którego zabiłeś. – O tym na pewno nie mówię. – Przecież bym cię nie okłamała, Charlie. Mówisz. – Nieprawda. Milczenie. – Ciekawi mnie, skąd się to wszystko bierze. Milczenie. – Charlie, czy ty jesteś nieszczęśliwy? – Nie, wszystko w porządku. – Czemu nie zostaniesz na noc w domu? – Nie mogę. Chcę się wybić w partii. Milczenie. – Ale kocham cię, Brendo. Bóg mi świadkiem, że kocham. – Czasami mam wrażenie, że za czymś gonisz. – Zobaczymy się później. Obudzę cię, jak wrócę. Dwa tygodnie później przy taśmie montażowej Knox wpasowywał prostokątne zielone klocki w odpowiadające im prostokątne otwory w żółtych podstawach, kiedy nadzorca linii przystanął obok niego, żeby złożyć mu gratulacje. – Słyszałem, Knox, że przed dwoma tygodniami załatwiliście swojego pierwszego – zagaił. Pomachał mężczyźnie obok, żeby podjął rytm, skoro Knox rozmawia. – Podobno świetnie żeście się spisali. Pierwszorzędna robota, Knox. Knox uśmiechnął się nieśmiało. Nigdy nie opanował sztuki przyjmowania komplementów. – Dziękuję panu, panie Hale. W tle leciała muzyka, a konkretnie The Washington Post March Sousy w interpretacji Orkiestry Smyczkowej Gabinetu Owalnego. Miękko kłębiła się nad taśmą montażową, a Knox odkrył, że synchronizuje się z nią jego akcent.

– Knox – ciągnął Hale – chodźmy gdzieś, gdzie będziemy mogli pogadać. Mam do was sprawę. Knox rozpiął uprząż i wyśliznął się z opinaka. Podążył za nadzorcą linii do rogu fabryki, w pobliże wyniosłych stosów klocków/podstaw, gotowych do rozmontowania i ponownego umieszczenia w wejściu na drugim końcu taśmy. – Znacie człowieka, który pracuje trzy stanowiska na prawo od was? – zapytał Hale. Bacznie wpatrywał się w swego rozmówcę, wyjątkowo bacznie. Knox wiedział, że będzie musiał nadać odpowiedzi jak najwłaściwszy ton. – Quinta? – Quintanę, chcieliście powiedzieć. Hale wyszczekał odpowiedź tak szybko, że Knox nie miał szansy dodać: „Pewnie, znam go, gadałem z nim kilka razy i wygląda na całkiem w porządku gościa”. Teraz już tego nie powiedział, chociaż Hale ewidentnie czekał na jakiś komentarz. – Zmienił nazwisko? Hale skinął głową. Z powagą. – Och – mruknął Knox cicho. Rozejrzał się, jakby chciał się zorientować w przestrzeni. – Słyszeliście może, żeby kiedyś… eee… cokolwiek mówił…? – Hale pozwolił pytaniu zawisnąć w powietrzu, ale jego kierunkowskaz mrugał. – Cokolwiek? W sensie…? – Cóż, cokolwiek… osobliwego. Niepokojącego, jeśli wiecie, co mam na myśli. Całkiem nagle Knox doskonale zrozumiał, co Hale miał na myśli. – Rzadko z nim rozmawiam. Raczej ze mnie odludek. Hale nie odpuszczał: – Ale rozmawiać z nim rozmawialiście? Słyszeliście od niego to i owo, zgadza się? Myśli Knoxa pędziły jak szalone. – Mało co, najwyżej… – Najwyżej? – Najwyżej o szybkości taśmy, to wszystko. – Kiedy to było? – Kurczę, panie Hale, nie pamię… – Może przypadkiem miesiąc temu, kiedy zrobił się zator i musieliśmy na godzinę zatrzymać taśmę? – Cóż, dokładnie panu nie powiem, ale taka możliwość istnieje.

– To nabierzcie pewności, Knox. Nie chcemy, żebyście oskarżali człowieka na podstawie domysłów. – Obserwował Knoxa niczym dzierzba. Oskarżali. Słowo to zapłonęło w głowie Knoxa. Ale skoro Hale zadawał te pytania – a w partii był porucznikiem oddziałowym – musiał mieć ku temu jakiś dobry powód. Knox szybciutko sięgnął myślą w przeszłość. Quint… Poprawka: Quintana. Człowiek nie zmienia nazwiska, jeżeli nie ma nic do ukrycia. A gdyby ktoś Knoxa pytał, Quintana jak nic brzmi z cudzoziemska. Najbardziej pasuje do chilipierdziucha. No i owszem, Quint… Znaczy Quintana komentował, jak szybko przesuwa się taśma, jak całe to dopasowywanie klocków/podstaw tylko po to, by je zdemontować i poskładać z powrotem, nie wydaje się czemukolwiek służyć… A rozmowa odbyła się w tym samym tygodniu, w którym doszło do zatoru, teraz już Knox był tego pewien. I im dłużej o tym myślał, tym większej nabierał pewności, że Quint…ana nie jest tym, za kogo się podaje. Te małe oczka, te ruchy rąk podczas wkładania klocków w otwory… – Mam pewność. – Knox – powiedział Hale, a na jego usta wypłynął wąski uśmiech – żaden z was zwykły partyjny pieczeniarz. Macie ikrę. Wpadnijcie któregoś popołudnia do mojego gabinetu. I odszedł. Knox wrócił do swojego opinaka, zapiął uprząż i podjął rytm. Ale ciągle zezował na Quintanę pracującego po prawej. A kiedy taśma produkcyjna zatrzęsła się i zacięła, natychmiast skierował wzrok na: Quintanę, na: niepohamowanie piętrzący się przed Quintaną stos klocków, na: wybrakowane otwory, w które Quintana na siłę próbował wbić zielony klocek. A więc wszystko okazało się prawdą. Quintana był elementem sabotującym. – Brać go! – wrzasnął ktoś. Knox w jednej chwili uwolnił się z uprzęży i wydostał z opinaka. Może dlatego, że po rozmowie z Hale’em stał się czujniejszy. Pozostali z trudem otrząsali się z transu linii montażowej; kręcili się dookoła, wypatrując tego, kogo mają brać. Ale Knox wiedział! Za swoim stanowiskiem pracy natrafił na wózek załadunkowy – nie było go tam wcześniej, ale teraz był – ktoś wbrew przepisom musiał go porzucić – i wyszarpał zeń długi żelazny pręt, służący za rękojeść sterującą pojazdem. Trzy kroki, tylko trzy długie kroki i już stał nad Quintaną, rozpaczliwie próbującym rozładować zator. Knox zamachnął się z biodra. Pręt wylądował na ramionach Quintany, posyłając

go na taśmę. Uderzony na pół się wykręcił, wyrzucając ręce w próbie osłonienia głowy, ale Knox ruszył na niego i walnął na odlew. Pręt trzasnął w gardło Quintany; głowa przekrzywiła mu się tak, że Knox usłyszał pękającą chrząstkę. Wtedy nadciągnęli inni i zajęli się wydobywaniem Quintany z opinaka. Obili go. Ci z tyłu odpychali tych z przodu, żeby wszyscy mieli równe szanse, ale ostatecznie to Knox we własnej osobie, uzbrojony w żelazny pręt, Knox stojący na szeroko rozstawionych nogach nad sabotażystą, nad tym kaktusem jednym, odchylił się, aż mięśnie brzucha napięły mu się jak membrana, oburącz zacisnął pięść chwytem doskonałym – prawy kciuk schowany we wnętrzu lewej dłoni – i uniósł pręt nad sobą, i z impetem wziął zamach, i zmiażdżył czaszkę Quintany ciosem, który zabrzmiał, jakby śnięta ryba plasnęła o plastikowy kuchenny blat. Następnie posłał pręt do kąta, stanął nad martwym fasolarzem i z zaciętą miną zmierzył otoczenie wzrokiem. – Już nigdy nie poleci z nami w kulki. Wracajmy do roboty. Zapinając uprząż, rozejrzał się po fabryce. Pan Hale się w niego wpatrywał, uśmiechnięty i dumny. Puścił do Knoxa oczko i ułożył palce w V. Charlie Knox. Jest mężczyzną. Który. Leży w łóżku i śni. Śni o odzianych na czarno ludziach, którzy po niego przychodzą. Nie, cofnij. Nie są ludźmi. Ależ są. Nie są. Charlie Knox nie potrafi powiedzieć, czy są ludźmi, czy nie. Myśli sobie (we śnie), że nimi są, ale nie chodzą jak ludzie. Zauważa drobne nieludzkie ruchy – tak jak nieludzki jest sposób, w jaki przemyka jaszczurka, a potem przystaje, by przemknąć jeszcze kawałek – tak jak nieludzki jest sposób, w jaki giba się kurczak, podbiega i znowu się giba – nieludzkie są stawy ich kończyn. Ale są ludźmi. Nie są. Muszą być ludźmi. Nie są. Z całą pewnością nie są. – Charlie! Milczenie. – Charlie, obudź się! Płaczesz, Charlie! – Nieprawda, wszystko w porządku… Ale co…? Że co…? – Płakałeś przez sen.

– Wszystkiemu winna kawa. – Charlie, kto to jest Quintana? – Nikt. Jakiś tam gość. Nikt. – Charlie, dzieje się z tobą coś strasznego. – Zamknij się, Brenda. Daj mi spać. Milczenie. – O Boże! – Chodź, Charlie. Przysuń się. – Przytul mnie. – Nie płacz. Milczenie. Czekali przed sklepikiem pejsatego, aż kobieta obejrzy wszystkie rożny i żadnego nie wybierze. Gdy sobie poszła, Knox i Ernie Buscher wstąpili do środka. – Panie Kapp – zaczął Ernie – przyszedłem po mój zestaw z sofą i fotelem. Przyjechaliśmy z kolegą furgonetką, czeka na zewnątrz. Kapp przekroczył już sześćdziesiątkę. Gdy czuł się zbity z tropu, jego twarz stawała się rajem kartografów. – Zestaw, powiada pan? A jak nazwisko, jeśli wolno? – Buscher – przedstawił się Ernie. Następnie przeliterował. – Mówił pan, że będzie na dzisiaj. – Na dzisiaj? Na sobotę? W soboty nie ma dostaw. Jest pan pewien, ale to całkiem pewien, że chodziło o sobotę? – Weźże, Kapp – powiedział Ernie, a tembr głosu mu się obniżył – i przestań mi tu żydzić. Zapłaciłem, mówiłeś, że będzie dziś, to daj mi moje meble. Oczy mu się zwęziły, mięśnie szczęki napięły, zacisnął dłoń w pięść, rozluźnił, znowu zacisnął. Ernie był nieobliczalny, za ostro reagował. Gudłaj zaczął się denerwować. – Pan łaskawie chwileczkę zaczeka, sprawdzę w rejestrze zamówień. Twierdzi pan, że kiedy dokonał zakupu? – Nie wciskaj mi kitu, pejsaty, tylko w podskokach wynieś na zewnątrz moje zamówienie, zanim skopię ci dupsko! Kapp zaczął mówić coś na temat wyrażania się, ale Ernie nie potrzebował kolejnych prowokacji. Miał na dyktafonie wystarczająco dużo, żeby wszcząć partyjne dochodzenie. Gdy Kapp uniósł dłoń w zamiarze pokiwania palcem przed twarzą Erniego, ten chwycił go za rękę i złamał ją. Jak na gust Knoxa wszystko

odbyło się za szybko, ale skoro się stało, wszedł w to. – Tylko spróbuj wydymać mojego przyjaciela, pejsaty skurkowańcu! – odezwał się bardzo głośno i wyraźnie, żeby na pewno do żydłaka dotarło. – A co powiesz na to? Jednym gładkim ruchem zerwał z bioder pasek z metalowych ogniw i z trzaskiem chlasnął nim o chude ramiona Kappa. Zaostrzone ogniwa rozdarły ubranie i werżnęły się w ciało. Kapp wrzasnął, a Ernie zrobił krok w tył, dając Knoxowi pole do działania. Knoxa ogarnęła nagła, rozkwitająca radość z wykonywanej misji, ale posługiwanie się łańcuszkiem było zanadto bezosobowe, za mało bezpośrednie. Zabrał się więc za kurduplowatego icka pięściami. Ernie Buscher wyrzucił przez frontowe okno stół na ulicę. Knox lewą ręką trzymał Kappa za gardło – uniesione o cal obcasy gudłaja tłukły o podłogę, a przyciśnięte do ściany ciało wpadło w drgawki. Miarowo i równomiernie, jak gdyby szacował sprężystość worka bokserskiego na siłowni, Knox wymierzał w twarz Kappa cios za ciosem: prawa kość policzkowa, nos, lewa kość policzkowa, nos, szczęka, nos – który się złamał – lewy policzek, prawy policzek, nos, nos, nos. Stół roztrzaskujący okno wystawowe i jego głośne lądowanie na ulicy poderwały resztę obecnych do ucieczki. Rozlali naftę na blaty szafek, kredensów, komplety stołowe, otomany i fotele. Rzucili krzesła na stos w samym środku sklepu i zawołali na Watsona, żeby przyniósł bombę żelową. – Dawaj, Knox! – krzyknął Ernie. Knox wymierzył zmasakrowanej twarzy Kappa dwa ostatnie ciosy, po czym zarzucił sobie żydka na ramię i zaniósł go do kopca strzaskanych mebli na środku sklepu. Strząsnął go z barku, a Kapp upadł na krawędź zniszczonego stołu. Kręgosłup mu pękł z odgłosem, jaki mógłby wydać mebel z boraksu. Wtedy Knox podążył za innymi na zewnątrz. Watson wręczył mu bombę – w końcu była to misja Knoxa – a on wyciągnął zawleczkę i rzutem od dołu posłał brykiet przez wybite okno. Czekali po przeciwnej stronie ulicy, a gdy dotarła do nich pierwsza fala żaru, odwrócili się, by uniknąć przypalenia gałek ocznych. Była jak sirocco, a po niej nadszedł głuchy łomot ciśnienia i przez okno wystawowe zaczęły wylatywać kawałki tego, co pozostało w sklepie, włącznie z Kappem. Rozbuchane eksplozją płomienie strzeliły na ulicę. Potem rozjarzył się cały budynek. – Szlag! – rzucił Knox. Odłamek szkła rozciął mu grzbiet lewej dłoni. – Szlag!

Charlie Knox jest mężczyzną, który. Nie odpowiada na konieczne pytania. Nie odpowiadałby, nawet gdyby mógł, ale nie może. Zadbano o to. Nie może. Przecież nic nie wie. Ale istnieją. Te pytania. I jeszcze inne rzeczy. Treningi są dla Charliego Knoxa bardzo ważne. Dla Knoxa treningi są ważne. Żeby zachować formę. Żeby nadal być twardym. Bo. Oznaczają. Przetrwanie. Ażeby przetrwać, trzeba czasami wykazać się odrobiną okrucieństwa. Słabość zabija. A potem przychodzą odziani na czarno ludzie i. Nie. Nie ma czegoś takiego. To tylko sny. To tylko urojenia. To tylko poczucie winy. To tylko majaki. To się nie zdarza. Nie ci odziani na czarno ludzie, którzy przychodzą, gdy otwiera się niebo. Nie. Pomyśl o tym. Nie. – Czemu tak na mnie patrzysz? – Jak „tak”? – Dobrze wiesz jak! – Wymyślasz. – Ostatnio robisz mi to przez cały czas. – Zamknij się, nic ci nie robię. – Nigdy tak do mnie nie mówiłeś. – Zawsze mówię tak samo. – Nie. Jesteś inny. Zmieniłeś się, zmieniasz się. – Zamknij się! – Robi się z ciebie zwierzę, Charlie. Przerażasz mnie. – Może właśnie tego ci trzeba. Porządnego stracha. Może to zrobi z ciebie człowieka. – O czym ty mówisz?! – Nie drzyj się na mnie, bo oberwiesz. – Charlie, kochany, co ty wyprawiasz? Przerażasz mnie! – No, nie płacz… Przepraszam. Jak Boga kocham, przepraszam. To tylko… ech,

sama wiesz. Na oddziale szykuje się kolejna czystka. – Ale co to ma wspólnego ze mną? Milczenie. – Charlie? – Nieważne. Przestań beczeć. – Kochasz mnie? Ted Beckwith był najlepszym przyjacielem Knoxa. Razem dołączyli do partii, ich żony regularnie wymieniały się sekrecikami, a dzieci urządzały sobie biwaki przy granicach perymetru. Beckwith nienawidził tego życia, na które składały się nieskończona i bezsensowna mordęga przy taśmie montażowej, bezmyślne teleturnieje w holowizji, heroizm spod znaku naszywki na rękawie i zaściankowa nienawiść. Ted Beckwith był członkiem ruchu oporu. Starał się nie okazywać, że gardzi wszystkim tym, w co przeobraził się Knox. Kiedyś jeszcze myślał, że Knox pójdzie w ślady jego i innych. Że we dwóch wybiorą się na spacer pod perymetr, a on mu wszystko wyjawi. „Życie musi nieść ze sobą coś więcej – wyobrażał sobie, jak mówi tego dnia. – Coś więcej niż zloty, sesje zajęć fizycznych i zbiorowe modlitwy za zdrowie prezydenta. Musi! Charlie, świat na pewno jest rozleglejszy niż ten nasz mały jego wycinek”. Właśnie tymi słowami owego dnia przemówiłby do Knoxa. Ale Knox zaczął się zmieniać. I to na długo przed nocą, podczas której z jego ręki padł pierwszy nieszczęsny czarny nikt. Na długo przed tym. Ale po nocy najazdu przemiana następowała coraz szybciej. A potem ta sprawa z Quintem. W nic się nie angażował, biedaczysko. Po prostu był za mało sprawny, żeby nadążyć za tempem taśmy montażowej. Ale Knox formował się na nowo, nawet wtedy. I proces ten nie ustawał. Dziś Ted Beckwith już wiedział, że Knox stał się jednym z nich, bohaterem spod znaku naszywki na rękawie. Czas na rozmowę bezpowrotnie minął. Ted Beckwith musiał pozostawać najlepszym przyjacielem Knoxa, ale jakże Knoxem gardził. Ted Beckwith nie sądził, że Knox może coś wiedzieć o jego sekretnych powiązaniach z ruchem oporu. Mylił się. Ted Beckwith wrócił do domu. Knox obserwował go z ukrycia. Pnąc się po frontowych schodkach swego domku, Beckwith ujrzał istną potworność, coś, czemu nie mógł dać wiary. Miał psa, pięknego psa, golden retrievera. Gdy wchodził po stopniach, zatrzymał się i zapatrzył, ponieważ nie mógł uwierzyć w to,

co widział. Łzy napłynęły mu do oczu i wypełniły je. Osunął się na najwyższy schodek, szlochając niepowstrzymanie. Ktoś chwycił jego pięknego psiaka za gardło, przycisnął go do drewnianej ściany domku i wprowadził mu w szyję, a poprzez nią w deskę długi, cienki gwóźdź. Gwóźdź był wciskany, wbijany aż do samego łba. Główka gwoździa jasno pobłyskiwała w futrze, odbijając oświetlenie ganku. Knox widział to wszystko z drugiej strony ulicy. Cztery łapy psa też zostały przybite. Zdychając, zwierzę się wypróżniło i ściana była ubabrana. Beckwith wciąż siedział tak, jak usiadł, wzbraniając się przed spojrzeniem na ukrzyżowane na frontowej ścianie jego ganku okropieństwo. Po dłuższym czasie wstał i zniknął za drzwiami. Dom spowijał mrok. Knox widział, jak zapala się światło w salonie, i przez frontowe okno dostrzegł Beckwitha wpatrującego się w ścianę pomieszczenia, na której widniało coś jeszcze okropniejszego niż martwe stworzenie na dworze. Beckwith ujrzał przybite do ściany – w ten sam sposób, w jaki przybito jego psa – najlepszą sukienkę swojej żony, pajacyk swojej córki oraz T-shirt i dżinsy swego syna. Wszystko na wysokości wzroku. Przesłanie było jednoznaczne. Knox zadbał o tę jednoznaczność, a Beckwith zrozumiał. Jego rodzina była teraz na kolacji u Knoxów kilka domów dalej. Beckwith miał do nich dołączyć, jak tylko umyje się po pracy. Wiedział, kto za tym wszystkim stoi. Za tym wszystkim stał Knox. Partia by po prostu człowieka zabiła. Ale Knox zapewne powiedział, żeby pozwolili mu się tym zająć, wszak Beckwith jest jego najlepszym przyjacielem, więc on, Knox, dezaktywuje go osobiście. Za pomocą gwoździ Knox przekazał, co następuje: „Skończ z tym, co robisz. Natychmiast. W tej chwili. Albo wykonam to, czego domaga się ode mnie partia. Daję ci tę humanitarną, miłosierną szansę, ponieważ jestem twoim najlepszym przyjacielem. A teraz umyj się i przyjdź do mnie na kolację. Tylko zgaś światło na ganku”. Knox wziął udział w najeździe na liceum. Był dowódcą oddziału. Miał trzy naszywki i służbową rekomendację. Przywódczynię rebelii, szesnastoletnią dziewczynę, zaciągnął na szkolną dzwonnicę, trzykrotnie zgwałcił, a potem stamtąd zrzucił. Knoxa awansowano na partyjnego porucznika, zebrano także dowody rewizjonizmu, które pozwoliły usunąć Hale’a z oddziału. Jego obowiązki przeszły

na Knoxa. Odczytał też mowę pogrzebową na obrzędzie przemiału. Knox poprowadził drużynę szturmową do kwadrantu zachodniego. Miał na sobie skórzany strój ochronny, szedł otoczony chmurą gazu infiltracyjnego, używał wyłącznie dubeltówki i czerpał przyjemność z metodycznego przemieszczania się od sektora do sektora, od ulicy do ulicy, od domu do domu, od pomieszczenia do pomieszczenia i wyrzynania wszystkiego, co chodziło lub pełzało, skamlało, błagało albo dygotało. Awans na kapitana i selektora oddziałowego otrzymał niedługo później. Czas przeznaczony na rekreację Knox spędzał w pokoju przesłuchań oddziałowej świątyni, maglując malkontentów. Zaczął kolekcjonować palce. Zachowywały swój wygląd o wiele dłużej niż uszy czy fiuty. Knox spędził trzy lata na wybijaniu się, ale czas mijał mu tak szybko, że ledwie zauważył jego upływ. Charlie Knox. Jest mężczyzną, który. Został wyszkolony. – Nie mnie, Charlie… Błagam, Charlie, co ty wyprawiasz, nie m n i e! – Przestań się cofać. Załatwię to szybko. Poprzez sypialnię. Podniosła różowy papuć z puchatym pomponem na palcach. Szedł za nią. Z nożem. Uniosła pantofel nad głowę, pięta ostrzegawczo celowała w Knoxa. – To pomyłka, Charlie! – Żadna pomyłka. – To nie moje nazwisko było na tej liście! Kochanie, proszę! – Oni się nie mylą. Kapeć… Też mi, cholera, ochrona. – Charlie, to nie byłam ja, mój drogi, kocham cię… On. Przystaje. On. Dostrzega poruszenie. Kątem. Oka. Spogląda po raz pierwszy. – Nie m n i e, Charlie! Jego uwarunkowanie. Pęka. Osobnicy w czarnych strojach. O tam. Zawsze tam byli. Ale teraz. Ich widzi. Obserwowali Knoxa, gdy nożem zapędzał żonę do kąta.

– O Boże…! Brenda! Widzisz ich? – Charlie, proszę… – Nie, nie. Wszystko w porządku. Nie zrobię ci krzywdy. Ale… Czy ich widzisz? – Czy kogo widzę, Charlie? Milczenie po obu stronach. Knox przyglądał się im wprost, otwarcie. I zdał sobie sprawę, że bywali tu często i obserwowali go – podczas najazdu, w fabryce, w sklepie meblowym, gdy wbijał gwoździe, na dzwonnicy, gdy piął się w partyjnej hierarchii. Zawsze tam byli. – Zaczynam sobie przypominać. Tak wiele powraca… – Charlie, o czym ty mówisz… Nie rób mi krzywdy, kochanie. – Posłuchaj, Brenda: dokładnie tam, stoją dokładnie tam. Nie widzisz ich? – Niczego nie widzę, Charlie. Dobrze się czujesz? Może chciałbyś się na chwilę położyć, Charlie? Dzieci wrócą dopiero za jakieś dwie godziny. – Nie wiem, skąd przybyli, zapewne z innego świata, ale to nieistotne. Szkolą nas, żebyśmy tam dla nich wychodzili, gdzieś tam. Ale nie byliśmy wystarczająco okrutni. Podjęli dzieło od miejsca, w którym my wymiękliśmy. Opuściła pantofel. Knox mówił bez ładu i składu, wygadywał niestworzone rzeczy. Osobnicy w czarnych strojach mu się przyglądali, a na ich twarzach malował się niemalże smutek, jakby misterne, cudne i efektywne urządzenie, które przez długi czas konstruowali, właśnie się zepsuło. Ich miny nie mówiły nic o naprawie. – Dali nam pracę przy taśmie, słowa i misje, i zdrowie pana prezydenta. Kiedy się pojawili? Jak dawno temu? Czego od nas… I urwał. Ponieważ. Wiedział. Charlie Knox jest. Mężczyzną, który: Był człowiekiem. Został wyszkolony. By udać się tam, gdzie nie dałby rady przetrwać bez ichniego przeszkolenia. Charlie Knox jest mężczyzną, który pojął, czym był. Czym się stał. Czym będzie musiał się stać. Stać się. Nie tutaj. Tam. – Boże mój… Ból. I milczenie. Knox spojrzał na żonę wzrokiem, jakim w swoich ostatnich chwilach mógł patrzeć golden retriever. – Nie zrobię tego.

– Czego nie zrobisz, Charlie? Charlie, proszę, mów z sensem, połóż się na chwilę. – Wiesz, że cię kocham. Bóg mi świadkiem, że kocham. Obrócił nóż i ścisnął go oburącz, i wprowadził głęboko we własny brzuch. Dla Knoxa światło na ganku zostało zgaszone. Siedzi na brzegu łóżka i nie może oderwać oczu od wspomnienia o mężczyźnie, u którego boku przeżyła dziewięć lat. Wspomnienie się utrzymuje, kształt na podłodze jest kimś mgliście znajomym, ale niezaprzeczalnie obcym. Wreszcie wstaje i zaczyna ścierać kurze w sypialni. Sprząta skrupulatnie, mechanicznie, mimo niewyraźnych czarnych sylwetek widzianych kątem oka, sylwetek, które bierze za kurz. Zatem sprząta. Skrupulatnie. Mechanicznie. Brenda Knox. Jest. Kobietą, która.

Jedynym, czego na tej planecie powinniśmy się bać, jest człowiek. Carl Gustav Jung

Z VIRGILEM ODDUMEM NA BIEGUNIE WSCHODNIM W dniu, w którym wypełzł z Lodowych Krain, schodzące po stokach skały lodowce miały zieloną barwę morza: niekończące się rzeki szlifowanych szmaragdów podświetlone od spodu. Lód błyszczał wspomnieniem przegranej szansy. Był to dzień – a pamiętam to doskonale – w którym purpurowe niebo Gorących Krain pełne było martwych zarodków opadających ku ziemi – zabiło je światło lamp ultrafioletowych ochraniających pola fistaszkowe. W tym dniu – świetnie to pamiętam – Argo przycupnęła na horyzoncie Gorących Krain niczym odwrócona misa z rubinowego szkła. Przypełzł do miejsca, gdzie siedziałem wraz ze starym dromidem o imieniu Amos Mądry; przypełzł, dosłownie przypełzł po grobli na Wyspę Medytacji. Poprzez muł i szlam, i bursztynowe błoto największej wyspy leżącej na terminatorze Medei. Jego strój termiczny był brudny i rozłaził się w szwach, a gdy podpełzł do kępki zbutwiałych wodorostów, oderwał velcronowy płat zwykle zakrywający usta, jakby przestało mu już zależeć na całości jego ubrania. Kiedy zdałem sobie sprawę, że zabiera się do jedzenia owych wodorostów, podszedłem szybko i nachyliłem się przed nim, tak że nie mógł po nie sięgnąć. – Nie radziłbym brać tego do ust – powiedziałem. – To może zabić. Nie odpowiedział, tylko spojrzał na mnie do góry, wciąż skulony przy ziemi. Jego twarz mówiła wszystko: był wygłodzony i jeśli natychmiast nie dostanie czegoś innego, zje te wodorosty, nawet jeśli miałoby to go zabić. Było to zaledwie sto dziewiętnaście lat po tym, jak rodzaj ludzki trafił na Medeę, i choć odbywałem wówczas karę penitencji na Wyspie Medytacji, nie byłem pewien, czy zależy mi na towarzystwie innego człowieka. Zanadto męczyły mnie próby rozmów z dromidami. A już na pewno nie miałem zamiaru troszczyć się o jego życie... nawet jeśli wymagało to tylko przyjęcia odpowiedzialności za jego uratowanie. Śmieszne, jak różne myśli przelatują w takich chwilach człowiekowi przez głowę. Przypomniałem sobie wówczas, gdy tak patrzył na mnie rozpaczliwie, jeden z tych żartów rysunkowych o człowieku pełznącym po pustyni. Za wycieńczonym

brodatym podróżnikiem ciągnie się długi sznur śladów aż po sam horyzont. Natomiast na pierwszym planie znajduje się koń, na koniu człowiek spoglądający na owego nieszczęśnika wyciągającego błagalnie dłoń. I ten facet na koniu uśmiecha się i pyta spragnionego wędrowca: „Może kanapeczkę z masłem orzechowym?”. Nie był to chyba najlepszy żart. Wyrwałem więc wodorosty i odrzuciłem, by nie mógł się do nich dobrać, gdy mnie nie będzie, po czym pobiegłem do mojego szałasu i przyniosłem mu kawałek sera oraz plastikową butelkę z wodą, po czym pomogłem mu usiąść do jedzenia. Jedzenie zabrało mu trochę czasu; zanim skończył, różowe i białe zarodki zdążyły nas całkowicie obsiąść. Smród był przeraźliwy. Pomogłem mu wstać. Ledwie trzymał się na nogach. I cały czas opierał się na mnie, gdy szliśmy w kierunku szałasu. Położyłem go na dmuchanym materacu; natychmiast zamknął oczy i usnął. Może zresztą zemdlał, nie wiem. Nazywał się Virgil Oddum, ale wtedy tego jeszcze nie wiedziałem. W ogóle niewiele się o nim dowiedziałem. Zarówno wtedy, jak i później, a nawet teraz niewiele wiem. Ciekawe, że wszyscy wiedzą, co zrobił, ale nie wiedzą, dlaczego ani nawet kim był. Do niedawna znano tylko jego nazwisko, nic na jego temat. W pewnym sensie wkurza mnie to. Mnie niektórzy znają tylko dlatego, że ja znałem jego, Virgila Odduma. Ale nie obchodzę ich ja ani to, przez co przeszedłem, tylko on, z powodu tego, co zrobił. Nazywam się Pogue, William Ronald Pogue, i też jestem ważny. Nazwiska powinno się znać. Jazon ścigał Tezeusza po wieczornym niebie prosto nad terminatorem, gdy przybysz się obudził. Chmary martwych zarodków już odleciały i niebo było znów bursztynowe, a tarczę Argo omywały pasma kolorów. Próbowałem rozmawiać z Amosem Mądrym. Właściwie rozmowa z Amosem Mądrym była zazwyczaj jedynie próbą. Ksenoantropologowie z bazy głównej w Perdue Farm w srebrnym półksiężycu nazywają rozmowę z dromidami ekstazą – w dosłownym znaczeniu tego słowa, czyli „stanem poza sobą”. Rodzajem wzbogaconej empatii, która przekazuje pojęcia i stany emocjonalne, ale w żadnym razie słowa czy obrazy. Siadywałem, wpatrując się w jednego z dromidów, ten zaś przysiadał na tylnych łapach i też patrzył na mnie, ale jednocześnie obaj staraliśmy się poznać, jakie są myśli drugiego. Coś w tym rodzaju. Przeważały niejasne uczucia, ogólne zabarwienia

emocjonalne... wspomnienia o czasie, gdy dromid był łowcą, kiedy miał jeszcze jeden człon, który odrzucił, wydając na świat potomstwo; wizja wysokiej na kilometr fali przypływu, widzianej ongiś nieopodal Siedmiu Słupów na Pierścieniu; gonitwa za samicami i bezustanna kopulacja. Wszystko tu było; każdy moment życia, które jak na dromida trwało bardzo długo: całe piętnaście medeańskich lat. Ale strasznie płaskie. Jak sztuka odgrywana przede mną z ogromnym artyzmem, lecz bez ducha. Układ myśli był przypadkowy, bez ciąg​łości, bez przepływu. Brakowało barwy, interpretacji, jakiegokolwiek pojęcia, co to wszystko oznacza dla dromidów. Brakowało w tym wdzięku i piękna; były to tylko dane. Tak więc próby rozmowy z Amosem równały się próbom zaprogramowania komputera na tworzenie oryginalnej, znaczącej poezji. Czasem miałem wrażenie, że Amosa „przydzielono” do mnie, bym nie popadł w depresję, by dać mi jakieś zajęcie. Kiedy przybysz pojawił się u wejścia do mego szałasu, próbowałem właśnie skłonić Amosa, by opisał mi wizualną naturę postawy religijnej wobec Kastora C, gwiazdy podwójnej, którą Amos i jego rasa znali jako Dziadek Macierzysty i Dziadek Ojczysty. Dla ludzi z kolonii były to po prostu Fryksos i Helle. Próbowałem wytłumaczyć Amosowi zjawisko kontaktu oraz ładunku emocjonalnego związanego ze zmianami barw, kiedy padł na nas podwójny cień, a gdy podniosłem głowę, zobaczyłem, że facet stoi za mną. Jednocześnie poczułem osłabnięcie ekstazy między mną i dromidem. Tak jakby jakaś inna stacja odbiorcza podkradała nam energię. Człowiek stał niepewnie, wymachując rękami i usiłując zachować równowagę. Patrzył na Amosa, a ten gapił się na niego. Wyraźnie się porozumiewali, lecz jakie informacje sobie przekazywali, tego nie wiedziałem. Potem Amos wstał i odszedł tym płynnym, kołyszącym się krokiem, jakiego nabywają starzy dromidzi, kiedy odrzucą swe tylne człony. Ja podniosłem się z pewną trudnością; od chwili przybycia na Medeę rozwinął się u mnie pewien artretyzm kolan, które sztywniały, gdy siedziałem po turecku. Gdy wstałem, on zaczął się przewracać, nadal ogromnie wycieńczony tym czołganiem się aż z Lodowych Krain. Upadł mi w ramiona i przyznaję, że pierwszą moją myślą była złość, bo wiedziałem, że będę miał z nim kłopoty. – Powoli, powoli – powiedziałem. Pomogłem mu wejść do szałasu i położyłem go na dmuchanym materacu. – Słuchaj, stary – rzekłem – nie chcę wyjść na sknerę, ale jestem tu sam i mam

jeszcze nieco do odsiedzenia. Nowe zapasy dostanę dopiero za cztery miesiące, więc nie mogę cię tu trzymać. Nie powiedział nic, tylko patrzył na mnie. – Kim jesteś, do diabła? Skąd się tu wziąłeś? Patrzył na mnie. Kiedyś bardzo dokładnie potrafiłem odczytywać myśli człowieka z wyrazu jego twarzy. No więc patrzył na mnie – z nienawiścią. Nie znałem go nawet. Nie mógł wiedzieć, o co idzie, co ja tu robię na Wyspie Medytacji; nie miał żadnego powodu, by mnie nienawidzić. – Skąd się tu wziąłeś? Patrzył. Ani słowa z ust. – Słuchaj, ojciec, wyłożę ci to jak analfabecie. Nie ma jak się z kimś skontaktować, by ciebie stąd zabrali. A nie mogę cię tu trzymać, bo mam za mało zapasów. I nie dam ci tu siedzieć i głodować na moich oczach, bo po pewnym czasie na pewno poleziesz po moje żarcie, a ja się będę bronił i jeden z nas tego nie przeżyje. A ja nie mam zamiaru dopuścić do czegoś takiego, kapujesz? Wiem, że robię jak świnia, ale musisz sobie pójść. Odpocznij kilka dni, zbierz siły... Jak pójdziesz prosto przez Kotlinę Wschodnią i dalej przez Gorące Krainy, może zobaczy cię ktoś spryskujący pola. Wątpię w to, ale może. Ani dźwięku. Tylko patrzył na mnie i mnie nienawidził. – Skąd tu przyszedłeś? Przecież nie z Lodowych Krain. Nic tam nie może żyć. Trzydzieści stopni poniżej zera. Właśnie tam. Cisza. – Tylko lodowce. Właśnie tam. Cisza. Poczułem, jak wzbiera we mnie nieopanowany gniew. – Słuchaj no, baranie, mam tego dosyć. Kapujesz? Mam tego dosyć. Musisz odejść. Gówno mnie obchodzi, czy jesteś hrabią Monte Crespo, czy może zaginionym Delfinem Threx. Wypieprzasz stąd od razu, jak będziesz mógł iść. Wciąż patrzył na mnie, a ja miałem ochotę walnąć sukinsyna z całej siły. Musiałem się opanować. W końcu za coś takiego trafiłem na Wyspę Medytacji. Zamiast tego więc ukucnąłem i przez dłuższy czas gapiłem się na niego. Nawet nie mrugnął; patrzył tylko na mnie. W końcu zapytałem, bardzo cicho: – Co powiedziałeś dromidowi? Przez otwór wpadł do wnętrza szałasu podwójny cień i podniosłem wzrok. Był to Amos Mądry. Ogonem podwinął klapę zakrywającą wejście, bo ręce miał zajęte. Trzymał sześć świeżo złowionych błyskawic, po jednej na każdym z trzech palców obu rąk. Stał w drzwiach, a krwawy blask z nieba tworzył koronę prześwietlającą

jego pokrytą niebieską sierścią postać; i wyciągał dłonie z rybami. Sześć miesięcy siedziałem już na Wyspie Medytacji i codziennie próbowałem upolować ościeniem błyskawicę. Serek arachidowy i inne paczkowane jedzenie prędko się nudzi; człowiek aż się dławi na widok sreberka z opakowania. Potrzebowałem świeżego pokarmu. Każdego dnia przez sześć miesięcy próbowałem złowić coś żywego. Ryby były zbyt szybkie; nie darmo nazwano je błyskawicami. Dromidzi cały czas mi się przyglądali, ale ani jeden się nie poruszył, by mi pokazać, jak oni to robią. A teraz ten stary bezpłciowiec Amos przynosi mi pół tuzina. I wiedziałem już, co ten facet mu przekazał. – Kim jesteś, do diabła? Nigdy w życiu nie byłem na nikogo bardziej cięty jak wtedy na niego. Miałem ochotę mu przylać, zetrzeć ten nienawistny wyraz z jego twarzy, tak go ustawić, żebym nie musiał się nim zajmować. On się nadal nie odzywał, tylko patrzył na mnie. Ale dromid wszedł do szałasu – po raz pierwszy to zrobił, niech go szlag trafi – i wsunął się między nas, wyciągając ręce z rybami. Ten facet umiał jakoś kontrolować tubylców! Nic nie powiedział, ale dromid wszedł między nas i nakłaniał mnie do wzięcia ryb. Więc zrobiłem to, klnąc obu pod nosem. Kiedy zacząłem patroszyć błyskawice, poczułem, że stary dromid nawiązuje ze mną kontakt, i to o wiele silniejszy niż podczas ekstazy. Amos Mądry przekazał mi, że przybysz jest niezwykle świątobliwą osobą i albo będę go dobrze traktował, albo... Ani się nie zająknął na temat tego, co może to drugie „albo” oznaczać, ale był to silny kontakt, bardzo silny kontakt. Więc włożyłem ryby do spiżarni, a dromidowi przekazałem, że jestem niewymownie wdzięczny, on zaś nie poświęcił mi nawet odrobiny uwagi; kontakt się urwał. Amos Mądry nawiązał ekstazę z moim gościem, leżącym sobie wygodnie na moim łóżku; po chwili wyśliznął się z szałasu i już go nie było. Przesiedziałem prawie całą noc, przyglądając się mu. On zaś w jednej chwili jeszcze patrzył na mnie, w następnej już spał; a ja spędziłem tę pierwszą noc z moim gościem, patrząc, jak rozwalił się tam, gdzie ja powinienem leżeć, gdyby on się nie pojawił. Nawet przez sen mnie nienawidził. Ale był zbyt słaby, by nie zasnąć i rozkoszować się tym uczuciem. Patrzyłem więc na niego, zastanawiając się, kim, u diabła, może być. I tak było prawie przez całą noc, aż w końcu nie wytrzymałem i przed świtem sprałem go jak jasna cholera.

Dromidzi przynosili żywność. Nie tylko ryby, ale też rośliny, których nigdy przedtem nie widziałem, a które rosły w Gorących Krainach na wschód od nas – tam, gdzie zawsze śmierdziało jak na wysypisku śmieci. Niektóre rośliny trzeba było gotować, inne były znakomite na surowo. Ale wiedziałem, że w życiu by mi ich nie przynieśli, gdyby nie on. Nie odezwał się do mnie ani razu, ale też nie powiedział dromidom, że zlałem go tamtej pierwszej nocy. Jego zachowanie się nie zmieniło. Och, wiedziałem, że potrafi mówić, bo we śnie rzucał się i miotał, wykrzykując różne rzeczy. Nie rozumiałem tego; musiał to być jakiś obcy język. Cokolwiek to jednak znaczyło, pamięć o tym przyprawiała go o mdłości. Nawet we śnie cierpiał. Zdecydował się zostać. Wiedziałem to od drugiego dnia. Złapałem go na tym, jak kradł mi zapasy. Nie, to nie tak. Robił to całkiem otwarcie, a ja nie musiałem go łapać. Przeglądał rzeczy złożone w szopie; głównie te, których na razie nie potrzebowałem albo które nie były mi już potrzebne. Kiedy odkryłem, że szpera w moich zapasach, zdążył już wyciągnąć parę rzeczy: namiot używany przeze mnie, dopóki nie zbudowałem szałasu ze zwalonych przez burzę drzew fellnerowych, drugi materac dmuchany, holoprojektor, którego używałem przez pierwszy miesiąc, gdy oglądałem zabrane przez siebie paciorki laserowe głównie z nagraniami teatru, no i dramatów kalamburowych. Rozrywki mi się szybko znudziły – jakoś nie pasowały do odbywanej penitencji. Gość zawładnął projektorem, ale paciorki zostawił w spokoju. Wszystko leżało powyciągane i ułożone w stosy. – Co ty wyrabiasz? – Stanąłem za nim z dłońmi zaciśniętymi w pięści i czekałem, żeby tylko coś odszczeknął. Wyprostował się z niejaką trudnością, trzymając się za bok w miejscu, gdzie kopnąłem go poprzedniej nocy. Obrócił się i popatrzył na mnie spokojnie. Zdziwiłem się: wydawało mi się, że nie nienawidzi mnie tak bardzo jak poprzedniego dnia. Nie bał się mnie, choć byłem większy i udowodniłem mu już, że potrafię go stłuc, jeśli mi się zechce, albo mogę zostawić go w spokoju, jeśli taka będzie moja wola. Po prostu gapił się na mnie, czekając, abym zrozumiał. A zrozumieć miałem, że facet zamierza zostać jakiś czas. Czy mi się to podoba, czy nie. – Tylko nie właź mi w drogę – powiedziałem. – Nie lubię cię i to się nie zmieni. Zrobiłem błąd, zabierając ci te wodorosty, ale więcej błędów nie będzie. Odwal się od moich zapasów, odwal się ode mnie i nie mieszaj się do moich spraw z dromidami. Mam tu coś do zrobienia, a ty mi przeszkadzasz... Przywiążę ci

kamień do nóg i wrzucę do rzeki, a czego ryby nie zjedzą, woda wyniesie w Lodowni. Kapujesz? Tylko zdzierałem sobie gardło. A gorsze jeszcze od mojego nieracjonalnego zachowania, które już raz złamało mi życie, było to, że on wiedział, że blefuję. Popatrzył na mnie dostatecznie długo, bym nie mógł udawać, że moja godność ucierpiała, a potem wrócił do przeszukiwania moich rzeczy. Wyszedłem, aby rozpytać się wśród dromidów, ale tego dnia schodziły nam z drogi. Do nocy facet urządził już sobie własną siedzibę. Następnego zaś dnia Amos Mądry sprowadził mi dwie samice, które spoczęły na swych ośmiu nogach w taki sposób, że niemal wydawało się, iż siedziały. I ten stary bezpłciowiec objaśnił mi, że te dwie – użył pojęcia ekstatycznego, które oznaczało pierworódki – złączą się ze mną w kontakcie, by wyjaśnić ich stosunek do Dziadka Macierzystego. Był to pierwszy akt pomocy z własnej woli, jaki spotkał mnie ze strony plemienia przez te całe sześć miesięcy. Wiedziałem więc, że mój nieproszony gość płaci za swe niebogate utrzymanie. A później tego samego dnia znalazłem wetkniętą w jeden z masztów szałasu ciernistą gałązkę krzewu szmaragdowego, całą okrytą owocami. Gdzie znaleźli ją tubylcy na tym kamienistym terenie, tego nie wiem. Jagody zaczęły już przejrzewać, ale zrywałem je łakomie, drapiąc ręce o ciernie, i wyciskałem do ust ich zielony jak morze sok. Wiedziałem więc, że mój nieproszony gość płaci za swe niebogate utrzymanie. I trwało tak dalej: on pętał się po okolicy albo gadał godzinami z Amosem Mądrym i całym jego plemieniem, a ja zgrywałem pana na zamku i bez skutku usiłowałem wpoić pojęcia filozoficzne stworzeniom, które przysłuchiwały mi się z uwagą, by zaraz potem dać mi wyraźnie do zrozumienia, że jestem ograniczony, bo nie potrafię pojąć potrzeb Dziadka Macierzystego. I nagle jednego dnia facet zniknął. Było to na początku pory przejściowej i z Gorących Krain wiały silne wiatry. Wyszedłem z szałasu i poznałem, że jestem sam. Ale poszedłem zajrzeć do jego szałasu. Był pusty, tak jak się spodziewałem. Na pobliskim pagórku dwie samice dromidów i jeden stary bezpłciowiec zajmowali się poklepywaniem ziemi. Podszedłem do nich i zapytałem, gdzie jest drugi człowiek. Łowczynie odmówiły nawiązania ze mną kontaktu i nadal poklepywały ziemię, jakby był to jakiś obrzęd. Stary dromid podrapał się w swe gęste niebieskie futro i oświadczył, że świątobliwa osoba udała się do Lodowych Krain. Znowu. Poszedłem na groblę i spojrzałem ku lodowym bezkresom. Zrobiło się już ciepło,

ale tam w dalszym ciągu panowała pustka. Dostrzegłem niewyraźne ślady pozostawione przez jego płozy, ale ani mi w głowie było pójść za nim. Jeśli chciał zginąć, to pies z nim. Pojawiło się we mnie irracjonalne poczucie straty. Ale trwało przez jakieś trzydzieści sekund; potem się uśmiechnąłem. Wróciłem do starego dromida i spróbowałem nawiązać rozmowę. Osiem dni później facet wrócił. Zacząłem się go bać. Jakoś ponaprawiał swój strój termiczny. Był on wprawdzie nadal popękany i omal nie nadawał się do użytku, ale facet przymaszerował z dala pewnym krokiem, a płozy na jego butach niosły go śmiało naprzód aż do granicy roślinności. Wtedy się schylił i nieomal w marszu zrzucił płozy i szedł dalej. Prosto ku obozowisku, w górę grobli. Kaptur miał odrzucony do tyłu; oddychał głęboko i nawet się zbyt nie zmęczył, a jego długa końska twarz nie była zaczerwieniona od wysiłku. Zobaczyłem prawie dwutygodniowy zarost i, jak Boga kocham, wyglądał na jednego z tych poszukiwaczy szczęścia, których można zobaczyć palących fajki i zapijających się gorzałą w barach wokół Portu Medea. Bohater. Łowca przygód. Przyszedł tu przez bagno i doły wypełnione wodorostami; pomaszerował prosto do swego namiotu i wlazł do środka, gdzie zniknął na resztę dnia. Tej nocy jednak, siedząc na zewnątrz szałasu i „słuchając” opowieści zapachów, jakie wiatr niósł z Gorących Krain, ujrzałem Amosa Mądrego i jeszcze dwóch starych dromidów, jak schodzą z pagórka i zaglądają do namiotu faceta. Widziałem, jak bohaterski łowca przygód wyszedł z namiotu i usiadł z nimi w kręgu. Nie poruszali się, nie gestykulowali, nic w ogóle nie robili; zespolili się tylko w kontakcie i przekazywali sobie wrażenia niczym Indianie fajkę pokoju. A następnego ranka obudził mnie jakiś łoskot, więc narzuciłem ubiór termiczny i wyszedłem z szałasu. Zobaczyłem, że facet składa z różnych gratów coś w rodzaju sań. Wykorzystał do tego płozy do butów i palety towarowe, a także wszystkie co do jednej liny, którymi związane były moje zapasy. Sanie wyglądały przeraźliwie, ale chyba po lodzie by pojechały, jeśli przeniósłby je poza granicę roślinności. Wówczas zaświtało mi, że on ma zamiar zabrać to wszystko do Lodowych Krain. – Zastopuj, ojciec – powiedziałem. Nie przerwał pracy. Podszedłem do niego i kopnąłem go w biodro. – Mówiłem, zastopuj! Facet wysunął w tył prawą rękę, schwycił mnie za lewą nogę i n i ó s ł.

Zorientowałem się, że lecę, a kiedy się podniosłem z ziemi o dwa metry od niego, nie mogłem złapać tchu. A facet nadal pracował, odwrócony tyłem do mnie. Popędziłem w jego kierunku. Nie przypominam sobie, żeby spojrzał na mnie, ale chyba musiał to zrobić, bo jak inaczej wyliczyłby trajektorię mojego następnego lotu? Kiedy przestałem dyszeć i wypluwać ziemię, chciałem się podnieść, ale przeszkodziła mi stopa wsparta o mój grzbiet. Myślałem, że to on, lecz kiedy nacisk zelżał i mogłem spojrzeć przez ramię, zobaczyłem niebieską sylwetkę łowczyni z włócznią w muskularnej lewej ręce. Włócznia nie była wymierzona we mnie, ale mało co brakowało. Nie przeszkadzaj świątobliwemu mężowi – przesłanie było aż nazbyt wyraźne. Godzinę później pociągnął sanie za trzy liny owinięte wokół jego piersi i powlókł się po grobli i przez błoto. Szedł mocno pochylony do przodu, uważając, by sanie nie zapadły się w grzęzawisku. Wyglądał jak jeden z tych starych hologramów przedstawiających chłopa na roli ciągnącego pług za pomocą skórzanych rzemieni opasujących jego głowę. Odszedł; nie byłem na tyle głupi, by sądzić, że już go więcej nie zobaczę. Ostatecznie były to puste sanie. Co na nich będzie, gdy facet wróci? Była to gruba, wieloelementowa rura długości z półtora metra. Gość odłupał prawie cały lód, który ją okrywał przez dwadzieścia lat – a ja wiedziałem, co to za rura i skąd się wzięła, czyli więcej, niż mogłem o nim samym powiedzieć. Był to laser rdzeniowy z rozbitego satelity energetycznego, którego orbita nie wiadomo czemu oszalała dwa lata po tym, jak Rejon Energetyczny Bieguna Północnego go wystrzelił. Satelita miał służyć do dzielenia, a następnie rozpuszczania lodowców, które zanadto się zbliżyły do osad przybrzeżnych. Rozbił się w Lodowych Krainach gdzieś między biegunem wschodnim i Lodownią – a było to niemal dwadzieścia lat temu. Przelatywałem nad tym miejscem, gdy mnie tu wieźli z Enrique, a pilot uznał, że trzeba mi trochę pokazać okolicę. Obejrzeliśmy wrak satelity, obecnie stanowiący fragment skomplikowanej rzeźby lodowej, ukształtowanej przez wiatr i burze. A ten pozbawiony imienia łobuz, który najpierw zakłócił mi spokój, a potem tam polazł, jakoś wygrzebał laser i jego zasilacz – jeśli nie myliłem się co do funkcji grubej obręczy na jednym końcu rury – i ciągnął go przez cholera wie ile kilometrów... po co?

Dwie godziny później zobaczyłem go w jednym z włazów prowadzących do siłowni termojądrowej mojego obozowiska. Zapas deuteru trzeba było uzupełniać co półtora roku, bo nie miałem rafinerii. Facet oglądał emitery dostarczające mi ciepła i elektryczności. Nie miałem pojęcia, co kombinuje, ale wściekłem się i zacząłem wrzeszczeć, by zabierał się stamtąd, nim obaj zamarzniemy na śmierć z powodu jego głupoty. Po jakimś czasie facet wylazł i zamknął właz, po czym poszedł majstrować przy swoich resztkach lasera. W ciągu następnych tygodni omijałem go z daleka. Siedział przy laserze, do którego podkradał różne niepotrzebne mi na razie duperele, jakie mógł znaleźć w obozowisku. Stało się jasne, że choć rozłożyste skrzydła baterii słonecznych opóźniły upadek satelity, nawet one nie zapobiegły poważnemu uszkodzeniu miotacza. Nie miałem pojęcia, po co facet w ogóle przy nim grzebie, ale marzyło mi się, że jeśli go uruchomi, to może pójdzie sobie do diabła. A ja będę znowu w punkcie wyjścia, sam pośród stworzeń, które nie malowały, nie śpiewały, nie tańczyły ani nie potrzebowały bóstw; którym obce było pojęcie sztuki, które odpowiadały na moje próby porozumienia się na poziomie estetycznym z tą samą niewzruszoną obojętnością, z jaką zachowują się wnuki zmuszane do zabawiania stukniętej babci. Była to faktycznie penitencja. I przyszedł dzień, gdy robota była ukończona. Załadował wszystko na sanie: laser, jakiś zaimprowizowany odbiornik energii podłączony do rury, mój holoprojektor, pasy i liny oraz tripod, po czym wlazł do siłowni i siedział tam przez godzinę. Kiedy wrócił, porozumiał się z Amosem, który zjawił się jakby wezwany bez słów, a gdy rozmowa się skończyła, facet zaprzągł się do sani i powoli pociągnął wszystko za sobą. Chciałem iść za nim tylko po to, żeby zobaczyć, dokąd się wybiera, ale Amos mnie zatrzymał. Stanął przede mną i wszedł w ekstazę, by udzielić mi rady, że świątobliwego męża nie należy niepokoić, podobnie jak nie należy ruszać nowych połączeń, które ów mąż zrobił w siłowni. Oczywiście owe rady nie zostały udzielone za pomocą słów; były to jedynie niejasne uczucia i niedoskonałe wizje. Aluzje, wrażenia, sugestie, intuicyjne zachęty. Ale zrozumiałem, o co idzie. Byłem sam na Wyspie Medytacji, na łasce dromidów, która będzie trwała dopóty, dopóki nie zacznę przeszkadzać świętemu łowcy przygód, który zjawił się znikąd, by wywołać we mnie tę wściekłość, przed którą uciekałem w gwiazdy.

Odwróciłem się więc plecami do lodowca (oby pochłonął tego faceta) i spróbowałem znaleźć jakiś sens w bezsensie mojego życia. Kimkolwiek był, wiedziałem, że nie wróci, i nienawidziłem go za to, że uświadomił mi moją bezużyteczność. Tej samej nocy miałem niewiele wnoszącą rozmowę z dromidem samicą o turkusowej sierści. Następnego dnia zgoliłem brodę i zacząłem się zastanawiać nad powrotem. Przez następne dwa lata facet przychodził i odchodził jedenaście razy. Nigdy się nie dowiedziałem, gdzie i jak tam mieszkał. Za każdym powrotem był chudszy, bardziej zmęczony, ale coraz bardziej podekscytowany. Tak jakby spotkał samego Boga. Dromidzi zaczęli chodzić do niego już w pierwszym roku; pokonywali mroczne bezkresy Lodowych Krain, aby go zobaczyć. Nie było ich przez wiele tygodni, a gdy wracali, mówili coś między sobą. Pytałem Amosa, co tam robili, na co odpowiedział poprzez ekstazę: – On musi przecież żyć, prawda? Na co odpowiedziałem: – No, chyba tak – choć właściwie to chciałem powiedzieć: „Niekoniecznie”. Wrócił raz po nowy ubiór termiczny. Ja dostałem najnowszy model w niedawnym transporcie zapasów, więc się nie sprzeciwiałem, gdy wziął mój poprzedni. Wrócił i na ceremonię pogrzebową Amosa Mądrego i, jak mi się wydawało, sprawował cały obrzęd. Ja stałem w wielkim kręgu i nie mówiłem nic, bo mnie nikt nie prosił. Wrócił też po to, by sprawdzić połączenia w siłowni. Ale po dwóch latach już nie powrócił. Za to rozpoczęły się wędrówki dromidów z ogromnych, wyglądało, odległości przez Wyspę Medytacji, groblę do Lodowych Krain. Przychodzili setkami, potem tysiącami, mijali mnie, by zniknąć w krainie wiecznych mrozów. Aż pewnego dnia jedna z grup zbliżyła się do mnie, a jej przywódca, Ben z Dawnych Czasów, połączył się ze mną w ekstazie i rzekł: – Chodź z nami do świątobliwego męża. Do tej pory zawsze mnie przed tym powstrzymywali. – Po co? Dlaczego teraz chcecie, żebym tam poszedł? Nigdy przedtem mi nie pozwalaliście! Krew gotowała mi się w żyłach, mięśnie w piersiach się zaciskały, podobnie jak

dłonie w pięści. Prędzej ich wszystkich bagno pochłonie, nim pójdę do tego starego łobuza! I wtedy stary dromid zrobił coś, co mnie zdumiało. Przez te trzy lata niczym mnie nie zadziwili poza przynoszeniem mi pożywienia na żądanie faceta. Teraz zaś tubylec wyciągnął w prawo rękę o smukłych palcach, a jeden z samców, wielki łowca o jasnoniebieskim futrze, podał mu jego włócznię. Ben skierował ostrze ku ziemi i kilkoma ruchami narysował w zeschniętym błocie dwie sylwetki. Był to wizerunek dwóch ludzi stojących obok siebie i trzymających się za ręce. Z głowy jednego z nich rozchodziły się promieniście linie, a podobne linie wychodziły z koła, które dromid narysował u góry. Rysunek był pierwszym tworem artystycznym wykonanym przez istotę z Medei, jaki widziałem. A jeśli się nie myliłem, w ogóle pierwszym wykonanym przez jakiegokolwiek tubylca. I stało się to w mojej obecności. Serce zabiło mi mocniej. Ja to spowodowałem! Wpoiłem pojęcie sztuki przynajmniej jednemu z tych stworzeń. – Pójdę z wami do niego – powiedziałem. Może mój czas oczyszczenia zbliżał się do końca. Może choć w pewnej mierze zasłużyłem na przebaczenie. Sprawdziłem generator dostarczający energii mojemu ubiorowi termicznemu, wydostałem płozy i raki, wypchałem produktami w sreberku zasobnik na żywność i poszedłem za nimi. Tam, gdzie nie wolno mi było nawet zaglądać, a co dopiero przeszkadzać świątobliwemu mężowi. No, zobaczymy, który z nas dwóch jest ważniejszy: bezimienny intruz, który przyszedł i odszedł bez choćby „dziękuję”, czy William Ronald Pogue, człowiek, który dał Medeańczykom sztukę. Po raz pierwszy od wielu lat czułem się lekki, swobodny, ważny. Na ten rysunek w błocie natrysnąłem utrwalacz; w końcu może się on okazać najcenniejszym eksponatem Muzeum Sztuki Tubylczej Williama Ronalda Pogue’a. Zachichotałem z tego dowcipu i pomaszerowałem w głąb Lodowych Krain za grupą dromidów. Zbliżało się przesilenie i wiatry wiały coraz mocniej, a burze były coraz bardziej nieprzyjemne. Nie tak nieznośne jak te, które przyjdą w miesiąc później, ale też paskudne. Minęliśmy już pierwszy lodowiec widoczny jeszcze z Wyspy Medytacji, ów zmrożony grzbiet nazwany przez kartografów Seuratem. Potem wspinaliśmy się przez Bezimienną Przełęcz; dromidzi wykuwali sobie uchwyty włóczniami

i pazurami, ja zaś zaczepiałem się rakami. Przez przełęcz wpływały zielone cienie. W jednej chwili mogliśmy jeszcze w zmroku dostrzec drogę, w następnej zaś nie było już nic widać. Przez całą godzinę leżeliśmy rozpłaszczeni na lodowej płaszczyźnie, smagani podmuchami szalejącego wichru, który usiłował oderwać nas i cisnąć w leżącą w dole przepaść. Wokół nas tańczyły i migotały podwójne cienie; nagle wszystko poczerwieniało, wiatr ucichł i doszliśmy przez krwawe teraz cienie do grzbietu masywu ciągnącego się za Seuratem. Przed nami opadało długie zbocze, przechodzące w lodową równinę pełną dołów śniegowych, całkowicie odmienną od pól lodowych leżących dalej na zachód. Dzień słoneczny szybko ustępował miejsca dniowi ciemnemu. Widok tego, co było po drugiej stronie równiny, przesłaniała wielka ściana mroźnej mgły unoszącej się nad tundrą. Poprzez jej kłęby dostrzegałem słabo zarysowane kontury wielkiego, połyskującego masywu Rio de Luz, owej potężnej, długiej na wiele kilometrów góry lodowej, stanowiącej granicę pomiędzy krainami terminatora oraz zamarzniętą nicością tej strony Medei, która nigdy nie zwracała się ku Argo. Rio de Luz – Rzeka Światła. Pospieszyliśmy w dół zbocza; niektórzy dromidzi po prostu podwijali pod siebie swe dwie nogi, cztery czy sześć i spuszczali się ku równinie, koziołkując. Dwa razy i ja upadłem, potoczyłem się, ześliznąłem na zadku; spróbowałem się podnieść i w końcu zdecydowałem się zjechać na plecaku jak na sankach. Kiedy dotarliśmy do równiny, był już prawie dzień ciemny i okolicę przesłoniła mgła. Postanowiliśmy przeczekać, dopóki nie nadejdzie dzień mroczny; wykopaliśmy sobie w porostach tundry miejsca do spania i zagrzebaliśmy się w nich. Nad głowami wściekłą czerwienią, zielenią i purpurą jaśniała zorza polarna. Zamknąłem oczy i zatonąłem w cieple ubioru termicznego. Czegóż jeszcze po tym wszystkim mógł chcieć ode mnie „świątobliwy mąż”? Przeszliśmy przez zasłonę mgieł, a Rio de Luz słabo błyskała odbitym światłem za swą maską z szarozielonej pary. Oceniałem, że od Wyspy Medytacji przebyliśmy już ponad trzydzieści kilometrów. Było wyraźnie chłodniej; w niebieskiej sierści dromidów połyskiwały niczym rubiny i szmaragdy kryształki lodu. Dziwna sprawa, tubylcy sprawiali wrażenie, jakby wyczekiwali czegoś z zapartym tchem. Szli teraz szybciej, niepomni na siekący wiatr i kałuże śniegu, w których zapadały się ich stopy. Popędzali jeden drugiego, chcąc jak najszybciej dotrzeć do Rzeki Światła i tego, do czego facet potrzebował mojej pomocy.

Marsz trwał długo i prawie przez cały czas widziałem z tej lodowej ściany niewiele ponad jej okrutny kształt unoszący się co najmniej półtora kilometra ponad tundrę. Kiedy jednak mgła zaczęła się rozwiewać, w miarę zbliżania się do stóp wielkiej góry lodowej częściej musiałem odwracać wzrok od tego, co leżało na przodzie: nieustanna zorza oświet​lała lód, odbijając się od niego niemożliwym do zniesienia blaskiem. Dromidzi pognali do przodu, a ja zostałem sam, maszerując przez tundrę ku Rio de Luz. Wyszedłem z mgły. I spojrzałem na to, co unosiło się przede mną, dotykało gniewnego nieba i ciągnęło się jak okiem sięgnąć na prawo i lewo. Zdawało się, że ma wiele kilometrów, ale to było niemożliwe. Usłyszałem własny jęk. Nie mogłem jednak odwrócić wzroku, nawet jeśli oznaczało to ślepotę. Oświetlona przez nieustannie zmieniającą się kurtynę medeańskiego nieba Rio de Luz stała cała odmieniona. Facet spędził tu trzy lata, topiąc, tnąc i kształtując kilometry żywego lodu (nie potrafię powiedzieć, ile ich było) w dzieło sztuki najwyższej klasy. Konie najgorętszej krwi pędziły dolinami srebrnego światła. Gwiazdy rodziły się, oddychały i zamierały w jednym przelotnym momencie. Strzępy bursztynowego blasku rozbijały się o szlifowaną jak brylant ścianę lodu. Bajkowe wieżyce, zbyt cienkie, by mogły istnieć naprawdę, unosiły się z ocienionych głębin i zmieniały barwę co metr ich długości. Legiony tęcz pędziły od szczytu do szczytu niczym kaskady najcenniejszych klejnotów. Kształty, formy i przestrzenie stapiały się i znikały, nim oko zdążyło się na nich zatrzymać. W rozpadlinie facet utworzył intaglio, czarne i złowieszcze jak widmo śmierci. Kiedy jednak światło uderzyło w nie niespodziewanie, roztrzaskując się i spadając w umieszczoną poniżej misę, widmo stało się wielkim ptakiem wieszczącym złotą obietnicę. I niebo też tam było; całe, odbite i zupełnie nowe, bo ściągnięte na dół i pojmane. Argo i dalekie słońce, Fryksos i Helle, Jazon i Tezeusz oraz wspomnienia słońc, które kiedyś panowały w obecnie pustych miejscach, a teraz nawet pamięć po nich nie pozostała. Śniłem o czasach dawno minionych, gdy patrzyłem w jedno pole zmieniających się barw, które bulgotało śpiewem. Serce moje przepełniały uczucia, których nie znałem od dzieciństwa. I nie było końca temu wszystkiemu. Punkty jasnoniebieskiego światła ślizgały się po falujących ścianach rzeźbionego lodu, mknęły ku zagładzie w głębi większego rytu, zatrzymywały się przez moment na

jego skraju, by zaraz rzucić się w zieloną nicość. Znowu usłyszałem własny jęk i odwróciłem się, patrząc na tundrę i mgłę, i nie zobaczyłem nic, zupełnie nic! Zbyt wielkim bólem było nieoglądanie tego dzieła. Czułem, jak gardło ściska mi strach, że umknie mej uwagi choć chwila tego wspaniałego widowiska, rozgrywającego się na lodowym gobelinie. Znowu się odwróciłem, a obraz był zupełnie nowy, oglądałem go na nowo i ciągle na nowo jak przed chwilą... czy to tylko chwila... jak długo patrzę na to bajeczne widowisko... ile minęło lat... i czy będę miał tyle szczęścia, że spędzę resztę życia, stojąc tu i wdychając to oszałamiające piękno, rozciągające się przed mymi oczami? Nie potrafiłem zebrać myśli, powietrze wciągałem w płuca tylko wtedy, gdy już się dusiłem. I nagle poczułem, jak mnie stamtąd odciągają; krzykiem zaprotestowałem przeciwko trzymającym mnie siłom, które chciały pozbawić mnie choć jednej sekundy owego niebotycznego narkotyku. Odciągnięto mnie jednak i sprowadzono do stóp Rzeki Światła, a tym, który to zrobił, był Ben z Dawnych Czasów. Zmusił mnie, bym usiadł plecami do góry, i dopiero po bardzo długim czasie, gdy łkałem i chwytałem ustami powietrze, zacząłem rozumieć, że było już prawie po mnie, że to miejsce oczarowało mnie niemal na śmierć. Nie czułem jednak wdzięczności dla Bena; dusza moja rwała się, by patrzeć na owo piękno bez końca. Dromid wszedł ze mną w kontakt ekstatyczny i wtedy dopiero się trochę uspokoiłem. Barwy przed moimi oczami zbladły nieco. Ben trzymał mnie w silnym kontakcie, aż z powrotem stałem się Williamem Pogue’em. Nie jedynie instrumentem, za którego pomocą lodowa góra śpiewała swą pieśń, ale sobą samym, znów sobą samym. I podniosłem wzrok, i ujrzałem dromidów zgromadzonych wokół ciała „świątobliwego męża”, pazurami rysujących coś w lodzie. Domyśliłem się teraz, że to nie ja dałem im sztukę. On leżał twarzą w dół na lodzie, jedną ręką wciąż ściskając rurę lasera. Holoprojektor był połączony z komputerem; na jego ekranie widniał obraz rzeźby. Prawie cały narysowany czerwonymi liniami, migocący, zanikający i powracający w miarę napływu energii dostarczanej z siłowni w moim obozowisku. Ale jeden fragment w pobliżu mostu o niemożliwym kształcie oraz minaretu był wyrysowany na niebiesko. Patrzyłem na to przez dłuższy czas. Wtedy Ben oznajmił mi, że po to mnie tu sprowadzono. Świątobliwy mąż umarł, nie dokończywszy swego dzieła. Oni zaś tutaj, przy rzeźbie, po raz pierwszy zrozumieli, czym jest piękno, czym sztuka i że

są jednym z Dziadkami na niebie. Potem Ben przekazał mi jasny, czysty obraz: wizerunek człowieka ulatującego, by się połączyć z Argo. Był to ten sam wizerunek z kilku kresek, jaki przedtem narysował w błocie; był to mój nieproszony gość z liniami rozchodzącymi się promieniście z jego głowy. W ekstazie dromida był jakiś błagalny ton. Zrób to dla nas. Zrób to, czego on nie zdążył. Dokończ dzieło. Spojrzałem na leżący laser i hologram błyskający czerwienią i błękitem. Laser był wielki i ciężki – półtora metra długości – i nadal włączony. Facet umarł przy pracy. Widziałem, jak wydrapują swe pierwsze rysunki, nawet najmniejszy z dromidów; i zapłakałem w duchu nad Williamem Pogue’em, który doszedł tak daleko, by odkryć, że to było za mało. I nienawidziłem tego człowieka, gdyż osiągnął to, czego mnie się nie udało osiągnąć. I wiedziałem, że gdyby dokończył dzieło, odszedłby w krainę wiecznego lodu i tam szybko umarł w ciemnościach, odpokutowawszy już swoje – i jeszcze więcej. Dromidzi przestali wyskrobywać rysunki, tak jakby Ben nakazał im poniewczasie zwracać na mnie więcej uwagi. Patrzyli na mnie swymi lisimi oczyma, teraz wypełnionymi napięciem i zadziwieniem. W odpowiedzi obrzuciłem ich ponurym spojrzeniem. Dlaczego miałbym to zrobić? Dlaczego, do cholery? Dla kogo? Przecież nie dla mnie, to pewne! Siedzieliśmy tak przy sobie i z dala od siebie przez długi czas, a wszechświat słał swą najlepszą jasność, by oddać hołd dziełu. Ciało pokutnika leżało u moich stóp. Od czasu do czasu zerkałem na uprząż, która podtrzymywała laser w pozycji do cięcia. Na pasach do ramion była zastygła krew. Po chwili wstałem i podniosłem urządzenie. Było znacznie cięższe, niż myślałem. Teraz przychodzą zewsząd, by to obejrzeć. Nadali mu nową nazwę: gobelin Odduma, i nikt już nie pamięta o Rzece Światła. Teraz wszyscy mówią o czarodziejstwie. Może dawno temu ten człowiek spowodował gdzieś indziej śmierć tysięcy, ale mówią, że nieumyślnie. To zaś, co dał Medeańczykom, było w pełni celowe. Więc prawdopodobnie słuszne jest, by wszyscy wiedzieli, kto to był Virgil Oddum i co stworzył na biegunie wschodnim. Ale powinni wiedzieć i o mnie. Byłem tam! Też trochę zrobiłem. Nazywam się William Ronald Pogue i też byłem ważny. Nazwiska powinno się znać.

Przełożył Wiktor Bukato

IX

KREW SERCA Przełożył Bartosz Kurowski

„Poszukiwanie jest równie ważne jak dokonanie odkrycia”. Having an Affair with Troll, nowe wprowadzenie do Love Ain’t Nothing But Sex Misspelled, Pyramid, 1976

Trudno nie zauważyć, że w ogromnej części swego pisarstwa Harlan się odsłania. Czyni to jednak często pod płaszczykiem – aczkolwiek cienkim – fikcji bądź zrekonstruowanego wspomnienia. Zresztą niniejszy zbiór obfituje w przykłady. Ale bywa też, że Harlan odrzuca dosłownie wszystkie pozory i obnaża się całkowicie, ukazując prawdziwego siebie. Tym samym umożliwia nam przeanalizowanie, kim my jesteśmy; swoim przykładem dodaje nam odwagi. Bo Harlan nie obawia się wystąpić i przemówić. W swych utworach Harlan łączy dziecięcy aspekt własnej osobowości z aspektem dojrzałym. Jest zawziętym komentatorem natury ludzkiej, głosem zaangażowanym, a do tego skutecznym, choć sam sprzeciwia się tego typu podniosłym, nadętym deklaracjom. Ale chociaż spierałby się, że jeśli już, to raczej z niego gorliwy awanturnik, wolny duch, zrzęda – motywowany bardziej szczerym gniewem niż jakimś wyrazistym lub przemyślanym moralnym celem – to i tak rodzi się pokusa, by traktować go jako kogoś w rodzaju współczesnego Bacona, Boswella, Aubreya i Defoe: twórcę odczytującego i przedstawiającego swoje czasy takimi, jakimi je widzi. Z tym że jest to głos człowieka naszych dni, kogoś, kto tymi dniami żyje, a nie zaledwie pozuje, bo podoba się sobie w tej roli. Komentarze Harlana nie są akademickimi tekstami przygotowanymi po to, by cichaczem zwiodły was na manowce skwapliwej akceptacji przedstawianych twierdzeń. Są naprzemiennie rozemocjonowane, agitujące, pełne człowieczeństwa, bluźniercze, refleksyjne oraz stanowcze i tym samym doskonale realizują założony cel: mówią dokładnie to, co zdaniem Harlana należy powiedzieć. Jasno i wyraźnie. I dlatego tak wielu doprowadzają do białej gorączki. Łatwo byłoby uznać poniższe teksty za serię opinii – ni mniej, ni więcej. Ale prawda jest taka, że opinie Harlana osiągają moc i rangę homilii, rozprawy karcącej i moralizatorskiej. Jak mieliśmy okazję przekonać się przy Valerie, Harlan

hojnie i drobiazgowo czerpie ze swego życia, by przekazać, jak było, jak jest i jak zapewne zawsze będzie. Korzystając z własnych doświadczeń, usiłuje nakreślić szerszy kontekst, poprzez reakcję na określony mikrokosmos – poruszyć kwestie uniwersalne: tu problem, tam rzecz pod dyskusję. Może sprawić, że krew zagotuje nam się w żyłach, gdy wyraża pogląd diametralnie odmienny od naszego, gdy forma przekazu wiedzie nas tam, dokąd nie mamy najmniejszej ochoty się udać. Kiedy Harlan rozdaje karty, gdy rzuca nazwiskami i nakłania nas do spojrzenia na sprawy z jego perspektywy, do samodzielnego odkrycia szczerości w jego słowach, trudno ten głos zignorować. Pierwszy utwór – Wszystkiego najgorszego z Alabamy (1965) – ukazał się w jednym z uznawanych wówczas za nieprzyzwoite magazynów dla panów, które w latach sześćdziesiątych mnożyły się na potęgę, pod zmienionym i mniej prowokacyjnym tytułem March to Montgomery. Po zamordowaniu jednego z Kennedych Ameryka popadła w chaos i stan burzliwego niepokoju; miało to wkrótce zabrać Martina Luthera Kinga oraz drugiego Kennedy’ego. Harlanowe potępienie nienawiści i obłąkańczych uprzedzeń to kawał idącego w parze z rozsądkiem ostrego dziennikarstwa, ale „fala historii”, o której wspomniał, przetaczała się bezlitośnie. Nie przewidział, jak będzie wyglądała mentalność Amerykanów trzydzieści lat później, ale nie sądzę, by sięgnęła poziomu spełniającego jego nadzieje. W latach 1972–1973 cykl The Harlan Ellison Hornbook był stałą kolumną w „Los Angeles Free Press”, pochodni niepokornej prasy, która jaśniała bądź gasła w zależności od czasów. Powstał jako kontynuacja poprzedniej stałej rubryki Harlana zatytułowanej The Glass Teat i poświęconej krytycznej analizie telewizji; felietony te przetrwały zgromadzone w dwóch wciąż aktualnych i cenionych tomach. Hornbook był czymś w rodzaju publicznego pamiętnika, zawierającego opisy wydarzeń z codziennego życia Harlana i jego na nie reakcji. Dwa zamieszczone w tej części utwory, czyli Mój ojciec (1972) i Moja matka (1976) – ten drugi opublikowano w „Saint Louis Literary Supplement”, gdzie felietony Harlana przelotnie się pojawiały – podsuwają nam pryncypia, z którymi bez trudu możemy się utożsamić. Są to bezwstydnie śmiałe, niczego nieukrywające eseje, mimo to pod wieloma względami łagodniejsze i życzliwsze, niż mogłaby sugerować kryzysowa natura wydarzeń.

Prosto z serca płynie Zmęczony starszy pan (1975), zainspirowany prawdziwą sytuacją. Na nowojorskim spotkaniu pisarzy Harlan poznał Cornella Woolricha, ale poza Harlanem żaden z uczestników nie mógł sobie obecności Woolricha przypomnieć. Jest to bezpośredni, poruszający portret jednego z ulubionych pisarzy Harlana, a w zakończeniu nieodzownie wybrzmiewa echo tego uwielbienia. W Małolacie i potworach (1982) Harlan wspomina trzy miesiące przepracowane w trzeciorzędnym wesołym miasteczku i trzy dni spędzone w więzieniu w Missouri, wyciągając z tego kolejną lekcję, którą dobrze znamy, ale której jakoś nie potrafimy sobie przyswoić. Dziwne wino (1976) mówi nam, i to w sposób raczej prosty, że ten – właśnie ten – świat jest najlepszym z możliwych. Nie znajdziecie w tych utworach poczucia pustki ani śladów starannego doboru słów, mającego wzbudzić fałszywe samozadowolenie lub stępić świadomość monotonią. To czysta pasja: zapalczywa i wściekła, rozpaczliwa i dociekająca, i zawsze poszukująca Prawdy. A jeśli poszukiwanie to może kogoś doprowadzić do białej gorączki… cóż, niech i tak będzie.

„Jestem ujadającym pieskiem o paskudnych drobnych kłach. Mylę się równie często jak wy, równie często robię głupoty, nie rzadziej niż wy daję się skaptować i grzeszę naiwnością. Ale nie rezygnuję. Tak samo jak wy”. Ominous Remarks for Late in the Evening, wprowadzenie do zbioru felietonów Ciętość mojego głosu, Donning, 1985

WSZYSTKIEGO NAJGORSZEGO Z ALABAMY Kolejny zapisek z czyśćca Czwartek, dwudziesty piąty marca tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego piątego roku. Przechadzka krainą ślepców. Montgomery w stanie Alabama, cuchnące ciepłem własnego rozkładu, kiszące się w zapamiętałości będącej spadkiem po dwustu latach morderstw, bigoterii i moralnej nędzy, z zawsze gotowymi niewidzialnymi artefaktami swej zakapturzonej arystokracji: konopnym stryczkiem, śrutówką kaliber dwanaście, plugawymi toaletami spod znaku „oddzielne, lecz równe”, elektrycznym pastuchem, zabójczymi przyczepami kempingowymi nocą i czekiem z wypłatą za dnia. Wszystko przygotowane, tylko wyglądać obcych. Dwudziesty piąty marca. Pięćdziesiąt tysięcy ludzi, śpiewając, przemierza wypełnione czerwonym błockiem drogi Alabamy, a obcy przybyli po to, by uświadomić sfiksowanym bigotom, że wojna secesyjna skończyła się dawno temu, że podzielony dom musi wkrótce runąć, że plama zła, którą stała się Alabama, w Stanach Zjednoczonych dłużej tolerowana nie będzie. Marsz Wolności w Montgomery w stanie Alabama. Relacja stronnicza. Walcie się, jeśli z nami nie maszerowaliście! Gdzieś w tym wszystkim z pewnością kryją się szlachetne motywy. To tylko mnie żadne nie przychodzą do głowy. Ale jakkolwiek spojrzeć, nadszedł czas, by ruszyć w drogę. By powstrzymać cały ten retoryczny liberalizm, górnolotne gdakanie o potwornych zbrodniach i paskudnych warunkach życia. Nadszedł czas działania. Czas spłacenia pewnych zobowiązań. Czas na mea culpa, a niewinnych nie było. Więc poszedłem. Pośród tysięcy, które nadciągnęły z całego kraju, z całego świata. Obecny był każdy stan: Nowy Meksyk, Indiana, Nowy Jork, Floryda, Ohio. Przyzwoici mężczyźni i porządne kobiety z Hawajów, Francji,

Londynu, Alaski. Ślepiec, który przyszedł z Georgii. Okutana futrami bogata matrona z Beverly Hills. Jednonogi bohater, który przemaszerował z pierwszymi trzystoma całą drogę z Selmy, gdzie ludzie ginęli dosłownie kilka dni wcześniej, aż do Montgomery, gdzie nędzny rasista na znak protestu wywiesił flagę Konfederacji i schował się za zatrzaśniętymi drzwiami. Tym razem nie byliśmy sami. Tym razem przemówił Wielki Biały Ojciec z Wielkiego Białego Domu. Zwołał wspólne posiedzenie Kongresu – przeważnie zarezerwowane na wypadek stanu zagrożenia narodowego lub prezydenckich orędzi dotyczących sytuacji państwa – i wygarnął wszystko w naszym imieniu. Nieco za późno, nieco powoli, ale koniec końców to powiedział, sprawdził blef Wallace’a. „Nadeszła pora sprawiedliwości – oznajmił Lyndon B. Johnson. – Żadna siła jej nie cofnie”. Nareszcie, i niech każdy nabity ultrakonserwatywny kark z Alabamy dosłyszy i uwierzy: płyniemy z falą historii. Już za kilka godzin fala ta nadciągnie pod postacią pięćdziesięciomilowego marszu z Selmy do Montgomery i obmyje oblicze Alabamy, a Lyndon Johnson wyjaśnił dlaczego: „Choćbyśmy pokonali wszystkich wrogów, podwoili nasze bogactwo i podbili gwiazdy, jeśli w tej kwestii pozostaniemy nierówni, będzie to oznaczało, że polegliśmy jako społeczeństwo i jako naród”. Przemawiał przez czterdzieści pięć minut, a w tym czasie trzydzieści dziewięć razy przerywały mu owacje na stojąco. „Nasza sprawa przeważy” – zapewnił wiwatujących. Ale były to tylko słowa. Wzlatywały w powietrze wiele razy wcześniej, mimo to wielebny James J. Reeb zginął pod pałkami zbirów nazywanych policjantami. Słowa popłynęły, mimo to trzech aktywistów ruchu na rzecz praw obywatelskich znaleziono zakopanych dwadzieścia jeden stóp pod tamą na Missisipi (sic!). Słowa niosły się na wietrze jak gołębie, a w zamachu bombowym w szkółce niedzielnej w Birmingham zginęły dzieci. Nawet po marszu, po tych wszystkich słowach, słowach, słowach, na tej samej drodze między Selmą a Montgomery bezrozumnie zastrzelono mieszkankę Detroit. Viola Liuzzo stała się kolejnymi opatrzonymi numerem zwłokami. Niech ich piekło pochłonie! Niech diabli porwą ich pokręcone, zacofane, wypaczone mózgi, ich przegniłe amoralne poglądy, całe te zapamiętałe i odrażające sobowtóry oddziałów szturmowych Hitlera! Nawet po tym, jak ujrzeli pięćdziesięciotysięczny tłum mężczyzn i kobiet gromadzący się w ścieku, który nazywają stanem, przybyłych, by własnymi ciałami i własnym czasem błagalnie

wstawić się za tamtymi, nawet wtedy, po wszystkich tych słowach, zabili ponownie. I jeszcze raz. I wydawało się, że nie będzie temu końca, dopóki nad głową człowieka nie zamknie się czas i ludzi już nie będzie, przepadną w oceanie zapomnienia, gdzie nie ma białych, nie ma czarnych, gdzie w ogóle nie ma ludzkości!!! Całe to gadanie o człowieku i – podczas tego marszu – tyle gadania o Bogu. Ale gdzie był Bóg, kiedy potrzebowały go dziewczynki ze szkółki niedzielnej w Birmingham? Kiedy potrzebował go wielebny Reeb? Albo pani Liuzzo? Albo wszyscy ci bezimienni, przez nikogo niepamiętani czarnoskórzy, których palono, wieszano na sznurach, kalano brzytwą, nożem i bronią palną? Gdzież podziewa się Bóg, który pozwala, by ziemią władała nienawiść? Nie potrafię mówić o Bogu. Potrafię mówić wyłącznie o człowieku. Bo na tym marszu do Montgomery widziałem tylko człowieka w jego największej szlachetności i najgorszej zwyrodniałości. Jeśli szukacie konkretów, jeśli trzeba wam tła, jeśli pragniecie historii, wszystko zostało utrwalone. To – niech ich piekło pochłonie! – jest relacja osobista. Samoloty wystartowały z Burbank. Trzy, z lotniska Lockheed, na którym Bogart w Casablance żegnał się z Ingrid Bergman. Trzy setki duchownych, studentów, aktorów, gospodyń domowych, sprzedawców, pisarzy, kierowców ciężarówek i poetów. Z początku uważano, że jeden samolot wystarczy, ale na dwa dni przed planowanym odlotem musieli podstawić kolejny, a wcześniej tego czwartku – trzeci. A i tak wielu odesłano z kwitkiem. Poczekalnia zmieniła się w dom wariatów, ludzie cisnęli się ku stanowisku odprawy: „Nie zostawiajcie mnie!”. Czemu tak zawzięcie walczyli, by znaleźć się na pokładzie? Czemu nie skorzystali z tej dogodnej wymówki, by uniknąć ewentualnego niebezpieczeństwa? Mężczyźni i kobiety, którzy, gdyby mieli wybór, ochoczo wróciliby do domowych pieleszy albo poszli na dyskotekę. Mimo to walczyli i przepychali się, by wydać własne pieniądze na lot. Byłem pośród nich. Nie znam odpowiedzi na to pytanie. A jednak w samolocie, ściśnięty między zupełnie obcymi – choć jednoczyła nas wspólna sprawa – ludźmi, poczułem się wyobcowany. Napadła mnie nagle dziwna i budząca lęk myśl. Wszyscy oni razem, lecący tym rejsem ku braterstwu… Co, jeśli się rozbijemy albo zostaniemy gdzieś tam odcięci od świata bez jakiejkolwiek żywności, nie licząc tego, co zapakowaliśmy do plecaków? Czy nie zaczniemy okładać pięściami tego oto eleganckiego czarnoskórego dżentelmena, który zabrał ze sobą torebkę owoców? Co wtedy zostanie z całego naszego

braterstwa? I pojąłem: rozgorączkowanie przy stanowiskach odprawy pasażerów, rozpychanie się na chama, zaganianie nas wszystkich razem… T o było rzeczywiste! T o było społeczeństwo. To, ku czemu lecieliśmy, milczący i sobie nieznani… w co wierzyliśmy… co chcieliśmy zrobić… to było i d e ą. Przerażająco, acz nieuchronnie nie istniało. A ja zrozumiałem, naprawdę zrozumiałem, że ludzie ci nie musieli się lubić ani tym bardziej kochać – wszyscy byli obcymi dążącymi ku marzeniu. Tyle że marzeń nie sposób zaludnić. Bytowanie znane jest jedynie surowej rzeczywistości. I poczułem się sam. Bo to tam, w dole, w Montgomery w stanie Alabama, była rzeczywistość. A my mieliśmy marzenie i fakt, że nie istniało, wypełnił mnie strachem. Mieszkańcy tego stanu przebywali tam cały – c a ł y – czas, nie dobę czy tydzień, by wrócić potem na bezpieczne wzgórza Hollywood. Ochłodłem na myśl, że właśnie zamierzamy najechać ich rzeczywistość. Mieliśmy się spotkać z pierwszymi trzystoma, którzy przeszli autostradą osiemdziesiąt cały pięćdziesięciomilowy etap z Selmy. Wszyscy przybysze z każdej strony kraju, którzy wzięli udział w marszu i dotarli do tego miejsca, mieli się zgromadzić trzy mile poza granicami miasta, w City of St. Jude, szkole i szpitalu w jednym. Z początku na jego widok przeniknął mnie zimny dreszcz, bo z pewnością coś podobnego musiało objawić się oczom skazańców Europy, gdy po raz pierwszy zobaczyli Dachau lub Buchenwald. Przed wysokim ogrodzeniem z siatki drucianej co pięćdziesiąt stóp w pozycji na spocznij stali członkowie sfederowanej Gwardii Narodowej Alabamy (Południowa [Trzydziesta Pierwsza] Dywizja). A strefa biwakowa za ogrodzeniem wydawała się jakby… nie taka. Grunt porastały wielkie ludzkie kępy, po dwie, trzy setki głów w grupie, obdarte, niezorganizowane. Wszędzie zalegało błoto. Gęste, wciągające czerwone błoto Alabamy, ubite na śmietanę przez tysiące stóp, nieustannie chodzących po nim od wczoraj. Był to obóz koncentracyjny. Ci żołnierze nie stali zwróceni na zewnątrz, żeby chronić ludzi zebranych w środku… Gdy już znaleźliśmy się wewnątrz, chciałem uzyskać od mundurowych odpowiedzi na dwa pytania. Udałem się do pustego rogu, daleko od wszystkich oczekujących, i zbliżyłem do trzyosobowej grupki. Dwóch odeszło. – W jakich odstępach ustawili was wokół ogrodzenia? – zapytałem. – Ja tam nie wiem.

– Jesteście częścią sfederowanej Gwardii Alabamy? – Ja tam nie wiem. Następnie on też się oddalił. Spoglądałem za nim. Boże, chroń nas przed tymi, którzy robią coś tylko dlatego, że tak im rozkazano, choć głęboko tym gardzą. Później jeszcze wyraźniej miałem zrozumieć lęk i grozę, które budzili we mnie ci południowcy wprasowani w służbę nienawiści, bo to z ich powodu doszło do jedynej znanej mi chwili prawdziwego niebezpieczeństwa. O dziewiątej rano mieliśmy rozpocząć co najmniej trzymilowy marsz do Montgomery i siedziby władz stanowych. Wyruszyliśmy dopiero o jedenastej. Gdy ustawieni w długie szeregi, po ośmioro obok siebie, czekaliśmy w błocie, rozpadało się. Mokliśmy w kapuśniaczku, pojawiły się parasolki oraz podniszczone płaszcze przeciwdeszczowe upchane w plecakach i zrolowanych posłaniach. Nagle zaczął ryczeć megafon zamocowany na pobliskim samochodzie… To murzyński komik prezentował marne parodie… I nie zamierzał skończyć… Tylko wciąż naśladował Wallace’a, Roosevelta, Ralpha Bunche’a, Lyndona Johnsona, doktora Paula Tillicha i co kilka numerów wplatał warkliwe uwagi, jakim to „białas” był skurkowańcem. Akcja bez najmniejszego wyczucia czasu, w złym guście. Wszyscyśmy się tu zjawili, by zrobić, co w naszej mocy, by służyć, by zaofiarować się bez zwykłej dla białego człowieka skłonności do rządzenia się. Staliśmy tak, komik ku nam chrypiał, aż wreszcie rozeszły się pomruki, że może lepiej pomaszerować nie na siedzibę władz stanu, ale na auto z megafonem. Potem pierwszych trzystu w pomarańczowych odblaskowych kurtkach robotników drogowych i z flagami narodowymi ruszyło, a my, rozradowani samym aktem chodzenia, podążyliśmy za nimi. Fala za falą, szereg za szeregiem, dzieci trzymające się za ręce, kobiety wciąż niosące jedzenie w torbach z szarego papieru, ludzie czarni i ludzie biali, wszystkie te zęby i łyskające oczy, pochód kierujący się ku Autostradzie Jeffersona Davisa. Intonowano sporadyczne pieśni. Byliśmy na nogach już od czterech godzin. Jednonogi Jim Letherer z Saginaw w stanie Michigan maszerował przede mną, wspierając się na kulach i szczerząc zęby w uśmiechu. Grupa nastolatków z Montgomery podczepiła się pod nas, gromadkę przybyszów z Los Angeles, i podczas marszu po raz pierwszy usłyszeliśmy ich piosenki: W głębi serca wiesz, Że się mylisz… W głębi serca wiesz,

Że się mylisz… W głębi serca wiesz, Że się mylisz… Ty z Montgomery w A-la-bamie!25 Następny w kolejce był zaśpiew, przy którym można by tańczyć jerka. Zaśpiew dziwny i żądający: hoop-de-hoop… hoop-de-hoop… hoop-de-hoop… A po nim złowieszcze, nasycone groźbą wyzwanie: uh, uh, uh, uh, uh. Była to stara pieśń łamistrajków, ostrzegająca i strasząca. Nadchodzimy. Czekamy na was. Tylko pragniemy, byście czegoś spróbowali… no, dalej… wyciągajcie te pałki i pastuchy elektryczne, zobaczymy, kto tym razem skończy z rozwaloną czaszką, hoop-dehoop, hoop-de-hoop, uh, uh, uh, uh, uh. Autostradą osiemdziesiąt marsz dotarł do sektora czarnych. Wyobraźcie sobie wszystkie oklepane przedstawienia ubóstwa i smutku, namoczcie je w kotle swej pracującej na maksymalnych obrotach wyobraźni, a i tak nie dorównają rzeczywistej nędzy, w której żyli czarnoskórzy mężczyźni i kobiety z Montgomery w Alabamie. Domy, które nigdy nie widziały farby, stare, postawione bez fundamentów chaty z desek, w których podczas zamiatania szufelka jest zbędna, bo brud wypada przez szczeliny w podłodze. Gdzie tapety robiono z gazet, a stojąc w takiej ruderze, człowiek czuł świszczący chłodem marcowy wiatr. Niewielu tam było otyłych. Najmniejszego śladu ukochanego przez bigotów banału: „Może i żyją w brudzie, ale wszyscy jeżdżą wielkimi cadillacami”. Żadnych cadillaców. Byli za to zasuszeni staruszkowie, siedzący na schodkach ganków w czystych, choć znoszonych ubraniach. Były za to maleńkie dzieci z głowami ciasno okręconymi jedwabnymi pończochami, żeby „skrętki się uleżały”. Były za to zapaskudzone otwarte kanały przed każdym domem, bo samorząd terytorialny nie widział potrzeby zadbania o należyte odprowadzanie ścieków. Była za to wstrząsająco nieadekwatna infrastruktura handlowa – sklepiki z nieuniknionymi reklamami Coca-Coli, na których pod logo widniało: „Spożywczak u Johna”. Reklamy Coca-Coli – jedyne czyste i wyglądające na nowe elementy tego sektora. Boże, błogosław amerykański przemysł, wszechobecną miłość do korporacji! Widok na skraju drogi: dziesięcioro starannie wymytych malutkich brzdąców klaskało w rączki i śpiewało cichutkimi ptasimi głosami, a liczący z dziesięć tysięcy lat stary Murzyn o lasce wiódł ich przez takty We Shall Overcome. Na żadnej buzi nie malował się uśmiech.

W uśmiechaniu się celowała jedynie kolumna marszowa. Murzyni na poboczach, przerażeni, że za przyłączenie się zostaną spaleni żywcem, powieszeni albo wyrzuceni z pracy (kolejne dni wykazały zresztą, że przewidywania te były trafne), przyglądali się w milczeniu. Z ganków i chodników – eufemizm na spękane kawałki bladych kamieni – wpatrywali się w nieskończoną rzekę człowieczeństwa, przybyłą, by zaprzysiąc oddanie ich sprawie. A gdy mijały ich skandujące, rozśpiewane masy, w nieoczekiwanym porywie przez chwilę klaskali lub włączali się w pieśń, a potem pojmowali, że zagnieździł się między nimi wszystkowidzący strach, i na powrót cichli. Było to upiorne i było to tragiczne. Bezzębna staruszka w uniesieniu biegła wzdłuż kolumny, szczebiocząc radośnie. Uczepiła się mnie, usiłowała wyciągnąć z szeregu, uściskać, a wszystko to z najczystszej radości, że istniejemy, że tu jesteśmy. – Pójdź z nami, mateńko! Śmiało, miejsca jest dość! – zawołał Paul Robbins, fotograf, który wraz ze mną przyleciał do Alabamy. Wszyscy się roześmiali, rozpląsali, a ona z dziecięcym zapamiętaniem klaskała pomarszczonymi dłońmi. Minęliśmy ją, ona zaś uśmiechała się szczerbatymi ustami do innych, którzy użyczyli jej słonecznego blasku. Maszerująca obok mnie licealistka z Montgomery wskazała przeznaczony na działalność komercyjną budynek z szyldem „LAICOS CLUB”. – Tam chodzimy bawić się przy muzyce – powiedziała. To zwykłe stwierdzenie faktu przepełnione było nienawiścią. Nie mieli innego miejsca, do którego wolno im było chodzić. Brodząc w czerwonym błocie, skręciliśmy za róg i nagle nawierzchnia się polepszyła. Biała dzielnica niższej klasy średniej. Zauważalne przejście z Czarnuchowa do Wólki Białej Biedoty. Zrobiliśmy jedynie kulturowy półkrok z haniebnego getta, ale to tutaj spotkaliśmy się z najbardziej nienawistnym nastawieniem. [Gdy podczas pobytu w wojsku stacjonowałem w Georgii, któregoś razu pewien tępy jak but starszy szeregowy, rasowy przedstawiciel białej hołoty, był łaskaw coś mi wytłumaczyć. „Jestem biedakiem – oznajmił. – Takim prawdziwym, biedniejszych nie znajdziesz. Nie mam wykształcenia, w domu mogę se co najwyżej pociupciać i się zestarzeć. Jestem zerem, stary, skończone ze mnie zero. Normalnie dno. Ale jest coś, od czego jestem lepszy. Stoję wyżej od czarnucha i tak zamierzam trzymać”. Streszczone w pigułce argumenty obrońców uprawnień stanów południowych przeciw prawom obywatelskim]. Na ganku: mąż i żona sączący herbatę, błogo nieświadomi marszu wolności. Ich

świat – tam w górze. A na dole, na tamtej szosie, nie działo się n i c. W Alabamie nic się nie dzieje, głosił facet z telewizji poprzedniej niedzieli. Nic a nic, pszepaństwa. Więc co, do licha, jego zdaniem wyprawiało się na tej drodze? Inwazja szarańczy? Obok – szkoła dla czarnych. W oknach wiszą dzieci, pokrzykują z entuzjazmem, nakłaniają, byśmy szli dalej, nauczyciele machają rękami, płacząc z radości: dajcie im popalić! Nazwa placówki krzykliwymi literami: „SZKOŁA NIEKOCHANYCH”. No tak. Za róg. Na werandzie pensjonatu rozgęgane stadko białych kobiet z klasy średniej. Kwiat kobiecości Południa. – Czarnucholuby! – krzyknęła blond hetera. – Skurwy… – Słowo rozpłynęło się w zaśpiewie czarnoskórych demonstrantów „z niższej warstwy społecznej”: „Powiedzcie George’owi Wallace’owi, powiedzcie George’owi Wallace’owi, powiedzcie Geor​ge’owi Wallace’owi, że nikt mnie nie zawróci…”. Trzecią kobietę do tego stopnia przepajały nienawiść i kipiąca niewysławialność pragnienia, by ujrzeć nas wszystkich martwych, zwłoki porozrzucane od krańca do krańca autostrady osiemdziesiąt, że stać ją było jedynie na wystawienie ku nam tylnej strony, pokręcenie nią i udanie, że puszcza wiatry. – Prezentuje pani jedną wielką klasę, madame! – zawołałem. – K-L-A-S-E-M – przeliterowałem. I minęliśmy ją. Wystraszeni? Nie, jeszcze nie wtedy. Potrzebowałem szklanki wody. Wyjrzało słońce i zrobiło się upalnie. – Jezu, ależ napiłbym się wody – wymamrotałem. – To czemu nie wejdziesz na tę werandę i nie poprosisz białych? – zadrwił jeden młodziak, student z Tuskegee. Odpowiedziałem mu szerokim uśmiechem. – A nie ściągnie to kłopotów na marsz? Pokręcił głową. – Na marsz nie. Na ciebie tak. Złamałem szyk, a ci idący najbliżej przekazywali dalej wiadomość: białasek wybiera się poprosić o szklankie wody. Jasne, już go częstują. Kolumna za mną zwolniła i wyhamowała, klinując się, gdy wszyscy obserwowali, wyczekiwali scysji, a może nawet na nią liczyli. W głębi ulicy na werandzie panie „z klasom” przechyliły się przez barierkę, ciekawe, co też się dzieje. Potruchtałem do frontowych schodków pensjonatu. Na fotelach siedziały

trzy kobiety. – Najmocniej panią przepraszam – odezwałem się do tej grubej – czy mógłbym prosić o szklankę wody? Patrzyła na mnie bez śladu zrozumienia w oczach. Czego ten żydowski komunista z Północy od niej chce? Nie odpowiedziała. Może nie była w stanie? – Mógłbym panią prosić o szklankę wody? – powtórzyłem. Ruda obok niej się nachyliła. – Mówi, że chciałby szklankę wody. I że prosi. Gruba podźwignęła się z fotela i zniknęła za drzwiami opatrzonymi siatką przeciw owadom. Ruda się do mnie zbliżyła. – My tutaj nie jesteśmy tacy źli, jak usiłują wam wmówić – powiedziała i wydawała się tym bezgranicznie, szczerze zasmucona. – Nie tacy źli jak kto, proszę pani? – zapytałem, zgrywając się na słodkie pacholę. – No, jak… wiesz… tamci inni… Jak wam wmawiają. – Kto wmawia, proszę pani? – Przecież wiesz. Aż tacy źli nie jesteśmy, z ręką na sercu. – Tak jest, proszę pani. – Uśmiechnąłem się do niej. – Ale niektórzy z was są, a jeśli będziecie siedzieć bezczynnie i pozwolicie im doprowadzić do ruiny wasz uroczy stan, będziecie tak samo winni jak oni. Przyjechałem, proszę pani, aż z Hollywood tylko po to, żeby jakoś pomóc. Gapiła się na mnie. Wypowiedziałem magiczne słowo: Holly​wood. To znaczy, że nie byłem komunistą. Może żydowskim wielbicielem czarnuchów, ale nie komunistą. I miałem takie d o b r e maniery, i z pewnością nie byłem bitnikiem. Gruba nadeszła z wodą. Pociągnąłem długi serdeczny łyk ze szklanki i zwróciłem ją. – Najmocniej szanownej pani dziękuję – uśmiechnąłem się, prezentując dołeczek na lewym policzku. – Nie zapomnij im tylko powiedzieć, że dałyśmy ci wodę – odrzekła z uśmiechem rudowłosa, jakby to załatwiało sprawę. „A co, gdybym był czarny?” – pomyślałem. Nie wymówiłem tego na głos, bo plan zakładał uświadomienie im, że można inaczej, a nie zrażanie ich. Długimi krokami wróciłem do szeregu maszerujących, włączyłem się weń, demonstracja wznowiła pochód, a ja przekazałem to, co mi powiedziano. Oni tutaj nie są tacy źli. Murzyński student zwrócił ku mnie tchnące jadem i prawdą spojrzenie. – Nie daj się nabrać na to ich „gra i buczy” – ostrzegł. Hoop-de-hoop. Uh. Uh. Uh. Uh.

Skręciliśmy w główną ulicę miasta. Dexter Street. Obok – hotel Jeffa Davisa. Biali zapełniali każdy krawężnik, a ultrakonserwatywne karki w dżinsach i białych koszulach pokazywały nam środkowe palce. – I gdzie tak ci doskwiera ten brak wolności, chłopczyku? – zaszemrał jeden z ubocza. – W Nowym Jorku? W Filadelfii? W Chicago? Uśmiechnąłem się do niego: wal się, koleś. Mijamy kino Paramount. Szczęśliwa dziewczyna z Elvisem Presleyem. – Nie jest nasze – oznajmiła czarnoskóra licealistka. Moje serce skuł lód. Jak łatwo zapomnieć… Mijamy tani sklep wielobranżowy sieci J.J. Newberry. Na piętrze siedzibę miała Rada Obywatelska Montgomery. Jej członkowie wywiesili za okno olbrzymi plakat. Przedstawiał Martina Luthera Kinga w towarzystwie kilku osób, a napis głosił: „MARTIN LUTHER KING/KOMUNISTA!”. Hoop-de-hoop. Hoop-de-hoop. Biała kelnerka przyglądała mi się przez okno restauracji. Uśmiechnąłem się do niej, puściłem oczko. Odpowiedziała szerokim uśmiechem. Flirtowaliśmy. Gdyby naszła mnie chęć, żeby zatrzymać się tu na kilka dni, mógłbym szerzyć ewangelię, przyczynić się do pomnożenia lokalnej społeczności, pociągnąć tę barkę, podźwignąć tę belę. Okno na piętrze filii Pontiaca. Mężczyzna w szarym garniturze. – Wracajcie, skądeście przyszli, skurkowane czarnolubne psie syny…! Wy cholerne… – Ach, ta południowa gościnność. Dzieciaki z tyłu zaczęły śpiewać pieśń wolności na melodię wręcz stworzoną do jerka. Na Dexter Street zaczęło się tańcowanie. I kolejny taniec: twine. I trzeci: shotgun. O, tak! Ostatni etap. Gdy zeszliśmy ze wzgórza wiodącego do końca placu i do siedziby władz, ktoś krzyknął, wskazując palcem. Na szczyt budynku, który był naszym celem. Brakowało flagi narodowej. Powiewała flaga stanu Alabama – dwa krzyżujące się ukośnie czerwone pasy na białym tle. A poniżej symbole sztandaru Konfederacji. Gubernatorze, gubernatorze George, czym karmi się buta twa? Dwururki szczekiem, pętlą na drzewie – amerykańskiej dumy smak! Wysłuchaliśmy przemówień. Wszystkich. Monotonnie brzęczały godzinami i – mówiąc żargonem show-biznesu – straciły publiczność. Ale to nie miało znaczenia, zostaliśmy do końca. Równie dobrze mogliby recytować Dżabbersmoka. Aż Jimmy Baldwin zapowiedział Kinga. Baldwin uczył się kiedyś

na kaznodzieję. Dało się zauważyć. Gdy Szadrach i jego pobratymcy po raz kolejny przepadli w ognistym piecu, z żaru wyłonił się Martin Luther King, który powiedział wszystko, co było do powiedzenia. Staliśmy tam, osunęliśmy się tam na ziemię, pokładliśmy się tam całymi miriadami, podczas gdy wojskowi strzelcy wyborowi przypatrywali się nam z dachów… ustawcie karabin maszynowy wysoko na Montgomery Safety Building, kolejny na dachu biurowca naprzeciwko, trzecie stanowisko, składające się z dwóch karabinów rażących ogniem krzyżowym, urządzimy w gmachu władz stanowych, a wy po prostu rozpylajcie, sunąc lufami, to skąpiemy tych czarnucholubnych sukinsynów w ich własnej krwi od krawężnika do krawężnika …a Al Lingo, szef zbirów Wallace’a, incognito kręcił się w tłumie. Gdyby gubernator zapragnął urządzić powtórkę masakry w Sharpeville, byliśmy wystawieni jak na strzelnicy. Dochodził do tego fakt, że „ochraniający nas” żołnierze Gwardii Narodowej Alabamy (z flagą macierzystego stanu wyszytą na sercu nad emblematem Armii Stanów Zjednoczonych) zwróceni byli twarzami w naszą stronę, nie na zewnątrz. Na pewno ochrona? Przypis: Uważam, że zmobilizowanie Południowej Dywizji było elementem przemyślanej strategii. Czy jako podprogowe wymierzenie kary – konieczność pilnowania tych samych ludzi, którzy zagrażali stylowi ich życia – czy jako ostrzeżenie, że głęboko pod mundurami khaki nawet wojskowi pozostawali chłopcami Wallace’a. Jakkolwiek było, niech niniejszym zostanie odnotowane, że każdy z nich miał świdrujące spojrzenie, bestialski wyraz twarzy, szeroki kark i każdemu od powstrzymywanej furii dygotały mięśnie szczęki, gdy King roznosił na strzępy bigoterię Alabamy. I te śpiewy… Boże mój, te śpiewy! Pięćdziesięciotysięczny tłum pod przewodnictwem Belafonte’a. George zadekował się w siedzibie władz stanu i wyglądał stamtąd przez żaluzje. Ciekawe, czy gubernator George miał z tego taką samą rozrywkę, jakiej dostarczali mu czarniawi śpiewający pod księżycem i łkający w ciemności? Usłyszałem, jak za mną, wewnątrz barykady z drewnianych kozłów, stary Murzyn rozmawia ze swoją żoną: – Już nigdy nie będzie tu tak samo – stwierdził. Jego żona pokręciła głową. – Przecież nie wezmą ogonów pod siebie. – Słowa gorzkiej prawdy w samym środku marzenia. Wzruszył ramionami i spokojnie powtórzył:

– Mimo to już nigdy nie będzie tu tak samo. Wyjąłem z plecaka salami i butelkę wody. Przypomniało mi się, że butelka jest pusta, więc pożyczyłem jedną od Jamesa Goldstone’a, reżysera telewizyjnego, który uznał, że pora spłacić pewne zobowiązania. Pokroiliśmy salami i puściliśmy w obieg. Jeden z murzyńskich dzieciaków wyszczerzył zęby w uśmiechu: – Koszerne? – Jak wylatywaliśmy z Los Angeles, jeszcze takie było – mrugnął do niego Goldstone. Zjedliśmy, po czym zaczęliśmy przekazywać sobie butelkę z wodą. Murzyni nie chcieli pić po białych. Trudno się wyzbyć starych koszmarów. Gdy było po wszystkim, skierowano nas na pusty plac, skąd miały nas zabrać autobusy i odstawić na lotnisko w Montgomery, na lot powrotny do domu. Chciałem kilka dni zostać, by przyjrzeć się pokłosiu, ale wszystkich nas błagano, żebyśmy już skończyli, i to jak najszybciej. Kto wie, czy nie dotarły do nich wieści, że może nas spotkać los Violi Liuzzo lub coś w tym rodzaju. Długo, bardzo długo czekaliśmy na pustym placu, a było nas ponad trzy setki. Autobusy nie nadjeżdżały. Za plecami przez cały czas mieliśmy szpaler wojskowych, groźnych, złowrogich. – Napiłbym się coli – powiedziałem do Paula Robbinsa. Dwie przecznice dalej była stacja benzynowa. – Jeezu, nie idźcie tam! – ostrzegł ktoś. Ale z jakichś powodów nie czuliśmy strachu. Ruszyliśmy w drogę. Gdy mijaliśmy linie ochrony wojskowej, rozległo się klikanie odbezpieczanych starych karabinów M-1. Czy te tępe sukinsyny chciały nas przestraszyć? Wiedziałem, że w ich giwerach nie ma nabojów. Nie mieli nawet futerałów na zapasowe magazynki. Tępe sukinsyny. Które mruczały pod wąsem: – Czarnucholub. – Wracaj, skąd przyszedłeś, skurczysynu jeb… Gdy ich mijałem z zamiarem dotarcia do stacji benzynowej, jeden wystąpił z karabinem w pozycji prezentuj broń. – Skąd jesteś, chłopcze? – zapytał ostro. Odpowiedziałem mu lodowatym spojrzeniem. – Z Nowego Jorku. Mam, chłopcze, rangę pułkownika Rezerwy Armii Stanów Zjednoczonych i jeśli nie chcesz, żebym zadzwonił do twojego dowódcy z rozkazem postawienia ci zarzutów za odezwanie się do mnie, to lepiej, żołnierzu, do szeregu wróć! I to w podskokach!

No to wrócił i wymamrotał opryskliwie: – Musicie przejść naokoło. Dotarliśmy na róg. Musiałem skorzystać z toalety. Te dla białych były zajęte, zarówno męskie, jak i damskie. Podszedłem więc do przybytku spod znaku „oddzielne, lecz równe”, przeznaczonego dla KOLOROWYCH. Byłem biały. To też kolor. Właściciel stacji miał zakrzepicę. Kupiliśmy te nasze cole i ruszyliśmy w drogę powrotną. Ulicę zamknęli. Trzeba było dookoła. Trzy przecznice na północ, trzy – na zachód, trzy – na południe. Teraz już czułem strach. Było nas pięciu. Zaczęliśmy wracać tą okrężną drogą, którą wytyczono bez żadnego sensownego powodu. Pozostali znacznie przyspieszyli kroku. Prędzej by mnie szlag trafił, niż pozwoliłbym tym skur… sobą pomiatać. Zwolniłem tempo do spacerowego. – I po co ten pośpiech? – zapytałem Murzyna z grupy. – Bo j a nie mogę spędzić nocy w hotelu Jeffa Davisa – odpowiedział. Celna uwaga. Znacznie przyspieszyłem kroku. Przemykały obok nas samochody osobowe i dostawczaki, z których miotano ku nam wulgarne obelgi: „W nocy się wami zajmiemy, wy bando…”. Na plac wróciliśmy roztrzęsieni. Autobusy nie nadjechały. A potem odwołano żołnierzy. „Ochrona do czasu, aż wszyscy wyjadą z Montgomery”, zapewnił nas rząd. Ale tkwiliśmy tutaj, gdy zapadał zmrok, my – chaotyczne, kłębiące się zbiorowisko uwięzione na pustym placu. I te samochody z karkami w środku, które krążyły, krążyły i krążyły… (Zbieg okoliczności? Paranoja? (Oto czego nie wiedzieliśmy: kierowcy autobusów rzucili pracę. Nie chcieli nas wieźć. Autobus osiadł przy krawężniku, a ulicą akurat szedł młody prezbiteriański duchowny. Drzwi otworzyły się z westchnieniem i wychylił się alabamski bohater. – Spuścim wam w nocy takie manto, że popamiętacie! Skur… piiip! pojeb… piiip! piiip-piiip! piiip! piiip! zgrajo bękartów! Tylko poczekajta! I autobus odbił w dalszą drogę. (A wojsko z niewyjaśnionych powodów odwołano. (Zbieg okoliczności? Paranoja? Możliwe). Zorganizowali trzy pojazdy. Zastępczym kierowcom zaoferowali więcej pieniędzy. Nasze autobusy przybyły. Pognałem do jednego z nich. Bohaterstwo się kończy, gdy w powietrzu wisi zapach smoły. Gdy wracaliśmy na lotnisko, ściśnięci – dzięki Bogu! – wszyscy razem, na szosę

wybiegł mały czarno-biały psiak. Kierowca mógł go wyminąć, nie przetasowując pasażerów. Ale nie zmienił kierunku ani prędkości. Psa rozgniotła lewa przednia opona, miotnęło nim o podwozie i obijał się, obijał i obijał, aż po sam tył pojazdu. Kierowca nawet okiem nie mrugnął. Zerkał tylko na zegarek, by zarejestrować godzinę na potrzeby raportu dla przewoźnika. Była osiemnasta sześć. To jeszcze nie wszystko, o nie. Nie chcieli podstawić rękawa, żebyśmy mogli wsiąść do samolotu. Tkwiliśmy tam godzinami. Znaleźli bombę na pokładzie. Był to dziewięciogodzinny lot powrotny. Viola Liuzzo. Została zabita, gdy spieszyła z Selmy do Montgomery, by ewakuować ludzi pozostawionych własnemu losowi na pustym placu. Było bliżej, niż ośmielam się przyznać. A teraz jest po wszystkim. Odsłużyłem tam dzień, tylko jeden dzień. Żadna wielka sprawa, żaden wyczyn, żadnego dodatkowego odznaczenia. Jeden dzień w krainie, w której pewien czarnoskóry chłopak trafnie wszystko podsumował: – Żyjemy w stanie nieustającej czujności. Nawet w najlepsze dni, te najzwyklejsze, gdy wychodzisz rano z domu, nie wiesz, co się wydarzy. Może jakiś drobiazg, jakiś kark na dopingu, coś nieistotnego, co sprawi, że tego wieczoru już do siebie nie wrócisz. Wracałem do siebie i mogłem myśleć tylko o jednym: „Boże, kochany Boże, błagam, zabierz mnie w cholerę z tej cuchnącej dziury!”. Wciąż tak tam jest. Viola Liuzzo była białą kobietą, trafiła więc na pierwsze strony gazet. Ale czerwone błocko Alabamy skrywa ciała setek bezimiennych czarnych, o których gazety nigdy się nie zająknęły. Nie doczekali się nawet własnych nazwisk na nagrobkach. Pora spłacić zobowiązania? Owszem, moi drodzy, o to właśnie chodzi. Nadszedł czas na mea culpa w tym kraju ślepców – naszym kraju – a przez bardzo długi czas byliśmy tacy ślepi, że może być za późno, byśmy dostrzegli światło. Nie wystarczy powiedzieć: „Och, jacy oni tam, biedule, nieszczęśliwi!”. Nie wystarczy powiedzieć: „Ej, zaraz, w Chicago też zdarzają się zabójstwa, a nawet w nowojorskim metrze”. Nie wystarczy przesłać dolara na Studencki Komitet Koordynacyjny na rzecz Działań bez Użycia Przemocy czy Kongres Równości Rasowej. Wszystko to za mało, gdy cały ten salonowy liberalizm postawimy naprzeciwko ludzkiej krwi, sączącej się w wiejską ziemię Alabamy. To za mało. Fala historii wznosi się coraz wyżej. Nie powstrzymają jej zakapturzeni mordercy, zbyt tchórzliwi, by ujawnić się w świetle dnia. Fala ta – Bogu niech będą

dzięki! – nadciąga, a jeśli ktoś nadstawi ucha, dosłyszy, jak tłucze o skały oraz kruszące się mury rasizmu i zła… Słyszycie? Wsłuchajcie się uważnie. Słyszycie? Hoop-de-hoop. Hoop-de-hoop. Uh. Uh. Uh. Uh. 25 Nawiązanie do sloganu z kampanii prezydenckiej George’a Wallace’a: „In your heart, you know he’s right” („W głębi serca wiesz, że on ma rację”).

MÓJ OJCIEC Nagle, jak z głębi mrocznego snu, dotarło do mnie, że prawie pół życia spędziłem na poszukiwaniu ojca. Nie zrozumcie mnie źle – nie jestem nieślubnym dzieckiem. Urodziłem się o czternastej dwadzieścia dwudziestego siódmego maja tysiąc dziewięćset trzydziestego czwartego roku w Szpitalu Uniwersyteckim w Cleveland w stanie Ohio z ojca Louisa Laverne’a Ellisona i matki Serity Rosenthal Ellison… zatem swojego ojca znam. A na świadectwie urodzenia, które właśnie mam przed sobą, mała rubryka pyta: „Z prawego łoża?” (co jest chyba najbardziej bezdusznie sformułowanym pytaniem, z jakim się zetknąłem). Ale, szczęśliwie dla mojej matki i ku utrapieniu mych biografów, zwięzła odpowiedź tuż obok odgryza się, że tak. Zatem kiedy twierdzę, że połowę swojego dorosłego życia spędziłem na poszukiwaniu ojca, nie mam na myśli sytuacji rodem z twórczości Wiktora Hugo. (Choć teraz, w ślad za tym pierwszym uprzytomnieniem sobie – a jak dziwnie jedno rozbudzone zaciekawienie rykoszetuje w pozostałych stanach świadomości, kolejno! – trudno mi nie zauważyć, że w wielu moich opowiadaniach dzieci z takiego czy innego powodu, w zależności od potrzeb intrygi poszukiwały ojców. Najsilniej ciśnie się na myśl to zatytułowane No Fourth Commandment, opowiadające o dziecku szukającym ojca, którego wprawdzie nigdy nie poznało, ale zamierzało go zabić za zostawienie matki na lodzie. Po publikacji w czasopiśmie sprzedałem je na potrzeby serialu Route 66; facet nazwiskiem Larry Marcus przerobił je na scenariusz telewizyjny, a tytuł zmieniono na A Gift for a Warrior. Odcinek miał premierę osiemnastego stycznia tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego trzeciego roku, niemal co do dnia po roku od mojego przybycia ze wschodu do Los Angeles, a lata później Marcus do spółki z Herbertem Leonardem, producentem Route 66, oparli na tym samym opowiadaniu film Going Home, nie płacąc mi za drugą adaptację, ale to już inna historia – mój prawnik toczy z nimi rozmowy w tej sprawie, wracajmy więc do tematu). Mój ojciec zmarł w roku tysiąc dziewięćset czterdziestym dziewiątym, kiedy miałem piętnaście lat. Przez te lata mieszkałem z nim i matką, choć z przerwami, ale tak naprawdę nie znałem go dobrze, niewiele też o nim wiedziałem. Dopiero

kiedy moja matka poważnie się rozchorowała trzy czy cztery lata temu i była przekonana, że to już koniec, wyjawiła pewne ważkie informacje dotyczące Louisa Laverne’a. Z pewnością byłaby szczęśliwsza, gdybym większości z nich nie ujawniał. To niemądre oczywiście, minęło przecież ponad czterdzieści lat, ale szkielety z szafy najgłośniej grzechoczą w głowach tych, którzy żyją wspomnieniami, a myśli mojej matki krążyły pośród nich. Dziś nawet w przybliżeniu nie było tak ważne jak wszystkie wczoraj z moim ojcem. Zatem nie będę wchodził w okoliczności związane z jego jedenastoletnią praktyką dentystyczną w Cleveland. To opowieść na kiedy indziej, muszą upłynąć długie lata. Zacznijmy od tego, że mój ojciec – tak samo jak ja – był mężczyzną niskim. Jak pamiętam, nawet niższym ode mnie. Do protokołu: mierzę pięć i pół stopy. Był niewiarygodnie łagodny; pamiętam, że raz, kiedy jako dzieciak zrobiłem coś niesamowicie paskudnego, zmuszony był zabrać mnie do piwnicy i złoić mi skórę. Pasem. Zauważcie, proszę, że nie ma w tym wspomnieniu ani krzty urazy. Mój ojciec nie był brutalem, a do kar cielesnych podchodził z zapałem Alberta Schweitzera. Ale wówczas w naszym kraju od ojców oczekiwało się takich rzeczy. „Poczekaj, niech no tylko ojciec wróci!” – wciąż pokrzykiwały matki, ale strach był tylko połowiczny, bo wiedziałem, że mój ojciec po prostu nie potrafi się zdobyć na coś podobnego. Lecz, jak wspomniałem, pewnego razu kara miała być współmierna do zbrodni – może akurat wtedy zepchnąłem Johnny’ego Mummy’ego z dachu garażu, gdy bawiliśmy się w Batmana i Robina – więc tata sprowadził mnie do piwnicy domu na Harmon Drive osiemdziesiąt dziewięć w Painesville w stanie Ohio i spuścił mi niezłe baty. Pieczenie ustąpiło po jakiejś godzinie, ale wspomnienie ćmiącego bólu powracało tygodniami. Ojciec się przez to pochorował. Udawał się na górę i płakał w swojej sypialni. Przez kilka tygodni nie był sobą. Oczywiście wtedy nic z tego nie rozumiałem. Był łagodny i na takiego wyglądał, i cóż, najlepiej potrafię go opisać jako niższą wersję Briana Donlevy’ego. Jeśli już nie czaicie, kim był Brian Donlevy, śledźcie „Late Late Show”. W dzieciństwie ojciec pracował na statkach rzecznych; roznosił pasażerom słodycze. Następnie załapał się do wędrownej trupy, wystawiającej minstrelsy, i śpiewał w niej. Doprawdy wspaniały głos, także po latach. Miał nawet swoje zdjęcie w zapisie nutowym My Yiddishe Momme, piosenki rozsławionej przez Ala

Jolsona. Utwór napisał kolega taty i zadedykował go jego matce. Nigdy jej nie poznałem. Nie poznałem też nigdy dziadka ze strony ojca. Tata chciał być dentystą i koniec końców otworzył praktykę w Cleve​land. Mniej więcej w czasie ogłoszenia prohibicji. Jak słyszałem, okazał się takim fenomenalnym fachowcem, że na leczenie schodzili się do niego gangsterzy. Przez jakiś czas po ślubie matka pracowała jako jego recepcjonistka i opowiadała, że gdy przybywali na borowanie i plombowanie, tata się upierał, żeby zdali u niej całe swoje żelastwo. Czasami, mówiła, miała problem z otwarciem szuflady, tyle w niej było broni. Tak czy inaczej, może was zastanawiać, dlaczego piszę o tym tutaj, w felietonie inicjującym nową rubrykę. Cóż, przy pierwszym podejściu chciałem porozmawiać o czymś istotnym, a tego wszystkiego dowiedziałem się zaledwie kilka dni temu, gdy matka przyjechała do mnie z Florydy. Rzadko się widujemy i w zasadzie nigdy nie toczyliśmy poważnych rozmów, ale poruszyła temat ojca – przeważnie to robi – a ja zacząłem wyciągać z niej prawdę. Nie interesowały mnie zwykłe pierdoły, które rodzice wciskają dzieciom, ale to, jaki naprawdę był. Bo widzicie, na dobrą sprawę w niczym, co kiedykolwiek napisałem, nawet nie zająknąłem się o ojcu, a to z tej prostej przyczyny, że człowieka nie znałem. Żyliśmy w tym samym domu, ale byliśmy sobie obcy. Jak gdybyśmy wibrowali na odmiennych płaszczyznach egzystencji, omijając się i przenikając przez siebie niczym cienie. Ale gdy matka dojrzała wreszcie do wyznania, że ojciec siedział w więzieniu, w jakiś przedziwny, pokręcony sposób zacząłem sobie uświadamiać, że niemal przez całe życie poszukiwałem „Doca” Ellisona. Z powodów, których nie wolno mi zdradzić, musiał zamknąć praktykę stomatologiczną. Trwała prohibicja, trwała depresja, a ojciec miał na utrzymaniu moją matkę, moją siostrę i mnie. Wszedł zatem w handel alkoholem. Ten okres w większości pozostaje dla mnie niejasny, ponieważ matka, moje jedyne źródło informacji, postanowiła jak najwięcej wygumkować. Ale z tego, co mi wiadomo, ojciec miał znajomych w Kanadzie i urządzał samochodowe wyprawy po gorzałę przez Buffalo do Toronto. Następnie rozwoził ją po Cincinnati, Cleveland i okolicach. Po pewnym czasie zaczęło nam iść łatwiej i tata zatrudnił jakiegoś nowo poznanego gościa, któremu, jak wcześniej tacie, przestało się powodzić. Pewnej nocy gość nie dał rady uciec przed policją i zatrzymano go za przewóz alkoholu. Tata wziął winę na siebie i pozwolił tamtemu wykręcić się sianem. Jak opowiada mama, facet miał rodzinę, więc cóż… Mój tata był łagodnym człowiekiem.

Poszedł zatem siedzieć. Wedle mojej najlepszej wiedzy wyrok był dosyć surowy, ale ojciec nie odsiedział wszystkiego. (A wiele lat później, kiedy sam trafiłem do więzienia, nie opuszczało mnie zdziwienie, jak zwyczajnie i trzeźwo przyjęła to matka i z jaką znajomością rzeczy wyciągnęła mnie z paki za kaucją. Teraz już rozumiem). Następnie ojciec podjął pracę u wujków w Painesville, w ich sklepie z biżuterią. Byłem wtedy szkrabem i nie miałem pojęcia, co zaszło. Minęły lata i tata uznał, że w jakimś stopniu stał się współwłaścicielem zakładu jubilerskiego – Hughes Jewelry na rogu State i Main w Painesville. Nie przywiązywałem do tego szczególnej wagi, bo byłem zanadto zaabsorbowany walką o własny byt, poza tym nieustannie uciekałem z domu, ale w tysiąc dziewięćset czterdziestym siódmym, gdy wujek Morrie wrócił z wojny, okazało się, że ojciec nie ma n i c z e g o. Zarządzał sklepem, zwabił klientelę i nawiązał przyjaźnie w całym mieście – był jedynym w historii żydowskim członkiem Stowarzyszenia Łosi w Painesville, mieście słynącym z antysemityzmu – ale gdy przyszło co do czego, mój staruszek obudził się z ręką w nocniku. Cóż, sami rozumiecie, byli to bracia matki, więc nie bardzo mógł coś zdziałać. Żydowskie rodziny w ten sposób trzymają się razem. Zatem przed pięćdziesiątką ojciec musiał otworzyć własny sklep. Nie udało mu się pozyskać na Main Street powierzchni handlowej na parterze, zadowolił się więc pomieszczeniem na piętrze i tam urządził punkt sprzedaży, a po godzinach handlował, wykorzystując kontakty osobiste. Była to wykańczająca egzystencja. Samo pieprzone wspinanie się po tych schodach było katorgą. Wznosiły się prawie pionowo, a on musiał je pokonywać dwadzieścia razy dziennie. Cóż, rok później go to zabiło. Pierwszego maja tysiąc dziewięćset czterdziestego dziewiątego roku, w niedzielę, wynurzyłem się z mojego pokoju, udałem się na dół i ujrzałem ojca siedzącego przy kominku na wielkim wyściełanym fotelu. W ustach miał fajkę, a jego stopy okrywało niedzielne wydanie „Cleveland Plain Dealer”. Jeszcze byłem na schodach, gotów poprosić go o część z komiksami, gdy nagle zaczął się dławić. Bezradnie, z jakąś niezależną ode mnie fascynacją patrzyłem, jak kona na moich oczach. Zator tętnicy wieńcowej. W kilka sekund było po wszystkim. Matka popadła w niezgorszy stupor i choć udało nam się przenieść ojca na sofę, ekipa resuscytacyjna przybyła za późno. Już nic nie mogli zrobić. Było po nim w chwili, w której zaczął się dławić.

W ciągu następnych dni poruszałem się jak lunatyk. Pasjonowałem się wówczas baseballem i miałem gładką piłkę tenisową, którą odbijałem w każdym pomieszczeniu. Przez następny miesiąc od rana do wieczora nie robiłem nic, tylko sterczałem pod klonem na trawniku przed domem, rzucałem tą piłką o ścianę i łapałem ją jednopalczastą rękawicą, którą kupił mi tato. Rzucałem, łapałem, rzucałem, łapałem i tak w kółko, i w kółko… Wszyscy w domu musieli przechodzić piekło: odgłos tamtej piłki odskakującej od drewna stale i wciąż, bez końca, aż robiło się zbyt ciemno, żeby ją dostrzec. Niedługo później się stamtąd wyprowadziliśmy, a mnie spadły oceny ze wszystkich przedmiotów, choć dotychczas miałem same celujące. Stałem się trudnym dzieckiem, i to z tych najtrudniejszych. Ale jakoś się poukładało. Od tamtej pory, jak już wiem, szukałem mojego ojca. Usiłowałem odkryć go w tatusiach zastępczych, ale za każdym razem koniec był gorzki. I zawsze chciałem mu powiedzieć tylko jedno: „Hej, tato, byłbyś teraz ze mnie dumny! Wyszedłem na ludzi, jestem dobry w tym, co robię, no i… kocham cię, no i… dlaczego odszedłeś i zostawiłeś mnie samego?”. Kiedy mieszkałem w Cleveland, od czasu do czasu zachodziłem na jego grób, ale przestałem ponad czterdzieści lat temu i nigdy nie powróciłem. Jego tam nie ma.

MOJA MATKA W niedzielę dziesiątego października tysiąc dziewięćset siedemdziesiątego szóstego roku cisnąłem mojej rodzinie w twarz ostateczną zniewagę. Wygłosiłem mowę na pogrzebie mojej matki. Nikt z rodziny więcej się do mnie nie odezwie. Cóż, jakoś to przeżyję. Mówiąc „rodzina”, mam na myśli przede wszystkim tę ze strony matki, czyli Rosenthalów. Na więcej sposobów niż rozum jest gotów bez wysiłku przyswoić, przypominają brutalnych członków klanu Sproulów z najnowszej, znakomitej powieści Jerrolda Mundisa Gerhardt’s Child​ren. Przywodzą mi na myśl pierwsze zdanie z Anny Kareniny Tołstoja: „Wszystkie szczęśliwe rodziny są do siebie podobne, każda nieszczęśliwa rodzina jest nieszczęśliwa na swój sposób”26. A wiodący spośród mitów, pielęgnowanych przez tę akurat nieszczęśliwą rodzinę, głosił, że Harlan, chłopak Serity i Doca, brat Beverly, albo marnie skończy jako trup w jakimś zaułku… albo zgnije ze starości w federalnym zakładzie karnym. Z faktem, że stałem się raczej cenionym pisarzem, a także pierwszym członkiem rodziny – czy to Rosenthalów, czy Ellisonów – wymienionym w Who’s Who in America, nie mogą się pogodzić do dzisiaj. Jestem dla nich niczym łodzik piękny, którego muszla jest wewnątrz podzielona na komory. Przez całe swoje krótkie życie łodzik przemieszcza się z jednej do drugiej, aż wreszcie opuszcza muszlę i zdycha. W ten sposób dosłownie dźwiga swą przeszłość na grzbiecie. Dla rodziny wciąż jestem dziewięcioletnim czartem, który potraktował młotkiem pianino wujka Morriego. (Wprawdzie coś podobnego nie mogło się zdarzyć, bo Morrie nigdy nie miał pianina, ale z ich punktu widzenia w żaden sposób nie deprecjonuje to apokryficznej prawdziwości rodzinnej legendy). Czytającym te słowa taka sytuacja zapewne nie jest obca. Każda rodzina wcześnie wyrabia sobie zdanie na temat dzieci, przez co większość życia upływa nam na reweransach kierowanych ku cieniom, które ani nie dbają o naszą rzeczywistość, ani – tak naprawdę – nie mają nad nią żadnej władzy. Tyczy się to zatem nas wszystkich i nie ma znaczenia, jak poradziliśmy sobie w świecie i jak skutecznie wyrwaliśmy z pajęczyny familijnych relacji. Zatem w ich oczach jestem dziewięcioletnim łodzikiem pięknym, nawet jeśli

uciekłem z domu jako trzynastolatek, dorosłem, a z siostrą przez trzydzieści osiem lat zamieniłem góra kilka słów. Pozostała jednak matka, którą głównie ja utrzymywałem w ostatnich latach jej życia, przejąwszy – gdy tylko pozwoliła mi na to sytuacja finansowa – brzemię dźwigane przez wujka Lew, wujka Morriego oraz Jerolda, męża Beverly. Matka poważnie chorowała od wielu lat. Na mój rozum chciała umrzeć już pierwszego maja tysiąc dziewięćset czterdziestego dziewiątego roku, kiedy to na oczach nas obojga ojca zabił zator tętnicy wieńcowej. Mój tata był dla niej całym światem, radośniejszym aspektem jej osobowości, a ona – właściwie praktycznie, a nie tylko w wyrafinowanym sensie – stała się prawie somnambuliczką. W sierpniu doznała kolejnego z niezliczonych wylewów, po którym nastąpił rozległy zawał serca, i została przewieziona do Miami Heart Institute. Wiedziała, że koniec jest bliski, i podczas rozmowy międzymiastowej dała mi do zrozumienia, że mam wszystko w tych trzech słowach. Leżała więc, pogarszało jej się i pogarszało, i wreszcie, na czterdzieści pięć dni przed tym, zanim zielone piknięcia na monitorze przerodziły się w płaską linię, ze stu dwudziestu funtów schudła do czterdziestu jeden, płuca wypełniły jej się płynem, opuchnięty mózg wykrzywił jej twarz w straszliwym grymasie, w nogach porobiły jej się skrzepy, poziom cukru we krwi wzrósł niewyobrażalnie, stale miała temperaturę powyżej stu dwóch stopni Fahrenheita, straciła wzrok, została sparaliżowana, a tlen nie docierał do mózgu. Cóż za błogosławieństwo, że pogrążona była w głębokiej śpiączce. Nie odzyskała przytomności. Karmili ją dożylnie i monitorowali funkcje życiowe przez półtora miesiąca. Była warzywem, a gdyby kiedyś z tego wyszła, pozostałaby pustą skorupą. Błagałem, żeby ją odłączyli, ale nie chcieli się zgodzić. Najbardziej na świecie bała się, że pewnego dnia skończy w jakimś domu spokojnej starości. Były w jej oczach istnym piekłem, przechowalnią wyrzuconych na śmietnik bliskich, najwyższą apoteozą odtrącenia. Stale prosiła, żeby jej tam nie umieszczać. Niedługo przed jej śmiercią w Miami Heart Institute odbyło się jedno z „walnych zebrań”, na którym zdecydowano, że jej stan jest „stabilny”, no właśnie, a co za tym idzie, wystarczy jej dozór pielęgniarski. Zatem zażyczyli sobie, żebyśmy ją stamtąd zabrali. Sugerowali przeniesienie do domu starców. Użyli innego określenia. Jak zawsze. Ale niczego to nie zmieniało: chodziło o dom starców, czyli piekło. Moja siostra Beverly, która przez ostatnich sześć miesięcy przechodziła z nimi

katorgę, sprzeciwiała się, ale koniec końców zmuszona była znaleźć takie miejsce. W piątek ósmego października tysiąc dziewięćset siedemdziesiątego szóstego roku, kiedy to miała zostać przewieziona karetką z Miami Heart do piekła, matka, mimo że była w głębokiej śpiączce i nie mogła wiedzieć, co zaplanowano dla jej martwej, choć wciąż oddychającej powłoki, o piątej piętnaście nad ranem postanowiła wydać ostatnie tchnienie. W jakiś niewytłumaczalny sposób jestem pewien, że wiedziała. Gdy Jerold, mój szwagier, zadzwonił z wiadomością, że Beverly właśnie poinformowała go o śmierci matki, zapytał, czy zależy mi na jakichś konkretnych ustaleniach dotyczących pochówku. „Wystarczą mi dwa – odpowiedziałem. – Zamknięta trumna i ja wygłaszam mowę pogrzebową”. Od tej chwili aż do niedzielnego nabożeństwa pogrzebowego moja rodzina drżała ze strachu, co takiego powiem. Wiadomo było, że nie darzę klanu szczególną miłością, więc wszyscy truchleli na myśl, że urządzę scenę, że złamię protokół i upokorzę ich na oczach znajomych i pozostałych krewnych. Niewiele ich obchodziło, jakie uczucia żywiłem do matki. Ale jestem pewien, że to norma w każdej rodzinie, po każdym zgonie. Przelot zajął mi całą sobotnią noc i w Cleveland (gdzie przetransportowano ciało matki, żeby mogła spocząć obok ojca) znalazłem się o szóstej trzydzieści rano. Pojechałem do domu Beverly i Jerolda, a gdy szwagier poprosił, żebym dał mu do przeczytania mowę pogrzebową – były to w zasadzie pierwsze słowa, jakimi się do mnie zwrócił, co tylko podkreśla, jak obsesyjnie bali się „postrzelonego” Harlana i jego wyskoków – skłamałem, że niczego nie napisałem, bo ma to być improwizacja, prosto z serca. Zaczęli ściągać krewni i poza wujkiem Lew, który zawsze był najbardziej wyluzowanym i rozsądnym członkiem klanu, okrążali mnie nieufnie, jak gdybym był szakalem gotowym w każdej chwili rzucić im się do gardeł. W domu pogrzebowym odniosłem wrażenie, że równie zaniepokojony moim uczestnictwem w ceremonii był rabin Rosenthal. Trwało właśnie Sukot, żydowskie święto żniw, a od Jom Kippur, święta nad świętami, upłynął zaledwie tydzień. W związku z tym pewne zwyczajowo wygłaszane na pogrzebach mowy nie mogły zostać wygłoszone. Dopuszczano zastępcze słowa, ale nieliczne, jakże nieliczne. Rabin Rosenthal nie jest powiązany z moją rodziną. Fakt, że jego nazwisko brzmi tak samo jak nazwisko panieńskie mojej matki, to zwykły zbieg okoliczności. Coś jak Smith. Albo Jones. Albo Hayakawa. Albo Götz. Albo Piazza. Wspaniały to człowiek ów emerytowany rabin clevelandzkich żydów, donośny i rozpoznawalny

głos w Cleveland Heights i okolicach. Od wielu, wielu lat. Ale mojej matki nie znał. Moja rodzina czuła się zaszczycona, że dokonała sztuki ściągnięcia rabina Rosenthala do odprawienia posługi. Bo myśli takimi kategoriami: dobrze wypaść… zyskać uznanie… przestrzegać form i protokołu. Jak już może się zorientowaliście, nie obchodzą mnie cienie, tylko rzeczywistość. Tak czy inaczej, rabin mnie poinstruował, że na początku przemówi on, a dopiero potem mnie zapowie. Zanim dla uczestników ceremonii otwarto główne pomieszczenie, w którym spoczywała różowa trumna z anodyzowanego aluminium, najbliżsi zmarłej wraz ze swoimi drugimi połowami, dziećmi i wnukami zostali zaprowadzeni do salonu dla rodzin na prawo od sali głównej. Jane Bubis, najlepsza przyjaciółka Beverly, krzątała się tu i tam. Morrie witał się ze starymi kumplami z Cleveland. Ja i mój siostrzeniec Loren upieraliśmy się, że chcemy zobaczyć mamę. Wszyscy nam to odradzali, bo okrutnie wyschła, a lepiej będzie, jeśli „zapamiętamy ją taką, jaka była”. Zawsze każą ci „zapamiętać” kogoś takim, „jakim był”. Zakodujcie sobie ten zwrot w pamięci. Natura zniewagi, jaką wyrządziłem rodzinie, zawiera się w tym, jak bardzo usiłowałem się do tego zalecenia dostosować. Loren i ja nalegaliśmy. To coś nie przypominało mojej matki. Był to manekin zgrabnie przygotowany z myślą o niewielkim gabinecie figur woskowych w jakimś podrzędnym wesołym miasteczku. Nie wątpię, że balsamiści i kosmetyczki sprawili się jak najlepiej, ale nie była to moja matka. Ona już odeszła. Patrzyłem na kogoś obcego. Mimo to się rozpłakałem. Ból ścisnął mi pierś i z trudem łapałem oddech. Ale to nie była moja matka. Ceremonia się rozpoczęła, a kiedy rabin Rosenthal mnie zapowiedział, wszedłem na mównicę, bezsensownie wiodąc dłonią po trumnie, by nawiązać z matką jakiś ostatni kontakt. Wyjąłem z wewnętrznej kieszeni marynarki zapisane kartki i choć wśród zgromadzonych w głównym pomieszczeniu osób nie zapanowało jakieś warte wzmianki poruszenie, dostrzeżona kątem oka nerwowość rodziny usadowionej w bocznej sali pożegnań była doprawdy znacząca: szaleńcze drżenie rybek, które spostrzegły w swej sadzawce drapieżnika. Musicie coś zrozumieć: nigdy nie przyjaźniłem się z moją siostrą. Była ode mnie starsza o osiem lat i zawsze rozpaczała nad tym, kim byłem, czym byłem i co też wyprawiałem. (Od dawna pielęgnowałem w sobie wyobrażenie, że tak naprawdę

jestem dzieckiem Cyganów porwanym z romskiej karawany podczas ataku hordy żydowskich pań uzbrojonych w siatki na zakupy). Beverly jest bez wątpienia godnym szacunku człowiekiem, do granic wypełnionym miłością, wyrozumiałością i współczuciem. Ale choć mnie akurat nigdy nie udało się dostrzec w niej tych wartości, ma wielu oddanych przyjaciół i gdyby krewni ogłosili wybory, które z nas bez lęku przed obciachem można zaprosić na wieczór w kulturalnym towarzystwie, wygrałaby w cuglach. I chociaż czerpali (według mnie) nieco hipokryzyjną dumę z moich dokonań i skromnej sławy, jakiej przysporzyłem rodowi Ellisonów, była to duma na pokaz i nie należy jej mylić z koniecznością faktycznego znalezienia się obok mnie. To też jakoś przeżyję. Gdy ja zacząłem czytać, moja siostra zaczęła się rozklejać. Nie jestem pewien, czy z powodu – jej zdaniem – „niestosowności” tego, co mówiłem, czy przez to, że płakałem i miałem trudności z rozszyfrowaniem słów, czy może załamała się pod ciężarem znoszonych przez sześć tygodni mąk, dość powiedzieć, że zaczęła wić się w uścisku Jerolda i ochrypłym głosem, słyszalnym w całym domu pogrzebowym, wołała do niego: „Niech przestanie, niech już przestanie! Uciszcie go!”. Tuż obok Lisa, jej córka, a moja bratanica, warknęła: „Zamknij się, mamo!”, ale do Beverly to nie dotarło. Manipulowała otoczeniem, a jej szalony brat Harlan odstawiał kolejny ze swoich obrzydliwych numerów, bezczeszcząc pogrzeb matki. Ostatecznie wyprowadzili ją do innego pomieszczenia, skąd wciąż dochodziły jej krzyki. A ja, nie bez trudności, kontynuowałem. Oto co powiedziałem: Moja matka zmarła trzy dni temu. Nazywała się Serita R. Ellison. „R” od Rosenthal, jej panieńskiego nazwiska. Zdradzę wam wszystko, co o niej wiem. Przez całe życie matka opowiedziała mi tylko jeden dowcip. Prawdopodobnie znała ich wiele, ale nie podzieliła się nimi ze mną. Opowiem wam ten jedyny, który od niej usłyszałem. Dwaj Żydzi spotykają się na ulicy w Buffalo w stanie Nowy Jork. Są, zauważcie, spokrewnieni, ale nie za blisko. Taka dziesiąta woda po kisielu. W dodatku Szlomo nie budzi w Herszelu najcieplejszych uczuć, bo szlemiel jeden zawsze usiłuje mu sprzedać jakiś zwariowany wynalazek lub skłonić go do partycypowania w takim czy innym geszefcie. Ale tym razem Herszel, który akurat wychodzi od rzeźnika, zostaje osaczony, a Szlomo mu powiada: „Ach, cóż ja mam dla ciebie za interes!”. Na co Herszel rzecze: „Jeśli jest równie dobry jak poprzedni, to tym razem ręka w rękę zadeklarujemy bankructwo”. Szlomo argumentuje: „Słuchaj, nie możesz tego przepuścić! Prawdziwe złoto!

Pewien mój znajomy ma romans z kobietą, która ma drugiego męża, a brat tego męża poślubił dziewczynę, której ojciec prowadzi interesy z typem, którego syn jest agentem sprzedaży dla cyrków, a ja mogę ci zorganizować za marne trzy tysiące dolarów dorosłego dwutonowego słonia prosto od Ringling Bros. Barnum & Bailey”. No to Herszel patrzy na niego, jakby Szlomo wyhodował sobie drugą głowę, i mówi: „Chyba jesteś niespełna rozumu. Mieszkam na czwartym piętrze w bloku bez windy, mam żonę i czwórkę dzieci, a tak u nas ciasno, że jedno z nich sypia w umywalce. No to co, bałwanie, miałbym robić ze słoniem?”. Na co Szlomo: „Słuchaj, złożę ci ofertę specjalną, ale tylko dlatego, że Gert za ciebie wyszła. Możesz nabyć słonia za dwa tysiące pięćset!”. Herszel zaczyna się wydzierać: „Co z tobą, szmondaku, głuchy jesteś czy co? Mówię ci, że go nie chcę, do niczego nie jest mi potrzebny, nie mam co robić z dwutonowym słoniem czy za dwa tysiące pięćset, czy za ile tam! Jak, do diabła, miałbym go wtaszczyć po schodach? Czym karmić? W czteropokojowym mieszkaniu może człowieka zabić sam żar cielska takiego stworzenia. Daj mi święty spokój, ośle jeden!”. I tak się kłócą, usiłują nawzajem przekonać, Szlomo ciągle obniża cenę, aż wreszcie sięga po ostatnią deskę ratunku i rzuca: „Dobrze, dobrze! Ależ z ciebie mamzer! Chcesz doprowadzić krewniaka do ruiny? Serca nie masz? Niech ci będzie. Ostateczna oferta. Jak dla ciebie… Nie jeden, tylko dwa! Dwa dwutonowe słonie z Ringling Bros. Barnum & Bailey za pięćset dolarów!”. A Herszel wtedy szybciutko: „No i teraz mówisz z sensem!”. Mama śmiała się po opowiedzeniu mi tego dowcipu. Śmiała się bardzo długo i bardzo serdecznie. A ja wraz z nią. Nie dlatego, że żart szczególnie mnie rozbawił, chociaż nie był zły, ale ponieważ ona się śmiała. Rzadko widywałem ją roześmianą. A od maja tysiąc dziewięćset czterdziestego dziewiątego roku nigdy. Od dnia, w którym umarł mój ojciec. Nie sposób mówić o Sericie, nie wspominając przy tym o Docu. Oczywiście nie znałem ich, kiedy byli młodzi i wygłupiali się, jak to młodzi mają w zwyczaju, ale z tego, co usłyszałem od rodziny Rosenthalów, byli kimś w rodzaju skromniejszych żydowskich odpowiedników Scotta Fitzgeralda i Zeldy. Kochali się i we dwoje byli szaleni. Sądzę, że po śmierci ojca życie matki się zatrzymało. Dla niej było to dwadzieścia siedem lat pośród cieni. Po prostu odliczała dni. Czekała, aż dołączy do Doca. Jeśli w śmierci w ogóle jest coś dobrego i jeśli coś choć odrobinę łagodzi mój ból po

odejściu matki, to to, że po dwudziestu siedmiu latach nareszcie dostąpiła tego szczęścia i spotkała się z moim ojcem, by podjąć to, co dwadzieścia siedem lat temu zostało przerwane. Zdradziłbym wam, ile miała lat w momencie śmierci, ale jak wie każdy, kto spędził z nią więcej niż godzinę, prędzej ścierpiałaby wbijanie szpilek pod paznokcie, niż ujawniła swój wiek. Taka już była. Była kobietą dobrą, kobietą porządną, o jak najwłaściwszym podejściu do życia, miała wszystkie cechy rutynowo wyliczane w mowach pogrzebowych. Nie znosiła też sprzeciwu, w jej upór aż trudno uwierzyć, potrafiła być upierdliwa i zdolna do takiej urazy, że Królowa Matka by jej pozazdrościła. Ale – Boże mój – jak harowała na dzieci! Nie pamiętam, żeby nie była zarobiona po uszy. Pracowała u boku taty w zakładzie jubilerskim albo w sklepie charytatywnym organizacji B’nai B’rith, albo gdzie indziej. I nieważne, ile braliśmy, zawsze dostarczała tego, czego było nam trzeba. Pamiętam, jak któregoś dnia, kiedy byłem bardzo mały – przy czym trudno było mnie nazwać najposłuszniejszym chłopakiem na świecie – zrobiłem coś absurdalnego i okropnego, a mama zapowiedziała: „Dostanie ci się, jak ojciec wróci”. Bezdyskusyjnie sobie zasłużyłem. Prawie zawsze miałem coś za uszami. A kiedy tata wrócił z pracy, wykończony i marzący tylko o tym, żeby usiąść i odpocząć, mama wyjaśniła mu, co nabroiłem i dlaczego należy mi się porządne lanie. Musicie wziąć pod uwagę, że moja rodzina nie przepadała za wymierzaniem kar cielesnych. Ale tata zabrał mnie do piwnicy naszego domu na Harmon Drive w Painesville, zdjął pasek i zdrowo się nade mną napracował. Po jakimś czasie wróciłem na górę, ale nigdzie nie widziałem ani mamy, ani taty. Wspiąłem się na piętro i przez zamknięte drzwi do ich sypialni usłyszałem płacz ojca. Cięgi zdruzgotały go o wiele bardziej niż mnie. Mama też płakała. Pocieszała go, tłumaczyła, że nie mógł postąpić inaczej, i nawzajem dodawali sobie otuchy. Niesamowite, jaki ładunek nieszczęść zdolna była udźwignąć rodzina Rosenthalów, a mama była Rosenthalówną od stóp do głów. Bracia i siostry nieustannie zawiązywali sojusze w ciągle nowych permutacjach familijnego równania, w którym mama to sprzymierzała się z Alice i Lew przeciwko Morriemu, to z Morriem i Dorothy przeciw Martinowi, a czasami alianse stawały się tak makiaweliczne, że nie sposób było stwierdzić, kto na kogo i z jakiego powodu się

zezłościł. Ale przez cały czas, nieważne, za jak dotkniętą się uznała, matka była z Rosenthalów, którzy ogniem i siekierą potraktowaliby każdego, przez kogo członkowi ich klanu mógłby spaść choćby jeden włos z głowy. Rosyjska dusza Rosenthalów, tak silna u mojej matki, nie pozwoliła jej zaznać jesienią życia bezgranicznej radości – moja siostrzenica Lisa była chlubnym wyjątkiem, zupełnie nie zachowywały się jak babcia i wnuczka, raczej jak przyjaciółki, kumpele, a wzajemna miłość tak ubogacała ich życie, że śmierć mamy zapewne bardziej zdruzgotała Lisę niż kogokolwiek z nas – mimo to mamie udało się doczekać, aż Beverly znajdzie dobrą partię i urodzi dwoje udanych dzieci, a mnie ostatecznie przestanie grozić spędzenie reszty życia w więzieniu. O tak, to było dla niej najcenniejsze. Chciałbym móc opowiedzieć wam więcej o Sericie Ellison, ale smutna, przykra prawda jest taka, że w tym życiu byliśmy dla siebie cieniami. Nigdy się tak naprawdę nie rozumieliśmy; naszych niespełnionych marzeń, odłożonych na nie wiadomo kiedy nadziei, pragnień, które czyniły nas sobie obcymi. Więc w tych ostatnich chwilach, gdy o niej opowiadam, staram się trzymać najważniejszych wspomnień. A najpełniejszym i najświeższym jej obrazem jest nasza wizyta w New Haven w Connecticut w lutym ubiegłego roku. Zostałem zaproszony, by wygłosić mowę na Uniwersytecie Yale dla Yale Political Union i zabrałem mamę na to prestiżowe wydarzenie. Poczuła się jak dwudziestolatka. Była, jak sama to ujmowała, w siódmym niebie. Jej dziecko przemawia w Yale! Ależ była kweln! Co za naches! Promieniała niczym wszystkie słońca wszechświata. W New Haven intensywnie padał śnieg, zaspy były bardzo głębokie, a mróz wyjątkowo gryzący. Panicznie się bałem, że kobiecie w jej kondycji może to zaszkodzić. Ale maszerowała jak kozak, aż musiałem podbiegać, żeby dotrzymać jej kroku. A gdy przyszedł czas na odczyt i gdy ją przedstawiłem, ukłoniła się tym z Yale z tak królewską godnością, że o mało nie pękłem z zadowolenia. A gdy zaczęli wręczać jej, właśnie jej, moje książki z prośbą o autograf, pisała: „Dziękuję, że lubisz twórczość mojego syna”. Pod koniec, kiedy wyraźnie doskwierał jej ból i wiedziała już, że odchodzi, kilka razy dziennie dzwoniłem do niej przez zamiejscową i powtarzałem, że przyjadę. A ona stale odpowiadała: „Nie, nie chcę, żebyś mnie taką oglądał. Są tu Beverly i Lisa, niczego mi nie brakuje”. Była o wiele przystępniejsza niż przez ostatnie lata; prawdopodobnie wiedziała, że koniec jest blisko. Gdy rozmawialiśmy po raz – jak mi się wydaje – ostatni, choć może wcale nie był ostatni, oznajmiła: „Wyszedłeś na ludzi. Kocham cię”.

A teraz już jej nie ma i niewiele więcej można powiedzieć o śmierci starej kobiety – każdej starej kobiety – poza tym, że umarła i że tym, którzy ją znali, pozostała skończona liczba nocy i dni na lamentowanie, że nie zdążyli powiedzieć jej tego, co powinni byli powiedzieć. Była moją matką i bardzo mi jej brakuje. Nim opuściłem podium i dotarłem do salonu dla rodzin z boku pomieszczenia głównego, Beverly wróciła na miejsce. Nie wiem, czy wysłuchała choć fragmentu mowy poza częścią z dowcipem. Po zakończeniu ceremonii – tak krótkiej, tak nieznośnie krótkiej! – nikt się do mnie nie odezwał. Nikt nie podszedł, nie powiedział: „Pięknie pożegnałeś się z matką”. Mój siostrzeniec Loren podał mi rękę i uściskał mnie, bowiem on też płakał, i cichutko wyszeptał: „To było dobre”. O wiele później Jerold odciągnął mnie na bok i oznajmił: „Serita byłaby z ciebie dumna”. Ale poza tymi dwoma komentarzami traktowano mnie jak trędowatego. Beverly wraz z wujkami i ciotkami wprawdzie mnie nie ukamienowali, ale zadbali o to, żebym nawet nie otarł się o nich ramieniem. Od pariasów i innych nieczystych należy się trzymać z daleka. Ostracyzm rodziny raz na zawsze mnie od niej wyzwolił. Moja matka odeszła, a ja zrobiłem to, co chciałem dla niej zrobić. Zawsze lubiła słuchać, jak czytam, więc po raz ostatni to dla niej uczyniłem. Cholernie dobrze wiem, że nie mogła mnie usłyszeć, ale w tej fanaberii nie ma nic zdrożnego. Reszta chciała po prostu pogrzebać ją przy jak najmniejszej ilości słów. Odczytałbym moją przemowę i poprosił, by Lisa, Lew oraz każdy, kto chciałby coś powiedzieć, wystąpił i to powiedział. Zasługiwała choćby na tyle. Mowy pogrzebowe nigdy nie są przeznaczone dla umarłych. Niezmiennie kieruje się je do żywych – żeby za coś odpokutować, żeby po raz ostatni się pożegnać. Ale nikogo nie powinno się odsyłać w ciemność bez odpowiedniej ilości słów. 26 Tłum. Kazimiera Iłłakowiczówna.

ZMĘCZONY STARSZY PAN (W hołdzie Cornellowi Woolrichowi) Najgorsze, że człowiek nigdy nie jest taki twardy, jak mu się wydaje. Zawsze znajdzie się ktoś o smutnych oczach, kto zastrzeli cię, kiedy nawet nie patrzysz, bo czeszesz włosy albo wiążesz sznurowadło. I padniesz jak raniony nosorożec – wcale nie taki twardziel, za jakiego się uważałeś. Z Wybrzeża przybyłem w środę, zamknąłem się w Warwick, żeby ukończyć książkę, ukończyłem ją, w następny wtorek zamówiłem kuriera, poleciłem mu dostarczyć manuskrypt Wyethowi i byłem wolny. Tylko dziewięć miesięcy opóźnienia, ale wyszedł z tego kawał niezłej roboty. Upłyną co najmniej cztery dni, zanim odbiorę telefon, by wysłuchać, jakich Wyeth życzy sobie przeróbek – wiedziałem, że będzie narzekał na trzy rozdziały w samym środku, bo trochę poszachrowałem z psychologicznym uzasadnieniem poczynań szwagra i nie ujawniłem pewnych rzeczy, których dokładniejszego opisania Wyeth z pewnością będzie się domagał – miałem więc trochę czasu do zabicia. Muszę zapamiętać, że mam się upominać: jeśli jeszcze raz użyję tego frazeologizmu, niechaj moje kalki zawsze będą włożone odwrotnie. Zabijanie czasu. Taaa… Tylko powiedzenie. Zadzwoniłem do Boba Catletta, licząc na wspólną kolację z nim i jego żoną psychiatrą, jeśli jeszcze są razem. Odrzekł, że wieczorem możemy się spiknąć, a przy okazji mógłbym wpaść na comiesięczne spotkanie Klubu Cerbera. W odpowiedzi wydusiłem z siebie stek obrzydliwości. – Nie sądzę, stary. Przyprawiają mnie o ból odbytnicy. Cerber to „klub pisarzy”, którego członkami są starzy wyjadacze obecni w branży, od kiedy Clarence Budington Kelland zdobywał szlify w Cavalierze Munseya. Ale to, co w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych było dosyć aktywną grupą czynnych zawodowo profesjonalistów, stało się teraz zbiorowiskiem przypadków wypalenia oraz plotkarzy, którzy za dużo pili i na łamach „Saturday Evening Post” opłakiwali odejście Bena Hibbsa. Dzieliło mnie od nich trzydzieści lat, byłem w ich oczach szczawikiem i wieczór spędzony na

brnięciu przez nudne pogaduszki, duszeniu się dymem papierosowym i słuchaniu, jak zdziadziałe pisarzyny, robiące za cent od słowa, porównują zalety „Black Mask” i „Weird Tales”, w ogóle mnie nie kusił. No to Bob wziął i mnie namówił. Od tego są przyjaciele. Po obiedzie w argentyńskiej restauracji nieopodal Times Square, z brzuchem wypełnionym stekiem z łaty wołowej i chlebowym puddingiem, poczułem, że podołam. Do tradycyjnego miejsca spotkań – klaustrofobicznego mieszkania okazyjnego redaktora, byłego recenzenta wewnętrznego Klubu Książki Miesiąca – dotarliśmy około dwudziestej pierwszej trzydzieści. Lokal był wypełniony po brzegi. Większości zebranych nie widziałem od dziesięciu lat, od kiedy wyjechałem na Wybrzeże, by dokonać dla Paramountu adaptacji mojej powieści The Stalking Man. Były to dla mnie dobre lata. Opuszczałem Nowy Jork, mając kopczyk niezapłaconych rachunków, z którego wierzyciele w ekspresowym tempie robili Mount Everest, i w tym zwątpieniu, zarówno osobistym, jak i zawodowym, prawie pogodziłem się z perspektywą, że nie dam rady wyżyć z pisania. Ale cztery miesiące w roku spędzone na pracy nad filmami i serialami telewizyjnymi zapewniały mi wystarczającą podściółkę, bym pozostałych osiem mógł poświęcić książkom. Wyzbyłem się długów, przytyłem o dwadzieścia funtów, po raz pierwszy w życiu czułem się zabezpieczony i w miarę szczęśliwy. A wejście do tego mieszkania było niczym powrót do zmaterializowanego wspomnienia o chudych latach. Nic się nie zmieniło. Wszyscy tu byli, wszyscy tacy sami. Przede wszystkim rzuciły mi się w oczy zmarszczki zmęczenia. Na pokój i przebywających w nim ludzi ktoś nałożył światłokopię. W tle były wszystkie ruchome postacie, starsze i bardziej poszarzałe, niż gdy widziałem je ostatnio w podobnym pomieszczeniu, a poruszały się (tak to dziwnie wyglądało) o wiele wolniej, niż powinny. Jak zatopione w bursztynie. Nie, nie w zwolnionym tempie, to tylko o jakąś podziałkę przeskoczył czas, w jakim soczewki moich oczu absorbowały światło. Głosy nie synchronizowały się z ruchem ust. Ale na pierwszym planie, o wiele ostrzejsza i jaśniejsza od barw gości, widniała błona zmarszczek zmęczenia. Szare i niebieskie kreski nie tylko topograficznie nałożone na twarze, dłonie oraz na łokcie kobiet, ale na całe pomieszczenie: linie wznoszące się ku sufitowi, układające się na lampach i fotelach, dzielące dywan na fragmenty. Szedłem więc pośród szarych oraz niebieskich linii i pomiędzy nimi, z trudnością oddychając w atakującej mnie przytłaczającej atmosferze masowej porażki i umarłych marzeń. Jakbym wdychał kurz starożytnych grobowców.

Bob Catlett i jego żona natychmiast powędrowali do kuchni przyrządzić drinki. Pomknąłbym za nimi, ale – wciśniętego między dwóch byłych autorów tekstów technicznych (każdy z nich miał dwadzieścia lat temu swoje pięć minut, bo odnieśli przelotny sukces niebeletrystycznym spopularyzowaniem pewnej teorii astronautycznej) – spostrzegł mnie Leo Norris i złapał za rękę. Wyglądał na wycieńczonego, choć trzeźwego. – Billy! Na miłość boską, Billy!!! Nie wiedziałem, że jesteś w mieście! To wspaniale! Na długo przyjechałeś? – Tylko na kilka dni, Leo. Książka dla Harpera. Odciąłem się od świata, żeby ją dokończyć. – Cóż, muszę ci oddać, że na pewno nie dotknął cię tam syndrom Scotta Fitzgeralda. Ile książek napisałeś od wyjazdu? Trzy? Cztery? – Siedem. Uśmiechnął się z zakłopotaniem, ale nie aż tak dużym, by powstrzymało go przed udawaniem koleżeństwa. Mimo wylewności Leo Norrisa nigdy nie wszedłem z nim w zażyłe stosunki. Gdy był już uznanym powieściopisarzem – a takie rzeczy weryfikuje zamieszczenie czyjegoś nazwiska na okładce „The Saint Detective Magazine” – ja tłukłem nowelki kryminalne dla „Manhunt”, żeby tylko mieć z czego opłacić czynsz w Village. Nie było wówczas mowy o żadnym koleżeństwie. Ale Leo od jakichś sześciu czy siedmiu lat był na równi pochyłej, zniżył się do trzaskania paperbacków z gatunku seks/szpiegostwo/przemoc, numerowanych (kiedy ostatni raz sprawdzałem, dobił do dwudziestego siódmego) i wydawanych pod pseudonimem, a ich głównym bohaterem był antypatyczny zbir z CIA nazwiskiem Curt Costener. Cztery z moich ostatnich siedmiu powieści zostały z powodzeniem zekranizowane, a jedną zaadaptowano na serial telewizyjny. Koleżeństwo… – Siedem książek w... ile? dziesięć lat?... to cholernie dobry wynik... Nie odpowiedziałem. Rozglądałem się, dając w ten sposób do zrozumienia, że chcę przejść dalej. Przekaz nie dotarł. – A wiesz? Brett McCoy nie żyje. Umarł w zeszłym tygodniu. Skinąłem głową. Czytywałem go, ale nigdy nie poznałem osobiście. Dobry pisarz. Od thrillerów policyjnych. – Nieuleczalny. Nieoperowalny. Płuca calutkie zawalone. Och, od dawna wybierał się na tamten świat. Szkoda człowieka. – Aha. No cóż, przepraszam cię, Leo, ale muszę odszukać ludzi, z którymi przyszedłem.

Nie mogłem przebić się przez ścisk przy frontowych drzwiach i dołączyć do Boba w kuchni. Jedyny powiew dochodził z korytarza, a wszyscy stłoczyli się przed przejściem. Ruszyłem więc w drugą stronę, w głąb pomieszczenia, zanurzając się w inwersyjne warstwy dymu i monotonny gwar. Leo odprowadzał mnie wzrokiem, chciał coś powiedzieć, prawdopodobnie żeby zacieśnić więź, która nie istniała. Przemieszczałem się szybko. Miałem dosyć nekrologów. Na oko w tłumie było nie więcej niż pięć, sześć kobiet. Jedna z nich mnie obserwowała, gdy przeciskałem się między ciałami. Nie mogłem nie zwrócić uwagi, że zwróciła na mnie uwagę. Dawno przekroczyła czterdziestkę, życie poważnie odbiło się na jej wyglądzie, a gdy się do niej zbliżałem, bez skrępowania się we mnie wpatrywała. Rozpoznałem jej głos dopiero wtedy, gdy powiedziała: „Billy?”. Nie twarz, nawet wtedy twarz była mi obca. Tylko ten głos, który się nie zmienił. Przystanąłem i również się jej przypatrzyłem. – Dee? Obdarzyła mnie uśmiechem, który wcale uśmiechem nie był – zaledwie kurtuazyjnym skurczem. – Jak leci, Billy? – Wszystko gra. A co u ciebie? Co słychać, jak ci się wiedzie? – Mieszkam w Woodstock. Rozwiodłam się z Cormickiem, piszę książki dla Avonu. Od dłuższego czasu nie natrafiłem na nic podpisanego jej nazwiskiem. Ci, którzy z nawyku nie odpuszczają żadnemu kioskowi i księgarni, są jak Grecy w kawiarnianych ogródkach, niezdolni powstrzymać się od przesuwania w palcach komboloi. Zauważyłbym jej nazwisko. Moje wahanie jej nie umknęło. – Gotyki. Robię je pod innym nazwiskiem. Tym razem jej uśmiech był paskudny, a oto co mówił: „Dobrze, śmiejesz się ostatni, owszem, rozmieniam swój talent na drobne, nienawidzę się za to i prędzej poderżnę sobie żyły w trakcie tej rozmowy, niż pozwolę ci napawać się satysfakcją”. Co może być większą obelgą niż odniesienie sukcesu, gdy zawsze lekceważyli cię jako najmniej znaczącego z ich grona, a sami roztrwonili lokowane w nich nadzieje i skończyli przegrani? Nic. Objedliby cię z powietrza, którym oddychasz. Bierce: „SUKCES (rzecz.) – najbardziej niewybaczalny grzech wyrządzony bliźniemu”. Koniec cytatu. – Odwiedź mnie, jak zawitasz kiedyś do Los Angeles – powiedziałem.

Nawet nie chciała w to wchodzić. Wróciła do trzyosobowej konwersacji, która toczyła się za jej plecami. Ujęła pod rękę eleganckiego mężczyznę z gęstą siwą czupryną, stylizowaną na Claude’a Rainsa. Nosił awiatory, panoramiczne, zabarwione na kasztanowo. Dee trzymała się go mocno. Co nie potrwa długo. Miał zbyt dobrze skrojony garnitur. Ona przypominała wystrzępioną wojenną banderę. Kiedyż im wszystkim zaczęło wystarczać zapomnienie? Z drugiej strony pomieszczenia zmierzał ku mnie Edwin Charrel. Wciąż wisiał mi sześćdziesiąt dolarów. Od dziesięciu lat. Nie zapomniał. Sprzedał mi długą, zionącą poczuciem winy opowieść i usiłował wcisnąć w dłoń zawilgotniałą pięciodolarówkę. Nie teraz, n a p r a w d ę nie teraz, nie przed Leo Norrisem, Dee Miller i resztą pomarszczonych łokci. Odbiłem ostro w prawo, posłałem uśmiech rodzinnemu duetowi pisarskiemu raczącemu się wódką z jednej szklanki i przedarłem się do ściany. Pilnując się zewnętrznej strony, zacząłem manewr okrążający. Misja: wynieść się stąd jak najszybciej. Każdy wie, że trudniej trafić w ruchomy cel. A mil niemało przed snem jeszcze czeka27. Pod tylną ścianą królowała sofa zapchana głośnymi konwersacjami. A że tłum na środku pomieszczenia zwrócony był kolektywnymi plecami do paplaniny, utworzył się korytarz wiodący na drugą stronę. Ruszyłem. Charrela nie miałem nawet w polu widzenia, więc ruszyłem. Nikt nie zauważył, nikt nie zawołał: „Uwaga tam!”, nikt nie usiłował mnie zagadnąć. Ruszyłem. Czułem się, jakbym był jedną nogą w domu. Zacząłem okrążać róg – jeszcze jedna ściana, a potem już wietrzyk, drzwi i ewakuacja. I wtedy z głębokiego fotela skinął na mnie starszy pan. Fotel stał wciśnięty w tylny narożnik pokoju, pod kątem do sofy. Wielki, wyściełany, odbarwiony mebel. Mężczyzna niknął w obiciu. Chudy, zmizerniały, jakby znużony, łagodne wodniste niebieskie oczy. Na pewno kiwał na mnie. Podszedłem więc i zatrzymałem się przed nim. – Siadaj. Nie było na czym. – Właśnie wychodziłem. – Nie znałem go. – Siadaj, pogadamy. Jest jeszcze czas. Na brzegu sofy zwolniło się miejsce. Oddalenie się byłoby nieuprzejmością. Wskazał ruchem głowy wolny skrawek sofy. Zatem usiadłem. Jeszcze nie widziałem tak zmęczonego starszego pana. A on po prostu na mnie patrzył. – Więc troszeczkę piszesz – powiedział. Myślałem, że sobie żartuje. Uśmiechnąłem się, a on zapytał:

– Jak się nazywasz? – Billy Landress – odrzekłem. Przez chwilę w milczeniu to smakował. – William. W książkach stoi William. Zachichotałem. – Zgadza się, w książkach stoi William. Lepiej prezentuje się w bibliotekach. Ma więcej klasy. I swoją wagę. – Nie mogłem przestać się uśmiechać i chichotać pod nosem. Nie do siebie, prosto w twarz rozmówcy. Nie odpowiadał uśmiechem, ale wiedziałem, że nie czuje się urażony. Była to deprymująca konwersacja. – A pan się nazywa…? – Marki. – Po krótkiej przerwie uzupełnił: – Marki Strasser. – Pod tym nazwiskiem pan pisuje? – zapytałem wciąż uśmiechnięty. Pokręcił głową. – Już nie piszę. Od dawna nic nie napisałem. – Marki – powtórzyłem, przeciągając słowo. – Marki Strasser. Chyba nic pańskiego nie czytałem. Kryminały? – Głównie. Dreszczowce, jakieś powieści współczesne, nic szczególnie znaczącego. Ale opowiedz mi o sobie. Wygodniej rozsiadłem się na sofie. – Mam wrażenie, szanowny panie, że pana bawię. Jego łagodne niebieskie oczy wpatrywały się we mnie bez śladu przebiegłości. Na tej twarzy nie malował się cień uśmiechu. Była zmęczona. Stara i potwornie zmęczona. – Każdy z nas kogoś bawi, Williamie. Dopóki nie zestarzejemy się tak bardzo, że już sobie nie radzimy, że zaczynamy zostawać w tyle. Wtedy przestajemy być zabawni. Nie masz ochoty o sobie mówić? Rozłożyłem ręce w geście kapitulacji. Będę o sobie mówił. Może i uważał się za zbyt starego, żeby kogoś bawić, ale tak czy inaczej, był fascynującym starszym panem. I dobrym słuchaczem. Pozostali goście przyblakli, gdy rozmawialiśmy. Opowiedziałem mu o sobie, o życiu na Wybrzeżu, przedstawiłem fabuły moich książek – zwięźle – i wyjaśniłem, jak adaptuje się thrillery na potrzeby filmu. Język ciała to ciekawa rzecz. Nawet ci nieobeznani z podświadomym przekazem niesionym przez ułożenie rąk, nóg i tułowia na najbardziej pierwotnym poziomie mogą to i owo odczytać. Gdy dwie osoby rozmawiają i jedna usiłuje wbić drugiej do głowy coś istotnego, ta pierwsza pochyla się do przodu, a opierająca się perswazji odchyla w tył. Zdałem sobie sprawę, że pochyliłem się głęboko do

przodu i w bok – moja pierś spoczywała na podłokietniku sofy. On zaś, choć nie do końca zatonął w wyściółce fotela, to jednak się cofnął. Słuchał mnie, chłonął każde moje słowo, ale jakby wiedział, że wszystko to przeszłość, pomarłe informacje, i jakby czekał, żeby zdradzić mi coś, co powinienem wiedzieć. Wreszcie zapytał: – Zauważyłeś, jak wiele twoich opowieści dotyczy relacji między ojcem i synem? Zauważyłem. – Mój ojciec umarł, kiedy byłem dzieckiem – wyznałem i jak zwykle coś ścisnęło mi się w piersi. – Gdzieś, nie pamiętam gdzie, natrafiłem na zdanie, które napisał kiedyś Faulkner, a brzmiało mniej więcej tak: „Nieważna treść utworu. Jeśli autor jest mężczyzną, zawsze pisze o poszukiwaniu swojego ojca”. Uderzyło mnie to ze szczególną siłą. Nie zdawałem sobie sprawy, jak bardzo mi go brakuje, dopóki pewnej nocy, zaledwie kilka lat temu, na spotkaniu mojej grupy terapeutycznej prowadzący nie nakazał, żebyśmy wybrali jedną osobę z kręgu i wyobrazili sobie, że jest ona kimś, z kim chcielibyśmy porozmawiać, z kim nigdy nie umieliśmy rozmawiać, i powiedzieli temu komuś wszystko to, co zawsze chcieliśmy powiedzieć. Wybrałem wąsatego mężczyznę i rozmawiałem z nim tak, jak nigdy nie potrafiłem pomówić z ojcem, kiedy byłem mały. Chwilę później się rozpłakałem. – Urwałem, po czym dodałem cichutko: – Nie płakałem nawet na pogrzebie ojca. To było bardzo dziwne przeżycie, wieczór, który namieszał mi w głowie. Znowu urwałem, żeby pozbierać myśli. Rozmowa skręciła na poważniejsze i bardziej osobiste tory, niż się spodziewałem. – A potem, rok, góra dwa lata temu, natrafiłem na ów cytat z Faulknera i wszystkie fragmenty układanki wskoczyły na swoje miejsce. Zmęczony starszy pan nie spuszczał ze mnie wzroku. – Co mu powiedziałeś? – Komu? Ach, temu z wąsami? Hmm… Cóż, wbrew pozorom nic szczególnego. Powiedziałem, że wyszedłem na ludzi, że byłby dumny z mojego sukcesu i z tego, że okazałem się dobrym człowiekiem, i… no, że byłby ze mnie dumny. Tyle. – A czego mu n i e powiedziałeś? Aż mną szarpnęło to pytanie. Od stóp do głów przeszły mnie ciarki. Rzucił te słowa od niechcenia, ale ich moc wbiła chłodne dłuto w drzwi mojej pamięci, naparła na nie raptownie i zamek odskoczył. Drzwi gwałtownie się otworzyły, wylało się poczucie winy. Skąd Marki mógł wiedzieć? – Niczego. Nie wiem, o co panu chodzi. – Nie poznawałem włas​nego głosu.

– Coś takiego musiało być. Nosisz w sobie gniew, Williamie. Gniew na swojego ojca. Może dlatego, że umarł i zostawił cię samego. Ale nie powiedziałeś mu czegoś ważnego, czegoś, na czym ci zależało. I nadal zależy. Co to takiego? Nie chciałem mu odpowiadać. Ale on zwyczajnie czekał. A ja w końcu wymamrotałem: – Nie pożegnał się. Po prostu umarł i nie pożegnał się ze mną. Milczenie. Potem bezradnie zadygotałem, zadrżałem, po tylu latach zredukowany do dziecka, z którego chciałem się otrząsnąć, którego chciałem się wyzbyć, i bardzo cicho dodałem: – To nie takie ważne. – Dla niego może i nie było ważne, ale tobie zależało na tym, żeby to pożegnanie usłyszeć. Nie potrafiłem na niego spojrzeć. Wtedy Marki rzekł: – W soczewkach czasu wszyscy jesteśmy ginącymi pyłkami. Przykro mi, że cię zdenerwowałem. – Nie zdenerwował mnie pan. – Ależ zdenerwowałem. Pozwól, że spróbuję to naprawić. Jeśli znajdziesz jeszcze trochę czasu, streszczę ci kilka książek mojego autorstwa. Mogą ci się spodobać. Usiadłem więc wygodniej, a on opowiedział mi o kilkunastu swoich powieściach. Mówił bez najmniejszego zawahania, płynnie. Wszystkie były piekielnie dobre. Wręcz doskonałe. Kryminały, coś w duchu Jamesa M. Caina lub Jima Thompsona. Historie zwyczajnych ludzi, nie prywatnych detektywów czy agentów obcych wywiadów – zwykli ludzie w niecodziennych, pełnych napięcia sytuacjach, a przemoc i romanse były logiczną wypadkową stanu osaczenia. Byłem zafascynowany. A jaki miał talent do tytułów! Martwy, nim wstanie świt, Strzeż się domku nr 16, Hardość w moim głosie, Typ spod jasnej gwiazdy, Poszukiwacz radosnych chwil, Doktor Angel M. Rotschny stawia diagnozę, Ojciec marnotrawny i ten jeden, który przemówił do mnie tak silnie, aż zanotowałem w pamięci, by skontaktować się z Andreasem Brownem z Gotham Book Mart, by przez swoje antykwaryczne kontakty zdobył dla mnie używany egzemplarz. Musiałem to przeczytać. Ów tytuł brzmiał: Ukochany. Morderca. Gdy skończył opowiadać, wyglądał na bardziej zmęczonego, niż kiedy prosił mnie, żebym usiadł. Jego skóra niemal poszarzała, a łagodne niebieskie oczy raz za razem się zamykały. – Może napiłby się pan wody? Albo coś zjadł?

Przyjrzał mi się uważnie i odrzekł: – Owszem. Dziękuję, szklanka wody dobrze mi zrobi. Wstałem, by przedrzeć się do kuchni. Ujął moją rękę wysuszoną dłonią. Opuściłem na niego wzrok. – Jakim człowiekiem ostatecznie chcesz zostać, Williamie? Mogłem go zbyć jakąś na poczekaniu wymyśloną odpowiedzią, ale nie zrobiłem tego. – Zapamiętanym – odparłem. A on się uśmiechnął i zabrał rękę. – Pójdę po tę wodę. Zaraz wracam. Przecisnąłem się przez tłum i dotarłem do kuchni. Bob jeszcze tam był, dyskutował z Hansem Santessonem, jak najlepiej rozwikłać problem podziału tantiem za wznowienia opowiadań zamieszczanych w studenckich antologiach. Podaliśmy sobie z Hansem ręce i wymieniliśmy zdawkowe uprzejmości, gdy napełniałem szklankę wodą i dorzucałem kilka kostek lodu z plastikowego woreczka, który leżał w zlewozmywaku, a jego zawartość w większości się roztopiła. Chciałem jak najszybciej wrócić do Markiego. – Gdzie ty się przez cały czas podziewasz? – zainteresował się Bob. – Siedzę z tyłu i rozmawiam z pewnym starszym panem. Fascynujący typ. Twierdzi, że był pisarzem, a ja mu wierzę. Jezu, musiał tworzyć niesamowite rzeczy! Pojęcia nie mam, jakim cudem mi umknęły. Sądziłem, że z tego gatunku przeczytałem praktycznie wszystko. – Jak się nazywa? – zapytał Hans z tym uroczym, lekkim skandynawskim akcentem. – Marki Strasser – odrzekłem. – Cholera, ma niewiarygodne wyczucie narracji. Gapili się na mnie. – Marki Strasser? – Hans zamarł z filiżanką herbaty w połowie uniesioną do ust. – Marki Strasser – powtórzyłem. – A co? – Jedyny znany mi Marki, który parał się pisarstwem, zaglądał na te spotkania trzydzieści lat temu. Ale on nie żyje od piętnastu, szesnastu lat. Roześmiałem się. – To na pewno nie ten sam, chyba że ktoś puścił fałszywą wiadomość o jego śmierci. – Wiem, co mówię. Byłem na pogrzebie. – Więc chodzi nam o dwie różne osoby. – Gdzie on jest? – zapytał Bob.

Wyszedłem na korytarz i gestem zaprosiłem ich, by do mnie dołączyli. Odczekałem, aż tłum przynajmniej na chwilę przekołysze się w bok, i pokazałem palcem. – Tam, w rogu, w tym wielkim głębokim fotelu. W wielkim głębokim fotelu nikogo nie było. Stał pusty. A gdy się przyglądałem, a oni stali za mną i też się wpatrywali, fotel zajęła kobieta i zasnęła w nim z koktajlem w dłoni. – Wstał i sobie poszedł, pewnie jest gdzie indziej – powiedziałem. Nie, nie zrobił tego. Oczywiście, że nie. Byliśmy ostatnimi, którzy opuścili lokal. Nie chciałem wychodzić. Obserwowałem każdą osobę przechodzącą przez frontowe drzwi, a stałem tuż przy nich, żeby nikogo nie przegapić. Bob sprawdził toaletę. Tam też go nie było. Mieszkanie miało tylko jedno wyjście, a ja je obstawiałem. – Posłuchajcie, do jasnej cholery – zwróciłem się rozgorączkowany do Hansa, Boba i naszego gospodarza, który rozpaczliwie pragnął zwymiotować i pójść spać. – Nie wierzę w duchy. Nie był duchem, nie był wytworem mojej wyobraźni, nie był oszustem! Na miłość boską, aż tak naiwny nawet ja nie jestem. Wiem, kiedy ktoś mnie wkręca. Jego opowiadania były, cholera, zbyt dobre, a jeśli tu gościł, to jakim cudem przemknął obok mnie? Nawet kiedy poszedłem do kuchni po wodę, nie oddaliłem się za bardzo od drzwi. Był stary, miał co najmniej siedemdziesiąt pięć lat, a może i więcej. Żaden z niego sprinter! Nikt nie przecisnąłby się przez tłum tak szybko, żeby wymknąć się na korytarz za moimi plecami, i to jeszcze nie obijając się o wszystkich, więc ktoś by zapamiętał, że go popchnięto… czyli… Hans usiłował mnie uspokoić. – Billy, wypytaliśmy wszystkich obecnych. Nikt poza tobą go nie widział. Nikt nie widział cię na sofie tam, gdzie, jak mówiłeś, siedziałeś. Nikomu innemu nie zdarzyła się podobna rozmowa, a faceta znało wielu pisarzy, którzy się dziś pojawili. Dlaczego ktoś miałby ci się przedstawić jako Marki Strasser, skoro nie był Markim Strasserem? Musiał zdawać sobie sprawę, że w pomieszczeniu pełnym ludzi, którzy osobiście zetknęli się z Markim, ktoś by cię ostrzegł, że to dowcip. Nie zamierzałem odpuścić. Przecież nie halucynowałem! Gospodarz pomyszkował w szafie i wynurzył się z oprawionym plikiem programów uroczystych przyjęć urządzanych przez Mystery Writers of America z okazji przyznawania Edgarów. Przewertował je do piętnastu lat wstecz i odszukał fotografię Markiego Strassera. Popatrzyłem na nią. Była ostra, bez ziarna.

Przedstawiała zupełnie innego człowieka. Nie sposób było ich obu pomylić, nawet przydając osobie na zdjęciu piętnaście lat, nawet biorąc pod uwagę poważne wycieńczenie chorobowe. Marki na fotografii był mężczyzną o krągłej twarzy, niemal całkowicie łysym, o gęstych brwiach i ciemnych oczach. Marki, z którym przegadałem prawie godzinę, miał łagodne niebieskie oczy. Nawet gdyby nosił perukę, tych oczu nie dało się pomylić z żadnymi innymi. – To nie on, do jasnej cholery! Poprosili, żebym jeszcze raz go opisał. Nic się nie zgadzało, więc Hans poprosił, bym streścił mu książki i podał tytuły. Wysłuchali wszyscy trzej i po ich minach było widać, że pisarstwo Markiego zrobiło na nich równie duże wrażenie jak na mnie. Ale kiedy zabrakło mi tchu i usiadłem, ciężko dysząc, Hans i mój gospodarz pokręcili głowami. – Billy – przemówił Hans – przez siedem lat redagowałem serię Unicorn Mystery Book Club, a przez ponad dziesięć „The Saint Detective Magazine”. Nikt nie jest tak oczytany w kryminałach jak ja. Te książki nie istnieją. Nasz gospodarz, autorytet w temacie, przytaknął. Popatrzyłem na Boba Catletta. Pochłaniał kryminały w tempie jednego dziennie. Powoli, niechętnie, zgodził się z nimi skinieniem głowy. Zamknąłem oczy. Po dłuższej chwili Bob zasugerował, że powinniśmy już iść. Jego żona godzinę wcześniej zniknęła wraz z grupą nastawioną na zdobycie sernika. A on chciał iść spać. Nie wiedziałem, co mam dalej robić. Wróciłem więc do Warwick. Tej nocy owinąłem się w łóżku dodatkowym kocem, ale i tak było mi zimno – bardzo zimno – i się trząsłem. Zostawiłem włączony telewizor, lecz tylko śnieżył i buczał monotonnie. Nie mogłem zasnąć. W końcu wstałem, ubrałem się i wyszedłem w noc. O trzeciej nad ranem Pięćdziesiąta Czwarta Ulica była pusta i pogrążona w ciszy. Nie jeździły nawet samochody dostawcze, a ja go wypatrywałem, ale nie mogłem go znaleźć. Chodziłem i myślałem o nim w nieskończoność, przez chwilę wyobrażałem sobie nawet, że był moim ojcem, który powstał z martwych, żeby ze mną pomówić. Ale to nie był mój ojciec. Ojca bym rozpoznał. Nie jestem idiotą, rozpoznałbym go. Był o wiele niższy, nosił wąsy i nigdy w ten sposób nie mówił, nie tymi słowami, nie z taką intonacją. Nie był to prawie zapomniany pisarz kryminałów, znany pod nazwiskiem Marki Strasser. Nie mam pojęcia, dlaczego właśnie tak się przedstawił. Może chciał

zwrócić moją uwagę, sprowadzić mnie na czarną ścieżkę strachu, na której ostatecznie się dowiem, że nie mógł się tak nazywać, bo nie był Markim Strasserem. Nie mam pojęcia, kim był. Wróciłem do Warwick i przyzwałem windę. Stałem naprzeciwko lustrzanego panelu między dwojgiem drzwi i poprzez własne odbicie wpatrywałem się w szkło, szukając odpowiedzi. Następnie wróciłem do pokoju, usiadłem za biurkiem i wkręciłem w przenośną maszynę do pisania nowy przekładaniec: białą kartkę, kalkę i drugi arkusz papieru, żółty. Zacząłem pisać Ukochanego. Mordercę. Szło łatwo. Nikt inny nie mógłby napisać tej książki. Z tym że, zupełnie jak mój ojciec, nawet się nie pożegnał, kiedy szedłem przynieść mu szklankę wody. Ów zmęczony starszy pan28. 27 Tłum. Jarek Zawadzki. 28 Chcecie dowiedzieć się więcej? Przejdźcie do zamieszczonego w drugim tomie tekstu Wstęp do „Zmęczonego starszego pana”.

MAŁOLAT I POTWORY Wspomnienie z wesołego miasteczka Stań za połą namiotu i przyjrzyj się ich twarzom. Dowiesz się więcej niż trzeba o mrocznej stronie ludzkiej natury. (Depresja wyssała z ludzi wszelką radość życia. Show-biznes wabił tanią rozrywką i krótkotrwałym zapomnieniem. Sprawdzały się filmy. Były niedrogie, odciągały od rzeczywistości i pozostawiały wspomnienia, które można było później pielęgnować. Wesołe miasteczka robiły furorę. Pełno ich było w całym kraju. Taniocha, krzykliwość, dreszczyk emocji. Dziś żaden szanujący się lunapark nie oferowałby pokazu dziwolągów – mało atrakcyjnej parady wybryków natury. Brzydki to interes. Tani. Ale w tamtych czasach, w tanich, brzydkich latach trzydziestych, trzeba było czymś przyciągnąć kmiotków, tępaków, publiczność, której słoma wyłaziła z butów. Namiot dziwadeł. Zachodźcie w te pędy, zapraszam na prawo szanowną publikę, a nie zapomnijcie zabrać swoich pań, bo czeka was najbardziej ekscytujący, najbardziej wstrząsający i niebywały widok, jaki kiedykolwiek objawił się ludzkim oczom! Oto Lena, najgrubsza kobieta świata, czterysta funtów trzęsącej się galarety… Lucyfer o gardle z azbestu i stalowym żołądku – zobaczcie, jak połyka ogień, gryzie gwoździe i pije naftę! Czyż nie byłoby dobrze mieć go w salonie, gdy w Kansas zapada chłodna noc? Rippo, chłopiec ryba! Tam, gdzie my mamy ręce i nogi, on ma jedynie skrzela i płetwy! Patrzcie i dziwujcie się! Poznajcie stwora bez nazwy, ni zwierzę, ni człowieka, monstrum rodem z koszmarnych snów, które jada węże, odgryza głowy kurczakom… Nawet nie mogę, szanowne panie, publicznie opisać upodlenia, w jakim owo coś żyje. Ale zajrzyjcie, wstąpcie do środka, przekonajcie się osobiście… Zobaczcie największą zbieraninę dziwolągów i cudaków, jaka kiedykolwiek znalazła się w cyrkowym namiocie…!) Stań za połą namiotu i przyjrzyj się ich twarzom. Dowiesz się więcej niż trzeba o mrocznej stronie ludzkiej natury. (Zapytajcie dowolnego czterdziesto- czy pięćdziesięciolatka, który jako chłopak pracował w parku rozrywki. Zapytajcie, czy choć raz stanął za połą namiotu

dziwolągów i się przyglądał – nie dziwadłom, nie, nie tym nieszczęsnym stworzeniom – zapytajcie, czy kiedykolwiek przyglądał się twarzom l u d z i. Dobrych ludzi, mieszkańców wsi, soli tej ziemi o moralności głęboko osadzonej w judeochrześcijańskim etosie. Zapytajcie tego chłopaka, dziś dorosłego mężczyznę, a on nie będzie skłonny wyznać, co zobaczył. Naciskajcie mimo to, a wreszcie opowie wam, jakie miny mieli mężczyźni obserwujący rozkołysane wymiona Leny, jak medytowali o seksualnych cudownościach, które sugerowało plastyczne ciało dziewczyny węża. Ale nigdy nie opowie wam o oblizywanych ustach i roziskrzonych oczach kobiet, które przystawały i ociągały się z odejściem, obserwując pretalidomidowego potworka zwanego chłopcem rybą, jak wędrowały wzrokiem po jego ledwie zakrytych częściach intymnych, jak się zastanawiały – a zdradzały to ich ekstatyczne spojrzenia – jak by to było czuć te płetwy na swoim ciele, jak by się z czymś takim uprawiało miłość. Dzieciak ów nigdy wam nie opowie o przerażającej fascynacji na twarzach widzów oglądających dziwadła, o kobietach, które pragnęły się parzyć ze świrem woniejącym własnymi nieczystościami, o mężczyznach, którzy drżeli na widok hermafrodyty: pół facet, pół kobieta, jak uwieść takie coś? Postawszy za połą namiotu, ujrzawszy pozbawione masek oblicza sekretnych marzycieli, człowiek nie musi już pytać, jak możliwa była rzeź w My Lai, nie musi się zastanawiać, co takiego ma w sobie Ameryka, że stworzyła Richarda Specka, Charlesa Mansona, Charlesa Starkweathera albo Susan Atkins. Nigdy nie będzie musiał pytać, czy ma to w sobie każdy, czy czai się to tuż pod skórą nas wszystkich, tworzących jedną wielką widownię w namiocie dziwolągów. Depresja się skończyła, ale wiejskie ćwoki nadal są między nami, wciąż są częścią nas wszystkich. Wciąż potrzebujemy naszych dziwolągów. Żadnego współczucia, żadnej empatii, żadnej miłości… Jedynie żądza, fascynacja i wstręt, który bardziej przyciąga, niż odpycha. Wszyscy przychodzimy na wielki pokaz i oblizujemy usta). Miałem trzynaście lat. Nieważne, dlaczego uciekłem z domu, to opowieść na kiedy indziej. Tak czy siak to zrobiłem. We wczesnych latach czterdziestych każdy chłopak ze Środkowego Zachodu marzył o ucieczce z domu i dołączeniu do cyrku. Czytałem Toby Tyler, or Ten Weeks with a Circus i nie było nic bardziej fascynującego, nie istniała większa awantura ani większa przygoda nad ucieczkę do cyrku. Cyrku nie znalazłem. Ale natrafiłem na z byle czego sklecone wesołe miasteczko, które w branży objazdowej określa się mianem gilly. Stumilowe przedsięwzięcie operujące na zasadach „atak i odskok” oraz „mamy gdzieś, że palimy za sobą

mosty”, ósemkujące na trasie Ohio–Indiana–Illinois–Missouri, zakreślające powrotną pętlę przez Kentucky, by cały szlak powtórzyć od nowa. Nazwali się TriStates Shows, ale nie ma szans, byście natrafili na wzmiankę o nich w „Amusement Business”. Był to czysto hochsztaplerski lunapark, wiozący żałosną menażerię, odrażający namiot dziwadeł i więcej machlojek, niż widziałem na najnędzniejszych, najbardziej tandetnych wiejskich festynach. A czym się tam zajmowałem? Byłem chłopcem na posyłki. – Skołuj no jakąś kawę, młody. – Ej, młody, kopnij się po płótno. – Skocz no, młody, po naganiacza, niech zagra to jeszcze raz, Sam. Nieopierzony, nawet bez sypiącego się zarostu, nieoblatany. Biegałem na posyłki. Byłem sprzątaczem odchodów w klatce hieny, byłem rozentuzjazmowanym widzem opłacanym przez wydrwigroszy, byłem czujką wypatrującą stróżów prawa, byłem nosiwodą dla dziewczyn wykonujących sugestywne tańce. Byłem asystentem pomocnika w kuchni polowej. Miałem trzymiesięczny staż w posługiwaniu i nie wiedziałem, jak szemrane jest całe to przedsięwzięcie, dopóki nie przyskrzynili nas w Kansas City w stanie Missouri. W trupie były dziewczyny o lepkich rękach, byli doliniarze, klakierzy, spece od fałszowania czeków – mogła pochwalić się wszystkim poza uczciwym układem dla ofiar, które odwiedzały na festynach budki z oszukańczymi grami i wracały do domu szczęśliwe, że przynajmniej nie na bosaka. W Kansas City jeden z doliniarzy usiłował skroić facetowi portfel. Gość okazał się asystentem prokuratora okręgowego – piętnaście lat w policji – i ściągnął wszystkie siły w sam środek tej strefy czasowej. Cały lunapark wylądował w kansaskim mamrze. Dość szybko wszystkich wypuścili. „Kierownictwo” nie mogło pozwolić sobie na to, żeby zespół zbyt długo tkwił za kratkami. Po pierwsze, dlatego że w leżących na trasie miastach ogłoszono już daty występów. A po drugie, na ten lunapark było już tyle skarg, wystawiono tyle nakazów, że na ich podstawie można by zapuszkować k a ż d e g o aż do następnej epoki lodowcowej. Więc wszystkich wypuścili. Z dwoma istotnymi wyjątkami. Pierwszym był świr. Drugim – ja. Jeśli nie jest wam znany termin „świr”, powinniście odszukać i przeczytać klasyczną już powieść Williama Lindsaya Greshama z tysiąc dziewięćset czterdziestego szóstego roku Zaułek koszmarów, a poznacie najstraszliwszą, najcelniejszą definicję tego słowa, jaka kiedykolwiek ukazała się drukiem. Świr to

– ogólnie rzecz biorąc – ktoś z rozmiękczonym mózgiem, czyli mężczyzna, nieważne, czy młodszy, czy starszy, w tak zaawansowanym stadium choroby alkoholowej, że jego mózg zmienił się w bitą śmietanę. Gdy ktoś taki się poci, to czystym zacierem. Gilly, jak już zawita do miasta, namierza delikwenta i zabiera go na następny przystanek, na tak wiele przystanków, ile z niego wydusi, zanim gość wyzionie ducha albo odłączy się od trupy. Za wyborne honorarium butelki ginu dziennie – może dwóch – delikwent włoży na siebie zwierzęcą skórę, przestanie się golić, będzie sypiał w klatce i na dany znak tarzał się we własnych odchodach, pożerał węże i odgryzał głowy żywym kurczakom. Żadne szanujące się wesołe miasteczko nie ma w repertuarze świra. To coś potwornego. Żerowanie na najbardziej pierwotnych żądzach i najprymitywniejszych lękach w repertuarze ludzkości. Jeśli komuś daje satysfakcję oglądanie poniżonego stworzenia, ewidentnie półczłowieka, drobiącego po uświnionej podłodze, cuchnącego norą lub zagrodą, rozmazującego na sobie kał, ocierającego się częściami intymnymi o ogryzioną skórę grzechotnika i przewracającego oczami, dla czyjejś satysfakcji cofającego się w ewolucji, powracającego do fazy antropoidalnej egzystencji nieznanej nawet człowiekowi z Cro-Magnon… to ktoś taki niegodzien jest nawet pogardy, stoi jeszcze niżej niż ten nieszczęśnik w klatce. Widziałem hordy poczciwych rolników, filary lokalnych społeczności uczęszczające do chrześcijańskich kościołów, orędowników protestanckiej etyki pracy nabożnie gapiących się na świra. Stań za połą namiotu. Popatrz. Dowiesz się o ludzkiej naturze więcej, niżbyś chciał. Świra i mnie umieszczono w wytrzeźwiałce, na dołku takim. Jego nie puścili, bo jaki jest sens bulić ciężką kasę za obszczymurka tak niezauważalnego, że trudno nawet myśleć o nim jako o człowieku, który w dodatku nie był „jarmarczny” – przygodny nabytek, a podobni delikwenci trafiali się wzdłuż i wszerz całej trasy. Mnie nie puścili, bo nie podałem glinom prawdziwego nazwiska – nie chciałem wracać do domu. I tak wesołe miasteczko czmychnęło uboższe o świra i chłopca na posyłki. W ciupie w Kansas City spędziłem trzy dni w towarzystwie tego starca, tego świra, który był podczłowiekiem. Pójdę o zakład, że od tych dni w tysiąc dziewięćset czterdziestym siódmym, od tej paki w Kansas City, nie było miesiąca, żebym o nim nie pomyślał. Przez trzy dni byliśmy zamknięci razem. Nawet klawisze, strażnicy, którzy nas dozorowali, nawet oni woleli się do nas nie zbliżać. Od zapachu i wyglądu świra zbierało im się na wymioty. Posiłki wsuwali nam po podłodze końcem szczotki,

pod kratami. Bałem się i robiło mi się niedobrze. Bo nie dawali mu żadnego alkoholu, przez co zaczął mieć drgawki. Skowyczał całą noc, rano twarz miał skrwawioną, a usta rozgryzione. Jakoś tak drugiego dnia rzuciło mu się na mózg delirium tremens, a wtedy wspiął się po kratach celi i zaczął walić twarzą o twardy strop. Spadł, wrzasnął i zaległ na plecach na metalowej podłodze, jak żółw w skorupie na próżno przebierając rękami i nogami. Twarz miał jak funt surowego hamburgera. I biła od niego woń. Szczególna woń. Nie chodzi o jego zafajdane spodnie, o ubrania jadące odorem lunaparkowego kojca i nieczystości. Wypacał z siebie skisły alkohol. Woń jak żadna inna. Do dziś jej nie zapomniałem. Nie potrafię wam jej opisać. Pachniało jak… jak… Nie sposób tego z czymkolwiek porównać. Może z milionem trupów wykopywanych ze zbiorowej mogiły. Ale do dziś nie zapomniałem tego zapachu. Nie piję. Nigdy nie piłem. Wreszcie trzeciego dnia mnie też puścili. Musieli. Wynajęci przez moją rodzinę detektywi z agencji Pinkertona skontaktowali się z policją w Kansas City. Rozsyłano ulotki, na których widniałem jako zaginiony – nazywało się je frantami – i ktoś w K.C. skojarzył mój opis na jednej z nich, choć nie zdradziłem, jak się nazywam ani skąd pochodzę. Przybył agent Pinkertona i wsadził mnie do pociągu jadącego do Ohio. Z wesołym miasteczkiem podróżowałem przez trzy miesiące. Nie było w tym nic fascynującego, żadnej przygody ani awantury. Pozostał tylko odór przetrawionego alkoholu, wypacanego przez szarą, matową skórę… I jeszcze większa nienawiść do glin niż wcześniej… Oraz cyniczne, znieczulające, absolutnie niepodważalne przekonanie, że popatrzywszy zza poły namiotu, dzieciak dowiaduje się więcej o mrocznej stronie ludzkiej natury niż w swoim wieku powinien.

DZIWNE WINO Dwaj smukli jak witki policjanci z kalifornijskiej drogówki podtrzymywali Willisa Kawa, prowadząc go między sobą od radiowozu ku okrytemu kocem kształtowi na środku szosy stanowej biegnącej wzdłuż wybrzeża Pacyfiku. Ciemnobrązowa smuga zaczynająca się sześćdziesiąt jardów na zachód od osłoniętego wzgórka znikała pod okryciem. Usłyszał głos jednego z gapiów: „Straszne! Rzuciło ją aż tutaj!” – i nie chciał patrzeć na córkę. Ale ponieważ musiał dokonać identyfikacji, jeden policjant trzymał go pewnie, a drugi przykląkł na jedno kolano i uniósł koc. On zaś rozpoznał nefrytowy naszyjnik, który podarował jej z okazji ukończenia szkoły. Rozpoznał tylko to. – To Debbie – powiedział i odwrócił głowę. „Czemu mnie to spotyka? – pomyślał. – Nie pochodzę stąd, nie jestem jednym z nich. Coś takiego powinno się zdarzyć człowiekowi”. – Zrobiłeś sobie? Podniósł wzrok znad gazety i musiał poprosić, żeby powtórzyła. – Zapytałam – odparła spokojnie Estelle, wkładając w to całą łagodność, jaka jeszcze w niej pozostała – czy nie zapomniałeś o zastrzyku insuliny. Uśmiechnął się przelotnie, doceniając jej troskę oraz staranie, by nie ingerować zbyt mocno w jego żałość, i potwierdził, że zrobił sobie zastrzyk. Żona skinęła głową i powiedziała: – Cóż, chyba już pójdę na górę, do sypialni. Idziesz? – Jeszcze nie. Ale może niedługo. – Znowu zaśniesz przed telewizorem. – Nie martw się, nie dziś. Zaraz przyjdę. Przyglądała mu się jeszcze przez chwilę, po czym odwróciła się i wspięła po schodach. Wsłuchiwał się w odgłosy odprawianego na piętrze rytuału: spłukiwanie ubikacji, woda przemieszczająca się rurami do umywalki, skrzypiące podczas otwierania drzwi szafy, sprężyny łóżka reagujące na ciężar układającej się do snu Estelle. A potem włączył telewizor. Wybrał kanał trzydziesty, jeden z pustych, i ściszył dźwięk, żeby nie wsłuchiwać się w uporczywe brzmienie śnieżenia.

Spędził przed odbiornikiem kilka godzin z ręką przyłożoną do kineskopu, żywiąc nadzieję, że skanowana bombardowaniem elektronów dłoń, która stała się przezroczysta, ujawni układ pozaziemskich kości. W połowie tygodnia poprosił Harveya Rothammera o wolny czwartek, bo chciał odwiedzić syna w szpitalu w Fontanie. Rothammer nie był zachwycony, ale też nie miał serca odmówić. Kaw stracił córkę, a jego syn był w dziewięćdziesięciu pięciu procentach niezdolny do ruchu; leżał na łóżku szpitalnym i w zasadzie nie było nadziei, że kiedyś z niego wstanie. Zatem Rothammer powiedział, że Willis Kaw może wziąć sobie dzień wolny, byleby pamiętał, że zaraz kwiecień, a dla firmy oferującej profesjonalne usługi księgowe jest to pora zwiększonego ruchu w interesie. Willis Kaw odrzekł, że o tym wie. Auto zepsuło się dwadzieścia mil na wschód od San Dimas, a on siedział za kierownicą w wykańczającym skwarze, wpatrywał się w pustynię i usiłował sobie przypomnieć, jak wygląda powierzchnia jego rodzinnej planety. Zeszłego lata jego syn Gilvan wybrał się na wakacje do kolegów z New Jersey. Koledzy zainstalowali w ogródku basen. Gil do niego skoczył i uderzył o dno. Złamał sobie kręgosłup. Szczęśliwie wyciągnęli go, zanim zdążył się utopić, lecz pozostał sparaliżowany od pasa w dół. Mógł ruszać rękami, ale nie dłońmi. Willis udał się na wschód, załatwił Gilowi transport lotniczy do Kalifornii i oto jego syn leżał w łóżku w Fontanie. Willis pamiętał tylko kolor nieba. Było jaskrawozielone i raczej prześliczne. Pamiętał też stworzenia, które nie były ptakami – prześlizgiwały się nad ziemią, zamiast latać. Nic więcej przypomnieć sobie nie mógł. Samochód odholowano do San Dimas, ale warsztat musiał sprowadzić potrzebne części z Los Angeles. Zatem Willis porzucił auto i wrócił do domu autobusem. W tym tygodniu Gila nie zobaczy. Rachunek za naprawę opiewał na dwieście osiemdziesiąt sześć dolarów i czterdzieści pięć centów. W marcu tego roku jedenastomiesięczna susza nękająca południową Kalifornię nagle się skończyła. Nieustające deszcze tłukły o ziemię przez tydzień. Może nie z podobną intensywnością jak w Brazylii, gdzie krople bywają tak gęste i tak ścieśnione, że wśród ludzi, którzy wyszli w ulewę, odnotowano przypadki uduszenia. Lecz opady były na tyle intensywne, żeby dach domu zaczął przeciekać. Willis Kaw i Estelle nie zmrużyli oka przez całą noc, bo upychali ręczniki na

listwach przypodłogowych, ale najwyraźniej nie ciekło po ścianach zewnętrznych, tylko raczej w niżej położonych punktach gdzieś pośrodku. Tak czy inaczej, woda spływała i się rozlewała. Następnego dnia, zgnębiony nad wszelką wytrzymałość, Willis Kaw się rozpłakał. Estelle usłyszała go, gdy ładowała przemoczone ręczniki do suszarki, i pobiegła do salonu. W pokoju unosił się zapach stęchlizny, Willis siedział na zamokłym dywanie, a twarz zasłonił dłońmi, w których wciąż trzymał mokry ręcznik kąpielowy. Uklękła przy nim, ujęła w ręce jego głowę i pocałowała go w czoło. Bardzo, bardzo długo nie mógł stłumić płaczu, a gdy już mu się to udało, oczy go paliły. – Tam, skąd pochodzę, pada tylko wieczorami – wyjaśnił jej. Ale nie zrozumiała, o co mu chodziło. Dotarło to do niej później, a wtedy wybrała się na spacer i usiłowała rozstrzygnąć, czy potrafi pomóc mężowi. Udał się na plażę. Zaparkował na poboczu przy Old Malibu Road, zamknął samochód i po nasypie zszedł nad wodę. Włóczył się po piasku godzinę, zbierając oszlifowane przez Pacyfik kawałki mlecznego szkła, aż wreszcie położył się na zboczu niewielkiej, bujnie porośniętej wydmy i zapadł w sen. Śnił o swym rodzinnym świecie i – może dlatego, że słońce stało wysoko, a ocean wydawał przedwieczne odgłosy – wiele do niego wróciło. Jasnozielone niebo, pikujące i wznoszące się nad głową ślizgawce, okruchy bladożółtego światła, które stawały w płomieniach, a potem ulatywały w górę i znikały z widoku. Miał wrażenie powrotu do swego prawdziwego ciała, czuł maszerowanie wielu nóg w unisonie, niosących go po spowitych mgłą piaskach, na myśl przychodził mu zapach rozełkanych kwiatów. Był świadomy, że w tym właśnie świecie się narodził, w nim dorastał i wchodził w dojrzałość, a potem… Odesłano go. W ludzkim umyśle Willisa Kawa zakorzeniło się przekonanie, że został odesłany, bo zrobił coś złego. Wiedział, że skazano go na tę planetę, na Ziemię, bo prawdopodobnie dopuścił się przestępstwa. Nie pamiętał jednak charakteru swego wykroczenia. A we śnie nie czuł się winny. Ale gdy się obudził, jego człowieczeństwo powróciło, zalało go i wypełniło poczuciem winy. I tak bardzo zapragnął znów znaleźć się w miejscu, do którego przynależał, wyzwolony z więzienia tego okropnego ciała.

– Nie chciałem do pana przychodzić – oznajmił Willis Kaw. – Jak dla mnie to głupota. Bo skoro przyszedłem, to oznacza, że dopuszczam jakieś wątpliwości. A ponieważ żadnych nie mam, zatem… Psychiatra uśmiechnął się i zamieszał kakao w kubku. – Zatem… przyszedł pan z powodu nalegań żony. – Zgadza się. Opuścił wzrok na swoje buty. Były brązowe, miał je od trzech lat. Od początku nie pasowały zbyt dobrze: uwierały, a duże paluchy obu stóp jakby dociskała krawędź noża. Tępa krawędź noża. Psychiatra starannie umieścił łyżeczkę na chusteczce higienicznej i upił kakao. – Panie Kaw, jestem człowiekiem otwartym na sugestie. Pańska obecność tutaj nie cieszy mnie bardziej niż pana, jeśli w niczym panu nie pomoże. A owa pomoc – dodał szybko – nie wiąże się z nawracaniem pana na jakiś punkt widzenia czy obcy panu system wierzeń. Ani Freudowi, ani Wernerowi Erhardowi, ani scjentologom czy wyznawcom innych koncepcji nie udało się do końca mnie przekonać, że istnieje coś takiego jak rzeczywistość. Skodyfikowana rzeczywistość. Jednorodna, niezmienna, stała. Dopóki przekonania nie zaprowadzą człowieka do domu wariatów albo do więzienia, nie ma żadnego powodu, dla którego miałyby być mniej akceptowalne niż to, co my, eee… „normalni” ludzie nazywamy rzeczywistością. Proszę wierzyć, w co tylko pan chce, jeśli jest pan dzięki temu szczęśliwy. Ja chciałbym tylko wysłuchać, co ma pan do powiedzenia, może tu i ówdzie dorzucić komentarz i w efekcie się przekonać, w jakim stopniu p a ń s k a rzeczywistość daje się pogodzić z tą „normalną”. Jak się to panu widzi? Willis Kaw usiłował zrewanżować się uśmiechem. – Całkiem nieźle. Troszeczkę się denerwuję. – Zatem proszę się nie denerwować. Wiem, mnie łatwo powiedzieć, panu trudniej zrobić, ale nie zamierzam wyrządzić panu krzywdy, a poza tym jestem szczerze zainteresowany. Willis, który siedział dotychczas z nogą założoną na nogę, wstał. – Jeśli pan pozwoli, pospaceruję trochę po gabinecie. To powinno pomóc. Psychiatra przyzwalająco skinął głową, uśmiechnął się i wskazał kakao. Willis Kaw odmówił. Okrążył gabinet i w końcu oświadczył: – To nie jest moje ciało. Zostałem skazany na życie w ludzkiej postaci i to mnie wykańcza. Psychiatra poprosił o wyjaśnienie. Willis Kaw był niskim mężczyzną o rzedniejących kasztanowych włosach

i kiepskim wzroku. Miał słabe nogi i nieustannie potrzebował chusteczki do nosa. Jego twarz znaczyły zmarszczki smutku i trosk. Wszystko to psychiatrze powiedział. Potem dodał: – Sądzę, że na tę planetę zsyła się złe istoty, by odpokutowały za swoje zbrodnie. Sądzę, że wszyscy pochodzimy z innych światów. Z innych planet, na których uczyniliśmy coś złego. Cała ta Ziemia jest więzieniem, a nas zsyła się w ohydne ciała, które psują się, zużywają, cuchną i konają. Na tym polega nasza kara. – W takim razie dlaczego nikt poza panem tego nie dostrzega? – Psychiatra odstawił na bok kakao, które już stygło. – Najpewniej umieścili mnie w wadliwym ciele – odparł Willis Kaw. – Odrobina bólu więcej, skoro wiem, że jestem obcym, że trafiłem do więzienia za coś, co zrobiłem, a czego nie pamiętam. Ale otrzymanie takiego wyroku musiało być dla mnie czymś strasznym. – Panie Kaw, czytał pan kiedyś Franza Kafkę? – Nie. – Pisał o ludziach sądzonych za przestępstwa, których natury nigdy nie dane im było poznać. O ludziach oskarżonych o zbrodnie, których popełnienia nawet nie pamiętali. – Zgadza się, czuję się tak samo. Może i Kafka tak się czuł? Może też otrzymał wadliwe ciało? – W podobnych emocjach nie ma nic dziwnego, panie Kaw – oznajmił psychiatra. – Współcześnie wielu ludzi nie lubi swojego życia, a mowa o tych, którzy zorientowali się – być może za późno – że są transseksualni, że powinni przeżyć swój czas jako ktoś inny, może mężczyzna, może kobieta… – Nie, skąd! Nie o to mi chodziło. Nie ubiegam się o zmianę płci. Tłumaczę panu, że przybyłem ze świata o zielonym niebie, o piaskach spowitych mgłą, w którym okruchy światła zajmują się płomieniem i unoszą… Mam wiele nóg i błony między palcami, które wcale palcami nie są… – Urwał z zawstydzoną miną. Potem znów usiadł i bardzo cicho przemówił: – Panie doktorze, moje życie nie różni się od innych. Przeważnie jestem chory, mam na głowie niespłacalne rachunki, moją córkę potrącił i zabił samochód, a ja nawet nie jestem w stanie o tym myśleć. Mój syn w kwiecie wieku został wyłączony z życia i już na zawsze będzie kaleką. Z żoną rozmawiamy rzadko, nie ma już między nami miłości… Jeśli kiedykolwiek była. Nie jestem lepszy ani gorszy od innych mieszkańców tej planety i od początku właśnie do tego zmierzam: ból, udręka, życie w ciąg​łym strachu. Strachu dnia powszedniego. Beznadzieja. Pustka. Czy nie ma dla nas niczego

lepszego nad życie tutaj w ludzkiej postaci? Mówię panu: istnieją lepsze miejsca, odmienne światy, które nie znają tortury bycia człowiekiem. W gabinecie psychiatry robiło się ciemno. Żona Willisa Kawa umówiła go na wizytę w ostatniej chwili, więc lekarz przyjął małego człowieczka o rzedniejących kasztanowych włosach pod koniec dnia, gdy inny pacjent się nie pojawił. – Panie Kaw – zaczął psychiatra. – Uważnie pana wysłuchałem i powinien pan wiedzieć, że w dużym stopniu solidaryzuję się z pańskimi lękami. Willisa Kawa ogarnęła ulga. Nareszcie poczuł, że ktoś jest w stanie mu pomóc. Jeśli nawet nie uwolni go od tej potwornej wiedzy i jej brzemienia, to przynajmniej powie mu, że nie jest sam. – Ale, otwarcie mówiąc, panie Kaw – ciągnął lekarz – moim zdaniem ma pan poważne problemy. Jest pan chory i potrzebuje pan kompleksowej pomocy psychiatrycznej. Mogę porozmawiać z pańską żoną, jeśli ma pan takie życzenie, ale powinien pan posłuchać mojej rady i zgłosić się do odpowiedniej placówki, zanim pański stan… Willis Kaw zamknął oczy. Dokładnie docisnął drzwi do garażu, a szpary uszczelnił szmatami. Ponieważ żaden wąż nie sięgał od rury wydechowej do wnętrza samochodu, po prostu otworzył okna w aucie, uruchomił silnik i zostawił go na chodzie. Wsunął się na tylne siedzenie i zaczął czytać powieść Dombey i syn Dickensa, bo Gil kiedyś napomknął, że na pewno mu się spodoba. Jednak nie mógł się skupić na fabule, na wytwornym języku, więc po jakimś czasie głowa opadła mu w tył i spróbował zasnąć, wyśnić ów inny świat, z którego został okradziony, świat, którego – jak wiedział – nigdy więcej nie ujrzy. Senność wzięła wreszcie górę i umarł. Nabożeństwo pogrzebowe odprawiono w Forest Lawn, ale uczestniczyło w nim niewiele osób. Odbyło się w dzień roboczy. Estelle płakała, a Harvey Rothammer obejmował ją i powtarzał, że wszystko będzie dobrze. Ale sponad jej ramienia zerkał na zegarek, bo przecież zaraz kwiecień. I złożono Willisa Kawa w ciepłej ziemi, a piachem obcej planety zasypał go chicano z trojgiem dzieci, który musiał dorabiać sobie jako pomywacz w barze oferującym dania z grilla, bo w przeciwnym razie nie byłby w stanie spłacać rat za sześcioelementowy komplet mebli do salonu. Po powrocie Willisa Kawa powitał wielonogi konsul. Kaw się obrócił, podniósł

wzrok na konsula i ujrzał w górze jaskrawozielone niebo. – Witaj w domu, Plydo – odezwał się konsul. Miał bardzo smutną minę. Plydo, który w odległym świecie był Willisem Kawem, wstał i się rozejrzał. Dom. Ale nie potrafił w ciszy rozkoszować się tą chwilą. Musiał się dowiedzieć. – Panie konsulu… Proszę mi powiedzieć… Co takiego okropnego zrobiłem? – Okropnego? – Konsul jakby osłupiał. – Winniśmy ci najwyższe zaszczyty, wasza wysokość. Żadne imię twego niegodne. – W jego głosie pobrzmiewał najwyższy szacunek. – Więc dlaczego skazano mnie na męczarnie w tamtym obcym świecie? Dlaczego odesłano mnie, bym wegetował w udręce? Konsul pokręcił kudłatą głową, a jego grzywa zafalowała na ciepłym wietrze. – Ależ nie, wasza wysokość, ależ nie! To my znosimy męczarnie. Nie znamy niczego poza udręką. Tylko niewielu, doprawdy niewielu wyróżnionych i uwielbianych przez wszystkie rasy kosmosu może się udać do tamtego świata. W porównaniu z tym, co uchodzi za życie w każdym innym miejscu, tam dola usłana jest różami. Wciąż jesteś, panie, zagubiony. Ale wszystko powróci. Przypomnisz sobie. I zrozumiesz. I Plydo, który przez większą część swego niemal wiecznego, naznaczonego bólem życia był Willisem Kawem, rzeczywiście sobie przypomniał. W miarę upływu czasu odzyskał wspomnienia o każdym zrodzonym w jego duszy wiekuistym smutku i pojął, że otrzymał jedyny radosny dar dostępny rasom żyjącym w odległych galaktykach. Dar spędzenia kilku bezcennych lat w miejscu, w którym męczarnie doskwierały o wiele mniej niż w jakimkolwiek znanym gdzie indziej. Wspomniał deszcze i zapadanie w sen, i piasek morski pod stopami, i ocean szepczący swą odwieczną pieśń; i w te same noce, których tak nie cierpiał na Ziemi, zasypiał i śniły mu się dobre sny. O życiu w ciele Willisa Kawa. O życiu na planecie przyjemności.

Spis treści WYZWANIE WSTĘP. NIEZRÓWNANY BUNTOWNIK LAGNIAPPE I. POCZĄTKI MIECZ PARMAGONU ROZDZIAŁ 1: JASKINIA ROZDZIAŁ 2: ODKRYCIE BLASKU ROZDZIAŁ 3: PLAN WOJNY ROZDZIAŁ 4: DŁUGI LONT ROZDZIAŁ 5: SKOK GLOKONDA ROZDZIAŁ 1: SAFARI ROZDZIAŁ 2: GROZA UTONIĘCIA ROZDZIAŁ 3: MAGICZNY STRÓJ ROZDZIAŁ 4: KRYJÓWKA DIABELSKIEGO WĘŻA ROZDZIAŁ 5: WYKURZENIE ROZDZIAŁ 6: PRZYMIERANIE GŁODEM ROZDZIAŁ 7: CUD TA DZIKSZA OPOWIEŚĆ O MASZYNOWYM JOEM WSTĘP DO ROBACZKA ŚWIĘTOJAŃSKIEGO ROBACZEK ŚWIĘTOJAŃSKI KAPSUŁA RATUNKOWA INSTYNKT WIELKICH ARTYSTÓW II. ŚWIATY STRACHU BÓL SAMOTNOŚCI PUNKY I CHŁOPCY Z YALE MODLITWA ZA NICZYJEGO WROGA ODSIADKA III. ŚWIATY MIŁOŚCI W KRAINACH SAMOTNOŚCI

CZAS OKA GRAAL IV. NOWA PRZEBRZMIAŁA RELIGIA NIE MAM UST, A MUSZĘ KRZYCZEĆ ZWŁOKI SKOWYT KATOWANYCH PSÓW V. DŹGNIĘCIE WESOŁOŚCI GŁOS W OGRODZIE EROTOFOBIA MAMA MINISŁOWNICZEK SŁÓW JIDYSZ, UŻYTYCH W MAMIE EKOŚWIADOMOŚĆ ZAKĄTEK NIEODKRYTY PRZEZ TURYSTÓW DZIAŁ „JAK BRZMIAŁO PYTANIE?” DZIAŁ ROZMAITOŚCI KSIĄŻĘ MYSZKIN, BEZ DODATKÓW VI. KŁOPOTY Z KOBIETAMI NAJOSTATNIEJSZY DZIEŃ DOBREJ KOBIETY VALERIE: PRAWDZIWE WSPOMNIENIE DRUGIE OKO POLIFEMA WSZYSTKO WRACA VII. NA NOŻE Z DEMONAMI KATAKUMBY: NASZA MAŁA MISS MIŁOSNA SERENADA DLA JERRY’EGO FALWELLA WYMOWNE DRŻENIA I TIKI PRAWDZIWA MIŁOŚĆ: WYMACYWANIE ŚWIĘTEGO GRAALA DRYFUJĄC TUŻ ZA WYSEPKAMI LANGERHANSA: FUNKCJA MARZEŃ SENNYCH VIII. TECHNOLOGIA ROKOKO NIEBO W OGNIU ŁOWCA W MIEŚCIE NA SKRAJU ŚWIATA TRASĄ WIDOKOWĄ

PIEŚŃ, KTÓRĄ WYŚPIEWAŁ ZOMBI KNOX Z VIRGILEM ODDUMEM NA BIEGUNIE WSCHODNIM IX. KREW SERCA WSZYSTKIEGO NAJGORSZEGO Z ALABAMY MÓJ OJCIEC MOJA MATKA ZMĘCZONY STARSZY PAN MAŁOLAT I POTWORY DZIWNE WINO