James McBride Ptak dobrego Boga

James McBride Ptak dobrego Boga Przełożył Maciej Świerkocki

Wszelkie powielanie lub wykorzystanie niniejszego pliku elektronicznego inne niż autoryzowane pobranie w zakresie własnego użytku stanowi naruszenie praw autorskich i podlega odpowiedzialności cywilnej oraz karnej. Tytuł oryginału angielskiego The Good Lord Bird Projekt okładki Agnieszka Pasierska / Pracownia Papierówka Projekt typograficzny Robert Oleś / d2d.pl Copyright © by James McBride, 2013 All rights reserved including the right of reproduction in whole or in part in any form. This edition published by arrangement with Riverhead, a member of Penguin Group (USA) LLC, a Penguin Random House Company Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Czarne, 2016 Copyright © for the Polish translation by Maciej Świerkocki, 2016 Redakcja Karolina Iwaszkiewicz Korekta Katarzyna Juszyńska / d2d.pl, Magdalena Mrożek / d2d.pl Redakcja techniczna Robert Oleś / d2d.pl Skład Alicja Listwan / d2d.pl Skład wersji elektronicznej Janusz Oleś / d2d.pl ISBN 978-83-8049-228-8

Spis treści Strona tytułowa

Strona redakcyjna

Dedykacja

Prolog CZENŚĆ PIERWSZA CZYNY LUDZI WOLNYCH

1 Poznajcie Pana 2 Ptak dobrego Boga 3 Armia Starca 4 Masakra 5 Czarnuch Bob 6 Znowu jestem wienźniem 7 Black Jack 8 Zły znak 9 Znak od Boga CZENŚĆ DRUGA CZYNY NIEWOLNIKÓW

10 Prawdziwy leworwerowiec

11 Pie 12 Sibonia 13 Powstanie 14 Straszliwe odkrycie 15 W tarapatach 16 W nogi CZENŚĆ TRZECIA LEGENDA

17 Przechodzimy do historii 18 Poznaje wielkiego człowieka 19 Smród niedźwiedzia 20 Pobudzanie pszczół 21 Plan 22 Szpieg 23 Kontakt 24 Kolejarz 25 Annie 26 Co zesłali niebiosa 27 Ucieczka 28 Atak 29 Wielkie zamieszanie

30 Rozganiajonc pszczoły 31 Ostatnia bitwa 32 Znikajonc Podziękowania

Przypisy

Kolofon

Dla mamy i Jade’a, którzy uwielbiali bujdy na resorach

Prolog Znaleziono unikalne dokumenty z dziejów Murzynów amerykańskich A. J. Watson Wilmington, Del. (AP), 14 czerwca 1966 Pożar, który zniszczył najstarszy murzyński kościół w mieście, doprowadził do odkrycia niezwykłej opowieści pewnego niewolnika, rzucającej światło na mało znany okres amerykańskiej historii. Wczoraj wieczorem spłonęła świątynia Pierwszego Zjednoczonego Murzyńskiego Kościoła Baptystów Abisynii na rogu Bainbridge Street i Czwartej Ulicy. Przedstawiciele straży pożarnej twierdzą, że do wybuchu pożaru doszło wskutek awarii grzejnika gazowego. Nikt nie odniósł obrażeń. W zgliszczach znaleziono kilka nadpalonych notesów, należących do świętej pamięci diakona tego Kościoła, które zainteresowały uczonych w całym kraju. Charles D. Higgins, członek kongregacji od 1921, zmarł w maju zeszłego roku. Był kucharzem, lecz także historykiem amatorem i – jak się okazało – spisał wspomnienia innego leciwego członka kongregacji Zjednoczonych Baptystów, niejakiego Henry’ego „Cybulki” Shackleforda, który utrzymywał, że jest jedynym Murzynem ocalałym z napadu na Harpers Ferry w stanie Wirginia, dokonanego w roku 1859 przez banitę Johna Browna. Brown, biały abolicjonista, próbował zdobyć największy arsenał w Stanach Zjednoczonych, aby dać początek wojnie z niewolnictwem. Napad się nie powiódł, ale wywołał panikę w całym kraju i przyczynił się do wybuchu wojny secesyjnej. Brown został powieszony, a większość jego wspólników – było ich dziewiętnastu, w tym czterech Murzynów – zginęła. Do tej pory nie znaleziono żadnej kompletnej relacji z działalności Browna i jego ludzi. Nie było nawet wiadomo, czy jakakolwiek istnieje. Notatki znajdowały się w ognioodpornym blaszanym pojemniku ukrytym pod klepkami podłogowymi pod krzesłem, za pulpitem, zza którego Higgins przez ponad czterdzieści lat co niedziela z poświęceniem przemawiał do wiernych. W pojemniku znaleziono też kopertę zawierającą dwanaście konfederackich dolarów, pióro dzięcioła wielkodziobego, rzadkiego ptaka należącego do niemal wymarłego

gatunku, i skreśloną przez nieżyjącą już żonę pana Higginsa kartkę następującej treści: „Jak jeszcze cię kiedyś zobaczę, to skopię ci dupsko i przegonię, kurde, z hukiem na cztery wiatry”. Pan Higgins nie miał dzieci. Przez dwadzieścia dziewięć lat pracował jako kucharz u pani Arlene Ellis z Chadds Ford w stanie Pensylwania. Był najstarszym członkiem Pierwszego Zjednoczonego Kościoła Baptystów, w którym nazywano go czule Panem Bujdą albo Tańczącym Diakonem. Nie wiadomo, ile dokładnie miał lat, kiedy zmarł, ale członkowie kongregacji sądzą, że blisko sto. ­Higgins stanowił także swego rodzaju atrakcję na zebraniach lokalnej rady miejskiej, ponieważ często przychodził na sesje w stroju z czasów wojny secesyjnej i wnosił petycje o przemianowanie Dupont Highway na John Brown Road. Z jego starannie oprawionych notatników wynika, że fakty z życia pana Shackleforda spisał podczas serii wywiadów przeprowadzonych w roku 1942. Higgins twierdzi, że poznali się na początku lat czterdziestych, gdy obaj pracowali jako nauczyciele w szkółce niedzielnej Zjednoczonego Kościoła Baptystów. W 1947 roku Cybulka został wykluczony z Kościoła za coś, co pan Higgins okreś­la jako „łajdactwa i obmacywanie takiej jednej małej puszczalskiej, na którą wołali Peaches…”. Jak wynika z odnalezionych notatek, zanim doszło do wspomnianego incydentu, członkowie Kościoła sądzili, że pan Shackle­ford jest kobietą. Był, jak pisze Higgins, człowiekiem drobnej postury, „o dziewczęcych rysach, z kręconymi włosami… i sercem łotra”. Pan Higgins utrzymuje też, że gdy spisywał jego opowieści, Shackle­ford miał sto trzy lata, dodaje jednak: „Może Cybulka był starszy, urodził się co najmniej trzydzieści lat wcześniej niż ja”. Chociaż pan Shackleford figuruje w ocalałym z pożaru rejestrze kościelnym z 1942 roku, nikt z obecnych członków kongregacji nie jest aż tak leciwy, aby go pamiętać. Kongregacja ogłosiła, że zamierza przekazać opowieść pana Shackleforda do zweryfikowania jakiemuś znawcy historii Murzynów amerykańskich, a następnie sprzedać notatniki do publikacji, zyski zaś przeznaczyć na zakup nowej furgonetki dla Kościoła.

Czenść pierwsza Czyny ludzi wolnych (Kansas)

1 Poznajcie Pana Urodziłżem sie kolorowym menżczyznom i wbijcie to se do głowy. Ale przez siedemnaście lat żyłem jako kolorowa baba. Mój papa był pełnokrwistym Murzynem i pochodził z Terytorium Kansas, z miasteczka Osawatomie na północ od Fort Scott, koło Lawrence. Pracował jako fryzjer, chociaż nie dawało mu to prawdziwej przyjemności. Jego głównym zajenciem było zasie głoszenie ewangelii. Papa nie miał swojego Kościoła, jak ci, co to nie pozwalajom na nic poza grom w bingo w środowe wieczory, a babom każom ino siedzieć i wycinać lalki z papieru. Zbawiał dusze po jednej, strzygonc włosy w knajpie Dutcha Henry’ego przy krzyżówce na szlaku kalifornijskim, co biegnie wzdłuż rzeki Kaw na południu Terytorium Kansas. Papa nauczał głównie ludzi z półświatka, szulerów, właścicieli niewolników i pijaków, co wendrowali po szlaku. Nie był zbyt wielki, jeśli sie o wzrost rozchodzi, ale ubierał sie jak panisko. Najbardziej lubiał nosić cylinder, zwenżajonce sie przy kostkach spodnie, koszule ze stójkom i buty z cholewami, na wysokim obcasie. Jego strój składał sie przeważnie z tego, co znalazł we śmieciach albo ściongnoł z białych, którzy padli na prerii na puchline wodnom czy dostali w czape w jakiejś awanturze. Koszule miał z dziurami po kulach wielkimi jak ćwierćdularówki, kapelusz o dwa numery za mały, a spodnie zszyte wzdłuż rowka w dupie z dwóch nogawek różnego koloru. Jego włosy byli takie genste, że można było o nie zapalać zapałki. Baby w wienkszości nie chcieli nawet do niego podchodzić, w tym moja matula, która zamkła oczy na zawsze, zaraz jak wydała mię na ten świat. Podobnież była łagodnom Murzynkom o jasnej skórze. „Twoja matula była jedynom kobitom na świecie menżnom na tyle, coby słuchać moich świentych myśli”, przechwalał sie papa. „Bo jestem ci ja człowiekiem wielu talentów”. Jakie by te talenty nie byli, nie składali sie na wiele, bo całkiem wyprostowany i wystrojony od stóp do głów, w butach i cylind­rze z trzycalowom główkom, papa mierzył nie wiencej niż ze cztery stopy i osiem cali, a i to tylko dlatego, że zadzierał nosa. Czego mu brakło we wzroście, nadrabiał głosem, któren miał taki donośny i cieńki, że potrafił przekrzyczeć każdego jednego białego, co kiedykolwiek chodził po zielonej bożej ziemi. Mówił, jakby w gardle utkła mu żydowska harfa, dobywał ze siebie brzdenkniencia, stukoty i tak dalij. Rozmawiajonc z nim, dostawało sie dwa w jednym, bo jak golił człowieka, to jednocześnie spryskiwał mu oblicze plwocinami… A właściwie trzy w jednym, jeśli wzionć pod uwage jeszcze jego oddech, cuchnoncy niczym świńskie flaki i trociny, bo papa przedtem

przez wiele lat pracował w rzeźni i dlatego kolorowi na ogół go unikali. Za to biali dosyć go lubili. Nieraz żem widział, jak papa wieczorem zalewał sie akwawitom, wskakiwał na bar u Dutcha Henry’ego, trzaskał nożycami i ryczał w dymie i oparach ginu: „Pan nadchodzi! Nadchodzi, coby powybijać wam zemby i powyrywać włosy!”, po czym rzucał sie swojom osobom w tłum pijanych w sztok buntowników z Missouri, najgorszych i najpodlejszych, jakich świat widział. Ale chociaż ci biali goście najczenściej powalali go na podłoge i wybijali mu zemby kopniakami, to nie mieli do niego wiencej pretensji, że rzuca sie na nich w imie Ducha Świentego, niż gdyby to jakie tornado ­cisło go przez sale, bo Duch Odkupiciela, Któren Przelał Swojom Krew, to była wtenczas na prerii poważna sprawa. Przecient­ny biały pionier wiedział, co to nadzieja, ale wienkszość szybko wyprztykiwała sie z tego towaru, bo oczekiwania, z którymi przyjechali na Zachód, nie spełniali sie wedle ichnich chenci. Dlatego wszystko, co pomagało im wstać z wyrka, iżby na ten przykład zabijać Indianów i nie paść przy tym trupem na zimnice albo od ukonszenia grzechotnika, stanowiło dla nich miłom odmiane. Papie pomagało i to, że pendził chyba najlepszy bimber w Kansas – chociaż był kaznodziejom, nie miał nic przeciwko łyczkowi albo trzem – toteż zazwyczaj ci sami leworwerowcy, co wyrywali mu włosy i bili go do nieprzytomności, potem go podnosili, mówili: „Chodźmy chlać”, i wychodzili z nim całom bandom, i wyli do ksienżyca, pijonc samogon papy. A papa był słusznie dumny z tej przyjaźni ze synami białej rasy, przyjaźni, której, jak twierdził, nauczył sie z Biblii. „Synu – mawiał – pamientaj zawsze Ksienge Hezekijala, rozdział dwunasty, werset siedemnasty: Wyciongnoł szklanice do spragnionego bliźniego swego, kapitanie Ahabie, i daj mu sie napić do syta”. Byłżem już dorosły, jak żem sie dowiedział, że nie ma w Biblii żadnej Ksiengi Hezekijala ani kapitana Ahaba. Bo prawda jest taka, że papa ni w zomb nie umiał czytać i przytaczał ino te wersety, co je usłyszał od białych. Owszem, w miasteczku zawionzało sie stronnictwo, ażeby powiesić pape za te rzucanie sie, kiedy wstompił w niego Duch Świenty, miendzy pionierów – spekulantów, traperów, dzieci, kupców, mormonów, a nawet białe kobity – którzy walili na Zachód jak potop i zatrzymywali sie na popas u Dutcha Henry’ego. Bidne osadniki majom dość zmartwień, na ten przykład jadowite wenże wyskakujonce ze szpar w podłodze, ładowane od tylca karabiny, co strzelajom bez powodu, albo źle zbudowane kominy, przez które duszom sie na śmierć, wienc po co im jeszcze Murzyn, co sie na nich rzuca w imie naszego Wielkiego Odkupiciela, Któren Nosił Korone. Znaczy sie, kiedy w 1856 roku skuńczyłżem dziesienć lat, w miasteczku mówiło sie już otwarcie, że mojemu papie trzeba odstrzelić łeb. I, tak se myśle, zrobiliby to, gdyby na wiosne nie przyszedł taki jeden, co to zrobił za nich. Knajpa Dutcha Henry’ego stojała tuż przy granicy z Missouri. Służyła za cóś

w rodzaju poczty, sondu, plotkarni i pijalni ginu dla tamtejszych rebeliantów, którzy przyjeżdżali do Kansas pić, rżnonć w karty, łżeć, chodzić na kurwy i wyć do ksienżyca, że czarnuchy opanowujom świat, Jankesi wyrzucajom do wychodka konstytucyjne prawa białych i tak dalij. Nie zwracałżem uwagi na tom gadanine, bo moim celem w życiu było wtenczas czyścić buty klientom papy, kiedy ich strzygł i golił, i opychać sie ile wlezie chlebem kukurydzianym i piwem. Ale jak przyszła wiosna, u Dutcha zaczeło sie mówić o pewnym żondnym krwi białym łotrze zwanym Starym Johnem Brownem, Jankesie z dalekiego wschodu, co przyjechał do Kansas rozrabiać z bandom swoich synów, których nazywano Strzelcami z Pottawatomie. Z tego, co opowiadało sie u Dutcha, Stary John Brown i jego krwiożerczy synowie planowali ukatrupić wszystkich chłopów, baby i dzieciaki na prerii. Stary John Brown kradł kunie. Stary John Brown palił gospodarstwa. Stary John Brown gwałcił baby i obcinał chłopom głowy. Stary John Brown robił to, Stary John Brown robił tamto i – na Boga żywego – kiedy skuńczyli o nim gadać, miało sie wrażenie, że Stary John Brown to najnikczemniejszy, najbardziej ucionżliwy i krwiożerczy skurwysyn na świecie, wienc se poprzysiengłem, że jeśli go kiedy spotkam, to – jak mi Bóg miły – osobiście go sprzontne, za to, co już zrobił, albo za to, co zamierzał zrobić tym zacnym białym ludziom, moim znajomym. No i niedługo po tym, jakem ogłosił tom proklamacje, do ­Dutcha Henry’ego wtoczył sie jakiś Irlandczyk i usiadł na krzesełku fryzjerskim mojego papy. Nie miał w sobie nic szczególnego. W tamtych czasach po Kansas wałensali sie setki szukajoncych szczenścia preriowych włóczengów, co to polowali na okazje, żeby sie z kim zabrać na Zachód albo dostać robote przy kradzeniu bydła. Ten przybłenda niczym sie nie wyróżniał. Był przygarbiony, chudy, dopiero co zjechał z prerii, cuchnoł jak bizonie łajno, szczenka mu drgała nerwowo, podbródek miał porośnienty zmierzwionymi kłakami, a wokół oczów i ust tyle bruzd i zmarszczek, że gdyby je połonczyć, utworzyliby kanał. Jego wonskie wargi na stałe wykrzywili sie w surowym grymasie. Płaszcz, kamizelka, spodnie i cieńki krawat całe wyglondali jak pogryzione przez myszy, a buty byli już zupełnie do niczego – z nosków normalnie wystawali paluchy. W sumie wyglondał żałośnie, nawet jak na prerie, ale był biały, wienc kiedy siednoł na krzesełku, coby go ostrzyc i ogolić, papa zawionzał mu pod brodom serwetke i zabrał sie do roboty. Jak zwykle pracował na górnym kuńcu, a ja żem robił dół, czyli czyściłem buty, to jest w tym przypadku raczej palice u stóp. Po kilku chwilach Irlandczyk rozejrzał sie i widzonc, że nikogo nie ma w pobliżu, zapytał pape cicho: – Czytujesz Biblie, człowieku? No cóż, papa miał fijoła na punkcie Pana Boga, wienc go od razu poniesło. – A jak, szefie, jasne, że czytuje – powiedział. – Znam ci ja najróżniejsze

biblijne wersety. Stary cymbał uśmiechnoł sie na te słowa. Nie moge powiedzieć, żeby to był prawdziwy uśmiech, bo przybłenda miał tak surowom twarz, że nie mógł sie uśmiechać, ale jego usta jakby sie rozciongli. Myśl o Panu Bogu najwyraźniej sprawiła mu przyjemność. Nic dziwnego, bo korzystał przecie właśnie z łaski boskiej, tam i wtedy, był to bowiem ten Stary John Brown, morderca we swojej osobie, bicz boży nad Kansas, a siedział se jakby nigdy nic w oberży ­Dutcha, chociaż za jego głowe wyznaczono tysionc i pieńcet dularów nagrody i połowa miejscowych chent­nie przedałaby mu kulke. – Cudownie – powiedział. – Powiedz mi, jakie som twoje ulubione ksiengi w Biblii? – Och, wszystkie – oznajmił papa. – Ale najbardziej to lubie Hezekijala, Ahaba, Trottera i Arcykapłana Cysorza. Starzec zmarszczył brwi. – Nie przypominam se, cobym takie czytał. A przeczytałżem Biblie od deski do deski. – Nie znam ich tak dokładnie – odpowiedział papa. – Ale jeśli znasz jakie wersety, nieznajomy panie, i zechciałbyś sie nimi ze mnom podzielić, to ich z radościom wysłucham. – Owszem, zechciałbym, bracie. Oto jeden z nich: Kto zatyka uszy na krzyk Pana, sam bendzie krzyczał. – A niech mię, przedni werset! – zawołał papa, podskakujonc i stukajonc w powietrzu jednym obcasem o drugi. – Powiedz pan jeszcze jeden. – Pan wycionga dłoń, dotyka zła i unicestwia je. – To miód na mojom dusze! – zakrzyknoł papa, podskakujonc i klaszczonc. – Dawaj go pan wiencej! Stary cymbał sie rozkrencał. – Postaw chrześcijanina przed obliczem grzechu, a skiknie mu do gardła! – Dalij, nieznajomy panie! – Uwolnij niewolnika od tyranii grzechu! – prawie wrzeszczał. – Nauczaj! – I rozprosz grzeszników jak ścierń, by niewolnik był uwolniony na wieki! – Tak jest! No wienc siedzieli se na samiuśkim środku knajpy Dutcha Henry’ego i tak sie przekrzykiwali, a jakie pienć stóp od nich krenciło sie cóś ze dziesienciu luda, handlarze, mormoni, Indianie i kurwy, i każdy, nawet Stary John Brown, mógł sie pochylić nad papom i szepnonć mu słówko albo dwa, żeby ocalić jego życie, bo przez niewolnictwo na Terytorium Kansas już przecie wybuchła wojna. Splondrowano Lawrence, gubernator uciekł i nie obowionzywało żadne prawo, a jankescy osadnicy od Palmyry po Kansas City dostawali po dupach z lewa

i z prawa od rebeliantów z Missouri. Tylko że papa nic o tym nie wiedział, bo nigdy nie był dalij niż mile od knajpy Dutcha. Ale nikt sie nie odezwał ani słówkiem, a papa miał bzika na punkcie Pana Boga, wienc skikał wokoło, trzaskał nożycami i śmiał sie. – Och, nadchodzi Duch Świenty! Krew Chrystusa! Tak, tak. Rozprosz ścierń! Rozprosz! Czuje sie, jakbym już spotkał Pana! W knajpie zapadła cisza. Na sali pojawił sie Dutch. Dutch Henry Sherman był wielkim Niemcem, sześć stóp na boso. Łapy miał jak tasaki, usta koloru cielenciny i grzmioncy głos. Był właścicielem mię, papy, mojej ciotki i wuja i kilku indiańskich squaws, które wykorzystywał dla przyjemności. Wykorzystałby w ten sposób i białego menżczyzne, jeśli dzienki temu mógłby kupić jego towar. Papa był pierwszym niewolnikiem Dutcha, wienc miał pewne przywileje. Mógł przychodzić i wychodzić, kiedy chciał. Ale codziennie w południe Dutch wpadał po piniondze, które papa uczciwie trzymał w pudełku po cygarach za krzesełkiem fryzjerskim. A trzeba trafu, że było właśnie południe. Dutch podeszedł bliżej, siengnoł za krzesło, wzioł forse z pudełka i już miał sie odwrócić, ale zerknoł na dziada siedzoncego przed papom i cóś mu sie w nim nie spodobało. – Wyglondasz znajomo – stwierdził. – Jak sie nazywasz? – Shubel Morgan – powiedział Starzec. – Co porabiasz w tych stronach? – Szukam roboty. Dutch zamilkł na chwile. Popatrywał na Starca, jakby wyczuł kłamstwo. – Mam troche drewna z tyłu, co to je trza porombać – powiedział. – Dam ci piendziesiont centów za pół dnia. – Nie, dzienki – odparł Starzec. – Siedemdziesiont pienć. – Nie. – A co powiesz na dulara? – spytał Dutch. – Dular to dużo piniendzy. – Nie moge – mruknoł Starzec. – Czekam na parowiec na Kaw. – Parowiec bendzie dopiero za dwa tygodnie. Starzec zmarszczył brwi. – Siedze tu se i dziele sie Świentym Słowem z moim bratem chrześcijaninem, masz cóś przeciwko? – zapytał. – Lepiej zajmij sie swoimi sprawami, przyjacielu, i sam se piłuj drewno, ażeby Pan nie wzioł cie za tłustom świnie i lenia. W tamtych czasach Dutch nosił przy sobie pieprzniczke. Niezły leworwerek. Czterolufowy. Niebezpieczny z bliska. Trzymał go w kieszeni z przodu, coby łatwo

wyciongać. Nie w kaburze, po prostu w kieszeni. Siengnoł teraz do niej i wyciongnoł pieprzniczke lufom do dołu, wszystkimi czterema lufami w podłoge, i z tym leworwerem w renku rozmawiał ze Starcem dalij. – Tak może gadać ino spietrany Jankes, co cionga wymiona – powiedział, ale Starzec po prostu se siedział, spokojny jak głaz. – Szanowny panie – odparł. – To obelga. Tak, musze tu powiedzieć od razu, że stojałem wtenczas po stronie Dutcha. Nie był złym facetem. Po prawdzie dobrze sie opiekował mnom, papom, mojom ciotkom i wujem, i tymi Indiankami, co sie z nimi zabawiał. Miał dwóch młodszych braci, Williama i Drury’ego, którym zlecał różne roboty, a poza tym wysyłał piniondze matce do Niemiec i jeszcze karmił i ubierał te różne squaws i rozmaite kurwy, co je William, jego brat, ściongał z Mosquite Creek i okolic, i to sie liczyło, bo William był gówno warty i przyjaźnił sie w Kansas ze wszystkimi z wyjontkiem własnej żony i dzieci. Nie mówionc już o tym, że Dutch miał jeszcze stodołe, kilka krów i kur, dwa muły, dwa kunie, rzeźnie i te oberże. Sporo na głowie. Nie sypiał wiencej niż dwie albo trzy godziny na dobe i po prawdzie, jak tak teraz myśle, sam był troche jak niewolnik. Cofnoł sie na krok od Starca, ciengiem trzymajonc pieprzniczke lufami do dołu, i powiedział: – Wstawaj z tego krzesła. Krzesełko fryzjerskie stojało na drewnianym podeście. Starzec podniósł sie i powoli z niego zeszedł. Dutch kazał barmanowi, żeby mu podał Biblie, barman podał. Dutch podeszedł do Starca z Bibliom w jednej rence i pieprzniczkom w drugiej. – Poprzysiengniesz na tom Biblie, że jesteś za niewolnictwem i konstytucjom Stanów Zjednoczonych – powiedział. – Jeżeli to zrobisz, staruchu, to wyjdziesz stond cały i zdrowy. Ale jeżeli nie, ty niebieski[1] abolicjonistyczny zdrajco, to zdziele cie przez łeb tym leworwerem tak mocno, że ci żółć pójdzie uszami. Kładź tu zaraz łape. Owszem, w nastempnych latach czensto żem widywał Starego Johna Browna. I to prawda, że zrobił wiele zbrodniczych, strasznych rzeczy. Ale kłamać nie umiał – zwłaszcza z renkom na Biblii. Był w kropce. Gwałtownie położył dłoń na Piśmie. Po raz pierwszy wyglondał na zdenerwowanego. – Jak sie nazywasz? – spytał Dutch. – Shubel Isaac. – Zdawało mi sie, żeś powiedział Shubel Morgan. – Na drugie mam Isaac. – To ile ty masz tych imion? – A ilu mi trzeba? Rozmowa zbudziła jednego starego pijaka, co sie nazywał Dirk i kimał przy

stoliku w koncie. Dirk usiadł, zmrużył oczy, rozejrzał sie po sali i wypalił: – Ej, Dutch, ten tu wyglonda na Starego Johna Browna. Kiedy to powiedział, bracia Dutcha, William i Drury, i jeden młody gość, James Doyle – wszyscy mieli niedługo wyciongnonć kopyta – wstali od stołu przy drzwiach, wyjmali colty, wymierzyli w Starca i otoczyli go. – To prawda? – spytał sie Dutch. – Co? – odparł Starzec. – Ty jesteś Stary Brown? – Powiedziałem, że tak? – A wienc nie jesteś. – Dutch wyglondał, jakby mu ulżyło. – Kim jesteś w takim razie? – Dzieckiem mojego Stwórcy. – Za stary jesteś na dziecko. Tyś jest Stary John Brown czy nie? – Jestem tym, kim Pan chce, żebym był. Dutch prasnoł Bibliom o podłoge, wcisnoł pieprzniczke w szyje Starca i odwiódł kurek. – Boże, przestań chrzanić, cholerny kapuściany łbie! Stary Brown. To ty czy nie ty? Owszem, przez te wszystkie lata, przez które żem go znał, Stary John Brown nigdy sie nie unosił, nawet jak szło o śmierć – jego czy cudzom – chyba że pojawił sie temat Pana Boga. Wienc kiedy zobaczył, jak Dutch Henry ciska tom Bibliom o podłoge, przeklina i wzywa Imienia Pańskiego nadaremno, to go ruszyło. Normalnie nie mógł tego znieść. Zacisnoł usta i kiedy znów sie odezwał, nie gadał już jak Irlandczyk, tylko swoim prawdziwym głosem. Wysokim. Cieńkim. Napientym jako struna. – Lepiej sie ugryź w jenzyk, a nie wzywaj imienia Stwórcy – powiedział spokojnie – cobym mocom Jego Świentej Łaski nie zadał ci pokuty w Jego imieniu. Bo wtenczas ten leworwer, co go trzymiesz, nie bendzie warty ani centa. Pan wytronci ci go z dłoni. – Na Boga, przestań bajdurzyć i powiedz mi, jak sie nazywasz. – Nie wzywaj imienia bożego nadaremno, szanowny panie. – Do diabła! Bende przeklinał i wzywał jebanego imienia bożego, ile mi sie spodoba, niech to szlag trafi! Bende wrzeszczał to imie w dupe martwej świni, a potem wcisne je w twoje jankes­kie gównojadzkie gardło, pierdolony czarnuchu w białej skórze! To Starca zdenerwowało; w mig zrzucił ze szyi fryzjerskom serwete i błysnoł karabinem Sharpsa spod płaszcza. Był szybki jak grzechotnik, ale Dutch trzymał lufe leworweru wciśnientom w jego szyje i musiał ino zwolnić kurek. I zwolnił. Tylko że pieprzniczka to kapryśna pukawka. Nie można na niej polegać jak

na colcie albo innej broni automatycznej. To leworwer prochowy. Musi być suchy, a Dutch pocił sie i przeklinał, wienc jego wielkie łapy widać zwilgotnieli, tylko tak to potrafie wytłumaczyć, bo kiedy pociongnoł za spust, leworwer wydał ze siebie ino „Plask!”, a jedna z luf wybuchła i wygła sie na bok. Dutch upuścił broń i upadł na podłoge, beczonc jak ciele, bo mało nie urwało mu renki. Tamtych trzech, co celowali do Starego Browna z coltów, cofło sie na chwile, żeby nie ochlapała ich mózgownica Starca, bo myśleli, że rozbryźnie sie zaraz po sali, i teraz gapili sie w lufe karabinu, któren ten stary pierdziel spokojnie wyciong­noł już cały. – Mówiłem, że Pan wytronci ci leworwer z renki – powiedział – albowiem Król Królów wytempi wszystkich szkod­ników. Wcisł lufe w szyje Dutcha, odciongnoł kurek do samego kuńca, spojrzał na tamtych trzech i powiedział: – Połóżcie broń na podłodze albo strzelam. Zrobili, co im kazał, a wtedy Starzec zwrócił sie do wszystkich w knajpie, ciengiem z karabinem, i wykrzyknoł: – Jestem John Brown, dowódca Strzelców Pottawatomie. Przychodze z błogosławieństwem Pana, coby wyzwolić wszystkich kolorowych na tym terytorium, a każdego, kto stanie mi na drodze, nafaszeruje prochem i ołowiem. Owszem, w sali było pewnie z pół tuzina włóczengów uzbrojonych w sześciostrzałowe leworwery, ale żaden nie siengnoł po pukawke, bo Starzec był bardzo opanowany i nie żartował. Powiódł oczami po sali i powiedział spokojnie: – Wszyscy Murzyni, coście tu sie pochowali, wychodźcie. Teraz jużeście som wolni. Chodźcie ze mnom. Nie bójcie sie, dzieci. No tak, na sali było kilku kolorowych – jednych przysłano tu, żeby cóś załatwili, insi usługiwali swoim panom. Wienkszość pochowała sie pod stołami, gdzie drżeli i czekali, aż zacznie sie strzelanina, i kiedy Starzec przemówił, no to cóż, wyskoczyli i dali noge, wszyscy jak jeden monż. Wybiegli przez drzwi. Nie było widać nic, ino ich głowy z tyłu, kiedy krencili dupskami, biegnonc do domu. Starzec patrzał, jak sie rozpierzchajom. – Oni jeszcze nie som zbawieni w Panu – burknoł. Nie skuńczył jednak jeszcze wyzwalać niewolników, bo odwrócił sie do mojego papy, któren stojał, dygoczonc na całym ciele i powtarzajonc: „O Bożenciu, Bożenciu…”. Starzec uznał te słowa za cóś w rodzaju zgłoszenia na ochotnika, bo na to „Bożenciu” odpowiedział „Boże”, co chyba oznaczało, że sie z moim papom zgadza, i poklepał go po plecach, rozanielony z zadowolenia. – Przyjacielu, dokonałeś mondrego wyboru – oświadczył. – Ty i twoja biedna córka kwarteronka jesteście błogosławieni, boście przyjeli zamysł naszego błogosławionego Odkupiciela, iżbyście żyli wolni i swobodni, i abyście dzienki

temu nie spendzili reszty swoich dni w tej jaskini zła pośród tych grzesznych dzikusów. Teraz jużeście som wolni. Wynijdźcie tylnym wyjściem, a ja potrzymie tych poganów na muszce, a potem poprowadze was ku wolności w imie Króla Syjonu! No cóż, nie wiem, jak papa, ale kiedy Starzec mamrotał o królach, poganach, Syjonach i tak dalij i wymachiwał tym swoim karabinem, ja jakoś utknełem myślami przy tej czenści, gdzie wspomniał o córce. To prawda, chodziłżem we worku po kartoflach, jak wienkszość murzyńskich chłopaków w tamtych czasach, a z powodu jasnej skóry i długich krenconych włosów chłopaki z miasteczka wyśmiewali sie ze mnie, chociaż z tymi, z którymi żem mógł, wyrównywałem rachunki pienściami. Ale wszyscy u Dutcha, nawet Indianie, wiedzieli, że jestem chłopakiem. Wtenczas nie interesowałżem sie jeszcze dziewczynami, bo przecie wychowałem sie w knajpie, gdzie wienkszość bab paliła cygara, piła berbeluche i cuchneła pod niebiosa jak chłopy. Jednak nawet te babska, które chodzili tak naprute gorzałom, że mylili robaki z kulkami bawełny i nie umieli odróżnić jednego kolorowego od drugiego, wiedzieli, żem jest chłopakiem, nie dziewczynom. Otworzyłem usta, coby poprawić Starca w tej kwestii, ale w tym momencie w sali rozległo sie piskliwe skomlenie, którego nie mog­łem przekrzyczeć. Dopiero kilka chwil później zdałem se sprawe, że to wycie i jenczenie wychodzi z moich ust, i musze w tym miejscu przyznać, żem sie wtenczas zeszczał. Papa wpadł w panike. Trzonsł sie cały jak osika. – Panie, mój Henry nie jest… – Nie ma czasu, coby rozprawiać teraz na temat twojego duchowego zniewolenia, szanowny panie! – ucioł Starzec, ciengiem mierzonc do ludzi na sali. – Musimy ruszać. Odważny przyjacielu, zabiore ciebie i twojom Henriette w bezpieczne miejsce. Bo trzeba wam wiedzieć, że nazywam sie Henry Shackleford, a Starzec usłyszał „Henry nie” i wzioł to za „Henrietta”, bo tak działał jego umysł. Jak w cóś uwierzył, to wierzył. Nie było dla niego ważne, czy to rzeczywiście jest prawda, czy nie. Po prostu przekształcał prawde, dopóki mu nie przypasowała. Pod tym wzglendem był typowym białym. – Ale mój s… – Odwagi, przyjacielu – powiedział Starzec – bo w krzakach jest baranek. Przypomnij se Joela, rozdział pierwszy, werset czwarty: „Co pozostało po gazam, zjadła szarańcza, a co pozostało po szarańczy, zjadł jelek, a co pozostało po jelek, zjadł chasil”[2]. – Co to znaczy? – spytał papa. – Że jak tu zostaniesz, to cie zjedzom żywcem. – Ale moje dziecko nie jest żadnom dzie…

– Cichaj! – powiedział Starzec. – Nie możemy zwłóczyć. A o tym, jak twojom małom natchnonć Świentym Słowem, porozmawiamy później. Chwycił mię za renke i ciengiem trzymajonc karabin w gotowości, wycofał sie do tylnych drzwi. Usłyszałem kunie w zaułku. Kiedy Starzec podeszedł do wyjścia, na chwile puścił mojom dłoń, coby odemknonć drzwi, i wtenczas papa rzucił sie na niego. W tym samym momencie Dutch skoczył po jednego z tych coltów, co leżeli na podłodze, złapał go, wycelował do Starca i wystrzelił. Kula chybiła, trafiła w brzeg drzwi i odłupała z nich na bok długom na jakie osiem cali drzazge. Wystawała jak nóż, zupełnie poziomo, mniej wiencej na wysokości piersi – i papa wpadł prościutko na niom. Wbiła mu sie prościutko w pierś. Zatoczył sie do tyłu, upadł na podłoge i wyzionoł ducha. Już bardzo wyraźnie słyszeliśmy stukot kopyt tych kuni, które z wielkom szybkościom nadbiegali uliczkom. Starzec kopnoł drzwi i szeroko je roztworzył. Dutch Henry siedział na podłodze. – Ty złodzieju Murzynów! – wykrzyknoł. – Jesteś mi winien tysionc dwieście dularów! – Zapisz je na rachunek Pana Boga, ty poganie – odparł ­Starzec. A potem podniósł mię jednom renkom, wyszedł na uliczke i już nas nie było.

2 Ptak dobrego Boga Wyjechaliśmy pendem z miasteczka, zostawiliśmy za sobom udeptany szlak kalifornijski i skierowaliśmy sie prosto na niziny Kansas. Było ich trzech: Starzec i dwóch młodych. Młodzi szarżowali przed nami na kuniach łaciatych, a Starzec i ja podskakiwaliśmy na srokaczu, co miał jedne oko niebieskie, a drugie bronzowe i należał do Dutcha – znaczy Starzec był także kuniokradem. Mkneliśmy tak przez dwie godziny. W oddali widać było topole, a goroncy wiater chłostał mię w twarz. Terytorium Kansas to płaska, otwarta i upalna kraina i kiedy z wielkom szybkościom gnasz wierzchem, to jest cienżko. Porzondnie poobijałem se dupe na grzbiecie tego srokacza, bom nigdy wcześniej na kuniu nie jechał. Tyłek ścisnoł mi sie w małom bułke i gdy żem już myślał, że wiencej tego nie zniese, wpadliśmy na szczyt jakiegoś wzniesienia i zatrzymaliśmy sie w bele jakim obozie. Na polance stojał namiot z trzema ściankami na kijach, pod kamiennom ścianom przy wygasłym ognisku. Starzec zesiadł z kunia i pomógł mi zejść na ziemie. – Pora napoić kunie i odpoczonć, dziecko – powiedział. – Nie możemy zwłóczyć. Tylko czekać, jak za nami przylecom. Patrzał na mię, marszczonc swojom i tak już pomarszczonom twarz. Pewnikiem czuł sie winny, że mię porwał i że przez niego zginoł mój papa, bo miał cóś dziwnego w oczach i długo mi sie przyglondał. W kuńcu zaczoł przeszukiwać zapchlonom kieszeń płaszcza. Pogrzebał w niej i wyciongnoł cóś, co wyglondało jak kulka z piórami. Strzepnoł z niej kurz i powiedział: – Widzi mi sie, że nie sondzisz, iżby to, co tam zaszło, było słuszne, ale w imie wolności wszyscyśmy żołnierzami krzyża i, co za tym idzie, wrogami niewolnictwa. Pewnie myślisz, że nie masz rodziny albo że jej już nie zobaczysz, jeśli masz. Jednakowoż w rzeczywistości należysz do rodziny ludzkiej i jesteś w niej mile widziana, jako i każdy. Chciałbym, cobyś to przyjeła, moje dziecko, jako znak twojej nowej wolności i nowej rodziny, boś dołonczyła do nas, bojowników o wolność, chociażeś jest dziewczynkom i musimy sie ciebie jak najszybciej pozbyć. Wyciongnoł do mię to cóś. Nie chciałem tego, cokolwiek to było, ale że Starzec był biały i tak charczał i chrzonkał nad tom cholernom rzeczom, pomyślałem, że musze jom wzionć. A była to cybula. Zeschnienta, brudna, pokryta jakimiś piórami, pajenczynami, nitkami i inszymi śmieciami z jego kieszeni. Wyglondała gorzej niż wyschłe gówno muła. Starzec nie miał nic przeciwko śmieciom, w późniejszych latach widziałżem nieraz, jak wycionga z kieszeni tyle różności, że można by nimi wypełnić pienciogalonowom beczke – wyjechał dziś

jednak na ten wypad do Dutcha, wienc nie wzioł zbendnego bagażu. Wziełem tom cybule i trzymałżem, przestraszony i spłoszony, bo nie wiedziałem, czego Starzec chce. Potem pomyślałem, że chce, cobym jom zjadł. Oczywiście nie chciałem, ale zgłodniałżem po tej długiej jeździe, a poza tym byłem przecie jego wienźniem, wienc sie w niom wgryzłem. Smakowała paskudnie jak diabli. Utkła mi w przełyku jak kamień, alem uporał sie z niom w pare chwil. Oczy Starca rozszerzyli sie i po raz pierwszy zobaczyłem, jak przez jego starczom twarz przebiega najczystszy strach, któren wziełem za niezadowolenie, bo dopiero w późniejszych latach dowiedziałem sie, że spojrzenie Johna Browna może oznaczać właściwie wszystko, co człowiek chce. – Właśnie żeś połkła mój talizman – wystenkał. – Nosiłem go przy sobie przez czternaście miesiency i nie skaleczył mię w tym czasie żaden nóż, i nie zraniła żadna kula. Pewnikiem Pan daje mi znać, żem musiał go stracić. Biblia mówi, że Pan usunie ozdobe, sprzonczki i diademy, i półksienżyce. Jednakowoż nawet tak bogobojny monż jak ja ma kieszeń pełnom grzechów, co tłukom sie po głowie i po prawdzie także miendzy nogami, bo miałżem dwudziestke dwójke dzieci, z których dwanaście jeszcze żyje, Cybulko. Lecz mój szczenśliwy amulet mieszka teraz w tobie, boś połkła moje odkupienie i grzech do swojego brzucha i zeżarłaś go, tak jak Jezus Chrystus zjadł grzechy tego świata, abyśmy mogli żyć, ty i ja. Choć jestem już starcem, niech to bendzie dla mię nauczkom za to, że pozwoliłem, iżby pomiendzy mnom i wielkim Królem Królów stojali świentokradcze przedmioty. Nie miałżem pojencia, o czym gada, bom sie dopiero później dowiedział, że Stary John Brown potrafił włonczyć Boga we wszystko, co robił, nawet w korzystanie z wychodka. To jeden z powodów, że nie byłem wierzoncy: wychował mię papa, któren wierzył w Boga i był szalony, wienc wydawało mi sie, że wiara i szaleństwo chodzom w parze. Ale nie mógłżem spierać sie z białym, zwłaszcza że był moim porywaczem, to trzymałem gembe na kłódke. – Ponieważ objawiłaś mi wole Stwórcy i teraz to ty jesteś moim talizmanem, Cybulko, to ja tyż dam ci cóś na szczenście i w ten sposób uwolnie sie od wszystkich tych oszukańczych rupieci i szczenśliwych bawidełek, co som dziełem szatana. Przeszukał kieszenie i wyjoł z nich naparstek, jakiś korzeń, dwie puszki po konserwach, trzy groty od indiańskich strzał, nożyk do obierania jabłek, zasuszonego wołka zbożowego i ­pogienty scyzoryk. Ciepnoł to wszystko do woreczka i podał mi go. – Weźmij te rzeczy i niech przynoszom ci szczenście, dopóki nie spotkasz człowieka, co pokaże ci droge Stwórcy, Cybulko. ­Albowiem prorok może przyjść pod postaciom menżczyzny, chłopca albo dziewczynki, jak stało sie w twoim przypadku, a każden, w tym także i ty, Cybulko, musi dosiengnonć mondrości

Wszechmogoncego, kiedy spotka swojego proroka, Twórce Słowa, co trzymie w gotowości znak prowadzoncy do odkupienia – powiedział i dodał: – I obyś w swoich wendrówkach spotkała drugom Cybulke, coby ona mogła zostać twoim talizmanem i zabrać od ciebie te bawidełka, iżbyś stała sie naprawde wolna, jako ja. W tym miejscu wyciongnoł z kieszeni ostatni przedmiot, dziwne długie czarno-białe pióro, wcisnoł je w moje genste kendzierzawe włosy i odczekał chwile, przypatrujonc mi sie w zamyśleniu. – To pióro ptaka dobrego Boga. Jest wyjontkowe. I nie jest mi źle z tym, że daje ci cóś wyjontkowego. Jak powiada Biblia, weźmij to, co wyjontkowe, ze swojej renki i daj potrzebujoncemu, a bendziesz szedł drogom Pana. Oto cała tajemnica, Cybulko. Ale trzeba ci wiedzieć, że nie powinnaś za bardzo wierzyć sprawom poganów. I nie naciongaj zbytnio słów Wielkiego Władcy. Naciongniesz troche tu, naciongniesz troche tam i zanim sie spostrzeżesz, całkiem popadniesz w diabelstwo. Jako bojownikom o jego słuszne Świente Słowo wolno nam se pozwolić na to i na tamto, na ten przykład amulety i tak dalij, ale nie powinniśmy za bardzo se folgować. Rozumiesz? Nie wiedziałem, o czym on, do cholery, gada, ale że był waryjatem, skinełem głowom, że tak. Chyba sprawiło mu to przyjemność, bo podniósł głowe ku niebu i powiedział: – Naucz swoje dzieci, jak żyć na wzór Króla Królów, a nie zejdom z jego drogi. Słysze cie, o wielki Sianokosiarzu, i dzienki tobie składam za to, że błogosławisz nas w każdej minucie każdego dnia. Nie wiem, ale Bóg chyba odpowiedział mu że ta, ta, wszystko w porzondku, bo Starzec wyglondał na zadowolonego i zaraz o mnie zapomniał. Odwrócił sie i z torby przy siodle wyciongnoł olbrzymiom podklejonom płótnem mape. Poczłapał w swoich znoszonych buciorach do namiotowej przybudówki, klapnoł pod niom na ziemie i pochylił sie nad mapom, nie mówionc już ani słowa. Dopiero po chwili skinoł na mię, cobym obok niego usiadł, wienc usiadłem. Tamci dwaj tyż zesiedli z kuni i podeszli do nas. Sondzonc po wyglondzie, byli synami Starca, bo byli prawie tak samo brzydcy jak on. Pierwszy był potenżnym, mniej wiencej dwudziestoletnim dryblasem, wyższym od Dutcha, na boso mierzył sześć stóp i cztery cale. Nigdy nie spotkałem człowieka, na którym wisiałoby tyle broni. Na biedrach nosił przywionzane rzemieniem dwa cienżkie siedmiostrzałowe leworwery – po raz pierwszy widziałżem cóś takiego – oprócz tego miał jeszcze pałasz, strzelbe na wiewiórki, strzelbe śrutowom, nóż myśliwski i karabin. Kiedy sie poruszał, stukotał i grzechotał jak chodzoncy sklep żelazny. Naprawde przerażajoncy widok. Jak sie później dowiedziałem, miał na imie Frederick. Drugi był niższy, bardziej krempy, rudy, sporo starszy i z niesprawnom

renkom. Ten sie nazywał Owen. Nic nie mówili, tylko czekali, aż Starzec cóś powie. – Napojcie kunie i rozpalcie ognisko – rozkazał. Ruszyli sie na te słowa, a ja żem siedział ciengiem koło Starca w namiocie. Byłem okropnie głodny, porwali mię, i musze powiedzieć, że pierwsze godziny wolności pod rozkazami Johna Browna przypominali ostatnie: cierpiałżem wienkszy głód niż za niewolnika. Starzec oparł sie plecami o kamiennom ściane pod namiotem i ciengiem patrzał na mape. Obozowisko, chociaż opustoszałe, było czensto używane. Wokół leżało troche broni i obozowych sprzentów. Śmierdziało, nawet bardzo, i smród przywabiał komary, które roili sie genstymi czarnymi chmurami. Jedna taka chmura przysiadła na mnie i zaczeła mię straszliwie cionć. Kiedym rozgniatał komary, w szczelinie za plecami Starca, tuż ponad jego ramieniem, zaczeli harcować myszy. Jedna spadła prosto na mape. Przypatrywał sie jej przez chwile, a ona przypatrywała sie jemu. Umiał sie obchodzić z każdym zwierzakiem, co go Pan Bóg stworzył. Później miałżem zobaczyć, jak bierze na rence jagnie, coby czule i dobrodusznie zanieść je na rzeź, jak ujarzmia kunia, tylko go łagodnie poklepujonc i przemawiajonc do niego, i jak wyprowadza z bagna upartego muła zanurzonego po szyje, jak gdyby nigdy nic. Teraz ostrożnie podniósł tom mysze i delikatnie odstawił z powrotem w szczeline, do jej mysich braci, i te myszy siedzieli potem spokojnie jak szczenienta, zerkajonc przez ramie Starcowi, kiedy wpatrywał sie w mape. Pomyślałem, że som troche jak ja, tyż chcom wiedzieć, gdzie sie znajdujom, wiencem sie o to zapytał. – W Middle Creek – mruknoł Starzec. Chyba nie był w nastroju do gadania. – Nakarmcie to dziecko – warknoł do chłopaków. Ten duży, Frederick, obkronżył ognisko i podeszedł do mię. Był tak obwieszony broniom, że robił hałas jak orkiestra na paradzie. Spojrzał przyjaźnie w dół i spytał: – Jak sie nazywasz? No, to był problem, bom nie miał czasu wymyśleć se dziewczyńskiego imienia. – Henrietta – burknoł Starzec znad mapy. – Niewolnica, ale już wolna – dodał dumnie. – Ja od tych pór nazywam jom Cybulkom. Mam po temu swoje powody. – Puścił do mię oczko. – Pape tej biedaczki zabił na jej oczach ten bydlak Dutch Henry. Nikczemnik, posłałbym mu kulke, tylko że mi sie spieszyło. Zauważyłem, że nie powiedział nic o tym, że sam ledwo uszedł z życiem, ale na wspomnienie papy przebitego na wylot tamtom drzazgom zebrało mi sie na płacz, wienc wytarłem nos i zalałem sie łzami. – No już, już, Cybulko – powiedział Starzec. – Zaraz doprowadzimy cie do porzondku. – Nachylił sie, znów siengnoł do torby, przeszukał jom i wyjoł jeszcze

jeden prezent: wygniecionom, zapchlonom sukienke i czepek. – Kupiłżem to na urodziny mojej córki Ellen – powiedział. – We sklepie. Ale ona pewnikiem z radościom oddałaby to takiej ładnej dziewczynce jak ty z okazji uwolnienia. Chciałżem dać już se wtenczas spokój z tymi gierkami, bo chociaż dałem rade zjeść tom zapchlonom cybule, co zamieszkiwała w jego kieszeni, to za żadne skarby na bożym świecie nie ubrałbym sukienki i czepka. W żaden sposób, w żadnym kształcie, żadnej formie ani żadnym razie. Tylko że gra szła o mojom dupe, która co prawda jest mała, ale osłaniam jom i lubie. Na dobitke Starzec był banitom, a ja jego wienźniem. Byłem w tarapatach. Znowuż zalałem sie łzami, co podziałało jak trzeba, bo wszystkich ich dobrze nastroiło, a ja od razu zmiarkowałem, że jak sie chce udawać dziewczyne, to trzeba płakać i piszczeć. – W porzondku – powiedział Starzec. – Nie musisz nic robić, podzienkuj ino Dobremu Panu za jego dobroć. Nic mi nie jesteś winna. No to wziełem kiecke, powiedziałem „Przepraszam”, poszłem do lasu na strone i ubrałżem tom głupote. Nie umiałem dobrze zawionzać czepka, ale jakoś go w kuńcu wcisnełem na łeb. Sukienka siengała mi kostek, bo dzieci Starca co do jednego byli olbrzymami. Nawet najniższa z jego córek mierzyła w dorosłości prawie sześć stóp na boso i górowała nad waszym szczerze oddanym Henrym o głowe, bo jak chodzi o wzrost, tom poszedł w ślady papy. Uwinełem sie z tym wszystkim, jak żem umiał, po czym wyszłem zza drzewa i mówie: – Dzienkuje, panie. – Nie jestem żadnym panem, Cybulko – odparł Starzec. – A tyś jest wolna jak ptak. Fred – powiedział do syna – weźmij mojego kunia i naucz tom tu Cybulke jeździć wierzchem, bo nieprzyjaciel niedługo zacznie nam deptać po pientach. Jest wojna. Nie możemy zwłóczyć. Wtedy żem poznał słowo „wojna”. Słyszałem je po raz pierwszy, ale w tym momencie skupiłem sie na mojej wolności. Kombinowałem, jak by tu dać dyla, coby wrócić do Dutcha. Fred zaprowadził mię do srokatego kunia, co to żem na nim jechał ze Starcem, pomógł mi na niego wleźć, a potem prowadził go spokojnie za uzde, jadonc obok na swoim. I jak tak żeśmy jechali, to gadał. Był gadułom. Dwa razy starszym ode mnie, alem od razu zmiarkował, że brakło mu oleju w głowie, jeśli rozumiecie, o co mi chodzi; był słaby na umyśle. Miał siano we łbie. Plótł bele co, bo nie potrafił myśleć o niczym dłużej niż przez minute. Dreptaliśmy tak przez jakiś czas, on paplał, ja żem siedział cicho, aż w kuńcu zapiał: – Lubisz bażanty? – Tak, paniczu. – Nie jestem twoim paniczem, Cybulko. – Tak, szanowny panie – odpowiedziałem, bom zawsze tak odpowiadał. – Nie nazywaj mię szanownym panem.

– Tak, szanowny panie. – Okej. W takim razie ja bende mówił do cie „panienko”. – Okej, szanowny panie. – Jak bendziesz mi mówić „szanowny panie”, to ja bende cie nazywać panienkom. – Tak, szanowny panie. Panowaliśmy tak se i panienkowali przez kilka minut, aż wreszcie takem sie wkurzył, że miałem chenć złapać kamień i walnonć go nim przez łeb, tylko że Fred był biały, a ja nie, dlatego znowu żem sie zalał łzami. Fred sie zmieszał i zatrzymał kunia. – Przepraszam, Henrietto – powiedział. – Cofam każde jedne słowo, co żem je wypowiedział. Przestałem ryczeć i znów ruszyliśmy stempa. Przejechaliśmy tak jakie pół mili w dół strumienia, gdzie kuńczył sie gonszcz topoli. Las stykał sie tu z polankom niedaleko rumowiska głazów i kempki rozłożystych drzew. Zsiedliśmy, Fred rozejrzał sie po okolicy. – Możemy tu zostawić kunie – powiedział. Zwenszyłżem okazje, coby dać dyla, bom myślał o ucieczce. – Musze iść do wychodka – oznajmiłem – ale dziewczynka powinna być przy tym sama. Mało żem sie nie zakrztusił, gadajonc o sobie jak o kimś przeciwnej natury, choć w tamtych czasach kłamstwo przychodziło mi z łatwościom. Po prawdzie z łatwościom przychodziło wtedy wszystkim Murzynom, bo żaden niewolny chłop ani baba nigdy nic nie zyskał, mówionc swojemu właścicielowi, co naprawde myśli. Wienkszość murzyńskiego żywota polegała na udawaniu, a ci Murzyni, co ino piłowali drewno i nic nie gadali, żyli najdłużej. Dlatego nie zamiarowałem mówić Fredowi nic o tym, żem jest chłopakiem. Tylko że każden jeden pode słońcem Pana Boga, chłop i baba, biały i czarny, potrzebuje czasem iść do wychodka i ja naprawde wtenczas musiałem odpowiedzieć na zew natury. A że Fred był mocno ocienżały na umyśle, widziałżem w tym tyż szanse, coby dać dyla. – To prawda, że dziewczynka powinna być przy tym sama, Cybulko – powiedział i przywionzał kunie do niskiej gałenzi. – Mam nadzieje, żeś jest dżentylmenem – powiedziałem, bom słyszał, jak białe kobity z Nowej Anglii tak mówili, kiedy ich wozy zatrzymywali sie u Dutcha, a one korzystali z wychodka i wybiegali stamtond, kaszlonc i z włosami poskrencanymi jak smażony boczek, bo smród z tej wygódki mógł zasie ścionć mliko na twaróg. – Oczywiście – odpowiedział i odeszedł troche, a ja sie wślizgnełem za pobliskie drzewo, coby zrobić, com miał do zrobienia. Jako dżentylmen Fred odstompił na dobre trzydzieści jardów albo i wiencej,

odwrócił sie, gapił sie na drzewa i uśmiechał, bo przez cały czas, kiedym go znał, zawsze był dla mię wyłoncznie sympatyczny. Kucnełem, zrobiłem swoje i biegiem wypadłem zza drzewa. Wyleciałem stamtond, wskoczyłem na zezowatego srokacza ­Dutcha i wbiłem mu pienty w brzuch, bo przecie ten kuń musiał znać droge do domu. Problem w tym, że bestia nie miała pojencia, kim jestem. Przedtem Fred prowadził jom za uzde, ale jak teraz na niom wsiadłem, od razu zmiarkowała, że żaden ze mnie jeździec. Staneła demba, szarpneła sie tak mocno, jak mogła, i zrzuciła mię ze siebie. A ja żem wyleciał w powietrze, rombnoł łbem o kamień i zemglał. Kiedym sie ocknoł, stojał nade mnom Fred i już sie wcale nie uśmiechał. W czasie upadku sukienka podwineła mi sie aż na głowe, a czepek obrócił sie tył na przód. Powinienem tu dodać, że jako dziecko nie znałżem i nie nosił bielizny, bom sie wychował w oberży śród ludzi z półświatka, moczymordów i opryszków, wienc teraz słabizne miałem na widoku. Szybko zarzuciłem sukienke z powrotem na nogi i usiadłem. Fred wyglondał na skołowanego. Dzienki Bogu, że był głupi jak noga stołowa. Nie miał wszystkich w domu. Brakło mu piontej klepki. – Jesteś sodomczykiem? – zapytał. – No, jak już sie pytasz, to powiem ci, że nie wiem. Fred zamrugał i powiedział powoli: – Ojciec mówiom, żem nie jest najbystrzejszy i mało co rozumiem. – To tak jak ja. – Jak wrócimy, to może sie go spytamy. – O co? – O sodomczyków. – Ja to bym tego nie robił – odpowiedziałem szybko. – Ojciec ma tyle na głowie, wojne i w ogóle. Fred sie namyślił. – Masz racje. No i papa nie bardzo lubi głupoty. A co mówi Biblia o sodomczykach? – Nie wiem. Nie umiem czytać – powiedziałem. Ucieszył sie. – Ja tyż nie! – zawołał z radościom. – Z całego rodzeństwa tylko ja nie umiem. – Chyba był szczenśliwy, że jestem taki sam głupi jak on. – Chodź ze mnom. Cóś ci pokaże. Zostawiliśmy kunie i poszłem za nim przez jakieś gonszcza. Pchaliśmy sie przez pewien czas do przodu, a potem Fred pokazał mi palicem, cobym był cicho, i dalij szliśmy w milczeniu. Kiedy żeśmy wyleźli z tych chaszczów na polanke, stanoł jak wryty. Stojał przez chwile, nic nie gadał i nasłuchiwał. Potem żem

usłyszał stukanie. Ruszyliśmy w tamtom strone, aż Fred zobaczył, co chciał zobaczyć, i wyciongnoł palic. Na szczycie grubej brzozy siedział dziencioł i zasie walił dziobem w pień. Całkiem spory dziencioł. Czarno-biały, ale miał tyż troche piór czerwonych. – Widziałżeś kiedy takiego? – zapytał Fred. – Nie znam sie nic na ptakach. Fred podniósł wzrok na dziencioła. – Nazywajom go ptakiem dobrego Boga – powiedział. – Bo jest taki ładny, że jak go kto zobaczy, to mówi „Dobry Boże” – dodał, gapionc sie na dziencioła. Ten durny ptak mało go, kurna, nie zaczarował, a ja żem pomyślał, coby rzucić sie do ucieczki, ale Fred stojał za blisko. – Potrafie złapać chyba każdego ptaka – powiedział. – Ale ten… To anioł. Ludzie mówiom, że jego pióro daje rozum, co go starczy na całe życie. A mię właśnie brakło rozumu, Cybulko. Pamienci i takich rzeczy. – To czemu go nie łapniesz? Nie zwracał na mię uwagi, tylko wypatrywał bijoncego dziobem ptaka w genstwinie. – Nie dam rady. Te dziencioły som płochliwe. Poza tym ojciec mówi, że nie wolno wierzyć w bawidełka i sprawy poganów. No i co wy na to? Przecie miałżem woreczek, któren dał mi rodzony papa Freda, a we woreczku byli jego własne bawidełka i amulety, w tym pióro, co wyglondało, jakby zgubił je właśnie ten ptak, na któregośmy patrzyli. Ciengiem zamiarowałem dać noge. Umyśliłem se jeszcze bardziej skołować głupiego Freda i zajonć go czymś inszym, coby nie myślał o tym, że widział, żem jest chłopakiem, i cobym miał lepszom szanse ucieczki. Przeszukałem swojom sakiewke, wyciongnołem z niej to pióro, co dostałem je od jego ojca, i mu dałem. Zbaraniał. – Skond to masz? – Nie moge powiedzieć. Ale jest twoje. No, to już go całkiem powaliło. Ale po prawdzie to ja nie wiedziałem, czy to rzeczywiście jest pióro ptaka dobrego Boga. Papa Freda mówił, że tak, ale ja żem nie wiedział, czy mię nie ołgał, bo przecie był porywaczem, a poza tym w tamtych czasach biali ciengiem stosowali różne sztuczki, no i sam byłem kłamcom, a jeden kłamca nie ufa drugiemu. Ale pióro widziało mi sie naprawde dość podobne do piór tego dziencioła. Było czarne i miało tyż troche białego i czerwonego. Tylko że z tego, co żem wiedział, mogło być i orłowe, i zwykłe kolibrowe. Tak czy owak, Fred sie cholernie ucieszył i postanowił sie odwdzienczyć. – Pokaże ci cóś specjalnego – powiedział. – Chodź ze mnom. Wróciłem sie za nim do kuni i tam Fred zrzucił swoje siedmiostrzałowce, pałasz, pas i wszystkie strzelby na ziemie. Wyciongnoł z troków koc, garść

suszonej kukurydzy i gałonzke dembu i ozajmił: – Nie możemy tu strzelać, bo mógłby nas zasie usłyszeć nieprzyjaciel. Ale pokaże ci, jak złapać bażanta bez jednego wy­strzału. Zaprowadził mię pod wydronżony pniak i rozsypał kukurydze w ścieżke prowadzoncom prosto do tego pniaku. Wrzucił kilka ziarek do środka, siednoł nieopodal, wyrżnoł w kocu nożem dwie dziurki na oczy – jednom dla siebie, drugom dla mię – a potem narzucił nam ten koc na głowy. – Wszystkie dzikie ptaki na świecie bojom sie człowieka – szepnoł. – Ale pod kocem nie jesteś już człowiekiem. Chciałem powiedzieć, że nie czuje sie człowiekiem tak czy owak, alem zmilczał. Siedzieliśmy pod tym kocem, patrzyliśmy przez te dziurki, aż po chwili sie tym wszystkim zmenczyłem, oparłem sie o Freda i zasnełem. Obudziłem sie, jak sie poruszył. Zerknełem przez dziurke i rzeczywiście, niedaleko nas przysiadł bażant, coby sie poczenstować kukurydzom Freda. Dziobionc wysypane w rzondek ziarno, weszedł prościutko do pustego pniaka, jak na życzenie. Jak wsunoł łepek do środka, Fred złamał dembowom gałonzke, co jom trzymał w rence. Bażant usłyszał trzask i zamarł, a Fred w mgnieniu oka zarzucił mu koc na głowe, złapał go i skrencił mu kark. Upolowaliżeśmy w ten sposób jeszcze dwa bażanty i ruszyliśmy z powrotem do obozu. Kiedyśmy tam dotarli, Owen i Starzec byli zajenci kłótniom o mape i kazali nam przygotować naszom zdobycz na obiad. Gdyśmy sprawiali ptaki nad ogniskiem, zaczełem sie martwić, coby Fred nie zaczoł paplać o tym, co zobaczył, i zapytałem: – Fred, pamientasz naszom umowe? – O czym? – O niczym – szepnełem. – Ale chyba nie powinieneś mówić zasie nikomu o tym, com ci dał. Skinoł głowom. – Twój dar już daje mi wiencej rozumu, Cybulko. Jestem ci wdzienczny i nie powiem nikomu. Zrobiło mi sie go żal, że jest takim cymbałem i mi ufa, i nie wie, żem jest chłopakiem, któren planuje dać noge. Najsampierw Starzec dał mi to pióro i kazał nikomu nie gadać, a ja żem je podarował jego synowi i kazałem nic nie gadać. Na mój rozum ci ludzie nie wiedzieli, komu mogom ufać. W tamtych czasach biali mówili czarnuchom wiencej niż sobie, bo Murzyn mógł ino odpowiadać „Aha” i „Hmm”, a potem glendzić w kółko o swoim cienżkim losie, wiencem se myślał, że dzienki temu można łat­wo białych nabierać. Kolorowi zawsze byli lepsi we łganiu, bo ciengiem przemyśliwali na wszystkie strony, jak tu żyć, coby nie rzucać sie w oczy, i bardzo sie starali mówić takie kłamstwa, jakie biali chcieli słyszeć. W wienkszości przypadków biały to idiota, takem se myślał, wiencem zaliczył

Freda do idiotów. Ale żem sie omylił, bo Fred nie był takim skuńczonym idiotom. I jego papa tyż nie. Wienkszym idiotom okazał sie wasz szczerze oddany Henry, i to przede wszystkim dlatego, że wzioł ich za idiotów. Tak to już bywa, kiedy człowiek osondza inszych. Myli sie do imentu i na swojom zgube, i ta pomyłka miała mię jeszcze kosztować.

3 Armia Starca Ledwieśmy upiekli nasze bażanty, przywlokła sie reszta ludzi Starca. Budzonca postrach armia Johna Browna, o której tyle żem słyszał, była ino zbieraninom złożonom z pietnastu najbardziej żylastych, obdartych i żałosnych osobników na świecie. Byli młodzi i jeden w drugiego wychudzeni normalnie jak kościotrupy. Jeden zagraniczny Żyd, jeden Indianin i rozmaici insi wyjontkowi łajdacy. Brzydcy biedni ludzie. Wracali z jakiegoś napadu, bo wjechali do obozu na wozie, co sie klekotał jak sklep z gospodarstwem domowym, bo był pełen garków, kubków, spodków, mebli, stolików karcianych, wrzecion, pasów ze skóry i różnych inszych zwieszajoncych sie po bokach różności. Przywieźli wszystko prócz jedzenia, wienc zapach pieczonych ptaków z miejsca przyciongnoł ich do ogniska. Zebrali sie w krong. Jeden z żołnierzy, ten Żyd, nazywał sie Weiner, patykowaty żylasty gość ze szelkami, miał gazete. Podał jom Owenowi. – Potrzymaj to, dopóki nie zjemy – powiedział, wpatrujonc sie w ogień. – Inaczej kapitan bendzie chciał zaraz odjechać. Ale Starzec podeszedł i wyrwał mu gazete. – Panie Weiner, nie wontpie, że wieści z Lawrence som pilne. Lecz prosze sie nie martwić, albowiem nawiedziła mię już wizja w tej kwestii – powiedział do Żyda, a potem zwrócił sie do pozostałych: – Żołnierze, zanim napchacie se kałduny, podzienkujmy naszemu Świentemu Dostarczycielowi za te wiktuały, bo przecie szerzymy wolność w jego imieniu. Stojoncy wokół ogniska żołnierze pokłonili sie, a Starzec wyszedł na środek z kapeluszem w rence i pochylił swojom pomarszczonom twarz nad pieczonymi ptakami i ogniskiem. Trzydzieści minut później ognisko zgasło, nasz obiad wystyg jak śniegowy domek, a Starzec ciengiem paplał. Powinienem dać wam pełnom próbke modlitwy Starego Johna Browna, ale widzi mi sie, że nie miałaby ona sensu dla kochanego czytelnika, któren pewnikiem siedzi se teraz sto lat później w ciepłych podziemiach kościoła i czyta te słowa, na nogach ma buty, co je uszył Stacy Adams, a na grzbiecie sztuczne futro i jak chce se ogrzać dupe albo zaparzyć kawe, to musi ino podreptać do ściany i nadusić na guzik. Modły Starca byli raczej do oglondania niż do słuchania, bardziej romantyczne niźli rozważne. Musielibyście to zobaczyć: w powietrzu swond przypalonych bażantów, dokoła szeroka preria i zapach bizonich gówien. Z jednej strony żrom nas komary i chłosta wiater, z drugiej Starzec kłapie paszczom. Jak chodzi o modlitwe, to był po prostu straszny. Już, już sie wydawało, że kuńczy, kiedy ze łba wypadała mu nastempna myśl i zderzała sie

z poprzedniom, a potem nastempna, i po chwili wszystkie obijali sie o siebie, zderzali i mieszali, aż człowiek nie wiedział, kto jest kim i dlaczego Starzec sie modli, bo wszystkie jego słowa zbijali sie ze sobom jak tornada, co chłostajom równiny, porywajom bylice, wołki zbożowe i domostwa i miotajom nimi wkoło jak piaskiem. John Brown pocił sie z wysiłku, pot spływał po jego skórzastej szyi na koszule, glendził o ofiarach całopalnych, krwi ze ­świecznika Jezusa i tak dalij, a mię przez cały czas od tej kiecki wszystko swendziało jak rany i komary zżerali mię żywcem do kości. W kuńcu Owen mruknoł: – Papo! Musimy ruszać w droge. Ścigajom nas! To przywiodło Starca do rozumu. Zakaszlał, wyrzucił ze siebie jeszcze kilka zdrowasiek i podzienkowań dla Pana, a potem skuńczył. – Zaprawde, powinienem był dać ci pełnom modlitwe – mruknoł – a nie ino tych kilka niezrencznych słów do Wielkiego Odkupiciela, któren zapłacił za nas własnom krwiom i któremu jesteśmy zobowionzani służyć. We swoich przemowach czensto zwracał sie do Pana Boga takimi słowami jak „zaprawde” i „któren”. Żołnierze usiedli na tyłkach i zaczeli jeść, a Starzec czytał gazete. W miare lektury jego oblicze ciemniało. Po kilku minutach ścisnoł gazete w swoim wielkim pomarszczonym łapsku i zgniót jom w kule, po czym zakrzyknoł: – Cóś takiego, napadli naszego człowieka! – Znaczy sie kogo? – spytał Owen. – Naszego człowieka w Kongresie! Rozwinoł gazete i przeczytał na głos. Z tego, co żem zrozumiał, to dwóch gości wdało sie w jakomś szarpanine z powodu niewolnictwa w jakiejś izbie Stanów Zjednoczonych we Waszyngtonie i jeden obalił drugiego. Wyglondało na to, że przegrał niejaki Sumner ze stanu Massachusetts, bo ten drugi facet, z Karoliny Południowej, połamał laske na jego łbie, a potem dostał pocztom całom kupe nowych lasek od ludzi, co stojali po jego stronie. Starzec odrzucił gazete na ziemie. – Siodłać kunie i zwinonć namiot. Dzisiej wieczorem przeprowadzimy uderzenie odwetowe. Pospieszcie sie, żołnierze, mamy kupe roboty! No cóż, żołnierzom nie spieszyło sie do odjazdu, bo dopiero co przyjechali i byli zajenci wyżerkom. – Co za różnica – odezwał sie jeden. – Możemy zaczekać jeszcze dzień. – Murzyni czekali na nas dwieście lat – odparł Starzec. Żołnierz parsknoł. – To niech czekajom dalij. W obozowisku nie ma zasie dość żywności. Był obdartusem jak inni, choć wyglondał na potenżniejszego, nosił sześciostrzałowca i prawdziwe spodnie do kuńskiej jazdy. Miał grubom szyje, pomarszczonom jak u sempa, i jak mówił, to cały czas jadł.

– Nie jesteśmy tu po to, coby sie obżerać, wielebny Martinie – powiedział Starzec. – To, że dwóch idiotów pobiło sie w Kongresie, nic nie znaczy – odparł wielebny. – Mamy tu swoje bójki. – Niewłaściwie pan rozumujesz, wielebny Martinie – odpowiedział kapitan. Ale tamten jadł dalij i mówi: – Musze poprawić swoje czytanie, cobym nie musiał wysłuchiwać pańskiego, bo nie jestem już pewny, co jest warte. Za każdym razem jak gdzieś wyjade, pan sprowadzasz tutej nowom osobe, co sie tu krenci i je. A już brakuje nam żywności dla żołnierzy. – Wskazał mię głowom. – Co to za jedna? Opychałżem sie bażantem najszybciej, jak mogłem, bom ciengiem zamiarował uciekać. – To jest Cybulka, wielebny Martinie – oświadczył z dumom Frederick. – Skond ona sie wzieła? – Porwaliśmy jom z oberży Dutcha Henry’ego. Wielebny szeroko roztworzył oczy. – Dlaczego – powiedział do Starca – ze wszystkich rozrabiaków w tym kraju szukałżeś pan zwady właśnie z nim? – Ja żem niczego nie szukał. Pojechałem na zwiady. – No i napytałeś pan se biedy. Ja bym za nic nie zaczynał z Dutchem. Nie przyjechałżem tu sie z nim strzelać. – Nikt sie z nikim nie strzela – odpowiedział Starzec. – Walczymy o odkupienie. Biblia powiada: podsuń prawde pod nos bliźniego swego, a Pan Bóg cie wyzwoli. – Ino nie próbuj pan ze mnom szermierki na wersety z Biblii – parsknoł wielebny – bo znam sie na niej lepiej niż każden jeden w obozie. Ale sie pomylił w tym wzglendzie, bo przez te sto jedenaście roków, com je przeżył na zielonej bożej ziemi, nie znałżem człowieka, co by cytował Biblie lepiej niż Stary John Brown. Starzec wyprostował sie, najeżył i rzucił wielebnemu w twarz pół tuzina wersetów, a kiedy wielebny próbował odpowiedzieć, Starzec dorzucił jeszcze pół tuzina, i to lepszych niż te pierwsze. Normalnie go załatwił, trafiony – zatopiony. – No, już dobrze – warknoł wielebny. – Ale szukasz guza. U Dutcha siedzi banda czerwonych koszuli[3] z Missouri, a pan żeś właśnie dał mu powód, coby ich spuścił ze smyczy. Bendzie ścigał nas do upadłego. – Niech ściga – odpowiedział Starzec. – Cybulka należy do mojej rodziny i zamierzam zasie ocalić jej wolność. – Ale do mojej rodziny Cybulka nie należy – odparł wielebny. Obsmoktał bażanciom kość, spokojnie rzucił jom na ziemie i oblizał palice. – Ja walcze o wolność Kansas, a nie coby porywać tłustowłose czarnuchy.

– Wydawało mi sie, że zasie jesteś pan za Wolnymi Stanami, wielebny. – Bo jestem. Ale to nie ma nic wspólnego z kulkom we łbie za porwanie cudzego czarnucha. – Nie powinieneś pan sie do nas dołonczać, jeśli zamierzałeś pan narzekać i marudzić na wyzwolenie kolorowych – powiedział Stary John Brown. – Dołonczyłem do was we wspólnej sprawie. – No cóż, moja sprawa to wyzwolić Murzynów na tym terytorium. Jestem abolicjonistom do szpiku kości. I tak sie kłócili, a wienkszość żołnierzy już skuńczyła jeść, wienc siedzieli na tyłkach i sie przypatrywali. – To czarnucha Dutcha. Kupiona i zapłacona! – Szybko o niej zapomni. – Takiej krzywdy nie zapomni. – To ja mu jom wytre z pamienci, jak do nas przyjadzie. Indianin, Ottawa Jones, podeszedł do Starca i mówi: – Dutch nie jest złym człowiekiem, panie kapitanie. Robił troche dla mnie, zanim kupił oberże. Wtedy nie był za niewolnictwem. Powinien dostać szanse, coby zmienił poglondy. – Bronisz go, bo sam żeś miał niewolników – pisnoł inszy żołnierz. – Łżesz – syknoł Jones. To wywołało jeszcze wienksze kłótnie. Jedni skłaniali sie na tom, drudzy na tamtom strone, ci popierali Starca, insi wielebnego. Brown słuchał w milczeniu i w kuńcu podniósł renke na znak, coby byli cicho. – Planuje zadać cios właścicielom niewolników. Wiemy, co zrobili. Zabili Charlesa Dowa. Joego Hamiltona posłali do nieba na oczach żony. Zgwałcili Willamene Tompkin. To gwałciciele. Złodzieje. Grzeszniki, każden jeden. Niszczom całe Terytorium Kansas. Dobra Ksienga powiada, że trzeba podprowadzić wroga pod jego własny ogień. Dutch Henry jest naszym wrogiem. Moge wam jednak obiecać, że jak nie wnijdzie mi w droge, to nie wyrzondze mu krzywdy. – Ja tam nie wystompie przeciwko Dutchowi – powiedział wielebny Martin. – Nic zasie do niego nie mam. – Ja tyż nie – odezwał sie inszy żołnierz. – Dał mi kunia na kredyt. Poza tym w tej naszej armii jest za dużo farbowanych lisów. Nie przyjechałżem tu taki kawał drogi z Connecticut, coby być w jednym oddziale z Żydami. Na to Żyd Weiner, któren stojał kole Jonesa, podeszedł do tego żołnierza z zaciśnientymi pienściami. – Jak jeszcze raz rozewrzesz jadaczke, Peabody, to tak ci przywale, że zaczniesz chodzić okrakiem. – Dość tego – odezwał sie Starzec. – Zaatakujemy Osawatomie jutro

z wieczora. Tam siedzom zwolennicy niewolnictwa. Kto chce jechać z nami, niech jadzie. Kto nie chce, może wracać do domu. Ale jadźcie na północ, przez Lawrence. Nie chce, coby kto wyprawił sie na południe i ostrzegnoł Dutcha. – Chcesz pan napaść na Dutcha, to prosze bardzo – odpowiedział wielebny. – Nie zamiaruje panu przeszkadzać. Ale nikt nie bendzie mi mówił, gdzie mam jechać, zwłaszcza z powodu jakiejś opychajoncej sie bażantami wełnowłosej czarnuchy – dodał i oparł dłoń na leworwerze u lewego biedra. Peabody i kilku inszych żołnierzy odeszło na bok razem z nim i nagle armia Starca po prostu podzieliła sie na pół. Jedna połowa została sie ze Starcem, a druga staneła za wielebnym. W grupce żołnierzy za plecami Johna Browna rozległ sie szmer, a potem oczy wielebnego zrobili sie wielkie jak srebrne dulary, bo podbiegł do niego rozgniewany Fred, wymachujonc tymi swoimi siedmiostrzałowcami, jak gdyby to byli gałonzki. Rzucił sie na wielebnego i wcisnoł lufy leworwerów w jego pierś. Usłyszałżem trzask odwodzonych kurków. – Jak powiesz jeszcze jedne złe słowo o mojej przyjaciółce Cybulce, wpakuje ci kule w pierś – powiedział. Powstrzymał go głos Starca. – Frederick! Fred zamarł z leworwerami w wyciongnientych rencach. – Zostaw go w spokoju. Frederick cofnoł sie. Wielebny sapał i patrzał spode łba, ale nie wyciongnoł żelaziwa i mondrze zrobił, bo z grupki Starca wystompił Owen i dwóch inszych synów Browna. Ci jego synalkowie to była banda brutali. W porównaniu ze zwykłymi zjadaczami chleba byli świenci jak Jezusy – nie mówili brzydkich wyrazów, nie pili, nie rzucali miensem. Ale oby Bóg miał cie w opiece, jeśli im weszłeś w droge, bo nikomu nie dawali sie obrażać. Jak cóś postanowili, to tak musiało być. Wielebny wzioł swój karabin i rzeczy, wsiadł na kunia i odjechał bez słowa. Zabrał sie z nim Peabody i dwóch inszych żołnierzy. Ruszyli na północ, jak kazał kapitan. Starzec, Ottawa Jones i Żyd Weiner stojali i patrzyli, jak tamci odjeżdżajom. – Trzeba było kropnonć wielebnego w plecy, póki miałeś pan okazje – odezwał sie Weiner. – Nie minie pienć minut, jak zniknie nam z oczów, skrenci na południe i pojadzie na krzyżówke, pohukiwać i wołać do Dutcha najgłośniej, jak bendzie mógł. – Niech woła – odparł Starzec. – Chce, coby wszyscy wiedzieli, co zamiarujemy zrobić. Ale popełnił błond, puszczajonc wielebnego wolno, i ta pomyłka miała go drogo kosztować.

4 Masakra Napad na Osawatomie opóźniał sie, jak wienkszość planów Starca. Kilka nastempnych dni spendziliśmy, włóczonc sie po okrengu i okradajonc zwolenników niewolnictwa, żeby mieć co jeść. Starzec nigdy nie śmierdział groszem i zawsze ze wszystkim sie spaźniał. No i miał sporo ludzi do wykarmienia, w sumie dwunastu. To dużo. Czasem widzi mi sie, że John Brown w ogóle nie robiłby kłopotów, gdyby nie musiał ciengiem karmić tylu ludzi. A jeszcze w domu miał dwunastke dzieci, nie wspominajonc o żonie i różnych somsiadach, co to, jak mi mówiono, przyłonczyli sie do niego. To dużo gomb. Każden jeden by sie od tego wkurzał z bele powodu. Weiner karmił nas w swoim sklepie w Kinniwick, ale po dwóch dniach jego żona miała już dosyć walki z niewolnictwem i wyrzuciła nas z domu. – Zanim to wszystko sie skuńczy, sami zostaniemy za niewolników! – warkła. Przez kilka pierwszych dni włóczengi miałżem czas, coby sie troche rozeznać. Według Starca na całym Terytorium Kansas ciengiem zdarzali sie nowe okrucieństwa, a tamta historia w Kongresie była kroplom, co przepełniła dzban. Domostwa jankeskich osadników, jak mówił, raz w raz łupili Zwiadowcy z Kickapoo, Dzicy Skałogłowi, Przygraniczni Zbóje, Strzelcy Wyborowi Kapitana Pate’a i wielu inszych krwiożerczych nendznych pijaków ze szatańskich oddziałów, co stawiali se za cel pozabijać wszystkich abolicjonistów i każdego, co go podejrzewali o abolicjonizm. Wielu z tych typów po prawdzie żem lubiał, bom sie wychował u Dutcha i żem ich znał. Jankesi Starca byli dla nich ino bandom zadzierajoncych nosa samozwańczych osadników, handlarzy i przybłendów, co to przyjechali na zachód i kradli bez pojencia, jak sprawy naprawde sie tu majom, a poza tym nie walczyli uczciwie, bo przecie dostawali broń i sprzenty za darmo ze wschodu, a używali ich przeciwko biednym mieszkańcom równin. A Murzynów, swojom drogom, nikt sie nie pytał, co o tym wszystkim myślom, ani Indianów, jak sie nad tym zastanowić, bo ich przemyśliwania sie nie liczyli, chociaż niby te wojny właśnie ich dotyczyli. Ale tak naprawde rozchodziło sie o ziemie i piniondze, czyli o cóś, czego widać żadna ze zwaśnionych stron nigdy nie miała dosyć. Oczywiście wtenczas żem jeszcze nie miał takich myśli. Chciałem wrócić do Dutcha, bo miałżem tam ciotke i wuja. Nie byłem z nimi blisko, ale wszystko widziało mi sie lepsze niż śmierć głodowa. Bo tak sie właśnie służyło pod Starym Johnem Brownem, a jeżeli łże, to niech tu zaraz padne trupem. Przy nim zawsze głodowałem jak głupi. Za niewolnika żem nigdy głodny nie chodził, dopiero

kiedym sie wyzwolił, to żem wybierał jedzenie ze śmietników. Poza tym bendonc dziewczynom, miałem za dużo roboty. Całymi dniami żem latał, nosił tym gościom to i tamto, robiłem dla nich pranie i żem ich czesał. Wienkszość z nich nie odróżniała dupy od głowy i lubiała, jak dziewczynka robiła za nich to czy tamto. Ciengiem tylko wołali: „Przynieś mi wody, Cybulko”, „Złap sie za tom sakwe i daj mi jom tutej”, „Upierz mi koszule w strumieniu, Cybulko” albo: „Nagrzej wody, skarbie”. Bycie wolnym było gówno warte. Z nich wszystkich tylko Starzec nie domagał sie dziewczyńskich usług, ale to głównie dlatego, że był za bardzo zajenty modlitwom. Wiencem miał dość tego szajsu i prawie żem odczuł ulge, kiedy Starzec po kilku dniach oświadczył: – Atakujemy dzisiej. – Nie powiesz nam, kogo bierzemy na cel? – mruknoł Owen. – Wystarczy, jak naostrzycie pałasze. Takie gadanie to jest dobre, owszem, jak sie gada do Murzyna. Ale żołnierze Browna byli biali i zaczeli marudzić, że nie wiedzom, co majom zaatakować, i w ogóle. Dowiedziałem sie, że armia Starca jest całkiem zielona. Jeszcze nie byli na wojnie, żaden z nich, nawet sam kapitan. Piekło, co to je do tych pór urzondzali, polegało głównie na kradzieży żywności i dobytku, teraz jednak zabawa zrobiła sie poważna, a on dalij nie chciał im powiedzieć, gdzie sie bendom bić. Udawał, że nie słyszy, jak sie go o to pytali. Przez te wszystkie lata, com go znał, nigdy nikomu nie zdradził, co planuje. Ale z drugiej strony, jak tak teraz myśle, to może sam dobrze nie wiedział, co zrobi, bo czensto zdarzało mu sie wstrzymać kunia popołudniowom godzinom, przyłożyć renke do ucha i powiedzieć: „Ćśś. Słysze wieści od naszego Wielkiego Odkupiciela, któren zatrzymuje dla nas nawet czas”. I potrafił tak przez kilka minut siedzieć na ­kuniu z zamknientymi oczami i rozmyśliwać, zanim ruszył dalij. Jak już ogłosił atak, to żołnierze przez cały dzień ostrzyli pałasze o kamienie, szykujonc sie do bitwy. Ja żem spendził cały dzień na szukaniu sposobności do ucieczki, ale Fred nie odstempował mię na krok. Ciengiem dawał mi cóś do roboty, a to pilnowałem ogniska, a to uczył mię ostrzyć pałasze i czyścić karabiny. Kazał mi sie trzymać blisko i nie dał mi nawet dwóch minut spokoju. Dobry był z niego nauczyciel, ale menczoncy, bo lubiał patrzyć, jak jego przygarnienta dziewczynka uczy sie jeździć kunno, i że nie zwraca już uwagi na komary i w ogólności łatwo sie przystosowuje. „Prawie że jak chłopak”, mówił. Całe ciało strasznie mię swendziało w tej sukience, ale jak robiła sie zimna noc, to sukienka okazywała sie ciepła i wygodna. I powinienem tutej powiedzieć, chociaż nie napełnia mię to dumom, że dzienki niej nie brałżem udziału w walce. Któś tu miał skuńczyć z odstrzelonym łbem, a do takich historii mię nie ciongneło. Popołudnie przeszło w zmierzch i Starzec oświadczył:

– Już wkrótce pora, żołnierze. Jak tylko to powiedział, jego ludzie jeden za drugim zaczeli sie wykruszać i wymyślać wymówki. Jeden musiał sie zajonć żywinom, drugi jechać na żniwa, trzeci do dzieciaka, co zachorzał, czwarty wracać po broń, i tak dalij. Nawet Ottawa Jones przeprosił kapitana w ostatniej chwili, ale obiecał, że spotka sie z nami później. Starzec wzruszył ramionami i pozwolił im odejść. – Wole mieć pienciu oddanych sprawie wyszkolonych bojowników niż całom armie przerażonych ciamajdów – zadrwił. – Bo weźmijcie na ten przykład naszom Cybulke. To jest dziewczyna i w dodatku Murzynka, a podchodzi do swoich obowionzków jak prawdziwy menżczyzna. Oto – wskazał mię z dumom, zwracajonc sie do Freda i Owena – jest oddanie sprawie. Do wieczora grupka dwunastu żołnierzy stopiła sie zasie do ośmiu, nie liczonc waszego szczerze oddanego, a z tych, co zostali, ulotniła sie wszelka odwaga. Sprawa sie rozkrenciła, stała sie poważna, ale znowu dopadł nas głód. Starzec jadł bardzo rzadko, dlatego nie potrzebował dużo jedzenia, insi jednak umierali z głodu, podobnie jak mówioncy te słowa. Im bardziej zbliżała sie pora ataku, tym żem sie robił jakby głodniejszy, aż wreszcie mineła północ i wtenczas mój głód zamienił sie w strach, i w ogóle żem zapomniał o jedzeniu. Dobrze po północy Starzec zebrał wokół siebie tych, co mu zostali ze Strzelców Pottawatomie, coby sie z nimi pomodlić; na moje oko modlił sie przecientnie co dwie godziny, nie liczonc posiłków, ale z wizytami w wygódce, bo zawsze odmawiał wtenczas krótkom modlitwe, nawet jak szedł przykucnonć w lesie, coby tam oddać cielesne nieczystości. Żołnierze zebrali sie wokół niego i zaczoł gadać. Nie pomne wszystkiego, co mówił – straszliwe okropieństwo, do którego doszło potem, zostało mi w pamienci na o wiele dłużej – pamientam jednak, żem stojał na bosaka, kiedy Starzec przyzywał ducha Jezusa i mówił wyjontkowo długie wersety z Nowego i Starego Testamentu, wrzeszczał cóś o Ewangelii świentego Jana i tak dalij. Ujadał, modlił sie i wył do Boga w kółko i bez przerwy przez bite czterdzieści pienć minut, aż wreszcie Owen zawołał: – Papo, musimy już jechać! Za trzy godziny zacznie sie świtać. Na to Starzec wyszedł z tego swojego transu. – Oczywiście – rozgderał sie – chcecie mi przeszkodzić w rozliczeniu z naszym kochanym zmarłym Zbawicielem, dzienki którego krwi żyjemy, ale widzi mi sie, że on rozumie niecierpliwość swoich dzieci i ma słabość do ich młodości i odwagi. Naprzód, żołnierze. Uwionzali kunie do woza i wleźli na niego, i ja tyż żem sie na niego podciongnoł. Ze Strzelców Pottawatomie ostało sie już teraz tylko ośmiu chłopa i dopiero kiedy ruszyliśmy, dotarło do mię, że pienciu z nich to synowie Starca: Owen i Fred, oczywista, potem Salmon, Jason i John junior, a także jeden

z zienciów, Henry Thompson. Poza tym James Townsley i Theo Weiner, ten Żyd. Trzymaliśmy sie z dala ode szlaku kalifornijskiego, głównej drogi w poprzek Kansas; przez godzine jechaliśmy starom ścieżkom drwali, a potem skrenciliśmy na trakt prowadzoncy w strone kilku domostw. Żaden z naszych nie sapał i żaden sie po drodze nie wahał, alem usłyszał, że sie spierajom, gdzie mieszka Dutch, i domyślajom sie, że Starzec chce go napaść, a potem wynikło pewne zamieszanie co do tego, gdzieśmy som, bo było ciemno, ksienżyc prawie nie świecił, a przy szlaku codziennie powstawali jakieś nowe domy i wszystko co i raz wyglondało inaczej. Ja żem znał posiadłość Dutcha i jej okolice w promieniu mili, jednak tyż nie byłem całkiem pewien, gdzieśmy som. Wiedziałem tylko, że jeszcze niezupełnie u niego. Ale gdzieśmy nie byli, to na pewno nie na szlaku, lecz na drugim brzegu Mosquite Creek. I myśle, że wylondowalibyśmy w Nebrasce, gdyby Starzec tak nas prowadził dalij, bo on tyż nie wiedział, gdzie byliśmy. Jeździli wte i wewte, próbujonc sie połapać, a ja żem sie nie odzywał. Kiedy po jakimś czasie spojrzałem na kapitana, coby zobaczyć, co o tym myśli, spał na wozie. Widzi mi sie, że nasi nie chcieli go budzić. Wienc leżał tak i chrapał, a oni kołowali dalij, przez jakomś godzine. Ucieszyłem sie, że Starzec śpi, bo żem pomyślał, że prześpi całom afere i o wszystkim zapomni. Dopiero później dowiedziałem sie, że Stary John Brown potrafił całymi dniami nie spać i nie jeść, po czym zamykał sie w sobie i na pienć minut zasypiał, a później budził sie, by wykonać każde zadanie, jakie mu los zesłał na tej bożej ziemi, na ten przykład coby ubić jakiego człowieka czy zwierze. Wienc oczywiście zbudził sie w swoim czasie, usiadł i warknoł: – Zatrzymajcie sie koło tej chaty na polance. Tu bendzie nasza robota. Był tak samo skołowany jak my wszyscy i nie wiedział, jak sie wydostać z tego kawałka lasu, gdzie stojało domostwo, jak ptak nie wiedziałby, którendy wylecieć z zamknientej wygódki, ale był dowódcom i znalazł to, czego chciał. Wpatrywał sie w tom chate w przyćmionym świetle ksienżyca. To wcale nie był dom Dutcha, ale nikt, nawet Owen ani Frederick, nic nie gadał, bo mu nie chcieli pyskować. Prawde mówionc, Brown’s Station, czyli farma, na której mieszkał Starzec ze swoimi chłopakami, leżała dziesienć mil od domu Dutcha i przynajmniej czenść synów Browna musiała wiedzieć, żeśmy som w złym miejscu, nikt nie powiedział jednak ani słowa. Bali sie obrazić ojca. Wienkszość z nich prendzej postawiłaby sie ­Jezusowi Chrystusowi niż swojemu papie, z wyjontkiem Owena, któren był najmniej religijny i najbardziej pewny siebie. Ale teraz tyż nie wiedział, co sie dzieje, bo cały ten bałaganiarski atak i wojaczka w środku nocy to był pomysł Starca, nie jego, szedł wienc po prostu za ojcem jak i reszta, do kuńca. John Brown był pewny swego i ozwał sie z siłom człowieka, któren wie, czego chce.

– Za sprawe – szepnoł. – Zsiondźcie i odwionżcie tamte dwa kunie, co biegli za wozem. Żołnierze odwionzali. Było ciemno, chociaż dość pogodnie. Starzec zeskoczył ze wozu i poprowadził nas do jakichś chaszczów. – Naprawde myśle, że go zaskoczymy – powiedział, przyglondajonc sie chacie. – Jesteś pewien, że to dom Dutcha? – spytał sie Owen. Starzec nie słuchał. – Wietrze w środku niewolnictwo – oświadczył. – Uderzymy szybko w imie pomsty Pana. Tylko pałasze. Żadnych pukawek. Odwrócił sie do mię i powiedział: – Jesteś odważnym dzieckiem, Cybulko, i chociaż wiem, że pragniesz sama zadać wrogom cios za swojom wolność, to nie dzisiej. Zostań tutej. My zaraz sie wrócimy. No cóż, nie musiał mi tego dwa razy powtarzać. Nigdziem sie nie wybierał. Stanołżem przy wozie i patrzałem, jak odchodzom. Ksienżyc wyjrzał zza chmury i zobaczyłem, jak nasi tylarierom idom do chaty. Jak sie zbliżyli, to kilku zamieniło pałasze na strzelby i leworwery, chociaż Starzec nie kazał. Gdy byli już prawie u drzwi i jakie trzydzieści jardów ode mnie, to żem sie odwrócił i zaczełem uciekać. Ubiegłżem jednak nie wiencej niż pienć kroków, jak wpadłem prosto na dwa kundle, które sie na mię rzucili. Jeden mię przewrócił, a drugi zaczoł szczekać jak oczadziały i by mię rozerwał na strzempy, gdyby cóś na niego nie spadło i go nie przywaliło, na co drugi uciekł z wyciem do lasu. Jakem sie pozbierał, zobaczyłem Freda stojoncego z pałaszem w renku nad zaszlachtowanym psem i Starca z resztom, co stojali nade mnom. Kapitan miał ponurom mine i tak mię świdrował tymi swoimi wonskimi szarymi ślepiami, żem sie miał ochote zapaść pod ziemie. Myślałżem, że mię skarci, ale on tylko sie odwrócił i popatrzał z gniewem na żołnierzy. – Jakie to szczenście, że Cybulce przyszło do głowy, coby uważać na psy podwórzowe, bo żaden z was jakoś na to nie wpadł. Widzi mi sie, że nikogo nie można powstrzymać przed walkom o swojom wolność, wienc dalijże, Cybulko. Wiem zasie, że chcesz iść z nami. Trzymaj sie z tyłu i bondź szybka i cicha. No, niedźwiedziowa przysługa, zrobiłem jednak, co kazał. Żołnierze podreptali do chaty, a ja w bezpiecznej odległości za nimi. Owen i Fred podeszli do drzwi z broniom w renku i zapukali grzecznie, a Starzec stojał dalij. – Kto tam? – zapytał głos z domu.

– Chcemy sie dostać do oberży Dutcha! – zawołał Stary John Brown. – Zgubiliśmy droge. Drzwi sie roztworzyli, a Owen i Fred od razu skopali faceta, co tam był, i wepchli go do środka. Reszta wpadła za nimi. Podeszłem do bocznego okna i zajrzałem. W chacie była ino jedna izba słabo oświetlona świeczkom. Starzec i jego synowie otaczali nie kogo innego, jak tego Jamesa Doyle’a, któren był wtenczas w knajpie i mierzył do Starca ze swojego colta czterdzieści pienć, i jego trzech synów i żone. Doyle i jego chłopacy stojali twarzami do ściany, a synowie Starca trzymali im przy karkach karabiny i pałasze. Starzec pochylał sie nad nimi, przestempował z nogi na noge i szukał czegoś w kieszeniach, a szczenka mu ciengiem chodziła. Chyba nie wiedział, co ma robić, bo nigdy nie brał jeńców. Dobre pienć minut przeszukiwał kieszenie, zanim wyciongnoł wreszcie kawałek pogniecionego pożółkłego papieru i zaczoł z niego czytać wysokim, piskliwym głosem: – Jestem kapitan Brown z Armii Północy. Przybyliśmy tutej ze wschodu, aby uwolnić niewolników z tego terytorium na mocy praw naszego Odkupiciela, Pana Jezusa Chrystusa, któren przelał swojom krew za was i za nas. – Potem zgniótł kartke, wcisnoł jom z powrotem do kieszeni i spytał sie Doyle’a: – Któren z was jest Dutch Henry? Doyle miał bladom twarz. – On tutej nie mieszka. – Wiem o tym – powiedział Starzec, chociaż wcale nie wiedział i dopiero teraz o tym usłyszał. – Jesteś pan jego rodzinom? – Nikt z nas tutej nie jest jego rodzinom. – Jesteś pan za niewolnictwem czy przeciwko? – Nie trzymie żadnych niewolników. – Zasie nie o to pytam. Czy nie widziałem pana u Dutcha Henry’ego? – Ja żem tamtendy ino przejeżdżał – odpowiedział Doyle. – Dutch mieszka troche dalij przy tej drodze, nie pamientasz pan? – Nie zapamientuje każdego kroku, co go robie, wykonujonc obowionzki, które mi powierzył Wszechmogoncy – odparł Starzec – albowiem kontaktuje sie z jego duchem prawie co minute. Pamientam jednak, żeś pan jest jeden z tych zbójów, co mię tam chcieli zastrzelić. – Ale zasie nie jestem Dutch. Knajpa Dutcha stoi dwie mile dalij na wschód. – I zaprawde stanowi schronienie poganów. – Ale ja żem do pana nie strzelił – ozwał sie proszalnie ­Doyle. – Mogłem, ale żem nie strzelił. – No to trzeba było. A swojom drogom, jesteś pan krewniakiem Dutcha? – Zupełnie nie. – No to zapytam sie raz jeszcze. Jesteś pan za niewolnictwem czy

przeciwko? – Nie znajdziesz tu pan żadnego niewolnika – powiedział Doyle. – Nie trzymie ani jednego. – To szkoda, bo masz pan dużom gospodarke. Trzeba dużo pracy, coby jom obrobić. – Świenta racja – przytaknoł Doyle. – Ja i moi chłopcy nie nadanżamy z orkom. Przydałoby mi sie tu ze dwóch czarnuchów. W Kansas człowiek nie da rady bez pomocy. Na ten przykład wczorej… I tutej urwał, bo sie połapał, że popełnił błond. Twarz Starego Johna Browna sie zmieniła. Jak gdyby ubyło mu lat i wstompiła w niego młodość. Wyprostował sie i wysunoł szczenke do przodu. – Przybywam wymierzyć sprawiedliwość Odkupiciela, coby uwolnić jego lud i wywrzeć pańskom pomste za mordowanie i porywanie czarnych przez handlarzy niewolników i takich jak ty, co rabowali i kradli w imie piekielnej instytucji niewolnictwa. Nie oszczendzimy niczego, co miało z tym zwionzek, ani nikogo, kto miał udział w niewolniczych łupach i uciechach. Nie bendzie żadnych wyjontków. – To znaczy, że nie darzysz mię pan przyjaźniom? – spytał Doyle. – Wynijdź pan przed dom – odpowiedział Starzec. Doyle zbladł jak ściana i zaczoł go błagać: – Ja żem wtedy u Dutcha nie chciał panu zrobić krzywdy. Jestem ino farmerem, co próbuje zarobić pare dularów. Nagle gwałtownie obrócił głowe, spojrzał w okno, w którym tkwiła bez ruchu moja facjata, dokładnie na wprost niego, i zobaczył, że zaglondam do środka, w tym czepku i sukience. Na jego skamieniałej z przerażenia twarzy pojawiło sie zdziwienie. – Czy ja cie już gdzie nie widziałem? – spytał. – Oszczendź se pan powitania na innom okazje. Teraz ja mówie – ozwał sie John Brown. – Pytam ostatni raz. Jesteś pan za Wolnymi Stanami czy za niewolnictwem? – Jak pan chcesz. – Zdecyduj sie pan. – Nie moge myśleć z lufom karabinu pod brodom! Starzec zawahał sie i Doyle’owi już by sie upiekło, ale wtenczas jego żona zawołała: – A nie mówiłam ci?! Tak kuńczom sie eskapady z tymi przeklentymi buntownikami. – Cichaj, stara – powiedział. Ale już było za późno. Mliko sie rozlało. Brown skinoł na swoich chłopaków, a oni chwycili Doyle’a i wypchli go z dwoma jego starszymi synami na

dwór. Kiedy zabierali sie do ostatniego, najmłodszego, Doyle’owa rzuciła sie do Starca. – On ma ino szesnaście lat – jenczała. – Nie miałże nic wspólnego z tymi, co pilnujom prawa i porzondku. To jeszcze dziecko. Błagała go, że strach, on jednak jej nie słuchał. Był jakby gdzie indziej, jakby sie zagubił we swoich myślach. Patrzał ponad jej głowom w niebo albo w dal. Kiedy przychodziła pora zabijania, od razu sie robił jak świenty. – Weźmij swojom renke i odromb jom toporem – powiedział. – Eukluzjastes, rozdział dwunasty, werset siódmy albo cóś koło tego. – Co to znaczy? – spytała Doyle’owa. – Że on tyż pójdzie ze mnom. No to ona padła na kolana i wyła i błagała jeszcze wiencej, i drapała, tak bardzo, że na chwile wyrwała Starca z tej morderczej śpionczki. – No dobrze. Zostawimy go. Ale mój człowiek bendzie mierzył we drzwi i jak pani albo on choćby łeb wysunie, to poczenstujemy go porcjom ołowiu. Kazał jednemu z żołnierzy, coby pilnował drzwi, i podzielił reszte na dwie grupy: jedna zabrała Doyle’a w krzaki, a druga wzieła jego synów kilka jardów dalij. Ja poszłem za Fredem, Owenem i Starcem, któren poprowadził Doyle’a jeszcze kilka kroków głembiej w gonszcza, zatrzymał sie przed wielgachnym drzewem i powiedział mu, coby stanoł pod nim. Doyle był bez butów, dygotał jak chromy kurczak i jenczał jak dziecko. Starzec nie zwracał na to uwagi. – A teraz zapytam sie ostatni raz. Jesteś pan za niewolnictwem czy chcesz Wolnych Stanów? – Ja żem ino tak gadał. Nie chciałżem nic powiedzieć za niewolnictwem – odpowiedział Doyle i zaczoł dygotać, płakać i błagać o życie. Jego synowie stojali kilka stóp dalij i nie widzieli go, ale słyszeli, że ryczy jak ciele ze złamanom nogom, i tyż zaczeli zaraz wyć i jenczeć. Starzec sie nie odzywał. Wyglondał normalnie jak zaczarowany, jakby nie widział Doyle’a. Nie mogłem tego strzymać i wyszłem z tych chaszczów, ale nie dość chyżo, bo Doyle zobaczył mię w blasku ksienżyca i nagle rozpoznał. – Hej! – zawołał od razu. – Powiedz im, że jestem w porzondku! Znasz mię! Powiedz im. Nigdy żem ci nie zrobił nic złego. – Cichaj pan – warknoł Brown. – Pytam sie ostatni raz. Jesteś pan za niewolnictwem czy nie? – Nie rób mi pan krzywdy, kapitanie – błagał Doyle. – Jestem ino człowiekiem, co próbuje zarobić na życie, zbierajonc zboże i hodujonc fasole. Ale jakby gadał do obrazu. – Nie to żeś pan powiedział Lew Shaversowi i tym dwóm jankeskom, coście je zgwałcili pod Lawrence – odparł Starzec.

– To nie byłem ja – szepnoł Doyle. – Ja ino żem znał tych ludzi. – I nie było pana tam? – Byłem. Ale… ale przez pomyłke. To nie ja żem to zrobił. – W takim razie bende prosił Chrystusa, coby panu przebaczył – odpowiedział Brown, a potem zwrócił sie do Freda i Owena: – Sprawcie sie szybko. Dobry Boże, wtenczas obaj unieśli pałasze i uderzyli biedaka w głowe, a on od razu padł. Ale tak bardzo chciał żyć, że padł i dźwignoł sie z powrotem jak gdyby jednym ruchem, i walczył ze śmierciom, chociaż pałasz Freda tkwił w jego czaszce. Owen zaraz uderzył go znowu i prawie odrombał mu głowe. Tom ­razom Doyle upadł i już sie nie podniósł, ino drżał, leżonc na boku z rozrzuconymi nogami. Głowe miał już prawie całkiem odrombanom, ale darł sie jak zarzynana świnia wystarczajonco długo, coby synowie w krzakach nie wiencej niż dziesienć jardów dalij usłyszeli, jak mordujom ich pape, i i tak sie wystrachali, że zaczeli wyć jak kojoty, aż wreszcie z tych krzaków rozeszło sie głuche echo pałaszów uderzajoncych w ich głowy i ucichli. Było po wszystkim. Nasi żołnierze stojali przez chwile, zdyszani i zmenczeni, a potem rozległo sie straszliwe wycie. Ażem podskoczył, myślonc, że to jakie widmo zza grobu, zaraz żem jednak zobaczył, że któś biegnie przez las. Okazało sie, że to jeden z synów Browna, John. Poleciał na polanke, w strone chaty, skrzeczonc jak obłonkany. – John! – wrzasnoł Starzec i puścił sie za nim, a za Starcem jego żołnierze. Wiedziałem, że nie bende miał innej okazji. Poszłem w krzaki, gdzie stojał nasz wóz i dwa uwionzane kunie. Jednego z nich, starom srokatom klacz Dutcha, ujeździł któryś ze żołnierzy Starca. Wskoczyłżem jej na grzbiet, skierowałem jom w strone domu Dutcha i popendziłem, coby biegła najszybciej, jak może. Dopiero jak żem wyjechał z tych krzaków, obejrzałem sie, coby zobaczyć, czy mi sie udało, no i udało sie. Zostawiłżem ich wszystkich za sobom. Uciekłem.

5 Czarnuch Bob Dojechałżem na szlak kalifornijski najszybciej, jak zdołała ponieść ta klacz, a potem zmenczyła sie i zaczeła truchtać, no to żem jom ostawił, bo zbliżał sie świt i na kuniu bym zwracał na siebie uwage. W tamtych czasach czarnuchom nie wolno było podróżować bez papierów samemu. Ostawiłżem klacz tam, gdzie se staneła, i zaraz polazła dalij, a ja żem poszedł na pieszo, ale z dala od drogi. Byłem już o mile od knajpy Dutcha, kiedym usłyszał nadjeżdżajoncy wóz. Wskoczyłem w krzaki i przyczaiłem sie. Szlak w tym miejscu zakrencał i opadał, a potem wychodził na zadrzewiony teren, blisko miejsca, gdzie żem sie schował. Po chwili zza tego zakrentu, z dołka, wyjechał otwarty wóz z Murzynem. Postanowiłem zaryzykować i zawołać. Jużem miał wyskoczyć, gdy za tym wozem wyłoniło sie ze szesnastu gości z Missouri w czerwonych koszulach. Jechali na kuniach dwójkami i wyglondali jak wojsko. Na równinach kładło sie słońce, a ja żem leżał skulony w krzakach za jeżynami i grubymi drzewami i czekałem, aż przejadom, ale zatrzymali sie na polance kilka stóp ode mnie. Z tyłu na wozie siedział jakiś wienzień. Był to starszy biały facet z brodom, w brudnej białej koszuli i spodniach ze szelkami. Miał wolne rence, ale nogi przywionzali mu do metalowego kółka wbitego w podłoge wozu. Wyglondał mi normalnie jak napruty. Siedział przy tylnej klapie, a tamci podawali se flaszke akwawity i przyglondali mu sie. Do tych na przedzie podjechał jakiś facet. Miał kwaśnom mine, a twarz dziobatom jak spleśniały chleb. Pewnikiem był ichnim dowódcom. Zsiadł z kunia zalany w pestke, zatoczył sie, a potem nagle obrócił i chwiejnie podeszedł wprost do mię. Weszedł w las nie dalij jak dwie stopy od miejsca, gdziem kucał, tak blisko, żem widział nawet środek jego ucha, które przypominało przekrojony ogórek. Nie zauważył mię jednak, taki był zaprawiony na cacy. Oparł sie o drzewo z drugiej strony, opróżnił pencherz i wytoczył sie nazad na polanke. Wyciongnoł z kieszeni pogniecionom kartke i zwrócił sie do wienźnia: – Okej, Pardee. Bendziem cie sondzić tutej. – Już ci mówiłem, Kelly, żem nie jest żaden Jankes – odparł starzec. – To sie jeszcze zobaczy – mruknoł Kelly i podniósł pomientom kartke do światła. – Mam tu kilka ryzolucyj, że ci, co popierajom Wolne Stany, to łgarze i łamioncy prawo złodzieje. Przeczytaj je na głos, a potem podpisz. Pardee chwycił kartke. Trzymał jom blisko przed nosem, potem odsunoł, a potem przysunoł znów blisko, coby zobaczyć, co jest tam napisane. W kuńcu wcisnoł papier z powrotem Kelly’emu.

– Nie mam już takich dobrych oczów – powiedział. – Sam przeczytaj. – Nie musisz czytać wszystkiego – warknoł Kelly. – Postaw tam ino swój znak i już. – Nie napisze na tym mojego nazwiska, dopóki sie nie dowiem, co to jest – burknoł Pardee. – Nie utrudniaj, idioto. Próbuje ułatwić ci sprawe. Pardee znowu wzioł kartke i zaczoł czytać. Nie spieszył sie. Mineło pienć minut. Dziesienć. Jasne słońce świeciło mocno nad naszymi głowami, a flaszka, którom podawali se żołnierze, została opróżniona i odrzucona. Wyjeli nastempnom, zaczeli jom se podawać. Mineło dwadzieścia ­minut, a Pardee ciengiem czytał. Kilku facetów sie zdrzemło; Kelly usiadł na ziemi i bawił sie swoim pasem z broniom, pijany jak bela. W kuńcu spojrzał na Pardee’ego. – Na co czekasz, na parowiec? – zapytał gniewnie. – Po prostu podpisz. To tylko kilka ryzolucyj. – Nie moge ich przeczytać wszystkich na raz. No to pomyślałżem, że Pardee pewnikiem w ogóle nie umie czytać, chociaż zachowywał sie, jak gdyby umiał. Tamci zaczeli go przeklinać. Przeklinali przez jakie dziesienć minut, a on dalij czytał. Potem jeden z żołnierzy podeszedł do niego i wydmuchnoł mu w twarz dym z cygara. Potem podeszedł drugi i ­wrzasnoł mu cóś do ucha. Potem trzeci charknoł i splunoł mu prosto w twarz. Wtedy Pardee odłożył kartke. – Walne cie w zemby, Hatch, jak tylko sie uwolnie – warknoł. – Kuńcz już! – syknoł Kelly. – Nie moge czytać, kiedy twój kuzyn przeszkadza mi myśleć. Teraz musze zaczynać od nowa. Znowu przysunoł kartke do twarzy. Żołnierze wpadli w jeszcze wienkszom wściekłość i zagrozili, że wytarzajom go we smole i pierzu. Przysiengali, że urzondzom licytacje i oddadzom go temu murzyńskiemu woźnicy, coby go przedał. Ale Pardee czytał i na nich nie patrzał. W kuńcu Kelly wstał. – Daje ci ostatniom szanse – powiedział z poważnom minom. – Okej – mruknoł Pardee i rzucił mu kartke. – Skuńczyłem. Nie moge tego podpisać. To jest bezprawie. – Przecie tom kartke podpisał prawdziwy sendzia! – Nic by mię to nie obeszło, nawet jakby sie na niej podpisał sam Jezus Chrystus. Nie podpisze niczego, póki nie bende wiedział, co to jest. A z tego nic nie moge wyrozumieć. Kelly sie rozzłościł. – Próbuje ci iść na renke, ty zapluty, spietrany wolnostanowcu. Podpisuj! – Ładnie traktujesz gościa, któren przez dwa lata pendzał z tobom bydło.

– Tylko dlatego jeszcze dychasz. – Ty łgarzu, ty karaluchu krzywonogi! Ty mi po prostu chcesz zabrać mojom ziemie! Te słowa wywołali poruszenie śród żołnierzy. Szale ni stond, ni zowond przechylili sie na drugom strone. W Kansas tacy, co rzucali sie na cudze ziemie, gdzie insi już wytyczyli se granice, byli nawet gorsi niż kuniokrady i porywacze czarnuchów. – To prawda, Kelly? – spytał sie jeden z żołnierzy. – Chcesz mu zabrać ziemie? – Sie rozumie, że nie – zapewnił goronco Kelly. – Od razu zasadził sie na mojom działke, jak tylko żeśmy tu przyjechali – powiedział Pardee. – Dlatego wyzywasz mię od Jankesów, pijawo! – Nabzdyczony jankeski burdelowy łgarz! – ryknoł Kelly. Wyrwał kartke Pardee’emu i podał jom woźnicy, znaczy Murzynowi. – Czarnuchu Bobie, weźmij przeczytaj nam to na głos – powiedział, a potem zwrócił sie do Pardee’ego: – A jeżeli nie zgodzisz sie podpisać tego, co ten czarnuch przeczyta, to wpakuje ci kule w łeb i zrobie z tobom kuniec. Znowuż zwrócił sie do Murzyna. – No już, czytaj, Czarnuchu Bobie. Czarnuch Bob był silnym, wysokim i zrencznym Murzynem i miał nie wiencej niż jakie dwadzieścia pienć lat. Siedział na koźle. Wzioł kartke drżoncymi rencami, a oczy miał jak spodki, bo był przerażony. – Nie umiem czytać, szefie – wyjonkał. – Czytaj, mówie. – Tylko że nie rozumiem, co tu pisze. – Czytajże, raz-dwa! Bobowi trzenśli sie rence. Gapił sie w kartke, gapił, aż w kuńcu wypalił, cały zdenerwowany: – Entliczek, pentliczek. Czerwony stoliczek. Raz, dwa, trzy. Kilku żołnierzy wybuchło śmiechem, ale Kelly był już naprawde wściekły, podobnie jak reszta jego ludzi, bo sie coraz bardziej niecierpliwili. – Powieśmy go i jadźmy dalij – powiedział jeden. – Wytarzajmy go w smole i pierzu. – Co sie wygłupiasz, Kelly? Jadźmy stond. Kelly machnoł renkom, żeby ich uciszyć, a potem wydoł policzki, charknoł i chrzonknoł. Nie miał pojencia, co robić, ­zesrać sie czy oślepnonć. To, że był nachlany, tyż mu nie pomagało. – Zagłosujmy nad tym – powiedział. – Wszyscy, co chcom go powiesić za to, że jest miłujoncym czarnuchów Jankesem, wolnostanowcem i szpiegiem Nowoangielskiego Towarzystwa Tchórzliwych Emigrantów, niech podniesom

renke. Podniesło sie ośm ronk. – Wszyscy ci, co nie chcom go powiesić? Podniesło sie drugie ośm ronk. Naliczyłżem szesnastu żołnierzy. Rymis. Kelly chwiał sie, był pijany i w kropce. Potoczył sie do Czarnucha Boba, któren siedział na koźle i ciengiem trzonsł sie jak osika. – Pardee to abolicjonista, wienc damy zdecydować czarnuchowi. Jak głosujesz, Bob? Powiesić go czy nie? Pardee, któren leżał z tyłu na wozie, aż podskoczył, tak sie wściekł. – To lepiej mię powieście! – zawył. – Wole wisieć, niżby czarnuch miał nade mnom głosować! – wrzasnoł i chciał zeskoczyć na ziemie, ale przewrócił sie jak długi na morde, bo miał zwionzane nogi. Żołnierze zawyli jeszcze głośniej od niego. – Ty zarzygana abolicjonistyczna łysa pało – parsknoł Kelly i pomógł mu wstać. – Trzeba było odczytać te ryzolucje, jakem ci kazał. – Nie umiem czytać! Na to Kelly najpierw stanoł jak wryty, a potem cofnoł rence jak rażony piorunem. – Jak to? Mówiłżeś, że umiesz. – Kłamałem. – A ten akt własności ziemi w Big Springs? Gadałeś, że… – Nie wiem, co tam stojało. Ale ty żeś tak cholernie tego chciał! – Bałwan! Teraz to Kelly miał sie z pyszna, żołnierze zaczeli sie z niego śmiać. – Trzeba było mi powiedzieć, przeklenty kretynie – warknoł. – Wienc czyja jest ta ziemia? – Nie wiem – powiedział Pardee i pociongnoł nosem. – Ale żem cie ostrzegał. No dobrze. To teraz ty mi przeczytaj te ryzolucje, a ja je podpisze. Wyciongnoł kartke do Kelly’ego. Kelly znowuż zaczoł charczeć i chrzonkać. Zakaszlał, wysmarkał sie i zakrencił niespokojnie. – Nie bardzo lubie czytać – mruknoł. Wyrwał kartke z renki Pardee’ego i zwrócił sie do swojego oddziału. – Który tam z was czyta? Nie odezwał sie ani jeden żołnierz. – Nie bende tutej siedzieć i sie patrzyć, jak pajacujesz, Kelly – odezwał sie wreszcie jakiś facet z tyłu. – Stary John Brown ukrywa sie w okolicy, a ja zamiaruje go odnaleźć. I odjechał galopem, a reszta żołnierzy za nim. Kelly skoczył, coby ich dogonić, i zaczoł sie gramolić na kunia. Jak go w kuńcu zawrócił, odezwał sie

Pardee. – Oddajże mi przynajmniej mojom broń, zakuty łbie. – Przedałżem jom w Palmyrze, mułopyski abolicjonisto. Powinienem cie skopać i wybić ci kły za to, że tak żeś schrzanił sprawe z tym aktem własności – odpowiedział Kelly i odjechał w ślad za pozostałymi. Pardee i Czarnuch Bob patrzyli, jak sie oddala. Kiedy zniknoł, Czarnuch Bob wstał z kozła, bez słowa podeszedł do wozu i rozwionzał Pardee’emu nogi, ale ten nie zlazł, tylko spojrzał na niego przez ramie. – Odwieź mię do domu – burknoł ze złościom, rozmasowujonc se kostki. Czarnuch Bob wskoczył na kozioł, ale nie ruszył, tylko sie gapił przed siebie. – Nigdzie zasie pana nie odwioze – powiedział. Zdembiałem. Jeszcze nigdy w całym życiu żem nie słyszał, coby Murzyn tak mówił do białego. Osłupiały Pardee zamrugał. – Co ty gadasz? – To, co pan słyszysz. Wóz jest własnościom pana Settlesa i zabieram go do niego do domu. – No to musisz przejechać przez Palmyre! A tam właśnie mieszkam. – Nigdzie pana nie zawioze, panie Pardee. Możesz pan se jechać, gdzie i jak pan chcesz, ale ten wóz jest własnościom pana Jacka Settlesa, a on nie kazał mi nikogo przewozić. Zrobiłżem to, co chciał pan Kelly, bom musiał. Ale teraz nie musze. – Zlazuj z tego kozła i chodź tu. Bob nie posłuchał. Dalij siedział na koźle i patrzał sie przed siebie. Pardee siegnoł po spluwe, kabure miał jednak pustom. Wstał wienc i spojrzał sie spode łba na Czarnucha Boba, jakby miał ochote mu przyłożyć – tylko że Bob był od niego wienkszy i Pardee sie widać opamientał, bo zeskoczył z wozu, poczłapał kawałek drogom, wzioł duży kamień, wrócił sie i zaczoł wybijać drewnianom zawleczke z jednego koła. Normalnie jom wybijał. A koło trzymało sie właśnie na tej zawleczce. Pardee walił i walił, a Bob siedział i nic. Nie ruszał sie. Pardee wybił zawleczke i wyrzucił jom w krzaki. – Jak ja mam wracać do domu na pieszo, to i ty pójdziesz piechotom, czarny skurwysynu – powiedział i poczłapał drogom przed siebie. Bob patrzał za nim, póki Pardee nie zniknoł mu z oczów, a potem zeszedł z wozu i obejrzał koło. Odczekałżem jeszcze kilka długich minut i w kuńcu wyszłem z lasu. – Moge ci pomóc, jakbyś mię podwiózł – powiedziałem. Przyjrzał mi sie uważnie, zaskoczony.

– Co ty tu robisz, mała? No, to mię powaliło, bo zapomniałem, jak jestem wystrojony. Zaraz żem zaczoł rozplontywać wenzeł czepka, ale był mocno zawionzany. To wziełem sie do sukienki, co miała wionzanie na plecach. – Dobry Boże, dziecko – ozwał sie Bob. – Nie musisz tego ­robić, coby cie podwiózł któś taki jak Czarnuch Bob. – To nie jest tak, jak ci sie wydaje – odpowiedziałem. – Po prawdzie gdybyś był tak uprzejmy i pomógł mi to zdjonć… – To ja już se lepiej pojade… – mruknoł Bob i sie cofnoł. Ale ja żem nie zamierzał zmarnować okazji. – Zaczekaj chwile. Pomóż mi. Tylko mi to rozwionż… Boże kochany, jak Bob nie wskoczył na ten wóz. Wdrapał sie na kozioł, pogonił kunia i ruszył, choć nie miał zawleczki. Zatrzymał sie jakie dziesienć jardów dalij, bo tylne koło zaczeło sie kiwać tak mocno, że mało nie odpadło. Wtenczas Bob zeskoczył z wozu, wyciongnoł z krzaków jakiś patyk, wepchnoł go w tom dziurke i zaczoł wbijać kamieniem. Podbiegłem. – Mam robote, mała – powiedział, wcionż walonc w koło, bo nie chciał na mię patrzyć. – Nie jestem dziewczynom. – Nieważne, co ci sie wydaje, skarbie, ale myśle, że nie wypada, cobyś sie rozbierała z tej sukienki przed starym żonatym Czarnuchem Bobem. – Urwał na chwile, rozejrzał sie wokoło i dodał: – Chyba że tego chcesz, ma sie rozumieć. – Bezczelny jesteś. – To ty mię prosisz o pomoc. – Próbuje dostać sie na Dutch’s Crossing. – Po co? – Mieszkam tam. Jestem chłopak Gusa Shackleforda. – To łgarstwo. Stary Gus nie żyje. I nie ma żadnej córki. Miał syna. Co prawda ten chłopak tyż był gówno warty. – Pienknie sie wyrażasz o kimś, kogo nie znasz, niech cie cholera weźmie. – Nie znam ciebie, dziecko, ale widze, żeś jest pyskate nasienie. Ile masz lat? – Nieważne. Zabierz mię do Dutcha. Da ci cóś za mnie. – Nie pojechałbym do Dutcha nawet za okrongłe dwadzieścia dularów. Czarnucha tam zabijom. – Dutch ci nic nie zrobi. Poluje na Starego Johna Browna. Na wspomnienie tego nazwiska Bob rozejrzał sie na lewo i prawo, coby sie upewnić, że nikt nie jadzie, szlak był jednak pusty. – Na tego Johna Browna? – szepnoł. – Naprawde jest w tych stronach? – A jak. Porwał mię. Kazał nosić tom sukienke i czepek, tylko że ja żem uciekł od tego zbrodniarza idioty.

– Czemu? – Sam widzisz, jak mię wystroił. Bob przyjrzał mi sie uważnie, westchnoł i gwiznoł. – Na tym szlaku wszendzie sie krencom zabójcy – powiedział powoli. – Spytaj Indianów. Tu każden jeden bendzie gadać, co mu ślina na jenzyk przyniesie, coby ino uratować własnom skóre. A zresztom czego chciałby od ciebie John Brown? Szuka dziewczyny do roboty w kuchni? – Niech zaraz padne trupem, jeśli łże. Nie jestem dziew­czynom! W kuńcu udało mi sie ściongnonć czepek. Zdziwił sie krzynke. Przypatrzył mi sie bacznie z odległości, potem z bardzo bliska i doznał olśnienia. Wytrzeszczył gały. – Co z tobom, u diabła? – Chcesz, cobym ci pokazał klejnoty? – Oszczendź mi tego, dziecko. Wierze ci na słowo. I nie chce oglondać twoich klejnotów ani pokazywać swojej gemby w knajpie Dutcha Henry’ego. Dlaczego sie szwendasz w tej kiecce? John Brown chciał cie wywieźć na północ? – Nie wiem. Niedawno zarombał trzech facetów, bendzie z pienć mil stond. Na własne oczy żem to widział. – Białych? – Jak cóś jest białe i cuchnie jak biały, to można sie założyć, że to nie bendzie semp. – Jesteś pewien? – To przecie był James Doyle i jego synowie. Ukatrupił ich pałaszami. Bob znowuż z cicha gwiznoł. – Cudownie – mruknoł. – Czyli zabierzesz mię do Dutcha? Chyba nie słyszał, co mówie. Pewnikiem sie zamyślił. – Słyszałżem, że John Brown jest w tych stronach. To niezwyk­ły człowiek. Powinieneś być wdzienczny losowi, mały. Spotkałżeś go i w ogóle? – Czy go spotkałem? A jak myślisz, dlaczego zasie jestem wystrojony jak sodomczyk? On… – Kurde! Jak ja bym sie mógł wkraść w łaski Starego Johna Browna, coby mi dał wolność, to przebierałbym sie za dziewczyne codziennie przez dziesienć roków. Tak bym sie starał być dziewczynom, że aż bym krenćka dostał. Zostałbym dziewczynom do kuńca życia. Wszystko jest lepsze niż niewola. Zrobisz najlepiej, jak do niego wrócisz. – To morderca! – A Dutch to nie? Ruszył już na niego. Ma cały oddział, szukajom jego ludzi. Każda czerwona koszula na sto mil wkoło przeczesuje równiny i wenszy za Johnem Brownem. Zresztom i tak nie masz po co wracać do Dutcha.

– Dlaczego? – Nie jest głupi. Przeda cie na południe i weźmie forse, póki może. Czarnuch, co już powonchał wolności, nie jest nic warty dla białych stond. A w Nowym Orleanie za murzyńskiego chłopaka o takiej jasnej skórze można dostać dobrom cene. – Dutch nie bendzie chciał mię przedać. – Założymy sie? Zamilkłem, bo Dutch rzeczywiście nie był zbyt uczuciowy. – Wiesz, dokond mógłbym pójść? – Chyba najlepiej wróć do Johna Browna. O ile nie łżesz, żeś jeździł z jego bandom i w ogóle. Oni podobnież som straszni. To prawda, że Brown nosi dwa siedmiostrzałowce? – Jeden z jego ludzi. – Uuha, to mi sie podoba. – Wolałbym zasie palnonć se w łeb, niż latać w dziewczyńskim przebraniu. Nie moge tego zrobić. – No to oszczendź se kulki i wracaj do Dutcha. Wyśle cie do Nowego Orleanu, a tam kostucha szybko do ciebie zapuka. Jeszcze żem nie słyszał, coby jakiś czarnuch stamtond uciekł. Tu mię zasie załatwił. O tym żem nie pomyślał. – Nie wiem, gdzie teraz jest Starzec – powiedziałem. – A sam żadnom miarom nie potrafie go odnaleźć. Nie znam tych stron. – A gdybym ci pomógł, to jak ci sie wydaje, czy i mi da wolność? Przebiore sie za dziewczyne, jak bendzie trzeba. No, pomyślałem se, to bendzie trudne. Potrzebowałem jednak, coby Bob mię podwiózł. – Nie wiem, co zrobi John Brown, ale on i jego synowie majom dużom armie. I tyle broni, żeś nigdy wiencej nie widział. I wyraźnie żem słyszał, jak mówił: „Jestem abolicjonistom do szpiku kości i zamiaruje uwolnić wszystkich kolorowych na tym terytorium”. Słyszałżem to wiele razy, wienc przypuszczam, że cie przyjmie. – A co z mojom żonom i dzieciakami? – Nie wiem, co z nimi bendzie. Bob długo sie zastanawiał. – Mam kuzyna koło Middle Creek, któren wie o wszystkim, co sie tutej dzieje – powiedział. – On nam powie, gdzie jest kryjówka Starca. Ale jak bendziemy tu za długo siedzieć, przyjadzie inszy oddział, co nie bendzie tak pijany jak tamten. Pomóż mi z tym kołem. Skoczyłem do roboty. Podtoczyliśmy pod wóz zwalonego pniaka, Bob poprowadził kunia tak, coby pociongnoł wóz wyżej i podniósł jego tył, potem

przywionzał line do drzewa, znowuż pogonił kunia, aż zrobił sie jakby wyciong. Potem podłożyliśmy pod wóz deski i kamienie, coby sie trzymał w górze. Przeszukałem krzaki, znalazłem zawleczke, pomogłem Bobowi założyć koło i wbić zawleczke w dziurke. Jak żeśmy skuńczyli, słońce stojało już prawie w zenicie, zrobiło sie goronco i byliśmy spoceni, ale koło obracało sie jak nowe, wiencem wskoczył na kozioł obok Boba i szybko odjechaliśmy.

6 Znowu jestem wienźniem Nie zrobiliśmy nawet dwóch mil, a już zaczeliśmy sie natykać na patrole. W całym Kansas podniesiono alarm. Uzbrojone oddziały jeździli po szlaku wte i wewte i na każdym jednym wozie siedział z przodu któś ze strzelbom. We wszystkich gospodarstwach dzieci stojali na czatach, a ich tatowie i mamy siedzieli przed domami w bujanych fotelach ze strzelbami w rencach. ­Mineliśmy tyż kilka jadoncych w przeciwnom strone wozów z przerażonymi Jankesami i wysoko spientrzonym dobytkiem. Wieźli dupska z Kansas z powrotem na wschód tak szybko, jak mogli biec ich muły. Morderstwa Starca przerazili wszystkich, ale Bob wszendy mógł przejechać bezpiecznie, bo podróżował na wozie swojego pana i miał na to papiery. Jechaliśmy wzdłuż Pottawatomie Creek po szlaku kalifornijskim w strone Palmyry. Potem przecieliśmy rzeke Marais des Cygnes i skierowaliśmy sie w strone North Middle Creek. Ujechaliśmy ledwie kawałek wzdłuż brzegu, jak Bob zatrzymał wóz, zsiadł i odwionzał kunia. – Dalij musimy iść pieszo – powiedział. Poszliśmy wyraźnie wytyczonom ścieżkom w strone pienknego masywnego domu nad brzegiem rzeki. Śród kwiatów przy furtce spulchniał ziemie jakiś stary Murzyn. Bob pozdrowił go, a tamten nas przywołał. – Dzień dobry, kuzynie Herbercie – powiedział Bob. – A co w nim dobrego? – Kapitan. Na to słowo Herbert zerknoł na mię, spojrzał nerwowo na dom swojego pana i wrócił do pracowitego spulchniania ziemi, na czworakach, ze spuszczonom głowom. – Nic zasie nie wiem o żadnym kapitanie, Bob. – Daj spokój, Herbert. Staruszek nie odrywał wzroku od ziemi i spulchniał jom pilnie, uważajonc na kwiaty. – Wynośta sie stond – powiedział cicho, ciengiem pracujonc. – Stary Brown jest trefny jak świnia w gnoju, wszyscy go szukajom. Po co ty wenszysz wokół niego jak głupi? I co to za krzywonoga dziewczynka? Dla ciebie za młoda. – Gdzie on jest? – Kto? – Przestańże sie wygłupiać. Wiesz, o kim mówie. Herbert podniósł wzrok, a potem znów zaczoł sie gapić w kwiaty. – Szukajom go uzbrojone oddziały, przeczesujom ziemie stond do Lawrence.

Podobnież ukatrupił dziesienciu białych gdzieś pod Osawatomie. Jego ludzie normalnie odrombali im głowy pałaszami. Każdego czarnucha, co o nim wspomni, wywiozom z Kansas w kawałkach, wienc weźże odejdź ode mnie. A potem odeślij tom dziewczynke do domu i sam sie wracaj do żony. – Ta mała jest jego własnościom. No, to zmieniało sprawe. Dłonie Herberta znieruchomieli na chwile. Zastanawiał sie, ciengiem patrzonc w ziemie. Potem znów zaczoł kopać. – Co to ma ze mnom wspólnego? – spytał. – To własność kapitana. On jom wywiezie z tej ziemi i z niewoli. Staruszek przerwał prace i przyjrzał mi sie. – No to bendzie mogła se possać kciuk na jego pogrzebie. ­Wynocha mi stond. I ty, i ona, ale już. – Ładnie traktujesz kuzyna trzeciego stopnia. – Czwartego. – Trzeciego, Herbercie. – Jakże to? – Moja ciotka Stella i twój wujek Beall mieli wspólnom kuzynke drugiego stopnia, co sie nazywała Melly, pamientasz? Była córkom Jamiego, co był kuzynem Odgina drugiego stopnia. To był siostrzeniec wuja Bealla z pierwszego małżeństwa ze siostrom twojej mamy, Stellom, która została przedana łońskiego roku. Stella jest kuzynkom Melli drugiego stopnia, co znaczy, że Melly jest dla ciebie kuzynkom trzeciego stopnia, czyli że twój wujek Jim jest za moimi wujami, Fergusem, Cookiem i Dorisem, ale przed Lucasem i Kurtem, któren był dla cie kuzynem pierwszego stopnia. Z tego wynika, że wuj Beall i ciotka Stella byli rodzeństwem ciotecznym, wienc ty i ja jesteśmy kuzynami trzeciego stopnia. A potraktowałbyś kuzyna trzeciego stopnia w ten sposób? – Możesz nawet być naraz Jezusem Chrystusem i moim synem, nic mię to nie obchodzi – warknoł Herbert. – Nie wiem nic o żadnym kapitanie. Zwłaszcza jak mam gadać przy niej – powiedział, wskazujonc mię głowom. – A co ty sie tak niom denerwujesz? To jeszcze dziecko. – No właśnie. Nie dam sie wytarzać w pierzu i smole przez jakomś małom kundelke, co to jej nawet nie znam. Ani troche nie jest podobna do Starca, jak by on nie wyglondał. – Nie powiedziałżem, że to jego krewna. – Kim by ta mała nie była, jej miejsce nie jest z tobom, żonatym menżczyznom. – Uważaj, co mówisz, kuzynie. – Można sie zapytać – zwrócił sie do mię Herbert – czyś ty jest biała, czy kolorowa, panienko? – A co to za różnica? – warknoł Bob. – Musimy znaleźć kapitana, bo ta

dziewczynka należy do jego bandy. – Jest kolorowa czy nie? – Ma sie rozumieć, że kolorowa. Nie widzisz? Staruszek znowu na chwile przestał kopać, coby mi sie przyjrzeć, po czym z powrotem zaczoł spulchniać ziemie. – Jak bym nie wiedział – parsknoł – tobym powiedział, że ta dziewczynka należy do rodziny Gusa Shackleforda, świeć Panie nad jego duszom, któren stracił życie podobnież za gadanie z ­Johnem Brownem w knajpie Dutcha cztery dni nazad. Tylko że Gus miał chłopaka, małego Henry’ego. Cholernie sie o niego martwił, bo dzieciak zachowywał sie jak biały i w ogóle. Należałoby mu sie porzondne lanie. Jak kiedy dorwe tego czarnego kogucika gdzie przed knajpom Dutcha, to tak mu skroje rózgom ten jego mały tyłek, że zapieje jak prawdziwy kogut. Pewnikiem to przez tom jego szatańskom nature Gus przeniósł sie na łono Abrahama, bo ten dzieciak był leniwy jak diabli. Dzisiejsza młodzież jest nic niewarta, Bob, niech to pierun strzeli. Nic im nie można powiedzieć. – Skuńczyłżeś? – Co? – Stroszyć piórka i marnować czas – warknoł Bob. – Gdzie jest kapitan? Wiesz czy nie? – Hmm, Bob. W takom pogode dobrze by człowiekowi zrobił słoik brzoskwiń. – Nie mam brzoskwiń, Herbercie. Staruszek wyprostował sie. – Za dużo kłapiesz dziobem jak na kogoś, kto jeszcze nigdy w życiu nie dał swojemu kuzynowi ani centa. Jeździsz se tym swoim ważniackim wozem z tym swoim panem ważniakiem, a mój pan jest biedny jako i ja. Idź i poszukaj se jakiegoś wienk­szego idioty. Odwrócił sie i znowu zaczoł kopać. – Jak mi nie powiesz, kuzynie, to wejde do środka i spytam twojego pana. On jest za Wolnymi Stanami, co nie? Staruszek obejrzał sie w strone domu. – Nie wiem, za kim jest – odparł oschle. – Jak tu przyjechał, był za Wolnymi Stanami, ale przez buntowników miejscowi biali szybko zmieniajom zdanie. – Cóś ci powiem, kuzynie. Ta dziewczynka należy do Johna Browna i on jej szuka. A jak jom znajdzie i ona mu powie, żeś ty na niego gadał, to pewnikiem przyjadzie tutej i przystawi ci pałasz do karku. A kiedy on sie uprze na takom krwawom zabawe, to nic go nie powstrzymie. Kto ci wtenczas pomoże? To załatwiło sprawe. Staruszek letko sie skrzywił, popatrzał troche na las, co rósł za domem, a potem wrócił do kwiatów i zaczoł mówić ze wzrokiem wbitym w ziemie:

– Obejdźcie dom i idźcie w las, tam, za tom drugom brzozom, za polem a kukurydzom. Bendzie tam na drzewie pusta flaszka po whisky, wciśnienta miendzy takie dwie niskie gałenzie. Idźcie dwie mile w tom strone, co jom wskazuje szyjka, znaczy sie na północ, ze słońcem na lewym ramieniu. Jak dojdziecie do takiego starego muru z kamieni, co któś go zbudował i zostawił, to idźcie wzdłuż, poprowadzi was do obozu, ino najsamprzód naróbta troche hałasu, bo Starzec ma wartowników, co pociongnom za spust, ani sie obejrzysz. – Jesteś w porzondku, kuzynie. – I wynocha stond, bo zaraz przez ciebie zgine. Stary Brown nie żartuje. Podobnież upiekł głowy tych, co ich zabił. Znaczy sie Wilkersonów, Fordów i Doyle’ów, i paru inszych ludzi w Missouri. Zeżarł ich oczy, jakby to był winogron. Usmażył ich mózgi jak flaczki, zdjoł skalpy i kazał zrobić z nich abażury do lampów. To diabeł wcielony. Nigdy żem nie widział, coby biali byli tacy spietrani. Tak właśnie było ze Starcem w onych czasach. Jak cóś zmalował, to już pienć minut po śniadaniu rósł wokół tego stek kłamstw. Herbert zasłonił usta, zachichotał i oblizał sie. – I chce swój słoik brzoskwiń, kuzynie. Nie zapomnij o mnie. – Przyniese ci je. Pożegnaliśmy sie i poleźliśmy do lasu. Jakeśmy tam doszli, Bob sie zatrzymał. – Braciszku – powiedział – musze cie tu ostawić. Chciałbym pójść z tobom, ale zaczynam sie strachać. No bo jak Stary John Brown wyłupił tamtym oczy, odrombał im głowy i w ogóle, to ja chyba nie dam rady. Lubie swojom głowe, bo mi osłania kark. Poza tym mam żone i dzieciaki i nie moge ich zostawić, dopóki nie bendzie sie dało bezpiecznie stond wyjechać. Życze ci szczenścia, bo bendziesz go potrzebował. Zachowuj sie jak dziewczyna i udawaj dziewczyne, dopóki John Brown nie umrze. I nie martw sie o starego Czarnucha Boba. Dołoncze do was później. No, nie mógłżem obiecać, że Starzec nie odrombie mu łba albo go po prostu nie ukatrupi; nie miałżem inszego wyjścia, jak sie z nim rozstać. Poszłem, jak mówił Herbert, pomiendzy wysokimi sosnami i przez gonszcza. Niedługo potem zauważyłżem kamienny mur – ten sam, co Starzec sie o niego opierał, kiedy czytał mape, jak mię wtenczas porwał – ale obozu nie było, wienc poszłem dalij, ażem w kuńcu zobaczył dym z ogniska. Przeszłem na drugom strone, coby zajść Starca od tyłu, bo zamiarowałem krzyknonć do niego i jego ludzi, iżby wiedzieli, kto idzie. Zrobiłem wielkie koło miendzy drzewami i krzakami, a kiedym już był pewien, żem ich dobrze obeszedł, usiadłem za wielkim dembem, coby sie pozbierać. Nie wiedziałem, jakom im opowiedzieć bajeczke, i potrzebowałżem czasu, coby cóś wymyślić. Ale zanim zmiarkowałem, co sie dzieje, zasnełem, bo

całe te wendrowanie i latanie po lesie mocno mię zmenczyli. Kiedy żem sie zbudził, najsampierw zobaczyłem pare znoszonych butów, z których wystawali czyjeś palice. Poznałem je, bo ledwie dwa dni temu widziałem, jak Fred próbował zaszywać ich noski igłom i nitkom, kiedyśmy siedzieli przy ognisku i solili orzeszki. W moich oczach te palice nie wydawali sie teraz zbyt przyjazne. Patrzałem prosto w lufy dwóch siedmiostrzałowców, a dalij za Frederickiem stojał Owen i jeszcze kilku żołnierzy z armii Starca. Żaden z nich nie wyglondał na zadowolonego. – Gdzie kuń papy? – spytał Fred. No, zaprowadzili mię do Starca, ale on zachowywał sie tak, jakbym wcale nie uciekł. Powitał mię, jak gdybym wrócił ze zakupów, nie wspomniał o zaginionym kuniu ani o mojej ucieczce, o niczym. Stary Brown nigdy nie zawracał se głowy duperelami, jak chodziło o jego armie. Widziałżem ludzi, co jom opuszczali, rok ich nie było, a później przyłazili do obozu, siadali przy ognisku i jedli, jakby zasie wrócili z porannego polowania, a Starzec nic sie nie odzywał. Bo wszyscy Strzelcy Pottawatomie byli ochotnikami. Przychodzili i odchodzili, jak im sie podobało. Po prawdzie to John Brown nigdy nie wydawał rozkazów, chyba że w czasie walki i strzelaniny. Zwykle mówił „Jade tam”, a jego synowie odpowiadali „My tyż”, potem reszta „My tyż”, no i jechali. Ale jak chodzi o wydawanie rozkazów, sprawdzanie obecności i w ogóle, to do tej armii abolicjonistów każdy mógł sie przyłonczyć. Kiedym do niego podeszedł, stojał nad ogniskiem w samej koszuli, bez kurtki, i piekł prosiaka. Podniósł wzrok i spojrzał na mię. – Wieczór, Cybulko – powiedział. – Głodna? Powiedziałem, że tak, a on skinoł głowom. – Pójdź tu i porozmawiaj ze mnom, póki pieke świniaka. Potem bendziesz mogła sie ze mnom pomodlić do Odkupiciela i złożyć mu dzienki za nasze wielkie zwycienstwo w walce o uwolnienie twojego ludu. Połowy twojego ludu – dodał po chwili – bo sondzonc po twojej jasnej skórze, widzi mi sie, żeś ty w połowie albo cóś koło tego jest biała. Co w sumie czyni ten świat jeszcze bardziej zdradzieckim dla ciebie, kochana, słodka Cybulko, gdyż w duchu musisz walczyć tak sama ze sobom, jako i z właścicielami niewolników, jednom nogom jesteś tu, a drugom tam. Nie bój sie, Pan nie ma nic przeciwko temu, żeś jest taka, bo Ewangelia Łukasza, rozdział dwunasty, werset pionty, powiada, coby nie brać do renki tylko piersi matki swojej, ale piersi obojga ­rodziców. Oczywiście nie wiedziałżem, o czym gada, alem zmiarkował, że lepiej opowiedzieć mu o kuniu. – Panie kapitanie, przestraszyłam sie i uciekłam, i zginoł mi pana kuń. – Nie tylko ty żeś uciekła. – Starzec wzruszył ramionami, sprawnie

obracajonc prosie. – Jest tu kilku takich, co to bojom sie wprowadzić w czyn wole Pana Boga. – Rozejrzał sie po swoich żołnierzach i kilku odwróciło wzrok ze wstydem. Armia Starca powienkszyła sie. Wokół siedziało co najmniej dwudziestu ludzi. Pod drzewami stojali ułożone w kozły karabiny i pałasze. Tego niby namiotu, com go poprzednio widział, nie było, zamiast niego pojawił sie prawdziwy namiot, któren jak wszystko tutej był kradziony, bo z przodu miał wymalowany napis SPRZENT RYBACKI, TAKIELUNEK I NARZENDZIA GÓRNICZE. Dalij na skraju obozu naliczyłżem czternaście kuni, dwa wozy, jedne działo, trzy piece na drewno, dosyć pałaszy, coby uzbroić najmniej piendziesienciu ludzi, i pudło z napisem NAPARSTKI. Żołnierze wyglondali na skrajnie wyczerpanych, ale Starzec był świeży jak ponczek róży. Jego twarz pokrywał tygodniowy siwy zarost, przez co podbródek jakby sie zbliżył do piersi. Ubranie miał poplamione i podarte gorzej niż kiedykolwiek, a jego buty wyglondali jak kapcie, tak z nich palice wystawali. Poruszał sie jednak zgrabnie i żwawo niby strumyk na wiosne. – Zabicie naszych wrogów było zrzondzeniem niebios – powiedział na głos, do wszystkich i do nikogo. – Gdyby ludność tutej czytała Dobrom Ksienge, nie traciłaby tak łatwo odwagi, prowadzonc walke w imie Pana. Ksienga Psalmów, rozdział siedemdziesionty drugi, werset czwarty, powiada, że Bóg uciśnionych otoczy opiekom, uratuje dzieci ubogich, a zetrze ciemienżyciela. I to, Cybulko, mówi ci wszystko, co powinnaś wiedzieć – zakuńczył surowo, zdejmujonc znad ognia świniaka, któren był już dobrze upieczony, i rozgladajonc sie po żołnierzach, co odwracali sie od niego. – Zbierzcie sie wokół na chwile, gdy bende sie modlił, żołnierze, a potem moja bohaterska Cybulka pomoże mi nakarmić tom armie obszarpańców. Owen wystompił naprzód. – Pozwól, że ja sie pomodle, papo – powiedział, chyba dlatego, że żołnierze wyglondali na niemożliwie głodnych i wydawało sie, że nie ścierpiom jeszcze godzinnej paplaniny kapitana do Wszechmogoncego. Starzec troche marudził, ale sie zgodził, a kiedy już pomodliliśmy sie i zjedliśmy prosiaka, zebrał ludzi i zaczoł razem z nimi oglondać tom swojom mape. Fred i ja trzymaliśmy sie z dala od nich. Zabraliśmy sie za sprzontanie. Fred, chociaż półgłówek, okropnie sie ucieszył na mój widok, ale chyba sie czymś martwił. – Zrobiliśmy złom rzecz – powiedział. – Wiem o tym. – Mój brat John uciekł i żeśmy go nie znaleźli. I drugiego, ­Jasona, tyż. Nie możemy znaleźć ani tego, ani tego. – Jak myślisz, dokond zwiali?

– Gdziekolwiek sie podziewajom, sprowadzimy ich z powrotem – odpowiedział ponuro. – A musimy? Zerknoł ukradkiem na swojego pape, po czym westchnoł i odwrócił wzrok. – Tenskniłżem za tobom, Cybulko. Gdzie żeś uciekła? Jużem miał odpowiedzieć, kiedy do obozu wpadł jakiś facet na kuniu. Podleciał do Starca i zaczoł z nim rozmawiać, a kilka chwil później kapitan nas zawołał i stanoł na środku obozu przy ognisku, a żołnierze zebrali sie naokoło. – Som dobre wieści, żołnierze. Mój stary wróg, kapitan Pate, napada ze swoim oddziałem na domy na Santa Fe Road i zamiaruje zaatakować Lawrence. To on ma Jasona i Johna. Pewnikiem zostawiom ich w Fort Leavenworth, coby ich tam uwienzić. ­Ruszamy na nich. – Jak dużom ma armie? – spytał Owen. – Podobnież stu piendziesieciu albo i dwustu żołnierzy – powiedział Stary Brown. Rozejrzałem sie. Naliczyłem dwudziestu trzech naszych, ze sobom. – Starczy nam amunicji tylko na jeden dzień – stwierdził Owen. – Nieważne. – A czym bendziemy strzelać, jak nam zabraknie kul? Przekleństwami? Ale Starzec już chwycił za swoje troki. – Pan triumfuje, żołnierze! Wspomnijcie na armie Syjonu! Na kuń! – Jutro niedziela, ojcze – powiedział Owen. – No to co? – Co byś powiedział, żeby zaczekać do poniedziałku i wtedy ruszyć? Pate pewnikiem jadzie do Lawrence, a przecie nie zaatakuje miasta w niedziele. – Przeciwnie, właśnie wtenczas je zaatakuje, bo wie, żem jest bogobojnym menżem i bende odpoczywać w dzień Pana. Pojadziemy przez Prairie City i przetniemy mu droge w Black Jack. Módlmy sie, żołnierze. No cóż, nijak nie można go było powstrzymać. Armia zebrała sie dokoła niego, a Starzec padł na kolana i wyciongnoł rence ku niebu. Z brodom przekrzywionom jak ptasie gniazdo wyglondał na Mojżesza. Zaczoł sie modlić. Pół godziny później Fred leżał na ziemi i chrapał, Owen gapił sie przed siebie, a inni krzontali sie, palili papierosy, krencili sie przy trokach i pisali listy do domu. Starzec tymczasem dalij klenczał z zamknientymi oczami i krzyczał do Pomazańca, aż w kuńcu Owen pisnoł: – Papo, trzeba nam jechać! Złapali Jasona i Johna i wiozom ich do Fort Leavenworth, pamientasz? Wtenczas czar prysł. Zirytowany Starzec roztworzył oczy. – Za każdym razem jak zaczynam znajdować dobre podzienkowania dla mojego Zbawiciela, któś mi przeszkadza – narzekał, wstajonc z klenczek. – Ale

spodziewam sie, że Bóg nad bogami z wyrozumiałościom patrzy na niecierpliwość młodych, co nie som za nim na tyle, iżby mogli mu złożyć odpowiednie dzienki za błogosławieństwa, które tak hojnie rozdaje. Po tych słowach osiodłaliśmy kunie i ruszyliśmy na północ, na spotkanie z kapitanem Pate’em i jego oddziałem, a ja żem znowuż należał do armii Starca i znowużem był dziewczynom.

7 Black Jack Jak wienkszość działań Starca, atak na Strzelców Wyborowych kapitana Pate’a nie przebiegł wcale tak, jak było zaplanowane. Przede wszystkim informacje, które John Brown dostawał, zawsze byli nieścisłe. Wyruszyliśmy przeciwko kapitanowi Pate’owi w sobote w październiku – i przyszedł zasie grudzień, a my żeśmy jeszcze nie znaleźli wroga… Gdzieśmy nie jechali, słyszeliśmy co inszego. Na drodze do Palmyry jakiś osadnik zawołał: „Strzelanina z buntownikami w Lawrence!”, no to ruszyliśmy do Lawrence, ale tylko coby sie dowiedzieć, że strzelanina to była dwa dni temu, a rebeliantów już nie ma. Kilka dni później jakaś baba na ganku darła sie: „Widziałażem kapitana Pate’a koło Fort Leavenworth!”, na co Starzec zakrzyknoł: „Mamy go! Naprzód, żołnierze!”, i znowuż ruszyliśmy pełni animuszu; jechaliśmy dwa dni, ale szybko pokazało sie, że baba mówiła nieprawde. Jeździliśmy wte i wewte, póki żołnierze nie zaczeli normalnie padać ze zmenczenia. W ten sposób dociongliśmy aż do lutego; Starzec szukał bitwy i nie mógł jej znaleźć. Ale krenconc sie tak po południu Kansas przy granicy z Mis­souri, zebraliśmy jeszcze ze dwunastu wolnostanowców i nasze siły urośli do trzydziestu luda z okładem. Bano sie nas, chociaż prawde mówionc, Strzelcy Pottawatomie byli ino bandom głodnych chłopaków, co to snuli wielkie myśli, latajonc w poszukiwaniu gotowanej kaszy i kwaśnego chleba, coby sie napchać. Nadeszedł kuniec lutego, zrobiła sie fest zima i było za zimno na bitwy. Prerie pokrył śnieg, lód leżał grubaśny na osiemnaście cali, woda we dzbankach zamarzała przez noc, a olbrzymie drzewa poobwieszane soplami dzwonili jak wielkie szkielety. Ci z naszej armii, co byli w stanie to strzymać, zostali w obozie i tulili sie do siebie w namiocie, a reszta, w tym ja, Starzec i jego synowie, spendziła zime, grzejonc sie, gdzie popadło. Gadać, żeś jest abolicjonistom, to jedno, ale jak jeździsz całymi tygodniami po tych równinach zimom, na głodniaka, to raz-dwa oddzielisz ziarno od plew, bo sie przekonasz, jakimi zasadami kto sie kieruje. Niektórzy z żołnierzy Starca zaczeli popierać niewolnictwo, zanim sie zima skuńczyła. Ale coby nie skłamać, mi u boku Starca nie żyło sie wcale tak cienżko. Jako że był ze mnie leniwy niechluj, szybko żem przywykł do życia pod gołym niebem, do jeżdżenia w poszukiwaniu czerwonych koszuli, do okradania zwolenników niewolnictwa i do tego, żem nie miał nic do roboty, bo kiedy Starzec zobaczył, jak wszyscy ciengiem każom mi cóś szorować, to zmienił zasady dla dziewczyn w swojej armii. – Od teraz każden żołnierz z naszej kompanii sam musi sie sobom zajmować, prać swoje koszule, łatać, cerować ubranie i nakładać jedzenie –

oznajmił. Powiedział zasie wyraźnie, że wszyscy majom walczyć z niewolnictwem, a nie kazać, coby im prała jedyna dziewczyna w oddziale, w dodatku, jak sie składało, kolorowa. Walka z niewolnictwem jest łatwiejsza, kiedy sie człowiek pozbendzie jego brzemienia. Po prawdzie to w ogóle wyglondała na dosyć łatwom, chyba że sie było niewolnikiem, rzecz jasna, bo my to na ogół tylko jeździliśmy tu i tam i żeśmy gadali, jakie to wszystko jest niegodziwe, kradliśmy zwolennikom niewolnictwa, co sie ino dało, i odjeżdżaliśmy pendem. Znaczy, nie budziliśmy sie co dzień o tej samej porze, coby wozić tom samom wode, rombać to samo drewno, pucować te same buty i wysłuchiwać ciengiem tych samych opowieści. Walka z niewolnictwem robi z człowieka bohatera, wyobrażasz se, że jesteś legendom, wienc w miare, jak leciał czas, myśl o powrocie do Dutcha, coby zostać przedanym do Nowego Orleanu, myśl o obcinaniu włosów, czyszczeniu butów i tamtym szorstkim worku po kartoflach, com go kiedyś nosił zamiast mientkiej i ciepłej wełnianej sukienki, nie wspominajonc już o skórach bizonich do okrycia, zdawała mi sie coraz mniej przyjemna. Ma sie rozumieć, nie chciałżem być dziewczynom, ale ciongnołem z tego pewne korzyści, jak na ten przykład to, żem nie musiał dźwigać nic cienżkiego ani nosić leworwerów czy karabinów, a poza tym żołnierze podziwiali mię, że jestem twardy jak chłopak, myśleli, żem jest zmenczony, kiedy wcale nie byłem, i w ogólności traktowali milej niż chłopaka. Oczywiście w tamtych czasach dziewczyny kolorowe musieli pracować cienżej niźli białe, ale takie byli wtedy normalne zasady białych. A w obozie Starego Browna pracowali wszyscy, nieważne, biali czy kolorowi, i prawde mówionc, kapitan dawał nam tyle do roboty, żem czasem myślał, że niewolnictwo niczym sie nie odróżnia od wolności, bo wszyscyśmy tyrali jakby według rozkładu. Najpierw Starzec budził nas o czwartej rano, coby sie modlić, mamrotać i lamentować nad Bibliom przez godzine. Potem kazał Owenowi, coby mię uczył liter, później Fredowi, iżbym uczył sie od niego lasu, a później znów Owenowi, coby mi pokazywał, jak wkładać kule do odtylcowych karabinów i strzelać. – Każden jeden człowiek musi sie nauczyć bronić Słowa Bożego – mówił Starzec. – A na to wszystko som sposoby: czytanie, strzelanie, przetrwanie. Chłop, baba, dziewczyna, chłopak, Murzyn i biały, a także samo Indianiec musi wiedzieć, jak to sie robi. Sam mię nauczył wyplatać koszyki i krzesła. To bardzo proste: bierze sie biały domb, roszczepia go, a potem to już ino trza wiedzieć, jak gionć drewno. Nie minoł miesionc, jak żem umiał upleść koszyk, jaki chcecie: na karabiny, na pranie, na jedzenie, na ryby – łowiłem duże zembacze, szerokie na dłoń. W niekuńczonce sie popołudnia, kiedyśmy czekali, coby wróg przecioł nasz szlak, Fred i ja szliśmy do lasu robić syrop z klonów, któren przypominał syrop z prosa. To tyż nie jest w ogóle trudne. Zbiera sie sok z drzewa, wlewa do rondla, podgrzewa na ogniu,

zbiera z wierzchu piane patykiem albo widelcem i już. Najwiencej roboty jest przy oddzielaniu szumowin od syropu, ale jak go dobrze ugotujesz, masz zasie najlepszy cukier. Zaczełem sie cieszyć tom pierwszom zimom w armii Starca, zwłaszcza jak byłem z Fredem. Dobry był z niego kolega, każden facet – albo dziewczyna, co tak naprawde jest facetem – może se takiego życzyć. Był bardziej dzieckiem niż menżczyznom, dlatego dobrześmy do siebie pasowali. Nigdy nam nie brakło zabawek. Armia Starca kradła zwolennikom niewolnictwa wszystko, czego mogło chcieć dziecko: skrzypki, solniczki, lusterka, kubki blaszane, kunie na biegunach. Z rzeczy, których żeśmy nie mogli zatrzymać, robilimy tarcze strzelnicze i rozwalali je kulami na kawałki. Fajne to było, przyzwyczaiłżem sie do takiego życia i w ogóle żem zapomniał o ucieczce. Potem jak zawsze przyszła wiosna. Pewnego ranka Starzec pojechał w pojedynke na zwiady, coby szukać Strzelców Wyborowych Pate’a, i wrócił sie na wielkim krytym wozie, jak żem siedział przy ognisku i plótł kosz na ryby. Spojrzałem na ten wóz i zobaczyłem, że ma wykrzywione tylne koło i zdarty drewniany hamulec. – Znam ten wóz – powiedziałem i ledwiem to powiedział, z tyłu wygramolił sie Czarnuch Bob i pienciu inszych Mu­rzynów. Od razu mię zobaczył i kiedy reszta wysiadała, dopadł do ogniska, coby cóś zjeść. – Widze, że dalij prowadzisz tom swojom gre – powiedział. Zmieniłżem sie przez zime. Sporo byłem na swobodzie, troche żem widział i nie byłem już tym potulnym malcem, którego Bob poznał jesieniom. – Wydawało mi sie, żeś mówił, że nie wstompisz do tej armii – powiedziałem. – Przyszłem żyć wolny jak ty – odparł radośnie Bob. – Rozejrzał sie, zobaczył, że nikogo przy nas nie ma, a potem szepnoł: – Wiedzom, żeś jest…? – I dziwnie wygioł renke. – Nic nie wiedzom. – Ja im nie powiem. Ale nie podobało mi sie, że Bob ma na mię haka. – Zamiarujesz z nami jeździć? – spytałem. – Mało wiele. Kapitan gadał, że ma ino kilka spraw do załatwienia, a potem jesteśmy wolni. – On chce napaść Strzelców Wyborowych kapitana Pate’a. Bob osłupiał. – Kurde. Kiedy? – Jak ich tylko znajdzie. – To beze mnie. W armii Pate’a bendzie ze dwustu ludzi. Może wiencej.

Tylu buntowników chce sie do niego dołonczyć, że myślałby kto, że przedaje naleśniki czy cóś. Pate ich odsyła z kwitkiem. Myślałem, że Stary Brown działa w tym, jak to go nazywajom, pociongu wolności. Że jeździ na północ. Czyś nie tak gadał jesieniom? – Nie wiem, com wtenczas gadał. Nie pamientam. – Tak żeś mówił. Żeć on walczy o wolność. Niech to dunder świśnie. Jeszcze jakieś niespodzianki? Jaki Starzec ma plan? – Nie wiem. Mi on o tym nie gada. Może sam sie go spytaj? – Ciebie lubi. Tyś sie powinien zapytać. – Nie bende sie go pytać o takie rzeczy. – Nie zależy ci na wolności? To po co sie tu krencisz? Nie wiedziałem. Wcześniej planowałżem uciec z powrotem do Dutcha, a odkond to sie zmieniło, żyłem zasie z dnia na dzień. Nigdy żem właściwie za bardzo nie szukał niczego wiencej niż troche miensa, sosu i sucharów, coby sie napchać. A Bob miał chyba głównie rodzine na głowie i szukał tego jakiegoś pociongu wolności. Ale to przecie nie był mój problem. Przyzwyczaiłżem sie już do Starca i jego synów. – Widzi mi sie, żem sie tu nauczył robić pałaszem i strzelać – powiedziałem. – I czytać Biblie. Dużo jej tu czytajom. – Nie przyszłem tutej czytać żadnej Biblii ani bić sie za inszych niewolników – odparł Bob. – Przyszłem sie sam wyzwolić. – Popatrzał na mię i zmarszczył brwi. – Pewnikiem ty nie musisz sie o to martwić, skoro prowadzisz te gierki, udajesz dziewczyne i w ogóle. – Ty żeś mi kazał to robić. – Ale nie kazałżem ci narażać mię na śmierć! – Przyjechałeś tu z mojego powodu? – Przyjechałżem, boś użył słowa „wolność”. Kurcze! – zdenerwował sie. – Moja żona i dzieci ciengiem som w niewoli. A jak ja mam myśleć o zarobieniu piniendzy, coby je wykupić, skoro twój kapitan sie tu bałwani i walczy z tymi z Missouri? – Nie pytałżeś go? – Nie było żadnych pytań. Mój pan i ja jechaliśmy do miasta. Usłyszałem jakiś hałas i zanim żem zmiarkował, co sie dzieje, John Brown wyszedł z lasu i przystawił mojemu panu karabin do łba. „Zabieram twój wóz i uwalniam twojego kolorowego sługe”, powiedział. Nie spytał sie mię nawet, czy chce być wolny. Ma sie rozumieć, żem tu przyjechał, bom musiał, ale myślałżem, że jak już ten twój Starzec nas uwolni, to wyśle mię gdzie na północ. Nikt nic mi nie gadał, że bende sie musiał z kimś bić. W tym rzecz. Starzec postompił z Bobem tak samo jak ze mnom. Wydawało mu sie, że każden jeden Murzyn chce sie bić o swojom wolność i ani razu nie

przyszło mu do łba, że może być inaczej. Bob cały aż sie gotował. Był wściekły. – No to żem wpadł z dyszczu pod rynne. Rebelianty kapitana Pate’a dadzom nam popalić! – Może kapitan Pate znajdzie se inszego przeciwnika. Starzec nie jest jedynym abolicjonistom w tych stronach. – Tylko on sie liczy. Kuzyn Herbert powiedział, że tego twojego oddziału szukajom dwie kompanie dragonów. Mówie, znaczy sie, o leguralnej armii, ze wschodu, nie takiej zbieraninie jak tu. Moge sie założyć, że kiedy go złapiom, to oskarżom nas o wszystko, co zrobił. – A czy my żeśmy zrobili cóś złego? – Jesteśmy tu z nim, co nie? Jak go złapiom, to ci mówie, czarnuchów ukarzom dwa razy gorzej niż jego. Wdepniemy w niezłe bagno. Nigdy żeś o tym nie pomyślał, co? – Inaczej śpiewałeś, jakeś mi kazał sie do niego wracać. – Nie prosiłeś mię o inszom piosenke. Wstał i spojrzał na piekonce sie na ognisku jedzenie. – Walka o wolność – powiedział i cmoknoł. – Kurcze. Odwrócił sie i zauważył stado skradzionych kuni, przywionzanych do muru, przy którym stojało kilku wartowników. Było tam zasie najmniej dwadzieścia zwierzont i ze dwa wozy na dokładke. Bob popatrzał sie na nie, a potem znowuż na mię. – Czyje one som? – Starzec zawsze ma kupe kradzionych kuni. – Myśle zabrać jednego i prysnonć. Możesz jechać ze mnom, jak byś chciał. – Dokond? – Przeskoczymy Missouri, a potem znajdziemy miasto Tabor w Iowa. Podobnież tamtendy jeździ pociong gospel. Nazywajom go Kolejom Podziemnom[4]. Pojadziesz niom na północ do Kanady. To daleki kraj. – Nie pogoni sie kunia tak daleko. – No to weźmiemy dwa. Starcowi nie bendzie brakować jednego czy dwóch kuni. – Ja bym mu kunia nie gwiznoł. – On długo nie pożyje, mały. Ma szmergla. Myśli, że czarnuch równy jest białemu, dał nam to poznać po drodze. Do kolorowych na wozie mówił „prosze pana” i „prosze pani” i tak dalij. – No to co? Ciengiem tak robi. – Zabijom go za to, że jest taki głupi. Ma nie po kolei we łbie. Nie zauważyłżeś? No, Bob miał słuszność, bo Starzec normalny nie był. Mało co jadł, a sypiał

głównie na kuniu. W porównaniu ze swoimi żołnierzami był stary, pomarszczony i żylasty, choć prawie tak samo silny jak oni, z wyjontkiem Freda. Potrafił maszerować godzinami, ale buty miał strasznie dziurawe i w ogólności był gburowaty i surowy, chociaż z wieczora jakby krzynke łagodniał. Jak przechodził kole Fredericka, któren spał owinienty w koc, to sie nachylał i okrywał tego olbrzyma starannie i delikatnie jak baba. Nie było na tym świecie żadnej żywiołki – krowy, woła, kozy, muła czy owcy – której by Starzec nie umiał uspokoić albo okiełznać dotykaniem. Na wszystko miał jakieś swoje powiedzonka. Stół dla niego to był „łoncznik podłogowy”, zamiast „iść” mówił „zapychać”, a zamiast „dobrze” – „galancie”, a ja byłem dla niego Cybulkom. Wtroncał tyż ­czensto-gensto różne słowa z Biblii, jak „azaliż”, „zaprawde”, „niewiasta” i tak dalij. Wałkował tom Biblie czenściej niż ktokolwiek, kogom znał, nawet mój papa, tylko że z lepszym skutkiem, bo umiał wiencej takich dziwnych słów od niego. Ale dokładniej cytował Pismo tylko wtenczas, jak nachodziła go złość, co zapowiadało awanture, bo oznaczało, że ino patrzeć, jak któś go wy­prowadzi z ­równowagi. Trudny był ­człowiek z naszego ­Johna Browna. – Może trzeba go ostrzegnonć? – odezwałem sie. – Przed czym? – spytał Bob. – Że umrze za czarnuchów? Sam tak zdecydował. Ja nie zamiaruje sie bić o niewolników z żadnymi rebeliantami. Kuniec kuńców i tak zostaniemy Murzynami, nieważne, jak to sie potoczy. Ci faceci mogom znowuż zaczonć popierać niewolnictwo, kiedy tylko zechcom. – Jak okradniesz Starca, to ja nie chce nic o tym wiedzieć. – Trzymaj ino o mnie gembe na kłódke, to ja nie powiem nic o tobie – mruknoł, a potem wstał i podeszedł do ogniska, coby cóś przekonsić. Umyśliłem ostrzec rankiem Starca przed Bobem, ledwiem to sobie jednak postanowił, Brown wyszedł na środek obozu i krzyknoł: – Znaleźliśmy ich, chłopcy! Znaleźliśmy Pate’a! Jest blisko. Na kuń! Ruszamy do Black Jack! Żołnierze wygrzebali sie z koców, chwycili za broń i poleźli do kuni, potykajonc sie o garki, rondle, odpadki i rupiecie, i jeli sie gotować do wyjazdu. Ale Starzec ich powstrzymał. – Zaczekajcie chwile – powiedział. – Musze sie pomodlić. Szybko sie uwinoł – przez dwadzieścia minut, a to było krótko jak na niego, gadał Panu Bogu, jaki to jest życzliwy, że daje nam dobre rady i korzyści, i tak dalij, a żołnierze stojali tymczasem wkoło, podskakujonc na jednej nodze, iżby sie rozgrzać, co dało Bobowi sposobność przepatrzyć cały obóz i zabrać nawet najmniejszom okruszyne żywności, choć wiele jej nie zostało. Widziałżem go poza krengiem żołnierzy; nikt mu nie przeszkadzał, bo obóz Starca był pełen abolicjonistów i kolorowych, co to potrzebowali broni albo goroncej strawy. Kapitan chentnie kradł pałasze, karabiny, piki i kunie zwolennikom niewolnictwa,

ale nie przeciwiał sie, jak któś w obozie sie tym czenstował, jeśli tylko robił to w dobrej sprawie abolicjonizmu. Jednak Bob krenconcy sie przy penku karabinów opartych o drzewo, gdy insi patrzyli za jedzeniem, obudził jego ciekawość; pewnikiem Starzec pomyślał, że Bob chce sie uzbroić. Wienc jak sie skuńczył modlić, a żołnierze zwineli obóz i wrzucili piki, karabiny i pałasze na wozy, to zaraz podeszedł do Boba i mówi: – Szlachetny panie, widze, żeś gotów zadać cios wrogom za swojom wolność! To zaskoczyło Boba. – Ja nawet nie wiem – powiedział, wskazujonc na karabiny – jak sie tego używa, szanowny panie. Kapitan wcisnoł Bobowi pałasz do renki. – Wystarczy wiedzieć, że trza sie niom zamachnonć tak z wysoka – mruknoł. – Dobra, jadziemy. Naprzód. Wolność! Wskoczył na tył otwartego wozu, co nim powoził Owen, i biedny Bob musiał skiknonć za nim. Wyglondał naprawde na bardzo zdenerwowanego. W czasie jazdy siedział cicho jak mysza. Ozwał sie dopiero po kilku minutach. – Boże, słabo mi. Pomóż mi, Jezu. Potrzeba mi Pana, tego mi potrzeba. Trzeba mi krwi Jezusa! Starzec wzioł te słowa za znak przyjaźni, bo chwycił Boba za rence i zaczoł grzmioncom modlitwe. Gadał o Wszechmogoncym z Ksiengi Rodzaju, dodał do tego kilka wersetów ze Starego Testamentu, potem jeszcze cosik z Nowego i glendził tak przez dłuższy czas. Pół godziny później Bob zasnoł już jak kamień, a Brown ciengiem paplał. – Krew Jezusa wionże nas jako braci! Dobra Ksienga powiada, cobyś własnom renkom dotknoł krwi Jezusa, a zobaczysz, jako ci sie dzieje wedle woli twojej. Naprzód, żołnierze Chrystusa! Chwała wyzwoleniu! Miał po prostu radoche z wykrzykiwania tych swoich cytatów z Biblii, a im bliżej żeśmy byli pola bitwy, tym wiencej gadał o zbawieniu. Ale mnie na jego słowa flaki sie przewracali, bo modlił sie tak samo w Osawatomie, kiedy odrombał głowy tamtym facetom. Nie chciałżem żadnej bitwy, tak jak i niektórzy z jego armii. Kiedyśmy sie zbliżali do Black Jack, nasze stado, co do tych pór urosło do prawie piendziesienciu chłopa, stopniało jak i wtenczas w Osawatomie. Ten miał chore dziecko, tamten musiał zajonć sie żniwami. Kilku żołnierzy w kolumnie zwolniło bieg swoich kuni, aż znaleźli sie na samym kuńcu, a potem zawrócili i dali drapaka. Zanim dojechaliśmy do Black Jack, zostało nas cóś ze dwudziestu, ale ta dwudziestka była okrutnie zmenczona po modłach Starca, co to nas nimi zarzucał po drodze, a że te jego mamrotania mogli uśpić człowieka na stojonco, jedynom osobom nieśpioncom i nakrenconom, kiedyśmy dotarli do miasteczka, był on sam.

Black Jack okazało sie otoczonym lasami bagnistym trzensawiskiem z parowem pośrodku. Zjechaliśmy ze szlaku na górke, co wcinała sie prościutko w las. Starzec pobudził żołnierzy na wozie, a jeźdźcom kazał zsionść z kuni. – Słuchać rozkazów. Nie gadać. Było goronco i zupełnie jasno. Wczesny ranek. Nie mogło być mowy o żadnej nocnej szarży. Jakie dziesienć minut szliśmy na polane, a potem kapitan wczołgał sie na wzgórze, coby popatrzeć na miasteczko w dolinie i zobaczyć, gdzie som ci Strzelcy Wyborowi Pate’a. Jak sie stamtond wrócił, to powiedział: – Mamy dobrom pozycje. Popatrzcie sie. No to żeśmy sie podczołgali na skraj wzniesienia i patrzymy. Jak mi Bóg miły, po drugiej stronie parowu kłembiło sie co najmniej trzystu ludzi. Kilkudziesienciu strzelców rozłożyło sie na górce, co broniła Black Jack. Było stamtond widać zatoczke i rzeczke w parowie, a dalij domy. Strzelcy Pate’a znajdowali sie niżej, wienc nie widzieli żołnierzy Starca, bo kryli nas krzaki. Ale pewnikiem cały czas byli w gotowości. Po rozpoznaniu przeciwnika wróciliśmy sie tam, gdzieśmy uwionzali kunie, i wtenczas synowie Browna zaczeli sie ze sobom wykłócać, co teraz. Nic z tego, co gadali, nie brzmiało przyjemnie. Starzec nalegał na szarże od przodu, czyli cobyśmy zbiegli z jednego z tych wzgórków, gdzie chroniliby nas skały i nachylenie terenu, jego chłopcy woleli jednak zaatakować w nocy, przez zaskoczenie. Odeszłem od nich troche, bo mię nerwy wzieli. Pochodziłem krzynke tam i z powrotem po szlaku, a potem nagle usłyszałżem tentent kopyt i zobaczyłem kolejnom kompanie strzelców walczoncych o Wolne Stany. Mineli mię i polecieli prosto na polanke. Było ich z piendziesienciu i mieli czyściutkie mundury, lśnionce jak spod igły. Ich kapitan w eleganckim wojskowym stroju ­zeskoczył z kunia i podeszedł do Starca. Brown, któren zawsze krył sie głembiej w lesie, z dala od kuni i wozu, bo bał sie niespodziewanej napaści, wyskoczył spomiendzy drzew, coby powitać przybyszów. W swoim wymientym ubraniu, z potarganymi włosami i zmierzwionom brodom wyglondał jak kij od szczotki przystrojony w szmaty w porównaniu z tamtym kapitanem, któremu sie wszystko błyszczało, od butów do guzików. – Jestem kapitan Shore – powiedział ten, co przyjechał. – Mam piendziesienciu ludzi, wienc ja bende dowodził. Możemy skoczyć na nich prosto z tego parowu. Starzec nie lubiał, coby mu któś rozkazywał. – Tak nie da rady – odparł. – Nie bendziemy mieli żadnej osłony. Ale ten parów biegnie dokoła. Przejadźmy na tamtom strone i zniszczmy im tabory. – Przyjechałem ich pozabijać, a nie zagłodzić. Ty możesz sie gramolić na

tamtom strone, ile tylko chcesz, ale ja nie mam tyle czasu – powiedział kapitan Shore, wsiadł na kunia, krzyknoł do swoich piendziesienciu kunnych: „Na nich!”, i posłał ich przez parów wprost na wroga. Nie ujechali pienciu kroków, jak Strzelcy Wyborowi Pate’a przywitali ich gradem kul. Pienciu czy sześciu jeźców od razu spadło z kuni, a tamci siekali, szatkowali i rżneli wszystkich pozostałych, co okazali sie na tyle głupi, iżby ruszyć za swoim kapitanem z tej górki. Ci, którym udało sie zleźć z kuni, pognali jak dzicy na góre, a ich kapitan za nimi. Na szczycie padł i skrył sie, ale jego ludzie pobiegli dalij, zostawili go i wylecieli na droge. Starzec przypatrywał sie im z irytacjom. – Wiedziałem, że tak bendzie – mruknoł. Powiedział Bobowi i mi, cobyśmy pilnowali kuni, i wysłał kilku żołnierzy na jedne odległe wzgórze, iżby wzieli na cel kunie przeciwnika. Kilku inszych posłał na drugom strone parowu, coby uniemożliwić wrogowi ucieczke. – Za mnom – krzyknoł do pozostałych. Ma sie rozumieć, że wasz szczerze oddany nigdzie nie chciał iść. Byłem rad, że pilnujemy kuni, ale potem kilku ludzi Pate’a zaczeło do nich strzelać, wienc Bob i ja znaleźliśmy sie w opałach. Nagle na tej górce, gdzie żeśmy stojali, rozpentało sie piekło, a armia Starca poszła w rozsypke. Ołów gwizdał mi koło uszów i po prawdzie tyle samo leciało od naszych żołnierzy, co od tamtych, bo wszyscy stracili panowanie nad sobom i ładowali i strzelali najszybciej, jak ino mogli, a kule nosił chyba sam diabeł. W tamtych czasach odstrzelić człowiekowi łeb mógł tak samo swój, jak i wróg, a wróg walił w nas teraz ze stu jardów. Kula to kula. I tyle ich trzaskało i świstało pośród drzew i gałenzi, że nie mieliśmy sie gdzie schować. Bob skrył sie pod kuńskimi brzuchami, ale kunie w tym ogniu stawali demba, przerażone, wienc wydawało mi sie, że nie bendzie pod nimi bezpiecznie, i dlatego zeszłem za Starcem ze wzgórza. Widziało mi sie wtenczas, że to najlepszy pomysł. Byłem już w połowie zbocza, kiedy dotarło do mię, żem chyba rozum postradał, i rzuciłżem sie na ziemie i skulił za jakimś drzewem. To jednak nie wystarczyło, bo ołów kruszył kore tuż przy mojej gembie, wienc w kuńcu stoczyłem sie do tego parowu i wylondowałem tuż za Starcem, któren przycupnoł koło z dziesiontki swoich ludzi, przykucnientych w szeregu za długim zwalonym pniem. No, jak Starzec zobaczył, że londuje za nim, to zaraz sie nakrencił i mówi do nich: – Patrzajcie! „I dziecko ich poprowadzi”. Jest z nami Cybulka. Patrzajcie ino, żołnierze. Jest śród nas dziewczynka! Bogu niech bendom dzienki, bo daje nam natchnienie i droge do chwały, przynosi szczenście i pomyśny los. Żołnierze zerkneli na mię. Nie wiem, czy odczuwali natchnienie, bo ich ostrzeliwano, ale jedno wam powiem: kiedy sie na nich popatrzałem, to żem

zobaczył, że nie masz tam nikogo od kapitana Shore’a, ino on sam, znaczy kapitan Shore. Jakoś przyszła mu odwaga, coby wrócić. Jego czysty mundur i lśnionce guziki byli teraz zabłocone, twarz miał wykrzywionom i zdenerwowanom. Stracił całom pewność siebie. Jego ludzie pouciekali i zostawili go zupełnie samego, i teraz na wzgórzu rzondził Starzec ze swojom armiom. Brown spojrzał na swoich ludzi i warknoł: – Spokój. Padnij. Zrobili, co kazał. Starzec przyjrzał sie przez lunete czujkom tych z Missouri, co strzelali z drugiej strony parowu. Potem kazał naszym załadować broń, powiedział dokładnie, gdzie majom celować, i dodał: „Nie strzelać bez rozkazu”. Później wstał i zaczoł chodzić tam i z powrotem wzdłuż tego zwalonego pnia, i mówił, gdzie strzelać, a żołnierze ciengiem przeładowywali broń i strzelali. Kule świstali wokół głowy Starca, ale on był spokojny jak głaz. – Nie spieszyć sie – mówił. – Wybierać cel po kolei. Mierzyć nisko. Nie marnować kul. Strzelcy Wyborowi Pate’a nie byli dobrze zorganizowani i mieli pietra. Wystrzelali dużo amunicji na chybił trafił i po kilku minutach opadli z sił i zaczeli wycofywać sie grupkami na swoje wzgórze. Starzec krzyknoł: – Wycofujom sie! Musimy ich zmusić, coby sie poddali. Kazał Weinerowi i jeszcze jednemu facetowi, Biondiemu, coby poszli pode ścianom parowu, zaszli tamtych i zastrzelili im kunie. I tak zrobili. Wtenczas rozlegli sie przekleństwa i znowuż strzały tych z Missouri, ale ludzie Starca byli teraz pewni siebie, strzelali do nich jak do kaczek i zadawali im duże straty. Wielu żołnierzy Pate’a zostało cienżko rannych, a kilku uciekło, coby sie nie dostać do niewoli. Godzine później już zasie zupełnie stracili ducha walki. Nasza armia była dobrze ułożona, a ci od Pate’a nie. Kiedy strzelanina sie skuńczyła, nie pozostało mu wiencej jak trzydziestu chłopa, choć walka była jeszcze nierozstrzygnienta. Ani jedna, ani druga strona nie trafiała. Siedzieliśmy za swoimi górkami. Każdemu, kto byłby na tyle głupi, coby sie podnieść, odstrzelono by jaja, wienc nikt sie nie kwapił wstawać. Po mniej wiencej dziesienciu minutach siedzoncy w kucki Starzec zaczoł sie niecierpliwić. – Podejde do nich na dwadzieścia jardów – powiedział, odwodzonc kurek leworweru. – A jak pomacham kapeluszem, to ruszycie za mnom. Wysunoł sie naprzód, coby pobiec przed siebie, ale powstrzymał go nagły wrzask. Był to Frederick, któren przejechał koło nas w galopie, przecioł parów i ruszył na wzgórze w strone tych z Missouri, wymachujonc pałaszem i wrzeszczonc: – Hurra, ojcze! Som otoczeni! Naprzód, chłopcy! Odcieliśmy im odwrót!

Owszem, Fred był słaby na umyśle i po prostu stuknienty, ale dla buntowników ten szarżujoncy olbrzym, co wrzeszczał jak opentany i miał przy sobie dosyć leworwerów i karabinów, coby uzbroić cały Fort Leavenworth, to było już za dużo i nie chcieli wiencej walczyć. Z ich strony parowu podniesła sie biała flaga i poddali sie, i wyszli z łapami w górze. Dopiero jakeśmy ich rozbroili, dowiedzieli sie, w czyje wpadli rence, bo nie zdawali se sprawy, że strzelali do Starca. Kiedy Brown podeszedł do nich i mruknoł: „Jestem John Brown z Osawatomie”, to kilku strach obleciał i wyglondało na to, że sie rozpłaczom, bo Starzec z bliska wyglondał przerażajonco. Po kilku miesioncach życia w lasach na zimnie ubranie miał wyświechtane i w strzempach, tak że tu i ówdzie świeciło gołe ciało. Z rozlatujoncych sie butów wystawali mu wszystkie palice. Włosy i brode miał potargane, siwe i prawie do piersi długie. Wyglondał na kompletnego obłonkańca, nie był jednak takim potworem, jak myśleli. Pouczył kilku z nich, coby nie przeklinali, i powiedział im pare słów o Biblii, co ich chyba obezwładniło, bo sie uspokoili. Niektórzy zaczeli nawet żartować z naszymi żołnierzami. Ja i Bob zajeliśmy sie rannymi, a Starzec i jego chłopacy odbierali im broń. Wielu żołnierzy Pate’a tarzało sie po ziemi w agonii. Jeden dostał kule w usta – urwała mu górnom warge i wybiła przednie zemby. Inszy, młody chłopak, któren liczył najwyżej siedemnaście roków, leżał w trawie i jenczał. Bob zauważył, że ma przy butach ostrogi. – Myślisz, że moge se wzionć te ostrogi, skoro tobie nie bendom już potrzebne? – spytał go. Chłopak skinoł głowom, wienc Bob pochylił sie, coby je zdjonć, ale zaraz pyta: – Ale tu jest tylko jedna ostroga, szanowny panie. Gdzie druga? – Jak kula rozerwie kuniowi cały bok, to musi pójść i ostroga – stenknoł chłopak. – Jedna ci wystarczy. Bob podzienkował chłopakowi za uprzejmość i zabrał os­troge, a ranny wyzionoł ducha. Reszta żołnierzy spendziła jeńców, w sumie siedemnastu. Był śród nich sam kapitan Pate, a także ten Pardee, co to sie kłócił z Bobem, kiedy go Kelly ze swojom bandom sondził w pobliżu knajpy Dutcha. Pardee zauważył Boba i zdenerwował sie. – Powinienem wtenczas rozwalić ci kolbe na łbie, ty czarny skurwysynu – mruknoł. – Cichaj pan – powiedział Starzec. – Nie bende tolerował przekleństw w mojej obecności. Gdzie som moi chłopcy, John i Jason? – zapytał sie Pate’a. – Nie u mnie – odparł Pate. – Som w Fort Leavenworth, pod strażom dragonów federalnych.

– No to pojadziemy tam zaraz i wymienie was na nich. Ruszyliśmy do Fort Leavenworth z wienźniami, ich kuniami i kuniami, co to je zostawili uciekajoncy żołnierze Pate’a. Mieliśmy dosyć zwierzont, coby założyć farme: razem z mułami było ich ze trzydzieści, i zabraliśmy ze sobom tyle łupów, ileśmy mogli unieść. Ja na ten przykład wziełem dwie pary spodni, koszule, puszke farby, ostrogi i czternaście fajek z kaczanów kukurydzy, bom zamiarował se je na cóś wymienić. Starzec i jego chłopcy nic nie wzieli, ino Fred zabrał dwa colty i karabin. Do Fort Leavenworth było dwadzieścia mil. Pate i Starzec gawendzili ze sobom przyjaźnie po drodze. – Załatwiłbym was raz-dwa – powiedział Pate – gdybym wiedział, że jesteście na dole w tym parowie. Starzec wzruszył ramionami. – To straciłżeś pan okazje. – Nie dotrzemy do fortu – odezwał sie znów Pate. – Na tym szlaku jest pełno rebeliantów, którzy was szukajom, żeby dostać nagrode za wasze głowy. – Jak sie pojawiom, to na pewno najpierw strzele w łeb panu – odparł spokojnie Starzec. Wtenczas Pate sie uciszył. Ale pokazało sie, że miał racje, bo nie ujechaliśmy dziesienciu mil, jak pod Prairie City podjechał do nas uzbrojony zwiadowca w mundurze. Walił prosto w naszom strone i krzyczał: – Kto jadzie?! Fred, któren prowadził, zawołał: – Wolne Stany! Zwiadowca okrencił kunia, zawrócił i zaraz znowuż sie zjawił, ale teraz z jakimś oficerem i kilkoma uzbrojonymi po zemby dragonami armii Stanów Zjednoczonych. To byli federalni, prawdziwi żołnierze, w jasnych niebiesko-pomarańczowych mundurach. Oficer podjechał do Starca. – Kim pan jest? – zapytał. – John Brown z Osawatomie. – W takim razie aresztuje pana. – Za co? – Za pogwałcenie praw obowionzujoncych na Terytorium Kansas. – Ja zasie nie przestrzegam tych fałszywych praw – odparł Starzec. – Ale bendziesz pan musiał przestrzegać tego – powiedział oficer, po czym wyciongnoł leworwer i wycelował do Starca. Brown zerknoł na leworwer pogardliwie. – Grozisz mi pan śmierciom, ale wiem, że to nie jest sprawa osobista –

odezwał sie spokojnie. – Dostałeś pan rozkazy i musisz je wykonywać. Ja rozumiem, że masz pan swojom robote. Wienc prosze, spuść pan kurek, jeśli chcesz. Dla wielu ludzi w Kansas bendziesz pan bohaterem, jak to zrobisz. Ale jak wpakujesz pan we mnie tom kulke, to pana życie nie bendzie warte złamanego grosza. Zanim nadejdzie wieczór, staniesz sie pan padlinom dla wilków, bo ja dostałem misje do spełnienia od naszego Stwórcy, w którego domu mam nadzieje pewnego dnia zamieszkać. Nie zrobiłżem panu żadnej krzywdy i nie zrobie. Oddam pana w rence Boga, a to oznacza o wiele gorszy kuniec niż ten, któren możesz pan sprowadzić tym, co trzymiesz w rence, bo w porównaniu z wolom Stwórcy pański leworwerek nie jest warty wiencej niż paznokieć. Moim celem jest wyzwolić niewolników w Kansas, choćbyś nie wiem co pan robił. – Kto jest pańskim mocodawcom? – Nasz Stwórca, odtond i na zawsze znany jako Król Królów i Pan Panów. Nie wiem dlaczego, ale za każdym razem, gdy Starzec zaczynał gadać o świentościach, czyli zawsze kiedy tylko wspomniał o Stwórcy, robił sie naprawde niebezpieczny. Przebiegał go jakby prund, a jego głos robił sie chrapliwy jak żwir chrzenszczoncy na drodze. Brown jak gdyby rósł, jego zmenczone starcze ciało zmieniało sie i stawał sie potenżny jak maszyna śmierci. Był to zasie bardzo niepokojoncy widok i oficer stracił rezon. – Nie jestem tu po to, żeby dyskutować z panem o pańskich poglondach – powiedział. – Każ pan swoim ludziom złożyć broń, to nie bendzie kłopotów. – Nie chcemy żadnych kłopotów. A czy zajmujesz sie pan tyż braniem jeńców i ich wymianom? – zapytał Starzec. – Tak. – No to mam tu siedemnastu jeńców z Black Jack. Mogłem ich zabić na miejscu, bo chcieli mię ukatrupić, ale wieze ich do Fort Leavenworth, coby ich oddać w rence sprawiedliwości. Chyba som cóś warci. Chce dostać za nich tylko swoich chłopców, co tam u was siedzom, nic wiencej. Jak weźmiesz pan tych jeńców na wymiane, to bendzie uczciwy interes. Poddam sie bez walki i jednego obraźliwego słowa. A jeżeli nie, to zeżrom pana robaki, szanowny panie, albowiem jestem tu na służbie Siły Wyższej i moi ludzie wypalom panu prosto w serce, panu i tylko panu. I chociaż jest was dwa razy wiencej, to zginiesz pan pewnikiem, bo moi bendom mierzyć ino w ciebie, a potem umrzesz pan jeszcze po tysionc razy, gdy przyjdzie panu wyjaśniać Stwórcy, dlaczego żeś pan wspierał tych, co niewolili bliźnich, i nawet sam pan nie wiesz, jak żeś przez to zaszkodził swojej duszy. Zostałem wybrany, Bóg powierzył mi specjalnom misje i zamiaruje jom wypełnić, a pan żeś wybrany nie został, wienc nie pojade z panem do Fort Leavenworth i nie opuszcze tego terytorium, dopóki moi chłopcy nie znajdom sie na wolności. – Kim oni som?

– To Brownowie. Nie mieli nic wspólnego z żadnymi zabójstwami tutej. Przyjechali tu jako osadnicy i potracili wszystko, nawet plony, które spalili im właśnie ci buntownicy, co ich pan przed sobom widzisz. – Czy to prawda? – oficer zwrócił sie do Pate’a. Pate wzruszył ramionami. – Owszem, spaliliśmy plony tym złodziejom czarnuchów. Dwa razy. I spalimy ich domy, jak sie nadarzy okazja, bo łamiom prawo i kradnom. Oficer zdenerwował sie na te słowa i mówi: – Wydaje mi sie, że to naprawde mocno śmierdzonca sprawa. – Jesteś pan za niewolnictwem czy za Wolnymi Stanami? – spytał go Pate. – Jestem za Stanami Zjednoczonymi – warknoł oficer. – Mam tu pilnować praw, co je uchwalił rzond Stanów Zjednoczonych, a nie Missouri czy Kansas. – Wycelował broń w Pate’a i zwrócił sie do Browna. – Czy jeśli zabiore pańskich jeńców do Leavenworth, bende mógł zaufać, że pan tutej zostaniesz? – O ile przywieziesz mi pan synów w zamian za tych jeńców. – Nie moge tego obiecać, ale porozmawiam o tym z przełożonym. – A któż to taki? – Kapitan Jeb Stuart. – Powiedz pan wienc kapitanowi Stuartowi, że Stary John Brown z Osawatomie czeka pod Prairie City na swoich synów. I że jak nie wrócom tu za trzy dni na wymiane, to spale cały ten stan. – A jeżeli wrócom? Poddałbyś sie pan? Starzec założył dłonie za plecy. – Zrobiłbym to. – Skond mam wiedzieć, że pan nie kłamiesz? Starzec podniósł prawom renke. – Przysiegam na tym miejscu przed Bogiem, że ja, John Brown, nie odjade stond przez trzy dni, tylko bende czekał, aż przywieziesz pan moich chłopców. A potem poddam sie woli Boga Wszechmogoncego. No to ten oficer sie zgodził i odjechał. Oczywiście Starzec wywiódł go w pole, bo nie powiedział, że podda sie żołnierzom Stanów Zjednoczonych. Kiedy mówił o woli Boga, to znaczyło, że nie zamiaruje z nikim współpracować ani robić nic inaczej jak po swojemu. Nie myślał wyjeżdżać z Kansas, oddawać sie w rence władz ani słuchać, co gada jakiś biały żołnierz. Wymyślał kłamstwa na poczekaniu, coby pomóc sprawie. Zachowywał sie jak wszyscy na wojnie. Wierzył, że Bóg jest po jego stronie. Na wojnie wszyscy myślom, że majom Boga za sobom. Tyle że Pan Bóg zasie nikomu nie mówi, kogo popiera.

8 Zły znak Starzec przysiongł, że bendzie czekał trzy dni, aż federalni przywiozom mu synów, tak sie jednak nie stało. Już nastempnego ranka jakiś miejscowy, któren nam sprzyjał, przyjechał pendem na kuniu, cały zdyszany. – Oddział tych z Missouri – powiedział – wyruszył właśnie, coby spalić pana dom. Chodziło o Brown’s Station pod Osawatomie, gdzie Starzec i jego chłopcy wytyczyli działki i zbudowali chałupy. Starzec sie namyślił i mówi: – Musze czekać, aż federalni przyjadom z Johnem i Jasonem. Dałem słowo. Nie moge wrócić bez nich do domu. Jak spojrzałbym w oczy ich żonom? Żony niektórych jego synów nie za bardzo go lubili, bo wyciongał im menżów na jakomś przeklentom wojne o zniesienie niewolnictwa i narażał ich na śmierć. I po prawdzie to zanim ta wojna sie skuńczyła, kilku jego synów rzeczywiście zgineło. – Weźmij Freda, Weinera, Boba, Cybulke i reszte do Osawatomie – powiedział Brown do Owena. – Zobacz, co sie tam dzieje, i wracaj z żołnierzami, ale Cybulke zostaw u swojej szwagierki Marthy albo u Adairów, bo dziecko widziało już dosyć zabijania. I nie ociongaj sie. – Tak, ojcze. – Cybulko – zwrócił sie do mię kapitan – przykro mi, że wycofuje cie z walki. Wiem, jak bardzo lubisz sie bić o swojom wolność, bom widział cie w akcji pod Black Jack. Nie pomne, cobym robił pod Black Jack cóś inszego, jak tylko sie kulił i wrzeszczał w tym parowie, gdy nas ostrzeliwali, ale Starzec patrzał wtedy w tamtom strone, zobaczył mię ze swoimi najlepszymi żołnierzami i chyba uznał mojom obecność za dowód menstwa. Na tym polegał problem, Starzec widział to, co chciał widzieć. Bo przecie ja wiem, żem sie bał jak diabli, i jeśli wrzaski wniebogłosy, zwijanie sie w kłembek i lizanie swoich paliców u nóg nie som oznakami odwagi i zachentom do walki, to w tym, com tam robił, nie było nic zbyt bohaterskiego. Jednakowoż Brown ciongnoł: – Chociaż jesteś taka odważna, to wszyscyśmy som tutej menż­czyznami, nawet nasz Bob, dlatego najlepiej bendzie, jak sie ostaniesz w Osawatomie u moich przyjaciół, Adairów, póki sytuacja sie nie uspokoi, a potem zasie pomyślisz, jak pojechać na północ, ku wolności, bo tam bendzie bezpieczniej dla dziewczynki. No, psiakrew, od razu żem chciał gwizdać i krzyczeć z radości. Miałem dosyć zapachu prochu i krwi. Jeżeli o mię chodzi, to Brown i jego ludzie mogli se

szukać bitew, dźgać kunie ostrogami i galopować pod gradem kul do zdechniencia. Ja już z tym skuńczyłem, ale starałżem sie nie okazywać za wielkiej z tego radości. – Tak, kapitanie, bendzie, jak se życzysz – odpowiedziałem. Osawatomie leżało o cały dzień jazdy od Prairie City. Owen postanowił poprowadzić nas głównom drogom, po szlaku kalifornijskim, chociaż było tam troche łatwiej o przypadkowe spotkanie z patrolem zwolenników niewolnictwa. Ale Owen chciał szybko wrócić do papy. Poza tym ci Adairowie, z którymi żem miał zostać, mieszkali niedaleko szlaku, a jechało sie do nich mniej wiencej w tom samom strone, co do Osawatomie. Na poczontku wszystko szło dobrze. Raz czy dwa myślałżem o tym, gdzie dać drapaka, kiedy Owen i ludzie Starca już odjadom. Miałżem pare chłopiencych rzeczy, co je znalazłem w czasie swoich wendrówek, i kilka inszych drobiazgów. Tylko dokond iść? Na północ? A co to takiego? W tamtych czasach w ogóle żem nie wiedział, co to północ, jaki ma kształt, jakom forme i jak w ogóle wyglonda. Rozmyślałem o tym, jadonc koło Freda, dzienki któremu zawszem sie czuł lepiej w swojej skórze, bo on był przecie półgłówkiem i do rozmowy z nim nie trzeba było mi wiencej, jak ino pół głowy. Dobrze mi sie z nim gadało, bo mógłżem myśleć o jednym, a gadać o drugim, a Fred i tak zwyk­le ze wszystkim sie zgadzał. Wlekliśmy sie na kuńcu kolumny. Weiner i Owen jechali na czele, a Bob w środku. Fred chyba był smutny. – Słyszałem, jak Owen mówił, że znasz już wszystkie litery – odezwał sie. – Znam – odpowiedziałem. Byłem z tego dumny. – Ciekawe, czemu ja nie potrafie żadnej zapamientać – mruknoł Fred ponuro. – Ucze sie ich po kolei i zaraz zapominam. Wszyscy inni umiom je spamientać, ino nie ja. Nawet ty potrafisz. – Litery wcale nie som takie ciekawe. Czytałażem dotond ino jednom ksionżke. Biblie z obrazkami, com jom dostała od Starca. – To może mogłabyś mi jom przeczytać? – Pewnie, że tak, z radościom. Kiedyśmy staneli napoić kunie i zjeść, wyjełem ksionżke i przeczytałem z niej Fredowi kilka słów. Była to moja wersja Biblii, bo chociaż znałem litery, to nie umiałżem jeszcze złożyć z nich wiencej niż kilka słów, wienc jak żem czegoś nie rozumiał, to zmyślałem. Przeczytałem Fredowi Ewangelie Jana, jak Jan gadał ludziom, że Jezus nadchodzi i jest taki wielki, że Jan nie jest nawet godzien, coby mu wionzać sandały. Cała ta historia uros­ła zasie w mojej wersji do słoniowych rozmiarów, no bo kiedy ostatnio czytaliście w Biblii o kuniu Cliffie, co ciongnoł wóz do Jerozolimy i miał na nogach sandały? Ale Fred ani razu sie nie zezłościł i nie przeciwiał mi sie, ino słuchał i bardzo mu sie wszystko podobało. – To najfajniejsze czytanie z Biblii, jakie żem w życiu słyszał – oświadczył.

Wsiedliśmy z powrotem na kunie i ruszyliśmy szlakiem, co biegł na północny brzeg rzeki Marais des Cygnes, przepływajoncej przez Osawatomie. Przejeżdżaliśmy blisko osady Brownów, chociaż nie za bardzo, gdy nagle z wiatrem doleciał do nas zapach dymu i krzyki. Owen ruszył naprzód, sprawdzić, co sie dzieje, i wrócił w pełnym galopie. – Ci z Missouri chyba tłukom sie z bandom Indianów, co popierajom Wolne Stany. Może powinniśmy sie wrócić po ojca? – Nie. Dołonczmy do tych Indianów i zaatakujmy rebeliantów – powiedział Weiner. – Papa dał nam rozkazy. Zaczeli sie kłócić; Weiner gardłował za przyłonczeniem sie do Indianów i zaatakowaniem czerwonych koszuli, a Owen za wypełnieniem rozkazów ojca i dalszom jazdom do Osawatomie, a jeżeli nie, to za powrotem po Starca. – Zanim gdzieś zajadziemy, czerwone koszule rozwalom tych Indianów i wejdom do Osawatomie! – krzyknoł Weiner. – Dostałem rozkaz, coby jechać dalij – odparł Owen. Weiner wściekł sie jak diabli, ale umilkł. Był upartym, przysadzistym facetem, któren uwielbiał krwawe bitwy i któremu nic nie można było powiedzieć. Podjechaliśmy bliżej i zobaczyliśmy, jak ci z Missouri walczom z Indianami pośród cieńkich sosen w lesie wokół polanki. Nie była to wielka bitwa, ale Indianów bronioncych swojego prawa do wolnego osadnictwa było mniej i kiedy Weiner to zauważył, nie mógł sie powstrzymać. Puścił sie pendem przez las, nisko sie pochylajonc, a reszta żołnierzy poleciała za nim. Owen przyglondał sie im ze zmarszczonymi brwiami. Potem odwrócił sie w siodle i powiedział: – Fred, jadź z Cybulkom dalij do Osawatomie. Zaczekajcie przed osadom, a my tymczasem przegnamy tych z Missouri. Niedługo wróce. I zaraz odjechał. Bob siedział na swoim kuniu i patrzał sie, jak tamci odjeżdżajom. Nikt nic mu nie kazał robić, to odjechał i on, ino że w drugom strone. – Już mię nie ma – powiedział i zniknoł. Wydaje mi sie, że ten czarnuch uciekał Johnowi Brownowi cóś ze siedem razy i nigdy mu sie nie udało. Musiał dać drapaka z powrotem do niewoli – znaczy do Missouri – coby sie uwolnić od kapitana. Ale do tego przejde troche później. No to zostaliśmy sie ino Fred i ja na naszych kradzionych kucach. Fred wyglondał, jakby tyż rwał sie do bitki, bo był zasie Brownem, a oni wszyscy lubiali porzondne strzelaniny. Jednak ja za Boga nie zamiarowałem tam jechać i sie bić. Miałem już dość, wienc coby zmienić temat, pisnełem: – Ojejku, dziewczynka jest głodna. Na to Fred od razu sie do mię wyrwał.

– Oooch, zaraz dam ci jeść, Cybulko. Nikt nie pozwoli, coby moja mała chodziła głodna, bo jesteś już prawie dorosła i potrzeba ci odpoczynku i jedzenia, iżbyś wyrosła na naprawde wielkiego sodomczyka. Nie chciał wcale powiedzieć przez to nic złego, a ja żem sie nie obraził, bo żaden z nas nie rozumiał, co to słowo znaczy, chociaż z tego, com wiedział, to raczej nie było miłe. Fred użył go jednak po raz pierwszy, odkond poznał mojom tajemnice, zauważyłżem to. Cieszyłem sie, że uciekne, zanim zdonży mię wydać. Gdzieś o mile dalij wjechaliśmy w gensty las, a potem skrenciliśmy na starom ścieżke drwali, cichom i spokojnom, bo byliśmy już daleko od strzelaniny. Pokonaliśmy strumień, weszliśmy na ścieżke po drugiej stronie i tam żeśmy uwionzali kunie. Fred zdjoł swoje żelaziwo, wyciongnoł koc i sprzent myśliwski – ziarno, suszonom kukurydze i suszone słodkie ziemniaki. Zanim poodpinał wszystkie karabiny i leworwery, mineło kilka minut, bo przecie był cały nimi obwieszony. Jak skuńczył, dał mi ­strzelbe na wiewiórki, a sam wzioł drugom. – Normalnie bym tego nie używał, ale tak tam strzelajom, że nie zwrócimy niczyjej uwagi, jak sie pospieszymy – po­wiedział. Nie było jeszcze ciemno, choć zbliżał sie wieczór. Przeszliśmy jakie pół mili wzdłuż strumienia. Fred pokazywał mi tropy różnych zwierzont i tame, co jom budowała rodzina bobrów. – Ja przejde na drugi brzeg i zajde bobra od tyłu. Ty idź w tom strone, a jak cie bóbr usłyszy, to sie wypłoszy i wtenczas po prostu spotkamy sie o, tam, na zakolu, coby go łapnonć. Przelazł na drugom strone i zniknoł w krzakach, a ja zaszłem bobra z przodu. Szłem już tam, gdzieśmy sie mieli spotkać, kiedy żem sie obrócił i patrze, a tam jest jakiś biały. Stojał z pienć jardów ode mnie, z karabinem w rencach. – Co ty tu robisz z tom strzelbom, panienko? – zapytał. – Nic, szanowny panie. – No to jom odłóż. Zrobiłżem, co mi kazał, a on podlazł bliżej, porwał mojom strzelbe z ziemi i ciengiem do mię mierzonc, spytał: – Gdzie twój pan? – Och, na drugim brzegu. – Nie umiesz powiedzieć „szanowny panie”, czarnucho? Rozumiecie, wyszłem z wprawy. Od miesiency nie byłem śród zwykłych białych, co to każom se mówić „szanowny panie” i w ogóle. Starzec na nic takiego nie pozwalał, alem sie zaraz poprawił. – Umiem, szanowny panie. – Jak sie nazywa twój pan? Nic nie przychodziło mi do głowy, wiencem powiedział: – Fred.

– Jak? – Po prostu Fred. – Gadasz do swojego pana „po prostu Fred”, „panie Fred” czy „szanowny panie Fredzie”? No, teraz to mię zagioł. Powinienem powiedzieć, że moim panem jest Dutch, tylko że wydawało mi sie, że Dutch był za daleko, a poza tym nie wiedziałem, co robić. – Chodź ze mnom – powiedział ten biały. Ruszyliśmy przez las, od strumienia. Poszłem za nim, ale nie uszliśmy nawet pienciu kroków, kiedym usłyszał Freda: – Gdzie idziesz? Menżczyzna przystanoł i odwrócił sie. Fred stojał dokładnie pośrodku strumienia ze strzelbom na wiewiórki przy oku. Było na co popatrzeć; był wielgachny i przerażajoncy, jak miał mordercze zamiary, a stojał co najwyżej dziesienć jardów od nas. – To pana dziewczyna? – spytał tamten. – Nie pański interes. – Jesteś pan za niewolnictwem czy za Wolnymi Stanami? – Jeszcze słowo, a położe pana trupem na miejscu. Puść pan jom i zmiataj na droge. No, Fred mógł go załatwić, ale tego nie zrobił. Tamten mię puścił i podreptał w swojom strone, ino że z mojom strzelbom na wiewiórki. – Idźmy stond i jadźmy z powrotem do naszych. Tu jest zbyt niebezpiecznie. Tam, w tamtom strone, gdzie nasi odjechali, bendzie jeszcze jeden strumień – powiedział Fred, jak wylazł z wody. Wróciliśmy tam, gdzie stojali kunie, wsiedliśmy na nie i przez jakie pół godziny jechaliśmy na północ, tom razom na polanke, gdzie rozlewał sie inszy, wienkszy potok. – Możemy tu złapać kaczke, bażanta albo nawet sokoła. Zaraz sie zrobi ciemno i bendom kuńczyli żerowanie. Ostań sie tu, Cybulko, i ani mru-mru – powiedział Fred, po czym zsiadł z kunia i poszedł, ściskajonc swojom strzelbe na wiewiórki. Trzymałżem sie blisko miejsca, gdzie mię ostawił, i patrzałem, jak idzie przez las. Dobrze se dawał rade, szedł cicho jak jeleń, w ogóle nie robił hałasu. Nie uszedł daleko, ze trzydzieści jardów ode mnie, jak cóś wypatrzył na brzozie wysokiej aż do samego nieba. Podniósł strzelbe, wystrzelił, i na ziemie spadł jakiś duży ptak. Kiedy podbiegliśmy do niego, Fred pobladł. Zdobycz była tłusta, pienkna i czarna, z czerwono-białym pasem na grzbiecie i dziwnym długim dziobem. Ładny ptak, dużo miensa, długi na jakie dwadzieścia cali i ze skrzydłami szerokimi na

jard. Wielki, jeśli chodzi o ptaki do jedzenia. – Sokół jak cholera – powiedziałem. – Odejdźmy stond, bo może któś słyszał twój strzał. – I zrobiłem krok, coby podnieść ptaka. – Nie dotykaj! – Fred był blady jak upiór. – To nie jest żaden sokół! To ptak dobrego Boga. O Jezu! Usiadł na ziemi, normalnie załamany. – Nie widziałżem go dobrze. Miałem ino jeden strzał. Widzisz? – Podniósł strzelbe. – Przeklenta pukawka. Można z niej wystrzelić ino raz. Niewiele trza, coby zgrzeszyć. Człowiek grzeszy nieświadomie, a wystempki przychodzom do niego bez ostrzeżenia, Cybulko. Tak mówi Biblia. Kto grzeszy, nie zna Boga. Nie zna go. Myślisz, że Jezus wie, co jest w moim sercu? Zmenczyło mię to bezładne mamrotanie o Bogu. Byłem głodny. Chciałem uciec od tej strzelaniny, a tu trzymało mię takie samo gadanie jak u Starca. Zdenerwowałem sie. – Nie martw sie, Pan Bóg wie, co jest w twoim sercu – powiedziałem. – Musze sie pomodlić. Ojciec by tak zrobili. Niedobrze. Było już prawie ciemno, a nasi jeszcze do nas nie dołonczyli. Martwiłżem sie, że ten strzał kogoś ściongnie. Ale nie ma co mówić białemu ani nikomu, kto już zdecydował sie na modły, coby dał se spokój. Fred klenczał i modlił sie jak Starzec, jonkał sie i paplał cóś do Pana Boga, prosił o wsparcie i w ogóle. Ale nie był w tym nawet w połowie tak dobry jak jego papa, bo nie umiał dobrze połonczyć jednej myśli z drugom. Modły Starca rośli na waszych oczach i wszystkie jakoś sie ze sobom łonczyli, jak schody biegnonce z jednego pientra na drugie w jakimś domu, a modły Freda przypominali raczej porozstawiane w pienknym salonie beczki i kufry na ubrania. Latali jakby to w jednom, to w drugom strone, skikali na lewo i prawo, i tak nam zeszła godzina. Potem jednak zrobiło sie ciekawie, o czym wam zaraz opowiem. Jak Fred skuńczył mamrotać i glendzić, to ostrożnie podniósł ptaka, dał mi go i powiedział: – Zatrzymaj go dla ojca. On sie nad nim pomodli i uprosi Boga, coby naprawił wszystko, jak należy. Wziełem to truchło i wtenczas usłyszeliśmy kunie, biegnonce pendem po drugiej stronie strumienia. – Szybko, kryj sie! – krzyknoł Fred przez ramie. Ledwo żem zdonżył skoczyć w krzaki z tym ptakiem, a już kilka kuni przebiegło z pluskiem przez wode prosto na brzeg, a potem runeło w gonszcza, gdzieśmy stojali z Fredem. Parli prosto na niego. Nie było jak uciec, bo uwionzaliśmy kunie ćwierć mili dalij, a ci jechali z tamtej strony, wienc pewnikiem i tak już je znaleźli. Zdonżyłżem ino skoczyć głembiej w krzaki, kiedy wyleźli z błocka i podjechali do Freda. Stojał z uśmiechem, miał wszystkom broń na sobie, ale nie wyciongnoł

siedmiostrzałowców. W rencach trzymał ino tom strzelbe na wiewiórki, tylko że nie było w niej już naboi. Tamci dopadli do niego w mgnieniu oka. Było ich chyba z ośmiu, czerwone koszule, a na ich czele wielebny Martin, ten sam, co to Fred wzioł go na muszke wtenczas w obozie u Starca. Fred, ma sie rozumieć, był tempakiem, choć nie kompletnym idiotom. Znał las i zasie umiał dużo różnych rzeczy potrzebnych, coby żyć pod gołym niebem. Nie był jednak bystrym myślicielem, bo gdyby nim był, to wyciongnołby teraz spluwe. Niestety, nie radził se ze dwoma czy trzema myślami na raz. I nie od razu rozpoznał wielebnego. Słono za to zapłacił. Po bokach Martina stojało dwóch ludzi ze sześciostrzałowcami, a za nimi pozostali, uzbrojeni po zemby. Wielebny miał u pasa dwie lśnionce pukawki z błyszczoncymi perłowymi renkojeściami. Pewnikiem ukradł je jakiemuś poległemu wolnostanowcowi, bo przedtem takich nie miał. Jego ludzie otoczyli Freda, coby mu odcionć droge ucieczki. Wielebny podjechał do niego. Fred dalij nic nie rozumiał. – Dzień dobry – powiedział, uśmiechajonc sie; taki miał charakter. – Dzień dobry – odpowiedział wielebny. Dopiero wtenczas Fredowi rozjaśniło sie we łbie. Przechylił głowe na bok i było widać, że cóś sie w niej kotłuje. Gapił sie na wielebnego. Próbował se przypomnieć, czy go zna. – Znam cie… – powiedział w kuńcu, a wtenczas wielebny błyskawicznie, bez słowa, siedzonc wcionż na kuniu, wyciongnoł leworwer i załatwił Freda. Strzelił mu prosto w pierś, poczenstował go prochem i ołowiem, i miły Boże, ziemia go przyjeła. Fred zadrżał kilka razy i wydał ostatnie tchnienie. – To cie nauczy, żeby nie mierzyć do mię z leworweru, pustogłowy kuniokradzie, kochasiu czarnuchów – powiedział wielebny. Zsiadł z kunia, wzioł wszystkom broń Freda i zwrócił sie do towarzyszy: – Właśnie sprzontnełem jednego z synów Browna – oświadczył z dumom. – Tego najwienkszego. Potem popatrzał na las, w którym sie ukryłem. Stojałem jak wryty. Nie ruszałżem sie nic a nic. Wielebny wiedział, że musze być gdziesik blisko. – Szukać drugiego jeźdźca – warknoł. – Znaleźliśmy dwa ­kunie. Wtenczas odezwał sie facet, co siedział na kuniu za Martinem. – Nie musiałżeś go tak z zimnom krwiom zastrzeliwać. Wielebny odwrócił sie do niego. Był to ten sam gość, co niedawno mię przyłapał w lesie. Ciengiem trzymał mojom strzelbe na wiewiórki i nie był zadowolony. – On zrobiłby ze mnom to samo – odpowiedział wielebny. – Mogliśmy go wymienić na jednego z naszych.

– Chcesz wymieniać wienźniów czy prowadzić wojne? – Godzine temu ten facet mógł mię sprzontnonć nad strumieniem, ale tego nie zrobił. – Był za Wolnymi Stanami! – Guzik mię to obchodzi, nawet gdyby to był George Washington. Nie wyciongnoł broni, a teraz leży tu martwy. Gadałeś, że szukasz jakiegoś złodzieja bydła i porywacza czarnuchów. Żaden z niego złodziej bydła, a ta czarnucha, co z nim była, nie należy do nikogo, kogo bym znał. Jakimi zasadami sie kierujemy w tej wojnie? No i zaczeła sie miendzy nimi sprzeczka. Kilku żołnierzy trzymało strone faceta znad strumienia, a kilku strone wielebnego. Mineło pare minut, jak sie tak kłócili, a potem zapadł zmierzch. Wreszcie wielebny Martin powiedział: – Brown nie bendzie zwłóczył, jak znajdzie tutej swojego chłopaka martwego. Chcecie na niego czekać? To wystarczyło. Wszyscy umilkli, bo wiedzieli, że sprawa bendzie miała swoje skutki, i odjechali bez słowa. Wyszłem na polanke już po zmierzchu i w genstniejoncej ciemności długo żem sie przyglondał mojemu drogiemu przyjacielowi. Miał spokojnom twarz, a na ustach jeszcze nawet uśmieszek. Nie wiem, czy zginoł przez ten swój zabobon o ptaku dobrego Boga, alem sie zasmucił, kiedy tak tam stojałem z tym głupim dzienciołem. Nawet żem sie zastanawiał, czy nie pójść gdzie po jakom łopate, coby pochować Freda z tym ptaszyskiem, bo gadał, że to anioł i w ogóle, alem dał se spokój i postanowiłem nawiać. Życie na wolności i walka o zniesienie niewolnictwa som do niczego, takem myślał. Tak mię to wszystko zgnembiło, że nie moge o tym mówić. Po prawdzie przyszło mi tyż do głowy, coby uciec z powrotem do domu, do Dutcha, i spróbować to wszystko jakoś załatwić, i naprawde żem sie chciał na tym skupić, bo poza Starcem znałem ino życie z Dutchem. Ale szczerze, to żem sie załamał, że tak sie to wszystko układa, że latam w dziewczyńskim przebraniu i nigdy nie wiem, co robić. W tamtej chwili nic nie przychodziło mi do głowy i byłem umenczony całom tom historiom, jak mi sie czensto zdarzało. Usiadłżem na ziemi koło Freda, zwinełem sie w kłembek i zasnełem, trzymajonc ptaka dobrego Boga w objenciach. I tak mię nastempnego dnia znalazł Starzec.

9 Znak od Boga Obudziłem sie na huk kanonady i zobaczyłem, że stoi nade mnom John Brown. – Co sie stało, Cybulko? Delikatnie położyłem ptaka dobrego Boga na piersi Freda i powiedziałem, kto to zrobił. Brown słuchał z ponurom minom. Z oddali za jego plecami dochodzili odgłosy wystrzałów i dudnienie armat, odłamki świstali po lesie tuż nad jego głowom. Fred i ja zabłonkaliśmy sie w pobliże Osawatomie, a bitwa, do której dołonczył Weiner i insi, rozlała sie po okolicy, dokładnie jak Weiner przewidział, i rozgorzała teraz na całego. Żołnierze pochylali sie nisko na kuniach i trzymali sie ich grzyw, bo wokół latali odłamki, ale żaden z naszych nie zesiadł, kiedy Starzec tak stojał nade mnom. Zauważyłem miendzy nimi Jasona i Johna, ale nikt mi nie powiedział, skond sie tu wzieli i czemu kapitan nie siedzi we wienzieniu federalnym. Wszystkich brała złość, jak sie gapili na Freda, a zwłaszcza jego braci. Miał jeszcze na głowie tom swojom czapeczke, a na jego piersi leżał ptak dobrego Boga, com go tam położył. – Bendziecie szukać wielebnego? – spytałem. – Nie musimy – odpowiedział Starzec. – To on nas znalazł. Ostań sie przy Fredzie, póki nie przyjadziemy. – Dosiadł kunia i wskazał głowom w strone, skond dochodzili odgłosy walki. – Naprzód! Pognali na Osawatomie. Miasteczko nie było daleko, poleciałżem wienc na skróty kilka kroków przez las na wysoki pagórek, skond zobaczyłem, jak Starzec i jego ludzie wjeżdżajom na szlak biegnoncy naobkoło nad rzeke i do domów na drugim brzegu. Nie chciałem siedzieć przy śpioncym wiecznym snem Fredzie z tym martwym ptakiem, tym bardziej że i tak nie dałoby sie przecie z nim pogadać. Z pagórka widziałem miasteczko. Na prowadzoncym do Osawatomie moście nad Marais des Cygnes aż sie roiło od czerwonych koszuli. Przeciongli tamtendy dwa działa. Pierwsze stojało kilkaset jardów ode mnie, na trawiastym brzegu w dole rzeki, skond można było przejść przez wode na pieszo. Po naszej stronie strzelało kilku wolnostanowców, którzy próbowali sie przedostać do miasteczka, ale powstrzymywali ich rebelianci, a za każdym razem, jak nasi podchodzili bliżej, to żołnierzy od razu wymiatała armata. Starzec i jego chłopcy przedarli sie prosto przez nich, zaczeli szarżować ze wzgórza i wpadli na płycizne jak szaleni. Wyjechali na drugi brzeg, strzelajonc, i tamci od razu poszli w rozsypke. Ta bitwa była bardziej zacienta niż pod Black Jack. W miasteczku rozpentała

sie panika, wokół na wszystkie strony biegali baby i dzieci. Kilku ludzi rozpaczliwie próbowało ugasić swoje płononce domy, bo jeźdźcy wielebnego podpalili ich troche, a teraz strzelali do walczoncych z pożarem – dzienki temu tamci mieli zaraz problem z głowy, bo padali martwi. W sumie wolnostanowcy w miasteczku byli słabo zorganizowani. Druga armata tych z Missouri stojała na drugim kuńcu Osawatomie i waliła stamtond. Jedne działo strzelało z jednego kuńca, a drugie z drugiego, znad rzeki, i oba wymiatali zwolenników Wolnych Stanów. Starzec i jego żołnierze zaatakowali z wody, palonc z karabinów, po czym pognali w prawo, do tego działa, co stojało nad rzekom. Wtedy w tych wolnostanowców, co nie mogli sie przez nie dostać na drugi brzeg, wstompiła odwaga, ale rebelianci obsługujoncy działo utrzymali pozycje. Ludzie Starca pokonali pół drogi do armaty, siekonc i strzelajonc, i suneli wzdłuż strumienia, którego brzeg wznosił sie tam, gdzie stojała ta haubica. Odepchli przeciwnika, ale zaraz przyjechało na kuniach wiencej czerwonych koszuli; zesiedli, przegrupowali sie i przestawili działo, coby strzelać do naszych. Armata waliła ze śmiercionośnym skutkiem i całkiem powstrzymała szarże Browna. Odłamki gwizdali śród drzew, kilku wolnostanowców pospadało do strumienia i już sie nie podnieśli. Starzec znowuż poderwał sie do ataku, z działa gruchła jednak kolejna salwa i znów musiał sie wycofać, a paru naszych spadło nad wode ze skarpy. Wtenczas buntownicy wyskoczyli zza działa i sami zaatakowali. Żołnierze Starca nie wytrzymali ognia i cofli sie jeszcze bardziej na wysoki brzeg, tak że za plecami mieli teraz zasie ino strumień i żadnej drogi odwrotu. W tym miejscu nad wodom leżeli ściente pnie i Brown krzyknoł, coby sie za nimi skryli. I tak tyż zrobili, kiedy tamci uderzyli znowuż. Nie wiem, jak nasi to znieśli. Starzec był uparty. Buntownicy mieli wielkom przewage liczebnom, nasi jednak wytrwali, dopóki druga grupa rebeliantów nie zaszła ich z drugiej mańki. Kilku naszych odwróciło sie, coby dać im odpór, a Starzec utrzymywał ich na pozycjach i dodawał im otuchy. – Trzymajcie sie. Spokojnie. Celować nisko. Nie marnować amunicji. Chodził tam i nazad wzdłuż naszych linii obronnych i wykrzykiwał rozkazy, choć kule i kartacze rozrywali liście i gałenzie wokół niego. W kuńcu wolnostanowcy, co próbowali powstrzymać buntowników z tej strony, przestali walczyć i rzucili sie do ucieczki przez rzeke. Kilku wyzioneło ducha w wodzie, bo wróg przez cały czas czenstował ich ołowiem. Przeciwników było po prostu za wielu. Teraz Starzec już w ogóle nie miał jak sie wycofać, wzienty we dwa ognie, bo działo waliło do niego z kartaczy, rebelianci podchodzili z obu stron, a z tyłu miał przecie strumień. Nie mógł wyjść z tego cało. Został pokonany, ale nie chciał sie poddać i kazał swoim ludziom utrzymać pozycje. Ci z Missouri przerwali na chwile atak, coby przeklinajonc i wrzeszczonc

podciongnonć armate. Żołnierze Starca trafili paru z nich, ale buntownicy ustawili teraz działo jakie piendziesiont jardów od pozycji kapitana za pniakami i wybili w nich wielkom dziure, posyłajonc kilku naszych do wody. Dopiero wtenczas Brown odpuścił. Miał dość. – Wracać za rzeke! – ryknoł. Żołnierze usłuchali z przyjemnościom i szybko dali drapaka, ale Starzec nie. Stojał jak olbrzym, strzelał, ładował broń i znowuż strzelał, aż wreszcie ostatni z jego ludzi wybiegł zza ścientych drzew na brzeg i dalij przez wode. Był to Owen. Kiedy na brzegu zobaczył, że nie ma przy nim papy, odwrócił sie i wrzasnoł: – Chodź, ojcze! Starzec wiedział, że przegrał, ale nie potrafił sie z tym pogodzić. Wycisnoł jeszcze jeden strzał ze swojego siedmiostrzałowca, odwrócił sie do ucieczki i w tym momencie gruchła salwa armatnia, przecieła linie pniaków i dosiengła go. Dostał prosto w plecy i padł jak szmaciana lalka. Stoczył sie ze skarpy nad samom wode. Leżał w bezruchu. Było po nim. Zginoł. Nie zginoł, ino go ogłuszyło, bo kula nie wybuchła. Wybiła mu dziure w płaszczu i zraniła go w plecy, ale straciła impet, kiedy go dosiengła. Starzec miał skóre grubszom niż muł dupe. Zaczoł krwawić, ale kula nie weszła głemboko. Zerwał sie w mgnieniu oka. Kiedy spadał ze skarpy, to ci z Missouri, co stojali wyżej, zaczeli wiwatować, bo poczuli krew, mimo że go nie widzieli, i kilku z nich zeskoczyło nad wode – i zaraz sie przekonali, że Starzec już tam na nich czeka z tym swoim siedmiostrzałowcem, suchym i naładowanym. Posłał kule w twarz pierwszemu rebeliantowi, drugiemu roztrzaskał czaszke renkojeściom – taki leworwer jest zasie cienżki jak diabli – a trzeciego bez żadnego wysiłku posłał na łono Abrahama za pomocom pałasza. Wtenczas zbiegł do niego czwarty, ale jak zlazł ze skarpy i zobaczył, że Starzec jeszcze dycha, to próbował sie zatrzymać i wdrapać na powrót na góre, tylko że Owen wrócił sie właśnie na brzeg, coby pomóc ojcu, wypalił do tamtego i położył go trupem. Teraz walczyło ino ich dwóch przeciwko rebeliantom, co atakowali ich ze wszystkich stron. Widzonc to, wolnostanowcy, którzy dostali sie na drugom strone rzeki, zaczeli klonć, bluzgać i strzelać do buntowników z Missouri, nacierajoncych ze skarpy koło tych ścientych drzew. Buntownicy rozproszyli sie i wycofali i dzienki temu Starzec i Owen mogli przejść przez rzeke. Nigdy żem wcześniej nie widział, jak Starzec ucieka. Dziwnie wyglondał w tej wodzie; miał słomiany kapelusz ze szerokim rondem i płócienny prochowiec, któren ciongnoł sie za nim z tyłu, kiedy lazł przez rzeke ze szeroko rozłożonymi i wysoko podniesionymi rencami, trzymajonc w nich leworwery. Wygramolił sie na drugi brzeg – już poza zasiengiem buntowników – dosiadł kunia i popendził w mojom strone, na ten pagórek, a jego ludzie za nim.

Płononce w popołudniowym słońcu Osawatomie było stond widać jak na dłoni. Ogień doszczentnie wszystko strawił, a każdego jednego wolnostanowca, któren był na tyle głupi, coby zostać i gasić swoje domostwo, dziurawili zasie jak rzeszoto ludzie wielebnego Martina, pijani, roześmiani i krzyczoncy z radości. Pokonali Starca i wrzeszczeli o tym na całe miasteczko; kilku ryczało, że Brown nie żyje i że to oni go zabili, i radowali sie, że jeszcze spalili mu dom, bo tak rzeczywiście było. Wienkszość ocalałych wolnostanowców pochowała sie we wysokim lesie, jak już przeleźli przez rzeczke na naszom strone. Na brzegu zostali sie ino Starzec i jego synowie. Patrzeli, jak rebelianci świentujom. Jason, John, Salmon, dwóch młodszych, Watson i Oliver, co niedawno do nas dołonczyli, i Owen, ma sie rozumieć, siedzieli na kuniach i przyglondali sie miasteczku, z wściekłościom, bo ich domy tyż sie tam dopalali. Starzec nie spojrzał jednak w tamtom strone ani razu. Wjechał na pagórek, poprowadził kunia stempa do Fredericka i zesiadł. Reszta za nim. Fred leżał tam, gdziem go ostawił; na głowie miał tom swojom czapeczke, a na piersi ptaka dobrego Boga. Starzec przystanoł nad nim. – Trzeba mi było wynijść z ukrycia i skoczyć mu na pomoc – powiedziałem. – Tylko że ja nie umiem strzelać. – I nie powinnaś robić takich rzeczy – odparł Starzec. – Bo jesteś przecie dziewczynkom, która wkrótce stanie sie kobitom. Byłaś jego przyjaciółkom. Fred cie lubiał. I za to żem ci jest wdzienczny, Cybulko. Niby gadał do mię, patrzał jednak w drugom strone i było widać, że myśli o czym innym. Przyklenknoł przy Fredzie. Przyglondał mu sie przez kilka minut, jego szare oczy na chwile zwilgotnieli, a jego oblicze jakby postarzało sie nagle o tysionc roków. Westchnoł, delikatnie ściongnoł Fredowi czapeczke z głowy, wyrwał jedne pióro ptakowi dobrego Boga i wstał. Odwrócił sie i ponuro spojrzał na płononce w słońcu miasteczko. Widać je było dobrze, pióropusze dymu wzbijali sie w góre, wolnostanowcy uciekali, a rebelianci strzelali do nich, wiwatujonc i wrzeszczonc. – Bóg to widzi – powiedział Starzec. Podeszedł do niego Jason. – Ojcze, pochowajmy Fredericka i niech federalni sie tu bijom. Niedługo bendom na miejscu. Ja zasie już nie chce walczyć. I ja, i moi bracia mamy dosyć. Tak żeśmy uradzili. Starzec milczał. Przesuwał w palicach czapeczke Freda i przyglondał sie synom. – Czy tak chcesz zrobić, Owen? Owen odwrócił wzrok. – I ty, Salmon? I John?

Jak żem już powiedział, było z nim sześciu synów: Salmon, John, Jason, Owen i dwóch najmłodszych, Watson i Oliver, a poza tym jeszcze ich dwaj kuzyni, bracia Thompsonowie. Wszyscy spuścili wzrok. Byli wyczerpani i nic nie gadali. Żaden sie ani słowem nie odezwał. – Weźmijcie ze sobom Cybulke – burknoł Brown. Wrzucił czapeczke Freda do torby przy siodle i gotował sie, coby wsionść na kunia. – Zrobiliśmy już dość dla sprawy, ojcze – powiedział Jason. – Zostań z nami i pomóż nam odbudować nasze domy. Federalni znajdom wielebnego Martina. Złapiom go, wsadzom do wienzienia i osondzom za zabicie Freda. Starzec nie zwracał na niego uwagi. Dosiadł kunia i zapatrzył sie w leżoncom w dole kraine. Myślami był jakby gdzie indziej. – To pienkny kraj – powiedział i wyciongnoł przed siebie pióro ptaka dobrego Boga. – A to jest pienkny znak, co go nam ostawił Frederick. To bendzie znak od Boga. Wcisnoł pióro w swój zniszczony od słońca i deszczu słomiany kapelusz. Sterczało prosto w niebo i Brown wyglondał głupio. – Ojcze, nie słuchasz mię – odezwał sie znowu Jason. – Mamy dość! Ostań sie z nami. Pomóż nam odbudować nasze domy. Starzec rozciongnoł usta jak wariat. Właściwie nie był to uśmiech, ale wiencej nie umiał. Do tych pór nigdy żem u niego czegoś takiego nie widział. Uśmiech nie pasował do jego twarzy, a jak te zmarszczki Starca rozciongli sie wszerz, to normalnie wyglondał jak do cna obłonkany. Jak obrany z rozumu do imentu. Był całkiem przemoczony, jego dziurawe ubranie przypominało kłembek podartych, wystrzempionych łachmanów. Na plecach, tam gdzie trafiła go kartaczowa kula, miał plame krwi, ale nie zwracał uwagi na rane. – Niewiele mam życia przed sobom – powiedział – i umre walczonc za sprawe. Nie bendzie pokoju w tym kraju, dopóki nie skuńczymy z niewolnictwem. Właściciele niewolników mię popamientajom. Zaniese tom wojne do Afryki, a wy ostańcie tutej, jeśli chcecie. Jak bendziecie mieli szczenście, najdziecie jakomś sprawe, za którom warto umrzeć. Nawet rebelianci takom se znaleźli. Zawrócił kunia i dodał: – Musze jechać, pomodlić sie i porozmawiać z Wielkim Ojcem Sprawiedliwości, dzienki którego krwi wszyscy zasie żyjemy. Pochowajcie Freda, jak należy. I zaopiekujcie sie Cybulkom. I odwrócił sie, i odjechał na wschód. Miałem go znów oglondać dopiero dwa lata później.

Czenść druga Czyny niewolników (Missouri)

10 Prawdziwy leworwerowiec Nie mineli nawet dwie minuty od odjazdu Starca, jak bracia zaczeli sie kłócić. Przestali dopiero długo potem, coby pochować Fredericka na pagórku nad miasteczkiem, po drugiej stronie rzeki. Wyrwali kilka piór ptakowi dobrego Boga i każden wzioł se po jednym. Później handryczyli sie o to, co któren z nich powiedział, kto kogo zastrzelił i co robić dalij. Postanowili, że sie rozdzielom, a ja zostane z Owenem, chociaż jemu nie za bardzo podobał sie ten pomysł. – Wybieram sie do Iowa na zaloty do pewnej młodej damy, a z Cybulkom nie moge jechać szybko. – Kiedyś jom porywał, to inaczej żeś gadał – powiedział Jason. – To ojciec chciał jom wzionć na szlak! Jeszcze jakiś czas sie tak sprzeczali. Po odjeździe Starca zabrakło im przywódcy. Czarnuch Bob stojał z boku, kiedy sie kłócili. Przedtem uciekł i w ogóle go nie było, zniknoł na całom bitwe – miał smykałke do znikania – ale jak strzelanina ustała, znowuż sie pojawił. Pewnikiem tam, dokond uciekł, nie było mu dobrze ani dość bezpiecznie. Stojał za plecami braci, kiedy sie spierali. Jak usłyszał, że sie sprzeczajom o mię, to pisnoł: – Ja zawieze Cybulke do Taboru. Nie miałżem ochoty nigdzie jechać z Bobem, bo to troche przez jego namawianie ciongle żem udawał dziewczyne przed białymi. Poza tym nie był leworwerowcem, a Owen i owszem. Spendziłem już dość czasu na prerii, coby wiedzieć, że jak sie ma przy sobie leworwerowca, to ma sie o wiele mniej kłopotów. Ale nic żem nie powiedział. – Co ty wiesz o dziewczynach? – spytał Owen. – Dużo – mówi Bob – bo sam mam dwie córki i z łatwościom moge sie zaopiekować Cybulkom, jeżeli tylko chcecie. Do Palmyry już i tak nie moge wrócić. Tu miał słuszność, bo bez wzglendu na wszystko był kradzionym, znaczy sie trefnym towarem. Nikt by nie uwierzył w żadne jego opowieści z czasu, co go spendził w armii Johna Browna – nieważne, czy walczył razem z nim, czy nie. Pewnikiem przedaliby go do Nowego Orleanu, jeżeli sprawy śród zwolenników niewolnictwa naprawde mieli sie tak, jak mi gadał, czyli jeśli biali naprawde myśleli, że niewolnik, co posmakował wolności, nie jest warty nawet dziesienciu centów. Owen jeszcze przez kilka minut psioczył pod nosem, ale w kuńcu powiedział: – W porzondku, zabiore was obu. Ale najsampierw pojade na drugi brzeg,

coby wzionć to, co sie zostało z mojego gospodarstwa. Zaczekajcie tutej. Ruszymy, zaraz jak wróce. I pojechał. Spioł kunia i pogalopował prosto w krzaki. Oczywiście inni bracia pomyśleli, że oni tyż mogom zabrać, co zostało z ich domów, i pojechali za nim. Najstarszy z nich był John junior, ale Owen bardziej przypominał ojca i bracia słuchali sie raczej jego. I tak Jason, John, Watson, Oliver i Salmon – a każden z nich miał insze wyobrażenie o walce z niewolnictwem, chociaż wszyscy byli mu przeciwni – ruszyli za Owenem. Mi i Bobowi kazali czekać i obserwować rzeke i powiedzieli, cobym ich zawołał, jakbyśmy zobaczyli jakich buntowników. Nie chciałżem tam czekać, ale niebezpieczeństwo chyba mineło. Poza tym przebywanie koło śpioncego na wieki Freda troche mię pocieszało. Dlatego żem im powiedział, że na pewno zawołam, głośno i wyraźnie. Było już popołudnie. Z tego pagórka, na którym żeśmy siedzieli, był dobry widok na Marais des Cygnes i Osawatomie. Rebelianci w wienkszości sie wynieśli, ostatni rabusie wyjeżdżali pospiesznie z miasteczka, krzyczonc i wiwatujonc, a koło uszów świstali im kule kilku pierwszych wolnostanowców, co zaczeli sie już wracać przez rzeke, chociaż właściwie wszystkim mineła ochota do walki. Bracia, co chwila znikajonc nam z oczów, jechali szlakiem drwali ku płyciźnie, iżby przedostać sie na drugi brzeg. Widziałem go; przez kilka długich minut wychylałżem sie z góry, coby ich zobaczyć, ale nie zobaczyłżem nikogo, kto by dotarł na drugom strone. – Gdzie oni sie podzieli? – spytałem i odwróciłem sie, ale Bob znowuż zniknoł. Starzec zawsze miał ze sobom wóz i uwionzanego przy nim kunia czy dwa, a po każdej strzelaninie zwykle wszendzie dokoła walali sie różne rzeczy, bo ludzie przecie pierzchali na wszystkie strony, coby sie pochować przed kulami. Szczenśliwy los zrzondził, że w krzakach, tuż za polankom, na której stojaliśmy, pośród zrabowanych łupów ostał sie tyż stary tłusty muł i jeden wóz. A Bob właśnie wyciongał z tego wozu lejce i uprzonż. Potem założył jom mułowi, zarzucił lejce na wóz, wskoczył na kozioł i ruszył. – Zmiatajmy stond – powiedział. – Co? – Spływajmy. – A Owen? Powiedział, coby czekać. – Daj se z nim spokój. To sprawy białych ludzi. – A Frederick? – Co Frederick? – Wielebny Martin go zastrzelił. Z zimnom krwiom. Powinniśmy wyrównać rachunki.

– Jak chcesz, to se wyrównuj, ale nic dobrego ci z tego nie przyjdzie. Ja znikam. Ledwo skuńczył, kiedy z tej strony, w którom pojechali bracia, dobiegli nas wrzaski i strzały, a potem z krzaków na polanke wypadło dwóch jeźdźców w czerwonych koszulach. Objechali dużom kempe drzew i ruszyli prosto na nas. Bob zeskoczył z kozła i zaczoł ciongnonć muła. – Zawionż se ciaśniej ten czepek – powiedział. Zrobiłem to, i w tej chwili tamci zauważyli nas z polanki i rzucili sie w naszom strone. Obaj byli młodzi, mieli po jakie dwadzieścia pare roków, w rencach trzymali gotowe do strzału colty, a jeden prowadził za kuniem muła objuczonego workami. Przywódcom był chyba ten drugi. Niski i chudy, ze szczupłom twarzom i kilkoma cygarami w kieszeni koszuli. Ten z mułem był troche starszy i miał okrutnie ziemistom skóre. Oba ich kunie byli obładowane różnistymi dobrami i wyglondali na spasłe, bo dźwigali mnóstwo worków wypchanych łupami z miasteczka. Roztrzensiony Bob uchylił kapelusza. – Dzień dobry szanownemu panu – powiedział do dowódcy. – Dokond jadziesz? – spytał tamten. – No, wieze tom tutej panienke do Lawrence Hotel. – Dokumenty masz? – No, zasie panienka ma, szanowny panie – odparł Bob i spojrzał na mię. Nie miałżem ani pół dokumentu, wienc mi mowe odjeło. Ten cholerny cymbał wpakował mię w niezłom kabałe. Och, jak sie nie zaczełem jonkać i ryczeć jak ciele ze złamanom nogom. Udawałżem, jak mogłem, ale nie za dobrze. – Znaczy sie, nie potrzeba mi dokumentów na to, coby ten tu Bob zawiózł mię do Lawrence – wydusiłem. – To czarnuch wiezie ciebie? – zapytał dowódca. – Czy ty wieziesz czarnucha? – No, ja wieze jego. Jesteśmy z Palmyry i przejeżdżaliśmy tendy. Zrobiła sie straszna afera z całom tom strzelaninom, wienc ciongnełam czarnucha naobkoło, tom drogom. Dowódca podjechał bliżej i wlepił we mnie wzrok. Był dorodnym, przystojnym włóczengom, miał ciemne oczy i wyglondał na awanturnika. W zembach trzymał cygaro i żuł jego koniuszek, a kuń, na którym siedział, brzenczał jak orkiestra denta, kiedy mię objeżdżał. Srokacz był tak obładowany najróżniejszom zdobyczom, że aż żałość brała – wyglondał, jakby lada chwila miał zamknonć oczy na wieki, bo tym, co dźwigał, można byłoby zapełnić cały dom. Byli tam garki, rondle, czajniki, gwizdki, słoje, miniaturowe pianino, obieraczki do jabłek, beczułki, monka, kasza, konserwy i blaszane bembenki. A starszy leworwerowiec z tyłu, ten, co prowadził muła, miał jeszcze cóś ze dwa razy tyle

różnych różności. Wyglondał na nerwowego i brutalnego i nic sie nie odzywał. – Cóś ty za jedna? – spytał sie dowódca. – Jesteś półczarnuchom czy tylko białom dziewczynom z brudnom gembom? No, wyglondałżem dziewczyńsko w tym czepku i sukience, a przez kilka ostatnich miesiency nabrałem już troche wprawy w udawaniu dziewczyny. Poza tym nadstawiałem własnom dupe, a to od razu dodaje człowiekowi odwagi, kiedy wpadnie w kłopoty. Dowódca rzucił mi koło ratunkowe, wienc sie go uchwyciłem. Zebrałem sie w sobie i tak dumnie, jak tylko żem mógł, odpowiedziałem: – Nazywam sie Henrietta Shackleford i nie powinien pan mówić o mnie, jakbym była pełnokrwistom czarnuchom, bo jestem ino półkrwi i sama na świecie jak palic. W połowie jestem prawie tak biała, jak i szanowny pan, tylko że po prostu nie wiem, gdzie jest moje miejsce jako tragicznej Mulatki, i w ogóle. – I zaraz wybuchłem płaczem. To go wzruszyło, normalnie wbiło go w ziemie, a potem aż sie cofnoł. Rysy mu złagodnieli, wsunoł colta do kabury, coby se tam pospał, i skinoł głowom drugiemu, żeby zrobił to samo. – To jeszcze jeden powód, coby przependzić stond wolnostanowców – powiedział. – Ja jestem Chase. A to Randy. – Wskazał swojego wspólnika. Pozdrowiłem ich. – Gdzie twoja mama? – Nie żyje. – A papa? – Tyż nie żyje. Nie żyje, nie żyje, nie żyje. Wszyscy nie żyjom. – I znów zaczełem beczeć. Chase patrzał sie na mię z kunia, bo to, co żem powiedział, ruszyło go jeszcze bardziej. – Przestańże płakać, na litość boskom, to ci dam mientówke. Uspokoiłem sie i zaczełem pociongać nosem, a on siegnoł do jednego z tych worków na swoim kuniu i rzucił mi cukierka, którego żem bez wahania włożył do buzi. Pierwszy raz w życiu jadłem cóś takiego i na Boga, ten smak dał mi wiencej przyjemności, niż możecie se wyobrazić. Słodycze w tamtych czasach byli naprawde rzadkościom. Chase zobaczył, że mi smakuje, i mówi: – Mam tego jeszcze dużo wiencej, panienko. Po co ci jechać do Lawrence? Tu mię zażył. Nie miałżem nic do roboty w Lawrence i nie miałżem zielonego pojencia o tym mieście, niech to diabli, wienc zaczełem ciućkać tego mientusa i sie nim krztusić, coby zyskać chwile do namysłu, a wtenczas Chase zeskoczył z kunia i klepnoł mię po plecach. To jednak nic nie pomogło, bo walnoł tak mocno, że cukierek wyleciał mi z gemby na ziemie. Co prawda teraz mogłem udawać, że bardzo mi go szkoda, zresztom naprawde tak było, wienc znowuż

zaczełem ryczeć. Ale tom razom nic to Chase’a nie ruszyło, bo obaj żeśmy patrzyli na tego cukierka na ziemi. I chyba obaj żeśmy sie zastanawiali, jak go podnieść, oczyścić i zjeść, jak należy. Mineła tak minuta czy cóś koło tego, a ja dalij nie mogłem nic wymyślić. – No wienc? – zapytał. Zerkłem w krzaki w nadziei, że wróci Owen. Jeszcze nigdy tak bardzo nie chciałem zobaczyć jego skrzywionej gemby. Alem usłyszał strzały z tego lasu, do którego wjechał z braćmi, wiencem sie domyślił, że majom tam własne kłopoty. Mogłem liczyć ino na siebie. – Papa ostawił mi tego żałosnego czarnucha Boba, a ja kazałam mu sie zawieźć do Lawrence, tylko że zaczoł mi sprawiać tyle kłopotów… Na Boga, po co żem to powiedział? Chase znowuż wyciongnoł spluwe i wcisnoł lufe w twarz Boba. – Sprawia ci kłopoty? Spuszcze mu takie baty, że dostanie zeza. Oczy Boba zrobili sie wielkie jak srebrne dularówki. – Nie, szanowny panie, nie w tym rzecz – odpowiedziałem pospiesznie. – Ten czarnuch tak naprawde jest mi wielkom pomocom. Bardzo by mię pan skrzywdził, gdyby mu pan zrobił co złego, bo ja ino jego jednego mam już teraz na świecie. – No to w porzondku – odparł Chase, chowajonc sześciostrzałowca. – Ale pozwól, że cie o cóś zapytam, skarbie. Jak to możliwe, że półczarnucha ma niewolnika, czarnucha czystej krwi? – Zasie uczciwie za niego zapłacono. W Illinois to zupełnie normalne. – Zdawało mi sie, żeś mówiła, że jesteście z Palmyry. – Ale pochodzimy z Illinois. – Czy to nie wolny stan? – Nie dla nas, rebeliantów. – A z jakiego miasta jesteś? No, na to żem sie zacukał. Nie znałem Illinois ani troche, dlatego nie mogłem se przypomnieć żadnej nazwy, coby ocalić życie, ale przyszło mi do głowy cóś, o czym czensto mówił Starzec. – Purgatorium – odpowiedziałem. – Purgatorium! – zaśmiał sie Chase i zwrócił do Randy’ego. – Dobra nazwa dla jankeskiego miasta, co nie, Randy? Randy wpatrywał sie w niego i nic nie mówił. Niebezpieczny człowiek. Chase rozejrzał sie i zobaczył mogiłe Fredericka. – Kto tam leży? – Nie wiem. Ukrywaliśmy sie w krzakach, jak wolnostanowcy przyjechali tu na zwiady. Słyszałam, jak gadali, że to jeden z nich. Chase przyglondał sie mogile z namysłem.

– To świeży grób. Trzeba zobaczyć, czy ten, co tam leży, ma buty na nogach. Ażem sie wzdrygnoł, bom przecie nie chciał, coby ci dwaj wykopywali Fredericka i obszukiwali jego zwłoki. Nie mogłem nawet o tym myśleć, wiencem powiedział: – Słyszałam, jak mówili, że któś mu strzelił w twarz i że to jedna miazga. – Jezu – mruknoł Chase i cofnoł sie znad grobu. – Przeklenci Jankesi. No, ale nie musisz już ich sie bać, aniołku. Chase Armstrong ich stond przependził! Chcesz pojechać z nami? – Jadziemy do Lawrence Hotel, coby tam dostać prace, a Bob jest mi pomocom. Zboczyliśmy z drogi, rozumie pan, jak żeście sie rzucili na tych cholernych abolicjonistów. Ale dzienki wam niebezpieczeństwo mineło, wienc chyba już pojadziemy. Pokazałem Bobowi, coby popendził muła, ale Chase znów sie odezwał: – Zaczekaj chwile. My jadziemy do Pikesville w Missouri, czyli właściwie w tom samom strone. Może byście pojechali z nami? – Damy se rade. – Te szlaki som niebezpieczne. – Nie jest zasie tak źle. – Wydaje mi sie, że wystarczajonco źle, żebyście nie jechali sami. Z jego głosu zrozumiałżem, że nie jest to zaproszenie. – Bob jest chory – powiedziałem. – Na malarie. To zaraźliwa choroba. – Tym bardziej powinniście jechać z nami. Znam w Pikesville kilku handlarzy czarnuchów. Za takiego wielkiego Murzyna można dostać okrongłom sumke, nawet za chorego. Może i ze dwa tysionce dularów. Bendziesz miała cóś na dobry poczontek. Bob rzucił mi przerażone spojrzenie. – Nie mogłabym tego zrobić – odparłam – bom obiecała papie, że nigdy go nie przedam. Znowuż pokazałem Bobowi, coby popendził muła, ale Chase złapał za lejce i mocno je przytrzymał. – Co cie czeka w Lawrence? Tam som tylko abolicjoniści. – Tak? – No pewnie. – No to pojadziemy do nastempnego miasteczka. Chase zachichotał. – Jadźcie z nami. – Nie miałam jechać tom drogom. Poza tym Stary John Brown grasuje po lasach. Tu wszendzie jest niebezpiecznie. I znowuż dałem znak Bobowi, coby popendził muła, ale ­Chase mocno trzymał lejce i popatrywał na mię kontem oka. Miał teraz poważnom mine.

– Brown jest skuńczony. Czerwone koszule odstrzeliwujom tych, co mu zostali z oddziału, tam, w tym lesie. A on sam nie żyje. Widziałem na własne oczy. – To nie może być! – A tak. Jest martwy jak kamień. Poczułem sie, jakbym dostał obuchem w łeb. – Co za cholerny, przeklenty, przebrzydły pech! – Jak to? – Idzie mi o to, że… Że to cholerny pech, żem go nie widziała martwego, bo taki był z niego sławny banita i w ogóle. Na pewno to jego pan widział? – Ten złodziej czarnuchów cuchnie już pod niebiosa. Na własne oczy żem widział, jak dostał kule na brzegu i wpadł do Marais des Cygnes. Pobiegłbym tam i sam bym mu odrombał łeb, ale – odchrzonknoł – Randy i ja musieliśmy lecieć z drugiej strony, coby bronić flanki. Poza tym na obrzeżach miasta był taki sklep żelazny, któren trzeba było wysprzontać, jeśli wiesz, o co mi chodzi, bo abolicjoniści i tak nie potrzebowali już tych rzeczy… Dzienki temu zmiarkowałem, że Chase myli sie co do śmierci Starca i zaraz mi ulżyło. Musiałem jednak zajonć sie tyż sobom, wienc mówie: – Tak sie ciesze, że już go nie ma, bo teraz te okolice som bezpieczne i dobrzy biali ludzie mogom tu mieszkać swobodnie i spokojnie. – Ale ty nie jesteś biała. – W połowie jestem. No i musimy zajonć sie kolorowymi stond, potrzebujom nas. Prawda, Bob? Bob odwrócił wzrok. Wiedziałem, że jest wściekły. Chase najwyraźniej uznał, że jestem wystarczajonco biały, bo zachowanie Boba go zgniewało. – Czarnuch z kwaśnom minom – mruknoł. – Powinienem strzelić cie w zemby za to, jak sie zachowujesz. – Zwrócił sie do mię. – Jakiej roboty szukasz w Lawrence, że ciongniesz ze sobom takiego skwaszonego czarnucha? – Jestem fryzjerkom – odpowiedziałem z dumom, bo wszak umiałżem strzyc. Ożywił sie. – Fryzjerkom? No tak, wychowałżem sie pośród kurew i Indianek u Dutcha, wienc powinienem wiedzieć, co to znaczy fryzjerka. Ale po prawdzie nie wiedziałem. – Jestem najlepsza. W godzine potrafie obskoczyć dwóch albo i trzech klientów. – Aż tylu? – Pewnie. – Nie jesteś troche za młoda, coby sie tym zajmować? – No, o ile wiem, to mam prawie dwanaście roków i umiem to tak samo

dobrze jak insi. Chase zaczoł sie zachowywać zupełnie inaczej niż przedtem. Zrobił sie uprzejmy, wytarł twarz chusteczkom i obciongnoł swojom znoszonom koszule. – Nie wolałabyś być kelnerkom albo zmywać naczynia? – Po co mam zmywać, jak moge obsłużyć dziesienciu menż­czyzn na dzień? Chase zrobił sie czerwony na twarzy jak burak. Siengnoł do torby i wyciongnoł butelke whisky. Wypił łyka i podał flaszke Randy’emu. – To chyba jakiś rekord – powiedział i zerknoł na mię kontem oka. – A chcesz mię obsłużyć? – Tutej? Na szlaku? Lepiej w jakiej ciepłej knajpie, gdzie majom piec i mogom podgrzać żarcie, kiedy ja sie zajmuje klientem. Poza tym moge jeszcze obcionć paznokcie i wymoczyć odciski. Stopy to moja specjalność. – Ooch, to mię rajcuje. Posłuchaj, mam dla ciebie doskonałe miejsce. Znam takom jednom dame, co da ci robote. W Pikesville, nie w Lawrence. – To nie w naszom strone. Wtedy Randy po raz pierwszy roztworzył jadaczke. – A właśnie, że tak – powiedział. – Chyba że robicie z nas idiotów. W ogóle pewnikiem łżecie, boście nie pokazali żadnych dokumentów, ani twoich, ani jego. Był taki szorstki, że o jego gembe można by zapalić zapałke. Właściwie nie miałem wyboru, bo wywołał mię do odpowiedzi, wienc mówie: – Nie jest pan dżentylmenem, szanowny panie, skoro oskarża pan młodom dame mojego pochodzenia o łgarstwo. Ale na szlaku dla takiej dziewczyny jak ja jest niebezpiecznie, wienc widzi mi sie, że równie dobrze możemy pojechać do Pikesville. Jeżeli moge zarabiać tam jako fryzjerka, jak powiadacie, to czemu nie? Kazali Bobowi, by pomógł im rozładować kunie i muły. W ukradzionych rzeczach, co zostawili je synowie Starca, zobaczyli kilka cacek, wienc zeskoczyli z kuni, coby je zabrać. Jak tylko znaleźli sie poza zasiegiem głosu, Bob nachylił sie do mię z kozła i syknoł: – Wymyśl se inne kłamstwo. – Co ja takiego zrobiłem? – Fryzjerka znaczy dziwka, Henry. Ptaszki i pszczółki, te ­sprawy. Kiedy wrócili, zauważyłem błyski w ich oczach i aż mię skrenciło. Oddałbym wszystko, coby zobaczyć kwaśnom mine nadjeżdżajoncego Owena, ale Owen nie wracał. Chase i Randy zaprzengli swojego muła obok naszego, wrzucili na wóz to, co zebrali, i odjechaliśmy.

11 Pie Przez pół dnia podonżaliśmy szlakiem na północny wschód, prościutko na niewolnicze ziemie Missouri. Ja siedziałżem na wozie za Bobem, Chase i Randy jechali za nami kunno. W czasie podróży gadał wyłoncznie Chase. Mówił o swojej mamie. Mówił o swoim papie. Mówił o swoich dzieciach. Jego żona była dalekom kuzynkom jego ojca, wienc gadał i o tym. Wyglondało na to, że gotów jest mówić o wszystkim, co go dotyczy, i była to dla mię kolejna lekcja bycia dziewczynom. Chłop zawsze roztworzy sie przed babom i opowie jej o kuniach, o swoich nowych butach i o marzeniach, ale kiedy zamknonć go w pokoju z samymi chłopami, to zostanom im ino pukawki, plucie i tytuń. I nie dajcie im gadać o matce. Chase’owi nie zamykała sie gemba, kiedy opowiadał o swojej matuli i o wspaniałych rzeczach, których dokonała. Pozwoliłem mu mówić, bo bardziej martwiłem sie moim fryzjerstwem i tym, co bende robił w tej dziedzinie. Po pewnym czasie Chase i Randy wskoczyli na wóz i roztworzyli flaszke żytniówki, dzienki której od razu zaczełem śpiewać, tylko po to, coby nie wracali do tematu. Buntownicy niczego tak nie uwielbiajom jak dobre stare pieśni, a ja żem znał kilka z czasów u Dutcha. Chase i Randy jechali se radośnie, sonczonc moralnom pyrswazje, a ja żem śpiewał Maryland, mój Maryland, Prosze, mamo, nie wracam sie do domu i Dziadku, twój kuń jest w mojej stajni. To na jakiś czas ostudziło ich zapały, ale zbliżał sie zmrok. Na szczenście zanim prawdziwa noc połkła wielkie preriowe niebo, skuńczyli sie szerokie równiny i komary, zaczeli chaty z drewnianych bali i domostwa osadników i dotarliśmy do Pikesville. W tamtych latach było tam zasie paskudnie, nic ino kupa waloncych sie domów, szop i kurników. Drogi byli błotniste, a na głównej ulicy leżeli kamienie, pniaki i nieczystości. Świnie błonkali sie po zaułkach, woły, muły i kunie z wysiłkiem ciongli fury pełne starzyzny, a wszendzie dokoła walali sie cegły i deski. Wienkszość chat była dopiero w budowie, niektóre nie mieli dachów, inne wyglondali, jakby sie zaraz mieli zawalić, a na podwórkach suszyli sie skóry grzechotników, bizonów i inszych zwierzont. W miasteczku byli trzy knajpy, zbudowane właściwie jedna na drugiej, a wszystkie barierki na ich gankach pokrywała gruba warstwa tabakowych plwocin. W sumie całe to miasteczko było okropne, chociaż najwspanialsze, jakie żem w ogóle widział do tych pór. Wjechaliśmy na wielkie poruszenie, bo mieszkańcy Pikesville słyszeli już plotki o strzelaninie w Osawatomie. Jak tylko sie zatrzymaliśmy, otoczyli wóz. Jakiś starzec spytał Chase’a: – To prawda? Stary John Brown nie żyje?

– Tak, szanowny panie – zakrakał Chase. – Pan go zabił? – Pewnie, wpakowałżem w niego wszystkie kule, jak mi Bóg miły… – Hurra! – zawołali. Ściongli go zasie z wozu, klaskali i klepali go po plecach. Randy sie nachmurzył i nic nie gadał. Chyba był poszukiwany, bo kiedy tylko tamci z wyciem zwlekli Chase’a z wozu, wskoczył na kunia, chwycił cugle swojego jucznego muła i wymknoł sie z miasteczka. Nigdy wiencej żem go nie widział. Chase triumfował. Mieszkańcy zabrali go do najbliższej knajpy, posadzili, napoili whisky i obsiedli ze wszystkich stron. Pijaki, hieny, hazardziści i kieszonkowcy przekrzykiwali sie: – Jak żeś pan to zrobił? – Niech pan nam wszystko opowie. – Kto strzelił pierwszy? Chase odchrzonknoł. – Jak już mówiłem, kule latali gensto… – No pewnie! To był krwiożerczy idiota! – Hiena! – I kuniokrad! Tchórzliwy Jankes! Coraz bardziej sie śmiali. Po prostu sami wcisneli mu to łgarstwo. Nie zamiarował kłamać, ale tamci wyciongli z niego tyle bujd, ile sie dało, i wykupili od niego wszystek kradziony łup, a on sie zalał i już ino rozdmuchiwał tom historie i łgał dalij. Jego opowieść zmieniała sie po każdej kolejce i ciengiem rozrastała. Najsampierw mówił, że zastrzelił Starca. Potem, że zabił go normalnie gołymi rencami. Potem, że strzelił dwa razy. Potem, że pchnoł go nożem i poćwiartował. Potem, że wrzucił jego trupa do rzeki, a szczontki zeżarli aligatory. Latał tak w góre i w dół, wte i wewte, tu i tam, aż wreszcie rozciongnoł całom tom historie aż pod niebo. Można by sie spodziewać, że niektórzy w kuńcu wpadnom na to, że on to wszystko zmyśla, tak bardzo rozdymała sie jego opowieść. Ale słuchacze byli tak samo pijani jak on, a kiedy ludziska chcom w cóś wierzyć, to żadna prawda sie dla nich nie liczy. Wtenczas żem zrozumiał, że oni naprawde strasznie sie bojali Starego Johna Browna, a myśli o nim nie mniej jak jego samego i dlatego z radościom uwierzyli, że nie żyje, nawet na te pienć minut, zanim nadeszła prawda i zabiła tom ich wiare na śmierć. Bob i ja siedzieliśmy cicho, jak to sie wszystko działo, bo tamci nie zwracali na nas uwagi, ale za każdym razem, kiedym wstawał, coby podejść do drzwi i sie wymknonć, kocia muzyka i gwizdy przywoływali mię z powrotem na krzesło. Baby i dziewczyny, nieważne jakie, byli na prerii rzadkościom i choć żem wyglondał jak nieszczenście – miałem wygniecionom sukienke i podarty czepek, a włosy pod nim to była wełnista rozpacz – nadskakiwali mi, jak ino mogli. Gemby

mieli niewyparzone gorzej niż wieśniacy. Zdziwiło mię ich gadanie, bo żołnierze Starca nie przeklinali, nie pili i generalnie szanowali płeć niewieściom. Im dłużej ciongnoł sie ten wieczór, tym bardziej pohukiwali i wyli wokół mnie. W kuńcu obudziło to Chase’a, któren padł z głowom na barze, napruty i ubzdryngolony do nieprzytomności. – Przepraszam, panowie – powiedział, wstajonc. – Po zabiciu najokropniejszego zbrodniarza ostatniego stulecia czuje sie krzynke zmenczony. Zamiaruje teraz zabrać tom małom dame na drugom strone ulicy, do hotelu Pikesville, gdzie panna Abby niewontpliwie trzymie dla mnie pokój na Pientrze Rozpusty, bo pewnikiem słyszała już o moim niedawnym starciu z tym demonem, któremu odebrałżem życie i którym nakarmiłem wilki w imie żyjoncego w wolności stanu Missouri! Niech Bóg błogosławi Ameryke. Wypchnoł mię i Boba za drzwi i chwiejnym krokiem przeszedł przez ulice do hotelu. W porównaniu z tymi gównianymi norami, com o nich opowiadał, był to wysokiej klasy hotel i salun, choć musze powiedzieć, że teraz, po latach, wiem, że nie był od nich za bardzo lepszy. Dopiero jak żem zobaczył domy na wschodzie, przekonałem sie, że najlepszy hotel w Pikesville to chlew w porównaniu z najnendzniejszom noclegowniom w Bostonie. Pierwsze pientro zajmowała ciemna, rozjaśniona ino świecami pijalnia, w której byli stoły i bar. Za tom salom znajdowała sie jadalnia z długim stołem, a w niej z boku drzwi, prowadzonce na korytarz i zaułek na tyłach. W głembi jadalni byli jeszcze schody na góre. Chase weszedł do salunu i zrobił sie wielki gwar, bo wieści o jego przyjeździe już tam dotarli. Ludzie poklepywali go po plecach, pozdrawiali z lewa i z prawa i wciskali mu whisky. Powitał wszystkich jednym głośnym „Czołem!”, a potem poszedł do jadalni, gdzie przy stole siedziało kilku facetów. Przywitali sie z nim, zrobili mu miejsce i zaproponowali cóś do picia, ale Chase opendził sie od nich machnienciem renki. – Nie teraz, chłopaki – powiedział. – Mam cóś do załatwienia na Pientrze Rozpusty. Na dolnych stopniach schodów siedziało kilka bab w rodzaju tych, co to bywali w knajpie Dutcha. Dwie palili fajki – pomarszczonymi palicami wciskali czarny tytuń w główki, a potem wsuwali fajki w usta i zaciskali na nich zemby żółte jak grudki masła. Chase zatoczył sie, przystanoł u stóp schodów, zadarł głowe i wrzasnoł: – Pie! Pie, kochanie! Zejdź no na dół! Zgadnij, kto przy­jechał! Na pientrze zrobiło sie zamieszanie, a potem z ciemności wyłoniła sie jakaś kobita, zeszła do połowy schodów i przystaneła w niewyraźnym świetle świec z jadalni. Wyciongnołem kiedyś kule z tyłka rebeliantowi, co sie ostał koło Council

Bluffs po jakiejś awanturze, postrzelony, zakrwawiony i bez pomocy. Opatrzyłżem go, a on był taki wdzienczny, że mię zawiózł do miasta i kupił mi miche lodów. Nigdy wcześniej nie jadłem czegoś takiego i była to najlepsza rzecz, jakiej żem w życiu skosztował. Ale smak lodów rozpuszczajoncych sie w mojej paszczence owego lata nie znaczył nic w porównaniu z pierwszym widokiem tego kłembka pienkna, co właśnie schodził po schodach. Jakbyście jom zobaczyli, toby wam kapelusze z głów pospadali. Była Mulatkom o skórze płowej jak jelenia sierść, miała wystajonce kości policzkowe i wielkie wilgotne bronzowe oczy, duże jak srebrne dulary. Przewyższała mię o głowe, ale wydawała sie jeszcze roślejsza. Nosiła kwiecistom niebieskom sukienke z tych, jakie kurwy zwykle lubiom, tak obcisłom, że jak sie ruszała, to wszystkie stokrotki mieszali sie z azaliami – a ruszała sie z takim wdzienkiem jak dym w ciepłym pokoju. Te sprawy, jak to sie mówi, nie byli mi obce, bo szło mi już wtenczas chyba na dwunasty rok, a wcześniej niby przypadkiem zapuściłżem pare razy żurawia do jednego albo i trzech pokojów u Dutcha, ale wiedzieć o czymś to nie to samo, co to robić, a poza tym te kurwy tam najczenściej byli tak szpetne, że na ich widok mógłby sie wykoleić pociong. A ta tutej miała w sobie taki rytm, że można by go usłyszeć nawet o tysionc mil dalij w dół Missouri. Nie wypendziłbym jej z łóżka za bele co. Miała kupe klasy. Rozejrzała sie po jadalni powoli jak ksiondz, zobaczyła Chase’a i zmieniła sie na twarzy. Zbiegła pendem na dół i kopła go, aż spadł ze schodów jak szmaciana lalka. Faceci zaczeli sie śmiać, a Pie staneła nad nim z dłoniami na biedrach. – Gdzie moje piniondze? Chase wstał wystraszony i zaczoł otrzepywać ubranie. – Niech to cholera weźmie, ładnie traktujesz człowieka, co właśnie zabił Starego Johna Browna gołymi rencami. – Pewnie. A ja żem łońskiego roku przestała kupować złotodajne działki. Nie obchodzi mię, kogo żeś zabił. Wisisz mi dziewienć dularów. – Aż tyle? – Gdzie one som? – Pie, mam tu cóś lepszego niż dziewienć dularów. Patrz. – Wskazał mię i Boba. Pie spojrzała na Boba jak na powietrze, olała go i wpatrzyła sie we mnie. Biali faceci na prerii, a nawet białe baby, nie przyglondajom sie ani troche prostym murzyńskim dziewczynom, ale Pie była pierwszom kolorowom kobitom, jaka mię widziała od dwóch roków, od kiedy zaczełem nosić to swoje przebranie, i od razu wyczuła, że cóś tutej nie gra. – Kurde – parskła. – Kimkolwiek jest ta brzydula, warto by jom doprowadzić

do porzondku. – Po chwili zwróciła sie do Chase’a. – Masz moje piniondze? – A ta dziewczyna? Mogłaby sie przydać pannie Abby. Nie bylibyśmy kwita? – O tym musisz pogadać z pannom Abby. – Ale przywiezłem jom tu kawał drogi, aż z Kansas! – Nieźle żeś sie nawalił, barani łbie. Kansas leży tylko o pół dnia jazdy stond. Masz mojom forse czy nie? Chase ciengiem sie otrzepywał. – Pewnie, że tak – mruknoł. – Tylko że Abby sie zeźli, jak sie dowie, żeś pozwoliła tej ładniutkiej małej przejść tanecznym krokiem przez ulice i robić dla konkurencji. Pie zmarszczyła brwi. Tu jej zabił klina. – No i powinienem być u ciebie w specjalnych łaskach – dorzucił Chase – bo przecie musiałżem zabić Johna Browna, uratować cały stan i w ogóle, żeby do ciebie wrócić. To co, pójdziemy na góre? Pie uśmiechneła sie szyderczo. – Dam ci pienć minut – powiedziała. – Potrzebuje dziesienciu, coby sie odlać. – Sikanie kosztuje ekstra. Chodź. I weźmij jom ze sobom. Pie ruszyła na góre, ale zatrzymała sie i spojrzała gniewnie na Boba, któren wchodził po schodach za mnom. – Nie możesz tam wzionć tego czarnucha – powiedziała do Chase’a. – Daj go do zagrody za domem, wszyscy tam zostawiajom swoich niewolników – dodała, wskazujonc boczne drzwi. – Jutro panna Abby znajdzie mu jakomś robote. Bob rzucił mi wściekłe spojrzenie. – Przepraszam – powiedziałem. – On należy do mię. Po raz pierwszy żem sie do niej odezwał. Popatrzała na mię tymi swoimi przepienknymi piwnymi oczami i mało żem sie nie roztopił jak lód na słońcu. Była niesamowita. – No to możesz spać razem z nim w zagrodzie, paskudna skundlona pokrako. – Zaraz, zaraz – odezwał sie Chase. – Przyciongnołem jom tu kawał drogi. – Po co? – Dla chłopaków. – Jest taka brzydka, że krowom skiśnie mliko w wymionach, jak jom zobaczom. Słuchaj no, chcesz, żebym cie obsłużyła, czy nie? – Nie można jej zostawić w tej zagrodzie. Gadała, że nie jest czarnuchom. Pie roześmiała sie. – A wyglonda na czarnom! – Pannie Abby to sie nie spodoba. A jak tej małej stanie sie tam jaka krzywda? Pozwól jej wejść na góre i odeślij czar­nucha do zagrody. Mam plany

i co do niego – powiedział ­Chase. Pie zastanowiła sie, a potem spojrzała na Boba i mówi: – Wynijdź tylnymi drzwiami. Na podwórku dadzom ci cóś do jedzenia. A ty – wskazała na mię – chodź na góre. Co zasie miałem robić? Zrobiło sie już późno, byłem zmenczony. Odwróciłżem sie do Boba, któren miał takom mine, jakby chciał sie przeciwić. – Lepiej spać tutej niż na prerii, Bob – powiedziałem. – Przyjde po ciebie później. I dotrzymałżem słowa. Przyszłem po niego, ale on nigdy mi nie wybaczył, żem go wysłał wtenczas do tej zagrody, i to był kuniec bliskości miendzy nami. Tak to już jest na tym świecie. Poszliśmy za Pie na góre. Przystaneła przed dwiami, zamaszyście je roztworzyła i wepchła Chase’a do środka. Potem odwróciła sie do mię i pokazała na drzwi dwa pokoje dalij. – Idź tam. Powiedz pannie Abby, że ja cie przysłałam i że przyszłaś do pracy, a ona dopilnuje, cobyś najpierw wzieła goroncom kompiel. Cuchniesz jak bizonie łajno. – Nie trzeba mi żadnej kompieli! Złapała mię za renke, ruszyła cienżkim krokiem przez korytarz, zapukała do drzwi, roztworzyła je gwałtownie, wepchła mię do środka i zamkła. Zobaczyłem plecy siedzoncej przy toaletce dobrze ubranej krzepkiej białej kobity. Odwróciła sie i wstała, coby mi spojrzeć w oczy. Na szyi miała eleganckom chuste, długom i białom, a na twarzy tyle pudru, że można by nim nabić lufe armaty. Miendzy grubymi pomalowanymi na czerwono wargami trzymała cygaro. Czoło miała wysokie, a facjate rumianom i wykrzywionom ze złości jak zjełczały ser. Była taka szpetna, że wyglondała jak zapowiedź śmierci. Z tyłu za niom stojali świece, w pokoju panował półmrok i roztaczał sie normalnie piekielny odór. Jak siengam pamienciom, w Kansas nigdy żem nie był w żadnym pokoju hotelowym, gdzie nie cuchłoby gorzej niż w najnendzniejszej noclegowni w Nowej Anglii, ale tu smród był taki przenikliwy, że nawet w najpodlejszym bostońskim salunie odkleiłaby sie od niego tapeta. Jedyne okno w pokoju od lat nie widziało wody, a szyba była w czarne plamki, bo pokrywali jom zdechłe muchy. Pod ścianom na stojoncych obok siebie dwóch łóżkach siedzieli dwie dziewczyny oświetlone dwiema świecami. Miendzy łóżkami stojała blaszana balia, w której, o ile żem widział w tym półmroku, była woda i jakaś goła baba. Wtenczas zaczełem tracić przytomność. Kiedy żem sie przyjrzał tym dwóm młodym dziewczynom, co jedna czesała drugiej włosy, i tej, co siedziała w balii i paliła fajke, a jej dydki miłości zwieszali sie nisko we wodzie, to krew normalnie odpłyneła mi z głowy, ugieli sie pode mnom kolana i osunełem sie na podłoge, zemglony na amen.

Chwile później obudziła mię renka klepionca mojom pierś. Stojała nade mnom panna Abby. – Płaska jesteś jak deska – powiedziała oziemble. Przewróciła mię na brzuch i złapała za dupe łapami jak szczypce do lodu. – Tutej tyż jesteś drobna – stenkła, obmacujonc mi dupsko. – Młoda i szkaradna. Skond Pie cie wytrzasneła? Nie czekałem dłużej. Zerwałżem sie na nogi, a wtenczas ta ładna chusta panny Abby wplontała mi sie pod ramie i kiedy mocniej szarpłem, to żem usłyszał, jak sie rwie. Rozerwałem jom jak papier, dopadłem pendem do drzwi i pogalopowałem przez korytarz w strone schodów, ale na góre wchodziło właśnie jakichś dwóch kowbojów, wiencem sie rzucił do najbliższego pokoju, któren sie okazał pokojem Pie – w samom pore, coby zobaczyć Chase’a bez spodni. Pie siedziała na łóżku i miała sukienke opuszczonom do pasa. Na widok jej jendrnych czekoladowych jabłuszek miłości chyba żem zwolnił i to wystarczyło, coby panna Abby, która zajadle deptała mi po pientach, złapała mię za czepek i rozerwała go na pół, kiedy dawałem nura pod łóżko Pie. – Wylazuj stamtond! – wrzasneła. Było mi niewygodnie, bo sprenżyny wisieli nisko, ale jeśli mi było niewygodnie, to jeszcze niewygodniej było potenżnej pannie Abby, która nie mogła sie tak dobrze schylić, coby mię wyciongnonć. Zapach pod tym łóżkiem był zasie mocno zatenchły, normalnie śmierdziało. Pewnikiem była to woń tysionca ziszczonych tu marzeń, bo przecie to wyrko służyło aktom natury. Gdybym sie nie bał, że panna Abby rozerwie mię na dwoje, zaraz bym wylazł. Panna Abby próbowała odciongnonć łóżko to z tej, to z tamtej strony, coby mię dosiengnonć, ale trzymałem sie sprenżyn, wienc żem sie przesuwał razem z nim. Pie obeszła wyrko, opadła na czworaki i przyłożyła głowe do podłogi. Było mi ciasno, alem widział jej twarz. – Lepiej stamtond wyliź – powiedziała. – Nie wylize. Usłyszałem trzask odcionganego kurka leworweru. – Ja jom wyciongne – powiedział Chase. Pie wstała, usłyszałżem jakieś plaśniencie, a potem Chase krzyknoł: – Auć! – Schowaj tom pukawke, do cholery, bo spuszcze ci takie manto, że popamientasz – powiedziała Pie. Panna Abby zaczeła strasznie rugać Pie za to, żem jej rozerwał chuste i narobiłem zamieszania w zakładzie. Przeklinała matule Pie, przeklinała jej pape i wszystkich krewnych, jak leci. – Naprawie jom – odparła Pie. – Zapłace za niom. – No, ja myśle. I zabierz stond tom dziewczyne, bo zawołam Darga.

Zapadła cisza. Zdawało mi sie, że w pokoju zabrakło powietrza. – Nie trzeba tego robić – szepła Pie, a w jej głosie usłyszałżem przerażenie. – Sama to załatwie, słowo daje. I zapłace za chuste, prosze pani. – To zacznij już liczyć pinionżki. Panna Abby ruszyła cienżko do drzwi i wyszła. Chase stojał bez ruchu. Widziałżem jego bose stopy i buty, które chwyciła nagle renka Pie. Chyba mu je podała, bo powiedziała: – Spadaj. – Załatwie to, Pie. – Kutwa! Głupi osioł. Kto ci kazał przyprowadzać do mię to chodzonce nieszczenście z popsutymi zembami? Wynoś sie! Chase włożył buty, stenkajonc i mruczonc pod nosem, a potem wyszedł. Zapadła cisza. Pie zatrzasła za nim drzwi, oparła sie o nie i westchła. A potem żem zobaczył, jak jej nogi podchodzom powoli do łóżka. – Już wszystko w porzondku, skarbie. Nie zrobie ci krzywdy – powiedziała łagodnie. – Na pewno? – Oczywiście, maleńka. Jesteś jeszcze młodziutka i nic nie wiesz. Słodkie dziecko, co nie ma nikogo na świecie i przyje­chało do nas. Boże, zmiłuj sie nad nami. Przykro mi, że panna Abby tak sie wydziera z powodu jakiejś głupiej starej chusty. Mis­souri! Boże, diabeł ma pełne rence roboty w tym stanie! Nie bój sie, laleczko. Wynijdź, kochanie, bo sie tam udusisz. Łagodna czułość w głosie tej kobity zasie tak poruszyła moje serce, żem sie wysunoł spod łóżka. Na wszelki wypadek, gdyby nie dotrzymała słowa, wyszłem z drugiej strony, chociażem widział, że mówiła prawde. Widziałżem to w jej twarzy, kiedym wstał; patrzała na mię zza łóżka wilgotnymi oczami, uśmiechajonc sie ciepło. Skineła renkom. – Chodź tutej, kochanie. Pójdź do mię. Od razu żem zmienkł i z miejsca sie w niej zakochałem. Była kobitom, jakiej nigdy nie znałem, siostrom, której żem nigdy nie miał, mojom pierwszom miłościom. Była kobitom w każdym calu, na sto procent, pierwszej klasy i najwyższej jakości, od stóp do głów. Po prostu żem jom pokochał. – Och, mamo – powiedziałem i obiegłem łóżko, coby złożyć głowe miendzy tymi jej wielkimi bronzowymi balonami miłości, normalnie wcisnonć tam łeb i wypłakać wszystkie smutki, bo byłem przecie ino samotnym chłopcem szukajoncym domu. Czułżem to w głembi serca i chciałem jej opowiedzieć wszystko o sobie, coby mi pomogła. Skoczyłem ku niej i przytuliłem sie do niej, i położyłem głowe na jej piersi, ale ledwiem to zrobił, podniesła mię za kołnierz jak worek pierza i rzuciła przez pokój.

– Niech to diabli wezmom, ty zezowata idiotko! Zanim zdonżyłem wstać, znów mię podniesła, walneła dwa razy, a potem rzuciła na podłoge twarzom do ziemi i wcisła mi kolano w plecy. – Tak cie pogonie stond po tej ulicy, że bendziesz płakać i zgrzytać zembami, wywłoko z durnom mordom! Jaszczuro kłamliwa! – Tu walneła mię w łeb jeszcze dwa razy. – Nie ruszaj sie – przykazała. Zostałem na miejscu, a ona wstała, goronczkowo odepchła łóżko na bok i zaczeła majstrować przy klepkach w podłodze. Wyciongała je kolejno, aż znalazła to, czego szukała, wsuneła renke pod podłoge i wyjeła stamtond jakiś stary słój. Roztworzyła go, sprawdziła zawartość i wstawiła z powrotem pod podłoge, chyba zadowolona, po czym ułożyła klepki na miejscu. Przesuneła łóżko tam, gdzie wcześniej stojało, i powiedziała: – Wynocha, krowia mordo. Jeżeli zginom mi stond jakieś piniondze, a ty jeszcze bendziesz wtedy w tym mieście, to ci poderżne gardło tak szeroko, że zrobie ci na szyi drugie usta! – Co ja takiego zrobiłam? – Spadaj. – Nie mam dokond iść. – A co mię to obchodzi? Wynocha. No, teraz to poczułem sie urażony, wienc mówie: – Nigdzie zasie nie pójde. Pie podeszła bliżej i podciongneła mię w góre. Była silna i chociażem sie opierał, nie mogłem jej przemóc. Przełożyła mię przez kolano. – Ach, ty skundlona krowo, myślisz, żeś taka ważna? Przez ciebie musze zapłacić za jakomś chuste, do cholery! Złoje ci za to tyłek, jak powinna twoja mama – powiedziała. – Zaczekaj! – zawołałem, ale już było za późno. Pie podciongneła mi sukienke i zobaczyła mojom prawdziwom nature, stojoncom pomiendzy jej kolanami na baczność, bo tak cała ta walka i szamotanina podziałała na dwunastolatka, którego ciało aż świerzbiało z ochoty, mimo że nie wiedział jeszcze z pierwszej renki, jak to wszystko działa. Nie mógłżem nic na to poradzić. Pie zaskomliła, zrzuciła mię na podłoge i zakryła twarz ­rencami. – Przez ciebie pójde do mamra, cholerny seplenioncy krostowaty gówniarzu! Pogańskie nasienie! Byłżeś w pokoju z tymi dziewczynami… Byli w pracy, tak? Boże, ma sie rozumieć, że tak! – Wpadła we wściekłość. – Przez ciebie mię powieszom! Rzuciła sie na mię, znowuż przełożyła mię przez kolano i zaczeła bić. – Zostałem porwany! – wrzasnełem. – Kłamliwy jaszczurze! – rykła i wymierzyła mi jeszcze pare klapsów.

– Ja nie łże. Porwał mię osobiście Stary John Brown! Wtenczas na chwile przestała mię szarpać i bić. – Stary John Brown nie żyje. Chase go zabił – powiedziała. – To nieprawda! – zawrzasłem. – A co mię to obchodzi! Stronciła mię z kolan. Siedziała na łóżku, troche spokojniejsza, ale ciongle rozzłoszczona. Boże, wściekła wyglondała jeszcze ładniej, a na widok tych wwiercajoncych sie we mnie piwnych oczów czułżem sie mały jak robak, bo normalnie byłem zakochany. Po prostu jakby mi czegoś zadała. Zamyśliła sie na dłuższom chwile. – Wiedziałam, że Chase łże, bo inaczej poszedłby odebrać nagrode, co jom wyznaczyli za głowe Starca. Ale i ty pewnie łżesz. Może pracujesz z Chase’em. – Nie. – Skond go znasz? Opowiedziałem, jak zginoł Frederick i jak Chase i Randy zaskoczyli mię i Boba, kiedy synowie Johna Browna pojechali do miasta ratować swój dobytek. – Randy ciongle tu jest? – Nie wiem. – Mam nadzieje, że nie, bo skuńczysz pogrzebany na jakimś podwórku, jak bendziesz sie z nim zadawał. Za jego głowe tyż jest nagroda. – Ale Starzec na pewno żyje – powiedziałem hardo. – Widziałżem, jak wtenczas wychodził z tej rzeki. – Co mię to obchodzi? I tak go zaraz zabijom. – Czemu tak gada każden jeden kolorowy, co go spotykam? – Martw sie lepiej o własnom skóre, gnojku. Podejrzewałam, że cóś jest z tobom nie tak – odpowiedziała. – Przeklenty Chase! Niech cholera weźmie tom kupe krowiego łajna! Wyzywała go jeszcze troche, a potem znów sie zamyśliła. – Jak rebelianci sie dowiedzom, żeś był na Pientrze Rozpusty i podglondałeś białe kurwy, to oderżnom ci te winogronka, co wiszom pomiendzy twoimi nogami, i wepchnom ci je do gardła. Do mię tyż mogom sie przyczepić. Nie bende ryzykowała. Poza tym widziałeś, gdzie trzymie piniondze. – Nie interesujom mię twoje piniondze. – To urocze. Tylko że na tej prerii każde jedne słowo jest kłamstwem, moje dziecko. Nic nie jest takie, jakie sie wydaje. Spójrz na siebie. Sam jesteś chodzoncym kłamstwem. Musisz stond odejść. Na prerii jako dziewczyna nijak nie przeżyjesz. Znam jednego gościa, co powozi dyliżansem dla Wells Fargo. To dziewczyna, tylko że sie przebiera za faceta. Nie wiem, czy ma sie za dziewczyne, czy za chłopaka, ale jest biała. Jeździ to tu, to tam jako woźnica. Nie siedzi w jednym miejscu i nie przedaje dupy, co my robimy tutej, moje dziecko. Panna

Abby prowadzi tu interes, a z ciebie nie miałaby żadnego pożytku. Chyba że chcesz obsługiwać klientów… jako chłopak? To cie interesuje? – Jedyna obsługa, na jakiej sie znam, to zmywanie naczyń, strzyżenie i tak dalij. Poza tym ja i Bob możemy tyż kelne­rować. – Zapomnij o nim. Przedadzom go. Nie chciałem jej przypominać, że sama jest czarnuchom, bo była swarliwa, wienc powiedziałem tylko: – To mój przyjaciel. – Jest zbiegiem jak i ty. I przedadzom go. Ciebie zresztom tyż, chyba że bendziesz robił dla panny Abby. Ale ona pewnie najpierw zatyra cie na śmierć, a dopiero potem przeda. – Nie może tego zrobić! Pie roześmiała sie. – Kurde. Panna Abby może zrobić, co zechce. – Mógłbym robić cóś inszego – powiedziałem błagalnie. – Znam sie na pracy w knajpach. Umiem sprzontać pokoje, czyścić spluwaczki i piec ciasto. Moge robić, co bondź, aż może przyjadzie kapitan. – Jaki kapitan? – Stary John Brown. Mówimy na niego kapitan. Jestem w jego armii. I on napadnie na to miasto, jak sie dowie, że tu jestem. Było to kłamstwo, bo nie wiedziałem na pewno, czy Starzec żyje ani co zamiaruje, ale moje słowa znowuż obudzili jej ciekawość. – Jesteś pewien, że on żyje? – Jak tego, że tu stoje. I zrobi niezłom afere, jak przyjadzie do Pikesville i sie dowie, że Boba przedano, bo Bob tyż był w jego bandzie. A przecie nie wiadomo, czy Bob już w tej chwili nie mówi czarnuchom na dole, że jest człowiekiem Johna Browna. No, a wiesz, gadanie o Johnie Brownie niektórych Murzynów nastraja wojowniczo. Śliczna twarzyczka Pie zmarszczyła sie, bo wszyscy na prerii bali sie Browna jak diabli. – Tylko tego mi trzeba – powiedziała – żeby przyjechał tutej Stary John Brown, wszystko popsuł i doprowadził tych zagrodowych czarnuchów do szału. Biali zwariujom. Bendom wyć na widok każdego kolorowego. Gdyby to ode mnie zależało, każden Murzyn z tej zagrody zostałby zaraz przedany w dole rzeki. Westchła, usiadła na łóżku, przygładziła włosy, a potem jeszcze ciaśniej owineła sukienke na tych swoich wzgórkach miłości. Boże, jaka ona była pienkna. – Nie chce mieć nic wspólnego z Johnem Brownem – powiedziała. – Niech se przyjeżdża. Ja mam swoje plany. Tylko co zrobie z tobom? – Mogłabyś mi pomóc. Zawieź mię do oberży Dutcha. – Gdzie to jest?

– Przy drodze do Santa Fe, na granicy z Missouri. Na zachód stond. Jakie trzydzieści pienć mil. Zacny Dutch mógłby mię przyjonć z powrotem. – Trzydzieści pienć mil? Bez dokumentów nie moge ruszyć sie z tego hotelu na trzydzieści pienć stóp. – Moge ci załatwić dokumenty. Wypisze ci je. Umiem pisać. Szeroko otworzyła oczy i surowość znikła z jej twarzy. Przez chwile wydawała sie świeża jak dziecko w wiosenny poranek, a jej oczy znowuż zawilgotnieli. Ale łzy znikneli równie szybko, jak sie pojawili. Pie znów zrobiła surowom mine. – Nie moge nigdzie stond wyjechać, dziecko. Nawet z przepustkom, bo zna mię tu zbyt wielu ludzi. Chociaż miło by było, gdybym mogła se czytać romansy jak insze dziewczyny. Widziałam, jak czytajom. Spojrzała na mię, uśmiechajonc sie szyderczo. – Naprawde umiesz czytać i pisać? Wiesz, w takich sprawach nie da sie kłamać. – Ja nie kłamie. – A wienc pewnie możesz to udowodnić. Cóś ci powiem. Naucz mię czytać i pisać, a ja ci dam dziewczence przebranie i załatwie z pannom Abby, żebyś mógł zaczonć od ścielenia łóżek, opróżniania nocników i takich rzeczy, cobyś jej zapłacił za tom chuste i zarobił na siebie. To da ci troche czasu, ale trzymaj sie z dala od dziewczyn, bo jeśli buntownicy sie dowiedzom, że miendzy twoimi nogami dynda ten serdelek, to wlejom ci smołe do gardła. Wydaje mi sie, że na jakiś czas sie uda, dopóki panna Abby nie uzna, żeś jest już dosyć duży, coby zaczonć obsługiwać menżczyzn. Wtedy bendziesz musiał se radzić sam. Jak długo trzeba sie uczyć czytać? – Niedługo. – No to masz tyle czasu, ile potrwa moja nauka, a potem nie bende sie już tobom zajmowała. Zaczekaj tutej, przyniese ci czystom sukienke i czepek, cobyś se zakrył te murzyńskie kudły. Wstała, a kiedy znikneła za drzwiami, już za niom zatenskniłem, chociaż nie było jej przy mnie dopiero od kilku chwil.

12 Sibonia Dość szybko żem przywykł do życia w Pikesville. To nie było trudne. Pie dobrze mię urzondziła. Zrobiła ze mnie prawdziwom dziewczyne: wymyła mię, uczesała, uszyła mi sukienke, nauczyła dygać przed gośćmi i poradziła, cobym nie palił cygar i nie zachowywał sie jak reszta tych ciengiem skacowanych bab, co pracowali w zakładzie panny Abby. Pie musiała jom namawiać, coby mię przyjeła. Panna Abby najsampierw nie chciała, bo po co jej jeszcze jedna gemba do wykarmienia, ale troche żem wiedział, jak sie pracuje w knajpie, wienc kiedy zobaczyła, jak czyszcze spluwaczki, sprzontam ze stołów, szoruje podłogi, opróżniam nocniki, przez całom noc donosze dziewczynom wode i strzyge karciarzy i rzezimieszków w jej knajpie, to zaczeła być zadowolona. – Uważaj ino na chłopów – powiedziała. – Podlewaj im gorzały, a dziewczyny na górze już sie zajmom resztom. Wiem, że to był burdel, chociaż wcale nie żyło sie tam tak źle. Po prawdzie nigdy wcześniej żem nie znał i później tyż nie poznałem żadnego Murzyna, któren by nie okłamywał sam siebie, przymykajonc oko na własne grzeszki i wytykajonc wystempki białym; sam nie byłem tu wyjontkiem. Panna Abby miała niewolników, to prawda, ale była dla nich dobra. Pod wieloma wzglendami przypominała Dutcha. Prowadziła dużo interesów, chociaż właściwie zwykle to te interesy prowadzili jom. Burdel wcale nie był dla niej najważniejszym zajenciem. Miała tyż młyn, chlew, zagrode pełnom niewolników, prowadziła jaskinie hazardu i była właścicielkom maszyny, co robiła konserwy, a poza tym konkurowała z knajpom po drugiej stronie ulicy, gdzie nie mieli takiej kolorowej niewolnicy jak Pie, która zarabiałaby dla nich piniondze, bo Pie była u panny Abby najwienkszom atrakcjom. Czułżem sie u niej jak w domu, śród hazardzistów i kieszonkowców, którzy pili bimber i rozwalali se łby, jak grali w karty. To prawda, żem znów został sie tam za niewolnika, ale niewolnictwo nie jest takie straszne, jak jesteś jego czenściom i żeś do niego przywykł. Żarcie masz za darmo, dach nad głowom tyż, a o wszystko kłopocze sie za ciebie któś inszy. Życie było tu łatwiejsze niż na szlaku, gdzie żem uciekał przed zbrojnymi bandami i dzielił sie jednom pieczonom wiewiórkom z piontkom towarzyszy. W dodatku w czasie pieczenia Starzec przez całom godzine wywrzaskiwał różne rzeczy, rozmawiajonc z Panem Bogiem, zanim pozwolił sie nam wreszcie dobrać do żarła, chociaż i tak nie było dosyć miensa, coby zabić głód, któren nas ciengiem drenczył. Wienc żyłem se dobrze i w ogóle żem zapomniał o Bobie. Normalnie żem o nim zapomniał. Z okna Pie było widać zagrode dla niewolników. Stojali w niej ze dwie chaty, a nad czenściom terenu ciongnoł sie jeszcze płócienny daszek. Od czasu do

czasu robiłżem se krótkom przerwe w robocie, przystawałem, zeskrobywałem brud ze szyby i popatrywałem na zagrode. Jak nie padało, to kolorowi zbijali sie w stado na podwórku kole ogródka, co go se tam założyli. Jeżeli było zimno albo padał deszcz, siedzieli zasie pod daszkiem. Wyglondałżem Boba, ale żem go ani razu nie widział. Po kilku tygodniach zaczełem sie zastanawiać, co sie z nim dzieje. Zapytałem o to Pie pewnego popołudnia, kiedy usiadła na łóżku i zaczeła sie czesać. – Och, Bob gdzieś tam jest – odparła. – Panna Abby go nie przedała. Daj spokój, kochanie. – Myślałem, coby mu zanieść cóś do żarcia. – Zostawże podwórkowych czarnuchów w spokoju. Z nimi som same kłopoty. Nie wiedziałem, o co jej idzie, bo ci Murzyni nie zrobili jej nic złego, a zresztom nic, co mogliby zrobić, by jej nie zaszkodziło. Była zasie bardzo popularna. Panna Abby zostawiała jej zarzondzanie knajpom, pozwalała jej wybierać se klientów i żyć tak, jak chciała. Pie nawet czasami sama zamykała salun. Podwórkowi Murzyni nie mogli jej zaszkodzić, ale już wiencej żem o tym nie mówił. Jednak pewnego wieczoru nie mógłżem tego dłużej znieść i wymkłem sie, coby zobaczyć, co sie dzieje z Bobem. Niewolnicy mieszkali w zaułku za hotelem, zaraz przy tylnym wyjściu z jadalni. Jak sie roztworzyło drzwi, wychodziło sie w zaułek i już dwa kroki dalij była ta zagroda. Dokoła biegł płot, chociaż z tyłu Murzyni mieli tyż troche otwartej przestrzeni, gdzie siadywali se na pustych skrzynkach, grali w karty i uprawiali ogródek warzywny. A jeszcze dalij był chlew, któren wychodził prosto na tom zagrode, coby niewolnikom było łatwiej zajmować sie świniami panny Abby. W obu zagrodach – znaczy sie w chlewie i w zagrodzie, gdzie niewolnicy mieszkali i mieli ogródek – naliczyłem cóś ze dwudziestu chłopów, bab i dzieciaków. Z bliska wszystko wyglondało inaczej niż z góry i od razu żem zrozumiał, dlaczego Pie trzymała sie od nich z daleka i nie chciała, cobym tam chodził. Wienkszość niewolników za dnia pracowała gdziesik poza zagrodom, a teraz był wieczór, zapadał zmierzch i Murzynów była chmara, w wienkszości czystej krwi i bardzo ciemnych, jak Bob. Byli normalnie nieznośni. Wszendy unosił sie piekielny smród. Prawie wszyscy mieli na sobie łachmany; jedni siedzieli i sie obijali, a insi niby czymś sie tam zajmowali w ogródku, kronżonc przez cały czas wokół jakiejś wariatki, która paplała i gdakała jak kura. Wyglondało na to, że jest niespełna rozumu, bo bełkotała bez sensu i nie rozumiałżem z tego ani słowa. Podeszłem do płota. Pracowało tam paru niewolników. Karmili świnie i pielili ogród. Jak mię zobaczyli, to podnieśli wzrok, ale nie przerwali roboty. Był zmierzch, prawie ciemno. Przytkłem twarz do płota i zapytałem: – Widział któren z was Boba?

Murzyni w głembi zagrody z łopatami i grabiami pracowali dalij i nie powiedzieli ani słowa, ale ta głupia, wielka stara baba, co siedziała pośrodku podwórka na drewnianej skrzynce, gdaczonc i paplajonc, zaczeła gdakać głośniej. Miała dużom okrongłom twarz. Jak sie podeszło bliżej, od razu było widać, że ma naprawde nierówno pod sufitem. Skrzynka, na której siedziała, była zapadnienta głemboko w błocie, a ona ciengiem gdakała i bełkotała o niczym. Zauważyła mię i zaskrzeczała: – Ładna, ładna, Mulatka, Mulatka! Nie zwracałżem na niom uwagi. – Widział któś może gościa, co sie nazywa Bob? – spytałem sie, nie mówionc do nikogo w szczególności. Nikt mi nie odpowiedział, a wariatka zaczeła cmoktać, po ptasiemu krencić głowom i gulgotać jak indor. – Ładna, ładna, Mulatka, Mulatka. – To czarny facet, mniej wiencej takiego wzrostu – powiedziałem do tamtych. Wariatka nie przestawała gdakać. – Po kolana, po kolana, w kółko, w kółko! Była szurnienta. Rozejrzałżem sie po inszych Murzynach w zagrodzie. – Widział kto Boba? – spytałem sie jeszcze raz, dość głośno, coby wszyscy mię słyszeli, ale nikt nie spojrzał w mojom strone, dalij zajmowali sie tymi swoimi świniami i ogródkiem, jakby mię tam nie było. Wspiełem sie na pierwszom deske płota, wysunełem głowe wysoko ponad ogrodzenie i krzyknełem głośniej: „Widział kto Bo…?”, ale zanim żem skuńczył, dostałem w pysk grudkom błota. Spojrzałem sie na tom babe na skrzynce, a ona nabrała błocka w garść i znowuż cisła mi je prosto w gembe. – Hej! – W kółko! W kółko! – zawyła. Wstała, podeszła do płota, znowuż nabrała błocka i znowuż we mnie rzuciła. Tom razom trafiła mię w szczenke. – Po kolana! – zakrakała. Wnerwiłżem sie jak diabli. – Cholerna wariatka! – zawołałem. – Odwal sie, głupia! Daj mi spokój! Przelazłbym przez ten płot i wcisnoł jej łeb w błoto, ale jakaś insza Murzynka, wysoka i smukła jak brzoza, odłonczyła sie od tamtych po drugiej stronie zagrody, wyciongneła skrzynke wariatki z błota i podeszła bliżej. – Nie zwracaj na niom uwagi. Jest słaba na umyśle – powiedziała. – Zdonżyłam zauważyć. Wysoka postawiła skrzynke przy płocie, posadziła na niej wariatke i mówi: – Siednij przy mnie, Sibonio. Wariatka uspokoiła sie i usiadła, a ta druga odwróciła sie do mię i pyta:

– Czego ci potrzeba? – Wartałoby jom wychłostać – mrukłem. – Widzi mi sie, że panna Abby dobrze by jom zbiła, gdybym jej opowiedziała, co tu sie wyprawia. Ja pracuje u niej w domu, wiesz. Bo rozumiecie, robota w domu była przywilejem, dzienki któremu miało sie wienksze wpływy u białych. Dwóch Murzynów, co przerzucali świńskie pomyje szuflami i grabiami, zerkło na mię, ale jak ta kobita, co ze mnom rozmawiała, spojrzała na nich, to sie odwrócili. Byłem głupi, nawet żem nie podejrzewał, na jakie niebezpieczne wody sie zapuszczam. – Nazywam sie Libby – powiedziała wysoka. – A to moja siostra, Sibonia. Takie to młode, a już gada o chłoście. Czego chcesz? – Szukam Boba. – Nie znam żadnego Boba – odparła Libby, a Sibonia zahuczała zza jej pleców: „Żadnego Boba. Żadnego Boba!”, i jeszcze raz rzuciła we mnie błockiem, ale żem sie uchylił. – Musi tu być. – Tu nie ma żadnego Boba. Mamy Dirka, Langa, Bum-Buma, Broadnaxa, Pete’a i Luciousa. Żadnego Boba nie ma. A czego od niego chcesz? – To mój znajomy. Przez dłuższom chwile przyglondała sie mojej sukience. Pie ładnie mię wystroiła. Byłem czysty, miałem czepek, ciepłom kiecke i skarpetki i dobrze se żyłem. Wyglondałżem naprawde jak Mulatka, ubrany byłem prawie jak biała, a Libby chodziła w łachmanach. – Po co takiemu kundlowi jak ty znajomy tutej? – zapytała. Murzyni pochylili sie nad łopatami i zaczeli chichotać. – Nie przyszłam tutej po to, cobyś mię obrażała – powie­działem. – Twój wyglond cie obraża – odparła łagodnie. – Ten Bob należy do ciebie? – Jak miałabym tyle co ty, nie mogłabym go kupić. Ale jestem mu cóś winna. – No to nie musisz sie martwić spłacaniem długu, ciesz sie. Bo jego tutej nie ma. – To dziwne, bo panna Abby mówiła, że go nie przedała. – To pierwsze kłamstwo, jakie powiedzieli ci biali? – Jak na czarnuche z zagrody masz obrotny jenzyk. – A ty jeszcze bardziej jak na takiego nadentego, pyskatego i upartego sodomczyka. Jak ty sie ubierasz? To mię kompletnie zbiło z pantałyku. Wiedziała, że jestem chłopakiem. A ja żem przecie był czarnuchom z domu. Uprzywilejowanom. Klienci od panny Abby mię lubili, a Pie była dla mię właściwie jak matka, a to ona tu rzondziła. Nie

musiałżem sie zadawać z żadnymi nieszczerymi, nendznymi, nikczemnymi, głodujoncymi czarnuchami z zagrody, z którymi nikt sie nie liczył. Zrobiłżem sie zuchwały i nie mogłem strzymać, coby któś oprócz Pie albo białych mię obrażał. Nie mogłem tego znieść. – To moja sprawa, w czym chodze. – To twoje brzemie. Brzemie, co je nosisz. Nikt cie tu nie ocenia, ale coby uchronić sie od zła białego człowieka, potrzeba czegoś wiencej niż czepka i ładnej bielizny, dziecko. Jeszcze sie przekonasz. Puściłżem te słowa mimo uszów. – Dam ci dwadzieścia pienć centów, jak mi powiesz, gdzie on jest. – To dużo piniendzy – powiedziała Libby. – Ale tu, gdzie teraz mieszkam, nie moge z nich skorzystać. – Umiem czytać. Moge cie troche nauczyć. – Przyjdź innym razem, jak przestaniesz łżeć – odpowiedziała. Wzieła skrzynke Sibonii i powiedziała do niej: – Chodź, siostro. Wtenczas Sibonia, która trzymała w rence ociekajoncom wodom kulke z błota, zrobiła cóś dziwnego. Zerkła na drzwi hotelu, zobaczyła, że som zamkniente, i powiedziała do Libby normalnym głosem: – To dziecko ma jakieś zmartwienie. – Niech idzie do diabła – odpowiedziała Libby. – Odejdź tam, do innych, siostro – powiedziała cicho Sibonia. Aż mię zamurowało, kiedy zaczeła tak gadać. Libby i Sibonia patrzyli na siebie przez dłuższom chwile i chyba wymienili miendzy sobom jakiś znak. Potem Libby podała Sibonii skrzynke i odeszła bez słowa. Normalnie odeszła na drugom strone pod płot, gdzie zgienci wpół Murzyni pracowali w ogródku i przy świniach. Nie odezwała sie już do mię ani słowem do kuńca życia, któren, jak sie miało pokazać, nie był zbyt odległy. Sibonia przysiadła na skrzynce, przytkła twarz do płota i przyjrzała mi sie uważnie. Przez szpary w deskach widziałżem jej gembe, na policzkach i powiekach miała grudki błota, ale nie wyglondała teraz ani troche głupkowato. Jej zachowanie zmieniło sie zupełnie – odpendziła z twarzy szaleństwo, jak sie odpendza muche. Miała poważnom mine. Śmiertelnie poważnom. Jej gniewne oczy patrzyli na mię zdecydowanie i spokojnie jak dwie lufy strzelby. W tej gembie była moc. Sibonia przebiegła paluchami po ziemi, nabrała troche błota, ulepiła kulke i odłożyła jom na bok. Potem ulepiła drugom, otarła twarz renkawem, nie odrywajonc wzroku od ziemi, i położyła drugom kulke koło pierwszej. Z daleka wyglondała zasie jak wariatka, co ino siedzi na skrzynce i lepi kulki z błota. Wpatrzona w ziemie tymi swoimi oczami jak lufy dwururki, ozwała sie do mię cienżkim, silnym głosem. – Szukasz guza, robionc z ludzi głupków.

Myślałżem, że chodzi jej o mój strój, wienc mówie: – Chodze w tych ciuchach, bo musze. – Ja nie o tym gadam, a o tej drugiej sprawie. To bardziej niebezpieczne. – Chodzi ci o czytanie? – O to, że łżesz. Som tacy, co najpierw muszom wliźć na drzewo, coby zełżeć, a prawde gadajom dopiero, jak zejdom na ziemie. W tych stronach może ci sie za to stać krzywda. Troche żem sie wystraszył, że Sibonia jest taka bystra, bo jeśli ja żem dobrze odgrywał dziewczyne, to ona wariatke jeszcze lepiej. Zmiarkowałżem jasno, że takiej baby jak ona nie nabiore. – Nie łże – powiedziałem. – Wezme kartke i ci pokaże. – Nie przynoś tu żadnych papierów – odparła pospiesznie. – Za dużo gadasz. Jak Darg sie o tym dowie, to da ci popalić. – Kto to jest Darg? – Niedługo sam zobaczysz. Pisać umiesz? – I rysować. – Ja nie bende oglondać żadnych rysunków. Chce słów. Napiszesz mi cóś, jak ci powiem o tym twoim Bobie? Cóś jakby przepustke? Albo umowe przedaży? – Napisze. Trzymała głowe zwieszonom nisko nad ziemiom i była niby zajenta grzebaniem głemboko w błocie. Najpierw jej rence przestali sie ruszać, jakby sie zawahała, a potem nie podnoszonc wzroku, powiedziała: – Może najsampierw zastanów sie troche. Nie bondź zasie idiotom i nie obiecuj czegoś, czego nie bendziesz mógł zrobić. Nie tutej. Nie śród nas, bo jeśli zgodzisz sie tu na cóś, to cie zmusimy, cobyś dotrzymał słowa. – Jużem powiedział, że ci napisze, co chcesz. Sibonia podniesła wzrok i mrukła cicho: – Twojego Boba zasie stond wywieźli. – Wywieźli? – Wypożyczyli go. Panna Abby wypożyczyła go do tartaku na drugim kuńcu miasteczka. Ma sie rozumieć, odpłatnie. Siedzi tam, właściwie odkond tu przyjechał. Niedługo wróci. Dlaczego nigdy nic o tobie nie mówił? – Nie wiem. Boje sie tylko, że panna Abby zamiaruje go ­przedać. – No to co? Przeda nas wszystkich. Ciebie tyż. – Kiedy? – Kiedy jej przyjdzie ochota. – Pie nic o tym nie mówiła. – Pie… Sibonia uśmiechneła sie ponuro i nie powiedziała już nic wiencej, ale nie podobał mi sie sposób, w jaki wymówiła jej imie, i troche mię zaniepokoił.

Pogrzebała rencami w błocie i ulepiła jeszcze jednom kulke. – Możesz mi przekazywać wiadomości o Bobie? – Mogłabym. Jeśli zrobisz to, co żeś obiecał. – Jużem powiedział, że zrobie. – Jak usłyszysz, że na naszym podwórku odbendzie sie spotkanie biblijne dla kolorowych, to przyjdź, a powiem ci, co jest z tym twoim Bobem. I wtenczas skorzystam z tego twojego pisania. – W porzondku, zgoda. – Nie gadaj o tym z nikim, a zwłaszcza z Pie. Bo jak komuś powiesz, to sie o tym dowiem, a wtenczas obudzisz sie pewnego ranka, a z twojej ślicznej szyjki bendzie wystawać cała fura nożów i mój bendzie pierwszy. Przez ten twój długi jenzor wszyscy możemy zasie skuńczyć w kostnicy. A potem sie odwróciła, wzieła swojom skrzynke, przeszła, gdaczonc, przez podwórko i ustawiła znów skrzynke na środku, głemboko w błocie. Usiadła, Murzyni znowu sie zebrali wokół niej i z kilofami i szpadlami w rencach ryli dokoła w błocku, rzucajonc mi gniewne spojrzenia, a Sibonia dalij gdakała jak kura. 13 Powstanie Jakiś tydzień później niewolnica z zagrody, Nose, wpadła do salunu ze stosem szczap na opał i położyła je przy piecu, a wychodzonc, przeszła koło mnie i szepła: – Spotkanie biblijne w zagrodzie dla niewolników wieczorem. No to wymkłem sie wieczorem tylnymi drzwiami i znalazłżem Boba. Stojał samotnie koło bramy frontowej na podwórku. Wyglondał na wycieńczonego. Ubranie miał brudne i w strzempach, ale to był on i ciengiem jeszcze żywy. – Gdzieżeś był? – spytałem. – W tartaku. Umre od tej roboty. – Spojrzał na mię. – A ty, widze, dobrze se żyjesz. – Co sie tak krzywo patrzysz? Nie ja tutej rzondze. Rozejrzał sie nerwowo po zagrodzie. – Szkoda, że nie zatrzymali mię w tartaku. Te czarnuchy z zagrody mię zabijom. – Przestań gadać głupstwa. – Nikt tu ze mnom nie rozmawia. Nie odzywajom sie do mię ani słowem. Nic nie mówiom. Ruchem głowy wskazał siedzoncom w koncie z tyłu Sibonie, która gdakała i krakała na swojej drewnianej skrzynce. Otaczali jom kolorowi, co pracowali

w ogrodzie z grabiami i szpadlami, spulchniajonc ziemie, wyciongajonc z niej kamienie i chwasty; tworzyli wokół niej milczoncy mur. – Ta, co tam siedzi, to czarownica. Któś rzucił na niom urok. Jest szalona. – To nieprawda. A teraz przez ciebie mam u niej dług. – Znaczy sie, masz dług u diabła. – Zrobiłżem to dla ciebie, bracie. – Nie mów do mię bracie. Twoje przysługi som gówno warte. Zobacz, gdzie żem przez ciebie wylondował. Normalnie nie moge sie na ciebie patrzeć. Popatrz ino, jak ty wyglondasz – parsknoł. – Zadzierasz nosa, udajesz sodomczyka, dobrze jesz, mieszkasz w domu, a ja siedze tutej na zimnie i w deszczu. I jeszcze chodzisz teraz w nowej sukience. – Sam żeś mi gadał, cobym chodził w takim stroju, i że to dobry pomysł! – sykłem. – Ale żem nie mówił, że chce zginonć! Za plecami Boba nagle zapadło milczenie. Grabie i motyki zaczeli sie ruszać szybciej, a wszystkie głowy pochylili sie nad ziemiom, że niby Murzyni tak cienżko pracujom. – Darg! – szepnoł któś popiesznie, a Bob prendko przesunoł sie pod płot na drugi kuniec podwórka, dołonczył do niewolników wokół Sibonii i zaczoł wyrywać chwasty w ogródku. W drzwiach maleńkiej chatki naprzeciwko zagrody stanoł ogromny Murzyn, prawie tak wysoki jak Frederick i tak samo zwalisty, z muskularnom piersiom, szerokimi barami i wielkimi rencami. Był w słomkowym kapeluszu i ogrodniczkach, a na szyi miał szal. Jego wargi byli koloru konopnego sznura, a oczy tak małe i osadzone tak blisko siebie, jak gdyby któś je wcisnoł do jednego oczodoła. Ten przygłup był taki brzydki, że Pan Bóg stworzył go chyba z zamknientymi oczami, po omacku, choć kryła sie tyż w nim jakaś surowa siła. Był potenżny i wyglondał zasie na tak ogromnego, że mógłby podnieść dom. Poruszał sie szybko. Na chwile przeszedł na skraj zagrody i przystanoł, rozglondajonc sie i wypuszczajonc ze świstem powietrze przez swój wielki nochal, a potem wzdłuż ogrodzenia podeszedł do bramy, przy której stojałem. Cofłem sie, ale on ino zdjoł kapelusz. – Dobry wieczór, ładna Mulateczko – powiedział. – Czego ci potrzeba w mojej zagrodzie? – Przysyła mię Pie – skłamałem. Wydawało mi sie, że to niedobry pomysł, coby wspominać o pannie Abby, bo Darg mógłby jej cóś potem powiedzieć. Nie widziałżem go nigdy w salunie, ale był szefem na tym podwórku, wienc mógł jej jakoś dać znać. Nie powinno mię tu być i wydawało mi sie, że on o tym wie. Oblizał wargi.

– Nie gadaj mi o tej zarozumiałej suce. Czego ci trzeba? – Ja i ten mój przyjaciel – wskazałem Boba – właśnieśmy se rozmawiali. – Podkochujesz sie w Bobie, dziewczyno? – Nie podkochuje sie w Bobie w żaden sposób, na żadnom modłe ani w żadnym razie. Przyszłam go ino odwiedzić. Uśmiechnoł sie szyderczo. – To moje podwórze – powiedział. – Ja sie nim zajmuje. Skoro pani cie przysyła, to w porzondku, w porzondku. Ale jeżeli nie, to bendziesz sie musiała stond wynieść. Spytaj sie jej i wróć. Chyba że – uśmiechnoł sie, ukazujonc rzond wielkich białych zembów – możesz zostać przyjaciółkom Darga. Oddać zacnemu Dargowi słodkom przysługe, dać mu troche słodkości. Jesteś już dość dorosła. Prendzej bym poszedł do piekła, niż choćby dotknoł tego czarnego potwora, wiencem sie szybko wycofał. – To nic ważnego – powiedziałem, a Darg zniknoł. Rzuciłżem jeszcze ostatnie spojrzenie Bobowi, zanim pobieg­łem do domu. Bob stojał do mię plecami i wyrywał chwasty w ogrodzie tak szybko, jak tylko mógł, jak sam diabeł. Ogarneło mię poczucie, jakbym go zdradził. Nie chciał mieć nic ze mnom do czynienia, a ja nie mogłem mu pomóc. Odtond musiał se radzić sam. Zdenerwowałżem sie tym całym zajściem i powiedziałem o tym Pie. Jak usłyszała, że byłem na podwórku, to sie wściekła. – Kto ci sie kazał zadawać z czarnuchami z zagrody? – Sprawdzałżem, co z Bobem. – Do diabła z Bobem. Sprowadzisz na nas wszystkich kłopoty! Darg zasie mówił cóś o mnie? – Nie powiedział o tobie ani słowa. – Kiepski z ciebie kłamca – warkła. Przez kilka minut przeklinała Darga, a potem jeszcze porzondnie nawtykała i mi. – Trzymaj sie z dala od tych nendznych, niegodziwych czarnuchów. A jak nie, to do mię nie przychodź. No, to załatwiało sprawe, bo ja jom kochałem. Była dla mię jak matka, co jej nigdy nie miałem. Była mojom ukochanom siostrom. Oczywiście chodzili mi tyż po głowie insze myśli co do tego, kim ona dla mię jest, śmierdzonce, obrzydliwe myśli, chociaż nie wydawali mi sie takie całkiem złe, kiedy żem se je myślał. Dlatego przestałżem w ogóle zastanawiać sie nad Bobem, Siboniom i zagrodom. Normalnie całkiem żem przestał. Miłość mię zaślepiła, chociaż i tak ciengiem miałżem co robić. Pie była najbardziej zajentom kurwom na Pientrze Rozpusty. Przyjmowała mnóstwo klientów: zwolenników niewolnictwa, abolicjonistów, karciarzy, farmerów, złodziei i kaznodziei; nawet Meksykanie i Indiańcy czekali

w kolejce pod jej drzwiami. Jako żem był jej pomocnikiem, miałem przywilej polegajoncy na tym, że mogłem ustawiać klientów według ważności. Dzienki temu poznałżem kilku ważnych ludzi, w tym sendziego Fuggetta, o którym opowiem za chwile. Moje dni na ogół wyglondali tak samo. Każdego popołudnia, jak Pie wstawała, przynosiłem jej kawe i suchary, a potem żeśmy siedzieli i gadali. Opowiadałem jej o tym, co sie zdarzyło wieczorem, a ona wyśmiewała sie z gości, co w taki czy inszy sposób zrobili ze siebie idiote na Pientrze Rozpusty. Ja latałżem po knajpie, a ona pracowała przez całom noc, wienc omijali jom wydarzenia w salunie, dlatego przekazywałem jej plotki, co kto zrobił, kto kogo zastrzelił i w ogóle co sie działo na dole. Nie wspominałżem już o zagrodzie dla niewolników, choć ciengiem żem o niej myślał, bo byłem cóś winien Sibonii, a ona nie wyglondała na osobe, u której dobrze mieć dług. Co jakiś czas przypominała mi zasie przez jakiegoś Murzyna, cobym do niej przyszedł i spełnił obietnice, czyli napisał jej te jakieś dokumenta. Problem polegał na tym, że niełatwo było sie tam dostać. Zagrode było widać z każdego okna w hotelu, a niewolnictwo stało sie w ­Pikesville drażliwom kwestiom. Na zachodzie nawet w normalnych czasach czensto zdarzali sie na prerii bójki na pienści. Kansas i Missouri przyciongali najróżniejszych awanturników – Irlandczyków, Niemców, Rosjan, poszukiwaczy złota i spekulantów, co handlowali ziemiom. W świecie taniej whisky, sporów o ziemie, walczoncych o swoje terytoria czerwonoskórych i upadłych niewiast przecientny osadnik narażony był na porzondne lanie – ale nic lepiej nie wywoływało burd niż sprawa niewolników, która wtenczas jakby cionżyła nad Pikesville. Było z tego powodu tyle bójek, ran kłutych, kradzieży i krzyku, że panna Abby czensto i głośno sie zastanawiała, czy w ogóle nie przestać sie bawić w niewolnictwo. Nieraz siedziała w salunie, paliła cygara i grała z chłopami w pokera. Pewnego wieczoru, kiedy rżneła w karty z kilkoma zamożniejszymi facetami z miasta, pisła: – Niewolnictwo przyprawia mię o ból głowy. Z jednej strony abolicjoniści, z drugiej uciekajonce czarnuchy. Prawdziwe zagrożenie bierze sie stond, że mamy w tym stanie za dużo broni palnej. Bo co bendzie, jak czarnuch sie uzbroi? Menżczyźni, którzy popijali whisky i grali w karty przy jej stoliku, wyśmiali jom. – Czarnuchom na ogół można ufać – odezwał sie jeden. – Ba, ja bym sam uzbroił swoich – wtroncił drugi. – Ufam moim niewolnikom tak, że powierzyłbym im własne życie – dodał trzeci. Tylko że niedługo potem jeden z jego niewolników zaatakował go nożem i facet przedał wszystkich swoich czarnuchów.

Rozmyślałżem nad tym, oczywiście, bom czuł, że cóś tu śmierdzi. Cóś działo sie za miastem, chociaż nie docierali do nas żadne wieści. Jak zwykle w życiu bywa, człowiek nic nie wie, dopóki naprawde nie zechce sie dowiedzieć, ale rozumiałem, że całe to gadanie o niewolnictwie musi cóś oznaczać, i wkrótce potem żem sie dowiedział co. Szłem do kuchni, coby nabrać wody, i nagle usłyszałżem straszny rumor w salunie. Zajrzałem tam i zobaczyłem, że na sali jest pełno czerwonych koszuli. Stojali zasie we trzech szeregach przy barze, uzbrojeni po zemby. A na ulicy – widziałżem przez okno – roiło sie od uzbrojonych ludzi na kuniach. Tylne drzwi prowadzonce do zagrody niewolników byli zamkniente i stojało przy nich kilku buntowników, tyż dobrze uzbrojonych. Bar hotelowy pracował pełnom parom, kłembił sie w nim tłum rebeliantów z najróżniejszom broniom, a panna Abby i sendzia Fuggett – ten sam, co był dobrym klientem Pie – normalnie sie bili ze sobom. No nie na pienści, ale sie szarpali. Musiałżem sie ruszać, bom był przecie w robocie, a nie chciałem, coby sie mię któś czepił, że sie ociongam, chociaż wszyscy byli tak rozgoronczkowani, że nikt nie zwracał na mię uwagi. Panna Abby była wściekła. Myśle, że gdyby sendziego Fuggetta nie otaczało tylu uzbrojonych menżczyzn, wyciongnełaby nawet pukawke, co jom nosiła przy pasku. Z tego, co żem zmiarkował, kłócili sie o piniondze, o dużo piniendzy. Panna Abby aż sie gotowała. – Oświadczam, że na to nie pójde – powiedziała. – To dla mię strata kilkuset dularów! – Zaaresztuje cie, jeżeli bende musiał – odpowiedział sendzia – bo trzeba skuńczyć z tom sprawom. Kilku facetów pokiwało głowami i wtenczas panna Abby ustompiła. Wycofała sie, spieniona ze złości, a sendzia wyszedł na środek sali i zaczoł przemawiać. Schowałem sie za kolumnom i słuchałżem, co mówi. Pokazało sie, że któś planował powstanie, w którym mieli wzionć udział Murzyni z naszej zagrody, cóś ze dwudziestu pienciu. Zamiarowali zabijać całymi setkami białe rodziny, w tym pastora, co kochał Murzynów i wygłaszał kazania przeciwko niewolnictwu. Aresztowano kilku czarnych należoncych do panny Abby, ale i kilku inszych – bo właściciele niewolników, co przyjeżdżali do miasta w interesach, czensto zostawiali Murzynów w naszej zagrodzie. W sumie zamkli dziewienciu. Sendzia zamiarował osondzić ich rano. Czterech z nich było własnościom panny Abby. Pobiegłem na góre i wpadłem do pokoju Pie jak bomba. – Som poważne kłopoty – wypaliłem i powiedziałem jej, co żem usłyszał. Jej odpowiedź zapamientałżem na całe życie. Siedziała na łóżku, kiedym jej o tym wszystkim opowiadał, a jak skuńczyłem, to nie odezwała sie ani słowem. Wstała z łóżka, podeszła do okna i zapatrzyła sie na pustom zagrode, a potem

spytała przez ramie: – To wszystko? Tylko dziewienciu? – To dużo. – Powinni ich wszystkich powiesić, co do jednego. Nendzne, nikczemne czarnuchy. Pewnikiem zobaczyła mojom twarz, bo zaraz dodała: – Tylko spokojnie. To nie dotyczy ciebie ani mnie. Wszystko minie. Ale teraz nikt nie powinien widzieć, że z tobom rozmawiam. Jesteśmy we dwoje, a to znaczy, że jest nas tu o jedno za dużo. Wyjdź stond i miej uszy otwarte, a jak już bendzie bezpiecznie, to przyjdź na góre i powiedz mi, co żeś usłyszał. – Ja przecie nic żem nie zrobił – powiedziałem, bom bał sie o własny tyłek. – Tobie sie nic nie stanie. Jak chodzi o ciebie i o mnie, to załatwiłam już wszystko z pannom Abby. Siedź tylko cicho i słuchaj, co ludzie mówiom. Potem mi powiesz. A teraz wyjdź i niech cie nikt nie widzi, jak gadasz z czarnuchami. Z żadnym nie rozmawiaj. Siedź cicho i ino słuchaj. Dowiedz sie, kto jest śród tych dziewienciu, a jak już bendzie bezpiecznie, zakradnij sie tu z powrotem i mi powiedz. I wyrzuciła mię za drzwi. Poszłem do salunu, wślizgnełem sie do kuchni i podsłuchiwałem, jak sendzia mówi pannie Abby i innym, co bendzie dalij. Zdenerwowało mię to, co żem usłyszał. Sendzia powiedział, że on i jego ludzie przesłuchiwali wszystkich niewolników z zagrody. Czarnuchy zaprzeczyli, że planowali powstanie, chociaż jeden sie przyznał, bo chyba go wyprowadzili w pole albo jakoś to niechconcy wygadał. W każdym bondź razie dowiedzieli sie jakoś o tych dziewienciu, zabrali ich z zagrody i zamkli do wienzienia. Sendzia tłumaczył tyż, że on i jego ludzie wiedzom, kto jest przywódcom całego przedsienwziencia, ale że ten Murzyn nie chce gadać. Zamiarowali załatwić problem od razu i dlatego wszyscy ci buntownicy i ludzie z miasteczka zebrali sie w salunie uzbrojeni po zemby i krzyczeli na panne Abby. Bo przywódcom powstania, jak powiedział sendzia, był któś z niewolników panny Abby, bardzo groźny – i kiedy dwadzieścia minut potem przyprowadzili Sibonie z łańcuchami na rencach i nogach, wcale żem sie nie zdziwił. Wyglondała na zmenczonom i wyczerpanom, była wychudzona. Włosy miała w nieładzie, twarz spuchnientom i nabrzmiałom. Skóra sie jej świeciła, ale oczy błyszczeli spokojem. Wyglondała tak samo, jak żem jom widział w zagrodzie, ino że teraz była zupełnie spokojna. Posadzili jom na krześle przed sendziom Fuggettem i otoczyli. Kilku menżczyzn staneło na wprost niej, klnonc, a sendzia przysunoł se krzesło. Podstawili mu tyż stół i szklanke whisky, któś podał mu cygaro. Sendzia usadowił sie przy stole i zapalił. Puszczał dym i powoli sonczył trunek. Nie spieszył sie. Nie spieszyła sie tyż Sibonia. Siedziała i milczała jak

zaczarowana, chociaż kilku facetów rugało jom, na czym świat stoi. Wreszcie sendzia Fuggett ozwał sie, uciszył wszystkich i zwrócił sie do Sibonii: – Sibby, zamierzamy dowiedzieć sie tego i owego o tym zbrodniczym spisku. Wiemy, żeś ty jest jego przywódczyniom. Potwierdziło to kilka osób, wienc nie zaprzeczaj. Sibonia była całkiem spokojna. Patrzała prosto na sendziego, nie na boki czy ponad jego głowom. – Ja jestem przywódczyniom tego spisku – powiedziała – i nie wstydze sie ani nie boje do tego przyznać. Normalnie mię wmurowało, kiedy żem usłyszał, jak tak do niego gada na tej sali pełnej pijanych buntowników. – Kto jeszcze jest w to zamieszany? – spytał sendzia Fuggett. – Ja i moja siostra Libby, i nikogo wiencej nie wymienie. – Mamy swoje sposoby, coby cie zmusić do gadania. – Rób pan, co chcesz, panie sendzio. No, na to sendzia Fuggett dostał szału. Zupełnie stracił panowanie nad sobom i wpadł w takom wściekłość, że aż żal było patrzeć. Groził, że pobije Sibonie, że jom wychłoszcze i wytarza w smole i pierzu. – Prosze bardzo – powiedziała. – Możesz pan nawet przyprowadzić Darga, jak chcesz. Nie zmusisz mię pan ani chłostom, ani w żaden inszy sposób, cobym kogoś wsypała. Ja jestem przywódczyniom spisku, której szukacie, sama żem to wszystko urzondziła. I jakbym miała okazje, to zrobiłabym to jeszcze raz. Wtenczas sendzia i ci, co stojali wokół, zaczeli tupać i okropnie krzyczeć; ryczeli, że zmiażdżom jom na proch i wyrwom jej wstydliwe czenści ciała i rzucom świniom na pożarcie, jeżeli nie poda wiencej nazwisk. Sendzia Fuggett zagroził nawet, że rozpalom ognisko na środku placu i wrzucom jom do niego. – Prosze bardzo – powtórzyła Sibonia. – Macie mię. Nikogo nie wydam. Nie powiesili jej na miejscu chyba tylko dlatego, że nie wiedzieli, kim som inni zdrajcy, i bali sie, że może ich być jeszcze cała kupa. Wkurzyła ich, wienc dalij jom drenczyli. Grozili, że jom powieszom, że powyrywajom jej zemby i tak dalij, ale nic z niej nie wyciongli, wienc zamkli jom z powrotem do wienzienia. Potem przez kilka godzin radzili nad tom sprawom. Wiedzieli, że w spisek zamieszana jest jeszcze siostra Sibonii i siedem inszych osób, ale w zagrodzie mieszkało w różnym czasie od dwudziestki do trzydziestki niewolników, nie wspominajonc o takich, którzy przewijali sie przez niom, kiedy ich właściciele przyjeżdżali do miasta w interesach, co znaczyło, że w spisku mogło brać udział jeszcze bardzo wielu kolorowych mieszkajoncych nawet ze sto mil od Pikesville. No, spierali sie do późnej nocy. I nie szło im pewnie wyłoncznie o zasady, bo niewolnicy byli warci duże piniondze. Niewolników sie wynajmowało,

pożyczało pod zastaw i używało jako gwarancji w najróżniejszych interesach. Kilku właścicieli aresztowanych czarnuchów wstało, oświadczyło, że ich Murzyni som niewinni, i zażondało, coby sprowadzić Sibonie jeszcze raz i wyrywać jej paznokcie, dopóki nie powie, kto jeszcze był z niom w zmowie. Jeden z nich postawił sie nawet sendziemu. – A skond pan w ogóle wiesz o tym spisku? – spytał. – Powiedział mi w tajemnicy jeden kolorowy – odparł sendzia Fuggett. – Który? – Tego wam nie powiem. Ale to był Murzyn… Zaufany Murzyn. Zna go wielu z was. Na to żem dostał dreszczy, bo w mieście był ino jeden kolorowy, co go znało wielu białych. Chwilowo jednak odrzuciłżem tom myśl, bo sendzia dodał, że mineli już trzy dni, odkond wiedzom o powstaniu, i że powinni znaleźć jakiś sposób, coby zmusić Sibonie, aby im podała wiencej nazwisk. Bał sie, że ­plany rebelii wyszli już poza Pikesville. Wszyscy sie z nim zgodzili. Sibonia nasypała im piasku w tryby, nie mogli tego znieść. Postanowili jom złamać i ciengiem o tym myśleli i myśleli. Przerwali spotkanie w nocy, spotkali sie na nastempny dzień, znów gadali i jeszcze wiencej myśleli, aż wreszcie późnym wieczorem drugiego dnia sendzia sam opracował cały plan. Zawezwał pastora, co odprawiał nabożeństwa dla kolorowych na podwórku w każdom niedziele wieczorem i co jego i jego żone powstańcy tyż zamiarowali zamordować. Sendzia postanowił go poprosić, coby poszedł do wienzienia i pogadał z Siboniom, bo kolorowi uważali go za sprawiedliwego człowieka i było wiadomo, że Sibonia go szanuje. Był to pierwszorzendny pomysł i wszyscy na niego przystali. Sendzia zawezwał pastora do salunu. Pastor był mocno zbudowanym, twardym z wyglondu menżczyznom z bokobrodami, w pozapinanym na guziki surducie i kamizelce. Jak na prerie to dbał o higiene. Kiedy przyprowadzono go przed oblicze sendziego Fuggetta, ten wyłuszczył mu swój plan, a pastor skinoł głowom na znak, że sie zgadza. – Sibonia nie bendzie mogła mię okłamać – oznajmił, po czym wymaszerował z salunu i poszedł do wienzienia. Wrócił sie cztery godziny później na chwiejnych nogach, zupełnie wyczerpany. Musieli mu pomóc usionść. Poprosił o cóś do picia, nalali mu. Wypił jednym haustem i poprosił o drugom kolejke. Wypił. Potem zażondał zasie jeszcze jednej szklaneczki i dopiero jak mu jom przynieśli, zdołał wreszcie powiedzieć sendziemu i inszym, co sie stało. – Poszłem do wienzienia, jak mi pan polecił. Przywitałem sie ze strażnikiem, któren zaprowadził mię do celi, gdzie trzymajom Sibonie. Siedziała w ostatniej, w głembi. Weszłem i usiadłem. Powitała mię ciepło. „Sibonio, przychodze

dowiedzieć sie wszystkiego, co wiesz o tej nikczemnej insurekcji…”, zaczełem, ale zaraz mi przerwała. „Wielebny pastorze, nie przychodzisz w takim celu”, mówi. „Może namówiono cie albo zmuszono, żebyś przyszedł. Ale czy ty, który żeś mię uczył słów Jezusa, ty, który mię uczyłeś, że Jezus cierpiał i umarł w prawdzie, mógłbyś mi kazać zdradzić cóś, co mi powierzono w tajemnicy? Czy ty, który mię uczyłeś, że ofiara Jezusa była dla mię i tylko dla mię, mógłbyś teraz prosić, cobym narażała życie tych, co chcieli mi pomóc? Pastorze, przecie mię znasz!” Tutej stary duchowny zwiesił głowe. Szkoda, że nie potrafie powtórzyć jego opowieści tak, jakem jom słyszał, bo chociaż mówie wam wszystko, nie opowiadam przecie tak jak on. Był chyba załamany. Cosik w nim penkło. Osunoł sie na stół, ukrył twarz w dłoniach i poprosił o kolejnom szklaneczke. Dali mu jom, wypił i dopiero znowuż sie odezwał. – Po raz pierwszy w moim życiu pastora poczułem, że popełniłem wielki grzech – powiedział. – Nie mogłem działać dalij. Przyjełem jej odprawe, doszłem do siebie po tym wstrzonsie i mówie: „Ależ Sibonio, to był nikczemny spisek i gdyby sie udał, ulice spłyneliby krwiom. Jak mogłaś chcieć zamordować tylu niewinnych ludzi? Zabić mię? I mojom żone? Co myśmy ci zrobili?”. Wtenczas ona popatrzała na mię surowo i powiedziała: „Pastorze, to ty i twoja żona nauczyliście mię, że Bóg traktuje wszystkich jednakowo; to wy mi mówiliście, że w jego oczach wszyscy jesteśmy równi. Ja byłam niewolnicom, mój monż był niewolnikiem i moje dzieci byli niewolnikami. Przedano ich co do jednego, a kiedy przedano moje ostatnie dziecko, powiedziałam se, że kiedyś wymierze cios, coby uzyskać wolność. Miałam swój plan, pastorze, ale sie nie powiódł. Zostałam zdradzona. Mówie ci jednak teraz, że gdyby mi sie udało, to ciebie i twojom żone zaszlachtowałabym w pierwszej kolejności, iżby pokazać tym, którzy poszli za mnom, że potrafie poświencić swojom miłość, tak jak kazałam im poświencić nienawiść, coby zdobyć dla nas sprawiedliwość. Do kuńca życia byłabym nieszczenśliwa. Nie mogłabym zabić człowieka i nie czuć sie z tym źle. Ale Pan Bóg mówi mi w głembi serca, że miałabym racje”. Tu pastor opadł bezwładnie na oparcie krzesła. – To mię zdruzgotało – ciongnoł. – Nie było mi łatwo odpowiedzieć. Była taka szczera, że ze współczucia zapomniałem o wszystkim. Nie wiedziałem, co robie. Straciłem głowe. Chwyciłem jom za renke i mówie: „Sibby, pomódlmy sie”. I modliliśmy sie długo i żarliwie. Modliłem sie do Boga jako do naszego wspólnego ojca. Uznałem, że to on wymierzy nam sprawiedliwość. Że ci, których uważamy za najgorszych, mogom w jego oczach uchodzić za najlepszych. Modliłem sie, żeby Bóg przebaczył Sibby i żeby wybaczył nam, białym, jeżeli sie mylimy. Potem uścisnełem jej dłoń, a ona ciepło odwzajemniła mój uścisk. A później z radościom, jakiej nigdy wcześniej nie zaznałem, usłyszałem jej szczere, poważne „Amen”.

Pastor wstał. – I nie popieram już wiencej piekielnej instytucji niewolnic­twa – powiedział. – Powieście Sibonie, jeśli chcecie, ale musicie se znaleźć innego pastora, bo ja już z Pikesville skuńczyłem. Po tych słowach wstał i wyszedł z salunu.

14 Straszliwe odkrycie Biali nie tracili czasu na gadanie i nastempnego dnia zaczeli budować szubienice dla Murzynów Sibonii. Wieszanie w tamtych czasach to było przedstawienie, w którym brali udział orkiestry dente, milicja, wygłaszano mowy i w ogóle. Sprawa sie przeciongneła, bo panna Abby wcionż narzekała, że straci kupe piniendzy – aż czterech jej niewolników miało iść na szubienice. Ale wszystko zostało już postanowione. Miasto miało wielkie zyski i przez nastempne dwa dni interes kwitł, a ja od rana do wieczora latałem z napojami i jedzeniem dla ludzi, co przyjechali z daleka, coby popatrzeć. W powietrzu czuło sie podniecenie. Tymczasem właściciele niewolników wymykali sie z miasta ze swoimi Murzynami i nie wracali. Chcieli ratować piniondze. Wieści o egzykucji ściongli tyż na nas kłopoty, bo rozeszła sie plotka, że abolicjoniści dowiedzieli sie o sprawie i już jadom na południe. Podobnież doszło nawet do kilku napadów. Powysyłano patrole, osadnicy chodzili z karabinami. Miasto zostało zamkniente, drogi pozamykano dla wszystkich, co ich nie znali miejscowi. Przez te kwitnonce interesy, pogłoski i ogólne podniecenie minoł prawie tydzień, zanim biali zaczeli przedstawienie. Ale w kuńcu zaczeli. Było słoneczne popołudnie. Kiedy tylko ludziska zebrali sie na placu i przyjechali ostatni milicjanci, miejscowi wyciongli z wienzienia Sibonie i inszych niewolników, w sumie dziewienć osób. Prowadzili ich w szeregu, z obu stron szli rebelianci i milicja. Na placu zebrał sie wielki tłum i jeśli tym kolorowym roiło sie, że w ostatniej chwili uratujom ich abolicjoniści, to wystarczyło sie rozejrzeć, aby sie przekonać, że tak sie nie stanie. Trzystu uzbrojonych po zemby rebeliantów stojało w ordynku wokół szubienicy, w tym ze setka milicjantów w mundurach; mieli lśnionce bagnety, czerwone koszule, eleganckie spodnie i nawet dobosza. Sprowadzono tyż Murzynów z okolicy – chłopów, baby i dzieci. Ustawiono ich przed samom szubienicom, coby zobaczyli wieszanie – coby zobaczyli, co bendzie, jak sie spróbujom zbuntować. Z wienzienia na szubienice nie było daleko, ale niektórzy skazańcy pewnikiem czuli sie tak, jakby szli wiele mil. Sibonia, na której powieszenie wszyscy chcieli popatrzeć, zamykała szereg. Kiedy dotarli do schodków na podest, idoncy przed niom facet, młody gość, przestraszył sie i upadł, jak wprowadzali ich na szubienice. Upadł na twarz i zapłakał. Sibonia złapała go za kołnierz, podciongneła i postawiła na nogi. – Bondź menżczyznom – powiedziała i ten Murzyn pozbierał sie i weszedł na schody. Jak już wszyscy tam weszli i staneli razem na podwyższeniu, kat zapytał, kto

idzie pierwszy. Sibonia zwróciła sie do siostry, Libby, i mówi: – Chodź, siostro. – Potem odwróciła sie do pozostałych. – Damy wam przykład, wienc bondźcie posłuszni. – I pierwsza podeszła, coby mogli jej włożyć pentle na szyje, a Libby za niom. Szkoda, że nie potrafie przekazać wam tego napiencia. Zdawało sie, że sznur owinoł sie wokół słońca na niebie i unieruchomił wszystkie liście i gałonzki. Nikt sie nie poruszył i nie zawiał najlżejszy wiaterek. W tłumie wszyscy milczeli. Kat nie był brutalny ani chamski, raczej uprzejmy. Pozwolił Sibonii zamienić jeszcze kilka słów z siostrom, a potem spytał sie, czy som gotowe. Pokiwali głowami. Odwrócił sie po kaptury, coby im nakryć głowy. Najpierw podeszedł do Sibonii, a wtenczas ona nagle odskoczyła od niego, skikneła najwyżej, jak umiała, i całym cienżarem rzuciła sie w takom dziure pod szubienicom. Ale przeleciała przez niom ino czenściowo, bo sznur nie był dość długi, coby mogła zlecieć na sam dół, i powstrzymał jej upadek. Zwisła do połowy w dziurze i od razu zdjeli jom konwulsje. Wiła sie, kopała i odruchowo próbowała dosiengnonć pomostu, na którym wcześniej stojała. Libby zwróciła sie twarzom do reszty Murzynów, oparła renke na boku siostry, nachyliła sie, odsuneła od pomostu jej szamoczonce sie ciało i powiedziała do nich: – Umrzyjmy tak jak ona. Po kilku chwilach drżonczki i dygotów było po wszystkim. Na Boga, zemglałbym, gdyby cała sprawa nie poszła w zupełnie niespodzianym kierunku, dzienki czemu od razu zrobiło sie o wiele ciekawiej. Rebelianci w tłumie zaczeli pomrukiwać, że wcale im sie to nie podoba, insi mówili, że to w ogóle cholerna szkoda wieszać tom dziewiontke, bo przecie jeden czarnuch nakłamie na drugiego równie łatwo, jak podrze se portki, a że nikt nie wie, który co zrobił, to najlepiej byłoby powiesić wszystkich, a jeszcze insi gadali, że ci Murzyni nie zrobili nic złego i że to kupa bzdur, bo tak naprawde to rozchodzi sie o to, że sendzia chce przejonć interesy panny Abby, chociaż byli i tacy, co mówili, że w ogóle trza skuńczyć z niewolnictwem, bo sprawia tyle problemów. Co gorsza, śród tych Murzynów, co to sie przyglondali wieszaniu i widzieli odwage Sibonii, zapanował taki niepokój, że milicja ruszyła na nich, iżby ich uspokoić, a to wzbudziło jeszcze wienkszom nerwowość w tłumie. Po prostu wszystko szło nie tak, jak sie spodziewano. Widzonc, że sprawa wymyka sie spod kontroli, sendzia kazał jak najszybciej powiesić reszte skazańców i kilka minut później Libby i pozostali Murzyni leżeli już razem na ziemi i spali wiecznym snem. Wymknołżem sie stamtond, coby szukać pocieszenia. Pie nie widziała wieszania, wienc przyszło mi do głowy, że bendzie chciała sie cóś o nim dowiedzieć. Przez kilka ostatnich dni siedziała w pokoju i dawała dupy dniem i nocom, bo jak już mówiłem, interes w czasie tych niepokojów szedł lepiej niż

zwykle. Ale teraz, kiedy to sie skuńczyło, miałem okazje wkraść sie z powrotem w jej łaski, przekazujonc nowiny, bo Pie zawsze lubiała słuchać plotek, a ta zasie była świeżutka. Ale zachowała sie jakoś dziwnie. Przyszłem do jej pokoju i zapu­kałem. Otworzyła, troche mię zwymyślała, kazała spadać i zatrzasneła mi drzwi przed nosem. Z poczontku nie myślałżem o tym za wiele, ale musze tu powiedzieć, że chociaż nie byłem za tym wieszaniem, to nie byłem mu tyż tak całkiem przeciwny. Po prawdzie nie bardzo mię to wszystko obchodziło. Wyciongnołem z tego bałaganu sporo żarcia i napiwków, bo to było przedstawienie. To było w porzondku. Jednak kuniec kuńców panna Abby straciła mnóstwo piniendzy. Jeszcze przed tom murzyńskom insurekcjom zaczeła mówić, że mógłbym zarobić wiencej na leżonco niż na stojonco. Potem oczywiście była przejenta wieszaniem, ale teraz, kiedy już było po wszystkim, powinienem sie martwić, jakie som jej dalsze plany wobec mnie. Ale w ogóle sie tym nie przejmowałem. Nie martwiłżem sie wieszaniem, Siboniom, kurwieniem sie ani Bobem, którego nie powieszono. Moje serce tenskniło wyłoncznie za Pie, a ona nie chciała mieć ze mnom nic wspólnego. Odcieła sie ode mnie. Najsampierw niewiele żem z tego rozumiał. W miasteczku zrobił sie spory chaos, bo tak czy siak był to niespokojny czas i dla kolorowych, i dla białych. Powieszono dziewiontke czarnych, a to jest kupa luda, nawet jeśli idzie o Murzynów. Murzyn w czasach niewolnictwa był nendznym psem, ale cennym. Właściciele skazanych do samego kuńca walczyli przeciwko wieszaniu, bo wcale nie było jasne, kto co zrobił, kto co planował, jak naprawde wyglondali zamiary Sibonii i co kto komu powiedział. W miasteczku zapanowali strach i zamieszanie. Niektórzy z tych Murzynów, co to ich powieszono, przyznali sie przed śmierciom do czegoś, a potem zmienili front i przyznali sie do czegoś inszego, a że ich opowieści byli ze sobom sprzeczne, nikt nie wiedział, komu wierzyć, bo przywódczyni nie puściła pary z ust. Sibonia i Libby, jej siostra, nic nie wyśpiewali, a po ich śmierci zrobił sie w mieście jeszcze wienkszy bałagan, niż był za ich życia, i widzi mi sie, że właśnie tego chcieli. W Pikesville pojawili sie handlarze niewolników, którzy przez kilka dni prowadzili tutej interesy, chociaż nie za duże, bo handlarzami niewolników wszyscy pogardzali. Nawet zwolennicy niewolnictwa nie bardzo ich szanowali, bo tych, co wymieniali krew na gotówke, nie uważało sie za ludzi interesu, tylko za cóś w rodzaju złodziei albo handlarzy dusz, i przecientni osadnicy raczej ich nie lubili. Poza tym żaden handlarz nie chciał jechać daleko do Missouri po kłopotliwego czarnucha, a potem pendzić go wielki kawał drogi na dalekie południe i tam wystawiać na przedaż, bo ten Murzyn mógłby wzniecić rebelie w Nowym Orleanie równie łatwo jak tutej, wieści by sie rozeszli, a handlarz musiał przecie dbać o ryputacje. Dlatego kolorowych

z Pikesville uważano za trefnych, a ich cena zasie spadła, bo nikt nie wiedział, któren z nich przyłonczył sie do powstania, a któren nie. Widzi mi sie, że to był dar Sibonii dla nich, bo inaczej wszyscy wylondowaliby na południu. A tak zostali na miejscu, nikt ich nie chciał kupić i handlarze odjechali. Smród jednak pozostał, zwłaszcza wokół Pie. Chciała tego wieszania, choć teraz zdawało sie, że jest nim przygnembiona. Wiedziałżem, co zrobiła, znaczy podejrzewałem, że to ona powiedziała sendziemu o powstaniu, ale po prawdzie wcale żem jej za to nie winił. Kolorowi ciengiem podkładali se świnie, jak biali. Co za różnica, kto sypnoł? Zdrada to zdrada. Biały człowiek spisywał swoje zdrady na papierze, czarny nosił je w ustach. Jedno i drugie to zło. Któś z tej zagrody musiał powiedzieć Pie, że Sibonia zamiaruje uciec, a Pie powiedziała o tym sendziemu w zamian za jakomś przysługe i kiedy mliko sie wylało i wszyscy sie dowiedzieli, to nie chodziło już zasie o ucieczke, ino o morderstwo. A to som dwie różne rzeczy. Widzi mi sie, że Pie roztworzyła worek z gównem, a ja żem sie o tym dowiedział, kiedy już było za późno. Teraz, jak tak myśle, to wydaje mi sie, że sendzia Fuggett miał w tym swój interes. Nie trzymał niewolników, ale chciał ich troche mieć. Mógł dużo zyskać, rujnujonc panne Abby, bom słyszał później, jak mówił, że chciał otworzyć własny salun, ale jak wienkszość białych w mieście bał sie panny Abby i jej zazdrościł. A strata tych niewolników dużo jom kosztowała. Pie chyba sie tego nie domyślała. Ona chciała po prostu uciec z Pikesville. Pewnikiem sendzia obiecał, że jej w tym pomoże, tak mi sie widzi, a potem nie dotrzymał słowa. Nigdy nic mi o tym nie mówiła, ale człowiek tak właśnie sie zachowuje, kiedy jest w niewoli i chce sie z niej wydostać: zawiera różne umowy. Robi to, co musi zrobić. Zwraca sie do tych, do których trza sie zwrócić. A jeżeli wróbel wymknie mu sie z garści i odfrunie, no to trudno. Pie miała ten słój z piniendzmi pod łóżkiem, uczyłem jom czytać, a ona zwróciła sie przeciwko Sibonii i tym, co jej nie cierpieli, bo była ładna i mieszanej krwi. Nie miałżem o to pretensji. Sam żyłem w dziewczyńskim przebraniu. Wszyscy kolorowi robili, co mogli, coby przeżyć. Sieć niewolnictwa jest jednak lepka i w ostatecznym rozrachunku nikt sie z niej nie wymknie. Spadła z powrotem na mojom biednom Pie i to było straszne. Zrobiła sie nieczuła. Wpuszczała mię do pokoju, cobym zamiatał, sprzontał, nosił jej wode, opróżniał nocniki i tak dalij, ale jakem tylko skuńczył, zaraz szłem se precz. Pie była jak pusta szklanka, co to któś wylał z niej wode na ziemie. Jej okno wychodziło na zagrode niewolników – widać jom było całom, powoli znów sie zapełniała – i niejeden raz jak żem weszedł do pokoju, to stojała przy tym oknie i przeklinała. – Wszystko popsuli – mówiła. – Przeklente czarnuchy. Skarżyła sie, że wieszanie popsuło jej interesy, chociaż kolejka do niej ciengiem była długa. Stojała przy oknie, przeklinała całom tom historie, wyrzucała

mię z takiego czy inszego powodu i kazała mi spać na korytarzu. Zawsze zamykała drzwi. Jak żem przychodził, żeby jom uczyć czytania, to już nie chciała. Po prostu siedziała w pokoju i doiła klientów, a niektórzy zaczeli nawet narzekać, że zasypia w trakcie roboty, co było nie do przyjencia. Byłem skołowany. A na dodatek – powinienem o tym tutej wspomnieć – tak bardzo żem jej pragnoł, że sie zastanawiałem, czy nie przestać wreszcie udawać dziewczyny. Nie chciałżem już tego robić. Zmieniłem sie, patrzonc wtenczas na Sibonie. Jak podniesła tego faceta na szubienicy i powiedziała mu, coby był menżczyznom, ha, to mi sie wryło w pamienć. Nie żałowałem, że Sibonia nie żyje. Zdecydowała sie umrzeć na swój sposób, jak chciała. Przyszło mi do głowy, że skoro potrafiła sie postawić jak chłop i dała rade, chociaż była babom, no to, na Boga, i mnie, chociażem sie nie zachowywał jak facet, stać na to, coby wyznać miłość kobiecie, którom kocham. Taka przeklenta myśl tłukła mi sie po głowie, ale miała ona tyż swojom życiowom strone. Panna Abby straciła przecie czwórke niewolników przez te wieszanie – Libby, Sibonie, Nate’a i Jeffersona. A chociaż mówiła, że już niedługo przyjdzie mi zarabiać na leżonco, to wydawało mi sie, że przyda jej sie jakiś nowy niewolnik czy dwóch, co zastompiliby tamtych powieszonych. I wymyśliłem, że sie nadam. Miałem dwanaście lat i nie byłżem jeszcze całkiem menżczyznom, i nigdy żem nie był duży, ale byłem chłopakiem, a panna Abby straciła dużo piniendzy, wienc może spojrzy na sprawe z mojego punktu widzenia i przyjmie mię jako menżczyzne, bo umiałżem cienżko pracować w każdych okolicznościach. I chyba wtenczas w kuńcu żem zdecydował, że już nie chce dłużej udawać dziewczyny. Tak to jest, kiedy chłopiec staje sie menżczyznom. Głupieje. Działałem na swojom szkode. Ryzykowałem, że zostane przedany na południe i strace wszystko, ale chciałżem być menżczyznom. Nie dla siebie, ino dla Pie. Kochałem jom. Miałem nadzieje, że ona mię zrozumie. Przyjmie. Że doceni odwage, co pozwoliła mi zrzucić przebranie i stać sie wreszcie sobom. Chciałżem, coby wiedziała, że nie bende już dłużej udawał dziewczyny, i miałem nadzieje, że mię za to pokocha. Chociaż nie była już dobra, jeszcze całkiem mię nie odtronciła. Nigdy nie powiedziała „Nie wracaj tu wiencej”. Zawsze mię wpuszczała, cobym troche pozamiatał i posprzontał, a ja żem to uważał za zachente. Któregoś popołudnia miałem łeb pełen takich myśli i postanowiłem, że skuńcze z tom całom zabawom. Ułożyłem se wszystko, co żem miał powiedzieć, i poszłem na góre do jej pokoju. Otworzyłem drzwi i starannie zamkłem je za sobom, bom myślał, że Pie siedzi za parawanem pod oknem i wyglonda na zewnontrz. Z tego miejsca było widać zagrode dla niewolników, zaułek i tak dalij, a ona lubiała siedzieć za tym parawanem na krześle i patrzeć na uliczke. Od drzwi żem jej nie widział, ale wiedziałem, że tam jest. Nie miałem całkiem odwagi, coby stanonć z niom twarzom w twarz, podjołżem jednak decyzje,

wienc zwróciłem sie do parawanu i mówie, co mi leży na sercu. – Pie – powiedziałem – jestem gotów na wszystko, bez wzglendu na to, co z tego wyniknie. Jestem menżczyznom! I powiem o tym pannie Abby i jej klientom. Wszystko im wyjaśnie. Było cicho. Zajrzałem za parawan. Nie było jej tam. Wydało mi sie to niezwykłe. Pie prawie nigdy nie wychodziła z pokoju, zwłaszcza że miała te piniondze ukryte pod podłogom. Sprawdziłem w szafie. Na tylnych schodach. Pod łóżkiem. Nie było jej. Zakradłem sie do kuchni. Tam tyż jej nie było. Poszłem do salunu. Do wychodka. Nigdzie jej nie było. Zawróciłem i poszłem do zagrody, ale i tam żem jej nie znalazł. W zagrodzie było pusto, bo tych kilku niewolników, co ich w niej trzymano, pracowało zwykle na wypożyczeniu, znaczy sie gdzie indziej. Rozejrzałżem sie po zaułku. Ani żywego ducha. Odwróciłem sie i jużem miał wracać, kiedy usłyszałem hałas z chaty Darga, po drugiej stronie zaułka, dokładnie naprzeciwko zagrody. Wydawało mi sie, że któś tam sie z kimś szarpie i walczy i że słysze jenczoncom z bólu Pie. Poleciałem tam. Kiedy żem biegł, usłyszałem przekleństwa Darga, a potem jakby plaskanie golizny o golizne i jakiś skowyt. Skoczyłem do drzwi. Byli od środka zabezpieczone gwoździem, ale dało sie je troche odsunonć i zajrzeć. No to zajrzałem. I zobaczyłem cóś, czego długo żem nie mógł zapomnieć. W promieniach światła wpadajoncych przez połamanom okiennice na sienniku stojała na czworakach moja Pie, golusieńka, a za niom Darg, któren trzymał w rence małom witke, tak ze sześciocalowom, i robił mojej ukochanej po prostu cóś strasznego – normalnie jom chendożył, a jednocześnie chłostał jej tyłek tom witkom. Pie odrzucała głowe do tyłu i jenczała, a Darg jom ujeżdżał, nazywał mulackom kurwom i zdrajczyniom i wyzywał za to, że wydała tych czarnuchów i ujawniła ich spisek. Biczował jom i obrzucał wszystkimi wyzwiskami, jakie mu przyszli do głowy, a ona wrzeszczała, że bardzo przeprasza i że musiała sie komuś przyznać. Nosiłem pod sukienkom naładowany dwustrzałowy leworwer i pewnikiem zaraz wpadłbym do tej izby, coby wpakować Dargowi w łeb dwie kule, gdyby nie mina Pie, wyraźnie świadczonca o tym, że okrutnie jej sie to wszystko podoba.

15 W tarapatach Nigdy żem nikomu nie powiedział, co wtenczas zobaczyłem. Dalij wykonywałem swoje obowionzki w hotelu Pikesville jak zwyk­le. Pie przyszła do mię kilka dni później i powiedziała: – Och, kochanie, byłam dla ciebie taka okropna. Chodźże do mojego pokoju i pomóż mi, bo chce sie uczyć czytać. Prawde mówionc, nie miałżem nastroju, ale spróbowałem. Zauważyła, że nie podwalam sie do niej jak zwykle, zezłościła sie, zmarkotniała, wyrzuciła mię za drzwi jak zawsze i na tym sie skuńczyło. W pewnym sensie żem dojrzał. Zmieniłem sie i zaczełem se wyrabiać własne zdanie o świecie. Chłopak to chłopak, i już. Nawet jak go przebierzecie za dziewczyne, to w głembi duszy dalij bendzie chłopakiem. A ja byłem chłopakiem, chociaż nie ubierałem sie po chłopiencemu. Serce miałem jednak złamane jak menżczyzna i z tego powodu po raz pierwszy zaczełem sie rozglondać za wolnościom. Nie przez niewolnictwo, ino przez serce. Zaczełem tyż wtenczas popijać troche bimbru. Nie było to trudne. Wychowałżem sie z bimbrem, widziałżem, jak go używa mój papa, to i ja zaczełem. To było łatwe. Menżczyźni w knajpie mię lubili, bo byłem dobrym kelnerem. Pozwalali mi dopijać resztki ze swoich kufli i kieliszków, a kiedy usłyszeli, że mam ładny głos, zaczeli mi stawiać po szklaneczce whisky, a czasem i po trzy, za piosenke. Śpiewałżem Maryland, mój Maryland, Rebelianci nie som tacy straszni, Mary Lee, wracam do domu i religijne pieśni, które znałem od mojego papy i Starego Johna Browna. Buntownicy byli zwykle wierzoncy i takie pieśni za każdym razem wzruszali ich do łez, toteż podsuwali mi wiencej akwawity, a ja robiłżem z niej dobry użytek i upijałem sie. Szybko stałem sie duszom towarzystwa. Co wieczór zataczałem sie po salunie pod dobrom datom, śpiewałem, opowiadałem dowcipy i usługiwałem klientom jak kiedyś mój papa. Byłem gwiazdom. Ale w tamtych czasach dziewczynka, nieważne, biała czy kolorowa, która piła, hulała i wygłupiała sie z menżczyznami, podpisywała jakby zobowionzanie, którego wcześniej czy później musiała dotrzymać, i coraz trudniej było mi znosić szczypanie w tyłek i staruchów gonioncych za mnom w kółko przed zamknienciem knajpy. Na szczenście zjawił sie Chase. Próbował kraść bydło w Nebrasce, nie powiodło mu sie i wrócił do Pikesville, stenskniony za Pie jako i ja. Przesiadywaliśmy razem godzinami na dachu u panny Abby, gapionc sie na prerie, chlejonc wode życia i gadajonc o Pie, która nie chciała mieć nic wspólnego ani z nim, ani ze mnom. Jej pokój na Pientrze Rozpusty był tylko dla tych, co płacili, żadnych przyjaciół, a my

dwaj byliśmy całkiem spłukani. Nawet Chase, kiedy czuł sie smutny i samotny, zaczynał sie do mię dobierać. – Cybulko, ty jesteś dla mię jak siostra, a nawet wiencej – powiedział pewnego wieczoru i zaczoł mię obmacywać jak te staruchy w knajpie, ale łatwo żem mu sie wymknoł, a on zaraz upadł na morde jak długi. Przebaczyłżem mu, ma sie rozumieć, i od tych pór byliśmy naprawde jak brat i siostra, ja i mój porywacz, i spendziliśmy niejednom noc, chlejonc razem i wyjonc z żalu do ksienżyca, co żem na ogół lubiał, bo kiedy spadniesz na dno, to nie ma nic lepszego niż siedzieć tam z przyjacielem. Pogronżyłbym sie w takim życiu całkowicie i zostałbym normalnie pijakiem, ale powieszenie Sibonii przyniesło wiencej kłopotów. Właścicielami czenści skazańców byli ludzie, co nie zgadzali sie z decyzjami sendziego Fuggetta, i z tej przyczyny doszło do kilku bójek. Panne Abby, która gardłowała przeciwko powieszeniu, zaczento nazywać abolicjonistkom, bo rzeczywiście dużo pyskowała, co wzbudzało w miasteczku kolejne swary. Sendzia Fuggett wyjechał, uciekł z jakomś dziewczynom, co nazywała sie Winky. Do Pikesville coraz czenściej docierali wieści, że abolicjoniści wywołujom ruchawki w Atchinson. To brzmiało groźnie, bo Atchinson leżało na terytorium opanowanym całkiem przez rebeliantów, co zasie oznaczało, że abolicjoniści donżom do bezpośredniego starcia z czerwonymi koszulami, i dlatego wszyscy zaczeli sie niepokoić. Ruch w hotelu zmalał i w ogóle interesy w miasteczku szli coraz gorzej, i trudno było znaleźć prace. – Tutej nie da sie już na niczym zarobić – powiedział kiedyś Chase i wyjechał na zachód, wienc znów zostałem sam. Myślałem, czyby nie uciec, ale już tak długo mieszkałżem u panny Abby, że dałem se spokój. Nie chciałem podróżować po prerii samotnie, na zimnie, śród komarów i wyjoncych wilków, wienc pewnej nocy poszłem do kuchni, zwendziłem kilka sucharów i kubek limoniady i wymkłem sie do zagrody, coby sie spotkać z Bobem, bo był jedynym przyjacielem, jakiegom jeszcze miał. Siedział na skrzyni na skraju zagrody. Na mój widok wstał i cofnoł sie. – Odejdź ode mnie – powiedział. – Przez ciebie moje życie nie jest warte złamanego centa. – To dla ciebie – powiedziałem i wsunełem do zagrody renke z zawinientymi w chusteczke do nosa sucharami, ale Bob popatrzał sie na inszych niewolników i nie tknoł mojego prezentu. – Zostaw mię. Masz tupet, że tu przychodzisz. – Co ja żem znowu zrobił? – Ludzie mówiom, żeś to ty wsypał Sibonie. – Co? Nim żem sie zdonżył poruszyć, podeszło do nas kilku Murzynów, co

widzieli naszom rozmowe z drugiej strony zagrody. Było ich pienciu. Jeden odłonczył sie od nich i podeszedł do płota. Wyglondał na silnego. Był młody, krempy i przystojny, jego skóra miała kolor czekolady. Nazywał sie Broadnax i robił dla panny Abby różne prace poza zagrodom. Szeroki w barach, dobrze zbudowany, zwykle wydawał sie wesoły i wielkoduszny, ale teraz wcale nie sprawiał takiego wrażenia. Cofłem sie spod płota i szybko ruszyłem z powrotem do hotelu, on był jednak szybszy. Dopadł mię w koncie, wyciongnoł grubom renke przez deski i chwycił mię za ramie. – Nie tak szybko – powiedział. – Czego chcesz? – Usiondź na chwile i pogadaj ze mnom. – Musze pracować. – Każden czarnuch na tym świecie musi pracować. Czym sie zajmujesz? – O co ci chodzi? Trzymał mię mocno, a jego uścisk był dość silny, coby złamać mojom renke na dwoje. Nachylił sie do płota i zaczoł mówić spokojnym, jednostajnym głosem. – Mogłeś zełżeć o tym, co żeś wiedział o Sibonii i czego żeś nie wiedział. I o tym, co żeś powiedział i czego nie. Mogłeś to powiedzieć swojemu przyjacielowi albo mi. Ale i tak wiem, czym sie zajmujesz. Bo wszystkie czarnuchy zajmujom sie tym samym. – Czyli? – Mówiom białym to, co biali chcom usłyszeć. A co ty im ­mówisz? – Nie rozumiem, o co ci chodzi. Broadnax ścisnoł mojom renke jeszcze mocniej. Tak mocno, że myślałem, że mi jom urwie. Rozejrzał sie, coby sie upewnić, że nikogo nie ma w pobliżu. Z miejsca, gdzie stojaliśmy, było widać hotel, zaułek i domek Darga naprzeciwko zagrody. Nikogo nie było. Normalnie za dnia po zaułku krenciłoby sie trzech albo i czterech ludzi, ale od śmierci Sibonii Pikesville opustoszało. Ta baba była normalnie czarownicom. – Idzie mi o pisanie. Miałeś sie tu wrócić, napisać kilka listów i przepustek dla Sibonii i siedzieć cicho. Zgodziłeś sie i nie zrobiłeś tego. Kompletnie żem zapomniał o tej obietnicy. Koledzy Broadnaxa przysuneli sie do ogrodzenia i stojali teraz za nim z łopatami w dłoniach. Niby cóś kopali i sprawiali wrażenie zajentych robotom, ale słuchali uważnie. – Nie miałem czasu, coby tu do was wyjść. Biali mię obserwowali. – Jesteś bardzo blisko z Pie. – Nic zasie nie wiem o jej interesach. – Może to ona powiedziała. – Co? – O spisku Sibonii.

– Nie wiem. Ona mi nic nie mówi. – A dlaczego miałaby ci cóś mówić, skoro latasz po domu w takim przebraniu? – Nie musisz mi dokuczać z tego powodu. Po prostu próbuje jakoś se radzić, tak jak i wy. Nigdy żem nie miał nic przeciwko Sibonii. Nie przeszkodziłbym jej w ucieczce. – To kłamstwo nie jest tutej warte nawet szczypty tabaki. Faceci za plecami Broadnaxa szli boczkiem w kont ogrodzenia i byli już blisko. Dwóch w ogóle przestało pracować. Nie musieli już udawać, że cóś robiom. Miałem tego dwustrzałowca pod sukienkom i jednom wolnom renke, ale nie wystarczyłoby kul na wszystkich. Było ich pienciu i wyglondali na cholernie wściekłych. – Bóg widzi, że mówie prawde – odparłem. – Nicem nie wiedział, co zamiaruje Pie. Broadnax patrzał mi w oczy i ani mrugnoł. Moje słowa nie zrobili na nim wrażenia. – Panna Abby wyprzedaje ludzi z zagrody – powiedział. – Wiedziałżeś o tym? Robi to powoli, myśli, że nikt nie widzi. Ale nawet taki głupi czarnuch jak ja umie liczyć. Zostało dziesienciu niewolników, a dwa tygodnie temu było siedemnastu. W przeszłym tygodniu przedano trzech. Lucious, co tam stoi – wskazał jednego z menżczyzn za swoimi plecami – stracił dwoje dzieci. A one ani razu nie byli w hotelu panny Abby, wienc nie mogli donieść. Nose, ta, co ci przekazała wiadomość o spotkaniu biblijnym, została przedana dwa dni temu, a ona tyż nic nikomu nie mówiła. Teraz jest nas dziesienciu. I panna Abby pewnie szybko nas przeda, bo sondzi, że bendom z nami kłopoty. Ale zanim stond odejde, zamiaruje sie dowiedzieć, kto wyśpiewał prawde o Sibonii. A jak sie dowiem, to go ukarze. Albo jego rodzine. Albo – tu zerknoł na Boba – jego przyjaciół. Bob zadrżał na całym ciele, ale nie odezwał sie ani słowem. – Bob nie był w hotelu, odkond panna Abby go stamtond wyrzuciła – powiedziałem. – Mógł sie wygadać w tartaku, gdzie co dzień pracuje. Mógł tam cóś powiedzieć któremuś z białych. Takie wiadomości szybko sie rozchodzom. – Bob nie mógł nic wiedzieć, bo ja żem nic nie wiedział. Poza tym on nie jest taki, coby rozpuszczać jenzor przed białymi. Bojał sie Sibonii. – I słusznie. Nie ufała mu. – Nie zrobił nic złego. I ja tyż nie. – Ty po prostu próbujesz ocalić skóre. – A czemu mam nie próbować? Dyć ona mię okrywa. – Dlaczego mam wierzyć jakiemuś sodomczykowi, co lata w sukience i czepku?

– Mówie ci, nic żem nikomu nie powiedział. I Bob tyż nie. – Udowodnij to! – Bob był w bandzie ze Starym Johnem Brownem. Ja tyż. Dlaczego mu o tym nie powiedziałeś, Bob? Bob milczał. – Bo nikt by mi nie uwierzył – pisnoł w kuńcu. Na to Broadnax zamilkł i rozejrzał sie po reszcie niewolników. Wszyscy stojali razem, nie obchodziło ich, czy któś nie patrzy sie na nich z hotelu. Chciałem, coby któś wypadł z domu tylnymi drzwiami, ale nikt sie nie pokazał. Zerkłem i zobaczyłem, że niewolnicy i tak postawili tam czujke. Tyłem do drzwi stojał Murzyn i zamiatał, wienc jakby nawet któś wyleciał na podwórze, to ten czarnuch na chwile przytrzymałby drzwi, coby dać tym w zagrodzie czas na szybkie zajencie swoich miejsc z powrotem. Byli dobrze zorganizowani. Mimo wszystko zwróciłżem ich uwage tym, co powiedziałem, Broadnax wyglondał na zainteresowanego. – Stary John Brown? – zapytał. – Tak jest. – Stary John Brown nie żyje – wycedził Broadnax. – Zginoł pod Osawatomie. Zabił go twój przyjaciel. Ten, z którym pijesz, a to jeszcze jeden powód, coby cie obedrzeć ze skóry. – Chase? – Zaśmiałbym sie, gdybym nie był taki wystraszony. – Chase nikogo nie zabił. Starego kapitana nie dało rady zabić dwustu takich opojów. A pod Black Jack dwudziestu rebeliantów strzelało do niego jak do tarczy i nie zrobili mu żadnej krzywdy. Puś mię, to wszystko powiem. Nie puścił, ale dał znak tamtym, coby sie cofli, i usłuchali go. I wtenczas przy tym płocie, trzymany przez Broadnaxa za ramie w uścisku mocnym jak zatrzask pułapki na szopa, wszystko żem im wyśpiewał. Jak Starzec przyjechał do Dutcha i mię stam­tond zabrał, jakem uciekł i spotkał Boba koło Dutch’s Crossing, jak Bob nie chciał odwieźć Pardee’ego do domu, kiedy rebelianci odjechali, jak pomógł mi wrócić do Starca, a ten porwał go razem z wozem jego pana i przyprowadził do obozu, a potem Chase i Randy przywieźli nas do Pikesville, kiedy Stary John Brown odjechał po bitwie pod Osawatomie znad grobu Fredericka. Nie powiedziałżem im ino o tym, że nie wiem na pewno, czy Starzec jeszcze żyje. Broadnax był na tyle poruszony, że mię nie zabił na miejscu, ale nie dość, coby mię puścić. Zadumał sie nad mojom opowieściom, a potem wycedził: – Kierowałżeś tym hotelem przez kilka miesiecy. Dlaczego żeś nie uciekł? Nie mogłem mu powiedzieć o Pie. Dalij żem jom kochał, a on mógł poskładać to wszystko razem i nabrać podejrzeń, że cóś tam jednak wiedziałem. Zaraz by jom ukatrupili, a tego żem nie chciał, chociaż podejrzewałem, że

zamiarowali to zrobić tak czy siak. Nienawidziłem jej, ale nadal jom kochałem. Jak sie nie obrócić, byłżem w kropce. – Musiałem czekać na Boba – odpowiedziałem. – Pogniewał sie na mię. Nie chciał uciekać, a teraz znaleźliśmy sie w potrzasku, bo wszystkich nas obserwujom i nikt nie ucieknie. Broadnax zastanawiał sie przez dłuższom chwile i troche zmienkł, bo puścił moje ramie. – To dobrze sie dla ciebie składa, bo ci faceci tutej majom ochote pochlastać ci tom uroczom buźke i wrzucić cie do chlewa bez rozkazu. Ale dam ci okazje do pokuty, bo mamy tu ­ sprawe. A taki zdrajca jak ty tak czy inaczej dostanie w kuńcu nagrode za swoje wysiłki, od nas albo od kogóś inszego. Odeszedł od płota i pozwolił mi sie wyprostować. Nie odwróciłem sie i nie uciekłem. To nie miałoby sensu. Musiałżem go wysłuchać do kuńca. – Oto, czego chce. Podobnież jadom tu abolicjoniści. Jak usłyszysz, gdzie som, to przyjdziesz tutej i mi o tym powiesz. Wtenczas bendziemy kwita. – Jak mam to zrobić? Niełatwo do was wyjść. Panna Abby ciengiem mię bacznie obserwuje, a tutej jest Darg. – Nie przejmuj sie tym utrapionym Dargiem – odpowiedział Broadnax. – My sie nim zajmiemy, a ty nam tylko przekażesz, co żeś usłyszał o abolicjonistach. Jak tak zrobisz, to zostawimy twojego Boba w spokoju, ale jak sie bendziesz z tym ociongał albo jak sie o nich dowiemy z inszego źródła, to już po tobie. I nie bendziesz musiał sie tu wiencej zakradać z limoniadom i sucharami dla Boba, bo tak go walniemy przez łeb, że dostanie migreny, od której padnie trupem na miejscu. Bo jeśli Bob jeszcze dycha, to tylko dzienki mnie. A potem wyrwał mi chusteczke ze sucharami i kubek limoniady, wepchnoł se suchary do gemby, popił limoniadom, oddał mi kubek, po czym odwrócił sie i odeszedł na drugom strone zagrody, a reszta za nim. Och, byłżem w prawdziwym kłopocie. Miłość potrafi całkiem zawrócić człowiekowi w głowie. Rozmyślałżem tego dnia dosyć dużo o tym, że Broadnax rozwali Bobowi łeb i przyjdzie po mię do hotelu, i żem sie tym martwił. Ten Murzyn był zasie zdecydowany. Trzeba by w niego wpompować troche ołowiu, coby go powstrzymać. Miał swój życiowy cel, a to dusiło we mnie wszelkom nadzieje. Dumałżem o tym sporo tego wieczora i nastempnego ranka, potem postanowiłem uciec z miasta, potem porzuciłem ten pomysł, później przez całe popołudnie znów żem go rozważał, znowuż postanowiłem uciec i znowu żem sie rozmyślił, a nastempnego dnia powtórzyłem se to wszystko w głowie jeszcze raz. Na trzeci dzień zmenczyłem sie tym całym kołowaniem i myśleniem, wiencem dał spokój i zrobiłżem to, co czensto robiłem, odkond tak naprawde straciłem Pie: upiłem sie z dobrym skutkiem. Czwartego dnia po groźbach Broadnaxa uchlałem sie wieczorem z jakomś

czerwonom koszulom, rebeliantem, któren wtoczył sie do salunu cały zakurzony po wendrówce na szlaku i tengo popijał – chociaż prawde mówionc, ja żem pił wiencej od niego. Był młody i wydawał sie bardziej spragniony wody niż gorzały. Miał szerokom pierś i wielki kapelusz nasunienty na czoło, długom brode i renke na temblaku. Siedział przy stoliku i wpatrywał sie we mnie bez słowa, a ja żem sie śmiał i żartowałem z niego, wlewałem se do gardła jego whisky, mydliłem mu oczy i zamieniałem szklanki, coby podsuwać mu wode zamiast gorzały. Nalewałżem se zbyt hojnie, ale jemu chyba wcale to nie przeszkadzało. Po prawdzie wyglondał, jakby z przyjemnościom patrzał, że trace głowe. Cóż, na prerii, jeśli nie możesz sprawić przyjemności chłopu w jeden sposób, to zawsze możesz w drugi. Wiele razy żem widział, jak Pie to robi. Wziełem wienc tego wielkiego faceta za jednego z takich i po kilku zamachach, skokach i napadach na jego szklanke, którym przyglondał sie bez słowa, zapytałżem go wprost, czy moge wykuńczyć tom flaszke, którom se kupił i która stojała na stoliku, a on z niej nie korzystał jak należy, bo zmarnować taki skarb to gorsze niźli stracić śniadanie, obiad, kolacje i matczyne mliko na dodatek. – Sporo pijesz jak na dziewczyne – zauważył. – Długo tu pracujesz? – Och, za długo. Ale jak szanowny pan pozwoli samotnej murzyńskiej dziewczynie skuńczyć tom flaszke, co stoi na stole, to ta dziewczyna wypieści panu uszy takom piosenkom o rybach. – Zrobie to, jeżeli mi powiesz, skond pochodzisz, droga panno. – Stond i stamtond, nieznajomy panie – odrzekłem, bo miałem we zwyczaju kłamać na swój temat, a ta „droga panna” mog­ła oznaczać, że gość kupi mi drugom butelke żółtej jak jaskier whisky, kiedy skuńczymy pierwszom. Po prawdzie, jakem sie później nad tym zastanowił, to on chyba w ogóle dużo nie wypił i z przyjemnościom patrzał, jak ja chłepcze i soncze tom wóde za niego, co w tamtym momencie sprawiało mi wiencej niż frajde, bo byłżem już pod muchom i chciałem jeszcze. – Jak kupisz mi drugom flaszke tej moralnej pyrswazji, to opowiem ci całom mojom smutnom historie, nieznajomy panie, i ostrzyge ci włosy. A potem zaśpiewam Dixie to mój dom, co poruszy twojom dusze i raz-dwa ukołysze cie do snu. – Zgoda – powiedział – ale najpierw cóś dla mię zrób. Mój kuń jest przywionzany od strony zaułka i ma na grzbiecie skórzanom torbe. Trzeba jom wyczyścić. Z powodu tej renki – wskazał na temblak – nie moge jej nawet unieść. Jak po niom pójdziesz, przyniesiesz jom tutej i wymyjesz mydłem do czyszczenia siodeł, to dam ci pare groszy albo i wiencej i sama se wtenczas kupisz whisky. Jeżdże na takim kuniu w bronzowo-białe łaty. – Zrobie to dla ciebie z przyjemnościom, przyjacielu. Wyszłem i raz-dwa odwionzałżem tom torbe z jego kunia. Okazała sie

załadowana do pełna i cienżka, a ja w dodatku byłem zawiany, wienc wyślizgła mi sie z renki, kiedy jom zdjełem, i spadła na ziemie, i podwineła sie jej klapa. Nachyliłem sie, coby jom zamknonć, i wtenczas w świetle ksienżyca zobaczyłem, że sterczy z niej cóś dziwnego. Było to ptasie pióro. Długie, czarno-białe, z odrobinom czerwieni. I chociaż byłem pijany, od razu żem sie domyślił, co to jest. Nie oglondałem takich od dwóch lat, kiedy to widziałżem całom ich kupe na piersi Fredericka Browna, jak go chowali. To było pióro ptaka dobrego Boga. Szybko wcisnełem je z powrotem do torby, zawróciłem, coby wejść do środka, i wpadłem prosto na tego gościa, co mię tutej przysłał. – Cybulko? – odezwał sie. Byłem pod mocnym gazem, wienc dwoiło mi sie w oczach, a facet był bardzo wysoki i stojał w cieniu, dlatego jego zarośnientom twarz widziałżem niewyraźnie; zresztom i tak wszystko mi latało przed oczami. Ale on po chwili zdjoł kapelusz, odgarnoł włosy do tyłu i pochylił sie, coby mi sie przypatrzeć, i wtenczas żem go dobrze zobaczył, i okazało sie, że to Owen Brown. – Szukam cie od dwóch lat – powiedział. – Co ty tu robisz, hulajonc jak jaki pijus? Wystraszyłem sie tak, że o mało żem z halki nie wyskoczył, i nie wiedziałem, co by tu zmyślić na poczekaniu, bo do łgarstwa potrzeba przecie rozumu, a ten leżał już w mojej głowie na najwyższej półce ze wzglendu na tom esencje, co poplontała mi jenzyk, wienc wyznałżem prawde: – Zakochałem sie w kimś, kto mię nie chce. – Rozumiem – powiedział Owen ku mojemu zdumieniu. – Ja tyż żem sie zakochał w kimś, kto mię nie chce. Pojechałem do Iowa po pewnom młodom dame, a ona mi powiedziała, że jestem za gderliwy. Poza tym jej sie widzi majontek i menżczyzna z farmom, a nie ubogi abolicjonista. Ale nie stałżem sie przez to pijakiem jak ty. A swojom drogom, czy ja naprawde jestem za gderliwy? Po prawdzie nie było w Kansas wienkszego zrzendy niż Owen Brown. Marudził nawet do samego Jezusa, na wszystko, co tylko mu sie nie spodobało. Ale nie było mojom rolom, coby mu o tym mówić. – Gdzieście sie podziali wtenczas w Osawatomie? – spytałem. – Czekaliśmy na was. – Wpadliśmy na grupe buntowników. – Czemu żeście nie wrócili po mię i po Boba? – Chyba żem wrócił, nie? Zmarszczył brwi, rozejrzał sie po zaułku, po czym podniósł swojom torbe, jednom renkom wrzucił jom na kunia i przywionzał do siodła, przytrzymujonc pasek zembami. – Siedź tu i czekaj – powiedział. – Niedługo przyjadziemy. I przestań chlać

akwawite. Wskoczył na kunia. – Gdzie Starzec? – sykłem. – Nie żyje? Ale Owen zawrócił już wierzchowca w zaułku i zniknoł.

16 W nogi Dopiero nastempnego dnia miałżem okazje wymknonć sie do zagrody. Któś dał białym cynk, że nadchodzom abolicjoniści, wienc mieli pełne rence roboty i bacznie obserwowali wszystkich czarnuchów. Miasto znów sie zaludniło. Prawde mówionc, po powieszeniu Sibonii miejscowi wcionż byli czujni, ale na takom pewnom wiadomość o abolicjonistach zrobił sie jeszcze wienk­szy ruch. Salun był pełen rebeliantów i uzbrojonej po zemby milicji. Zamiarowali zablokować drogi do Pikesville, tom razom ustawiajonc po obu stronach armaty. Na drogach i wzgórzach wokół miasta postawili wartowników. Dobrze wiedzieli, że zbliżajom sie kłopoty. Po lunchu wysłali mię po wode. Poszłem na podwórze. Zastałem Boba siedzoncego samotnie na skraju zagrody, jak zwykle. Wyglondał na okropnie przygnembionego, jak któś, kto czeka na śmierć, i widzi mi sie, że właśnie na niom czekał. Kiedy żem truchtał do bramy, zobaczyli mię Broadnax i jego ludzie. Podeszli z drugiej strony, gdzie pracowali miendzy świniami. Broadnax przysunoł twarz do płota. – Mam nowiny – powiedziałem. Jeszcze żem nie zdonżył zamknonć gemby, kiedy otworzyli sie tylne drzwi chatki po drugiej stronie zaułka i wytoczył sie z nich Darg. Chociaż był taki potenżny, zawsze poruszał sie szybko. Na jego widok niewolnicy sie rozpierzchli i tylko Broadnax został przy bramie. Darg podeszedł do nas cienżkim krokiem i spojrzał gniewnie po zagrodzie. – Odejdź no od tego płota, Broadnax, cobym ich mógł policzyć. Broadnax odsunoł sie od ogrodzenia, wyprostował i stanoł twarzom w twarz z Dargiem. – Ruszaj sie – powiedział Darg. – Nie musze skikać jak kurczak za każdym razem, kiedy roztwierasz kłapacz – odparł Broadnax. – Co? – Słyszałeś, co żem powiedział. Darg bez słowa zdjoł szal, wyciongnoł bat i zaczoł otwierać furtke, coby wejść do zagrody. Nie mógłżem do tego dopuścić. W salunie było pełno rebeliantów, bójka miendzy tymi tutej wywabiłaby stamtond panne Abby i dwadzieścia pienć uzbrojonych czerwonych koszuli – wyszliby tylnymi drzwiami, gotowi poczenstować ołowiem wszystkich kolorowych, w tym Darga i Broadnaxa. Nie mogłem na to pozwolić, wolność była już tak blisko. Owen powiedział, że jeszcze

tu przyjadzie, a on zawsze dotrzymywał słowa. Wienc zastompiłżem droge Dargowi i mówie: – Ależ panie Darg, ciesze sie, że pan tu jest. Przyszłam właśnie sprawdzić, co słychać u mojego Boba. Boże, ależ te podwórkowe czarnuchy som swarliwe. Nie wiem, jak panu dzienkować za pańskom uprzejmość i odwage i za to, że trzymasz ich pan w garści. Normalnie nie wiem, jak mam panu dzienkować. To go mile połechtało. Zachichotał. – Och, mię zasie przychodzi do głowy pare sposobów, w jakie mogłabyś mi podzienkować, Mulatko, i zaraz do nich przejde – powiedział i gwałtownie roztworzył furtke. Kiedy to zrobił, normalnie żem zemglał, tak jak widziałem, że mglejom białe damy, i padłem prosto w błoto. Do licha, udało sie. Darg podleciał do mię, pochylił sie, jednom renkom podniósł mię za kołnierz i przypatrzył mi sie z bardzo bliska. Nie chciałżem tego, wienc zaraz sie ocknełem i powiedziałem: – Bożenciu, nie rób pan tego. Pie może wyglondać przez okno! No, wtenczas Darg upuścił mię na ziemie jak goroncy kartofel, a ja żem plasnoł w błoto i znowuż zaczełem udawać zemglonego. Darg potrzonsnoł mnom kilka razy, ale teraz nie doszłem już tak szybko do siebie i przez kilka sekund, najlepiej jakem umiał, udawałżem nieżywego jak opos. Wreszcie otworzyłem oczy i powiedziałem: – Och, Boże, źle sie czuje. Czy taki uprzejmy dżentylmen jak pan mógłby zasie podać dziewczynie szklanke wody? Czuje sie aż wstrzonśnienta z wdzienczności, bo mię tu obrażano i poniewierano, a pan żeś mię w swej łaskawości obronił. Teraz żem go załatwił. Rozpływał sie nade mnom, jakby był niespełna rozumu. – Zaczekaj, słodyczko – stenknoł. – Darg sie tobom zajmie. Podskoczył i pobiegł w strone zaułka za hotelem, bo tam stojała wielka beczka z wodom do kuchni. Jak tylko poleciał, wyciongnołem na chwile łeb z błota i zdonżyłem rzucić słowo Broadnaxowi. Stojał niedaleko i usłyszał. – Bondźta gotowe. Tylko tyle żem zdołał powiedzieć, bo Darg już biegł z powrotem z chochlom w rence i musiałżem znowu udawać chorego. Przytrzymał mojom głowe i wlał mi do gardła cały chlust wstrentnej, śmierdzoncej wody. Miała taki paskudny smak, żem myślał, że sie struje. Potem nagle usłyszałem huk i chochla walneła w słupek płota tuż koło mojej głowy. Tak mocno, żem pomyślał, że może ten czarnuch odgadł, że udaje, i sie na mię zamachnoł i nie trafił. Ale zaraz potem usłyszałżem kolejny huk, słupek sie prawie rozpadł i wtedy żem zrozumiał, że to nie żadna chochla, tylko kula i proch. Po chwili dobiegli nas kolejne huki: to była strzelanina.

Tylne drzwi hotelu gwałtownie sie roztworzyli i któś zawołał: – Darg, chodź szybko! Przed budynkiem słychać było genste strzały. Darg puścił mię i pobiegł. Pozbierałem sie z błocka i poleciałem za nim. W środku panowało zamieszanie. Wpadłżem do kuchni i zaraz przewrócili mię dwaj indiańscy kucharze, którzy biegli do wyjścia. Wstałem, przemkłem sie przez jadalnie i wleciałem do salunu w samom pore, coby zobaczyć, jak penka szyba od frontu i zasypuje rebeliantów odłamkami szkła. Przez wybite okno wskoczyło do środka kilku abolicjonistów, cały czas strzelajonc. Na ulicy widać było ich jeszcze co najmniej ze dwunastu, szarżowali na kuniach po Main Street i strzelali. Druga, mniej wiencej taka sama grupa wyważała kopniakami drzwi wejściowe. Wpadli do środka w pośpiechu i nie żartowali. Przewracali stoły i strzelali do każdego rebelianta, któren był dość głupi, coby siengnonć po swoje żelaziwo, a nawet do tych, co już rzucili broń. Był to prawdziwy leworwerowy obłend. Paru buntownikom udało sie schować za barykadom z przewróconego stołu w głembi sali, znaczy sie przy drzwiach do jadalni. Strzelali do wolnostanowców, wycofujonc sie do drzwi, w których żem przykucnoł. Nie ruszałem sie z miejsca. Próbowałem zebrać sie na odwage, coby popendzić na schody i zobaczyć, co z Pie, bom słyszał, jak dziewczyny wrzeszczom na Pientrze Rozpusty, i widziałżem, jak niektórzy abolicjoniści stajom na grzbietach kuni i skaczom na dach. Chciałem polecieć na góre, ale nie miałem odwagi pobiec do schodów. Było zbyt niebezpiecznie, mieli przewage liczebnom. Siedziałem przy tych drzwiach na tyle długo, coby zobaczyć, jak buntownicy w salunie troche odzyskujom teren. Darg był najpierw zajenty gdzieś indziej i dopiero później wpadł do salunu. Walczył jak szalony. Jednego abolicjoniste wyrżnoł w twarz butelkom po piwie, innego wyrzucił przez okno i wbiegł do salunu bez szwanku mimo silnego ognia. Potem błyskawicznie rzucił sie po schodach na Pientro Rozpusty. Wtenczas zresztom widziałżem go ostatni raz, ale mniejsza o to, bo jak tylko zniknoł mi z oczów, przez drzwi runeła nowa fala abolicjonistów i dołonczyła do tych, co wykańczali rebeliantów w salunie, podczas gdy wasz szczerze oddany wcionż krył sie w konciku przy drzwiach do jadalni, skond widział oba pomieszczenia. W jadalni rebelianci stawiali jeszcze opór, ale w salunie byli w mniejszości i ta sala została już opanowana. Wienkszość czerwonych koszuli leżała ranna lub martwa. Niektórzy abolicjoniści dali se spokój z walkom o jadalnie i plondrowali bar, łapionc za butelki i wypijajonc ich zawartość. Wtenczas w wejściu do salunu stanoł jakiś wysoki gość z długimi rencami i nogami i w kapeluszu ze szerokim rondem, po czym oświadczył: – Jestem kapitan James Lane z Milicji Wolnych Stanów, a wy wszyscy

jesteście moimi jeńcami! No cóż, w salunie właściwie nie było nikogo, kogo można by nazwać jeńcem, bo każdy obecny tutej zwolennik niewolnictwa już kipnoł albo miał zaraz to zrobić, nie liczonc dwóch czy trzech, co wili sie po podłodze. Ale ci, co wycofali sie do jadalni, odzyskali siły i przeszli do kontrataku. Sprzyjało im to, że było tam ciasno, wienc przeważajoncy liczebnie Jankesi sie nie mieścili w środku i trudno im było trafić, jak strzelali. Walczoncych widać ogarneła panika, bo kilku leworwerowców strzelało do siebie z dziesienciu stóp, a mimo to chybiali. Wielu abolicjonistów dostało kulke w tej obłonkanej strzelaninie, a ich kumple wcale sie z tego nie ucieszyli. Atak stracił impet, nie działało już zaskoczenie, została tylko zażarta walka. Słychać było tyż głupie gadanie i śmiechy, bo jeden zwolennik niewolnictwa zawołał: „Jebany kutas, trafił mię w buta”, i ludzie zaczeli sie chichotać. Ale rebelianci jak na razie dobrze se radzili i powstrzymali Jankesów przed jadalniom. Kiedy zobaczyłem, że mam wolnom droge do zaułka niewolników, pobiegłem tam najszybciej, jak mogłem. Nie poleciałżem na schody, coby pomóc Pie. Nie wiedziałem, czy Darg, jej nowa miłość, dotarł do niej i jom stamtond wyciongnoł. Jeżeli nie, to musiała se radzić sama. Jej tyż już nigdy wiencej nie widziałem. Wypadłem przez tylne drzwi i pognałem do zagrody, gdzie Murzyni szamotali sie z zamknientym od zewnontrz zamkiem, coby go wyłamać. Roztworzyłżem im szeroko furtke, a Broadnax i pozostali wypadli przez niom jak dzicy, prawie na mię nie patrzonc. W mgnieniu oka znikneli w zaułku. Tylko Bob stojał w tym samym miejscu co zawsze i gapił sie z otwartom gembom przed siebie. – Bob, spadajmy stond. – Nie bende już z tobom uciekał – powiedział. – Zajmij sie swoimi sprawami i zostaw mię w spokoju. To pewnikiem znowuż jakieś twoje szachrajstwo. – Żadne szachrajstwo. Chodź! Za moimi plecami, na drugim kuńcu zaułka, wyleciała zza zakrentu grupa miejscowych rebeliantów na kuniach i z krzykiem i wyciem przypuściła szarże. Strzelali nad naszymi głowami do Murzynów, co uciekali w przeciwnom strone. Zaułek kuńczył sie krzyżówkom w kształcie litery T, wienc trzeba było skrencić tam w lewo lub w prawo, i nasi kolorowi polecieli tam jak wariaci. Nie czekałżem dłużej, puściłem sie za nimi. Widzi mi sie, że Bob spojrzał ponad moim ramieniem i poczuł smak rebelianc­kich kul, co mu śpiewali nad głowom, bo skiknoł jak królik i pobiegł za mnom. Murzyni z zagrody wyprzedzili nas ino o jakie dwadzieścia pienć jardów. Dopadli do kuńca zaułka, rozdzielili sie, jedni polecieli na lewo, drudzy na prawo, i znikli nam z oczów. Ja i Bob biegliśmy w strone krzyżówki, ale jak byliśmy najwyżej w połowie drogi, w zaułku pojawił sie rebeliant na kuniu. Skrencił ku

nam z tej uliczki, na którom przed chwilom wybiegło kilku Murzynów, i ruszył w naszom strone. W renku trzymał karabin i kiedy zobaczył, że pendzimy na niego, podniósł broń do strzału. Staneliśmy jak wryci, bo znaleźliśmy sie w pułapce. Buntownik wstrzymał kunia, ściongnoł cugle i powiedział: – Stać i nie ruszać sie. Dokładnie w tym momencie, kiedy był już najwyżej pienć stóp od nas, któś wyszedł z jakichś drzwi w zaułku i jednym ciosem pałasza stroncił tamtego z kunia. Normalnie go załatwił, facet spadł martwy na ziemie. Bob i ja rzuciliśmy sie do ucieczki, coby ominonć naszego wybawiciela, ale ten wystawił noge, kiedym przebiegał obok, wienc potkłem sie i padłem mordom w błoto. Kiedy próbowałżem sie podnieść, spojrzałem do góry i zobaczyłem lufe starego, znajomo wyglondajoncego siedmiostrzałowca. Drugi kuniec pukawki trzymał Starzec i wcale nie miał zadowolonej miny. – Cybulko – powiedział. – Owen mówi, żeś została pijaczkom, palisz tytuń i przeklinasz. To prawda? Zza drzwi za jego plecami powoli wychodzili chłopcy Browna: Owen, Watson, Salmon, Oliver i nowy żołnierz, Kagi, a potem kilku nowych, których żem nie znał. Szli powoli i spokojnie, nikt sie nie spieszył. Armia Starca była nauczona, coby zachowywać w walce spokój i zimnom krew. Popatrzyli sie na strzelajoncych do nas rebeliantów na drugim kuńcu zaułka, staneli w równym szeregu, wzieli tamtych na cel i rozpoczeli kanonade. Kilka czerwonych koszuli padło. Reszta posmakowała ołowiu, którym zalewała ich wyćwiczona armia Johna Browna, zeskoczyła z kuni, ukryła sie za zagrodom i odpowiedziała ogniem. Kule gwizdali tam i z powrotem po całym zaułku, ale stojoncy nade mnom Starzec nie zwracał na nie uwagi. Wpatrywał sie we mnie, najwyraźniej zirytowany, i czekał na odpowiedź. No, a że tak czekał, nie mógłżem go okłamać. – To prawda, kapitanie – przyznałem. – Zakochałam sie w kimś, kto mi złamał serce. – Czy zasie obcowałaś z nim cieleśnie bez ślubu? – Nie, szanowny panie. Wcionż jestem czysta i nieskalana jak w dniu, w którym przyszłam na świat. Skinoł niechentnie głowom i spojrzał sie w głomb zaułka, a kule śmigali wokół niego i uderzali w gonty domu, przy którym żeśmy stojali, aż lecieli drzazgi. John Brown zawsze wystawiał sie na ogień jak głupi. Ludzie za nim kucali i krzywili sie pod ostrzałem, a Starzec stojał jak w kościele na próbie chóru. Milczał jak zwykle i najwyraźniej nad czymś dumał. Jego twarz wyglondała jeszcze starzej niż kiedyś. Była tak pomarszczona, że przypominała gombke. Brode

miał już całkiem siwom, potarganom i tak długom, że opadała mu na piersi i mogłaby służyć za gniazdo sokoła. Zdobył skondś nowe ubranie, choć była to ino nowa, gorsza wersja tamtych łachów, co je nosił wcześniej: czarne spodnie, czarna kamizelka, surdut i kołnierzyk, zwiendły, zmienty i postrzempiony na brzegach. Buty byli jeszcze gorsze, podwiniente przy palicach, wyglondali jak zrobione z kawałka pogniecionego papieru. Innymi słowy, wyglondał zasie tak, jakby jego ubranie usychało z pragnienia, a on sam miał sie lada moment przewrócić, tak ciongnoł go do ziemi cienżar jego szpetoty. – To dobrze, Cybulko – powiedział. – Bo Dobra Ksienga w ósmym rozdziale Ezechiela powiada, że oto przechodziłem obok ciebie i ujrzałem cie, a że był to twój czas, czas miłości, to rozciongnołem nad tobom połe płaszcza mego i zakryłem twojom nagość. Zakrywałaś swojom nagość? – Jak tylko żem umiała, kapitanie. – Czytałaś Biblie? – Nie za wiele. Alem cały czas myślała po bożemu. – No, to już cóś – powiedział. – Bo jak sie poddasz woli Boga, to Bóg cie obroni. Opowiadałżem ci kiedyś historie o królu Salomonie, dwóch matkach i dziecku? Opowiem ci, bo jom powinnaś znać. Aż mię skrencało, coby sie stamtond ruszył, bo strzelanina przybierała na sile. Kule gwizdali nam wysoko nad głowami, uderzali w ziemie wokół naszych nóg i przelatywali koło mojej głowy, ale Starzec stojał na miejscu jeszcze co najmniej pienć minut, przedstawiał mi swoje myśli o królu Salomonie i narzekał, że nie czytam Dobrej Ksiengi. Tymczasem tuż za nim, na niewidocznym dla niego drugim kuńcu zaułka, pojawili sie z powrotem Broadnax i banda z zagrody. Udało im sie jakoś zdobyć armate buntowników, co stojała na rogatkach, to przytoczyli jom normalnie w zaułek i odwrócili w strone czerwonych koszuli. Lufa sterczała teraz tuż ponad ramieniem Starca, ale on oczywiście tego nie zauważył, bo głosił ewangelie. Widać kazanie o Świentym Słowie, królu Salomonie, dwóch matkach i dziecku było dla niego wyjontkowo ważne, bo glendził i glendził, choć jeden z Murzynów Broadnaxa podpalił już lont. Starzec nawet nie mrugnoł i dalij wykrzykiwał cóś o Salomonie i tych matkach, ale wtedy Owen zawołał wysokim głosem: – Papo! Czas na nas! Kapitan Lane wyjeżdża z miasta i ostawi nas tutej. Starzec obejrzał sie na zaułek i poprzez kule, co świszczeli mu wokół głowy, zobaczył tloncy sie lont armaty. Popatrzał na rebeliantów, którzy strzelali i kleli na drugim kuńcu zaułka zbici w stadko za zagrodom dla niewolników, i próbowali zebrać sie na odwage do ataku. Lont u armaty Broadnaxa palił sie i pluł genstym dymem, iskry coraz bardziej zbliżali sie do iglicy. Murzyni cofli sie i z przestrachem patrzeli, jak lont sie tli. Starzec chyba mocno sie zdenerwował, że kolorowi odbierajom mu pierwszeństwo w walce, bo chciał przecie całej chwały

dla siebie. Wyszedł na środek uliczki i krzyknoł do rebeliantów, którzy ostrzeliwali nas zza zagrody: – Jestem kapitan John Brown! I w imie Świentego Odkupiciela, Króla Królów i Człowieka Trójcy, nakazuje wam sie stond wynosić. Wynoście sie w Jego świente imie! Wynocha! Bo Pan jest zawsze po stronie sprawiedliwości! No, nie wiem, czy sprawiło to działo, czkajonce dymem ponad ramieniem Starca, czy sam jego widok, bo stojał nieosłonienty i nie tykali go śmigajonce wokół kule, w każdym razie rebelianci odwrócili sie i dali dyla. Uciekli. Lont tlił sie dalij, już sie kuńczył. Starzec stojał koło działa i patrzał, jak dopala sie i gaśnie z sykiem. Ogień nie doszedł do iglicy. Armata była martwa. Teraz widzi mi sie, że lonty armatnie czensto wtenczas gaśli. Ale przez to, że działo nie wystrzeliło, Starzec jeszcze głembiej uwierzył w palic boży, chociaż tej wiary nigdy mu nie brakło. Spojrzał na zgasły lont i powiedział: – Dobry Boże, twoje błogosławieństwo jest wieczne i na zawsze, a teraz widze jeszcze jeden znak, że twoje zamysły, coś mi je niedawno objawił, som jak najsłuszniejsze i że do mię przemawiasz. Nastempnie zwrócił sie do Owena. – Nie chce już dłużej biegać za Jimem Lane’em. Przyjechałżem taki szmat drogi ino po to, coby stond zabrać Cybulke, która jest dla mię i dla mojej armii jak szczenśliwy amulet, a tyż i jak pamiontka po naszym ukochanym Fredericku, któren śpi snem wiecznym na tej ziemi. Teraz, kiedy dostałżem to, po com tu przybył, Odkupiciel znów spuścił na mię deszcz pomysłów na to, jak doprowadzić do wolności rzesze jego dzieci, takich jak nasza Cybulka. Z pomocom Boga wykluwali sie we mię rozmaite plany. Kiedy poczenstujemy sie już darami bożymi z tutejszych sklepów żelaznych i spożywczych, należoncych do pogańskich właścicieli niewolników, skrzykniemy pszczoły, coby założyć ul dla jeszcze wienkszych celów. Kansas już mię nie potrzebuje. Przed nami wielkie zadania. Na wschód, żołnierze! Naprzód! Z tymi słowy wskoczył na kunia, popendziliśmy uliczkom, mineliśmy armate, wyjechaliśmy z Pikesville i staliśmy sie legendom.

Czenść trzecia Legenda (Wirginia)

17 Przechodzimy do historii Kiedyśmy wyjeżdżali z Pikesville – trzech ludzi na kuniach, reszta na wozach – dopadła nas zadymka. Śnieg, któren padał od rana do nocy, pokrył szlak i wszystko dookoła na stope wysoko. Potem na jeden dzień zrobiło sie cieplej i biały puch troche sie roztopił, a później nastali wielkie mrozy. Lód na drzewach miał dwa cale grubości, a woda w manierkach przez noc zamarzała. Leżeliśmy w namiotach owinienci kocami, wiater owiewał nam twarze śniegiem i wilcy wyli dokoła. Starzec miał teraz nowom armie, wienkszom, i żołnierze pilnowali ognisk na zmiane, ale nie bardzo nam to pomagało. Ma sie rozumieć, Brownowi życie pod gołym niebem nie przeszkadzało. Wyczuwał zmiany pogody jak stary farmer, potrafił w środku nocy iść przez las bez żadnego światła i wendrować podczas burzy, jak gdyby jej wcale nie było – ale ja żem wrócił na szlak po dwóch latach spokojnego, suchego, łatwego życia i żłopania taniej gorzały. Drugiego dnia cienżko żem zachorzał na malarie. Na szczenście zachorzał tyż Starzec i nastempnego dnia w południe, gdy przyszła kolejna zadymka, oznajmił: – Żołnierze, dostałżem wiadomość ze samej góry, że jest tutej w Missouri kilku niewolników, co trzeba ich wyzwolić. Pojadziemy do okrengu Vernon. W takom pogode nie można sie było z nim spierać. Stary John Brown bardzo sie zmienił od czasu, kiedy żem go ostatnio widział dwa lata temu. Facjate miał pomarszczonom jak rodzynek. Jego senkate starcze dłonie przypominali skórzaste szpony, twarz miał twardom jak skała, a oczy jak dwa kawałki szarego granitu. Wysławiał sie tyż troche inaczej. Mówił, że zamieszkał samotnie w lesie, coby studiować dzieła jakiegoś Cromwella, i widzi mi sie, że mocno go to ruszyło, bo czenściej niż dawniej przyprawiał swoje kazania takimi słowami jak „azaliż”, „zaprawde” i „niewiasta”. Gdy siedział na kuniu, a płatki śniegu osypywali sie z jego wytartego wełnianego palta i przyklejali mu do brody, jeszcze bardziej przypominał Mojżesza niż kiedyś. – Zaprawde powiadam wam, że powinienem zostać generałem – odezwał sie pewnego ranka, gdy przedzieraliśmy sie przez zmarznienty las w okrengu Vernon. – Ale Odkupiciel w Trójcy Jedyny, któren panuje nad pogodom i jest dowódcom na wszystkich stanowiskach, uznał za słuszne trzymać mię u swoich stóp. Żyłem w zgodzie z naturom przez prawie rok, Cybulko, mieszkałżem sam w lesie, układałem plany bitew i rozmawiałem z wielkim Królem Królów. I wyszłem z lasu, rozumiejonc, że służe jego woli jako kapitan, Cybulko, i że tylko takim stopniem mię obdarzył, nie wyższym. – To może kapitan Pana Boga zawiódłby nas do jakiego ciepłego schronienia – wtroncił gderliwie Owen.

Starzec parsknoł. – W zime Bóg sprawuje nad nami opieke, Owenie. Dopóki trawa znów sie nie zazieleni, nie ujrzymy na tej ziemi żadnych zwolenników niewolnictwa. Dlatego możemy teraz spokojnie wykonywać naszom robote. Miał słuszność, bo żadne rozumne stworzenie nie wyszłoby na ten śnieg. Przez cztery dni wlekliśmy sie przez południowo-zachodniom czenść Missouri i marzliśmy, nie mogonc znaleźć żadnych niewolników do wyzwolenia, aż wreszcie Starzec oznajmił: – Niewolnictwo w okrengu Vernon zostało wyplenione. Pojadziemy na wschód, do Iowa. – Może popłyniemy promem? – zaproponował Owen. – To najszybszy sposób, coby sie dostać na wschód. Kapitan uśmiechnoł sie szyderczo. – Promy obsługujom zwolennicy niewolnictwa, synu. Nie biorom na pokład Jankesów. Owen wyciongnoł pałasz i leworwery i ruchem głowy wskazał jadoncych za nami ludzi na kuniach i na wozach. Wszyscy byli uzbrojeni. – Nas wezmom. Na ustach Starca znowuż pojawił sie szyderczy uśmieszek. – Czyż Jezus zjechał z Jerycha po gościńcu rydwanem, z ośmiu tysiency stóp na dół? Czy Mojżesz na tom góre, co na niej dostał zwoje przykazań, wjechał kunno, czy wspioł sie na własnych nogach? Pojadziem do Iowa jako kawaleria, jak niegdyś Dawid. Prawda jednak wyglondała tak, że Starzec nie mógł płynonć promem, bo musiał sie kryć. Cena za jego głowe znacznie wzrosła przez te dwa lata, co żem je spendził w Pikesville. Owen powiedział mi, że Missouri i Kansas wyznaczyli dwie różne nagrody, a ludziska na wschodzie mocno sie wzburzyli, kiedy usłyszeli o wyczynach Starca, jak to, że obcioł głowe Doyle’owi i innym, nie wspominajonc już o tym, że gdzie nie pojechał, zaraz wyzwalał niewolników. John Brown co tydzień posyłał jednego ze swoich ludzi do pobliskiego miasteczka Cuddyville po gazety ze wschodu, w których pełno było dyskusji o walce z niewolnictwem i komentarzy o nagrodach za jego głowe, co je wyznaczali różne wojskowe placówki, Missouri, Kansas i Waszyngton. Na dobitke kompania wojsk federalnych wpadła na nasz ślad pod Nebraskom i przegnała nas na północ, z dala od promu. Deptali nam po pientach przez całom zamieć. Próbowaliśmy ich zgubić, ale zostawali po prostu kilka mil z tyłu, poza zasiengiem wzroku, i za każdym razem, kiedyśmy myśleli, że sie nam udało, Starzec zatrzymywał sie, patrzał za siebie przez tom swojom lunete i widział ich kilka mil dalij, jak starajom sie dotrzymać nam kroku w śniegu. Ciongneło sie to przez kilka długich dni. – Czemu po prostu nie stanom z nami do walki? – mruknoł Owen.

– Zaprawde, nie zrobiom tego – odpowiedział kapitan. – Albowiem powiedział Gedeon swemu ludowi, że nie bendzie nim rzondził i nie bendzie nim rzondził jego syn, lecz Pan Bóg. Nasz Zbawiciel nie pozwoli im sie z nami bić. Po nastempnych trzech dniach śniegu i mrozu federalni zmenczyli sie tom zabawom i przysłali do naszego obozu żołnierza na kuniu, z białom flagom, coby porozmawiał ze Starcem. Był smukłym gościem z nogawkami munduru starannie wciśnientymi w cholewki butów i twarzom czerwonom z zimna jak burak. – Jestem porucznik Beers – przedstawił sie. – I przynosze wiadomość od mojego dowódcy, kapitana Haywooda, któren mówi, że jeśli pójdziesz pan z nami spokojnie i bez oporu, to zawieziemy pana do Lawrence na sprawiedliwy proces, a pańskich ludzi zostawimy w spokoju. Starzec parsknoł. – Rzeknij pan kapitanowi Haywoodowi, coby sam po mię przyszedł. – Bendzie musiał pana aresztować. – Za co? – Nie jestem pewien, jakie som zarzuty, ale gubernator Kansas wyznaczył za schwytanie pańskiej osoby nagrode w wysokości trzech tysiency dularów, a prezydent Buchanan dorzucił jeszcze dwieście piendziesiont. Skoro nad pańskom głowom wiszom takie piniondze, to bendziesz pan bezpieczniejszy, jadonc przez to terytorium w naszym towarzystwie. Starzec, któren siedział śród śnieżycy na kuniu, roześmiał sie. Miał najdziwniejszy śmiech na świecie. Bezgłośny, bo ino marszczył twarz i wciongał powietrze do płuc. Jego barki zaczynali sie kołysać, kapitan zasysał powietrze i ściongał oblicze, przez co zmarszczki z czoła jakby opadali mu na oczy i zupełnie je zakrywali, aż widać było ino żółte zemby, i wydawało sie, że zaraz ze świstem wypuści powietrze ze wszystkich otworów w głowie – z oczów, uszów i gemby. Jeżeli któś go nie znał, to mógł sie na ten widok przerazić, i porucznik normalnie sie przestraszył. Potem Starzec kichnoł i wychylił sie troche z siodła, aż zatrzepotali poły jego surduta i odsłonili renkojeść jednego z potenżnych siedmiostrzałowców, co je nosił w kaburach na lewym i prawym biedrze. – To jest obelga – parsknoł w kuńcu. – Walcze za sprawe w imieniu naszego Świentego Odkupiciela, któren może zniweczyć słowo każdego kraju zwykłym kaszlnienciem. Prezydent mnom nie rzondzi. Ksienga Powtórzonego Prawa, rozdział trzydziesty drugi, werset trzydziesty pionty, powiada, że moja jest odpłata i kara w dniu, kiedy sie noga ich potknie. Potem odwrócił sie do swoich ludzi i dodał: – Niniejszym proponuje każdemu żołnierzowi swojej armii dwa dulary i piendziesiont centów za głowe prezydenta Buchanana, któren kieruje barbarzyńskom organizacjom, co nie odpowiada za swoje czyny przed tronem Najświentszego Menczennika.

Porucznik zawrócił i pospiesznie odjechał do swojej kompanii. Dzień później federalni wycofali sie, brnonc w głembokich zaspach po długich preriowych wzgórzach. – Mondre posuniencie – mruknoł Starzec, patrzonc przez lunete, jak odjeżdżajom. – Wiedzom, że mam wysoko postawionych przyjaciół. – Gdzie? – parsknoł Owen. – Chodzi mi o Najwyższego Boga, synu, którego głosu sam powinieneś posłuchać. Owen wzruszył ramionami i puścił jego słowa mimo uszów. On i jego bracia byli przyzwyczajeni do takiej gadki i wienkszość z nich w żadnym razie nie była tak religijna jak ich papa. Po prawdzie, kiedy John Brown ich nie słyszał, ciengiem gadali o tym, coby w ogóle porzucić walke z niewolnictwem i wrócić do domu. Dwóch z nich, Jason i John, już zasie tak zrobiło; nadojadło im życie na prerii przez te dwa lata, kiedy mię z nimi nie było, wienc dali se spokój i wrócili do swoich domów na północy stanu Nowy Jork. Wienkszość pierwszej drużyny tyż powróciła w domowe pielesze albo zgineła. Ale kapitan dalij miał przy sobie czterech synów, czyli Watsona, Olivera, Salmona i Owena, a w czasie swoich wendrówek znalazł nowych żołnierzy. Nowa armia nie przypominała tej pierwszej, która składała sie głównie z kansaskich farmerów, osadników i Indiańców. Tom teraz tworzyli młodzi leworwerowcy, okrutni awanturnicy, nauczyciele i uczeni; poważna sprawa, potrafiliby odstrzelić człowiekowi z głowy pojedynczy włos. Najlepszy był Kagi z Nebraska City, leworwerowiec z gładkom twarzom, któren przyjechał do Pikesville z Owenem. Walczył pod Black Jack u boku Starca, ale ja żem go tam nie widział, bo ciengiem chowałżem głowe w piasek. Z zawodu był nauczycielem, nosił w kieszeni wykłady i insze teksty zwiniente w rulon i od czasu do czasu do nich zaglondał. Sprawiał wrażenie spokojnego, choć był poszukiwany w Tecumseh za to, że wyciongnoł colta i wpakował kupe ołowiu w jednego sendziego, co popierał niewolnictwo, roztrzaskał mu łeb i posłał go na łono Abrahama. Nim Kagi go załatwił, sendzia zdonżył strzelić mu w pierś, ale kula nie przebiła Kagiemu serca, bo jom zatrzymał notes, co Kagi miał go wtenczas w kieszeni. Nosił potem przy sobie ten wyświechtany notes do kuńca życia, czyli – jak sie później okazało – już nie bardzo długo. Oprócz niego byli z nami John Cook, Richard Hinton, Richard Realf, Murzyn Richard Richard­son i niejaki Aaron Stevens. Ten ostatni był wielkim, niebezpiecznym i wybuchowym zrzendom. Miał dobrze ponad sześć stóp wzrostu i wiecznie szukał okazji do bitki. Nie był ani troche religijny. W ogóle ci goście nie przypominali dawnych żołnierzy Johna Browna, farmerów, co to walczyli o swojom ziemie. Nie palili, nie pili i nie żuli tytuniu. W wienkszości czytali ksionżki i spierali sie o sprawy polityczne i duchowe. Starzec mówił o nich „pan Iks” i „pan Igrek” i zamiarował nawrócić ich na świentom ewangelie. Zasypywał ich Panem Bogiem, gdy ino miał okazje,

mówionc: „Panie Iks, wspomagasz pan diabła, lekce se ważonc boże zbawienie”, ale oni nauczyli sie nie zwracać na niego uwagi w takich sprawach. Dla nich problemem było niewolnictwo. To ich łonczyło. I nie było z nimi żartów. Chodzili jednak za Starcem jak barany. Choć byli tacy mondrzy, żaden nie podważał jego rozkazów ani nawet nie wiedział, dokond pojadziemy nastempnego dnia. Kiedy chodziło o plany, kapitan milczał jak grób, a oni mu ufali. Mówił ino: – Jadziemy na wschód, żołnierze. Jadziemy na wschód prowadzić wojne z niewolnictwem. No, wschód jest duży. I dużo jest niewolnictwa. A powiedzieć, że pojadzie sie na wschód, coby z nim walczyć, i przeniesie sie tom wojne aż do Afryki i tak dalij, to jedno, a jeździć dzień po dniu na mrozie, coby dotrzymać słowa, to drugie. Wlekliśmy sie noga za nogom sto piendziesiont mil w strone Taboru w Iowa i wyzwalaliśmy po drodze Murzynów. Trwało to dwa miesionce. Tabor był wolnym miastem, ale mieliśmy zime i cienżko sie nam jechało, bo ścisnoł mróz, szlak pokrywała zasie sześciocalowa skorupa lodu, a Starzec ciengiem sie modlił nad przypalonymi wiewiórkami i zeschłymi plackami kukurydzianymi. Na szczenście w Pikesville wzieliśmy sporo łupów, a po drodze okradliśmy kilku właścicieli niewolników. Mieliśmy amunicje, broń, dwa wozy, cztery kunie, dwa muły, woła, pościel, patelnie, konserwy, troche spodni i kapeluszy, płaszcze, a nawet stolik i beczke – tylko że w zime na prerii trudno o zwierzyne, wienc bardzo szybko skuńczyła nam sie żywność. Dlatego wymienialiśmy na niom te skradzione rzeczy z każdym, kogo spotkaliśmy na drodze, i dzienki temu udało nam sie przeżyć. A mię udało sie tyż po kryjomu zachować pare portek, kapelusz i bielizne. Nikt tego nie zauważył, bo było za zimno, coby sie przejmować, co noszom insi. Kiedyśmy dojechali do Taboru w Iowa, byliśmy wyczerpani i głodni – z wyjontkiem kapitana, któren co rano zrywał sie z posłania gotów do odjazdu, świeży i radosny jak skowronek. Wydawało sie, że nie potrzebuje snu, a jedzenie w ogóle go nie interesowało, zwłaszcza jeżeli było na maśle. Wolałby chyba umrzeć, niż jeść masło. Cóś w tym smakołyku go odrzucało. Ale jak chodziło o zupe żółwiowom albo pieczonego niedźwiedzia, to przeczłapałby w środku zimy przez chlew w samych gaciach, coby ino powonchać takie jedzenie. Był pod tym wzglendem dziwakiem i zupełnym dzikusem. Nie wpadł w zachwyt, gdyśmy dotarli do miasta. Wyglondało jakoś dziwnie spokojnie, kiedy staneliśmy na placu. Rozejrzał sie z siodła i odetchnoł głemboko. – Ciesze sie, żeśmy som na ziemi abolicjonistów – zakrakał. – Nawet powietrze wydaje sie tutej czystsze. Tu mieszka wolność, żołnierze. Jesteśmy w domu. Odpoczniemy w Taborze przez miesionce zimowe. Stojaliśmy tak przez godzine, a miasto wcionż było ciche jak mysie pierdniencie. Nie otworzyli sie ani jedne drzwi, nie poruszyła sie ani jedna

okiennica. Mieszkańców zdjoł paniczny strach, nie chcieli mieć z nami nic wspólnego. W kuńcu tak żeśmy zmarzli, że zaczeliśmy pukać do drzwi w poszukiwaniu schronienia, ale nie chcieli nas przyjonć w żadnym domu ani w zajeździe. – Morderca – pisła jakaś baba, zatrzaskujonc drzwi. – Stary wariat! – wykrzykneła druga. – Wstemp wzbroniony. Pewien menżczyzna powiedział Brownowi wprost: – Jestem przeciwny niewolnictwu, kapitanie, ale i zabijaniu. Pan i pańscy ludzie nie mogom tutej zostać. I tak to wyglondało wszendzie. Tabor był wolnym miastem, wszyscy abolicjoniści na wschód od Missouri znali Starca, ale byli normalnie nazbyt wystraszeni całom tom jego aferom. Oczywiście poza tym Brown był trefny, poszukiwany przez wojsko, a za jego głowe wyznaczono nagrode. I każda jedna gazeta w kraju rozpisywała sie, jak to ścioł kilka łbów w Kansas, i myśle, że tyż dlatego sie tutej bali. Obeszliśmy chyba wszystkie domy w miasteczku – pochód zmarznientych obdartych menżczyzn, zmenczonych mułów i głodnych kuni – a kiedy Starcowi zatrzaśniento przed nosem ostatnie drzwi, był zirytowany, ale nie przybity. – Gadanie, gadanie, gadanie – mruknoł. – Chrześcijanin potrafi ino gadać. To, żołnierze – powiedział, stojonc pośrodku opustoszałego miasteczka i strzepujonc śnieg z brody – jest nasza prawdziwa bitwa. Zwykłemu niewolnikowi trza wolności, nie gadania. Murzyni od dwustu lat słuchajom moralnej pyrswazji. Nie możemy dłużej czekać. Czy Toussaint Louverture czekał na Francuzów na Haiti? Czy Spartakus czekał na Rzymian? Garibaldi na genueńczyków? – Jestem pewien, że ci, co o nich mówisz, to dobrzy ludzie, ojcze – powiedział Owen. – Ale tu jest zimno. – Zaprawde, powinniśmy być jak biblijny Dawid – stenknoł Starzec – czyli żyć łaskom i strawom Króla Królów, któren zaspokaja wszystkie nasze potrzeby i zachcianki. Mi tam nie jest zimno. Mam jednakże wzglond na was, a pozostało mi jeszcze kilku przyjaciół na tym świecie. Kazał żołnierzom znowuż osiodłać kunie i poprowadził nas do pobliskiego miasteczka Pee Dee, gdzie kilku jego znajomych farmerów zgodziło sie nas przyjonć – chociaż dopiero wtedy, kiedy Starzec przedał im wienkszom czenść naszych kuni i wozów i obiecał, że do kuńca zimy bendziemy pomagać przy łuskaniu kukurydzy i pracować w gospodarstwach. Żołnierze troche sarkali, chociaż byli wdzienczni, że dostali jedzenie i dach nad głowom. Jak tylko uzgodniono warunki, Starzec oświadczył: – Nie bez powodu przedałżem nasze wozy i zapasy. Musze mieć na bilet kolejowy, coby powrócić na wschód. Zostawie was tutej, żołnierze, gdzie macie dosyć ciepło i bezpiecznie, a sam pojade do Bostonu szukać funduszy w imie

Odkupiciela. Musimy bowiem jeść, a nasza walka wymaga piniendzy. Na wschodzie jest ich mnóstwo i zbiore je tam od naszych licznych popleczników. Żołnierze zgodzili sie, bo cudownie jest spać w cieple, a wszyscy byliśmy przecie wyczerpani, ino Starzec ciengiem brykał jak teksański muł. Kiedy szykował sie do odjazdu na wschód, dawali mu różne rzeczy, coby je zabrał, listy do domu, podarki dla przyjaciół i koce, iżby miał ciepło. Wzioł wszystko i powiedział: – Kagi, pan jesteś moim porucznikiem i bendziesz odpowiadał za ćwiczenia wojskowe z żołnierzami i tym podobne rzeczy, których bendom potrzebować w walce z niewolnictwem. Kagi skinoł głowom, że sie zgadza, a potem kapitan rzucił okiem na szczerze wam oddanego. – Cybulko, pojadziesz ze mnom. – Dlaczego ona? – spytał Owen zdziwiony. – Cybulka to nasza szczenśliwa maskotka. Przypomina nam o waszym kochanym bracie, Fredericku, któren spoczywa w tej ziemi i którego dobroć przyciongała tak zwierzenta, jak ludzi. Potrzebujemy teraz każdego narzendzia, coby osiongnonć cel. Przyszła już pora wysunonć Murzyna naprzód w sprawie jego własnego wyzwolenia. Cybulka bendzie mi potrzebna, iżby zwołać czarnych. Nasi kolorowi i biali zwolennicy ujrzom niewinność jej lica i powiedzom: „Tak, dziecko pochodzonce od Błogosławionego Ojca, my odziedziczymy królestwo, co je dla nas przygotował, i przyłonczymy sie do walki o sprawe naszych dzieci!”. I zlecom sie tysioncami. Tu Starzec klasnoł w dłonie i skinoł głowom. Jego zapału do wolności nie dało sie powstrzymać. Ma sie rozumieć, nie byłżem przeciwny wyjazdowi. Chciałem wydostać sie z tych równin jak najszybciej i dać dyla, jak tylko Starzec odwróci ode mnie wzrok. Ale był jeszcze Bob. Wytrzymał zimowom wendrówke przez prerie. Owen dopadł go w Pikesville, wienc ciongnoł sie z nami, jak zawsze. I jak zawsze siedział cicho, czekajonc na okazje do ucieczki. Kiedy usłyszał, że Starzec chce jechać na wschód, do wolnych stanów, odezwał sie: – Moge panu pomóc znaleźć czarnych żołnierzy, bo Murzyn prendzej posłucha dorosłego kolorowego menżczyzny niż dziewczyny. Zanim żem zdonżył sie przeciwić, John Brown parsknoł. – Bóg nie wynosi menżczyzn nad niewiasty, dobry Bobie. Jeżeli menżczyzna nie potrafi zaspokoić potrzeb swoich bab i dzieci, to cóż, nie jest prawdziwym menżczyznom. Ostań tu pan z inszymi, bo bendziesz potrzebny tym tysioncom Murzynów, co sie do nas zlecom. Trzeba bendzie ich uspokoić i powstrzymać przed szukaniem wroga na szerokim świecie, dopóki nie zaczniemy wojny, bo bendzie ich świerzbiło, coby sie rzucić do walki. Ja i Cybulka położymy

fundament, a potem ty, szanowny panie, bendziesz ambasadorem, któren powita ich w naszej ­armii. Bob sie nadonsał. Został i zachował spokój, ale nie na długo, jak sie później pokazało, bo dwa tygodnie po naszym wyjeździe na wschód do kapitana przyszedł list z wiadomościom, że uciekł. Wsiedliśmy w pociong z Chicago do Bostonu, jak chciał Starzec. Jazda za tom parowom lokomotywom była jednym łomotem, trzensionkom i klekotaniem, ale w wagonie było o wiele cieplej i wygodniej niż na prerii. John Brown podróżował pod różnymi nazwiskami, jako Nelson Hawkins, Shubel Morgan albo pan Smith, w zależności od tego, które mu przyszło do głowy. Zwykle zapominał swoich pseudonimów i czensto mię prosił, cobym mu przypomniał, którego właśnie używa. Próbował tyż rozczesać swojom brode, ale mu sie nie udało. Ja podróżowałżem incognigro, niby jako jego znajoma, ale nikt nie dał sie na to nabrać. Po długich tygodniach na prerii byłem obszarpany jak stara splontana lina, a kapitana znano w kraju lepiej niż kiepskom whisky. Ci, co byli za niewolnictwem, wychodzili na jego widok z przedziału, a Jankesi ku jego uciesze czenstowali go wszystkim, co mieli, ilekroć wyrażał potrzebe jedzenia czy picia. Przyjmował te dary bez mrugniencia okiem. „To nie dla nas, Cybulko, ale w imie Wielkiego Sianokosiarza i dla wolności naszych zniewolonych braci i sióstr”. Jadł ino tyle, coby sie nasycić, i ani okruszyny ponad to. To było w nim dziwne. Ukradł wiencej wozów, kuni, mułów, szpadli, noży, broni i pługów niż ktokolwiek, kogo żem w życiu poznał, ale nigdy nie wzioł dla siebie nic ponad to, czego mu było trzeba do osobistego użytku. Wszystko inne przeznaczał na walke z niewolnictwem. Jak ukradł cóś, a potem tego nie używał, to zwracał takom rzecz biedakowi, któremu jom zabrał, chyba że, ma sie rozumieć, facet był niemiły, bo w takim razie Starzec go ukatrupiał albo kazał przywionzać do słupa i nauczał, że niewolnictwo jest złe. Lubiał robić wykłady schwytanym zwolennikom niewolnictwa, i to tak bardzo, że dwóch takich powiedziało kiedyś: „Kapitanie, wolałbym, cobyś mię załatwił na miejscu i skuńczył ze mnom od razu, niż żeby moje uszy mieli cie słuchać jeszcze choć przez sekunde, bo tone w twoich słowach i zabijasz mię nimi”. Inni w ogóle dawali se spokój z tom zabawom i zasypiali w czasie wykładu, bo wielu z nich było pijanych, a kiedy sie budzili, to Starzec sie modlił nad nimi, co było jeszcze gorszom torturom, bo przecie byli już trzeźwi, a jak John Brown miał publiczność, to te jego modły trwali jeszcze dłużej niż zwykle. Dopiero w tym pociongu żem sie dowiedział, że Starzec jest ubogi. Miał dużom rodzine, nawet jak na prerie, spłodził dwudziestke dwójke dzieci z dwiema żonami. Jego druga małżonka mieszkała w Elbie w stanie Nowy Jork, z dwunastkom drobiazgu, którego nie powybijali choroby i zarazy. Wienkszość tych dzieci, co zostali w domu, to byli malcy i dziewczynki i Starzec w drodze do

Bostonu ciengiem zbierał dla nich różne drobiazgi i pamiontki, jak kolorowe papierki albo szpulki nici, co to leżeli porozrzucane na podłodze wagonu, mówionc: „To dam Abby”, albo: „To ucieszy mojom małom Ellen”. Dopiero wtenczas żem zrozumiał, jaki sie czuł winny, że mój papa zginoł przed dwoma laty, kiedy zostałem porwany. Dał mi przecie wtenczas nawet suknie, co jom kupił w sklepie dla swojej córki Ellen – a Starzec nigdy nie kupował niczego w sklepie. Tamta sukienka dawno sie już podarła i kiedy kapitan odnalazł mię w Pikesville, nosiłżem pienknom haftowanom suknie, którom dostałem od Pie. Na prerii zastompili jom jednak portki, bielizna, koszula i kapelusz, wszystko to, ma sie rozumieć, kradzione. Pozwalali mi je nosić ze wzglendu na srogom zime. Starzec zauważył, że lubie takie ubranie, i bardzo sie z tego cieszył, bo uważał mię za cóś w rodzaju chłopczycy i to go w zasadzie bawiło. Chociaż był taki szorstki i surowy, to dla każdego dziecka, co je spotkał na swej drodze, miał dobre serce. Wiele razy żem widział, jak przez całom noc siedzi przy jakiejś cierpioncej na kolke murzyńskiej dziewczynce z takiej czy inszej grupy wyczerpanych Murzynów, których ciongnoł z sobom ku wolności. Karmił takom małom, kiedy jej zmenczeni rodzice spali, dawał jej ciepłe mliko albo zupke i nawet śpiewał do snu. Tensknił za swoimi maluchami i żonom, choć wiedział, że jego walka z niewolnic­twem jest ważniejsza niż oni. Wienkszość podróży spendził, czytajonc Biblie, studiujonc mapy i piszonc listy. Nigdy nie widzieliście nikogo, kto pisałby wiencej listów niż John Brown. Pisał do gazet, do polityków, do wrogów, do żony, do dzieci, do swojego starego papy, do brata i do kilku kuzynów. Sam dostawał listy od żony i wierzycieli, bo jak sie o pożyczanie piniendzy rozchodzi, to przewyższał nawet najgłupszych wieśniaków i winien był ludziom piniondze za każden swój interes, co padł, a takich było wiele. Dostawał tyż listy z prośbami o pomoc od zbiegłych Murzynów, a nawet od Indiańców, bo stawał i po ich stronie. W miastach, gdzie zatrzymywał sie pociong, miał zwykle jakichś przyjaciół, którzy wysyłali jego listy. Kiedyśmy stawali, coby wzionć pasażerów, do wagonu wskakiwało czensto jakieś dziecko albo podawało mu listy przez okno, a Starzec dawał mu za to pare groszy i rzucał nowe do wysłania. Kilka razy dostał pocztom troche piniendzy od swoich zwolenników na wschodzie i miendzy innymi dlatego listy byli dla niego takie ważne. Jak nie pisał, to ciengiem cóś bazgrał po mapach, kilku małych i jednej dużej. Nosił jom zwinientom w wielki rulon, bez przerwy rozwijał i skrobał po niej ołówkiem, gryzmolił jakieś liczby i kreski i mruczał pod nosem o żołnierzach, manewrach oskrzydlajoncych i tak dalij. Czasami odkładał mape, chodził wte i wewte i rozmyślał. Reszta pasażerów to byli w wienkszości eleganccy biznesmeni z Missouri, zwolennicy niewolnictwa, i przechadzajoncy sie po wagonie kapitan z dwoma siedmiostrzałowcami, ledwo zasłonientymi wyświechtanym surdutem i pałaszem wystajoncym z sakwy, podróżujoncy

z murzyńskim dzieckiem ubranym w farmerskie portki i kapelusz, stanowił dla nich niezwykły widok. Poza kilkoma Jankesami, którzy czenstowali nas jedzeniem, właściwie nikt sie z nim nie zadawał. Podróż do Bostonu miała trwać cztery dni, ale trzeciego, kiedy przejeżdżaliśmy przez Pittsburgh w Pensylwanii i pociong stanoł, coby nabrać wody, Starzec oświadczył: – Wysiadamy, Cybulko. – Myślałam, że jadziemy do Bostonu, kapitanie. – Nie tak od razu – odparł. – Podejrzewam, że śród moich ludzi w Iowa może być szpieg. Nie chce, coby złapali nas psy federalne. W Pittsburghu wskoczyliśmy w pociong do Filadelfii, tam żeśmy wysiedli i cały dzień i całom noc czekaliśmy na nastempny pociong do Bostonu, któren odjeżdżał dopiero rano. Starzec postanowił przejść sie po mieście, bo był człowiekiem otwartych przestrzeni i nie mógł znieść myśli, że mógłby se siednonć przy ciepłym piecu na stacji i dać odpoczonć nogom. Miasto okazało sie naprawde galante, widoki i kolory wirowali mi przed oczami jak pawie pióra. Najwienksza droga w Kansas nawet przy najmniejszej ulicy Filadelfii wyglondałaby jak wyboisty zaułek pełen kucyków i kur. Wszendzie przechadzali sie pienknie ubrani ludzie, domy byli z czerwonej cegły, z zupełnie prostymi kominami. Wzdłuż każdej ulicy ciongli sie druty telegraficzne, drewniane chodniki i wychodki. W sklepach było pełno świeżego drobiu, gotowanych ryb, chochli, kołysek, patelni, termoforów, komódek, świeczników i inszych wyrobów z mosiondzu, nawet trombek. Kiedym to wszystko oglondał, uznałżem, że Starzec głupio zrobił, że wyjechał ze wschodu, coby walczyć na prerii w imie kolorowych. W Filadelfii chyba nawet Murzyni nie przejmowali sie losem swoich zniewolonych braci. Widziałżem kilku tutejszych czarnuchów, jak se spacerowali. Mieli kieszonkowe zegarki, laski, broszki i pierścienie zupełnie jak biali, byli z nich prawdziwe eleganciki. W sumie chodzili lepiej ubrani niż Starzec. Rankiem na dworcu John Brown wdał sie w sprzeczke z kasjerem, bo prawie już nie miał piniendzy, a zmienił zdanie i zamiast jechać od razu do Bostonu, chciał najpierw jeszcze zatrzymać sie w Rochester w stanie Nowy Jork. Musiał wysupłać wszystko, co miał, i wydać to na wymiane biletów. – Może sie dziwisz, że wydaje ostatni grosz przed kuńcem podróży – powiedział. – Ale nie martw sie, Cybulko. Na miejscu dostaniemy nowe fundusze. Warto zapłacić tyle, co za dziesienć biletów do Bostonu, bo spotkamy sie tam z królem ludu murzyńskiego. To wspaniały człowiek i mój drogi przyjaciel. Możesz być pewna, Cybulko, że o jego dokonaniach bendzie głośno przez całe pokolenia, a ty bendziesz mogła opowiadać swoim dzieciom, żeś go poznała. Obiecał walczyć u naszego boku do kuńca, a to ważne, bo bendziemy potrzebowali jego pomocy, coby skrzyknonć pszczoły. Bendom nam potrzebne tysionce

Murzynów, a zbierzemy ich właśnie dzienki niemu. Dlatego bondź dla niego miła i grzeczna. Obiecał walczyć razem z nami. Musimy go przekonać, coby dotrzymał obietnicy i nam pomógł. Przyjechaliśmy do Rochester wcześnie rano. Kiedy pociong stanoł na dworcu, zauważyłem na peronie Murzyna, jakiego jeszcze nigdy żem nie widział. Był to przysadzisty przystojny Mulat o długich ciemnych włosach z przedziałkiem pośrodku. Koszule miał wykrochmalonom i czystom, garnitur wyprasowany i bez żadnej zmarszczki, nieskazitelne buty i gładko ogolonom twarz. Stojał zasie jak posong, dumny i wyprostowany. Jak król. Starzec wysiadł, podał mu renke i uściskał sie z nim ciepło. – Cybulko – powiedział – poznaj pana Fredericka Douglassa, człowieka, któren pomoże nam poprowadzić naszom sprawe. Fredericku, to jest Henrietta Shackleford, moja towarzyszka, znana jako Cybulka. – Dzień dobry, Fred – powiedziałem. Pan Douglass popatrzał na mię zimno. Jego nozdrza rozdeli sie chyba na dwa cale, gdy tak na mię patrzał z góry. – Ile masz lat? – Dwanaście. – To jak ty sie zachowujesz, młoda damo? Cybulka? A cóż to za imie dla dziewczynki? Dlaczego jesteś tak ubrana? I dlaczego zwracasz sie do mię Fred? Czy nie wiesz, że nie rozmawiasz z kawałkiem miensa, tylko z naprawde ważnym i niepokornym przedstawicielem diaspory Murzynów amerykańskich? – Prosze? – Jestem pan Douglass. – W takim razie witam, szanowny panie. Przyjechałam pomóc skrzyknonć pszczoły. – I na pewno ich skrzyknie – powiedział wesoło Starzec. Jeszcze nigdy żem nie widział, coby sie do kogoś tak łasił, jak do pana Douglassa. Pan Douglass przyjrzał mi sie uważnie. – Podejrzewam, że pod tymi szmatami kryje sie całkiem ładna sztuka, panie Brown – powiedział. – A my jom zaraz nauczymy dobrych manier, żeby towarzyszyli jej urodzie. Witaj w Rochester, młoda damo. – Dzienkuje, panie Fred – odpowiedziałem. – Panie Douglass. – Panie Douglass. – Ta mała ma mnóstwo animuszu, panie Douglass – powiedział z dumom Starzec – i w niejednej bitwie pokazała już śmiałość i odwage. Widzi mi sie, że to najwspanialsza chwila w jej życiu, bo poznała człowieka, któren wyzwoli jej lud z okowów niewoli. Cybulko – zwrócił sie do mnie, poklepujonc pana Douglassa po

plecach – twój stary kapitan wiele razy w życiu sie zawiódł, ale na tym człowieku zawsze może polegać. Pan Douglass uśmiechnoł sie. Miał zupełnie równe zemby. Stojali tak we dwóch na peronie, dumni i rozpromienieni, biały i Murzyn. Był to ładny obrazek i gdybym miał takie urzondzenie do robienia zdjenć, co to je właśnie w tamtych czasach wynaleziono, pewnikiem bym uwiecznił to spotkanie. Niestety, jak prawie wszystko, czego sie Starzec tknoł, to tyż nie poszło tak, jak se zaplanował. Nie mógł sie bardziej mylić co do pana Douglassa. Gdybym wiedział, co sie stanie, pewnie wyciongnołbym ten mój mały leworwer z czasów Pikesville, co go nosiłem w kieszeni, i postrzeliłbym pana Douglassa w stope albo przynajmniej walnołbym go renkojeściom w łeb, bo strasznie zawiódł potem Starca w jego walce, i to wtenczas, kiedy ten najbardziej go potrzebował. I miało to kapitana kosztować znacznie drożej niż bilet kolejowy do Rochester.

18 Poznaje wielkiego człowieka Starzec zaległ w domu pana Fredericka Douglassa na trzy tygodnie. Wienkszość tego czasu spendził w swoim pokoju, piszonc i rozmyślajonc. Nie było to dla niego niezwykłe, coby ślenczeć nad kartkom i pisać albo chodzić tam i z powrotem z kieszeniami pełnymi cyrkli, skrobać notatki, oglondać mapy i tak dalij, choć do niczego to nigdy nie prowadziło, ale mi te trzy tygodnie w cudzym domu bardzo sie dłużyli i podejrzewam, że dla Starca byli jeszcze gorsze, bo jak żem już mówił, kapitan był człowiekiem otwartych przestrzeni. Nie potrafił długo siedzieć przy kominku, spać w puchowej pościeli ani nawet jeść tego, co kultularni ludzie. Lubiał dziczyzne: szopy, oposy, wiewiórki, dzikie indyki i bobry, ale nie znosił smaku potraw z normalnej kuchni – sucharów, zapiekanek, ciast, dżemów i masła. Dlatego było cokolwiek podejrzane, że tak długo siedzi w tym domu, bo mieli tutej tylko takie rzeczy. Starzec ciengiem warował samotnie w swoim pokoju i wychodził tylko do wygódki. Czasami odwiedzał go pan Douglass i wtenczas słyszałżem, jak gadajom podniesionymi głosami. Raz żem usłyszał, jak pan Douglass mówi: „Na śmierć i życie!”, ale nicem se z tego nie robił. Przez te trzy tygodnie miałżem mnóstwo czasu, coby sie zapoznać z domem. Zajmowali sie nim dwie żony pana Douglassa – biała i kolorowa. Pierwszy raz żem widział cóś takiego, znaczy sie dwie baby, w dodatku różnych ras, zamenżne za jednym menż­czyznom. Co prawda prawie ze sobom nie rozmawiali, a jeżeli już, to w pokoju robiło sie zimno, bo pani Ottilie była białom Niemkom, a pani Anna kolorowom babom z południa. Niby byli dla siebie grzeczne, ale myśle, że gdyby nie dobre wychowanie, to praliby sie do zemglenia. Prawda wyglondała tak, że sie nienawidzili i wyładowywali wściekłość na mnie, bo uważali, że jestem nieokrzesany. Trzeba było mię ostrzyc i nauczyć manier, jak siadać, dygać i tak dalij. Mieli ze mnom kupe roboty, bo kilka lekcji dobrego wychowania, co to mi je na prerii dała Pie, byli gówno warte dla tych bab, które nie chodzili do wychodka na podwórku, nie żuli tytuniu i nie używali takich słów jak „coby” albo „spadaj”. Kiedy pan Douglass już mię im przedstawił i poszedł zajonć sie pisaniem – bo i on pisał jak Starzec, każden we swoim pokoju – to jego żony staneli przede mnom w salonie i przyjrzeli mi sie. – Zdejm te portki – warkła pani Anna. – Ściong te buty – dorzuciła pani Ottilie. Zgodziłem sie to zrobić, ale na osobności. Zaczeli sie o to kłócić, co dało mi czas, iżby sie wymknonć i przebrać samemu. Jednak pani Anna wpadła we wściekłość i wróciła do sprawy dwa dni później. Zaciongneła mię do kuchni, coby mi przygotować kompiel. Pierzchłem do salonu i poleciałem do białej żony

Doug­lassa, która uparła sie, że to ona nagotuje wody, i zaczeły sie spierać. W ten sposób żem sie od nich opendzał, pozwalajonc, coby rzucali sie na siebie jak kocice i kłócili. Porombaliby sie pewnie nawzajem, gdybym został u nich dłużej. Na szczenście nie mieli czasu, coby sie ze mnom za dużo wygłupiać, bo wszystko w tym domu, sprzontanie, gotowanie, robota, pisanie, lanie ługu i cerowanie bielizny, obracało sie wokół pana Douglassa, któren chodził po mieszkaniu jak jaki król w portkach ze szelkami i ćwiczył przemowy. Jego czarna grzywa siengała prawie od jednej ściany holu do drugiej, jego głos dudnił we wszystkich korytarzach. Słyszałżem kiedyś takom potenżnom orkiestre dentom na defiladzie w Tuskegee w stanie Tennessee, miała ze dwustu muzyków, co walili w bembny i deli w trombki. Podobała mi sie, ale wydawała sie niczym w porównaniu z grzmioncym głosem pana Douglassa ćwiczoncego w swoim domu mowy o niedoli czarnej rasy. Jego baby prześcigali sie w skikaniu wokół niego, chociaż patrzał sie na nie tak, jakby byli głupie i śmierdzonce. Posiłki jadał samotnie przy wielkim mahoniowym biurku w swoim gabinecie. Na jedne posiedzenie pochłaniał wiencej, niż trzydziestu osadników zeżarłoby przez trzy tygodnie w Kansas: steki, kartofle, kapuste, pochrzyny, słodkie ziemniaki, ogórki, kurczaki, króliki, bażanty, sarnine, ciasto, suchary, ryż, sery i chleb na zakwasie, a popijał to wszystko mlikiem krowim i kozim, maślankom, sokiem brzoskwiniowym, wiśniowym, pomarańczowym i winogronowym. Nie unikał tyż pijaństwa i wszelakich trunków, co je trzymał w domu pod renkom: żłopał amerykańskie i euro­pejskie piwo oraz wino, choć pił tyż wode selcerskom i butelkowanom z rozmaitych źródeł na zachodzie kraju. Ten facet zadawał ból kuchni. Już po tygodniu pobytu u niego miałem dość bycia dziewczynom. Na zachodnich szlakach baby mogli pluć, żuć tytuń, krzyczeć, stenkać i pierdzieć, nie zwracajonc przy tym na siebie wiencej uwagi niż ptak, co wydziobuje okruszyny z ziemi. Po prawdzie przecientny zwolennik niewolnictwa uważał takie zachowanie normalnie za miłe, bo dla facetów na równinach nie było nic lepszego niż dziewczyna, co to umie rżnonć w karty jak chłop i wysuszy za niego flaszke whisky, jak już bendzie nawalony. Ale w Rochester, na Boga, nie można było nawet przebierać palicami, coby kogoś nie urazić, bo dama, nawet czarna, przecie nie może sie tak zachowywać. Ba, zwłaszcza czarna dama. Wszyscy kolorowi byli tutej zarozumiali i cali w pretensjach. „Gdzie masz turniure?”, warkła na mię kiedyś jakaś kolorowa baba, jakem szedł ulicom. „Rozczesz se kudły!”, pisła druga. „Gdzie masz peruke, dziecko?”, zapytała trzecia. Nie mógłżem tego znieść i dałem noge z powrotem do domu. Cionżyło mi całe to strojenie sie i dyganie, i pić mi sie zachciało, potrzebowałem dzioba, łyka whisky, coby sie uspokoić. Od popijania gorzały u panny Abby miałem na niom

apetyt, kiedy żem wpadł w kłopoty. I jakem zeszedł z mroźnego szlaku i zaczełem dobrze żyć i jeść, to poczułżem pragnienie od całego tego siedzenia w zamknienciu i spokoju. Myślałżem wtenczas, coby uciec od Starca, wymknonć sie gdziesik i zaczonć pracować w jakiejś knajpie na mieście, ale rochesterskie knajpy nie mogli sie równać z tymi w Kansas. Przypominali raczej biblioteki albo konciki zadumy, pełne starych pierdzieli w pozapinanych surdutach, którzy siedzieli, popijali sherry i dumali nad biednymi Murzynami, co sie im nie powiodło, albo nad pijanymi Irlandczykami, co nie umiejom czytać. Kobitom i dziewczynom na ogół wstemp był wzbroniony. Myślałżem tyż o inszej robocie, bo co pewien czas podchodziła do mię leniwym krokiem jakaś biała w czepku i pytała: „Chciałabyś zarobić trzy centy za przepierke, kochanie?”. Miałżem już ze dwanaście roków i wkrótce, jak mi sie zdawało, miałem mieć trzynaście albo i czternaście, chociażem nigdy tego dokładnie nie wiedział. Ale ciengiem byłem uczulony na prace, nieważne, ile żem miał lat, wienc pranie cudzych gaci nie było pomysłem, na któren chentnie bym poszedł. Dość kłopotu sprawiało mi utrzymywanie własnych ubrań w czystości. Przez takie traktowanie łatwo żem tracił cierpliwość i myśle, że gdyby cóś poszło nie tak, to te baby dowiedzieliby sie, kim jestem – a wtenczas wyciongnołbym tom swojom pukawke, którom żem ciongle nosił pod sukienkom, bo doszłem do przekonania, że przez moje przygody na zachodzie u boku kapitana Browna stałżem sie kimś w rodzaju leworwerowca w dziewczyńskim stroju, i czułżem sie lepszy od miastowych ze wschodu, co jedli grzanki z dżemem, jenczeli i narzekali, że w zime nigdzie nie można dostać czarnych jagód. Dokuczał mi wienc brak gołdy i pewnego popołudnia żem nie strzymał. Postanowiłem ugasić pragnienie gorzałom, którom pan Douglass trzymał w spiżarni. Miał mnóstwo butelek, wiencem sie tam wślizgnoł i złapałem jakomś flaszke, ale kiedy tylko wziełem łyka, usłyszałem, że któś idzie, wienc szybko żem jom odstawił. We drzwiach pojawiła sie pani Ottilie, biała żona pana Douglassa, i zmarszczyła czoło. Myślałżem, że przyłapała mię na goroncym uczynku, ale ona powiedziała: – Pan Douglass chce cie zaraz widzieć w swoim gabinecie. Udałem sie tam i zastałżem go za wielgachnym biurkiem. Był niskiego wzrostu i jak siedział, to jego głowa ledwo wystawała ponad blat. Głowe miał wielkom jak na tak drobnom osobe, a jego włosy byli nastroszone niby grzywa lwa i górowali nad biurkiem. Zobaczył mię i poprosił, cobym zamknoł drzwi. – Jesteś na służbie u kapitana, wienc musze przeprowadzić z tobom rozmowe – powiedział – aby ci uświadomić cienżki los Murzynów, w których sprawie walczysz. No cóż, ja jużem ten los znał, bo sam byłem Murzynem, a poza tym słyszałżem, jak pan Douglass trombi o tym po całym domu. W dodatku, prawde

mówionc, nie byłżem zainteresowany walkom w żadnej cudzej sprawie. Nie chciałem jednak obrazić wielkiego człowieka, wienc mówie: – No tak. Dzienkuje panu. – Najpierw usiondź, kochanie – odpowiedział i wyprostował sie. Usłuchałem. Siadłem na krześle dokładnie naprzeciwko biurka. – A teraz posłuchaj – powiedział, znowu sie prostujonc. – Murzyni som w różnych odcieniach. Ciemni. Czarni. Czarniejsi. Najczarniejsi. Czarniejsi niż noc. Czarni jak diabli. Czarni jak smoła. Bladzi. Jaśni. Jaśniejsi. Najjaśniejsi. Jaśniejsi niż światło. Jaśni jak słońce. I prawie biali. Weźmij na ten przykład mię. Moja skóra ma bronzowy odcień. Ty jesteś prawie biała i urodziwa i to jest straszliwy kłopot, czyż nie? Cóż, nigdy żem o tym nie myślał w ten sposób, ale skoro on wszystko wiedział, uraczyłżem go najlepszom odpowiedziom, jaka mi przyszła do głowy. – Tak, szanowny panie. – Ja sam jestem Mulatem – oznamił z dumom. – Tak, szanowny panie. – A że my, Mulaci, jesteśmy urodziwi, to doświadczamy świata troche inaczej i to określa nasze życie i odróżnia nas od podobnych nam członków społeczności rasowej. – Prosze? – My, Mulaci, jesteśmy inni niż wienkszość Murzynów. – Tak? – Oczywiście, moje dziecko. – Tak sondze, panie Douglass, skoro pan tak mówi. – Ene, due, rabe, pan Douglass połknie żabe. To był chyba żart, bo zachichotał i sie na mię popatrzał. – Czy to nie śmieszne? – Tak, szanowny panie. – Rozchmurz sie, mała Henrietto. Skond pochodzisz, ko­chanie? – Jak to? Z Kansas, panie Douglass. – Nie musisz mówić „panie Douglass” – powiedział, wylazł zza biurka i podeszedł do mię. – Przyjaciele nazywajom mię Fred. Nie wydawało mi sie właściwe mówić do takiego wielkiego człowieka Fred, bo jedyny Fred, jakiego żem znał, był głupszy niż noga stołowa i martwy jak głaz. Poza tym wtenczas na dworcu pan Douglass upierał sie jak osioł, cobym sie zwracał do niego właśnie „panie Douglass”. Ale nie chciałżem go urazić, wienc odpowiedziałem: – Tak, szanowny panie. – Nie „szanowny panie”. Fred. – Tak, szanowny panie Fredzie.

– Och, daj spokój. Rozchmurz sie. Prosze. Chodź. Usiondź tutej. Podeszedł do maleńkiej, krzywej i pokrenconej kanapki, jakiej żem nigdy nie widział. Jeden bok był skierowany w jednom, drugi w drugom strone, choć oba byli zwrócone tyż przodami do siebie. Stolarz był chyba pijany, jak jom robił. Pan Douglass przystanoł przed tym meblem. – To kanapa miłości – powiedział i skinoł, cobym podeszedł bliżej. Gestykulował, jakby mu sie spieszyło, niecierpliwie, jak gdyby przywykł, że ludzie go słuchajom, i chyba tak było, bo pan Douglass był przecie wielkim człowiekiem. – Czy chciałabyś tu usionść, gdy bende ci opowiadał o cienż­kim losie naszego ludu? – zapytał. – Cóż, szanowny panie, widzi mi sie, że ten los naprawde kiepsko wyglonda, ale pan sie już nim teraz zajmie. – Co to ma znaczyć? – No, że jeśli prowadzom nas tacy ludzie jak pan, to musi nam sie udać. W tym miejscu wielki człowiek sie uśmiechnoł. – Jesteś wiejskom dziewczynom – zachichotał. – Uwielbiam takie. Som szybkie. Sam pochodze ze wsi. – Popchnoł mię na ten mebel miłości i usiadł naprzeciwko. – A ta kanapka jest zasie paryżankom – powiedział. – Paryżanka? To imie jakiejś pańskiej przyjaciółki? – Chodzi mi o Paryż. Miasto świateł – powiedział i ukradkiem położył mi renke na ramieniu. – Musisz zobaczyć kiedyś wschód słońca nad tamecznom rzekom. Nazywa sie Sekwana. – Słońce nad rzekom? Och, wiele razy żem widziała, jak wschodzi nad Kaw. Prawde mówionc, w Kansas to prawie codziennie. Chociaż tam czasami ciengiem leje, także samo jak tutej. – Moja droga, jesteś jak dziecko błondzonce w ciemności. – Naprawde? – Jak drzewo, co jeszcze nie wydało owoców. – Naprawde? – Owoców, które dopiero zostanom zebrane. Pociongnoł za mój czepek, ale szybko wsunełem go z powrotem na miejsce. – Powiedz mi, gdzie sie urodziłaś? Kiedy masz urodziny? – Tak dokładnie to nie wiem, ale widzi mi sie, że mam ze dwanaście albo czternaście lat. – Właśnie o to chodzi! – krzyknoł pan Douglass, podrywajonc sie na nogi. – Murzyn nie wie, gdzie sie urodził i nie zna swojej matki. Ani ojca. Ani swojego prawdziwego nazwiska. Nie ma domu. Nie ma ziemi. Wszendzie jest tymczasowo. Jest ofiarom i pożywieniem łowcy niewolników. Obcym w obcym kraju! Jest niewolnikiem, nawet kiedy jest wolny! Jest najemcom i podżegaczem! Nawet jeśli

ma własny dom. Murzyn to wieczny ­dzierżawca! – A co Murzyn dzierży? – Nic, dziecko. On wynajmuje. – Pan tu wynajmuje? – Nie, kochanie. Ja kupuje. Ale nie o to idzie. Widzisz? – Ścisnoł mię za ramie. – To jest tylko ciało. Jesteś naturalnom ofiarom cielesnego pożondania właściciela niewolników, nikczemnego diabelskiego sługi. Kolorowa baba nie zna wolności. Nie zna godności. Jej dzieci som przedawane na ulicy, jej monż pracuje na polu, a diabelski właściciel niewolników jom gwałci. – Gwałci? – Oczywiście. Widzisz? – Ścisnoł mię z tyłu za szyje, a potem pogładził jom swoimi serdelkowatymi palicami. – Ta szczupła szyja, ten wydatny nos… One tyż należom do właściciela niewolników. Właściciele niewolników uważajom, że to jest ich własność. Przywłaszczajom se cóś, co im sie nie należy. Nie znajom ciebie, Harlotto Shackleford. – Henrietto. – Wszystko jedno. Nie znajom ciebie, Henrietto. Znajom cie tylko jako swojom własność. Nie znajom ducha, który daje ci człowieczeństwo. Nie dbajom o bicie twojego milczoncego, spragnionego serca, łaknoncego wolności, nie dbajom o twojom cielesnom nature, tensknioncom za szerokimi, otwartymi przestrzeniami, które zagarneli dla siebie. Jesteś dla nich tylko przedmiotem, ukradzionom własnościom, którom można obmacywać, wykorzystywać, traktować barbarzyńsko i posiadać. No cóż, całe to głaskanie, ściskanie i barbarzyńskie traktowanie zdenerwowało mię, zwłaszcza że pan Douglass obmacywał i barbarzyńsko traktował mojom dupe, a mówionc ostatnie słowa siengnoł do moich klejnotów, z oczami zaszłymi mgłom, wiencem sie zerwał na nogi. – Widzi mi sie, że pańska przemowa wzbudziła we mnie pragnienie – powiedziałem. – Ciekawa jestem, czy ma pan może w którejś z tych szafek cóś do picia, co by mię rozluźniło i pomogło dobrze zrozumieć pańskie niezwykle głembokie przemyślenia o naszym ludzie. – Na Boga, wybacz mi mój brak wychowania! Mam tu cóś w sam raz! – wykrzyknoł. – Powinienem od razu o tym po­myśleć. I normalnie rzucił sie do szafki z trunkami, wyciongnoł z niej wysokom flaszke i dwie wysokie szklanki, a potem nalał mi dużo, a sobie mało. Nie wiedział, że potrafie pić jak chłop, że po kryjomu już wychłeptałżem troszke jego gorzały i żem na zachodzie pił wode życia z takimi zwolennikami niewolnictwa, co to potrafili wlać w siebie całom beczułke whisky i choć widzieli potem podwójnie, to w ogóle im to nie przeszkadzało. Na zachodzie nawet zwyczajna religijna osadniczka miała mocniejszom głowe niż te jankeskie mienczaki, co trzymali

żarcie we słoikach i szafkach i przygotowywali posiłki w goroncych piecach, i mogłaby pić z każdym z nich, i każden jeden raz-dwa padłby pod stół. Pan Douglass podsunoł mi dużom szklanke whisky, a małom przyciongnoł ku sobie. – Prosze. Wypijmy za wykształcenie wiejskiej dziewczyny, która uczy sie dziejów niedoli naszego ludu od jego najwienkszego oratora – powiedział. – Uważaj tylko, bo to mocny trunek – dodał, podniósł szklanke do kłapaczki i wypił. Kiedy whisky dosiengła jego flaków, efekt był piorunujoncy. Wyprostował sie jak rażony gromem. Aż nim zarzuciło. Przez chwile trzonsł sie i dygotał, a jego wielka grzywa staneła demba. Wytrzeszczył oczy. Wyglondało na to, że sie z miejsca upił. – Uff. Siup, buch i bach! – Owszem, jak najbardziej – powiedziałem. Wypiłżem swojom whisky i odstawiłem pustom szklanke na stół. Pan Douglass zapatrzył sie na niom. – Nieźle – stenknoł. – Nie żartujesz, mała nierzondnico. Nalał znowuż, ale tom razom w obie szklanki po brzegi. – I jeszcze po jednym za cienżki los naszych braci z południa, co nie mogom tu być i słuchać pańskiego przemówienia o nich? – zapytałem, bom zamiarował sie ubzdryngolić, a ta jego whisky była słaba, i znowu żem wypił. – Słusznie prawisz – powiedział, po czym poszedł w moje ślady i wypił drugi raz, aż oczy mu sie zrobili kaprawe. Szklanke miałżem pustom, a whisky już mi zasmakowała. – A zwierzenta, co tyż som w niewoli i cierpiom upał i mróz? Nie mówisz pan o nich ani słowa. Nalał i znowu żem wypił. No, zdziwiło go, że połykam tom esencje z takom łatwościom. Bo, widzicie, uczyłżem sie pić na preriach Kansas i Missouri, śród czerwonych koszuli, zwolenników niewolnictwa i abolicjonistów, a tam nawet baba potrafiła opróżnić galon albo i trzy, nie ronionc ani kropli, jeśli nalewał któś inszy. Pan Douglass stracił troche pewności siebie, widzonc, że dziewczyna jest lepsza od niego. Nie mógł tego ścierpieć. – Oczywiście – powiedział i znów napełnił szklanki. – Nauczaj o tym, moje wiejskie dziecko, i wyśpiewuj wszendzie, że powinien mię usłyszeć cały świat! Już mu sie zmonciło we łbie, cała ta nadenta gadanina spłyneła z niego jak krople deszczu z dachu i do głosu doszedł wieśniak. – Nie ma to jak pijaństwo i pełny dzban! – krzyknoł i znowuż wlał se do gardła tom żałosnom, nendznom, cieńkom whisky, co smakowała jak herbata, i ja tyż żem to zrobił. No i tak to ciongliśmy. Wypiliśmy pierwszom flaszke i zaczeliśmy drugom.

W miare jak sie upijał, zapominał o sprośnościach, co je miał na myśli, i rozpendzał sie w tym, na czym sie znał: w przemowach. Najpierw wygłosił mowe na temat cienż­kiego losu Murzynów i o mało ich nie zamenczył na śmierć. Jak z nimi skuńczył, wzioł sie za dzikie ptactwo, za ryby, za drób, za białych, za Indian, za ciotki, za wujów, za kuzynów, za dalszych kuzynów, za kuzynke Clementine, za pszczoły, za muchy, a kiedy doszedł do mrówek, motyli i świerszczy, był już pijany jak bela, napruty, narombany, a wasz szczerze oddany tylko troche wstawiony, bo ta herbatka była słabsza niż ptasie siki, chociaż jak sie jej wypiło dużo, to zaczynała smakować i z każdym łykiem smakowała coraz lepiej. Przy trzeciej flaszce już kompletnie sie nawalił, zaczoł sie jonkać i pleść cóś o pszczółkach i motylkach, do czego, widzi mi sie, przez cały czas zmierzał. Ja żem jeszcze nie był nawet na cyku, a on sie uparł, że nie pozwoli, coby dziewczyna wypiła wiencej od niego. Był z niego jednak przecie wielki przywódca i ani razu nie stracił panowania nad sobom, chociaż chyba przestałem mu sie podobać. Im bardziej kaprawe miał oczy, tym bardziej gadał jak zwyczajny, prosty Murzyn ze wsi. – Miałem kiedyś mulice – ryczał – której nie chciało sie nawet ściongnonć człowiekowi kapelusza z głowy. Ale kochałem to cholerne zwierze. Dobra była, niech jom licho! Jak zdechła, to żem jom stoczył do rzeki. Pochowałbym jom, ale była za cienżka. Z tysioncfuntowa, tłuściocha. Na Boga, potrafiła chodzić stempa, kłusować… Nawet mi sie wtenczas troche spodobał, znaczy sie nie cieleśnie, ino żem sie przekonał, że zacny z niego chłop, tylko za bardzo narombany, coby był z niego pożytek. I niedługo potem stamtond wyszłem, bo ledwo sie trzymał na nogach, opadł z sił i był ululany bez ratunku, i nie mógł mi zrobić żadnej krzywdy. Wstałem. – Musze iść – powiedziałem. Siedział już wtenczas na podłodze, odpioł szelki i ściskał flaszke w dłoniach. – Nie żeń sie z dwiema babami naraz – wybełkotał jeszcze. – Kolorowe czy białe, dadzom ci tak popalić, że prosze siadać. Skierowałżem sie do drzwi. Próbował sie jeszcze na mię rzucić, ale upadł na morde. Podniósł wzrok i uśmiechnoł sie bojaźliwie, jakem otwierał drzwi, a potem powiedział: – Goronco tu. Otwórzże okno. Po chwili położył sie na brzuchu, złożył na podłodze swojom wielkom murzyńskom głowe ozdobionom potenżnom lwiom grzywom i normalnie nie wiedział, co sie dzieje. Kiedy żem wychodził, zaczoł chrapać.

19 Smród niedźwiedzia Nie powiedziałżem Starcowi o wybrykach jego przyjaciela. Nie chciałem mu robić przykrości, a poza tym myślałem, że byłoby to niewłaściwe. Zresztom jak już Starzec sie co do kogoś uparł, nic nie mogło odmienić jego zdania. Jeżeli kogoś lubiał, to nie liczyło sie, czy to poganin, straceniec, czy chłopak w przebraniu dziewczyny. Wystarczyło, jeżeli był przeciwko niewolnictwu. Starzec opuścił dom pana Douglassa strasznie zadowolony, bo nie miał twarzy pomarszczonej jak suszona śliwka, a jego zaciśniente usta nie przypominali pary obcisłych portek. To było niezwykłe. – Pan Douglass dał mi słowo w pewnej ważnej sprawie, Cybulko – powiedział. – Zaprawde, to dobra wiadomość. Wsiedliśmy do pociongu na zachód, do Chicago, czyli bez sensu, bo Boston był w drugom strone, ale nie zamiarowałem sie wtroncać. Kiedyśmy sie sadowili na miejscach, Starzec oświadczył głośno, coby słyszeli go wszyscy pasażerowie: – W Chicago wsiondziemy na wóz kunny do Kansas. Pociong turkotał przez prawie cały dzień. Zasnełem. Kilka godzin później John Brown potrzonsnoł mnom i mię obudził. – Łapaj sie za bagaże, Cybulko – szepnoł. – Musimy wyskoczyć. – Dlaczego, kapitanie? – Nie czas na pytania. Rzuciłżem okiem na zewnontrz i zobaczyłżem, że już prawie świta. Reszta pasażerów spała kamiennym snem. Podeszliśmy na kuniec wagonu i krenciliśmy sie tam, aż pociong stanoł, coby nabrać wody, i wtenczas żeśmy wyskoczyli. Przez dłuższom chwile siedzieliśmy w zaroślach przy torach, czekajonc, aż lokomotywa bendzie znowuż pod parom. Starzec trzymał renke na jednym ze swoich siedmiostrzałowców. Cofnoł jom dopiero, jak pociong ruszył. – Śledzom nas federalni – powiedział. – Chce, coby myśleli, że pojechałem na zachód. Patrzałem, jak pociong odjeżdża. Tory ciongli sie daleko w strone gór. Kiedy sapionca lokomotywa zaczeła sie pod nie powoli wspinać, Starzec wstał i otrzepał ubranie. Długo patrzał sie za wagonami. – Gdzie my jesteśmy? – W Pensylwanii. To góry Allegheny. – Wskazał na zygzakowate wzniesienia i lokomotywe, która z trudem podjeżdżała do ostrego zakrentu. – Tam był mój dom, jak żem był chłopcem. Wtenczas po raz pierwszy i ostatni słyszałem, jak Starzec wspomina swojom młodość. Obserwował pociong, dopóki nie stał sie maleńkom plamkom w górach.

Kiedy zniknoł, John Brown długo rozglondał sie wokół. Wydawał sie wielce przejenty. – Dowódca nie powinien żyć w ten sposób, ale teraz już wiem, dlaczego Bóg napełnił mię pragnieniem ujrzenia mojego dawnego domu. Widzisz te góry? – Potoczył renkom dokoła. Nie widziałżem nic oprócz gór, wienc mówie: – Widze. I co z tego, kapitanie? Starzec wskazał szerokie przełencze i otaczajonce nas zewszond poszarpane turnie. – Na tych przełenczach można sie ukrywać całymi latami. Jest tu mnóstwo zwierzyny. Mnóstwo drewna, coby zbudować schronienie. Nawet wielotysienczna armia nie wykurzy stond małego oddziałku, jak sie dobrze schowa. Pan Bóg wcisnoł tu kciuk w ziemie i stworzył te przełencze dla biedaków, Cybulko. Nie jestem pierwszy, któren o tym wie. Spartakus, Toussaint Louverture, Garibaldi, oni tyż o tym wiedzieli. Góry dobrze im sie przysłużyli. Ukrywali sie w nich z tysioncami żołnierzy. Na tych przełonczkach mogom sie okopać setki Murzynów i bronić przeciwko tysioncom przeciwników. Wojna pozycyjna, rozumiesz? Nie rozumiałem. Bojałem sie, bośmy stojali na zimnie w jakiejś głuszy, i wiedziałem, że z nadejściem nocy zrobi sie jeszcze zimniej. Nie podobała mi sie ta myśl. Ale że Starzec nigdy mię nie pytał o zdanie, odpowiedziałem mu szczerze: – Ja sie na tym nie znam, kapitanie, bom nie mieszkał w górach. Popatrzał na mię. Nigdy sie nie uśmiechał, ale jego szare oczy na chwile złagodnieli. – No to już wkrótce zamieszkasz. Okazało sie, że jesteśmy niedaleko od Pittsburgha. Zeszliśmy wzdłuż torów do najbliższego miasteczka u podnóża gór, odczekaliśmy i złapali pociong do Bostonu. Wtenczas Starzec przedstawił mi swój plan. – Musze zdobyć piniondze, wygłaszajonc przemowy. To nic wielkiego, ino przedstawienie. Jak uzbieram dość forsy, to ruszymy na zachód z pełnom kiesom, coby zgromadzić ludzi do walki z piekielnom instytucjom niewolnictwa. Ale na razie nie gadaj nic nikomu o naszych zamiarach. – Tak, kapitanie. – I może cie jeszcze poprosze, cobyś opowiedziała niektórym naszym darczyńcom o swoim głodnym i niegodnym życiu niewolnicy. Żeś chodziła głodna i w ogóle. Że cie bito bez litości i tak dalij. Mogłabyś im to powiedzieć. Nie chciałem mówić, żem jako niewolnik nigdy nie chodził głodny i nigdy mię nie bito bez litości. Po prawdzie to chodziłżem głodny, wyjadał jedzenie ze śmietników i sypiał na mrozie, kiedym był wolny i z nim. Jednak nieładnie byłoby mu to powiedzieć, wienc tylko kiwnełem głowom. – A kiedy ja bende robił przedstawienie – dodał – ty musisz wypatrywać na

sali agentów federalnych. To ważne. Som już na naszym tropie. – Jak wyglondajom? – Hmm. Widzi mi sie, że majom brelantyne we włosach i noszom ładne ubrania. Wypatrzysz ich, nie martw sie. Wszystko jużem załatwił. Nie tylko ty ich bendziesz obserwował. Dostaniemy dużom pomoc. I zgodnie z tym, co powiedział, na dworcu w Bostonie przywitało nas dwóch najprzystojniejszych i najbogaciej wyglondajoncych białych, jakich żem w życiu widział. Traktowali Starca jak króla, dobrze nas karmili i ciongali go po kościołach, coby przemawiał. Najpierw udawał, że nie ma ochoty, ale tamci upierali sie, że wszystko zostało już ustalone – i Starzec sie zgodził, jak gdyby ta propozycja go zaskoczyła. W kościołach wygłaszał nudne przemowy do tłumów białych, chconcych dowiedzieć sie wszystkiego o przygodach, które przeżył, walczonc na zachodzie. Nigdy żem nie był za przemowami i gadulstwem, oczywiście chyba że przy gorzale albo za piniondze, ale musze powiedzieć, że chociaż Starca nienawidzono na równinach, to tutej, na wschodzie, był gwiazdom. Ludziska nie mogli sie nasłuchać jego opowieści o buntownikach. Można by pomyśleć, że zwolennicy niewolnictwa, w tym Dutch, panna Abby, Chase, a także nendzni włóczendzy, oszuści, karciarze i kieszonkowcy, co w wienkszości żyli za marny grosz i na ogół nie traktowali Murzynów gorzej niż siebie nawzajem, byli bandom wariatów, poganów i pijusów, którzy tylko latali w kółko i sie mordowali, a abolicjoniści ciengiem przesiadywali w kościołach na próbach chóru i wycinali lalki z papieru w środowe wieczory. Po trzech minutach takiego gadania ci nadenci biali zaczynali wrzeszczeć, grozić śmierciom rebeliantom i mało brakowało, a krzyczeliby przeciwko niewolnictwu. Po prawdzie John Brown nie był wielkim mówcom, ale jak złapał wiater w żagle i zaczoł opowiadać o naszym Kochanym Stwórcy, Któren Przywraca Nam Szczenście, to poruszał słuchaczów. Wiadomości o jego przyjeździe szybko sie rozchodzili, wienc kiedyśmy wpadali do nastempnego kościoła, wystarczyło tylko, że powiedział: „Jestem John Brown z Kansas i walcze z niewolnictwem”, a zebrani od razu odpowiadali rykiem. Wołali, że chcom głów rebeliantów, że ich obalom, pobijom, zabijom i położom trupem na miejscu. Niektóre baby zalewali sie łzami, jak zaczynał mówić. Szczerze mówionc, troche mię smuciło, że widze setki samych białych, płaczoncych nad Murzynami, bo na tych spotkaniach prawie w ogóle nie bywało czarnych, a ci, co przychodzili, byli kompletnie stropieni i siedzieli cicho jak mysza pod mietłom. Wydawało mi sie, że w gruncie rzeczy życie Murzynów tutej nie różni sie wcale od życia na zachodzie: przypominało wielki, długi lincz. Wszyscy wygłaszali przemówienia o Murzynach, tylko nie Murzyni. Jeśli Starzec chciał sie ukrywać przed federalnymi, to dziwnie sie zachowywał, bo od Bostonu po Connecticut, Nowy Jork, Pough­keepsie i Filadelfie dawaliśmy jedne przedstawienie za drugim. Zawsze było tak samo. Starzec mówił:

„Jestem John Brown z Kansas i walcze z niewolnictwem”, a słuchacze wyli w odpowiedzi. Zebraliśmy w ten sposób całkiem sporo floty do kapelusza, z którym żem chodził po sali. Czasami udało mi się zebrać dwadzieścia pienć dularów, czasem wiencej, czasem mniej. Starzec jasno dawał do zrozumienia wszystkim swoim zwolennikom, że zamiaruje wrócić na zachód i walczyć z niewolnic­twem do upadłego, po swojemu. Pytali go, jak chce to zrobić, w jaki sposób chce walczyć, z kim i tak dalij. W każdym mieście zadawano mu to pytanie dziesienć, dwadzieścia razy. „Jak pan bendzie walczył ze zwolennikami niewolnictwa, panie Brown? Jak bendzie prowadził pan wojne?” Nie udzielał prostych odpowiedzi, raczej ich unikał. Wiedziałem, że im nie powie. Swoim ludziom, nawet własnym synom, nigdy nie mówił, jakie ma plany. A jak nie mówił swoim żołnierzom, to nie powiedziałby tyż obcym, co to rzucali mu po ćwierćdularówce. Po prawdzie to on w ogóle nie ufał ludziom, zwłaszcza własnej rasy, i nikomu nie zdradzał swoich zamiarów. – Te rodzone po domach mieszczuchy som mocne ino w gembie, Cybulko – mruczał. – Paplajom, paplajom, paplajom i nic wiencej. A Murzyni słuchajom tej ich paplaniny już od dwustu lat. Mógłbym jej słuchać jeszcze raz tyle samo, gdybym dalij prowadził takie życie, bo w tamtym okresie zwykle byłżem zadowolony. Miałem Starca dla siebie, żyliśmy na wysokim poziomie. Dobrzem jadł. Dobrzem spał. W puchowych pościelach. Podróżowałem pociongami w przedziałach dla białych. Jankesi dobrze mię traktowali. Nie widzieli, żem pod tom sukienkom i czepkiem jest chłopakiem, tak jak nie zauważyliby pyłku kurzu w pokoju pełnym piniendzy. Dla nich byłem po prostu Murzynem. „Gdzie jom pan znalazł?”, o to go najczenściej pytali. Starzec wzruszał wtenczas ramionami i odpowiadał: „To jedna z mnóstwa niezliczonych zniewolonych istot, co to żem je wyzwolił w imie Boga”. A baby to już strasznie sie nade mnom rozpływali. Ochowali, achowali, dawali mi sukienki, ciastka, czepki, puder, kolczyki, pompony, piórka i gaze. Miałżem dosyć rozumu, coby śród białych zawsze siedzieć cicho, ale i tak nie musiałżem sie odzywać. Nic nie wkurza Jankesów bardziej niż mondry kolorowy i chyba wydawało im sie, że na całym świecie jest taki tylko jeden, znaczy sie pan Douglass. No to żem udawał głupiego i tragicznego i dzienki temu udało mi sie skołować całom chłopiencom garderobe, spodnie, koszule, marynarke i buty, nie liczonc dwudziestu pienciu centów od jakiejś kobity w Connecticut, która zaczeła płakać, kiedym jej powiedział, że zamiaruje uwolnić mojego brata niewolnika, chociaż nie miałżem żadnego brata. Schowałem to ubranie w sakwie dla swoich celów, bom zawsze wypatrywał, jak by tu prysnonć, i zawsze byłem gotów do ucieczki. Gdziesik z tyłu głowy ciengiem kołatała mi sie myśl, że pewnego dnia któś zabije Starca, któren miał fijoła na punkcie śmierci. „Ja żyje wedle zegara Pana Boga, Cybulko. I jestem gotów umrzeć, walczonc przeciwko piekielnej instytucji niewolnictwa”, mawiał.

I dla niego wszystko było w porzondku, ale nie dla mię. Dlatego zawsze żem sie gotował na ten dzień, kiedy bende musiał sam se dawać rade. Ciongliśmy w ten sposób przez kilka tygodni, aż przyszła wiosna i Starzec zaczoł tensknić za preriom. Sale w ratuszach miejskich i przemowy zaczynali go menczyć. – Chciałbym wrócić na zachód, coby poczuć zapach wiosennego powietrza i zaczonć walczyć z piekielnom instytucjom niewolnictwa, Cybulko – powiedział – ale nie zebraliśmy jeszcze dosyć środków, coby uzbroić naszom armie. Wienc zamiast wyjechać z Filadelfii, jak zaplanował, postanowił przed powrotem na zachód jeszcze raz najechać Boston. Urzondzili mu tam spotkanie we wielkiej sali w kościele. Organizatorzy dobrze wszystko nagłośnili. Przed wejściem wspaniały, wielki tłum ludzi czekał, aż wpuszczom ich do środka, co oznaczało, że zbierzemy dużo piniendzy. Cóś sie jednak opóźniało. Starzec i ja stojaliśmy za piszczałkami potenżnych organów, przy mównicy, czekajonc, aż ludzie wejdom. W kuńcu kapitan zapytał jednego ze stojoncych obok organizatorów: – Co to za opóźnienie? Facet sie zacukał. Wyglondał na przestraszonego. – Przyjechał agent federalny z Kansas, coby pana aresztować. – Kiedy? – Nikt nie wie, kiedy ani gdzie, ale któś go widział rano na dworcu. Chce pan odwołać dzisiejsze spotkanie? Och, to nakrenciło Starca. To go ruszyło. Uwielbiał walczyć. Dotknoł swoich siedmiostrzałowców. – Lepiej niech sie tu nie pokazuje – powiedział, a stojoncy wokół nas ludzie przytakneli i obiecali, że jak sie ten agent pojawi, to na niego naskoczom i założom mu kajdanki. Ale ja żem tym Jankesom nie ufał. Nie byli tacy dzicy jak Jankesi na zachodzie, co to by walneli człowieka tak, że by stracił przytomność, wyszarpaliby mu noge ze strzemienia, ciongliby go po ziemi i daliby mu okropny wycisk, zresztom tak samo jak każden dobry zwolennik niewolnictwa. Bostońscy Jankesi byli kultularni. – Nie bendzie tu dzisiej żadnego aresztowania – powiedział Starzec. – Otwórzcie drzwi. Pobiegli i zrobili, co im kazał, i publiczność weszła do środka. Ale zanim kapitan wlazł na mównice, coby przemówić, odciongnoł mię na bok i polecił: – Stań pod ścianom naprzeciwko i obserwuj sale. Miej oczy otwarte i wypatruj tego agenta. – A jak on wyglonda? – Wywonchasz go. Śmierdzi jak niedźwiedź, bo używa sadła niedźwiedziego

do smarowania włosów i mieszka w czterech ścianach. Nie rombie drew na opał i nie orze mułem. Bendzie wyglondał schludnie. I bendzie miał ziemistom cere. Spojrzałżem na sale. Wydawało mi sie, że do tego opisu pasowało jakie pieńcet osób, nie liczonc bab. Starzec i jego chłopcy załatwili kilka niedźwiedzi podczas naszych wendrówek, ale choć jadłżem ich mienso i okrywał sie ich futrem, coby se rozgrzać bebechy, nie pamientałżem wcale, jak niedźwiedzie śmierdzom. Mimo to zapytałem: – A co mam robić, jak go zobacze? – Nie mów nic ani nie przerywaj mi przemówienia, ino pomachaj piórem ptaka dobrego Boga, co je nosisz pod czepkiem. Bo widzicie, to był nasz znak, to pióro, które John Brown mi kiedyś dał, a ja oddałem Frederickowi i wziełem je od niego, jak zginoł. I nosiłżem je wciśniente pod czepek. Powiedziałem, że zrobie, jak mi kazał, i Starzec weszedł na mównice, a ja żem ruszył przez sale. John Brown stanoł na mównicy ze swoimi siedmiostrzałowcami u pasa, z pałaszem i minom oznaczajoncom, że za chwile zmiażdży jakieś zło. Kiedy zaczynał sie unosić i był gotów miotać najgorentszymi słowami i robić straszliwy raban, wcale sie nie podniecał, wrencz przeciwnie. Uspokajał sie, stawał sie jak świenty, a jego głos, normalnie jednostajny jak równina, robił sie piskliwy, dobitny, urywany i ostry jak poszarpane skały gór Pensylwanii, które najbardziej lubiał. Na poczontek powiedział: – Doszli mię słuchy, że jakiś agent federalny podonża moim tropem. Jeżeli tu jest, niechaj sie pokaże, a powitam go żelaznom pienściom. Boże kochany, jeżeli wtenczas było w tej sali cicho jak makiem zasiał, to pozwólcie mi wielkim głosem powiedzieć, co sie stało potem. Dobry Boże, Starzec napendził stracha tym Jankesom. Uciszyli sie po tych słowach, bo ich naprawde wystraszył. Zobaczyli jego prawdziwom nature. Po kilku chwilach zebrali sie na odwage i zaczeli buczeć i syczeć. Oszaleli. Wściekli sie jak diabli i krzyczeli, że som gotowi rzucić sie na każdego, kto choć krzywo sie spojrzy na Starca. Przyniesło mi to pewnom ulge, chociaż nie za dużom, bo ci ludzie byli tchórzami i paplami, a kiedy Starzec źle sie o kimś wyrażał, to przeciongał strune i wcale nie rwał se zbytnio włosów z głowy z tego powodu. Nie mógłby tam jednak nikogo zastrzelić, nie w takim tłumie, i to mię troche uspokajało. Uciszył ich i zapewnił, że i tak żaden agent nie ośmieli sie tu pokazać. Na sali zapadło milczenie. Potem Starzec zaczoł swojom normalnom mowe, jak zwykle mieszajonc z błotem zwolenników niewolnictwa i wrzeszczonc o tych wszystkich morderstwach, co je popełnili, oczywiście nie wspominajonc o swoich. Znałżem te mowe jak własne pienć paliców, bo słyszałem jom już wiele razy, wiencem sie znudził i zasnełem. Obudziłem sie pod kuniec i na wszelki

wypadek przebiegłżem wzrokiem ludzi pod ścianami – i niech mię kule bijom, jeśli żem nie zauważył gościa, co od razu zdał mi sie podejrzany. Stojał pod ścianom, z tyłu, śród kilku inszych facetów, co buczeli i krzyczeli na pohybel zwolennikom niewolnictwa, ale on sie do nich nie dołanczał. Nie zgrzytał zembami, nie wyłamywał paliców, nie kiwał głowom, nie płakał, nie rwał se włosów z głowy i nie krzyczał jak ci, co stojali wokół niego. Nie był oczarowany Starcem. Stojał w milczeniu, spokojny jak głaz, i patrzał. Był schludny. Niski, przysadzisty, blady od mieszkania w czterech ścianach. Nosił melonik, białom koszule i muszke. Miał tyż podwiniente do góry wonsy. Kiedy Starzec na chwile przerwał mowe, publiczność sie rozstompiła, bo na sali zrobiło sie goronco, i wtenczas ten gość zdjoł kapelusz i odsłonił grzywe genstych, wypomadowanych włosów. Kiedy je zaczesał i gwałtownie włożył melonik z powrotem, to żem pomyślał, że nie widziałżem jeszcze faceta z takimi tłustymi włosami i że warto do niego podejść i przynajmniej powonchać, czy nie śmierdzi jak niedźwiedź. Starzec szedł już wtedy pełnom parom. Pod kuniec przemówienia zawsze sie rozgadywał na całego, w dodatku był w dobrym nastroju, bo wiedział, że to ostatni wystemp, a potem jadziemy na zachód. Wygłaszał swoje tradycyjne oświadczenia przeciwko znienawidzonemu panu i za biednym niewolnikiem, co mu sie nie wiedzie, i tak dalij. Publice strasznie sie to podobało, baby płakali, wyrywali se włosy i zgrzytali zembami, i był to dobry spektakl, ale ja żem sie zaniepokoił, obserwujonc szpiega. Nie chciałżem ryzykować. Wysunełem spod czepka ptasie pióro i pomachałem nim w kierunku podium, ale dobry nastrój Starca siengnoł właśnie zenitu. Kapitan doszedł do kuńcowej czenści przemówienia i roztworzył sie przed Bogiem w modlitwie, co zawsze czynił po wszystkim, a modlił sie z zamknientymi oczami, ma sie rozumieć. Jużem zasie mówił, ile trwali modły Starca. Potrafił zagłembić sie w modlitwie na dwie godziny i recytować Biblie z takom łatwościom, jak wy czy ja umiemy przepowiedzieć alfabet, i robił to, nawet kiedy nikt koło niego nie stojał. Wienc wyobraźcie se, co sie działo, kiedy kilkaset osób słuchało jego myśli i błagań wznoszonych do Wielkiego Króla Królów, któren stworzył gume, drzewa, miód, dżem, suchary i wszystkie insze dobra. John Brown potrafił sie modlić godzinami i traciliśmy z tego powodu piniondze, bo czasem Jankesów menczyło jego gadanie do Stwórcy i wychodzili ze sali, zanim żeśmy puścili w obieg koszyk czy kapelusz. Starzec co prawda połapał sie już wtedy w ich taktyce i skracał te swoje modły, ale w jego przypadku i tak oznaczało to najmniej półgodzine stojania ze zamknientymi oczami na mównicy i wycia do Boga, coby go zachował w opiece, kiedy bendzie wypełniał swój obowionzek, mordował właścicieli niewolników i wysyłał ich na łono Abrahama albo Lucyfera, ale skrócenie

wystompienia zawsze przychodziło mu diabelnie trudno. Widzi mi sie, że ten agent szpiegował nas już na jakimś spotkaniu, bo i on wiedział, że Starzec bendzie kuńczył. Jak zobaczył, że John Brown zamyka oczy, coby zaczonć swojom biblijnom gadanine, szybko odsunoł sie od ściany i zaczoł sie przeciskać do przodu przez tłum w bocznej nawie. Znowu żem pomachał piórem do Starca, ale on ciengiem miał oczy mocno zamkniente, bo dawał ze siebie Bogu prawie wszystko. Nie było inszego wyjścia, jak pójść za szpiegiem. Oderwałżem sie od ściany i zaczełem obkronżać sale w ślad za nim najszybciej, jak żem mógł. Był bliżej sceny niż ja i szedł raźnym krokiem. Starzec widać nabrał jakichś podejrzeń, bo w trakcie przemowy o duszach nieśmiertelnych i ludziach upośledzonych przez los nagle roztworzył oczy i rzucił szybkie „Amen”. Publika wyskoczyła z miejsc i zaczeła sie gromadzić w kolejce z przodu sali, coby porozmawiać ze swoim bohaterem, uścisnonć mu dłoń, dostać ałutograf, wesprzeć go drobniakami i tak dalij. Otoczyli tyż tego agenta i spowolnili jego marsz, ale szpieg wcionż mię wyprzedzał, a ja byłżem ino murzyńskom dziewczynom, wienc publiczność odpychała mię, walczonc o uścisk dłoni Starca. Jankesi usiłujoncy otoczyć Johna Browna przeganiali mię z miejsca na miejsce. Znowuż pomachałem piórem ptaka dobrego Boga, utonełem jednak pomiendzy wyższymi od mię dorosłymi. Zauważyłżem z przodu małom dziewczynke, co wyprzedziła inszych słuchaczy i podbiegła do Starca, podsuwajonc mu do podpisania jakomś kartke. Pochylił sie, coby złożyć na niej podpis, a wtenczas federalny przepchnoł sie przez tłum, dostał sie na przód sali i był już prawie przy kapitanie. No to wskoczyłżem pomiendzy klenczniki i rzuciłem sie naprzód. Byłem już o dziesienć stóp od celu. Agent stojał na wyciong­niencie renki od Johna Browna, któren pochylił sie tyłem do niego, coby dać ałutograf tej dziewczynce. – Kapitanie! Czuje smród niedźwiedzia! – zaskrzeczałem. Publika na chwile znieruchomiała, a kapitan chyba mię usłyszał, bo podniósł raptownie głowe, a na jego surowej, pomarszczonej starczej twarzy pojawiła sie czujność. Wyprostował sie i odwrócił w mgnieniu oka z dłoniami na siedmiostrzałowcach, a ja żem sie skulił, bo te leworwery robiom dużo huku, kiedy sie przebudzom. Zaskoczył faceta kompletnie. Miał nad nim przewage, bo federalny jeszcze go nie dosiengnoł ani nie wyciongnoł spluwy. Już był zimnym trupem. – Aha! – krzyknoł Starzec. Po chwili, ku mojemu zdziwieniu, oderwał dłonie od siedmiostrzałowców, a jego napienta twarz sie rozluźniła. Wyciongnoł renke. – Widze, że dostałeś moje listy. Przysadzisty facet z wonsami i w muszce zatrzymał sie i skłonił nisko, nie

zdejmujonc melonika. – W rzeczy samej! – odpowiedział z angielskim akcentem. – Hugh Forbes do usług, generale. To zaszczyt poznać wielkiego bojownika o zniesienie niewolnictwa, o którym tyle słyszałem. Czy moge uścisnonć pańskom dłoń? Podali se rence. Widzi mi sie, że to była ta szczególna sprawa, na którom czekał kapitan i co zatrzymała go na wschodzie przed powrotem na równiny. – Przeczytałżem pańskom wielkom broszure o wojnie, panie Forbes, i śmiem twierdzić, że jest znakomita. Forbes znowu sie nisko skłonił. – Zawstydzasz mię, drogi panie, chociaż przyznaje, że za moimi zajenciami z wojskowości stojom liczne zwycienstwa na kontynencie europejskim w szeregach samego wielkiego generała Garibaldiego. – Zaprawde dobrze sie składa – powiedział Starzec – bo mam pewien plan, do którego potrzebuje pańskiego doświadczenia wojskowego i fachowej wiedzy. – Popatrzał po ludziach wkoło, a potem na mię. – Chodźmy do zakrystii, a moja asystentka przeliczy w tym czasie fundusze, które zebraliśmy od słuchaczy dzisiejszego wieczora. Som pewne sprawy, które musze z panem omówić na osobności. I poszli obaj do zakrystii, a ja zbierałem datki. Nie wiem, o czym rozmawiali, ale ich spotkanie trwało prawie trzy godziny, a kiedy wyszli, w kościele było już pusto. Panował spokój, na ulicach nie groziło nam żadne niebezpieczeństwo. Dałem Starcowi sto piendziesiont osiem dularów, co żem je zebrał po wystompieniu; był to nasz najlepszy wynik. Starzec wyciongnoł drugi zwitek banknotów, przeliczył je i włożył w sumie sześćset dularów do bronzowej sakiewki. Byli to właściwie wszystkie piniondze, prawie co do centa, któreśmy uzbierali na naszom armie przez te trzy miesionce przemówień i wystompień na całym wschodnim wybrzeżu. Potem Starzec podał sakiewke panu Forbesowi, a pan Forbes wzioł jom i wepchnoł do kieszeni kamizelki. – Jestem dumny, że służe w oddziałach tak wielkiego człowieka. Generała dorównujoncego takim ludziom jak Toussaint Louverture, Sokrates i Hipokrates. – Jestem kapitanem służoncym w armii Ksiencia Pokoju – powiedział Stary John Brown. – Ach, dla mię jesteś generałem, szanowny panie, i bende cie nim nazywał, bo nie służe pod nikim niższego stopnia – powiedział, odwrócił sie i poszedł wojskowym krokiem, jak żołnierz, prawa–lewa, wyprostowany i dumny. Starzec patrzał w ślad za nim, dopóki pan Forbes nie dotarł na kuniec zaułka. – Próbowałżem znaleźć tego człowieka od dwóch lat – oświadczył. – Dlatego siedzieliśmy tu tak długo, Cybulko. I Pan Bóg wreszcie go do mię przyprowadził. Spotka sie z nami w Iowa i bendzie prowadził ćwiczenia z naszymi

żołnierzemi. Jest z ­Europy. – Naprawde? – Tak, naprawde. To fachowiec, uczył sie pod dowództwem samego Garibaldiego. Mamy prawdziwego specjaliste od wojskowości, Cybulko. Teraz wreszcie jestem gotów iść na wojne. Na kuńcu zaułka Forbes odwrócił sie do kapitana, uchylił kapelusza, skłonił sie i weszedł w noc. Starzec już nigdy wiencej go nie zobaczył.

20 Pobudzanie pszczół Przez dwa tygodnie siedzieliśmy w noclegowni pod Filadelfiom, w Chester w Pensylwanii, gdzie John Brown pisał listy, studiował mapy i czekał na wiadomość, którom miał wysłać nasz specjalista od wojskowości, pan Forbes, jak przyjadzie do Iowa. Gdy kapitan dostał od Kagiego list z wiadomościom, że pan Forbes nie przyjechał, zrozumiał, że z tym Anglikiem jest już po herbacie. Ale nie rozpaczał, wzioł to raczej za dobry znak. – Wpadliśmy w nikczemnom pułapke, Cybulko. Diabeł nie śpi. Ale Panu Bogu sie widzi, że nie potrzeba ćwiczeń, coby prowadzić naszom wojne. Za całe ćwiczenie starczy nam być po właściwej stronie, po stronie Jego Słowa. Poza tym zamiaruje wprowadzić w życie wienkszy plan. Pora już przywołać królowe pszczół. Jadziemy do Kanady. – Po co, kapitanie? – Czy Murzyn może polegać na białym człowieku, coby poprowadził jego wojne, Cybulko? Nie. Może polegać ino na sobie samym. Wkrótce spuścimy ze smyczy prawdziwych gradiatorów, diabły wcielone, do walki z tom piekielnom nikczemnościom. Uruchomimy najwienkszych przywódców ludu murzyńskiego w ich własnej osobie. Naprzód. Nie miałżem nic przeciwko temu. Podróżowałem jako znajoma Starca, wienc właścicielka noclegowni, gdzie żeśmy mieszkali, przykazała mi spać z babami, w zaszczurzonej sali, która przypominała mi Kansas. Strasznie żem sie rozbestwił, bo ci Jankesi, co to płakali nade mnom, żem jest niewolnicom, przy każdej okazji karmili mię pudddingiem kukurydzianym, wendzonym indykiem, jeleninom, gotowanymi gołembiami, jagniencinom, smakowitymi rybami i chlebem dyniowym. Ale właścicielka tej noclegowni nie należała do takich. Nie miała za grosz współ­czucia dla żadnych abolicjonistów, głównie dlatego, że sama właściwie była niewolnicom. Dawała nam kwaśne suchary ze sosem miensnym, co wystarczało jej i Starcowi, bo on nie miał smaku dla żadnych wyrafinowanych potraw, ale ja żem przywykł do chleba dyniowego, świeżych jagód, indyka, dziczyzny, gotowanych gołembi, jagnienciny, smakowitych ryb i szynki z prawdziwom niemieckom kiszonom kapustom, które dostawałem w Bostonie za każdym razem, kiedy żem wspomniał o byciu niewolnicom. Dlatego cały byłem za wyjazdem do nowego kraju. Poza tym w Kanadzie nie mieli niewolnictwa. Umyśliłżem, że mógłbym tam zostać i uwolnić sie od Starca, zanim go zabijom. Wsiedliśmy w pociong do Detroit, a stamtond ruszyliśmy na spotkanie z naszom armiom, która urosła z dziewienciu do dwunastu ludzi. Było w niej czterech synów Starca: oczywiście Owen i Salmon, i dwóch młodszych, Watson

i Oliver. Jason i John dali se spokój z walkom. Pozostał tyż z nami ten gderliwy, niebezpieczny Jankes, A.D. Stevens. Jak rozkazał Starzec, dowodził nimi Kagi. Przybyło kilku nowych zabijaków, na ten przykład Charles Tidd, krewki facet, co służył kiedyś we wojsku federalnym. Wcionż był z nami John Cook, któren nosił teraz u pasa dwa sześciostrzałowce, i kilku inszych żołnierzy, w tym zienciowie Starca, Thompsonowie i bracia Coppocowie; ci dwaj ostatni byli kwakrami, choć używali broni. Taka była nasza główna siła. Za wyjontkiem Cooka, któren zagadałby na śmierć samego diabła, byli to w wienkszości milczoncy, poważni faceci, można powiedzieć literaty. Czytali gazety i ksionżki, a chociaż w grzecznym towarzystwie byli spokojni, to potrafili w jednej sekundzie wyciongnonć spluwy i rozwalić komuś łeb. Byli niebezpieczni z tego prostego powodu, że walczyli za sprawe. Nie ma nic gorszego na świecie niż stawać przeciw komuś takiemu, bo każden człowiek, co walczy za jakomś sprawe, słusznom albo i nie, ma dużo do udowodnienia i można strasznie pożałować, jak mu sie wejdzie w droge. Pojechaliśmy na wozach do Chatham w prowincji Ontario; żołnierze siedzieli z tyłu, a ja i Starzec z przodu. Starzec przez całom droge był wesół, bo jechał przecie na szczególne spotkanie. – Wcześniej takiego nie było – oświadczył. – To zjazd Murzynów z całej Ameryki i Kanady, na którym chcemy ogłosić ryzolucje przeciwko niewolnictwu. Wojna zaczyna sie na dobre, Cybulko. Bendzie nas wielu. Bendziemy mieli ryzolucje. Bendziemy mieli rywolucje. Jest już blisko! Ale rywolucja nie przyszła tak od razu, bo do Chatham przyjechało ino czterdziestu pienciu ludzi, z czego prawie jednom trzeciom stanowili biali z armii Starca i insi, co sie przyłonczyli po drodze. Mieliśmy zimny śnieżny styczeń i z tej przyczyny albo przez obowionzki, co zatrzymali wolnych Murzynów w domu, był to najżałośniejszy zjazd, jaki żem kiedykolwiek widział. Trwał ino jeden dzień. Odbył sie w siedzibie starej loży masońskiej. Było mnóstwo przemówień, uchwał, słów takich jak „niniejszym” i wrzasków o tym i o owym, ale nic do jedzenia. Goście czytali deklaracje, co je napisał Starzec, i dużo było krzyku o to, kto kogo zastrzelił i co powinien zrobić niewolnik, coby mu sie dobrze wiodło i coby mógł sie uwolnić od białych. Z tego, co żem widział, nie mieliśmy tu za dobrego wsparcia. Nie przyjechał nawet nasz kumpel, pan Douglass, przez co Starzec troche mniej stroszył piórka, powiedział jednak beztrosko: – Frederick nie umie planować i zasie tego pożałuje, bo nie wzioł udziału w jednym z najważniejszych wydarzeń w historii Ameryki. Mamy tu wielkich mówców i wielkie umysły. Zmieniamy bieg dziejów tego kraju, Cybulko, nawet w tej chwili, w czasie tej rozmowy. On był głównym mówcom, on napisał dekret, ustalił regulamin i w zasadzie sam wszystko przygotował, wienc ten zjazd oczywiście wydawał sie mu

ważniejszy, niż był. Wszystko krenciło sie wokół Starca, liczył sie ino on. Nikt w Ameryce nie potrafił go przebić, kiedy szło o robienie hałasu wokół swojej osoby. Ma sie rozumieć, pozwolił, coby i Murzyni mieli swoje pienć minut, ale kiedy tego jednego dnia wyrzucili ze siebie wiencej gniewu i napsioczyli na białych i niewolnictwo wiencej, niż żem słyszał przez nastempne trzydzieści lat, przyszła jego kolej. Dzień dobiegał kuńca, tamci sie nagadali, podpisywali teraz ciengiem dokumenty, podejmowali ryzolucje i tak dalij i wtenczas przyszła pora, coby przemówił Starzec. Pokazał im papiery i z pianom na ustach zaczoł swoje niewolnicze przedstawienie. Byłżem już wtenczas ze szczentem umordowany i głodny, bo jak zwykle nic żem przy nim nie jadł, ale on był głównom atrakcjom spotkania i wszyscy aż sie ślinili na jego widok, kiedy człapał pod ściane, szeleszczonc papierami. Potem zapadło pełne wyczekiwania milczenie. John Brown włożył na tom okazje cieńki krawat i przyszył trzy nowe guziki do swojego wyświechtanego surduta, każden inszego koloru, ale dla niego to była elegancja. Stanoł na starej mównicy, odchrzonknoł i oświadczył: – Dzień zwycienstwa Murzynów jest już bliski. I zaczoł sie rozpendzać. Powinienem tu dodać, że nie przemawiał do zwyczajnych Murzynów, tylko to byli wyższe sfery. Nosili muszki i meloniki, mieli wszystkie zemby i starannie przystrzyżone włosy. Byli śród nich nauczyciele, pastorzy i lekarze, wszystko gładko ogoleni faceci, co umieli czytać, ale, na Boga, Starzec porwał tych wolnych, eleganckich, nadentych murzyńskich ważniaków tak, że byli gotowi piec kukurydze i jeść jom z robakami, gdyby im kazał. Stara masońska budowla zatrzensła sie w posadach, Murzyni beczeli jak barany. Kiedy Starzec glendził o zniszczeniu zagród dla niewolników, zawrzaśli: „Tak!”. Kiedy pomstował na białych i wołał, coby im zrobić rywolucje, krzyczeli: „Jesteśmy za!”. Kiedy nadawał dalij, coby wyzwolić niewolników siłom, piszczeli: „Zaczynajmy!”. Ale gdy już skuńczył przemowe, a potem podniósł kartke i poprosił, coby podchodzili i wpisywali sie na liste bojowników przeciwko niewolnictwu, nikt nie wystompił naprzód ani nie podniósł renki. Na sali zapadła cisza jak we worku z bawełnom. W kuńcu wstał jakiś facet z tyłu. – Wszyscy jesteśmy za wojnom z niewolnictwem – powiedział – ale chcielibyśmy wiedzieć, jaki jest dokładnie pański plan. – Nie moge go wyjawić – wystenkał Starzec. – Śród nas mogom być szpiedzy. Moge wam jednakowoż powiedzieć, że to nie bendzie pokojowy marsz z użyciem moralnej pyrswazji. – Co to znaczy? – Grzech Ameryki trzeba obmyć krwiom. I zrobie to już wkrótce z pomocom ludu murzyńskiego. To od razu zmroziło mi krew w żyłach i postanowiłem, że zostane

w Kanadzie. Miałem schowane portki, koszule, buty i pare groszy, co udało mi sie je zaoszczendzić z jankeskich datków. Wydawało mi sie, że skoro na sali jest tylu ważniackich czarnuchów, to pewnikiem znajdzie sie śród nich jakaś dobra dusza, która pomoże mi zaczonć życie na nowo, wyszuka jakiś dach nad głowom i cóś do jedzenia, aż sie rozkrence na tyle, by stanonć na własnych nogach. Głos zabrał szczupły gość z długimi bokobrodami i we fraku, siedzoncy w pierwszym rzendzie. – Jak dla mię to dobry plan – powiedział. – Przyłonczam sie do was. Zwał sie O.P. Anderson i nie spotkacie w życiu odważniejszego człeka. Później wiencej o nim opowiem. Starzec rozejrzał sie po sali i spytał: – Jeszcze któś? Nikt sie nie ruszył. W kuńcu odezwał jeszcze jeden facet. – Jeżeli opowiesz pan choć troche o swoich planach, kapitanie, to ja sie tyż dołoncze. Ale nie moge podpisać umowy, kiedy wiem, jakie nam grożom niebezpieczeństwa. – Nie prosze was, cobyście dreptali w kółko jak kunie. Chcesz pan ocalić swój lud czy nie? – Właśnie o to chodzi. To mój lud. – Wcale nie. To lud boży. Zaczeli sie spierać i unosić, jedni mówili swoje, a drudzy co inszego, jedni byli za Starcem, drudzy przeciwko. Wreszcie ten pierwszy facet, któren zaczoł całe to zamieszanie, powiedział: – Ja sie nie boje, kapitanie. Uciekłem z niewoli i przebyłem trzy tysionce mil na pieszo i kunno, coby sie tu dostać. Ale życie jest mi miłe. I jeśli mam je stracić, walczonc z niewolnictwem, to chciałbym wiedzieć, jak to sie stanie. Kilku innych słuchaczy zgodziło sie z nim i powiedzieli, że oni tyż sie przyłonczom, jeżeli Starzec zdradzi im swój plan – gdzie dojdzie do rywolucji, kiedy, jaka jest jego strategia i tak dalij. Jednak Starzec był uparty i nie chciał ustompić, choć go naciskali. – Dlaczego nie chcesz pan nam powiedzieć? – zapytał jeden. – Jest jakiś haczyk? – spytał sie drugi. – To tajna narada, kapitanie! Nikt nic nikomu nie powie! – Nie znamy pana! – krzyknoł któś. – Kim żeś pan jest? Dlaczego mamy panu wierzyć? Jesteś pan biały i nie masz nic do stracenia, a my możemy stracić wszystko. To ubodło Starca i jeszcze bardziej sie zaparł. Wściekł sie, zaczoł mówić piskliwym głosem, a jego oczy jak zwykle w takich razach zrobili sie nieruchome i zimne.

– Udowodniłżem całym życiem, że dotrzymuje słowa – odpowiedział. – Jestem przyjacielem Murzynów i spełniam wole Boga. Jeżeli mówie, że planuje wojne, coby skuńczyć z niewolnictwem, to powinno wam to wystarczyć. Ta wojna zacznie sie tutej, chociaż sie tu nie skuńczy. Bendzie trwała bez wzglendu na to, czy sie do niej przyłonczycie, czy nie. W kuńcu staniecie przed Stwórcom jako i ja. Wienc dalij, sami zdecydujcie, co mu powiecie, jak przyjdzie wam sie z nim spotkać. Ja was ino prosze – rozejrzał sie po sali – żebyście bez wzglendu na wszystko nie mówili nikomu, coście tu słyszeli. Rozejrzał sie po sali. Nikt sie nie odezwał. Starzec pokiwał głowom. – Nikt wiencej sie nie zapisuje, czyli że już jest po wszystkim. A wienc jako przewodniczoncy tego tu zgromadzenia i autor tego tu dekretu niniejszym przechodze do zamkniencia tego tu… – Pan zaczeka, kapitanie – zabrzmiał głos z głembi sali. Wszystkie głowy odwrócili sie, coby zobaczyć kobite, która sie odezwała. Była to jedyna baba na sali, nie liczonc waszego szczerze oddanego, któren sie jednak nie liczy. Była niska i szczupła, w prostej sukience, jak u służoncej, fartuchu i menskich butach. Na głowie miała chustke i była ubrana jak niewolnica, oprócz wyświechtanego i wystrzempionego kolorowego szala przewieszonego przez ramie. Sprawiała wrażenie osoby cichej, było widać, że nie jest gadatliwa, ale oczy miała ciemne i goronce. Pomkneła w strone mównicy jak wiater, szybko, w milczeniu, z wdzienkiem, wyprostowana jak struna, a menżczyźni rozstempowali sie i odsuwali ławki, coby mogła przejść. Było w niej cóś przerażajoncego, cichego, straszliwego i silnego. Od razu postanowiłżem trzymać sie od niej z daleka. Miałem już wtenczas wprawe w udawaniu dziewczyny, ale Murzynki lepiej niż kto inszy potrafili zwonchać, kim naprawde jestem, i cóś mi mówiło, że z baby, od której bije taka moc, nie można robić idiotki, że taka kobita nie da sie łatwo nabrać. Skrzyżowała rence na piersiach i staneła twarzom do menżczyzn. Gdyby któś przechodził wtenczas pod oknem tego starego budynku i zajrzał do środka, pomyślałby pewnikiem, że jakaś posługaczka przemawia w pokoju pełnym profesurów i tłumaczy im, dlaczego nie posprzontała w wychodku albo cóś takiego, bo ci menżczyźni byli w garniturach, kapeluszach i muszkach, a ona wyglondała jak prosta niewolnica. – Nazywam sie Harriet Tubman – powiedziała. – I znam tego człowieka. – Wskazała głowom kapitana. – John Brown niczego nie musi wyjaśniać takiej prostej kobiecie jak ja. Jeżeli mówi, że ma dobry plan, to znaczy, że ma dobry plan. To znaczy wiencej niż wy wszyscy razem. John Brown nieraz dostawał baty za Murzynów i przyjmował je z godnościom. Sam ma żone i dzieci, co głodujom w domu. Zapłacił już za sprawe życiem jednego ze swoich synów. Ilu z was może powiedzieć to samo o sobie? Kapitan nie prosi, cobyście karmili jego dzieci, nie? Nie prosi, cobyście mu w tym pomogli, nie? Prosi, żebyście pomogli sami sobie.

Żebyście odzyskali wolność. Cisza na sali. Pani Tubman potoczyła wokół gniewnym wzrokiem. – Jesteście jak stado rozgdakanych kur – ciongneła. – Siedzicie tu se przytulnie i w ciepełku i boicie sie o swojom skóre, a gdzieś tam w tej chwili dzieci płaczom za matkami. Gdzieś tam som ojcowie rozdzieleni z żonami. Matki rozdzielone z dziećmi. Niektórzy z was majom żony i dzieci w niewoli, a wy siedzicie tu na progu przemian i boicie sie go przekroczyć? Som śród was tacy, których miałabym ochote wybatożyć. Kto tu jest menżczyznom? Bondźcie menżczyznami! No, rozbolało mię serce, kiedy żem usłyszał, jak ta baba gada, bo sam chciałem być menżczyznom, chociaż po prawdzie to tyż sie tego bojałem, gdyż przecie nie uśmiechało mi sie umierać ani głodować. Podobało mi sie, kiedy któś sie mnom opiekował, podobało mi sie, kiedy Jankesi i rebelianci rozpieszczali mię bez powodu i karmili sucharami, i podobało mi sie, jak sie mnom zajmował Starzec i jak sie mnom zajmowały Pie i panna Abby. Pani Tubman swoim stanowczym wystompieniem przypomniała mi Sibonie, co zanim spotkała sie z katem, powiedziała w twarz sendziemu Fuggettowi: „Ja jestem przywódczyniom tego spisku i nie wstydze sie ani nie boje do tego przyznać”. Sibonia była głupia, że dała sie powiesić za wolność! Bo po co walczyć, skoro można uciekać? Cała ta historia zawstydziła mię bardziej, niż gdyby pani Tubman spuściła mi lanie, i zanim zmiarkowałem, co sie dzieje, usłyszałżem czyjś okropny, skrzekliwy przestraszony głos, któren krzyczał przeraźliwie: – Pójde za kapitanem na kuniec świata! Wpiszcie mię na liste! Mineło kilka chwil, zanim żem sie połapał, że ten piskliwy głos należy do mnie, i o mało sie nie zesikałem. – Chwalcie Pana! – powiedziała pani Tubman. – I poprowadzi ich dziecko! Chwała Jezusowi! No i to ich ruszyło. W mgnieniu oka wszyscy faceci w melonikach wstali i depczonc se po nogach rzucili sie do mównicy, coby podpisać liste. Duchowni, lekarze, ślusarze, fryzjerzy, nauczyciele, którzy nigdy nie używali pukawek ani pałaszów, wszyscy co do jednego złożyli podpisy na tej kartce i tak sie to skuńczyło. Potem sala opustoszała i kapitan znalazł sie sam w pustym korytarzu z paniom Tubman, a ja żem sprzontał i zamiatał, bo Starzec wynajoł ten budynek na swoje nazwisko i chciał go zostawić w takim stanie, w jakim go zastał. Podzienkował, ale pani Tubman tylko machła renkom. – Mam nadzieje, że przygotowałeś pan jakiś plan, kapitanie, bo jeżeli nie, to wszystkie nasze cierpienia pójdom na marne. – Pracuje nad swoim planem z bożom pomocom – odpowiedział Starzec. – To za mało. Bóg dał panu ziarno. Ale pan je musisz podlewać i dbać o nie.

Jest pan rolnikiem, kapitanie. Wiesz pan o tym. – Ma sie rozumieć – stenknoł Starzec. – Bacz pan, coby ten plan był dobry – ciongneła pani Tubman. – Pamientaj, że zwykły Murzyn woli uciekać od niewolnictwa, niż z nim walczyć. Musisz im pan wydawać rozkazy po żołniersku. I mieć prosty, jasny plan, który przeprowadzisz w dokładnie określonym czasie. I mieć plan awaryjny, gdyby ten pierwszy zasie nie wypalił. I nie możesz pan odstempować od swojego planu, jak już go opracujesz. Idź pan prostom drogom i nigdzie z niej nie zbaczaj. Jak zboczysz, pańscy ludzie stracom do pana zaufanie i pana zawiodom. Ja to panu mówie. – Tak, pani generał. Wtenczas po raz pierwszy żem usłyszał, jak Starzec, któren nie kapitulował nigdy przed żadnym białym ani kolorowym, ustempuje i nazywa kogoś generałem. – A mape tych szlaków przez Wirginie i Maryland, co żem jom panu dała, musisz pan zapamientać i zniszczyć. Koniecznie. – Ma sie rozumieć, pani generał. – W porzondku. Wienc niech Bóg panu błogosławi. Zawiadom mię pan, jak bendziesz gotów, a ja przyśle panu tylu ludzi, ilu bende mogła. I sama przyjade. Podała mu adres jakiejś gospody, gdzie sie zatrzymała, i zaczeła sie szykować do odejścia. – Pamientaj, musisz być pan dobrze zorganizowany, kapitanie. Nie poddawaj sie za bardzo emocjom. Niektórzy zginom na tej wojnie. Bóg nie potrzebuje pańskich modlitw, tylko pańskich działań. Wyznacz pan termin i trzymaj sie go. Nikt nie musi wiedzieć, kiedy to bendzie i gdzie, ale trzymaj sie terminu, bo ludziska przyjadom do pana z daleka. Mój lud przyjadzie z daleka. I ja przyjade z daleka. – Ustale date, pani generał – powiedział John Brown. – I bende sie jej trzymał. – Dobrze. Niech Bóg panu błogosławi i niech pana zachowa za to, co już pan zrobiłeś, i za to, co pan zrobisz. Zarzuciła szal na ramiona, odwróciła sie, coby odejść, i wtedy zauważyła mię pod drzwiami, gdzie żem zamiatał, w pewnym sensie chowajonc sie za mietłom, bo ta baba od razu przejrzała mię na wylot. Skineła na mię. – Chodź tu, dziecko – powiedziała. – Jestem zajenta, psze pani – skrzekłem. – Chodź no tutej. Podeszłem do niej, ciongle zamiatajonc. Patrzała na mię długo i przyglondała sie, jak sprzontam podłoge w tej głupiej sukience. Nie odezwałżem sie ani słowem, tylko machałem mietłom. W kuńcu pani Tubman nastompiła na niom swojom drobnom stopom

i zatrzymała jom, a wtenczas musiałżem już spojrzeć jej w twarz. Patrzała na mię z góry. Nie moge powiedzieć, coby miała dobrotliwe oczy. Wyglondali raczej jak zaciśniente pienści. Okrongłe. Stanowcze. Pełne napiencia. Zdało mi sie, że w wejrzeniu tej kobity mieszka wiater. Patrzenie na niom było jak wpatrywanie sie w huragan. – Dobrze żeś zrobił, że sie odezwałeś – powiedziała. – Dzienki temu czenść tych facetów zachowała sie, jak przystoi menżczyźnie. Ale i w twoim sercu powinien zawiać wiater przemian – dodała cicho. – Człek może być na tej ziemi, kim tylko zechce. To nie moja sprawa. Niewolnictwo pomieszało w głowach wielu ludziom, skrzywiło ich na różne sposoby. Widziałam takich dużo razy. I myśle, że podobnie bendzie i w przyszłości, bo jak sie zrobi kogoś niewolnikiem, to niewolnikami bendom tak jego poprzednicy, jak nastempcy. Wyjrzała przez okno. Padał śnieg. W tym momencie wyglondała po prostu na samotnom. – Miałam kiedyś menża – powiedziała. – Tylko że on sie bojał. Chciał mieć żone, nie żołnierke. Sam stał sie jak baba. Strachał sie. Nie mógł tego strzymać. Bojał sie być menżczyznom. A ja i tak żem go zawiodła do krainy wolności. – Tak, psze pani. – Wszyscy kiedyś umrzemy – ciongneła. – Ale zawsze lepiej umrzeć jako któś, kim sie naprawde jest. Pan Bóg przyjmie cie takim, jakim do niego przyjdziesz, choć łatwiej duszy przyjść do Boga, kiedy jest czysta. W ten sposób człowiek zawsze bendzie wolny. Cały i bez wyjontku. Z tymi słowy odwróciła sie i ruszyła przez sale do drzwi, gdzie Starzec zbierał swoje papiery, mapy i siedmiostrzałowce. Zobaczył, że pani Tubman wychodzi, i rzucił wszystko, coby jak najszybciej otworzyć jej drzwi. Przez chwile stojała w progu i wpatrywała sie we śnieg, a jej wzrok błonkał sie tam i z powrotem po zaśnieżonej ulicy. Długo i uważnie sie jej przyglondała, wypatrujonc, widzi mi sie, porywaczy niewolników. Ta baba zawsze miała sie na baczności. Nie odrywajonc wzroku od ulicy, odezwała sie do Starca: – Pamientaj, kapitanie, żebyś pan bez wzglendu na to, jaki bendzie pański plan, dotrzymał terminu. Nie zmieniaj go pan. Lepiej iść na kumpromis z życiem niż z czasem. Czas to jedyna rzecz, z którom nie można chodzić na kumpromis. – Tak jest, pani generał. Pożegnała sie z nim pospiesznie i wyszła w tych swoich menskich butach i kolorowym szalu. Śnieg sypał na pustom ulice, a ja i Starzec patrzyliśmy sie na paniom Tubman. Potem odwróciła sie nagle, jak gdyby czegoś zapomniała, podeszła do schodków, gdzie żeśmy stojali, i podała mi ten swój barwny szal. – Weźmij to i zatrzymaj, bo może ci sie przydać – powiedziała i znowu zwróciła sie do Starca. – Pamientaj, kapitanie. Dotrzymaj terminu. Nie idź na

kumpromis z czasem. – Tak jest, pani generał. Ale Starzec poszedł na kumpromis. W tej sprawie tyż nawalił. I z tego powodu jedyna osoba, na którom mógł liczyć, najwienk­sza wyzwolicielka niewolników w dziejach Ameryki, najlepszy bojownik, jakiego mógł pozyskać, jedyny człowiek, któren wiedział lepiej od niego, jak uciec z niespokojnych wód białych ludzi, nigdy sie u niego nie zjawiła. Ostatni raz widział jom, a właściwie jej plecy, właśnie w tamtej chwili, w Chatham w Kanadzie. Ale wtenczas i mi nie było smutno patrzyć, jak odchodzi.

21 Plan Kiedy Starzec wrócił do Iowa, był taki podniecony, że aż żal. Wyjechał do Kanady z dwunastkom ludzi, spodziewajonc sie zebrać setki nowych, a wrócił z trzynastkom, bo ten O.P. Anderson od razu do nas przystał. Przyłonczyło sie tyż na chwile kilku białych maruderów, chociaż potem odpadli, jak zwykle tacy biali, kiedy do nich dotarło, że jeżeli wyzwalasz niewolników, to któś może ci rozrombać łeb siekierom albo w inszy sposób cie ukatrupić. Reszta kolorowych, co ich żeśmy poznali w Kanadzie, wróciła do swoich domów w różnych czenściach Ameryki, ale wszyscy obiecali stawić sie na wezwanie. Starzec chyba sie nie martwił, czy dotrzymajom słowa, czy nie, bo kiedy znalazł sie na powrót w Iowa, normalnie rozpierała go radość. Miał za sobom przecie tom paniom generał, znaczy sie paniom Tubman. Prawie całkiem stracił rozum w tym podnieceniu. Cieszył sie, choć to nie jest dobry pomysł, coby wsadzać trzynastu chłopa na kunie i wypowiadać wojne czemuś, a nie komuś. Przyszło mi do głowy, że popada w obłend i że może powinienem sie z nim pożegnać, nim zabrnie za daleko w takie czy inne głupstwa, co mu sie roili, bo chyba nie był przy zdrowych zmysłach. Jednak w tamtym okresie nie zastanawiałżem sie nad niczym zbyt długo, dopóki mogłem sie opychać jajkami, smażonom okrom i gotowanymi kuropatwami. Poza tym Starzec miał wienkszego pecha niż ktokolwiek, kogo żem w życiu poznał, a taka osoba siłom rzeczy daje sie lubić i ciekawie jest z niom przebywać. John Brown spendzał teraz długie godziny w namiocie, modlił sie, studiował mapy, bawił sie cyrklami i skrobał jakieś cyferki. Zawsze pisał listy jak wariat, teraz jednak wysyłał ich trzy razy wiencej i przez pierwsze tygodnie w Taborze głównym zajenciem jego armii było właściwie tylko wysyłanie i odbieranie tej koryspondencji. Kazał żołnierzom jeździć do różnych kryjówek i knajp, do swoich przyjaciół w Pee Dee, Springdale i Johnston City, i wysyłać listy do Bostonu, Filadelfii i Nowego Jorku. Potem godzinami czytał poczte, a armia w tym czasie ćwiczyła sie w robieniu drewnianymi pałaszami i w strzelaniu. Niektóre z listów zawierali piniondze od abolicjonistycznych zwolenników Starca ze wschodu. W Nowej Anglii znał sześciu białych facetów, którzy przesyłali mu kupe forsy. Nawet jego przyjaciel pan Douglass przysłał nam kilka groszy. Prawda jednak wyglondała tak, że wienkszość tych listów, co nie pochodziła od sponsorów, nie zawierała piniendzy, tylko pytania. Bo tamci biali ze wschodu prosili go – nie, błagali – coby im przedstawił swoje plany. – Popatrz na to, Cybulko – użalał sie Starzec, podnoszonc jakomś koperte. – Zadajom tylko pytania i nic wiencej. Gadajom, gadajom i gadajom, to wszystko.

Salonowi żołnierze. Siedzom se, podczas gdy któś niszczy ich domy i rodziny, popierajonc piekielne niewolnictwo. A to mię nazywa sie szaleńcem! Dlaczego po prostu nie przyślom nam piniendzy? Zaufali mi, że podejme walke, wienc czemu wionżom mi teraz rence na plecach, pytajonc, jak bende jom prowadził? Nie ma żadnego „jak”, Cybulko. Musimy działać na podobieństwo Cromwella. Wszendzie siedzom szpiedzy. Byłbym głupcem, gdybym zdradził im swoje najbardziej sekretne plany! Nie wiedział, jak wybrnonć z tej sytuacji, i wpadał we wściekłość, kiedy niektórzy jego zwolennicy oświadczali, że nie przyślom mu ani grosza wiencej, jeżeli nie ujawni, co zamierza. Jak na ironie, widzi mi sie, że zdradziłby im te plany. Chciał je im zdradzić. Senk w tym, że chyba sam nie wiedział, jakie one som. Wiedział, czego chce. Ale tak dokładnie – a wiem, że wielu ludzi badało tom sprawe i wyrażało o niej najróżniejsze opinie – tak dokładnie, od poczontku do kuńca, to nie wiedział, co zrobi w kwestii niewolnictwa. Wiedział, czego nie zrobi. Nie zamiarował poddać sie cichaczem. Nie zamiarował odbywać żadnych narad ze zwolennikami niewolnictwa, nie zamiarował przekonywać ich, glendzić i brzenczeć nad ponczem i limoniadom, nie zamiarował bawić sie z nimi w wyławienie jabłek zembami z miski z wodom. Zamiarował rozpentać piekło, chociaż co do tego, jakie to miało być piekło, to moim zdaniem Starzec czekał, aż Pan Bóg mu to powie, a Pan Bóg nic nie mówił, przynajmniej przez pierwszom czenść tamtego roku w Taborze. Siedzieliśmy w wynajentym domku w miasteczku, żołnierze ćwiczyli z pałaszami, spierali sie o sprawy duchowe, odbierali poczte Browna i narzekali miendzy sobom, czekajonc, aż Starzec im wyjaśni, co dalij. Zachorzałem wtenczas na malarie i cały miesionc żem przeleżał w łóżku, a zaraz jak wyzdrowiałem, to zachorzał Starzec. Malaria go rozłożyła. Powaliła. Nie mógł sie ruszać przez tydzień. Dwa tygodnie. Miesionc. Marzec. Kwiecień. Czasem żem myślał, że już bendzie po nim. Leżał, mamrotał i mruczał: „Napoleon wykorzystał góry Iberyjczyków! A ja jeszcze nie!”, albo: „Józefie, złap mię, jeśli potrafisz!”, a potem znów tracił przytomność. Czasami siadał, rozgoronczkowany, wpatrywał sie w sufit i krzyczał: „Fredericku, Charlesie! Amelio! Złapcie tego ptaka!”, po czym padał z powrotem na łóżko jak martwy. Czasem wołał swoich dwóch synów, Jasona i Johna juniora, którzy zrezygnowali z wojny z niewolnictwem i już dawno sie od nas odłonczyli. Krzyczał: „John! Dawaj tu Jasona!”, chociaż każden mieszkał co najmniej o pieńcet mil od Iowa. Kilku żołnierzy porzuciło nasz oddział. Obiecali wrócić, ale nie wrócili. Zastempowali ich jednak nowi, a ci najważniejsi – Kagi, Stevens, Cook, Hinton i O.P. Anderson, którzy ciengiem ćwiczyli z drewnianymi pałaszami – zostali z nami. – Przyrzekliśmy walczyć u boku Starca do śmierci – powiedział Kagi. – Choćby miała to być jego śmierć.

W ciongu czterech miesiency, które żem spendził w tym dom­ku, miałem wiele czasu, coby wysłuchiwać myśli Starca, bo w goronczce czensto paplał o sobie. Dowiedziałem sie, że ponosił porażki prawie we wszystkim, co robił. A robił różne rzeczy – kradł bydło, miał garbarnie, handlował ziemiom – wszystko bez powodzenia. Wszendzie ścigali go rachunki i pozwy sondowe od dawnych wspólników. Do kuńca życia pisał listy do wierzycieli i czasem dorzucał dulara komuś z tych, co im był cóś winien, a było to sporo ludzi. Ze swojom pierwszom żonom, Dianthe, którom przeżył, i z drugom, Mary, która przeżyła jego, spłodził dwudziestke dwójke dzieci. Trójka umarła w maleńkości w Richfield w stanie Ohio, gdzie Starzec pracował w garbarni; czwarte, Amelia, zgineło od oparzeń wskutek nieszczenśliwego wypadku. John Brown wielce cierpiał po utracie tych dzieci, chociaż śmierć Fredericka, którom zawsze uważał za morderstwo, niezmiennie najbardziej cionżyła mu na sercu. Swojom drogom, znaleźliśmy zabójce Fredericka, czyli wielebnego Martina. Trafiliśmy na niego zupełnie niespodzianie w Kansas, sześć miesiecy wcześniej, jesieniom, kiedyśmy przejeżdżali przez zachodnie terytoria. Zastaliśmy go śpioncego w hamaku w jego posiadłości na małym kawałku ziemi wciśnientym w doline pod długim pochyłym pasmem wzgórz tuż pod Osawatomie. Starzec prowadził swój oddział wzdłuż tych wzniesień, wypatrujonc federalnych. Nagle przystanoł i wstrzymał całom kolumne, coby przyjrzeć sie postaci śpioncej snem sprawiedliwego w hamaku na podwórzu. Tak, to był wielebny Martin. John Brown siedział na swoim kradzionym kuniu i długo przypatrywał sie wielebnemu. Podjechali do niego Owen i Kagi. – To wielebny – powiedział Owen. – I owszem – przytaknoł Starzec. – Podjedźmy tam i pogadajmy z nim. Starzec długo patrzał na dom u stóp wzgórza, a potem pokrencił głowom. – Nie, poruczniku. Jadziemy. Musimy prowadzić wojne. Ja nie wojuje dla zemsty. Pomsta jest moja, powiada Pan. A ja wojuje przeciwko piekielnej instytucji niewolnictwa – powiedział, popendził kunia i pojechaliśmy dalij. Goronczka utrzymywała sie u Starca jeszcze w maju, potem w czerwcu. Opiekowałżem sie nim w tym czasie. Przychodziłem, coby mu podać zupe, i jeśli spał, budził sie zlany potem. Czasami wracali mu zmysły i ślenczał nad ksionżkami o wojskowości, mapami i planami terenowymi, i zaznaczał ołówkiem różne miasta i pasma wzgórz. Wydawał sie wtenczas dochodzić do zdrowia, ale potem nagle z powrotem wpadał w cienżkom chorobe. Kiedy czuł sie lepiej, po przebudzeniu modlił sie jak diabli, po dwie, trzy i cztery godziny z rzendu, po czym zapadał w spokojny sen, a gdy dopadła go goronczka, znowuż rozpoczynał rozmowy z naszym Stwórcom. Prowadził z nim długie dyskusje, wysuwał różne złośliwe

argumenty i dzielił sie przemyśleniami oraz jedzeniem z jakimś niestniejoncym menżczyznom, co niby stojał obok, a czasem rozrzucał po pokoju kasze kukurydzianom albo kawałki placka, jak gdyby on i Stwórca, co niby tyż był gdzieś obok, kłócili sie jak monż z żonom i rozrzucali żarcie po całej kuchni. „Jak ci sie zdaje, kim jestem?”, pytał sie. „Kopalniom złota? Chciwcem? Zaprawde nie jest to uczciwa prośba!” Albo ni z tego, ni z owego siadał i wołał: „Fredericku! Jadź! Jadź dalij, synu!”, po czym zasypiał, budził sie kilka godzin później i nie pamientał nic z tego, co mówił i robił. Wydawało sie, że jego umysł zupełnie sie rozchwiał, rozstroił sie, rozlegurował i pobłondził, i pod kuniec czerwca żołnierze zaczeli szemrać, że trzeba rozpuścić oddział. Starzec nikomu poza mnom nie pozwalał wchodzić do swojej chatki, coby go pielengnować, karmić i sie nim opiekować. Doszło do tego, że kiedy żem od niego wychodził, żołnierze zbierali sie wokół mnie i pytali: – Żyje jeszcze, Cybulko? – Jeszcze żyje. Śpi. – Nie umiera, co? – Nie. Modli sie i czyta. Troche je. – Ma jaki plan? – Nie mówił na ten temat ani słowa. Wienc tak czekali i nie zawracali se nim głowy, zajenci waleniem pałaszami pod komendom Kagiego i czytaniem tej broszury wojskowej pułkownika Forbesa, bo Starzec tylko tyle wyciongnoł od tego małego cwaniaka. Bawili sie z kotkom o imieniu Lulu, co sie do nas przybłonkała, zbierali kukurydze i najmowali sie do inszych dorywczych prac u farmerów z okolicy. Dzienki temu lepiej sie poznali, a Kagi wybił sie na ich przywódce. We wolnym czasie, podczas gry w szachy, walk na drewniane pałasze i rozmów o duchowości, kłócili sie i spierali, bo niektórzy z nich nie wierzyli w Boga. Kagi był rozważnym facetem, stanowczym i spokojnym, i utrzymał ich razem. Tych, co mieli wiencej wontpliwości i szeptali o rozwionzaniu oddziału i powrocie na wschód, coby uczyć w szkole albo pracować, przywoływał do porzondku, a nieokrzesanych trzymał w ryzach. Nie pozwalał nikomu do siebie pyskować, nawet temu łotrowi Stevensowi, któren był prawdziwym brutalem, gotowym rozwalić łeb każdemu, kto krzywo na niego spojrzał. Z nim Kagi tyż se radził. Pewnego czerwcowego wieczoru weszłem do chatki kapitana z miskom zupy żółwiowej, co zawsze jakby troche dodawała mu sił, i zastałem go siedzoncego na łóżku. Wyglondał na silnego i przytomnego. Na kolanach miał stos listów i ogromnom mape, swojom ulubionom, którom sie zawsze bawił. Jego szare oczy lśnili. Długa broda opadała mu na piersi, bo ani razu jej nie strzygł, odkond zapadł na malarie. Wyglondał zdrowo i odezwał sie z mocom, wysokim i silnym głosem, jak w czasie bitwy.

– Rozmawiałem z Bogiem, któren dał mi sygnał, Cybulko – powiedział. – Wezwij żołnierzy. Jestem gotów zdradzić im swój plan. Zwołałem ich wienc i zebrali sie przed jego chatkom. Wkrótce potem John Brown wyszedł. Odsunoł zakrywajoncom drzwi płóciennom zasłone i stanoł przed nimi z minom surowom jak zwykle. Był wyprostowany, bez surduta i laski, i nie opierał sie o framuge, coby im pokazać, że nie jest już osłabiony ani chory. Rozpalono przed nim ognisko, bo zbliżała sie noc, a wiater niósł z prerii pył, liście i kłembki uschłych roślin. Na długich wzgórzach za chatkom wyli wilcy. Kapitan trzymał w senkatych starczych dłoniach plik papierów, wielkom mape i cyrkiel. – Rozmawiałżem z Panem Bogiem – powiedział – i mam plan bitwy, który zamiaruje wam wyjawić. Wiem, że wszyscy pragniecie go usłyszeć, najsampierw jednak musze złożyć dzienki naszemu Wielkiemu Odkupicielowi, któren rozlał swojom krew na świentym wysokim krzyżu. Tu Starzec złożył rence i przez dobre pietnaście minut klepał modły. Kilku jego ludzi, tych niewierzoncych, znudziło sie, odwróciło na piencie i gdzieś se poszło. Kagi siednoł pod drzewem i zaczoł sie bawić nożem. Stevens sie obrócił i odeszedł, klnonc. Realf wyciongnoł pióro i kartke i zaczoł pisać wiersz. Pozostali, tak chrześcijanie, jak poganie, stojali cierpliwie. Kapitan żalił sie Panu Bogu. Wiater dmuchał mu w twarz, a on modlił sie raz głośniej, raz ciszej, raz wyższym, raz niższym głosem, i tak w kółko, proszonc Odkupiciela, coby nim pokierował i pokazał mu droge; wspomniał o świentym Pawle, któren pisał do Koryntianów, a nie był godzien rozwionzać paska od Jezusowego sandała i tak dalij. Ciongnoł tak te skargi i przemowy, a kiedy w kuńcu rzucił ostatnie „amen”, ci, co poszli przeczytać swoje listy albo do kuni, zobaczyli, że kapitan wreszcie jest gotowy, i pospiesznie wrócili. – No tak – powiedział – jakem wam już mówił, rozmawiałżem z naszym Wielkim Odkupicielem, Tym, Któren Przelał za Nas Krew, i przedyskutowaliśmy całe to przedsienwziencie od góry do dołu. Otaczaliśmy sie wzajem naszymi myślami jak wołek zbożowy kokonem. Usłyszałżem Jego myśli, wielkie i potenżne, i musze wam powiedzieć, że kiedy je usłyszałem, zrozumiałem, żem jest ino maleńkim orzeszkiem w konciku na parapecie ich okna. Ale ponieważ już przez kilka roków badałżem z Nim tom sprawe i pytałem sie Go wiele razy, co robić z tym piekielnym złem w naszym kraju, nabrałżem teraz pewności, że Bóg wybrał mię jako narzendzie do wypełnienia swej woli, choć, ma sie rozumieć, wiedziałżem o tym już wcześniej, jak w dawnych czasach wiedzieli Cromwell i prorok Ezdrasz, bo byli takimi samymi narzendziami Pana, zwłaszcza Ezdrasz, któren modlił sie i korzył przed Bogiem tak samo jak ja, a kiedy Ezdrasz i jego lud popadli w tarapaty, Bóg skrzentnie i spokojnie wywiódł ich w bezpieczne miejsce i nie stała im sie żadna krzywda. Zatem nie bójcie sie, żołnierze! Dla Pana Boga wszyscy jesteśmy jednacy. Zaprawde, Biblia powiada w Ksiendze Jeremiasza, że

dzień ten jest u Pana, Boga Zastempów, dniem odwetu, aby… – Ojcze! – przerwał mu Owen. – Mówże wreszcie, co masz do powiedzenia! – Pff! – parsknoł Starzec. – Jezus czekał całom wieczność, coby uwolnić was od klontwy grzechu śmiertelnego, a wy nie słyszeliście, że ryczy jak ciele, tak jak ty teraz Go nie słyszysz, synu. Ale – odchrzonknoł – przyjrzałem sie tej sprawie i podziele sie z wami tym, co trzeba wam wiedzieć. Wywołamy niepokój w Izraelu. Puścimy młyn w ruch i długo nie zapomnom nas i naszych czynów. Z tymi słowy odwrócił sie, uchylił zasłone i pchnoł drzwi, by wejść z powrotem do chatki. Powstrzymał go Kagi. – Niech pan zaczeka! – krzyknoł. – Straciliśmy sporo czasu, wieszajonc czajniki nad ogniem i walonc drewnianymi pałaszami o skały. Czyż oprócz Cybulki nie jesteśmy tu wszyscy menżczyznami? Choć nawet ona jest tutej z własnej woli, jak my. Należy nam sie wiencej niż taka ogólna wiadomość, ­­kapitanie, bo inaczej odejdziemy i sami zaczniemy tom wojne. – Nie zwycienżycie bez mojego planu – stenknoł Starzec. – Być może – odparł Kagi. – Ale niewontpliwie narażamy sie na niebezpieczeństwo. A jeśli mam narażać życie dla jakiegoś planu, to chciałbym zasie wiedzieć, jak on wyglonda. – Wkrótce sie pan dowiesz. – Musze wiedzieć teraz. Albo przedstawie mój plan, który żem przygotował na własnom renke. I podejrzewam, że nasi żołnierze mię wysłuchajom. Och, na to Starzec sie zmarszczył. Nie mógł tego znieść. Normalnie nie mógł ścierpieć, coby któś inszy dowodził albo miał lepszy plan od niego. Żołnierze przyglondali mu sie uważnie. Zmarszczył twarz i wypalił: – W porzondku. Ruszamy za dwa dni. – Dokond? – spytał Owen. Kapitan ciengiem przytrzymywał nad głowom tom płóciennom zasłone, ale teraz jom puścił, aż prasła o drzwi chatki jak ogromne brudne prześcieradło, wywieszone do wyschniencia na wiater. Włożył rence w kieszenie, wysunoł podbródek i patrzał na swoich ludzi, zniesmaczony do imentu. Wyraźnie go zgniewało, że tak do niego mówiom, bo nie słuchał nigdy niczyich rad, ino własnych. Ale nie miał wyboru. – Zamiarujemy uderzyć w samo serce piekielnej instytucji niewolnictwa – powiedział. – Zaatakujemy rzond. Kilku żołnierzy zachichotało, ale nie Kagi i Owen. Znali Starca lepiej niż tamci i wiedzieli, że mówi poważnie. Serce staneło mi w piersi, Kagi jednak odezwał sie spokojnie: – Masz pan na myśli Waszyngton? Nie możemy napaść na Waszyngton, kapitanie. Mamy ino trzynastu żołnierzy i Cy­bulke. Starzec parsknoł.

– Na pańskim miejscu nie wypowiadałbym sie w tej kwestii, poruczniku. W Waszyngtonie sie gada. Jest wojna. A wojny toczy sie na polach bitew, nie tam, gdzie ludzie se siedzom i zajadajom wieprzowine i masło. Na wojnie trzeba uderzyć w samo serce wroga. Atakuje sie jego linie zaopatrzeniowe, jak Toussaint Louverture, gdy walczył z Francuzami na wyspach wokół ­Haiti. Odcina sie mu dostawy żywności, jak zrobił Szamil, dowódca góralów kaukaskich w wojnie z Rosjanami! Niszczy sie jego zapasy, jak robił Hannibal w Europie, walczonc z Rzymianami! Kradnie sie jego broń jak Spartakus! Skrzykuje sie jego poddanych i uzbraja ich! Rozdaje sie jego broń niewolnikom! – Co ty wygadujesz? – odezwał sie Owen. – Jadziemy do Wirginii. – Co? – Do Harpers Ferry w Wirginii. Majom tam arsenał federalny. Produkujom broń. Jest tam ze sto tysiency karabinów i muszkietów. Zdobendziemy arsenał, uzbroimy niewolników i pozwolimy im, coby sami se wywalczyli wolność. Wiele lat później zostałżem członkiem chóru w Kościele Zielonoświontkowym, bom se upodobał żone jednego pastora, która sie puszczała, coby za bardzo nie menczyć i nie fatygować swojego świentego małżonka. Latałżem za niom przez kilka tygodni, aż wreszcie pewnego ranka ten pastor wygłosił poruszajonce kazanie o tym, że prawda nas wyzwoli, po czym jakiś członek zgromadzenia wstał i zawołał: „Pastorze! Mam Boga w sercu! Przyznaje sie! Trzech z nas tutej obecnych dmuchało twojom żone!”. No, cisza, co zaległa po oświadczeniu tego biedaka, była niczym w porównaniu z ciszom, jaka zapadła teraz śród naszych zabijaków. Musze powiedzieć jasno, żem sie wtenczas nie bojał. Po prawdzie czułem sie bardzo dobrze, bo żem sie po raz pierwszy na własne oczy przekonał, że nie jestem jedynom osobom na świecie, która wie, że Starzec dostał bzika. W kuńcu Johnowi Cookowi udało sie cóś wykrztusić. Cook był gadułom i mógł ściongnonć na nas niebezpieczeństwo, bo jak powtarzał Starzec, za dużo mielił ozorem. Ale chociaż był taki wygadany, nawet on musiał kilka razy odkaszlnonć, odparsknonć i odchrzonknonć, nim zdołał sie odezwać. – Kapitanie, Harpers Ferry w Wirginii leży osiemset mil stond. I tylko piendziesiont mil od Waszyngtonu. Miasteczko jest dobrze strzeżone, a w pobliżu stacjonujom tysionce żołnierzy armii federalnej. Wszendzie dokoła jest tyż milicja z Marylandu i Wirginii. Przypuszczam, że mogliby rzucić przeciwko nam z dziesienć tysiency żołnierzy. Nie wytrzymalibyśmy nawet pienciu minut. – Bóg nas przed nimi obroni. – A co, pozatyka im lufy karabinów? – spytał Owen. Starzec popatrzał na Owena i pokrencił głowom. – Synu, boli mię, żeś nie przyjoł Boga w serce, jakem cie uczył, chociaż, jak

wiesz, pozwalałżem ci podonżać własnom drogom, jeśli chodzi o twoje przekonania… Dlatego po tylu latach wcionż jesteś taki tempy. Biblia powiada, że ten, kto nie myśli na modłe Odkupiciela, nie zna pewności, jakom daje Bóg. Ja jednakowoż myślałżem tak, jak chce nasz Pan, i znam Jego ścieżki. Rozważaliśmy tom kwestie przez trzydzieści lat, Pan i ja. Znam każdy kawałek okolicy, o której mówie. Czenść Appalachów zwana Pasmem Błenkitnym przecina na skos Wirginie i Maryland, dochodzi do Pensylwanii i niżej do Alabamy. Znam te góry lepiej niż ktokolwiek na świecie. Biegałżem po nich w dzieciństwie, a w młodości robiłem w nich pomiary dla Oberlin College. Już wtenczas zastanawiałem sie nad niewolnictwem. Pojechałem nawet na kontynent europejski, gdzie pod pozorem uczenia sie ichnich metod hodowli owiec prowadziłżem garbarnie, choć moim prawdziwym celem było poznanie fortefikacji ziemnych zbudowanych przez niewolników i jeńców, co walczyli przeciwko swoim władcom na tym wspaniałym kontynencie. – To robi wrażenie, kapitanie – odezwał sie Kagi – i nie wontpie w pańskie słowa ani w pańskom wiedze. Ale naszym celem zawsze było porywanie niewolników i wywołanie wzburzenia w kraju, by ludzie dojrzeli obłend, jakim jest piekielna instytucja niewolnictwa. – To tak jak próbować zasypać ocean kamykami, poruczniku. Nie bendziemy wiencej porywać Murzynów, ino skrzykniemy ich, coby podjeli walke. – Jeżeli zamierzamy zaatakować federalnych, to może zajonć Fort Laramie w Kansas? – zaproponował Kagi. – Tam mielibyśmy wszystko pod kontrolom. Mamy tam przyjaciół. Starzec podniósł renke. – Nasza obecność tutej, na prerii, to fortel, poruczniku, któren ma na celu zmylić przeciwnika. Walki nie bendom sie toczyć na zachodzie. Kansas to ogon bestii. Czy gdybyś chciał pan zabić lwa, odrombałbyś mu ogon? Królowom matkom stanów niewolniczych jest Wirginia. Uderzymy wienc na królowom, coby zgnieść cały ul. No cóż, wtenczas żołnierze odzyskali mowe i zaczeła sie goronca dyskusja. Pojawili sie wontpliwości. Ludzie trajkotali jeden przez drugiego, że sie nie zgadzajom; nawet Kagi, najspokojniejszy i najpewniejszy człowiek kapitana. – Tego zadania nie da sie wykonać – powiedział. – Poruczniku Kagi, zawiodłeś mię – oznajmił Starzec. – Starannie żem przemyślał tom kwestie. Od lat studiuje historie walk plemion hiszpańskich z czasów, kiedy Hiszpania była prowincjom Rzymu. Majonc dziesienć tysiency żołnierzy w niewielkich oddziałach, działajonc osobno, ale jednocześnie, ich wodzowie przez długie lata opierali sie całej zjednoczonej potendze cesarstwa! Studiowałżem tyż strategie, którom przyjoł kaukaski dowódca Szamil we wojnie z Rosjanami. Ślenczałżem nad opisami i sprawozdaniami z walk toczonych przez

Toussaint Louverture’a na Haiti pod kuniec osiemnastego wieku. Myślisz, że nie wszystko wziełem pod uwage? Ziemia! Żołnierze, ziemia! Ziemia to fortefikacje! W górach niewielka grupa wyszkolonych ludzi może przez całe lata stawiać opór wrogowi, opóźniajonc jego marsz, urzondzajonc zasadzki, ucieczki i niespodziane ataki. W ten sposób można powstrzymać tysionce przeciwników. To sie zdarzało w historii. Wiele razy. No, nie powalił ich tom wiadomościom. Dyskusja z goroncej przerodziła sie w nieprzyjemnom, żołnierze gadali coraz piskliwiej i prawie że krzyczeli. Cokolwiek mówił kapitan, nie słuchali go. Kilku oświadczyło, że odchodzom, a jeden, Richardson, Murzyn, któren dołonczył do nas ledwie kilka tygodni wcześniej, krzyczonc i trombionc wokoło, jak to aż sie pali do walki z niewolnictwem, przypomniał se nagle, że musi wydoić krowy na pobliskiej farmie, gdzie pracował. Wskoczył na kunia, dał mu ostroge do szybkiego kłusa i zniknoł. Starzec patrzał, jak Richardson odjeżdża. – Każden, kto chce, może odejść z nim – powiedział. Nikt sie nie zgłosił, chociaż kłapali dziobami jeszcze przez prawie trzy godziny. Słuchał ich. Stojał w drzwiach swego dom­ku z renkami w kieszeniach, a brudna zasłona trzepotała za jego plecami na wietrze, dodatkowo podkreślajonc jego słowa, bo obijała sie o drzwi, chłoszczonc je, gdy mówił. Starał sie rozwiać obawy żołnierzy. Od lat przygotowywał sie do tego w myślach, tak twierdził, i miał gotowom odpowiedź na każdom ich wontpliwość. – To arsenał. Jest strzeżony! – Ino przez dwóch nocnych wartowników. – Jak wywieziemy sto tysiency karabinów? Na wozie? Musielibyśmy mieć tych wozów z dziesienć! – Nie potrzeba nam wszystkich karabinów. Wystarczy pienć tysiency. – Jak sie stamtond wydostaniemy? – Nie bendziemy uciekać. Ukryjemy sie w pobliskich górach. Dołonczom do nas niewolnicy, jak sie ino dowiedzom, gdzie jesteśmy. Przyłonczom sie i bendom walczyć u naszego boku. – Nie znamy terenu! Som tam jakieś rzeki? Drogi? Szlaki? – Ja znam teren. Narysowałżem wam mape. Wejdźcie, to zobaczycie. Weszli za nim, choć z ocionganiem, i stłoczyli sie w chatce. John Brown rozłożył na stole wielkom, podklejonom płótnem mape, tom ogromnom, co jom od pierwszego dnia, kiedym go poznał, chował pod surdutem, bazgrał na niej i obgryzał jej brzegi. Na górze, gdzie napisano HARPERS FERRY, byli dziesiontki strzałek wskazujoncych arsenał, drogi, szlaki, pasma górskie, plantacje, a nawet liczbe murzyńskich niewolników na tych plantacjach. Starzec wykonał kupe roboty i zrobiło to na żołnierzach wrażenie.

Podniósł świece nad mapom, żeby mogli dobrze wszystko zobaczyć, i po kilku chwilach, kiedy już sie przyjrzeli, zaczoł mówić. – Tu – powiedział, wskazujonc ołówkiem – leży Ferry. Arsenału pilnujom dwaj nocni strażnicy, jeden z jednej, drugi z drugiej strony. Uderzymy z zaskoczenia i łatwo ich zdejmiemy, a potem przetniemy linie telegraficzne i bez trudu zdobendziemy wartownie, o tutej. Utrzymiemy tory kolejowe i fabryke broni, póki nie załadujemy karabinów. To bendzie naprawde łatwe. Możemy zajonć arsenał w środku nocy, zrobić swoje w trzy godziny i zniknonć. Zabierzemy broń i schowamy sie w tych górach – tu znowuż wskazał mape – co otaczajom miasteczko. Biegnom przez Maryland i Wirginie i siegajom aż po Tennessee i Alabame. Przełencze som tam wonskie. Za wonskie dla armat i za wonskie, coby je mogli pokonać szerokie kolumny wojska. Odstawił świece. – Przyglondałżem sie tym przełenczom wiele razy i znam je jak własne pienć paliców. Badałem je od lat, kiedy żadnego z was nie było jeszcze na świecie. Jak już zajmiemy stanowiska w tych górach, bendziemy mogli z łatwościom odpowiadać na wszelkie działania zaczepne. Potem do naszego obozu zacznom napływać niewolnicy i wtenczas zaatakujemy plantacje na równinach po obu stronach gór. – Dlaczego niewolnicy mieliby do nas dołonczyć? – zapytał Kagi. Starzec popatrzał sie na niego takim wzrokiem, jak gdyby porucznik wyrwał mu wszystkie zemby. – Z tego samego powodu, dla którego ta dziewczynka – wskazał na mię – narażała swoje zdrowie i życie, coby sie do nas przyłonczyć, mieszkała z nami na prerii i walczyła dzielnie jak menżczyzna. Nie rozumiesz pan? Jeżeli na cóś takiego stać dziewczynke, to menżczyzne na pewno. Dołonczom do nas, bo zaoferujemy im cóś, czego nie dadzom im ich właściciele: wolność. Niewolnicy łaknom okazji, coby walczyć o wolność. Oddaliby za niom życie. Chcom wyzwolić swoje żony. Chcom wyzwolić swoje dzieci. A odwaga jednego poruszy inszych. Uzbroimy pierwsze pienć tysiency, a potem ruszymy dalij na południe i uzbroimy kolejnych broniom zdobytom od zwolenników niewolnictwa, co uda sie ich pobić po drodze. Kiedy zaczniemy marsz na południe, plantatorzy nie bendom mogli powstrzymać swoich Murzynów przed ucieczkom. Stanom w obliczu utraty całego majontku. Nie bendom spać po nocach, bojonc sie, że ich Murzyni dołonczom do mas, co ruszom na nich z północy. I wtenczas na zawsze porzucom piekielnom instytucje niewolnictwa. Starzec odłożył ołówek. – Z grubsza rzecz bioronc – powiedział – taki jest mój plan. Trzeba było przyznać, że naprawde dobrze to przedstawił jak na szaleńca. Z twarzy żołnierzy zaczeło znikać zwontpienie, ale napełniło mię to strachem, bo

wiedziałżem, że działania Starca nigdy nie przebiegajom zgodnie z planem – choć byłem pewny, że bendzie starał sie zrobić dokładnie tak, jak zamiarował. Kagi podrapał sie po brodzie. – To może sie nie udać z tysionca powodów – powiedział. – Tu już sie cóś nie udało, poruczniku. Niewolnictwo to niczym nieusprawiedliwiony, barbarzyński i nieuzasadniony grzech przed Bogiem… – Oszczendź nam tych kazań, ojcze – warknoł Owen. – Nie musimy od razu odgryzać łba smokowi. Był zdenerwowany, co mnie zaniepokoiło, bo zwykle zachowywał zimnom krew i zgadzał sie z pomysłami swojego papy bez wzglendu na to, jak bardzo byli szalone. – Wolisz, synu, cobyśmy czekali, aż niewolnictwu położy kres moralna pyrswazja? – Wole taki plan, przez któren nie skuńcze w ziemi na czyimś podwórku. Starzec podeszedł po pieniek i wrzucił go w dogasajonce płomienie na palenisku. Popatrzał sie w nie i znów sie odezwał. – Jesteście tu z własnej woli – powiedział. – Każden z was, w tym Cybulka – dodał, wskazujonc na mię – prosta, zwyczajna murzyńska dziewczynka, co zasie powinno wam powiedzieć cóś o odwadze, bo wy jesteście dorośli. Ale jeśli któś uważa, że mój plan nie wypali, to może odejść, prosze bardzo. Nie bende żywić żadnej urazy do nikogo, kto tak postompi, bo porucznik Kagi ma słuszność. Proponuje wam niebezpiecznom robote, a kiedy minie zaskoczenie, federalni mocno nas przycisnom. Co do tego nie ma wontpliwości. Rozejrzał sie. Wszyscy milczeli. Starzec przemawiał teraz ­łagodnie, pocieszajonco. – Nie martwcie sie. Dobrzem to przemyślał. Damy zawczasu znać okolicznym uciskanym Murzynom, co robimy, a oni do nas dołonczom. Jak dołonczom, zaatakujemy arsenał w wienkszej liczbie. Zdobendziemy go w ciongu kilku minut, utrzymiemy dość długo, coby załadować broń na wozy, a potem wymkniemy sie w góry i zanim milicja sie zmiarkuje, nie bendzie już po nas śladu. Wiem z dobrego źródła, że niewolnicy z tamtych okrengów i plantacji zlecom sie do nas jak pszczoły. – Z jakiego źródła, kapitanie? – Z dobrego. W Ferry mieszka tysionc dwustu kolorowych, a na piendziesiont mil wokół miasta jest ich trzydzieści tysiency, jak policzyć Waszyngton, Baltimore i Wirginie. Usłyszom o rywolcie, przybiegnom do nas i zażondajom, cobyśmy ich uzbroili. Murzyni som chentni i gotowi, muszom mieć tylko możliwość do działania. I my im jom damy. – Murzyni to nie żołnierze, nie som wyćwiczeni – powiedział Owen. – Nie umiejom sie obchodzić z broniom.

– Nikt nie potrzebuje szkolenia, coby walczyć o swojom wolność, synu. Jestem na to przygotowany. Zamówiłem dwa tysionce pik i zwykłych pałaszy, których może używać każden, menżczyzna i baba, coby zniszczyć wroga. Som przechowywane w różnych magazynach i kryjówkach i bendziemy je zabierać po drodze. Reszte każemy se przywieźć do Marylandu. Dlatego pozwoliłżem odjechać Johnowi i Jasonowi: coby przygotowali dla nas broń, zanim pojadom do domu. – Mówisz pan, jakby to było takie proste, jak zjeść talerz owsianki – odezwał sie Cook – ale nie wiem, czy jestem za tym ­planem. – Jeżeli z woli Boga zostaniesz sie pan tutej, kiedy my przejdziemy do historii, to ja nie mam nic przeciwko temu. – Nie powiedziałem, że zostaje – warknoł Cook. – Dałem panu możliwość, cobyś sie pan wycofał. Z pełnym uznaniem za pańskom służbe i bez żadnej urazy. Ale jeżeli pan zostaniesz, bende strzegł pańskiego życia tak zazdrośnie, jakbym strzegł własnego. I jak życia każdego inszego żołnierza. To troche ich uspokoiło, bo przecie kapitan dalij był tym samym Starym Johnem Brownem i dalij wzbudzał strach. Rozwiewał ich wontpliwości jednom po drugiej. Naprawde starannie wszystko se obmyślił. Upierał sie, że arsenał Ferry nie jest dobrze strzeżony. Że to nie fort, tylko raczej fabryka. Coby do niej wejść, wystarczy zdjonć dwóch nocnych wartowników. Miasteczko leży w miejscu, gdzie spotykajom sie dwie rzeki, Potomak i Shenandoah, i gdyby plan zawiódł, to obie stanowiom dobrom droge szybkiej ucieczki. Ferry znajduje sie na odludziu, w górach, i ma mniej niż dwa i pół tysionca mieszkańców – robotników, nie żołnierzy. Przetniemy druty telegraficzne, coby nie mogli wysłać wiadomości o ataku. Przez miasteczko biegnom dwie linie kolejowe, podczas akcji stanie tam pociong. Opanujemy go i utrzymiemy. Jeśli bendzie trzeba, użyjemy go dodatkowo do ucieczki. Pomogom nam Murzyni. Na miejscu jest ich dużo. Starzec miał zasie całe walizki rzondowych danych o ich liczebności. Murzyni z Ferry mieszkajom w miasteczku i na plantacjach dokoła. Zostali już powiadomieni. Zlecom sie do nas tysioncami. Załatwimy wszystko w trzy godziny, a nastempnego dnia znikniemy w górach i bendziemy bezpieczni. Raz, dwa, trzy. Bułka z masłem. Jak chciał, to Starzec potrafił gadać jak najlepszy przekupień. Przedstawił wszystko tak ładnie, że kiedy skuńczył, można zasie było pomyśleć, że arsenał w Harpers Ferry to ino kupa robactwa, co czeka, aż rozdepcze jom jego wielki dziurawy bucior. Wszystko wydawało sie łatwe jak zbieranie jabłek w sadzie. Po prawdzie był to śmiały i oburzajonco głupi plan, ale jego żołnierze, młodzi awanturnicy i zabijakowie, co chentnie walczyli za sprawe, dokładnie na takom przygode sie pisali. Im wiencej Starzec opowiadał o ataku, tym bardziej zagrzewali sie do walki. Normalnie zamenczył ich gadaniem, aż w kuńcu ziewnoł i powiedział:

– Ide spać. Wyjeżdżamy za dwa dni. Jeżeli wcionż tu bendziecie, pojadziemy razem. Jeśli was tu nie bendzie, zrozumiem. Kilku z żołnierzy, w tym Kagi, chyba sie z nim zgodziło. Kilku innych nie. – Zastanowimy sie nad tym, kapitanie – mruknoł Kagi. Starzec popatrzał sie na nich, samych młodych ludzi, stojoncych wokół niego w blasku ogniska, wielkich, twardych spryciarzy, co wpatrywali sie w niego jak w Mojżesza. Broda opadała mu na piersi, jego szare oczy byli pewne i spokojne. – Prześpijcie sie z tym. Jeśli wstaniecie jutro i dalij bendziecie mieli wontpliwości, możecie odjechać z moim błogosławieństwem. Odjeżdżajoncych prosze ino, coby trzymali jenzyk za zembami. Coby zapomnieli o tym, co tu usłyszeli. Zapomnijcie o nas. I pamientajcie, że jeżeli nas wsypiecie, to my was nie zapomnimy. Potoczył po żołnierzach gniewnym spojrzeniem. Wrócił jego dawny ogień, twarz miał twardom jak granit. Wyciongnoł zaciśniente pienści z kieszeni, a jego przygarbiona chuda postać w wyświechtanym płaszczu i dziurawych butach wyprostowała sie. – Mam jeszcze troche pracy. Jutro zaczniemy wprowadzać w życie nasze bitewne plany. Dobranoc. Żołnierze wyszli na zewnontrz. Patrzałem, jak sie rozchodzom i znikajom, aż został ino O.P. Anderson, jedyny kolorowy miendzy ludźmi Starca. O.P. był drobny, szczupły i delikatny, z zawodu drukarz. Ostry facet, ale nie tak potenżnie umienśniony jak reszta oddziału. Wienkszość naszych żołnierzy była silnymi gburowatymi awanturnikami albo burkliwymi pionierami jak Stevens, któren nosił na biedrach dwa sześciostrzałowce i bił sie z każdym jednym, co do niego podeszedł. O.P. ani troche nie przypominał Stevensa czy inszych ludzi kapitana. Był po prostu zwyczajnym nudnym Murzynem o szlachetnych intencjach. Nie był prawdziwym żołnierzem ani leworwerowcem i sondzonc po zmarszczce na twarzy, okropnie sie bojał. Kiedy wyszedł z chatki, powoli opuścił zasłone i usiadł pod pobliskim drzewem. Podeszłem do niego leniwym krokiem i siednełem obok. Z naszego miejsca widać było maleńkie okienko chatki, a w nim Starca, któren stojał przy stole nad mapami i dokumentami. Składał je powoli, tu i ówdzie skrobionc jakieś znaczki na papierach, co je odkładał na bok. – I co pan myśli, panie Anderson? – spytałem. Miałem nadzieje, że O.P. myśli tak samo jak ja, czyli że Starzec jest kompletnie szurnienty i że powinniśmy sie zaraz stond zabierać. – Nie rozumiem – odpowiedział ponuro. – Czego? – Nie rozumiem, co ja tu robie – zamruczał jakby do siebie.

– Czyli że pan odejdzie? – zapytałem z nadziejom. O.P. podniósł wzrok i spod tego drzewa spojrzał na krzontajoncego sie po chatce Starca, któren ciengiem grzebał w swoich mapach, mamroczonc cóś pod nosem. – A czemu miałbym odejść? – powiedział. – Jestem takim samym wariatem jak on.

22 Szpieg Jak zwykle u Starca to, co miało zajonć dzień, trwało tydzień. To, co miało zajonć dwa dni, trwało dwa tygodnie. A to, co miało zajonć dwa tygodnie, trwało cztery tygodnie albo miesionc, albo i dwa. I tak to sie ciongneło. John Brown zamiarował wyjechać z Iowa w czerwcu, ale kapelusza uchylił na pożegnanie dopiero w połowie września. Wtenczas już przy nim nie byłem. Posłał mię wcześniej do boju. Nie takiego boju żem chciał, ale uznałżem to za lepsze niż zostać na równinach albo dać sie zabić. Otóż Starzec postanowił wysłać jednego ze swoich ludzi, pana Cooka, do Harpers Ferry – na przeszpiegi i coby rozgłaszał nasz plan pośród miejscowych Murzynów. Oznajmił swojom decyzje porucznikowi Kagiemu pewnego lipcowego poranka, kiedy żem im podawał śniadanie w chatce Starca. Kagiemu nie spodobał sie ten plan. – Cook to gaduła – powiedział. – I kogut. A do tego babiarz. Wysyła do swoich przyjaciółek listy, że dostał tajnom misje, bendzie musiał wkrótce wyjechać i nigdy go już nie zobaczom. Wymachuje publicznie leworwerem i mówi, że zabił w Kansas pienciu ludzi. Ma jakieś baby w Taborze, które sie o niego mart­wiom, bo myślom, że zginie na tej tajnej akcji. Rozpaple o naszym planie w całej Wirginii. Starzec zamyślił sie nad jego słowami. – Cook jest w goroncej wodzie kompany i ma długi jenzyk – odpowiedział po chwili – ale jest dobrym mówcom. Bendzie umiał zrobić rozpoznanie wroga i połapie sie, jak wyglonda codzienne życie w miasteczku. Cokolwiek o nas powie, nie zaszkodzi planom Boga co do naszej walki, bo i tak nikt nie da wiary takiemu łgarzowi. Powiem mu, coby w Wirginii używał oczów i jenzyka tylko dla naszych potrzeb i nic wiencej. Inaczej byłby dla nas tylko przeszkodom, bo czeka nas jeszcze troche rabowania, coby zebrać broń i piniondze, a on nie jest dobrym żołnierzem. Musimy wykorzystywać ludzi wedle ich umiejentności. A najlepszom broniom Cooka jest jego jenzyk. – Jak chcesz pan skrzyknonć Murzynów, to czemu nie poślesz pan z nim do Wirginii Murzyna? – spytał Kagi. – Zastanawiałżem sie, czy nie posłać pana Andersona, ale on w ogóle niepokoi sie naszym planem i kto wie, czy nie stchórzy. Może dać drapaka. – Nie chodzi mi o niego, tylko o Cybulke. Mogłaby udawać niewolnice Cooka. W ten sposób bendzie mieć na niego oko i pomoże mu skrzyknonć pszczoły. Jest już dosyć duża i można jej ufać. Stojałżem obok, kiedy o tym mówili, i nie moge powiedzieć, cobym był

przeciwny temu pomysłowi. Niecierpliwiłem sie, żeby wyjechać, zanim któś wreszcie odstrzeli Starcowi łeb. Życie w Iowa było cienżkie, amerykańska kawaleria deptała nam po pientach. Musieliśmy sie krencić wokół Pee Dee i Taboru, coby nie włazić ludziom w oczy, i nie bardzo żem sie palił do tarabanienia sie przez prerie na wozie i stawania co dziesienć minut, coby Starzec mógł sie pomodlić, kiedy z jednej strony bendom nas zajeżdżać dragoni federalni, a z drugiej zwolennicy niewolnictwa. Poza tym, prawde mówionc, polubiłżem kapitana. Miałem do niego słabość. Dlatego wolałem, żeby go ukatrupili albo rozbili jego oddział kiedy indziej, jak bende daleko, cobym dowiedział sie o tym później, najlepiej dużo później. Wiedziałżem, że John Brown ma nie po kolei w głowie. Jeżeli chciał walczyć z niewolnictwem, to byłem cały za, ale sam nie zamiarowałem kiwnonć palicem w bucie. Gdybym wyjechał z Cookiem na wschód, znalazłbym sie bliżej tego szlaku wolności w Filadelfii i łatwo bym uciekł, bo Cook nigdy nie zamykał jadaczki i nie patrzał dalij własnego nosa. Dlatego pisnełem Starcowi i Kagiemu, że to doskonały pomysł, cobym wyjechał z panem Cookiem, i że bende robił, co w mojej mocy, iżby skrzyknonć Murzynów, kiedy bendziemy czekali na reszte oddziału. Starzec przyjrzał mi sie uważnie. Nigdy nie wydawał jasnych i prostych poleceń, to było u niego typowe, chyba że w czasie walki, ma sie rozumieć. Na co dzień mówił po prostu cóś jak: „Ide tom drogom, coby walczyć z niewolnictwem”, żołnierze odpowiadali: „No to i ja ide tom drogom”, i ruszali. Tak to już z nim było. Wszystko, co później pisali gazety, że niby ciongnoł za sobom tych wszystkich młodych ludzi na siłe, za łby, to brednie. Tych kłótliwych rzezimieszków nie dało sie skłonić, coby zrobili cóś wbrew swojej woli, bo chociaż byli to zabijaki, to bardzo wspierali naszom sprawe i ufali swojemu dowódcy. Wołami nie dałoby sie ich odciongnonć od Starca. Chcieli być przy nim, bo byli żondnymi przygód awanturnikami, a on nigdy im nie mówił, jak majom sie zachowywać. Jeżeli idzie o niego samego, to w kwestiach religijnych był surowy jak diabli, chociaż jak któś szedł innom duchowom drogom, to owszem, robił takiemu krótki wykład, ale potem pozwalał, coby dalij wyznawał swoje poglondy. Jeżeli żeś nie przeklinał, nie pił i nie żuł tytuniu, a wystempowałeś przeciw niewolnictwu, to Starzec był cały za tobom. Jak sie nad tym teraz zastanawiam, to w naszej armii mieliśmy zwykłych łotrów. Stevens, na ten przykład, był jednym z najbardziej porywczych i wrednych łajdaków, jakich żem w życiu widział. Wzywał jakieś zaświatowe duchy i spierał sie o swoje wierzenia z Kagim i inszymi. Charlie Tidd, biały, i Dangerfield Newby, Murzyn, co dołonczyli do nas później, byli po prostu groźni i nie wiem, czy któryś z nich miał w sobie chociaż odrobine wiary. Nawet Owen nie był taki bogobojny, jak by chciał jego papa. Ale jeśli żeś był przeciwko niewolnictwu, mogłeś robić, co ci sie żywnie podobało, bo mimo swojej gderliwości Starzec zawsze myślał o ludziach jak najlepiej i ciengiem

mylił sie co do ich natury. Teraz, jak sie nad tym zastanawiam, to wydaje mi sie, że wysłanie Cooka na przeszpiegi to był fatalny pomysł, a posłanie mię z nim jako ambesadora, coby ruszyć Murzynów, jeszcze gorszy, bo obu nam brakło wiedzy i rozumu i żaden z nas nie dbał ani troche o nic poza samym sobom. Byliśmy zasie najgorszymi ludźmi, których Starzec mógł wysłać do Wirginii. I oczywiście sie zgodził. – Kapitalny pomysł, poruczniku Kagi – powiedział. – Bo przecie moge zaufać mojej Cybulce. Jeżeli Cook sie wygada, to sie o tym dowiemy. Potem gdzieś wyjechał, ukradł pienkny kryty wóz jakiemuś zwolennikowi niewolnictwa i rozkazał żołnierzom załadować z tyłu kilofy, łopaty i insze narzendzia, a potem dorzucił jeszcze kilka drewnianych skrzyń z napisem NARZENDZIA GÓRNICZE. – Ostrożnie z tymi skrzyniami – zwrócił sie do Cooka, jak żeśmy je ładowali. – Nie spieszcie sie na szlaku. Jak bendom za bardzo podskakiwać i sie obijać, to na spotkanie z naszym Wielkim Pasterzem pójdziecie w kawałkach. I nie gadajcie za dużo. Każden, kto nie potrafi ukryć przed przyjaciółmi tego, co powinien zachować dla siebie, jest idiotom. A do mię powiedział tak: – Cybulko, bendzie mi ciebie brakowało, bo pilnie pracujesz, a poza tym jesteś naszym ptakiem dobrego Boga. Ale lepiej, że nie pojadziesz teraz z nami, tylko na wschód, bo wróg jest blisko, a czeka nas brudna robota, musimy bowiem rabować, coby zebrać środki. Na pewno bendziesz wielkom pomocom dla pana Cooka, któren wiele skorzysta, majonc ciebie u boku. A potem Cook i ja wsiedliśmy na wóz i ruszyliśmy do Wirginii, i tak znalazłem sie o krok bliżej do wolności. Harpers Ferry to całkiem ładne miasteczko. Leży nad dwiema rzekami, które sie tam zlewajom. Potomak płynie po stronie Marylandu, a Shenandoah po stronie Wirginii. Wpadajom na siebie tuż pod miastem. Na skraju Ferry jest tyż szczyt, taka wiszonca skała, na której można stanonć i patrzeć, jak rzeki płynom, zakrencajom i sie zderzajom. Jedna wali w drugom i zaczyna płynonć w drugom strone. Było to doskonałe miejsce dla Johna Browna i nic dziwnego, że se je upodobał, bo sam był taki pokrencony jak te rzeki. Po obu stronach miasteczka ciongnom sie pienkne błenkitne Appalachy. U stóp gór przebiegali dwie linie kolejowe, jedna wzdłuż Potomaku w strone Waszyngtonu i Baltimore, a druga wzdłuż Shenandoah na zachód Wirginii. Cook i ja dotarliśmy tam na tym krytym wozie bardzo szybko i bez przeszkód, tym bardziej że mieliśmy dobrom pogode. Cook gadał jak najenty. Był podstempnym, przystojnym łajdakiem o niebieskich oczach i ładnych krenconych jasnych lokach, które opadali mu na twarz, bo nosił je długie jak dziewczyna. Wdawał sie w rozmowe z takom łatwościom, z jakom melasa rozpływa sie po

chlebie, i gadał z każdym, co mu sie nawinoł. Nie ma sie co dziwić, że Starzec wysłał właśnie jego, bo Cook miał w sobie cóś, dzienki czemu bez trudu wyciongał informacje od ludzi. Jego ulubionym tematem był on sam. Dobrze żeśmy sie dogadywali. Jakeśmy dotarli na miejsce, zaczeliśmy na skraju miasteczka szukać domu dla naszej armii, gdzie można byłoby tyż składować broń i wszystko, co John Brown kazał sprowadzić. Starzec wydał nam jasne polecenie: „Wynajmijcie cóś, co sie nie rzuca w oczy”. Cook jednak rzucał sie w oczy. Rozpytywał w mieście o dom, a że nie znalazł tego, co chciał, poszedł do najwienkszej knajpy, powiedział, że jest bogatym górnikiem i pracuje dla wielkiej firmy górniczej, a ja jestem jego niewolnicom i potrzebujemy domu do wynajencia dla pozostałych górników, którzy już tu jadom. „Piniondze nie grajom roli”, dodał, bo Starzec dał mu całom fure forsy. Zanim żeśmy wyszli, każden jeden facet z tej knajpy wiedział, że ten niby-górnik nazywa sie Cook. W kuńcu podeszedł do nas jakiś handlarz niewolników i mówi, że wie o jednym gospodarstwie w pobliżu, które może bendzie do wynajencia. – To stara farma Kennedy’ego – powiedział. – Troche daleko od Ferry, ale może sie nada, bo jest duża. Pojechaliśmy tam i Cook jom se obejrzał. Rzeczywiście leżała z dala od Ferry, ze sześć mil, i nie była tania – trzydzieści pienć dularów miesiencznie – wienc Cook miał pewność, że Starzec bendzie marudził. Ale wdowa po właścicielu nie chciała spuścić z ceny. W domu mieliśmy dwa pokoje na dole, jeden maciupki na górze i piwnicę, na podwórzu była szopa, gdzie mogliśmy trzymać broń, a po drugiej stronie drogi jeszcze stara stodoła; stojała ze trzysta jardów od domu, i to było dobre, chociaż z obu stron somsiadowali z niom z bliska inne domy. Na miejscu Cooka Starzec by tego nie wzioł, bo każden z tych somsiadów mógł nas podglondać. Powiedział wyraźnie, że potrzebuje domu na uboczu, bez inszych gospodarstw w okolicy, gdyż bendzie sie tam ukrywać dużo ludzi i zrobi sie duży ruch; mieliśmy przecie sprowadzić broń, zebrać żołnierzy i w ogóle. Ale Cook nabrał oskomy na takom jednom grubom białom dziewke, co jom zobaczył, jak rozwieszała pranie dalij przy drodze, kiedyśmy pierwszy raz pojechali obejrzeć to miejsce, i kiedy jom przyuważył, uparł sie właśnie na ten dom. „To jest to, czego szukamy”, oświadczył, zapłacił wdowie, powiedział, że właściciel jego firmy górniczej, pan Isaac Smith, przyjadzie za kilka tygodni, i wprowadziliśmy sie. Przez kilka dni sie urzondzaliśmy, a potem Cook zwrócił sie do mnie: – Jade do miasta, coby sie tam troche pokrencić i dowiedzieć, jak wyglonda plan arsenału i fabryki broni. Ty idź podburzać czarnych. – A gdzie one som? – spytałem.

– Pewnikiem tam, gdzie ich miejsce – powiedział i pojechał. Nie widziałżem go trzy dni. Przez pierwsze dwa siedziałem, drapałem sie po tyłku i obmyślałem plan ucieczki, ale nie znałem tu nikogo i nie wiedziałem, czy moge sie bezpiecznie włóczyć po okolicy. Musiałbym poznać teren, zanim dałbym drapaka. Nie wiedziałżem, co robić, wienc siedziałem na miejscu. Na trzeci dzień do domu wpadł roześmiany i rozchichotany Cook z tom grubom jasnowłosom młodom damom, cośmy jom widzieli, jak wieszała pranie. Gruchali ze sobom i mieli zamglone oczy. Cook zauważył mię w kuchni. – Dlaczego nie poszłaś podburzać czarnych, jak ci przykazałem? – zapytał przy tej swojej znajomej, od razu zdradzajonc nasz plan. Nie wiedziałżem, co odpowiedzieć. – Nie wiem, gdzie one som – wypaliłem w kuńcu. – Mary, to jest moja niewolnica… – zwrócił sie do tej damy. Och, troche mię wkurzyło, że tak to rozgrywa. Przeginał, blefował, choć przecie już zdradził nasz plan. – Moja Murzynka szuka jakichś czarnych, z którymi mogłaby sie spotykać. Gdzie tu som jacy czarni? – Jak to? Wszendzie, moja ty brzoskwinko – odpowiedziała Mary. – Mieszkajom gdzieś? – No pewnie – zachichotała. – Tu i tam. – No, jakem ci już powiedział, wykonujemy tutej tajnom misje, moja słodka. Bardzo ważnom, o której nie możesz wspomnieć ani słowa, jak ci wyraźnie mówiłem. – Och, wiem o tym – odparła, znów chichoczonc. – I dlatego musimy dobrze wiedzieć, gdzie Cybulka może znaleźć jakichś murzyńskich przyjaciół. Blondynka sie zamyśliła. – No, po mieście zawsze wałensa sie troche nadentych wolnych czarnuchów, ale oni som nic niewarci. No i jest jeszcze murzyńska plantacja pułkownika Lewisa Washingtona. To siostrzeniec samego George’a. Poza tym jest Alstad i bracia Byrne’owie. Wszyscy majom czarnych niewolników, jak sie patrzy. Czarnuchów tu u nas nie brak. Cook popatrzał sie na mię. – No? Na co czekasz? Zabolało mię, że zgrywa takiego ważniaka, ale wyszłem. Postanowiłem zaczonć od plantacji, bo wydawało mi sie, że kłótliwi i zarozumiali Murzyni nie przydadzom sie kapitanowi. Nie wiedziałżem jeszcze, że można na nich polegać jak na każdym jednym niewolniku i że w dodatku som dobrymi żołnierzami. Do tych pór zaufałem ino dwóm kolorowym, Bobowi i Pie, nie liczonc mojego zmarłego papy, ale i Bob, i Pie raczej mię zawiedli. Nowa przyjaciółka Cooka powiedziała mi, jak trafić na plantacje tego pułkownika i tam poszłem w pierwszej

kolejności, tyż dlatego, że leżała na marylandzkim brzegu Potomaku, niezbyt daleko od naszej farmy. Znalazłem dom przy szerokim gościńcu, gdzie góry sie jakby spłaszczali. Stojał za szerokom żeliwnom bramom, na kuńcu długiego krentego podjazdu. Tuż przy bramie jakaś szczupła Murzynka pracowała w ogrodzie i grabiła liście. Podeszłem do niej. – Dobry – powiedziałem. Przerwała grabienie i długo na mię patrzała. – Dobry – mrukła wreszcie. Przyszło mi wtenczas do głowy, że zobaczyła, że jestem chłopakiem. Niektóre Murzynki widzieli mię po prostu na wylot. Wszystko to działo sie jednak w czasach niewolnictwa, a kiedy jesteś w niewoli, stajesz sie niewidoczny – toniesz, jeśli można tak powiedzieć. Nie zwracasz uwagi na fiuta gościa koło ciebie bardziej niż na rozmiar jego butów, o ile w ogóle je ma, bo obaj toniecie przecie w tej samej rzece. Jeżeli ten facet nie rzuca ci liny, coby cie wyciongnonć na brzeg, to nie warto zawracać se głowy jego butami. Widzi mi sie, że dlatego tych kilka czarnych bab, com je spotkał wtenczas na swojej drodze, nie bardzo sie mię czepiali – mieli swoje problemy. Poza tym i tak nie mógłżem nic poradzić. Dostałżem zadanie, a dopóki nie znałem okolicy, nie mogłem nigdzie uciec. Szpiegowałem dla Starca i rozglondałem sie we swojej sprawie. – Nie wiem, gdzie jestem – powiedziałem. – Jesteś tu, gdzie jesteś. – Rozglondam sie, coby poznać teren. – To sie rozglondaj. W ten sposób nigdzie daleko byśmy nie ujechali, wienc mówie: – Może zna pani kogoś, kto chciałby sie nauczyć czytać i pisać. Skrzywiła sie nerwowo. Zerkła przez ramie na wielki dom za sobom i zaczeła znowuż suwać tymi grabiami. – Po co któś miałby chcieć sie uczyć? Czarnuchy nie potrzebujom czytać. – Som tacy, co potrzebujom. – Ja tam nic o tym nie wiem – powiedziała, nie przerywajonc pracy. – No, ale ja szukam roboty, prosze pani. – Chcesz sie nauczyć czytać? To nie robota. To kłopoty. – Ja już umiem czytać. Szukam kogoś, kogo mogłabym nauczyć czytania i pisania. Za piniondze. Psiakrew, nie odezwała sie już ani słowem. Podniesła grabie i pokazała mi plecy. Normalnie se poszła. Nie czekałem, zmyłem sie stamtond. Od razu wskoczyłżem w krzaki i siedziałem jak trusia, bo żem pomyślał, że ta Murzynka poszła do domu donieść na mię nadzorcy albo, co gorsza, swojemu panu. Odczekałżem kilka minut i kiedy

jużem miał wyleźć, zza domu wypadł zaprzenżony we cztery wielkie kunie powóz i pognał w strone bramy. Zasuwał jak złoto. Na koźle siedział czarny stangret w pienknej liberii, cylindrze i białych renkawiczkach. Powóz wypadł przez brame i zatrzymał sie równiutko tuż za niom, gdzie żem siedział. Stangret zeskoczył na ziemie i zajrzał w krzaki. Patrzał tyż tam, gdzie żem sie schował. Wiedziałem, że mię nie widzi, bo liście byli genste, a ja żem kucnoł nisko. – Jest tam kto? – zapytał Stangret. – Nikogo, ino my, kury. – Wylazuj stamtond. Widziałżem cie przez okno. Zrobiłem, co mi kazał. Był niski, krempy i szeroki w barach, a z bliska w tym fraku i liberii wyglondał jeszcze wspanialej niż z daleka. Twarz miał bystrom i mondrom, jego renkawiczki błyszczeli sie w popołudniowym słońcu. Przyglondał mi sie, marszczonc brwi. – Przysyła cie Ślusarz? – Kto? – Ślusarz. – Nie znam żadnego ślusarza. – Podaj hasło. – Nic mi nie przychodzi do głowy. – A jakie piosenki śpiewasz? Przełamiem sie chlebem? To twoja piosenka, co nie? – Nie mam żadnej swojej piosenki. Znam ino piosenki z południa, jak Wróć do domu, kochany Callawayu. Popatrzał sie na mię zbity z tropu. – To co jest z tobom? – Nic. – Jadziesz pociongiem gospel? – Czym? – Kolejom Podziemnom. – Jakom kolejom? Obejrzał sie w strone domu. – Uciekłaś? Jesteś zbiegiem? – Nie. Jeszcze nie. Niezupełnie. – To som trzy różne odpowiedzi, dziecko – warknoł. – Która jest prawdziwa? – Niech pan se wybierze, którom chce. – Nie mam czasu na wygłupy. Mów szybko, czego tu szukasz. I tak wpadłaś już jak śliwka w kompot, bo bez zezwolenia krencisz sie po drodze pułkownika Washingtona. Lepiej, coby cie tu nie było, jak wróci. Za pół godziny musze go

zabrać z miasta. – To miasto to Harpers Ferry? Wskazał na domy w dole. – Czy to wyglonda jak Filadelfia, dziecino? Ma sie rozumieć, że to jest Harpers Ferry. Było, jest i bendzie. Gdzie miałoby być, jak nie tu? – No to przychodze was ostrzec – powiedziałem. – Cóś sie tam szykuje. – Zawsze cóś sie gdzieś szykuje. – Chodzi mi o białych. – Biali zawsze szykujom sie na wszystko i wszystkich, bo to oni majom władze i oni decydujom, co i jak. To nic nowego. A swojom drogom, nie jesteś przypadkiem sodomczykiem? Cóś strasznie dziwnie mi wyglondasz, dziecino. Puściłem jego słowa mimo uszów, bo przecie miałżem zadanie do wypełnienia. – Gdybym panu powiedziała, że szykuje sie cóś wielkiego, to czy zechciałby pan skrzyknonć pszczoły? – Co? – Pomóc mi. Skrzyknonć pszczoły. Zebrać Murzynów. – Źle robisz, dziewczynko. Nie powinnaś opowiadać takich rzeczy. Gdybyś była moim dzieckiem, spuściłbym ci lanie batem na te twoje dwa małe półdupki i wyrzuciłbym cie na tom droge choćby za to, żeś wystrzeliła do mojej żony z całym tym czytaniem. Jak nie przestaniesz opowiadać takich rzeczy, to wszystkie czarnuchy w okolicy bendom mieli za swoje. Bo wiesz, moja żona nie wspiera sprawy. – Czego? – Sprawy. Pociongu gospel. Nie jest z nami. Nic o tym nie wie. Nie chce wiedzieć. I nie może. Nie można jej ufać, kapujesz? – Nie rozumiem, o czym pan mówi. – No to idźże i zabierz stond swojom głupote. Wlazł z powrotem na kozioł i już miał popendzić kunie. – Mam wiadomości. Ważne wiadomości! – Duża głowa, duży rozum. Mała głowa, ani dudu. A ta mała głowa to ty, dziecinko. Jesteś stuknienta. – Podniósł lejce. – Do widzenia. – Przyjadzie tu Stary John Brown – wypaliłem. To go zaskoczyło. Zamarł w bezruchu. Na wschód od Missisipi nie było ani jednego Murzyna, któren by nie słyszał o Johnie Brownie. Ba, dla czarnych był jak świenty. Jak czarodziej. Popatrzał na mię z góry, wcionż trzymajonc lejce. – Powinienem cie wychłostać bez litości już choćby za to, że tak tu stoisz i łżesz. I w dodatku opowiadasz niebezpieczne łgarstwa. – Przysiengam na Boga, przyjadzie tu John Brown.

Stangret popatrzał na dom i pokierował kuńmi tak, że powóz obrócił sie i z domu nie było teraz widać bocznych drzwiczek. – Wsiadaj i kładź sie na podłodze. Jak podniesiesz głowe, zanim ci pozwole, to cie zawieze prosto do zastempcy szeryfa, powiem, żeś jest zbiegiem i oddam cie w jego rence. Zrobiłżem, co mi kazał. Zacioł kunie i pojechaliśmy. Dziesienć minut później powóz stanoł i Stangret zeszedł z kozła. – Wysiadaj – powiedział, jeszcze zanim drzwi sie całkiem otworzyli. Nie chciał mieć wiencej ze mnom do czynienia. Wysiadłem. Stojaliśmy na górskiej drodze w genstym lesie, w odludnym miejscu wysoko nad Harpers Ferry. Stangret weszedł z powrotem na kozioł i wskazał za siebie. – Dojdziesz tendy do Chambersburga – powiedział. – Ze dwadzieścia mil w tamtom strone. Idź tam i znajdź Henry’ego Watsona. Jest fryzjerem. Powiedz, że przysyła cie Stangret, a on ci powie, co dalij. Trzymaj sie z dala od drogi, leź krzakami. – Ja wcale nie jestem zbiegłom niewolnicom. – Nie wiem, kim jesteś, dziecino, ale zmiataj – odpowiedział Stangret. – Napytasz se biedy, bo zjawiasz sie jak grom z jasnego nieba i kłapiesz jadaczkom na lewo i prawo o Starym Johnie Brownie, że umiesz czytać i w ogóle. Stary Brown nie żyje. Jeden z najwienkszych sprzymierzeńców Murzynów na tym świecie jest już zimnym trupem. Nie jesteś godna, coby wymawiać jego imie, dziecinko. – On żyje! – Zginoł w Kansas – odparł Stangret z przekonaniem. – Mamy tu takiego jednego, co umie czytać, i byłem w kościele tego dnia, kiedy nam przeczytał tom gazete. Słyszałem na własne uszy. Starego Browna, wszystkich jego ludzi i brata ścigała na zachodzie milicja i kawaleria, bo wyznaczono nagrode za jego głowe. Podobnież strzelał celniej od nich wszystkich, a jakże, ale dopadli go w kuńcu i utopili. Niech mu Bóg błogosławi. Mój pan go nienawidzi. A teraz spływaj. – Moge udowodnić, że on żyje. – Jak? – Bo żem go widział. Znam go. Zabiore pana do niego, jak tu przyjadzie. Stangret uśmiechnoł sie szyderczo i chwycił lejce. – No, gdybym był twoim papom, tobym tak cie kopnoł w dupe za te łgarstwa, że moja noga wyszłaby ci nosem! Do diabła, co z tobom, że tak stoisz i łżesz w obliczu Boga? Czego wielki John Brown mógłby chcieć od takiego małego murzyńskiego sodomczyka jak ty? Zabieraj sie stond, zanim ci złoje twój bronzowy tyłek! I nie mów nikomu, że mię znasz. Na dzisiej mam już dosyć tego przeklentego pociongu gospel! A jak spotkasz Ślusarza, to powiedz mu, żeby nie przysyłał mi już wiencej paczek.

– Paczek? – Paczek – powiedział. – Tak! Żadnych paczek wiencej. – Jakich paczek? – Głupia jesteś, dziecinko? Spadaj stond. – Nie wiem, o czym pan mówi. Zmierzył mię gniewnym spojrzeniem. – Jesteś pasażerkom Kolei Podziemnej czy nie? – Jakiej kolei? Byłem całkiem zbity z tropu, a on sie na mię patrzał ze wściek­łościom. – Ruszaj do Chambersburga, bo dam ci takiego kopa, że tam pofruniesz! – Nie moge iść do Chambersburga. Mieszkam na farmie Kennedy’ego. – No widzisz! – parsknoł Stangret. – Przyłapałżem cie na kolejnym kłamstwie. Stary Kennedy wyzionoł ducha mniej wiencej rok temu. – Jeden z ludzi Browna, z którym żem tu przyjechała, wynajoł ten dom od wdowy po Kennedym. To troche go ostudziło. – Mówisz o tym nowym białym, co lata po mieście i ciengiem gada? O tym, co sie prowadza z grubom pannom Mary, takom blondynkom, służoncom, co mieszka niedaleko farmy Kennedy’ego? – Tak. – On jest z Johnem Brownem? – Tak, szanowny panie. – No to po co sie z niom zadaje? Tom głupiom jendze ujeżdżało wiencej chłopów niż pocztowego kunia. – Nie wiem. Stangret zmarszczył brwi. – Brat mi radził, cobym przestał sie zajmować zbiegłymi niewolnikami – powiedział zrzendliwie. – Bo nigdy nie wiadomo, kiedy mówiom prawde, a kiedy łżom jak psy. – Westchnoł. – Co prawda widzi mi sie, że gdybym sypiał na zimnie pod gołym niebem, to tyż gadałbym jak potłuczony. – Ponarzekał jeszcze troche, a potem przeszukał kieszenie i wyjoł garść monet. – Ile ci potrzeba? Mam tylko osiem centów. – Wyciongnoł do mnie renke. – Weźmij to i spływaj. No już. Zmiataj stond. Idź do Chambersburga. Troche sie wtenczas wkurzyłem. – Szanowny panie, nie jestem tutej wcale dla pana piniendzy – powiedziałem. – I nie po to, coby iść do jakiegoś Chambersburga. Przychodze was ostrzec, że przybywa John Brown. Ze swojom armiom. Zamiaruje zajonć Harpers Ferry i wzniecić powstanie. Kazał mi skrzyknonć pszczoły. To jego polecenie. „Cybulko, powiedz wszystkim czarnym, że przyjeżdżam i coby sie skrzykneli. Skrzyknij pszczoły”, dokładnie tak mi powiedział. Wienc panu o tym mówie, ale

nie powiem już nikomu wiencej, bo chyba szkoda zachodu. Z tymi słowy odwróciłżem sie i zaczełem schodzić z góry w strone Harpers Ferry, bo Stangret mię wywiózł daleko. – Chambersburg jest w drugom strone. – Wiem przecie, dokond ide. Powóz stojał przodem w strone Chambersburga, pod góre, odwrotnie niż żem szedł. Stangret popendził kunie i pogalopował przed siebie. Dopiero po kilku minutach znalazł miejsce, gdzie mógł zawrócić, bo powóz był zaprzenżony w cztery kunie. Zawrócił w mgnieniu oka i ruszył za mnom w dół pełnym cwałem. Kiedy mię dogonił, raptownie wstrzymał kunie. Staneli jak wryte. Kurde, powoził jak szatan. Spojrzał sie na mię z góry. – Nie znam cie – powiedział. – Nie wiem, kim jesteś ani skond przychodzisz. Ale zasie wiem, żeś nie jest stond, wienc twoje słowo nie jest dla mię warte funta kłaków. Pozwól jednak, że cie o cóś spytam: czy ci ludzie na farmie Kennedy’ego bendom wiedzieli, kim jesteś? – Tam mieszka teraz ino jeden facet. Ten, o którym żem panu mówił. Nazywa sie pan Cook. Starzec wysłał go na przeszpiegi do miasteczka, zanim sam tu zjadzie, chociaż nie powinien tego robić, bo Cook za dużo gada. I pewnikiem już wszyscy biali w mieście o nas wiedzom. – Dobry Boże, naprawde łżesz jak pies – odpowiedział Stan­gret. Przez dłuższom chwile siedział bez ruchu. Potem rozejrzał sie, coby zobaczyć, czy droga jest pusta i czy nikt nie jadzie. – Sprawdze cie – powiedział. Siegnoł do kieszeni i wyciongnoł z niej jakomś pogniecionom kartke. – Mówisz, że umiesz czytać? – Umiem. – No to przeczytaj to – powiedział, podniósł sie na koźle i podał mi kartke. Wziełem jom i przeczytałem. – Tutej pisze tak: „Drogi Rufusie, daj mojemu stangretowi Jimowi cztery warzonchwie i dwie łyżki i uważaj, coby nie wyjadał wiencej sucharów w twoim sklepie, bo to idzie potem na moje konto. Ten czarnuch już dość sie spasł”. – Oddałem kartke Stangretowi. – Podpisano: „pułkownik Lewis F. Washington”. To pana pan? – Niech diabli wezmom tego cholernego skurwiela z nochalem jak tromba – zamruczał. – Nigdy w życiu sie nie zasapał. Nie przepracował ani jednego dnia. A mię karmi gotowanom kaszom i skwaśniałymi sucharami. To czego sie spodziewa? – Że co prosze? Wcisnoł kartke do kieszeni. – Jeżeli mówisz prawde, trudno mi bendzie to sprawdzić – powiedział. – Dlaczego wielki John Brown miałby wysyłać do takiej roboty jakiegoś

niewieściucha zamiast prawdziwego menżczyzny? – Możesz pan go sam o to zapytać, jak przyjadzie – powiedziałem. – Bo tylko obrzucasz mię pan obelgami i nic wiencej. I zaczełem schodzić na dół, gdyż nie było sposobu, coby go przekonać. – Zaczekaj chwile. – Nie. Dostałeś pan wiadomość. Ostrzegłem pana. Prosze pojechać na farme Kennedy’ego i zobaczyć, czy nie zastaniesz pan tam pana Cooka, jak siedzi i gada, o czym nie powinien. – A co z pannom Mary? Ona tyż pracuje dla Starego Johna Browna? – Nie. To jest ino znajoma pana Cooka. – Jezu, naprawde nie mógł postarać sie o cóś lepszego? Na widok tej ropuchy zegary sie zatrzymujom. Co to za człowiek z tego twojego Cooka, że lata za takom jak ona? – Reszta armii Starca nie zachowuje sie tak jak pan Cook – odparłem. – Przyjadom tutej strzelać do ludzi, nie latać za babami. Som niebezpieczni. Jadom kawał drogi z Iowa i majom tyle broni, żeś nigdy pan wiencej nie widział, a jak załadujom swoje pukawki, to pociongajom za cyngiel i nie czekajom na nic. Taka jest prawda, szanowny panie. Te słowa dotarli do niego i wyraz zwontpienia troche ustompił z jego twarzy. – Twoja opowieść brzmi zachencajonco, chociaż wyglonda na łgarstwo. Ale nic mi nie szkodzi posłać kogoś na farme starego Kennedy’go, gdzie niby mieszkasz, coby sprawdzić, czy w tych bujdach jest cóś z prawdy. A tymczasem widzi mi sie, żeś nie jest na tyle głupia, coby wspominać komukolwiek w mieście o mnie, o Ślusarzu albo o Henrym Watsonie. Bo jeśli bendziesz gadała, to jak nic szybko wylondujesz w kostnicy. Z nimi nie ma żartów. Wpakujom ci kule w łeb i rzucom świniom, jeżeli pomyślom, żeś ich zdradziła. – Lepiej niech sie dobrze pilnujom, jeżeli tak zrobiom. Bo kiedy zjadzie tu kapitan Brown, to powiem mu, że pan i pańscy przyjaciele żeście mi przeszkadzali, a wtenczas bendziecie mieli z nim do czynienia. Da wam popalić za to, żeście mię potraktowali jak kłamce. – Czego ty chcesz, dziecino? Mam ci dać złoty medal? Nie wiem, kim jesteś. Zjawiasz sie niespodzianie i choć żeś jest taka młoda, opowiadasz bardzo dziwne bajki. Masz szczenście, żeś to mi powierzyła swoje kłamstwo, a nie innym czarnuchom z okolicy, bo pełno jest tu takich, co oddaliby cie na poduszce z gensiego pierza tym patrolom, co to szukajom zbiegłych niewolników. Sprawdze twojom opowieść u pana Cooka. Kłamiesz albo i nie. Jeżeli zasie kłamiesz, to musiałaś sie napracować jak diabli, coby wymyślić takom historyjke. A jak nie kłamiesz, to w diabelski sposób przeciwiasz sie woli Boga, bo to całkiem niemożliwe, coby Stary John Brown, chociaż taki krewki, przyjechał bić sie o wolność czarnych tutej, gdzie jest tyle broni i żołnierzy. Wkładałby głowe prosto

w paszcze lwa. To odważny człowiek, jeżeli jeszcze żyje, ale nie jest głupcem. – Nie znasz go pan – odparłem. Ale tego Stangret już nie słyszał. Zacioł kunie i odjechał.

23 Kontakt Dwa dni później do drzwi na farmie Kennedy’ego zapukała ­jakaś czarnoskóra kobita z mietłami na taczkach. Cook, któren spał jeszcze snem sprawiedliwego, zbudził sie, złapał leworwer i podbiegł do drzwi. Nie roztworzył ich. – Kto tam? – zapytał, trzymajonc lerworwer przy boku. – Nazywam sie Becky, panie. Przedaje mietły. – Nie chce żadnych mieteł. – Stangret mówił, że chciał pan kupić mietłe. Cook spojrzał sie na mię zdziwiony. – To od tego faceta, o którym żem ci mówiła – powie­działem. Cook mrugał, był jeszcze zaspany. Nie pamientał, co żem mu mówił, tak jak pies nie pamienta, kiedy ma urodziny. Nasza somsiadka, gruba Mary, odbierała mu siły. Do domu wrócił dopiero nad ranem, włosy i ubranie miał w nieładzie, cuchnoł gorzałom, śmiał sie i pogwizdywał. – No to w porzondku. Ale wejdź powoli. Baba weszła powolnym, choć stanowczym krokiem, pchajonc przed sobom taczki. Była stara, szczupła, miała ciemnobronzowom skóre, kudłate siwe włosy, pomarszczonom twarz i podartom suknie. Wyciongneła dwie nowe mietły i wzieła jednom do lewej, drugom do prawej renki. – Sama je zrobiłam – powiedziała – z najlepszej słomy i nowiutkich sosnowych drzewców. Sośnina z południa to najlepsze drewno. – Nie trzeba nam żadnych mieteł – powiedział Cook. Kobita długo sie rozglondała. Zauważyła pudła z napisem NARZENDZIA GÓRNICZE, czyste kilofy i topory, które nigdy nie widzieli ani odrobiny brudu. Zamrugała, spojrzała na mię raz, drugi, potem na Cooka. – Temu tutej – wskazała głowom w mojom strone – przydałaby sie mietła, coby sprzontać po swoim młodym panu. Cook był śpioncy i podenerwowany. – Mamy tu dosyć mieteł. – Ale jak bendziecie kuć i kopać i cali sie ubrudzicie, to na­wnosicie mnóstwo brudu, pyłu i tak dalij, a ja nie chciałabym, coby sie pan za bardzo umorusał. – Głucha jesteś? – No to przepraszam. Stangret powiedział, że potrzeba wam mieteł. – Powiedz mi jeszcze raz, co to za jeden. – To od tego faceta, wiesz – pisnełem znowu.

Cook popatrzał sie na mię i zmarszczył brwi. Nie był taki jak Starzec. Nie bardzo wiedział, co ma ze mnom robić. Na zachodnim szlaku, gdzie nie miał nikogo inszego, z kim mógłby gadać, był w porzondku, ale kiedy już dostał sie do kultury, nie wiedział, czy ma sie zachowywać jak biały, czy jak Murzyn, czy być żołnierzem, czy szpiegiem, wysrać sie czy oślepnonć. Odkond żeś­my przyjechali do Ferry, nie zwracał na mię najmniejszej uwagi, a jeżeli już, to bez szacunku, bo tylko przeszkadzałem mu w zabawie. Chyba nie sondził, że z planów Starca cóś wyjdzie, i ani troche mu nie wierzył, bo nigdy nie był na prawdziwej wojnie i nie widział, jak kapitan walczy. – Czy to jedna z tych, co ich skrzykujesz? – zapytał. – Jedna z tych. – No to jom skrzyknij – powiedział – a ja zaparze kawy. Wzioł wiadro i wyszedł. Za domem była studnia i Cook poszedł chwiejnie po wode, przecierajonc oczy. Becky spojrzała na mię. – Przyjechaliśmy tu z tajnom misjom – odezwałem sie. – Pewnie Stangret ci mówił. – Powiedział, że spotkał dziwnie ubranego małego głupka, co go namawiał do złego i łgał jak najenty. – Wole, cobyś mię nie wyzywała, bo nie zrobiłem ci nic ­złego. – Nazwe cie trupem, jak nie przestaniesz. Wielce se szkodzisz, kiedy tak pytlujesz i łżesz. Gadasz o wielkim człowieku. I to niewłaściwym osobom. Żona Stangreta nie pracuje w pociongu gospel i strasznie chlapie ozorem. Narażasz ludzi, rozpowiadajonc na lewo i prawo o Johnie Brownie. – Nakładł mi już tego w uszy Stangret. Nic nie wiem o żadnym pociongu gospel, w żadnej formie ani w żaden sposób. Nie jestem zbiegłym niewolnikiem i nie pochodze z tych stron. Posłano mię przodem, cobym skrzyknoł pszczoły. Znaczy zebrał czarnych. Po to Starzec mię tu przysłał. – Dlaczego miałby posyłać kogóś takiego jak ty? – Kapitan ma w swojej armii ino dwóch kolorowych. A nie był ich zbyt pewien. – W jakim sensie? – Myślał, że mogom prysnonć, zanim zrobiom to, co im przykazał. – Kapitan. Kto to jest? – Jużem ci mówił. John Brown. – I co ci kazał zrobić ten kapitan? – Skrzyknonć pszczoły. Nie słyszysz, co mówie? Cook wrócił do kuchni z garkiem wody i podeszedł do pieca, coby dorzucić drew do ognia. – Jużeś jom skrzykneła? – zapytał wesoło.

Był normalnie idiotom. Najwienkszym głupkiem, jakiego żem w życiu widział. I miał za to zapłacić. Przyszło mu zginonć właśnie dlatego, że zachowywał sie jak idiota. – Ona mi nie wierzy – powiedziałem. – W którom czenść twojej opowieści? – W żadnom. Wstał i odchrzonknoł, podenerwowany. – Posłuchaj, ciotko Polly, przyjechaliśmy z tak daleka, coby uw… – Nazywam sie Becky, jeśli pan uprzejmy. – Wienc Becky, wkrótce przybendzie tu pewien wielki człowiek i wyzwoli twój lud. Właśnie dostałżem od niego list. Bendzie tu za niecałe trzy tygodnie. Musi skrzyknonć pszczoły. Wyzwoli was wszystkich. – O skrzykiwaniu i wyzwoleniu słyszałam już, co potrzeba – powiedziała Becky. – A jakże to nas skrzykniecie i wyzwolicie? – Tak dokładnie to ci nie moge powiedzieć. Ale Stary John Brown na pewno przyjadzie. Z zachodu. Wolność dla ciebie i twojego ludu jest już blisko. Cybulka nie kłamie. – Cybulka? – Tak jom zwiemy. – Jom? – Panno Becky, jak nie chcesz być skrzyknienta albo nie jest ci po drodze z Johnem Brownem, to nie musisz z nim iść – pisnełem szybko. – Tego żem nie powiedziała. Chce wiedzieć, co on ma do zaoferowania. Wolność? Tutej? Jak mu sie wydaje, że tu przyjadzie i ujdzie mu to płazem, to znaczy, że wybiera sie z motykom na ksienżyc. Tu jest arsenał, do diabła. – Dlatego tu przyjeżdża – odrzekł Cook. – Coby zajonć arsenał. – Jak zamiaruje go zajonć? – Ma żołnierzy. – I co jeszcze? – I wszystkich Murzynów, co sie do niego przyłonczom, jak zdobendzie zbrojownie. – Gadasz pan jak wariat. Cook był pyszałkiem i normalnie nie mógł znieść, jak któś, z kim rozmawiał, nie wierzył mu i pyskował. Zwłaszcza jeżeli ten któś był czarny. – Naprawde? – powiedział. – To popatrz no sie tu. Zaprowadził Becky do drugiego pokoju, gdzie stojali stosy skrzyń z napisem NARZENDZIA GÓRNICZE. Wzioł łom i roztworzył jednom z nich. W środku w równych rzendach leżało trzydzieści czyściutkich, nowiutkich karabinów Sharpsa, jeden obok drugiego. Ja tyż żem nie wiedział, co jest w środku w tych skrzyniach, i mię także

zaskoczył ten widok. Becky szeroko roztworzyła oczy. – Alleluja! – powiedziała. Cook parsknoł i zaczoł sie przechwalać. – Mamy tu czternaście takich skrzyń, a przyjadzie jeszcze wiencej. Kapitan ma dość broni, coby uzbroić dwa tysionce luda. – Panie, w Harpers Ferry jest ino dziewiendziesienciu niewolników. Cook nagle sie stropił, a uśmiech znikł z jego twarzy. – Myślałżem, że jest tu tysionc dwustu czarnych. Tak mi powiedział wczorej jeden facet na poczcie. – Tak jest. Ale to prawie wszystko wolni Murzyni. – A to nie to samo – mruknoł pan Cook. – Nie jest jednak tak źle – odparła panna Becky. – Niewolnic­two dotyczy tyż wolnych Murzynów. Wielu z nich ma żony albo menżow w niewoli. Ja jestem wolna, ale mój monż to niewolnik. Wienkszość czarnych ma niewolników w rodzinie. Nie som za niewolnictwem, możesz mi pan wierzyć. – Dobrze! To bendom walczyć u naszego boku. – Tego nie powiedziałam. – Usiadła i potarła czoło. – Przez tego Stangreta nie wiem teraz, co robić – mrukła, a po chwili rzuciła zapalczywie: – To jakieś cholerne oszustwo! – Nie musisz mi wierzyć – odparł beztrosko Cook. – Tylko powiedz wszystkim swoim przyjaciołom, że za trzy tygodnie przyjadzie tu Stary John Brown. Zaatakujemy dwudziestego trzeciego października. Podał mi date w liście. Rozpowiedz o tym, gdzie możesz. Ma sie rozumieć, byłżem ino głupim jak but chłopcem w przebraniu dziewczynki i nie umiałbym nikogo przekonać, że źle robi, ale byłżem już tyż dorastajoncym młodzieńcem i swój rozum miałem. Przyszło mi do głowy, że wystarczy jeden Murzyn, któren by sie połaszczył na puszke brzoskwiń albo pienknego świeżego arbuza z pola swojego pana, coby wszystko popsuł i wygadał, aż by sie wszystko wydało. – Panie Cook – wtronciłem. – Nie wiemy, czy możemy ufać tej kobiecie. – Ty żeś jom zaprosiła. – Może sie wygadać! Panna Becky zmarszczyła brwi. – Toż to jest bezczelność – powiedziała. – Wpadasz do posiadłości, gdzie pracuje Stangret, o mały włos nie wsypujesz go przed jego gadatliwom żonom, a teraz mówisz mi, komu można ufać. Może to ty przedajesz nam stek kłamstw, dziecino. Lepiej sie módl, coby ta twoja bajeczka sie potwierdziła. Bo jak nie, to Ślusarz położy cie trupem na miejscu i taki bendzie twój kuniec. W tym mieście nikt sie nie przejmie martwym murzyńskim dziec­kiem w jakimś zaułku. – A co ja żem mu zrobiła?

– Narażasz na szwank jego kolej. – To on ma kolej? – Kolej Podziemnom, dziecino. – Zaraz, zaraz – ozwał sie Cook. – Twój Ślusarz nikogo nie położy trupem. Starzec traktuje naszom Cybulke jak własne dziecko. Jest jego ulubienicom. – Jasne. A ja jestem George Washington. Teraz Cook sie wkurzył. – Nie pyskuj mi tutej. Przybywamy do Harpers Ferry, coby was wyzwolić, a nie cobyście wy nam dali wolność. A kapitan wyrwał naszom Cybulke z niewoli. Jest jak jego dziecko, wienc nie powinnaś gadać, że ten twój Ślusarz zrobi krzywde jej albo komuś inszemu. Jak Ślusarz bendzie przeszkadzał kapitanowi, to długo nie pociongnie. Lepiej, coby nie wystempował przeciwko Johnowi Brownowi. Becky ukryła twarz w dłoniach. – Już nie wiem, w co mam wierzyć – powiedziała. – I nie wiem, co powiedzieć Stangretowi. – Czy to on jest tutej szefem Murzynów? – spytał Cook. – Jednym z nich. Najważniejszy to Kolejarz. – Gdzie on jest? – A jak pan myślisz? Robi na kolei. – Podziemnej? – Nie, prawdziwej. Baltimore–Ohio. Takiej, co robi puf-puf. Dzisiej pewnikiem bendzie w Baltimore albo w Waszyngtonie. – Doskonale! Mógłby tam skrzyknonć pszczoły. Jak sie z nim skontaktować? Panna Becky wstała. – Ja już se pójde. I tak za dużo żem panu powiedziała. Kto wie, czy nie jesteś pan złodziejem niewolników z Nowego Orleanu i czy żeś pan tu nie przyjechał kraść Murzynów, coby ich później przedawać w dole rzeki. Możesz pan se zatrzymać jednom mietłe. To prezent. Użyj jej pan, coby wymieść stond kłamstwa. I miej oko na somsiadke, jeśli nie chcecie mieć tu ludzi szeryfa. To wścibska baba. Nazywa sie pani Huffmaster. Nie lubi czarnuchów, złodziei niewolników i abolicjonistów. – Powinna pani jednak sprawdzić to, co mówimy, u swoich – wypaliłem, kiedy ruszyła do drzwi. – Sprawdzić u Kolejarza. – Nic nigdzie nie bende sprawdzać. To podstemp. – No to niech pani idzie. Przekona sie pani. Pani tyż nam nie trzeba. Pokazała mi plecy, ale kiedy podeszła do drzwi, zauważyła na wieszaku ten wyświechtany szal, któren dała mi pani generał w Kanadzie. Szal samej Harriet Tubman. – Skond to masz? – zapytała Becky. – Dostałam.

– Od kogo? – Od jednej znajomej kapitana. Powiedziała, że sie przyda. Wziełam go, bo… Przykrywałam nim swoje rzeczy na wozie. – Czyżby… – zaczeła i ostrożnie zdjeła szal z wieszaka. Podniesła go pod światło, a potem położyła na stole i rozprostowała bronzowymi palicami. Wpatrywała sie uważnie we wzory, na które ja nie zwróciłem przedtem żadnej uwagi. Był tam ino pokraczny piesek w jakimś pudełku; jego cztery łapki wskazywali cztery konty pudełka, a mordka niemal wsuwała sie w róg na górze. A przecie cóś w tym obrazku poruszyło Becky, aż pokrenciła głowom. – Nie wierze. Gdzie żeś spotkał… tom osobe, co ci to dała? – Nie moge powiedzieć, bo pani nie znam. – Och, możesz – odezwał sie Cook, ten gaduła. Ale ja nawet nie otworzyłżem gemby. Panna Becky wpatrywała sie w szal, a jej oczy nagle zabłyśli i zrobili sie okrongłe. – Jeżeli nie kłamiesz, dziecino, to nastał nam wielki dzień. Czy osoba, która dała ci ten szal, mówiła cóś jeszcze? – Nie. No… Powiedziała, cobyśmy sie trzymali terminu, bo sama ma tu przyjechać. Ze swoim ludem. Tak powiedziała. Kapitanowi, nie mi. Panna Becky przez chwile stojała w milczeniu. Myślałby kto, żem jej dał milion dularów, bo wyglondała, jakby któś jom zaczarował. Starcze zmarszczki na jej twarzy wygładzili sie, a usta rozszerzyli w niepewnym uśmiechu. Znikneli tyż zmarszczki na czole. Podniesła szal i wyciongneła renke. – Moge to zatrzymać? – zapytała. – Jak to pomoże, to tak. – Pomoże – powiedziała. – I to bardzo. Och, Pan Bóg rozdaje przecie błogosławieństwa, co nie? I dzisiej mi pobłogosławił. Wstała w pośpiechu, narzuciła se szal na ramiona, po czym wzieła mietły i cisła je na taczki, a ja i Cook patrzaliśmy sie na niom. – Dokond idziesz? – spytał Cook. Panna Becky przystaneła przy drzwiach i mocno zacisneła dłoń na klamce. Radość z niej uszła i znowuż zrobiła sie cała oficyjalna. Poważna i rzeczowa. – Zaczekajcie kilka dni – powiedziała, nie odrywajonc wzroku od klamki. – Po prostu zaczekajcie. I siedźcie cicho. Nie mówcie nic nikomu wiencej, białemu ani czarnemu. Jak przyjdzie tu jaki Murzyn i zacznie wypytywać o waszego kapitana, to bondźcie ostrożni. Jeżeli od razu nie wspomni Ślusarza albo Kolejarza, to wyciongnijcie nóż i zróbcie z niego użytek, bo to bendzie znaczyć, że wszyscyśmy zdradzeni. Wkrótce dostaniecie wiadomość. Tak powiedziała, a potem otworzyła drzwi, złapała taczki i ­wyszła.

24 Kolejarz Niedługo potem Cook dostał robote w Ferry, w Wager ­House, takiej knajpie na stacji kolejowej pod arsenałem, gdzie mógł grać ludziom na nerwach. Pracował do późna i wracał nocom, a ja siedziałem na farmie, sprzontałem, próbowałem gotować, ukrywałem tom skrzynie, którem mógł, i udawałem towarzyszke ­Cooka. Pewnego wieczora, jakiś tydzień po podjenciu pracy, Cook wrócił i powiedział: – Któś chce z tobom pogadać. – Kto? – Jakiś czarny na kolei. – Możesz go tu przyprowadzić? – Mówi, że nie chce tu przychodzić. Że to zbyt niebezpieczne. – Czemu ci nie powiedział, co ma do powiedzenia? – Powiedział mi wyraźnie, że chce ciebie. – Mówił cóś o Ślusarzu? Cook wzruszył ramionami. – Nic o tym nie wiem. Powiedział ino, że chce pogadać z tobom. Zaczełem sie szykować do wyjścia. I tak nudziłżem sie w tym domu do łez. – Nie teraz – powiedział Cook. – Dziś w nocy. Powiedział, że o pierwszej nad ranem… Czekaj spokojnie i kładź sie do łóżka. Ja wracam do knajpy. Obudze cie, jak przyjdzie pora. Nie musiał mię budzić, bo żem sie nie położył. Czekałem niecierpliwie przez cały wieczór. Cook przyszedł około północy. Razem zeszliśmy z farmy Kennedy’ego do Ferry. Było ciemno, mżawiło. Przeszliśmy przez most na Potomaku i zobaczyliśmy, że właśnie przyjechał pociong Baltimore–Ohio. Ogromny parowóz zatrzymał sie tuż pod fabrykom karabinów w Ferry i stojał, buchajonc parom i nabierajonc wody. Wagony pasażerskie byli puste. Cook zaprowadził mię na tyły stacji i wzdłuż pociongu. Kiedy doszliśmy do ostatniego wagonu, wlazł w krzaki i ruszył w strone Potomaku. Rzeka płyneła pod torami. Było tam dosyć ciemno, nie widzieliśmy nic oprócz wirujoncej wody w świetle ksienżyca. Wskazał na brzeg. – Ten facet chce pogadać z tobom tam. W cztery oczy – powiedział. – Murzyni som nieufni. Został na nasypie, a ja żem zeszedł nad rzeke. Usiadłem i czekałem. Kilka minut później na drugim kuńcu nasypu pojawiła sie jakaś wysoka, niezgrabna postać. Był to naprawde potenżny menż­czyzna w schludnym uniformie tragarza. Nie podeszedł od razu, trzymał sie cieni, co je rzucali podpory mostu. Kiedy mię zobaczył, przystanoł kilka stóp dalij, odwrócił sie, oparł o podpore

i spojrzał we wode. Pociong nad nami nagle zagwizdał i buchnoł parom, a jego tłoki i insze urzondzenia głośno zastukotali. Podskoczyłżem na ten odgłos, a nieznajomy zerknoł na mię, po czym znów odwrócił sie w strone rzeki. – Trzeba z godzine, coby staneła pod parom – powiedział. – Może dwie. Nie mam wiencej czasu. – Jesteś pan Kolejarzem? – Nieważne, kim jestem. Ważne, kim ty żeś jest. Cóś za jeden? – Posłaniec. – Jezus tyż był posłańcem, ale nikt go nie widział we spódnicy i reformach. Jesteś dziewczynom czy chłopcem? – Nie wiem, czemu wszyscy sapiom i wzdychajom tylko dlatego, że nie wiedzom, kim jestem. Ja ino niese wiadomość. – Niesiesz kłopoty, ot co. Jak nie bendziem mieć co do ciebie pewności, zapłacisz za to. – Czy ja żem zrobił co złego? – Rozumiem, że chcesz kupić kilka mieteł Stangreta. Wozimy je do Baltimore i dalij. – Kto tak powiedział? – Ślusarz. – A kto to jest? – Nie musisz wiedzieć. Patrzał na drugi brzeg. W świetle ksienżyca widziałem zarys jego twarzy. Wyglondał sympatycznie, choć oblicze miał napiente i zmenczone. Na pewno nie był jednak w dobrym humorze. – No to zapytam cie raz jeszcze. – Zerknoł przez ramie na Cooka, któren pilnował nas z góry, a potem znów na wode. – Kim jesteś? Skond jesteś? I czego tutej chcesz? – No, nie wiem, co powiedzieć, bo jużem to mówił dwa razy. – Skoro rzucasz sie na takom paple jak żona Stangreta i krzyczysz, i wrzeszczysz cóś o powstaniu, to lepiej sie dobrze wytłumacz. – Nicem nie wrzeszczał o powstaniu. Po prostu żem jej powiedział, że umiem czytać. – To na jedno wychodzi. Tutej w takich sprawach trzeba siedzieć cicho, inaczej bendziesz mieć do czynienia ze Ślusarzem. – Nie przyjechałażem taki kawał drogi, cobyś mię pan obrzucał pogróżkami. Mówie w imieniu kapitana. Sama nie mam z tym nic wspólnego. – Z czym? – Wiesz pan z czym. – Nie, nie wiem. Powiedz mi. – Dlaczego żaden czarny nie gada tutej wprost?

– Bo biali strzelajom prosto, i to prawdziwymi kulami, dziecino. Zwłaszcza kiedy sie znajdzie jakiś Murzyn dość głupi, coby gadać o powstaniu! – Przecie to nie był mój pomysł. – Nie obchodzi mię, czyj to był pomysł, ale ty jesteś teraz jego czenściom. A jeżeli ten twój człowiek… Jeżeli ten twój człowiek jest tym, kim mówisz… Jeżeli ten twój człowiek naprawde chce podburzyć kolorowych, to przyjeżdża do niewłaściwego miasta. Jeśli tak jest, nie pójdzie z nim wiencej niż setka. – A to dlaczego? – Bo tu bendzie najwyżej tysionc dwustu czarnych. ­Wielu z nich to baby i dzieci, a reszta prendzej nakarmiłaby świnie własnymi bachorami, niż choćby krzywo sie spojrzała na białego. Kurde. Jak John Brown potrzebuje kolorowych, coby walczyli po jego stronie, to lepiej by pojechał sześćdziesiont mil na wschód do Baltimore albo do Waszyngtonu, albo nawet na wschodni brzeg Marylandu. Tamtejsi czarni czytajom gazety. Majom łodzie. Broń. Niektórzy pracujom na promach. Mogom przewozić ludzi. To byłaby dla niego prawdziwa gratka. Nawet w południowej Wirginii, w krainie bawełny. Som tam plantacje, na których sie roi od czarnych, co zrobiom wszystko, coby sie wyzwolić. Ale tutej? – Pokrencił głowom i popatrzał za siebie w strone Ferry. – Twój kapitan przyjeżdża w niewłaściwe miejsce. Jesteśmy w mniejszości. Ze wszystkich stron w każdym okrengu otaczajom nas biali. – Tutej jest broń – powiedziałem. – Dlatego kapitan przyjeżdża. Chce uzbroić czarnych w karabiny z arsenału. – Daj spokój. Tutejsze czarnuchy nie odróżniajom karabinu od zielonej fasolki. Nie umiom sie obchodzić z broniom. Nie pozwolom żadnemu ze swoich nawet sie zbliżyć do niej. – Kapitan ma piki. I pałasze. Dużo. Tysionce. Kolejarz parsknoł z goryczom. – To sie nie liczy. Biali załatwiom go od razu, jak ino wystrzeli. – Nie widziałżeś pan, jak on walczy. – Nieważne. Urżnom mu łeb, a jak skuńczom, załatwiom każdego czarnego do stu mil stond tylko po to, cobyśmy zapomnieli, że kiedykolwiek widzieliśmy Starego Johna. Nienawidzom go. Jeżeli żyje. A widzi mi sie, że nie. – No dobrze. Mam już dość kłótni i udowadniania, że mówie prawde. Zobaczysz pan, jak przyjadzie. Widziałżem jego plany. Ma kolorowe mapy z rysunkami, co pokazujom, skond przyjadom czarni. I mówi, że zewszond: z Nowego Jorku, z Filadelfii, z Pittsburgha. Wszystko se zaplanował. To bendzie atak przez zaskoczenie. Kolejarz machnoł renkom, zniesmaczony. – Nie bendzie w nim nic zaskakujoncego – parsknoł. – Wiedzieliście, że przyjadzie?

– Od razu nie spodobał mi sie ten pomysł, odkond żem o nim usłyszał. I nigdy żem nie przypuszczał, że John Brown bendzie dość głupi, coby próbował go wprowadzić w czyn. Pierwszy raz usłyszałem, jak któś spoza krengu Starca wspomina o jego planie. – Od kogo żeś sie pan o tym dowiedział? – Od pani generał. Dlatego tu jestem. Serce zamarło mi w piersi. – Ona tyż przyjeżdża? – Mam nadzieje, że nie. Bo jej odstrzelom głowe. – Skond pan tak dużo wiesz? Po raz pierwszy odwrócił sie w mojom strone. Cmoknoł. – Twój kapitan, niech mu Bóg błogosławi, wróci do domu w kawałkach, jak biali z nim tu skuńczom. A każden jeden czarny dość głupi, coby za nim pójść, zostanie podziurawiony kulami, niech to szlag trafi. – Cóś pan taki wściekły? Kapitan nic panu nie zrobił. – Mam tutej żone i troje dzieciaków w niewoli – warknoł. – Kiedy biali zabijom już Starego Johna Browna, przeznaczom każdom kule, jakom majom, coby polować na Murzynów jak na słonie. Jeszcze przez długie lata bendom normalnie wściekli. I pozbendom sie wszystkich kolorowych, których nie poślom do piachu. Przedadzom w niewole każdego, kto choćby troche wyglonda na Murzyna. Spławiom ich w dół rzeki aż do Nowego Orleanu, niech go szlag trafi. Nie mam jeszcze dosyć oszczendności, coby wykupić swoje dzieci. Starczy mi ino na jednego dzieciaka. Musze sie zdecydować teraz. Dzisiej. Jeżeli kapitan przyjadzie… Zamilknoł i odwrócił wzrok. Gryzła go ta sprawa, nie wiedział, co robić. Zauważyłem jego wzburzenie, wienc odpowiedziałem: – Nie musisz sie pan bać. Widziałżem jeszcze wielu Murzynów, co obiecali przyjechać. Na wielkim spotkaniu w Kanadzie. Przez cały dzień wygłaszali mowy. Byli rozzłoszczeni. Dużo ich jest. Ważniaki. Umiejom czytać. To alfabeci. Obiecali przy­jechać… – Och, bzdury! – parsknoł Kolejarz. – Do diabła, w tych zadzierajoncych nosa, zarozumiałych czarnuchach nie ma dosyć odwagi, coby wypełnić naparstek! Odwrócił sie, wściekły, i wskazał pociong na moście nad nami. – Ten pociong jeździ na linii Baltimore–Ohio. Wyjeżdża codziennie z Waszyngtonu i Baltimore. Jadzie troche na północ i dwa razy w tygodniu spotyka sie z pociongiem z Filadelfii i Nowego Jorku. Przez ostatnie dziewienć lat widziałżem każdego czarnego, któren podróżował tym pociongiem. I moge ci powiedzieć, że połowy tych twoich murzyńskich przywódców nie stać na taki bilet, na którym by ujechali wiencej niż dziesienć jardów. A ci, co ich stać, własnej żonie

wpakowaliby kule w łeb za szklanke mlika, co je pijajom biali. Westchnoł ze złościom i parsknoł tom razom przez nos. – Och, robiom dobrom robote, piszom artykuły do abolicjonistycznych gazet i tak dalij. Ale pisać w gazetach i wygłaszać przemówienia to nie to samo, co siedzieć tu i pracować. Na froncie. Na pierwszej linii frontu. Na froncie wolności. A te wyfraczone eleganciki, te dupowłazy, gadajom jak najente, popijajom herbatke i latajom po Nowej Anglii w tych swoich pienknych jedwabnych koszulach, pozwalajom białym ocierać swoje łzy i w ogóle. „Wagonowy Brown”[5]. Frederick Douglass. Kurde! Znam jednego Murzyna w Chambersburgu wartego dwudziestu takich samochwałów. – Henry’ego Watsona? – Bez nazwisk. Na Boga, zadajesz za dużo pytań i już za dużo wiesz, do cholery. – Nie powinieneś pan wzywać imienia Pana Boga nadaremno. Nie kiedy przyjadzie kapitan. – Ja w niego nie wontpie. Od lat pracuje w pociongu gospel. Wiem, czego dokonał. Słyszałżem o nim, odkond robie swoje. Lubie kapitana. Uwielbiam go. Modliłem sie za niego niejednego wieczora. A teraz… – Zaczoł sarkać i znowuż przeklinać. – John Brown już jest trupem, bez dwóch zdań. Ilu ma żołnierzy? – No, jakeśmy ostatnio liczyli… to ze szesnastu. Kolejarz zaśmiał sie. – Nie wystarczyłoby ich do gry w kości. Starcowi chyba pomieszało sie w głowie. Przynajmniej nie tylko ja jestem tu stuknienty. Przysiadł na brzegu w świetle ksienżyca, wrzucił kamień do wody. Rozległ sie cichy plusk. Kolejarz wyglondał na okropnie smutnego. – Opowiedz mi reszte – powiedział. – Czego? – Tego planu. Opowiedziałżem mu wszystko od poczontku do kuńca. Słuchał uważnie. Powiedziałżem mu szczegółowo o nocnych wartownikach przed tylnym i przednim wejściem i że uciekniemy potem w góry. Kiedy żem skuńczył, skinoł głowom. Wydawał sie spokojniejszy. – No, Ferry można zdobyć, co do tego to kapitan ma racje. Jest ino tych dwóch strażników. Ale nie pojmuje, co potem. Jak mu sie zdaje, skond przyjdom do niego ci czarni? Z Afryki? – To czenść planu – powiedziałem, chociaż wydawało mi sie, że ino becze jak baran. Pokrencił głowom. – John Brown to wielki człowiek, niech mu Bóg błogosławi. Na pewno nie brak mu odwagi, tom razom boża mondrość go jednak opuściła. Nie moge mu

mówić, jak ma robić swoje, ale teraz jest w błendzie. – Mówi, że obmyślał to latami. – Nie on pierwszy planował powstanie. Murzyni myślom o tym od stu lat. Jego plan nie może sie powieść. Jest nieżyciowy. – A pan nie mógłby czegoś zrobić, coby sie powiódł? Jesteś pan przecie ważnym kółkiem w tym pociongu gospel. Wie pan, którzy czarni by walczyli, nie? – Nie moge zebrać dwustu czarnych z Baltimore i Waszyngtonu, coby tu przyjechali. A najmniej tylu John Brown potrzebuje, coby rozwalić arsenał i uciec w góry, jak już dostanie, czego chce. Skond on weźmie tyle luda? Musiałby ściongać Murzynów z Baltimore przez Detroit aż po Alabame. – A nie tym sie pan zajmuje? – Przewieźć jednego czy dwóch ludzi za granice wolności do Filadelfii to jedno, a ściongnonć dwustu z Waszyngtonu i Baltimore to drugie. To niemożliwe. Kapitan musiałby ogłosić pobór jak najdalij, aż po Alabame, coby mieć pewność, że dostanie tylu ludzi. Pociong gospel niesie wieści szybko, ale nie aż tak. Nie w trzy tygodnie. – Czyli mówisz pan, że nie da sie tego zrobić? – Mówie, że nie da sie tego zrobić w trzy tygodnie. List stond do Pittsburgha wendruje cały tydzień. Czasem plotka idzie szybciej niż list… Zastanawiał sie przez chwile. – Mówisz, że uderzy na nich ogniem i żelazem za trzy tygodnie? – Dwudziestego trzeciego października. Za trzy tygodnie. – To naprawde nie ma czasu. Szkoda, niech to szlag trafi. Cholerna szkoda, naprawde. Chyba że… – W zamyśleniu poskrobał sie palicem po podbródku. – Wiesz co? Cóś ci powiem. Przekaż wiadomość kapitanowi i niech on zdecyduje. Bo jak ja mu to powiem i któś mię zapyta, czy mu żem powiedział, to mocom Słowa Bożego bende musiał wyznać prawde, a tego bym nie chciał. Jestem dobrym znajomym burmistrza tego miasteczka, Fontaine’a Beckhama, ktoren jest bardzo przyjazny czarnym i mi osobiście, i jeśli mię zapyta, to musze móc mu powiedzieć: „Panie burmistrzu, nic nie wiem o całej sprawie”. Nie moge go okłamać. Rozumiesz? Skinełem głowom. – Przekaż ode mnie Starcowi takom wiadomość, że w Baltimore i Waszyngtonie som setki kolorowych, których aż renka świerzbi, coby walczyć z niewolnictwem. Tylko że nie majom telegrafu i nie dostajom listów. – No i? – No i jak zawiadomiłbyś szybko tysionce ludzi, co nie majom telegrafu i nie dostajom listów? Jak sie najszybciej dostać od punktu A do punktu B? – Nie wiem. – Kolejom, dziecino. W ten sposób dojadzie sie do miasta, ale potem trza

jeszcze dotrzeć do czarnych. A ja dokładnie wiem, jak to zrobić. Posłuchaj. Znam paru facetów w Baltimore, co prowadzom loterie, takom gre w numerki. Co dzień zbierajom numerki od wolnych i niewolnych Murzynów i wypłacajom zwycienzcy piniondze, choćby sie waliło i paliło. Setki czarnych grajom w tom gre każdego dnia. Ja tyż. Jak ci sie uda skłonić Starca, żeby mi dał troche piniendzy, cobym im mógł dać, to ci goście od numerków szybko przekażom wieści o zaciongu. W dzień albo dwa dotrom do wszystkich, bo tacy jak oni nie bojom sie stróżów prawa. A jak dostanom z tego pare groszy, to nic wiencej nie bendzie ich obchodziło. – Ile piniendzy potrzeba? – Jakieś dwieście piendziesiont dularów powinno wystarczyć. Po dwadzieścia pienć na głowe. Czenść dla tych z Waszyngtonu, czenść dla tych z Baltimore. Nie wydaje mi sie, coby ich było wiencej niż dziesienciu. – Dwieście piendziesiont dularów! Starzec nie ma nawet piontaka! – Trudno, musi mieć tyle, ile powiedziałem. Załatwcie te piniondze, to rozpowiem o wszystkim w Baltimore i Waszyngtonie. A jak kapitan dorzuci drugie dwieście piendziesiont, to załatwie wozy i kunie, tak że ci, co bendom chcieli sie do niego przyłonczyć, a spodziewam sie, że bendom tam tyż baby, dużo bab, przyjadom prosto tutej. To ino jeden dzień drogi. – Ile wozów potrzeba? – Pienć powinno starczyć. – Którendy przyjadom? – Wzdłuż torów. Tory z Baltimore prowadzom prosto, a obok biegnie taka piaszczysta droga. Jest na niej pare niebezpiecznych miejsc, pokaże Murzynom, jak majom se tam radzić, ale szlak jest w porzondku. Pociong nie jadzie szybciej niż dwadzieścia czy trzydzieści mil na godzine. Zatrzymuje sie co pietnaście minut po pasażerów albo coby nabrać wody. Nadonżom za nim bez trudu. Nie zostanom za daleko w tyle. Urwał. Wpatrywał sie we wode, kiwajonc głowom. Zaczoł myśleć na głos: – Przyjade pociongiem. Baltimore–Ohio zatrzymuje sie tu co noc o pierwszej dwadzieścia pienć. Zapamientaj. Pierwsza dwadzieścia pienć w nocy. Pociong B&O. Bende na pokładzie. Kiedy ty i armia Starca przekażecie mi sygnał, dam znak ludziom na wozach, że pora ruszać. – To mi cóś słabo brzmi, panie Kolejarzu. – Masz lepszy plan? – Nie. – To nie ma o czym gadać. Powiedz kapitanowi, że musi zatrzymać ten pociong, zanim przejadzie przez most. Potem ci powiem, co dalij. Teraz musze już iść. Powiedz Starcowi, coby mi przysłał pieńcet dularów. Wróce tu za dwa dni z nastempnym kursem. Dokładnie o pierwszej dwadzieścia pienć. Bondź tutej. A potem nigdy już sie do mnie nie odzywaj.

Odwrócił sie i poszedł. Pobiegłem do Cooka, któren stojał na nasypie i patrzał, jak Kolejarz odchodzi. – I co? – Powiada, że bendziemy potrzebowali pienciuset dularów, coby skrzyknonć pszczoły. – Pieńcet dularów? Niewdzienczne łotry. Mógłby dać dyla z tom forsom. A my przyjeżdżamy ich wyzwolić. I co ty na to? Starzec nigdy w życiu mu tyle nie da. Ale kiedy kapitan dowiedział sie o propozycji Kolejarza, to dał mu te piniondze, a nawet dużo wiencej. Szkoda, że to zrobił, bo dużo go to kosztowało, ale wtenczas cała sprawa już sie rypła i nie mógł jej odkrencić, a to z powodu paru moich błendów, za które wszyscy, w tym Kolejarz, słono zapłacili.

25 Annie Cook od razu napisał do Starca, coby przekazać mu prośbe Kolejarza, i zanim minoł tydzień, jakiś czarny z Chambersburga podjechał wozem pod nasz dom, zapukał do drzwi i podał Cookowi skrzynke z napisem NARZENDZIA GÓRNICZE, po czym odjechał bez słowa. W skrzynce było troche narzendzi, zapasy żywności, pieńcet dularów we worku i list od Starca, że armia przybendzie za tydzień. Żołnierze bendom przyjeżdżali małymi grupkami, pisał, po dwóch albo trzech, nocom, coby nie wzbudzać podejrzeń. Cook wrzucił worek z piniendzmi do pojemnika z jakimś żarciem i dał mi go, a ja żem śmignoł do Ferry, coby czekać na pociong z Baltimore o pierwszej dwadzieścia pienć. Kolejarz wysiadł ostatni, kiedy pasażerowie i reszta obsługi już poszli. Zawołałżem go i dałem mu pojemnik, mówionc głośno, na wypadek gdyby któś nas słyszał, że to jedzenie na powrotnom droge. Wzioł go bez słowa i poszedł. Dwa tygodnie później przyjechał Starzec, w pojedynke, burkliwy i surowy jak zwykle. Troche latał po farmie, sprawdził zapasy, obejrzał drogi i tak dalij, a potem usiadł i pozwolił, coby Cook mu opowiedział, jak wyglonda teren. – Rozumiem, żeś sie nie wygadał co do naszego planu. – Siedziałżem cicho jak mysza – powiedział Cook. – To dobrze, bo wkrótce przybendzie nasza armia. Rzeczywiście, tego samego dnia przyjechał pierwszy żołnierz – i było to prawdziwe zaskoczenie. Okazał sie bowiem białom szesnastoletniom dziewczynom z ciemnymi włosami i spokojnymi piwnymi oczami, kryjoncymi wesołość i wiele niespodzianek. Włosy spinała z tyłu w kok, nosiła żółtom wstonżke na szyi i prostom sukienke, jak zwykła wiejska dziewucha. Nazywała sie Annie i była jednom ze starszych córek Starca. John Brown miał dwunastke jeszcze żyjoncych dzieci, ale widzi mi sie, że Annie była najfajniejsza ze wszystkich jego córek. Pienkna jak z obrazka, spokojna, skromna, posłuszna i pobożna jak Starzec. Wykluczało jom to oczywiście z mojego świata, bo jeśli baba nie była jednom z tych nikczemnych brudnych śmierdzielek, co chlajom najtańszy zajzajer, palom cygara i rżnom w pokera, niewiele mogła zrobić, coby rozbudzić mój apetyt. Annie była jednak przyjemna dla oka i stanowiła miłom odmiane. Przyjechała cichaczem z niejakom Marthom, tyż szesnastoletniom, żonom Olivera z naszej armii, któren dołonczył do nas z jednom z tych małych grupek, co przybywali z Iowa. Starzec przedstawił mię dziewczynom i oświadczył: – Wiem, że nie przepadasz za pracom w domu, Cybulko, bo jesteś raczej wojowniczkom niż kucharkom. Ale już pora, cobyś nauczyła sie tyż babskiego

życia. Te dwie pomogom ci doprowadzić ten dom do porzondku. We trójke zadbacie o nasze potrzeby i zajmiecie sie farmom, coby wyglondała normalnie dla somsiadów. Był to świetny pomysł, bo Starzec znał moje ograniczenia i wiedział, że nic a nic nie potrafie gotować, jednak kiedy ogłosił, gdzie bendziemy spać, to straciłżem rezon. My, dziewczyny, miałyśmy spać na dole, a menżczyźni na pientrze. Zgodziłem sie, oczywista, ale kiedy Starzec pokicał na góre, a Annie weszła do kuchni, nalała se wody na kompiel, zrzuciła ciuchy i wskoczyła do balii, to zaraz żem na ten widok dał drapaka, zatrzasłem za sobom drzwi i stanełem tyłem do nich w salonie. – Och, wstydliwa jesteś – ozwała sie z kuchni Annie. – Tak – powiedziałem przez drzwi – i dzienkuje ci za wyrozumiałość. Wstydno mi rozbierać sie przy białych, bo jestem czarna i w ogóle, a poza tym ciengiem myśle o nadchodzoncym wyzwoleniu mojego ludu. Nie znam jeszcze zwyczajów białych, bo tak długo mieszkałam śród kolorowych. – Ale ojciec mówi, żeś była przyjaciółkom mojego kochanego brata Fredericka! – zawołała Annie z balii za drzwiami. – I że mieszkałaś z ojcem i jego ludźmi przez prawie trzy lata. – Tak, ale to było na szlaku – odkrzykłem ze salonu. – Potrzeba mi czasu, coby sie przygotować do życia pod dachem jako wolna osoba. Mój lud jeszcze nie umie żyć kultularnie, bo byliśmy w niewoli i w ogóle. Dlatego ciesze sie, żeś ty tu jest, coby mi pokazać prawe czyny i drogi, któremi bendzie mię prowadził Bóg na wolności. Och, podle żem kłamał, a Annie wszystko łykła. – Ach, jakie to milutkie z twojej strony – powiedziała. Słyszałżem, jak sie pluska, szoruje i w kuńcu wychodzi z balii. – Chentnie to dla ciebie zrobie. Możemy razem czytać Biblie, radować sie jej naukom i dzielić Słowem Boga, Jego wiedzom i wszystkimi wskazówkami dla pokrzepienia naszych serc i uczynków. Wszystko żem zełgał, ma sie rozumieć, a Bibliom nie interesowałżem sie bardziej niźli świnia świentami. Postanowiłem siedzieć jak najwiencej poza domem, bom wiedział, że tak jak nas Starzec rozlokował, to nie dam rady spać. Co prawda Annie wyglondała na troche zaniedbanom w porównaniu z tymi rozhulanymi nikczemnicami, których żem pożondał na zachodzie (jak weszła, to po prawdzie czepek miała normalnie brudny po wielodniowej podróży z domu rodzinnego w północnej czenści stanu Nowy Jork), ale zobaczyłżem sporo z tego, co sie kryło pod opakowaniem, kiedy właziła do balii, i było tego dość, na Boga, coby rozpalić mię tak, że ludzkie pojencie przechodzi. Nie mog­łem tego strzymać, bo miałżem już wtenczas prawie czternaście lat, o ile sie nie myle, i jeszcze nie poznałem, jak działajom te sprawy, a to, co żem o tym wiedział dzienki Pie, przerażało mię, oszołamiało i napawało żondzom. Musiałżem zajmować myśli

inszymi rzeczami, coby nie doszła do głosu moja prawdziwa natura. Nie miałżem w sobie ni krzty przyzwoitości, niech to dunder świśnie, wiencem postanowił trzymać sie z dala od ­Annie, jak najczen­ściej siedzieć poza domem i skrzykiwać pszczoły. Wydawało sie, że nie bendzie łatwo, bo mieliśmy doglondać armii Starca, która zaczeła przybywać dwójkami i trójkami zaraz po dziewczynach. Na szczenście kapitan potrzebował kogoś do towarzystwa i pomocy przy tych swoich mapach i dokumentach i pewnego popołudnia wybawił mię z kuchni, wołajonc, cobym migiem przyszedł do salonu i pomógł mu uporzondkować rysunki i plany. Annie i Martha miotali sie tam i sam, przygotowujonc kuchnie na wielkie gotowanie, a Starzec wyciongnoł ze swojej skrzyni kilka wielgachnych, podklejonych płótnem zwojów i powiedział: – Wreszcie podnieśliśmy stawke. Teraz wojna zaczyna sie naprawde. Pomóż mi rozłożyć te mapy na podłodze, Cybulko. Przybyło mu troche map, dokumentów i listów. Niewielki pakiet papierów, wycinków z gazet, rachunków, listów i planów, któren dawniej w Kansas wypychał jego torby, urósł w stos gruby jak Biblia. Mapy miał teraz podklejone płótnem, po rozwinienciu prawie takie duże jak ja. Pomogłem mu rozłożyć je na podłodze, naostrzyłem ołówki i podawałem herbate, kiedy ślenczał nad nimi na czworakach, bazgrał cóś po nich i układał swojom strategie, a dziewczyny przynosili nam jedzenie. Starzec nigdy nie jadł dużo. Zazwyczaj pożerał surowom cebule, w którom sie wgryzał jak w jabłko, i popijał jom czarnom kawom, przez co cuchneło mu z ust tak, że jego oddech mógł wyprasować koszule i usztywnić jom jak krochmal. Czasami dla odmiany wrzucał na ruszt troche mamałygi. Jak czegoś nie zjadł, to ja żem kuńczył za niego, bo przy Starcu zawsze brakło jedzenia, a że z każdym dniem przybywało ludzi, to wiedziałem, że powinienem sie napchać, ile wlezie – na bliskom już moim zdaniem czarnom godzine, kiedy nie bendziemy mieli co włożyć do ust. Pracowaliśmy tak dzień albo dwa, aż wreszcie któregoś popołudnia ślenczoncy na czworakach nad mapom Starzec zapytał: – Czy Cook trzymał jenzyk za zembami? Nie mogłem skłamać, ale nie chciałżem odbierać mu odwagi, wienc odpowiedziałem: – Właściwie tak, kapitanie. Tylko że niezupełnie. Starzec kiwnoł głowom, nie odrywajonc wzroku od mapy. – Tak tyż żem se myślał. Mniejsza z tym. Za tydzień nasza armia bendzie już w pełnym składzie. Kiedy wszyscy przyjadom, weźmiemy piki i staniemy pod broniom. Nie zapomnij, Cybulko, że dla miejscowych zwe sie Isaac Smith. Gdyby sie któś pytał, jestem górnikiem. Jest to zresztom prawda, bo fedruje w ludzkich duszach i w sumieniu narodu, coby wycisnonć złoto z obłonkańczej instytucji

niewolnictwa! A teraz zdaj mi sprawe o tych kolorowych, coście ich pewnikiem urabiali, uświadamiali i skrzykiwali z Cookiem. Przekazałżem mu tylko dobre wieści, czyli że znalazłem Kolejarza. Nie powiedziałem nic o żonie Stangreta i o tym, że mog­ła nas wydać. – Odwaliłaś dobrom robote, Cybulko – powiedział. – Skrzykniencie pszczół to najważniejszy element naszej strategii. Bez wontpienia stawiom sie tysioncami, musimy być na to gotowi. A teraz proponuje, cobyś zamiast gotować i sprzontać, robiła dalij swoje. Skrzykuj ich, moje dziecko. Rozpuszczaj wieści śród swojego ludu. Jesteś wspaniała! Normalnie rozpierał go zapał, a ja żem nie miał serca, coby mu powiedzieć, że czarni ani troche tego zapału nie podzielajom. Kolejarz nie odezwał sie do mię ani słowem, odkond mu żem dał piniondze, iżby rozpuścił wieści śród tych graczy w numerki w Baltimore i Waszyngtonie. Stangret mię unikał. Któregoś popołudnia widziałżem w mieście Becky, która, no kurde, o mały włos nie spadła z drewnianego chodnika, tak chciała mię ominonć. Widzi mi sie, żem dla nich oznaczał pecha. Nie wiem, jak to sie stało, ale wszyscy już wiedzieli, kim jestem, i kolorowi uciekali w drugom strone, kiedy widzieli, że ide. W domu tyż nie miałżem spokoju, bom musiał chować sie przed Annie, która uważała, że potrzebuje jej nauk religijnych, i co dwa dni pod nieobecność menżczyzn chodziła po domu nago i pluskała sie w balii, kiedy ino chciała, przez co byłżem zmuszony do ucieczki pod takim czy innym pozorem. Pewnego razu oświadczyła, że pora, cobym umył włosy, bo już sie okropnie poskrencali i sterczeli na wszystkie strony. Zwykle całymi tygodniami nosiłżem na głowie jakomś szmate albo czepek, ale Annie przyuważyła mię kiedyś i sie zaparła. Nie chciałem, to powiedziała, że znajdzie mi peruke. Wybrała sie któregoś wieczoru do Ferry do biblioteki i wróciła z ksionżkom pod tytułem Londyńskie kendziory. Wyczytała z niej nazwy peruk, co byliby dla mię dobre: – Brygadier, Trójmasztowiec, Nastroszone pióra, Kalafior. Schody. W której byłoby ci najlepiej? – zapytała. – W Cybulce – rzuciłem. Wybuchła śmiechem i dała spokój. Miała taki śmiech, że facetom serce stawało w piersi, a to było dla mię niebezpieczne, bo polubiłżem jej towarzystwo. Dlatego starałem sie jak najrzadziej z niom przebywać. Postanowiłem spać nocom koło piecyka, z dala od niej i Marthy, i zawszeć pilnowałem, coby być pierwszom osobom na pientrze, która sie kładzie, i pierwszom, co rano wychodzi. Żyłżem wienc teraz w ten sposób i skrzykiwałem pszczoły bez wienkszego powodzenia. Murzyni z Harpers Ferry mieszkali na drugim brzegu Potomaku, za torami kolejowymi. Krenciłżem sie tam całymi dniami, szukajonc kolorowych, z którymi mógłbym pogadać, a kolorowi oczywiście unikali mię jak zarazy. Dotarła już do nich wiadomość o spisku Starca, choć nigdy żem sie nie dowiedział

jak. Nie chcieli mieć nic wspólnego z nim ani ze mnom, a kiedy mię widzieli, to zaraz odchodzili. Zniechęciłżem sie zwłaszcza jednego dnia, jak Starzec wysłał mię z jakomś misjom do tartaku. Nie mógłżem tego tartaku znaleźć, a kiedy podeszłem do jakiejś Murzynki na drodze, coby sie zapytać, gdzie to jest, nie zdonżyłem nawet roztworzyć ust, a już mi powiedziała: – Spadaj stond, szkodniku. Nie chce mieć nic do czynienia z tobom i takimi jak ty! Przez ciebie wszystkich nas zamordujom! – I poszła. To bardzo mię przybiło. Ale nie wszystkie wieści byli takie złe. Przyjechał Kagi i spotkał sie we cztery oczy z Kolejarzem, i jego zimna krew, zdaje sie, troche Kolejarza uspokoiła, bo ponoć omówili plany sprowadzania do Ferry czarnych z różnych miejsc w okolicy i na wschodzie. Kolejarz miał chyba wszystko przemyślane i obiecał wywionzać sie z zadania. Starca bardzo to cieszyło. – Mamy szczenście, że Cybulka tak pilnie pracowała, skrzykujonc pszczoły. Nie moge powiedzieć, cobym sie z nim zgadzał, bo nic żem nie robił, tylko sie obijałem. Ale prawde mówionc, nie dbałżem o to, co Starzec wtenczas gadał, gdyż miałem własne kłopoty. Z upływem czasu Annie coraz wiencej znaczyła w moim sercu. Ma sie rozumieć, nie chciałżem, coby tak sie stało, i nawet żem nie zauważył, jak do tego doszło. Tak to już bywa w tych sprawach. Mimo żem dużo bywał poza domem, nic nie mogłem poradzić na to, że kiedy przybyła armia Starca, to nasza trójka, znaczy sie Annie, Martha i ja, mieliśmy na miejscu pełne rence roboty. Przy tym wszystkim nie było czasu, coby spokojnie dać noge, i całkiem żem zapomniał o ucieczce do Filadelfii, co to jom ciengiem planowałem. Po prostu nie miałem czasu. Zaczeli przybywać żołnierze, najsampierw cieńkim strumyczkiem, po dwóch albo trzech głuchom nocom, a potem coraz czenściej i już we wienkszej liczbie. Na poczontku zjawili sie starzy wyjadacze: Kagi, Stevens, Tidd i O.P. Anderson. Potem kilku nowych, na ten przykład Francis Merriam, facet z obłendem w oczach, naprawde troche stuknienty. Później krewki Stewart Taylor i reszta, bracia Thompsonowie i bracia Coppocowie, kwakrzy leworwerowcy, a na kuńcu nieoczekiwanie pojawiło sie dwóch Murzynów, ­Lewis Leary i John Copeland, krzepcy, zawzienci i przystojni goście z Oberlin w stanie Ohio. Po ich przyjeździe Starzec znowuż zainteresował sie kolorowymi, bo ci dwaj byli z uniwersytetu i przyjechali, gdyż dowiedzieli sie przez murzyński głuchy telefon, że zaczyna sie walka o wolność czarnych, i wskoczyli zaraz do szeregu, co wielce Starca pokrzepiło. Pewnego wieczoru podniósł wzrok znad mapy, po czym spytał sie mię, jak idzie skrzykiwanie pszczół w okolicach Ferry. – Dobrze, kapitanie. Skrzykujom sie, ile sił. Co inszego mógłżem mu powiedzieć? Zachowywał sie już wtenczas jak wariat. Prawie nic nie jadł, nie spał, ślenczał nad mapami, spisem ludności i dokumentami, pisał listy i sam dostawał ich tyle, ile myślałby kto, że jeden człowiek nie może. W jednych było pełno piniendzy, które dawał dziewczynom,

żeby kupowali jedzenie i zapasy. W innych ludzie namawiali go, coby wyjechał z Wirginii. Ja miałżem wtenczas mentlik w głowie i nie wiedziałem, co sie wokół dzieje. Nie było miejsca, gdzie można by pomyśleć. Nasz maleńki domek był jak połonczenie dworca kolejowego z obozem wojskowym: trzeba było wyszykować karabiny, policzyć amunicje, ocenić, jakie mamy siły. Wysyłali mię ciengiem, gdzie sie dało, do Ferry i z powrotem, do doliny i w okolice – a to po zapasy, a to coby porachować ludzi albo obserwować fabryke karabinów, a to coby sprawdzić, ile jest okien w lokomotywowni czy kupić gazety w sklepie i policzyć, ilu ludzi tam pracuje, i tak dalij. Starzec i Kagi jeździli kilka razy tam i z powrotem do Chambersburga w Pensylwanii, późnom nocom, jakie pietnaście mil, coby przywieźć na wozie wiencej broni, którom kapitan w tajemnicy przechowywał w Chambersburgu u różnych ludzi. Po prostu mieliśmy za dużo zajenć. Annie i Martha stanowili służbe kuchennom i pralniczom, a tyż rozrywke i sensacje dla żołnierzy, co musieli cały dzień siedzieć ściśnienci na pientrze, grać we warcaby i czytać ksionżki. Żeśmy ich we trójke zabawiali, a oprócz tego lataliśmy ciengiem na dole jak kot z pencherzem, coby im gotować. Ciongneło sie to tak prawie sześć tygodni. Jedynom pociechom w tym szaleństwie był dla mię obowionzek skrzykiwania czarnych, bo dzienki temu mógłżem wychodzić z domu. Wieczorami siadywałem tyż czasem z Annie na ganku. To było jedne z jej zadań, siedzieć na warcie i dbać o normalny wyglond domu i porzondek na dole, coby nikt sie nie przypentał i nie znalazł tych setek karabinów i pik w leżoncych wkoło skrzyniach. Nieraz prosiła mię, cobym posiedział z niom na ganku wieczorem, bo nikomu z menż­czyzn nie wolno było sie tam pokazywać, a poza tym uważała za swój obowionzek uczyć mię Biblii i chrześcijańskiego życia. Spendzaliśmy razem długie wieczorne godziny, czytajonc Biblie i omawiajonc jej fragmenty. Zaczełem lubić te rozmowy. Chociaż udajonc dziewczyne, przywykłżem do życia w kłamstwie, to przyszło mi do głowy, że w ogóle bycie Murzynem to kłamstwo. Bo nikt nie widzi prawdziwego ciebie. Nikt nie wie, jaki jesteś w głembi duszy. Sondzom cie po prostu po tym, jak wyglondasz, po kolorze skóry. Mulat, kolorowy, czarny, dla nich to bez różnicy. Dla świata zawsze jesteś tylko Murzynem. Ale kiedy żem siedział na tym ganku na ławce i rozmawiałżem z Annie, patrzonc, jak słońce zachodzi za górami nad Ferry, to zapominałem o swoich ciuchach i o tym, że Starzec zamiaruje posłać nas wszystkich na rzeź. Zaczełem myśleć, że może to, co mamy w sercu, jest ważniejsze, a zewnentrzna powłoka nie liczy sie tak bardzo, jak to sie ludziom wydaje, kolorowym czy białym, chłopom czy babom. – Kim chciałabyś potem zostać? – spytała mię pewnego razu Annie, kiedyśmy siedzieli na ganku o zachodzie słońca. – Znaczy kiedy? – Kiedy to wszystko sie skuńczy.

– Co? – Ta wojna. I Murzyni zostanom wreszcie wyzwoleni. – No, pewnie wtenczas zostane… Nie wiedziałżem, co powiedzieć, bo żem nie myślał, że Starcowi sie uda. Łatwiejsza wydawała mi sie ucieczka do wolności na północ, ale w tamtej chwili nie miałżem żadnych planów, bo kiedym tak z niom siedział, to żem odczuwał radość, czas mijał szybko i wszystkie moje plany wydawali mi sie odległe i nieistotne. Wreszcie odpowiedziałem tak: – Pewnie se kupie skrzypki i do kuńca życia bende śpiewać. Bo ja lubie muzyke. – Henrietto! – zawołała Annie z wyrzutem. – Nigdy nie mówiłaś, że lubisz muzyke. – Bo sie nigdy o to nie pytałaś. – No to zaśpiewaj cóś dla mię. Zaśpiewałem jej Dixie i Kiedy czarni wracajom do domu. Siedzieliśmy na takiej huśtaweczce, co jom Starzec zawiesił pod dachem ganku, i kiedy tak żem śpiewał dla Annie, a ona mię słuchała rozparta na tej ławeczce, rysy jej twarzy złagodnieli, a ciało zmienkło jak galaretka. – Pienknie śpiewasz – powiedziała. – Ale ja nie lubie pieśni buntowników. Zaśpiewaj cóś religijnego. Cóś dla Pana Boga. Zaśpiewałżem Zachować jego chleb i Bliżej do ciebie, mój Boże. No, to jom załatwiło. Cieszyła sie z tych piosenek jak głupia. Sprawili jej normalnie wielkom frajde. Huśtała sie i wyglondała na rozmarzonom, zmienkła jak ciasto na biszkopty, a oczy miała zasie wilgotne i zamglone. Przysuneła sie troche bliżej. – Jejku, jakie to pienkne – powiedziała. – Och, jak ja bardzo kocham Pana Boga. Zaśpiewaj jeszcze cóś. No to zaśpiewałżem Miłość to gwiazda zaranna i Sally da mi swojom włochatom szparke, starom piosenke rebeliantów z Kansas, tylko że „Sally da mi swojom włochatom szparke” zmieniłem na „Sally da mi placek kukurydziany”, i to normalnie Annie rozłożyło. Zwaliło jom z nóg. Rozkleiła sie, wbiła we mię te swoje bronzowe oczy – na Boga, byli pienkne jak gwiazdy i wielkie jak ćwierćdularówki – otoczyła mię ramieniem i popatrzała na mię tak, jakby chciała wyssać mi wontpia, a potem powiedziała: – Ależ to najpienkniejsza piosenka, jakom w życiu słyszałam. Aż mi serce trzepocze. Szkoda, żeś nie jest chłopcem, Henrietto. Bobym za ciebie wyszła! – I pocałowała mię w policzek. No, to mię normalnie rozebrało, że tak sie do mię przystawia, i wtenczas natychmiast żem postanowił, że nigdy wiencej sie do niej nie zbliże, bo straciłżem dla niej głowe; straciłżem głowe i wiedziałem, że nic dobrego z tych moich uczuć

nie przyjdzie. Dobrze, że Starzec kazał Annie siedzieć na ganku na warcie, bo niedaleko mieszkało źródło kłopotów i gdyby nie Annie, pewnie zaraz by nas odkryto. Chociaż i tak wszystko poszło potem jak najgorzej, i jak zwykle stojała za tym baba. Była to pani Huffmaster, ta, przed którom ostrzegała nas Becky, i rzeczywiście sprawiała spore problemy. Była bosonogim, wścibskim, brudnym jak nieboskie stworzenie babskiem, co krenciło sie po drodze z trojgiem swoich zasmarkanych, ciongle zajadajoncych suchary wielkogłowych dzieciaków i wtykało nos na każde podwórko, tylko nie na swoje. Codziennie włóczyła sie kole naszej kwatery i wkrótce wprosiła sie nawet na ganek. Annie zwykle widziała jom przez okno i rzucała sie do drzwi, zanim pani Huffmaster doszła do domu, wtenczas bowiem mogła jom jeszcze powstrzymać. Powiedziała jej i inszym somsiadom, że jej papa i Cook prowadzom firme górniczom po drugiej stronie doliny, bo pod takim pozorem wynajeli farme. Starej wiedźmie to jednak nie wystarczyło, bo była strasznie ciekawska i żyła plotkami. Któregoś ranka wślizgła sie na ganek niedostrzeżona, zapukała do drzwi i od razu próbowała roztworzyć je i wejść. Annie dojrzała jom przez okno w ostatniej chwili, kiedy noga pani Huffmaster staneła już na ganku, i zaraz zaparła drzwi. I całe szczenście, bo Tidd i Kagi właśnie rozpakowali skrzynie pełnom karabinów i naboi, wienc gdyby pani Huffmaster wtenczas weszła, potkłaby sie o tyle broni i amunicji, że wystarczyłoby dla całego oddziału kawalerii federalnej. Wienc Annie przytrzymywała drzwi, na które napierała pani Huffmaster, a ja, Kagi i Todd lataliśmy jak kot z pencherzem i chowaliśmy to wszystko z powrotem do skrzyni. – Czy to ty, Annie? – spytała ta stara wiedźma. – Musze sie ubrać – odpowiedziała Annie, blada jak ściana. – Co jest z tymi drzwiami? – Zaraz wyjde – pisła Annie. Po kilku pełnych napiencia minutach schowaliśmy broń i ­Annie wyszła za drzwi ze mnom jako wsparciem, coby zatrzymać somsiadke na ganku. – Nie jesteśmy przygotowani na gości, pani Huffmaster – powiedziała, poprawiajonc włosy, siadajonc na ławeczce i przyciongajonc mię do siebie. – Ma pani ochote na limoniade? Chentnie przyniese. – Nie chce mi sie pić – odparła pani Huffmaster. Miała pysk jak najedzony kuń. Rozglondała sie i próbowała zajrzeć do domu przez okno. Wyczuwała, że cóś jest nie tak. Na pientrze cicho jak mysza pod mietłom siedziało pietnastu żołnierzy. Nie wychodzili za dnia, ino w nocy, i teraz tam siedzieli, a Annie próbowała pozbyć sie pani Wścibskiej, paplajonc, co jej ślina na jenzyk przyniesła. Somsiadka połapała sie jednakowoż, że cóś sie świenci, i od tamtego dnia z uporem zaglondała do nas

o najróżniejszych porach. Mieszkała tuż obok nas i nie ukrywała, że Cook już jom wkurzył, bo romansował z jednom z córek somsiadów, którom chciał poślubić jej brat. Uznała to za zniewage. A wstempowała do nas, kiedy chciała, ciongnonc za sobom te swoje obdarte, bose i brudne bachory jak kaczontka, zaglondajonc wszendy i dokuczajonc Annie. Opryskliwa, chamska baba, której miejsce było raczej w Kansas niż tutej na wschodzie. Ciengiem czepiała sie wytwornej, słodkiej i gładkiej jak obrana cybulka Annie, chociaż Annie zdawała se sprawe, że nie powinna drażnić babiszona, wienc przyjmowała wszystko z godnościom i anielskim spokojem. Doszło do tego, że pani Huffmaster codziennie po południu wtarabaniała sie na ganek, gdzieśmy siedzieli z Annie, i wołała: „Co dzisiej porabiacie?” albo „Gdzie mój placek?”. Po prostu zaczepiała nas i nam dokuczała. Któregoś ranka wpadła i mówi: – Cóś dużo koszuli suszycie na sznurku za domem. – Tak, psze pani – odpowiedziała Annie. – Mój papa i bracia majom mnóstwo koszuli. Zmieniajom je dwa razy w tygodniu, a czasami czenściej. Całymi dniami je piore. Czy to nie ­okropne? – I owszem, tym bardziej że mojemu menżowi jedna wystarcza na dwa albo trzy tygodnie. Skond ich tyla macie? – Och, uzbierało sie. Mój papa kupił. – Powiedz jeszcze raz, czym on sie zajmuje? – Jak to? Jest górnikiem, pani Huffmaster. I mieszka tutej kilku jego robotników, pracujom dla niego. Wie pani o tym. – A tak swojom drogom, to gdzie twój papa i ci ludzie kopiom? – Och, ja sie nie interesuje ich sprawami. – No a ten twój pan Cook to chyba naprawde ma powodzenie u dziewczyn, bo zbałamucił tom Mary, co mieszka tu niedaleko. On tyż pracuje w kopalni? – Widzi mi sie, że tak. – To czemu przesiaduje ciengiem w knajpie w Ferry? – Nie wiem, co on robi, pani Huffmaster, ale to wyborny gawendziarz. Może ma dwie posady: gaduły i kopacza. I tak to sie ciongneło. Pani Huffmaster co jakiś czas próbowała wprosić sie do nas do domu, a Annie za każdym razem jom spławiała. „Och, jeszczem nie skuńczyła gotować”, mówiła albo wskazywała na mię i oznajmiała: „Och, Henrietta właśnie idzie sie kompać”, albo cóś w tym rodzaju. Ta nasza somsiadka była jednak istnom diablicom. Po pewnym czasie w ogóle przestała być miła, a jej pytania nabrali inszego charakteru. – Kto to jest ta czarnucha? – zapytała pewnego dnia, kiedyśmy siedzieli przed domem, czytajonc Biblie i rozmawiajonc. – No przecie to nasza Henrietta, pani Huffmaster. Należy do rodziny.

– Niewolnica czy wolna? – No, Henrietta jest… – Annie nie wiedziała, co powiedzieć, wienc sam żem sie odezwał: – Jestem niewolnicom, prosze pani, ale nie znajdzie pani na tym świecie szczenśliwszej istoty niż ja. Popatrzała na mię groźnie. – Nie pytałam sie, czy jesteś szczenśliwa. – Tak, psze pani. – Ale skoro jesteś niewolnicom, to dlaczego ciengiem sie krencisz na kolei w Ferry i próbujesz zasie buntować czarnuchów? Tak mówiom na mieście. Zamurowało mię. – Ja nic takiego nie robie. – Łżesz, czarnucho. No, normalnie mię zamurowało. Annie była spokojna i poważna, chociażem widział, że sie czerwieni, wesołość znika z jej twarzy i pojawia sie na niej spokojny gniew – jak u wszystkich Brownów. Bo kiedy Brownowie sie burzyli, kiedy krew w nich wrzała, to robili sie cisi i spokojni. I niebezpieczni. – Ależ pani Huffmaster – powiedziała Annie. – Henrietta to moja droga przyjaciółka. Należy do rodziny i nie podoba mi sie, że zwraca sie pani do niej tak nieuprzejmie. Pani Huffmaster wzruszyła ramionami. – Możesz se mówić do swoich czarnuchów, jak ci sie podoba, ale lepiej powiedz, jak jest naprawde. Mój monż był w knajpie w Ferry i słyszał, jak pan Cook opowiada, że twój papa nie jest żadnym górnikiem ani handlarzem niewolników, tylko abolicjonistom. I że czarnuchy planujom cóś dużego. A teraz ta twoja Murzynka gada, że jest niewolnicom, a Cook twierdził, że nie trzymacie niewolników. To jak to jest? – Widzi mi sie, że pani nie wie, jak my tu żyjemy. I że to nie pani sprawa – powiedziała Annie. – Masz niewyparzonom gembe jak na tak młodom osobe. No, baba nie wiedziała, że rozmawia z dziewczynom, w której żyłach płynie krew Brownów. A Brownowie nie kłaniali sie nikomu, kiedy z jakiegoś powodu wpadli w gniew. Annie była młoda, ale sie rozzłościła – i jak nie wstanie z pałajoncymi oczami! Przez chwile było widać jej prawdziwom nature, zimnom jak lód na zewnontrz, a niezachwianom i szalonom w gniewie gdzieś w środku, bo tacy byli Brownowie. Dziwni. Prawdziwi ludzie lasu. Nie myśleli jak normalne ludziska, raczej jak zwierzenta, co nie znajom grzechu. Widzi mi sie, że dlatego uważali, że kolorowi som równi białym. W Annie pewnikiem zagrała krew jej papy. – Bende wdzienczna, jak opuści pani mój ganek – powiedziała. – Tylko

szybko, bo inaczej pani w tym pomoge. No, rzuciła jej renkawice, myśle, że musiało do tego w kuńcu dojść. I wtenczas babsko poszło rozgniewane. Patrzyliśmy za niom, a kiedy przeszła na drugom strone błotnistej drogi i znikła, Annie jenkneła: „Ojciec sie na mię pogniewa”. I wybuchła płaczem. Ledwie żem sie powstrzymał, coby jej nie uściskać, bo żem jom darzył wielkom, bardzo wielkom miłościom. Była silna i odważna, była prawdziwom kobitom, dobrom i przyzwoitom w myśleniu, jak Starzec. Ale nie mogłem jej objonć, bo gdybym sie do niej przytulił i przytrzymał jom w ramionach, zmiarkowałaby, kim naprawde jestem. Poczułaby, jak mi wali serce, poczułaby, jak bucha ze mię miłość, i zrozumiałaby, żem jest menżczyznom.

26 Co zesłali niebiosa Nie minoł tydzień, odkond Annie dała kopa w zadek pani Huffmaster, jak kapitan zebrał sie w sobie i wyznaczył date ataku. „Ruszamy dwudziestego trzeciego października”, oświadczył. Podawał już tom date, wymieniał jom w listach, mówił o niej temu gadule Cookowi i wszystkim, co jego zdaniem powinni o niej wiedzieć, wienc nie była to wielka tajemnica. Widziało mi sie jednak, że poczuł sie lepiej, jak ogłosił to żołnierzom, bo bojał sie, że zapomnom albo bendom chcieli sie wycofać z podkulonym ogonem, zanim wszystko na poważnie sie zacznie. Dwudziesty trzeci października. Zapamientajcie tom date. To byli trzy niedziele od tamtego dnia. Żołnierze sie ucieszyli, bo dziewczenta i wasz szczerze oddany spali na dole i było im wygodnie, a oni byli upchnienci u góry jak śledzie w beczce. Pietnastu ludzi spało na materacach, grało w szachy, gimnastykowało sie, czytało ksionżki i gazety w jednym maleńkim pokoju. Było im ciaśniej niż sardynkom w puszce i przez cały dzień musieli siedzieć cicho, coby nie usłyszeli ich somsiedzi albo pani Huffmaster. W czasie burzy skikali jak szaleni i wrzeszczeli ile sił w płucach, coby sie troche wyżyć. Nocom kilku włóczyło sie nawet po podwórku, ale nie wolno im było chodzić nigdzie dalij ani do miasteczka. W kuńcu nie mogli tego dłużej znieść. Zaczeli sie wadzić, zwłaszcza Stevens, któren w ogóle był niemiły i z bele powodu rzucał sie do bójki. Starzec sprowadził ich za wcześnie i to był problem, no ale nie miał ich gdzie podziać. Nie zamiarował trzymać ich ściśnientych tak długo. Przyjechali na poczontku września, z poczontkiem października minoł miesionc, odkond byli na farmie. Kiedy kapitan oznajmił, że zaatakujom dwudziestego trzeciego, to oznaczało jeszcze trzy tygodnie czekania. Musieli spendzić na tym stryszku w sumie siedem tygodni. Długo. Kagi powiedział o tym kapitanowi, ale ten odparł: – Jak wytrwali w żołnierce do tych pór, to wytrzymajom jeszcze troche. Nie interesował sie swoimi ludźmi. Był skupiony ino na Murzynach. Wszystko zależało od tego, czy przyjadom, i chociaż John Brown próbował nie pokazywać po sobie, że sie martwi, to był bardzo przejenty – i miał sie czym przejmować. Napisał do swoich czarnych przyjaciół z Kanady, którzy przysiengali sie na wszystkie świentości, że przyjadom, ale niewielu mu odpowiedziało. Przez całe lato i wrzesień na nich czekał. Na poczontku października doznał nagle olśnienia i oświadczył, że on i Kagi pojadom do Chambersburga zobaczyć sie z jego starym przyjacielem, panem Douglassem. Postanowił zabrać tyż mię. – Pan Douglass cie lubi, Cybulko, pyta sie o ciebie w listach. Bendziesz

dobrom przynentom, coby do nas dołonczył. No, Starzec nie wiedział nic o tym, że pan Douglass pije, że sie do mię dobierał i ganiał mię po swoim gabinecie. Nie wiedział, co ten wielki człowiek wyprawiał, i nie miał o tym wiedzieć, bo jeślim sie czegoś nauczył, bendonc dziewczynom, to tego, że serca wienkszości kobit som pełne tajemnic, i ta sprawa miała pozostać mojom tajemnicom. Ale podobał mi sie pomysł wyjazdu do Chambersburga, bo nigdy żem tam nie był. Poza tym z radościom przyjołbym każdom okazje, coby opuścić dom i oddalić sie od mojej prawdziwej miłości, gdyż bardzo żem cierpiał przez Annie i cieszyłem sie, kiedy mogłem przebywać z dala od niej. Pojechaliśmy do Chambersburga na poczontku października, wieczorem, na otwartym wozie, i raz-dwa żeśmy tam dotarli, bo to było ino czternaście mil. Kapitan najpierw odwiedził kilku swoich czarnych przyjaciół, w tym Henry’ego Watsona i lekarza Martina Delany’ego. Pan Delany pomagał przewozić broń do Ferry, najwyraźniej wielce sie narażajonc, a pan Watson to był pewnikiem ten facet, o którym Kolejarz mówił, że zna w Chambersburgu gościa, co jest warty dwudziestu zabijaków. Naprawde był z niego równy gość; średniego wzrostu, ciemnoskóry, szczupły i niegłupi. Kiedyśmy go odwiedzili, strzygł klientów w swoim zakładzie fryzjerskim na obrzeżach miasta, gdzie mieszkali czarni. Jak zobaczył Starca, wypendził Murzynów, kazał zamknonć interes i zaprosił nas do domu na zapleczu. Wyciongnoł jedzenie, picie i dwanaście leworwerów w torbie z napisem ­ARTYKUŁY SYPKIE, którom bez słowa podał Starcowi. Potem wrenczył mu jeszcze piendziesiont dularów. – To od wolnomularzy – powiedział krótko. Jego baba, co przez cały czas za nim chodziła, jak zamykał zakład i tak dalij, pisła: – I od ich żon. Watson umówił Starca na spotkanie z panem Douglassem w kamieniołomach na południowym krańcu miasteczka. Frederick Douglass był prawdziwym ważniakiem i nie mógł tak po prostu wybrać sie do miasta, coby nikt o tym nie wiedział. Był cóś jak czarny prezydent. Pan Watson powiedział nam tyż, jak trafić do kamieniołomu. Kapitan zapamientał jego wskazówki. – Boje sie – dodał pan Watson – że czarni nie przyjadom. Wydawał sie zmartwiony. Starzec uśmiechnoł sie i poklepał go po ramieniu. – Na pewno sie ruszom. Nie bój sie pan. Ale wspomne o pana obawach naszemu nieustraszonemu przywódcy. Watson uśmiechnoł sie szyderczo. – A ja nie jestem go pewien. Strasznie długo gadał, coby znaleźć mu jak

najbezpieczniejsze miejsce na spotkanie. Zdaje sie, że co i rusz zmienia zdanie wzglendem tego pańskiego przedsienwziencia. – Porozmawiam z nim. I rozwieje jego wontpliwości. Pani Watson, która stojała za ich plecami, wtronciła: – Mamy dla pana jeszcze pienciu ludzi. Można im ufać. Som młodzi. Bez żon i dzieci. – Dzienkuje. – Jeden z nich to nasz najstarszy syn – wykrztusiła. Starzec poklepał jom po plecach. Normalnie jom poklepał, coby jej dodać odwagi, bo zaczeła troche popłakiwać. – Pan Bóg o nas nie zapomni. Wspiera naszom sprawe – powiedział. – Odwagi. Po czym zabrał broń i piniondze, co je od nich dostał, uścisnoł im dłonie i wyszedł. Ale tych pienciu facetów wcale do nas nie dołonczyło, bo kiedy byli już gotowi do drogi, to mogli ino uciekać na północ tak szybko, jak ich nogi poniesom. Gdy Starzec zrobił swoje, biali wpadli w szał i zaczeli napadać na wszystkich Murzynów w promieniu wielu mil. Wystraszyli sie do utraty zmysłów i widzi mi sie, że od tamtych pór jakby nie som już tacy sami. Jak dzisiej widze, wiele sie mówi o tym ostatnim spotkaniu Starca z panem Douglassem. Słyszałem normalnie o dziesienciu czy dwudziestu wersjach w różnych ksionżkach i różni uczeni kłapali o tym dziobami. A prawda jest taka, że w tym spotkaniu wzieło udział ino czterech menżczyzn i żaden z nich nie pożył na tyle długo, coby o nim opowiedzieć, z wyjontkiem pana Douglassa. On żył jeszcze potem wiele lat, a że był urodzonym mówcom, to opowiadał o tym w każden możliwy sposób, chociaż nigdy szczerze. Ale ja tyż żem tam był i swoje wiem. Starzec przyszedł na spotkanie w przebraniu rybaka, w nieprzemakalnej kurtce i czapce rybackiej. Nie wiem dlaczego. Wtenczas już żadne przebranie nie mogło mu pomóc, bo był naprawde trefny, a jego siwom brode i groźne spojrzenie można było oglondać na listach gończych od Pittsburgha po Alabame. I po prawdzie wienkszość kolorowych z Chambersburga wiedziała o tym niby potajemnym spotkaniu, bo spotkaliśmy ich ze dwudziestu czy trzydziestu głuchom nocom, kiedyśmy jechali do kamieniołomów. Pozdrawiali nas szeptem z krzaków, niektórzy dawali nam koce, jajka na twardo, chleb i świce. „Niech panu Bóg błogosławi”, mówili, „Dobry wieczór, panie Brown” i „Cały jestem za panem, panie Brown”. Jednak nikt z nich nie powiedział, że pójdzie sie bić pod ­Ferry, a Starzec ich o to nie prosił. Widział jednak, jak go poważajom, i to go wzruszyło. Spóźnił sie na spotkanie o pół godziny, bo co dziesienć minut musiał przystawać, coby ich

pozdrawiać, przyjmować od nich żywność, drobne piniondze i wszystko, co dla niego mieli. Kochali go, a ich miłość dawała mu siłe. Był to, okazało sie, jak gdyby ostatni wyraz ich uznania. Potem nie mieli już okazji, coby mu podzienkować, bo jak Starzec zabrał sie wreszcie za mordowanie i zabijanie białych ze szybkościom błyskawicy, to biali rzucili sie na tych Murzynów jak wściekli i wielu z nich normalnie wypendzili z miasteczka, tak winnych, jak niewinnych. Wtenczas jednak porzondnie go napompowali i kiedy skrenciliśmy już do kamieniołomu i podskakiwaliśmy na ścieżce wiodoncej w głomb, kapitan był cały rozgoronczkowany. – Na Boga, Cybulko, zniszczymy tom piekielnom instytucje! – zawołał. – Bóg tego chce! W głembi kamieniołomu był wielki, szeroki rów, na tyle duży, że powóz sie w nim zmieścił. Przetoczyliśmy sie tamtendy gładko, a jakiś stary Murzyn bez słowa wskazał nam droge. Na kuńcu tego rowu stojał sam pan Douglass. Przyprowadził ze sobom jakiegoś bardzo czarnego, krempego Murzyna z pienknymi krenconymi włosami, któren przedstawił sie nam jako Shields Green, chociaż pan Douglass mówił na niego Cesarz. I naprawde wyglondał jak cesarz: był wyprostowany, stanowczy i milczoncy. Pan Douglass nie zaszczycił mię wiencej niż jednym spojrzeniem i właściwie wcale nie przywitał sie z Kagim. Miał napientom, poważnom twarz. Uściskał sie ze Starcem i w głuchym milczeniu wysłuchał, jak ten przedstawia mu sprawe: jaki jest plan, jak nasi żołnierze zaatakujom Ferry, jak czarni przybiegnom pod jego skrzydła, jak nasza armia ukryje sie w górach, biali i czarni razem, i tak licznie obsadzi przełencze, że federalni i milicja tamtendy nie przejdom. Kagi i Cesarz stojali tymczasem cicho. Żaden nie powiedział ani słowa. Kiedy Starzec skuńczył, pan Douglass zapytał: – Co ja ci takiego powiedziałem, że uważasz, że ten plan wypali? Wchodzisz prosto w żelaznom pułapke. Mówisz przecie o arsenale Stanów Zjednoczonych. Po pierwszym strzale miejscowi ściongnom federalnych z Waszyngtonu i dopadnom cie w dwie minuty. – Ale ty i ja rozmawialiśmy o tym przecie od lat – odparł Starzec. – Zaplanowałżem wszystko w ostatnim szczególe. Sam żeś kiedyś powiedział, że to da sie zrobić. – Nicem takiego nie mówił. Powiedziałem, że to trzeba zrobić, ale miendzy tym, co trzeba, a tym, co można, jest zasadnicza różnica. Starzec zaczoł błagać pana Douglassa, coby z nim poszedł. – Chodź z nami, Fredericku. Musze skrzyknonć pszczoły, a jak ty bendziesz ze mnom, to na pewno pójdzie z nami każden jeden Murzyn. Niewolnik sam musi se wywalczyć wolność. – Tak. Ale nie popełniajonc samobójstwo!

Spierali sie jeszcze troche. W kuńcu Starzec otoczył pana Douglassa ramieniem. – Fredericku, chodź ze mnom, a obiecuje ci, że bende cie strzegł i oddam za ciebie życie, jak bendzie trzeba. Nic ci sie nie stanie. Panu Douglassowi, któren stojał tam w tym swoim fraku, brak­ło jednak odwagi. Za czensto pił koktajle. Jadał gotowane gołembie, galaretki miensne i szarlotke z masłem. Był człowiekiem salonowych rozmów, jedwabnych koszuli, pienknych kapeluszy, lnianych garniturów i krawatów. Był człowiekiem słowa i przemówień. – Nie moge tego zrobić, John. Starzec włożył kapelusz i podeszedł do wozu. – W takim razie jadziemy. – Powodzenia, stary przyjacielu – odpowiedział pan Douglass, ale Starzec już sie od niego odwrócił. Wsiadł na wóz, a ja i Kagi za nim. Pan Douglass zwrócił sie do tego gościa, co mu towarzyszył, do Shieldsa Greena. – A co ty zamierzasz, Cesarzu? Cesarz wzruszył ramionami. – Pojade chyba ze Starcem – odpowiedział po prostu. Bez słowa wsiadł na wóz i usiadł obok Kagiego. Starzec popendził kunie, odwrócił sie tyłem do pana Douglassa, zawrócił wóz i odjechał. Nigdy wiencej z nim nie rozmawiał ani nic o nim nie wspominał. Milczał przez całom droge do Ferry. Wyczuwałżem jego rozżalenie, które jakby aż sie z niego wylewało. Pendził kunie półtruchtem przez noc, lejce trzymał jakoś dziwnie i mocno zaciskał wonskie wargi. Z tyłu miał ksienżyc, któren oświetlał jego brode, trzensoncom sie w rytm stukotu kuńskich kopyt. Wyglondał jak duch. Był normalnie załamany. Myśle, że każdemu sie to zdarza, kiedy na ten przykład bawełna mu żółknie, a wołki zjadajom zbiory, i człowiek normalnie trzensie sie z rozżalenia. John Brown cierpiał z powodu swojego przyjaciela, pana Douglassa, a ja z powodu Annie. Nie może być inaczej, tylko tak, jak zaplanował Pan Bóg, bo to, co stworzył, jego własność, jego skarby, i to, co zsyła niebo, nie jest po to, coby sie tym cieszyć na tym świecie. Ale to powiedział Starzec, nie ja, bo w tamtych czasach nie byłżem jeszcze wierzoncy. Patrzałem, jak John Brown przeżuwa złe wiadomości, i czułem sie, jakby ktoś rzucił na mię urok. Cóś sie we mnie zmieniło, kiedy kapitan dzielnie przyjoł słowa pana Douglassa i wrócił do Harpers Ferry, wiedzonc, że już po nim. Wiedział, że przegra walke o wolność Murzynów właśnie przez Murzyna, a mimo to podjoł jom, bo ufał w Słowo Boże. To było mocne i w tamtej chwili po raz pierwszy żem poczuł Boga w sercu. Nie powiedziałem o tym Starcowi. Nie było sensu zawracać mu głowy tom prawdom, bo musiałbym mu tyż powiedzieć reszte, czyli że nie tylko znalazłem Pana Boga,

ale że On tyż mówi do mię, tak jak do niego – i powiada mi, cobym jak najszybciej stamtond spieprzał. Na domiar złego zakochałżem sie tyż przecie w córce Starca. Nie chciałem go tym obcionżać. Zrozumiałżem wtenczas kilka spraw. Z miejsca. Właściwie to od poczontku żem wiedział, że pan Douglass za nic sie nie zmusi, coby walczyć na prawdziwej wojnie. Był salonowym mówcom. I wiedziałem tyż, że ja sie za nic nie zmusze, coby być prawdziwym menżczyznom u boku prawdziwej kobity, i to w dodatku białej. Som takie marzenia, co sie nie ziszczom na tym świecie, w każdym razie nie wtenczas, kiedy tego chcemy, i serce musi je chować jako wspomnienie, jako obietnice, co spełni sie na tamtym świecie. Na kuńcu czeka nas nagroda, chociaż czasem cienż­ko jest dźwigać to brzemie.

27 Ucieczka Kiedyśmy podjechali pode drzwi naszego domu w Ferry, okazało sie, żeśmy som w cienżkich opałach. Jak tylko weszliśmy, Annie i syn kapitana, Oliver, czekali na nas przy drzwiach. – Pani Huffmaster wezwała szeryfa – oznajmiła Annie. – Co? – Powiedziała, że widziała Murzyna na podwórku. Poszła do szeryfa i doniesła na nas, że jesteśmy abolicjonistami. Przyprowadziła go tu. – I co? – Powiedziałam, że wrócisz w poniedziałek. Chciał wejść, ale go nie wpuściłam. Potem Oliver zeszedł z góry i kazał mu sie wynosić. Szeryf był zły, jak wychodził. Dużo gadał o abolicjonistach, co przemycajom niewolników na północ. Zapytał: „Jeśli twój papa prowadzi firme górniczom, to gdzie kopie? Jeżeli musi przewozić sprzent, to gdzie som wozy i muły?”. Powiedział, że wróci tutej ze swoimi ludźmi i przeszuka dom. – Kiedy? – W najbliższom sobote. Starzec zastanawiał sie nad tym przez chwile. – Czy to jeden z naszych ludzi był na podwórku? Jeden z Murzynów? – spytał Kagi. – Nieważne. Zaczekaj pan chwile – powiedział Starzec. Zanim sie odezwał, zwlekał dłuższom chwile, kołyszonc sie letko na nogach. Wtenczas wyglondał już na całkiem obłonkanego. Broda siengała mu prawie sprzonczki u paska, dziurawe ubranie było właściwie w strzempach. Wcionż miał na głowie swojom rybackom czapeczke, a jego twarz wyglondała jak pomienta ścierka. Przyszli kłopoty. Z jego zamiarów już przecie ściongniento zasłone. Kilku żołnierzy napisało listy pożegnalne do swoich matul, co wzbudziło u nich podejrzenia, wienc pisali do Starca: „Odeślij pan mojego chłopaka do domu”. Jego synowa Martha, żona Olivera, była w cionży i wrzeszczała na niego co pół godziny, a czenść białych, co dali mu piniondze na walke z niewolnictwem, żondała ich teraz z powrotem. Insi wysyłali listy do kongresmenów i rzondu federalnego i donosili im, o czym słyszeli, a sponsorzy z Bostonu zawracali mu głowe, coby sie dowiedzieć, jak liczna jest jego armia. Byli tyż różne problemy z broniom. Starzec miał czterdzieści tysiency spłonek, jednak bez odpowiednich kapiszonów. W domu było pełno podenerwowanych żołnierzy, co nie mogli już wytrzymać ścisku na tym maleńkim stryszku. Pod takimi cienżarami każden normalny człowiek postradałby pewnie zmysły, ale John Brown nie zachowywał

sie jak normalny człowiek, bo w pewnym sensie był troche szurnienty od samego poczontku. Mimo to wydawał mi sie strapiony. Kiwał sie tak przez chwile, po czym powiedział: – To żaden problem. Ruszymy w niedziele. – To za cztery dni! – zawołał Kagi. – Jak nie ruszymy teraz, to może być, że nie ruszymy nigdy. – Nie możemy zaatakować za cztery dni! Wszyscy majom sie tu stawić na dwudziestego trzeciego! – Ci, co majom przyjechać, bendom tu dokładnie za cztery dni. – Dwudziesty trzeci to już ino tydzień od tej niedzieli. – Nie mamy tygodnia – prychnoł Starzec. – Ruszamy w najbliższom niedziele, szesnastego października. Kto chce napisać do domu, niech to zrobi teraz. Zawiadom pan żołnierzy. Kagi nie musiał tego robić, bo kilku z nich stojało w pobliżu i słuchało tej rozmowy. Listy już napisali, gdyż na tym strychu nie mieli nic inszego do roboty, jak pisać. – A jak zawiadomimy czarnych? – spytał Stevens. – Nie trzeba ich zawiadamiać. Wienkszość czarnych, którzy majom tu być, przyjadzie. Mamy pienciu Murzynów z Chambersburga i pienciu z Bostonu, których obiecał Merriman. Plus ludzi z okolicy. Plus tych z Kanady. – Nie liczyłbym na ludzi z Kanady – odpowiedział Kagi. – Nie przyjadom bez Douglassa. Starzec zmarszczył brwi. – Jeżeli sie nie myle, mamy w sumie dwudziestu dziewienciu żołnierzy. – Ino czternastu z nich nie ma, wienc nie możemy ich liczyć – powiedział Kagi. Starzec wzruszył ramionami. – Zlecom sie zewszond, jak zaczniemy walke. Biblia powiada, że temu, kto atakuje bez wiary, nie można wierzyć. Niech pan zaufa Bogu, poruczniku. – Ja w Boga nie wierze. – Nieważne. On wierzy w pana. – A co z paniom generał? – Właśnie żem dostał od niej list. Jest chora i nie może przyjechać. Dała nam Kolejarza i to wystarczy. On zawiadomi jej ­ludzi. Starzec zwrócił sie do mię. – Cybulko, leć do Ferry i czekaj na pociong. Jak przyjadzie, powiedz Kolejarzowi, że atakujemy szesnastego, nie dwudziestego trzeciego. Znaczy o tydzień wcześniej. – Bendzie lepiej, jak ja sie tym zajme – powiedział Kagi. – Nie – odparł Starzec. – Już nam siedzom na karku. Zatrzymajom pana

i zacznom przesłuchiwać, a na czarnom dziewczyne nie zwrócom uwagi. Pana potrzeba mi tutej. Mamy dużo roboty. Trzeba przywieźć reszte karabinów, przygotować pakuły i spłonki, wypakować piki. I odesłać stond Annie i Marthe za dzień, najwyżej dwa. Cybulka przygotuje je do drogi, jak wróci, bo pojadzie z nimi. Nie chce mieć tu żadnych bab w dniu ataku. Na te słowa serce podeszło mi do gardła z radości. – Którendy pojadom? – spytał Kagi. – Mój syn Salmon zabierze je do Filadelfii, a stamtond mogom złapać pociong do domu. Nie ma czasu na rozmowy, poruczniku. Do roboty. Poleciałżem na stacje kolejowom w Ferry, śpiewajonc jak skowronek, radosny jak nie wiem co. Czekałem pod nasypem na ten pociong pierwsza dwadzieścia pienć z nadziejom, że sie nie spóźni, bo nie chciałżem, coby mię zostawili. W żadnym razie, w żadnej formie i żadnym sposobie nie zamiarowałem stracić okazji, żeby stond wyjechać. Pozwoliłbym sie zostawić w Filadelfii. Długo żem czekał, coby sie tam dostać, a teraz mogłem wyjechać bez poczucia winy, bo Starzec dał mi swoje błogosławieństwo. Dzienki Bogu, pociong wtoczył sie na stacje o czasie. Odczekałżem, aż wszyscy pasażerowie wysiondom, a parowóz sapionc i dyszonc podjadzie jeszcze kilka stóp, coby nabrać wody. Kiedy zatrzymał sie pod pompom, poleciałżem szukać Kolejarza. Zobaczyłem go z tyłu, jak wystawiał jedne bagaże na peron, a drugie wstawiał do wagonów. Czekałem, aż skuńczy. Jak skuńczył, to przelazł na drugom strone pociongu pod wagon służbowy i zaczoł gadać z jakimś Murzynem. Podeszłem do nich, a ten drugi dał dyla, jak mię zauważył. Wiedział, po co żem przyszedł, i dla niego byłem jak trucizna. Kolejarz bez słowa wskazał mi głowom to miejsce nad rzekom, gdzieśmy sie spotkali pierwszy raz, a sam wsiadł z powrotem do pociongu. Pobiegłem wzdłuż nasypu i schowałem sie w cieniu pod mostem, coby nie było mię widać. Kolejarz przyszedł wkrótce, normalnie wściekły. Oparł sie o podpore, plecami do mię. Aż sie gotował ze złości. – Nie mówiłem ci, cobyś tu nie przychodziła? – Zmiana planów. Starzec rusza za cztery dni. – Za cztery dni? Żarty se stroisz! – Nie. Po prostu panu o tym mówie. – To powiedz kapitanowi, że nie zbiore tylu ludzi w cztery dni. Dopiero co żem zaczoł. – Daj nam pan tych, których masz, bo Starzec sie uparł na ten termin. – Potrzeba mi jeszcze tygodnia. Najpierw gadał o dwudziestym trzecim. – Zmieniliśmy date. Kapitan rusza w niedziele. – Pani generał jest chora. Starzec o tym nie wie? – To nie moje zmartwienie.

– Jasne, że nie. Ty martwisz sie ino o swojom skóre, chyt­rusko. – Szukasz zwady z niewłaściwom osobom. Nieładnie zaczynać do słabszych. – Uważaj, co mówisz, albo ci przyłoże, larwo jedna. – Przynajmniej nie jestem złodziejkom. Bo cóś mi sie widzi, żeś pan wzioł piniondze od Starca za nic i sie tu nie pokażesz, jak wielu inszych czarnych. Kolejarz był potenżny. Odwrócił sie, złapał mię za sukienke i normalnie podniósł w góre. – Jeszcze jedne obraźliwe słowo z tej twojej jadaczki, ty mała suko, a wrzuce cie do rzeki. – Po prostu mówie, co powiedział Starzec. A powiedział, że rusza za cztery dni! – Słyszałem! Daruj se reszte. Przyprowadze, kogo bende mógł. Powiedz Starcowi, coby zatrzymał pociong, zanim wjadzie na most na Potomaku. Nie pozwólcie, żeby przejechał na drugom strone. Zatrzymajcie go tam i dajcie mi hasło. – Co? – Jakiś znak. Sygnał. Nie używacie tam u siebie haseł i wszystkich tych inszych rzeczy? – Nikt nic mi o tym nie gadał. Kolejarz postawił mię na ziemi. – Kurde. Ładna operacja, niech to szlag trafi. – Czyli mam powiedzieć kapitanowi, że pan o wszystkim wiesz? – Powiedz, że wiem. I że przyprowadze, kogo bende mógł. – Co jeszcze? – Powiedz, że potrzebujemy hasła. I zatrzymajcie pociong, zanim wjadzie na most. Nie na stacji, bo wtenczas pasażerowie wysiondom. Jak go zatrzymacie, to ja wysionde, niby że zobaczyć, co sie stało. Bende miał lampe. Obejde pociong i podam hasło, które ustalimy. Dasz rade zapamientać? Zatrzymać pociong przed mostem. – No. – Cóś ci powiem. Jesteś taka tempa, że ja ci teraz powiem to hasło. To powinno być cóś zwyczajnego. Wienc ja powiem: „Kto idzie?”, a wasza odpowiedź bendzie: „Jezus”. Dasz rade zapamientać? – „Kto idzie? Jezus”. Pamientam. – Nie zapomnij. „Kto idzie?” i „Jezus”. Jak tak nie odpowiecie, to na Boga, nie pomacham lampom do tych, co ze mnom przyjadom. W bagażowym bende miał pełno czarnych i może tyż cały wóz, co przyjadzie szlakiem wzdłuż torów. Zebrałbym ich wiencej, ale nie rusze aż tylu w cztery dni. – Zrozumiałam. – Jak pomacham lampom na torach, to czarni bendom wiedzieli, co dalij

robić. Wyskoczom z tyłu, podejdom, zdejmom konduktora i maszyniste i zatrzymajom ich jako jeńców dla kapitana. Reszta dostanie ode mnie narzendzia i zniszczy tory za pociongiem, coby sie nie mógł cofnonć. Do tego czasu zatrzymie lokomotywe. – Jak? – Mamy jeszcze czarnego bagażowego i palacza. Som z nami. W pewnym sensie. – Co to znaczy? – To znaczy, że wiedzom o wszystkim i nie bendom sie wtroncać. Nie każden na tym świecie jest taki głupi jak ja. Ale można im ufać. Gdyby tak nie było, to już byś była trupem, bo krencisz sie po tej stacji i ciengiem kłapiesz dziobem. Każden czarny w Ferry już wie, co sie świenci. Tak czy owak, tych dwóch zatrzymie pociong i bendzie udawać, że niby som z nich takie tempe czarnuchy, co nic nie rozumiejom, a to da czas tym z bagażowego i z wozu, coby wysiedli. Zrozumiałaś? – Tak, w porzondku. – Jak tylko wysiondom, to ja sie wycofuje. Przekaż to Starcowi. Powiedz mu tak: „Kiedy Murzyni wysiondom, Kolejarz sie wycofuje”. I pamientaj, że sie nie rusze bez hasła. „Kto idzie?” i „Jezus”. Jak go nie usłysze, to nie pomacham lampom, a jak nie pomacham lampom, to czarnuchy nie ruszom. I bendzie po herbacie, cokolwiek Starzec planuje. W każdym razie moja rola kuńczy sie tu, gdzie żem powiedział, bez wzglendu na to, jak sie to wszystko dalij potoczy. Rozumiesz? – Kapuje. – W porzondku. W takim razie spływaj, ty półmózgi łobuzie. Jesteś naprawde cudakiem. Niewola porobiła z niektórych dziwaczne cwaniurki i mam szczerom nadzieje, że nie dożyjesz kuńca swoich dni, jeżeli masz wyglondać tak jak dziś. Jeśli zobaczysz mię jeszcze kiedy na szlaku albo gdziekolwiek indziej na tej ziemi, to nie odzywaj sie do mię i nawet nie kiwaj mi głowom. Żałuje, żem cie poznał. Odeszedł, zbiegł z nasypu, wlazł pod góre i wsiadł do syczoncego pociongu. Przeleciałżem przez kryty most z powrotem na marylandzki brzeg i jakem wszedł na droge, co wiodła wzdłuż Potomaku w strone farmy Kennedy’ego, to pociong już jechał, sapionc, w strone Wirginii, a po chwili zniknoł. W domu panowało zamieszanie. Wszyscy sie uwijali jak w ostrzeliwanym forcie. Żołnierze krencili sie wte i wewte, dźwigajonc skrzynie, walizki, karabiny, proch, muszkiety i skrzynki z amunicjom. Ulżyło im, że ruszajom, bo siedzieli stłoczeni na tym maleńkim stryszku tak długo, że żal. Dlatego pracowali na najwyższych obrotach i aż kipieli energiom i podnieceniem. Annie i Martha biegali w kółko, bo szykowali sie do wyjazdu. Wszyscy na tej małej farmie mieli cóś do

roboty, wienc popychali mię i przeciskali sie obok, a ja troche zwłóczyłem i przez dwa nastempne dni chodziłżem jak śnienty, bo chciałem sie pożegnać ze Starcem. Nie interesował sie mnom. Był w swoim żywiole i pomykał po domu jak wicher, pokryty sadzom i prochem. Latał z góry na dół i z powrotem i wydawał rozkazy. – Panie Tidd, nasoncz pan te pakuły naftom, bendom do podpalania mostów. Panie Copeland, dorzuć pan wiencej naboi do skrzyni po karabinach. Ruszać sie, żołnierze. Szybko. Racja jest po naszej stronie i obronimy sie przed całym światem! Obserwowałżem go przez prawie całe dwa dni. Śmigał z jednej izby do drugiej i zupełnie nie zwracał na mię uwagi. Drugiego dnia dałżem spokój i wślizgłem sie w kont kuchni, coby cóś wrzucić na ruszt, bo żem ciengiem był głodny, a zbliżał sie czas wyjazdu. Wślizgnełem sie w samom pore, coby zobaczyć, jak do kuchni cichaczem wchodzi Annie i siada, umordowana. Nie zauważyła mię. Przez chwile wyglondała przez okno i miała taki wyraz twarzy, żem normalnie zapomniał, gdzie jestem. Usiadła koło pieca, przygnembiona, a potem powoli wzieła kilka garków i patelni, coby je spakować. Próbowała zachować odważnom mine. Żadnemu z Brownów nie brakło nigdy ufności w ojca, to im musze oddać. Oni tyż uważali, że Murzyn powinien być wolny, równy i w ogóle. Ma sie rozumieć, byli niespełna rozumu, ale można im wybaczyć, bo wszyscy zostali wychowani na religijnych wariatów, co brali Biblie dosłownie i kierowali sie niom w każdym szczególe. Ale Annie była załamana. Przybita. Nie mogłem patrzeć na niom takom smutnom, wiencem do niej podeszedł. Kiedy mię zobaczyła, powiedziała: – Mam straszne przeczucia, Cybulko. – Nie musisz sie niczym martwić. – Wiem, że nie powinnam. Ale trudno zachować odwage w takiej sytuacji. – Potem sie uśmiechneła. – Ciesze sie, że jadziesz ze mnom i Marthom. No, poczułżem sie taki szczenśliwy, że mało mi serce nie wyskoczyło z piersi, choć oczywiście nie mogłem tego powiedzieć, wiencem nic nie dał poznać po sobie, jak zwykle. – Tak, ja tyż. – Tylko tyle zdołałżem wykrztusić. – Pomożesz mi spakować reszte rzeczy? – Pewnie. Kiedyśmy sie tak krzontali i szykowali do wyjazdu, zaczełem myśleć o swoich planach. Annie i Martha mieszkali na ziemi Starca w stanie Nowy Jork, w pobliżu granicy z Kanadom. Nie mógłżem tam z nimi jechać. Byłoby mi za cienżko, gdybym był blisko Annie. Postanowiłem, że dojade na pensylwańskom wieś i tam wysiende, coby dostać sie do Filadelfii – jeżeli uda sie nam dotrzeć tak daleko na północ. Nie było to pewne, bo jak by na to nie patrzyć, niewontpliwie

narażałbym dziewczyny na niebezpieczeństwo. Jechalibyśmy przez ziemie niewolnicze i musielibyśmy sie spieszyć, wienc trzeba by podróżować za dnia, co stwarzałoby zagrożenie, bo im bliżej granicy wolności w Pensylwanii, tym wiencej patroli, które mogłyby wypytywać Salmona, czy nie przewozi niewolników. Salmon był młody i uparty, podobny do ojca. Nie ścierpiałby żadnych głupków, coby go chcieli zatrzymać, jak odwozi siostre i bratowom w bezpieczne miejsce, i mię tyż by nie oddał. Poza tym zaczołby strzelać, zanimby kazali mu zawrócić. – Musze iść po siano – powiedziałem Annie – bo najlepiej, cobym jechała schowana pod sianem na wozie, póki nie dotrzemy do Pensylwanii. – To dwa dni drogi – odpowiedziała. – Lepiej siedź z nami i udawaj, że jesteś niewolnicom. Ale widzonc jej ładnom buzie, kiedy patrzała na mię tak miło i niewinnie, zaczynałżem tracić ochote na jakiekolwiek udawanie, wienc już bez słowa pobiegłem zasie do szopy. Było tam troche siana i zaniósłżem je na ten kryty wóz, którym mieliśmy jechać. Przez prawie dwie doby musiałbym za dnia leżeć pod tym sianem i dopiero wieczorem mógłbym wyłazić, bo tak byłoby lepiej, niż gdybym podróżował na widoku. Ale, na rany Chrystusa, miałżem już wtenczas dość ukrywania sie. Kryłem sie zawsze ze wszystkim i już mi to nadojadło. Załadowaliśmy wóz na dzień przed wielkim atakiem i wyjechaliśmy bez żadnych ceremonii. Kapitan dał Annie list. – To dla twojej mamy, sióstr i braci – powiedział. – Zobaczymy sie wkrótce albo kiedyś tam, jak Bóg pozwoli. Potem zwrócił sie do mię. – Do widzenia, Cybulko. Dobrze żeś walczyła w słusznej sprawie. Zobaczymy sie, jak tylko twój lud zostanie wyzwolony, jeśli Bóg da. Życzyłem mu szczenścia i odeszedł. Wskoczyłem na wóz, na siano. Nakryli mię deskom, co biegła przez całom szerokość wozu, i posadzili na tej desce Annie, a Salmon, któren powoził, usiadł z przodu ze swojom bratowom, Marthom, żonom Olivera. Annie siedziała wienc nade mnom i kiedyśmy ruszali, mimo turkotu powozu usłyszałżem, jak roni kilka łez. Po chwili przestała beczeć i pisła: – Jak to sie wszystko skuńczy, Cybulko, twój lud bendzie wolny. – Tak, bendzie. – I bendziesz mogła odejść, grać na skrzypeczkach, śpiewać i spełniać swoje marzenia, ile tylko zechcesz. Jak sie to wszystko skuńczy, bendziesz mogła śpiewać przez całe życie. Chciałżem jej odpowiedzieć, że wolałbym pojechać z niom i z niom zostać, i śpiewać przez całe życie ino dla niej. Śpiewałbym jej sonety i pieśni religijne, i wszystkie te staroświeckie piosenki o Bogu, co je najbardziej lubiała; zaśpiewałbym każdom piosenke, o jakom by mię poprosiła. Chciałżem jej

powiedzieć, że sie zmienie, że zaczne nowe życie, że stane sie inszym człowiekiem, że bende menżczyznom, którym naprawde jestem. Ale nie mogłem, bo nie miałżem zadatków na menżczyzne. Byłem ino tchórzem i chodzoncym łgarstwem. Choć jak sie nad tym dobrze zastanowić, to nie było wcale takie złe. Murzyn musi co dzień pokazywać sie białemu z jak najlepszej strony, wiedzieć, czego biały chce, znać jego potrzeby i dobrze sie nim opiekować. Tylko że biały nie wie, czego chce Murzyn. Nie wie, czego Murzyn potrzebuje, co czuje i co w nim siedzi, bo Murzyn nie jest mu równy pod żadnym wzglendem. Dla białego Murzyn to ino czarnuch. Przedmiot, cóś jakby pies, łopata albo kuń. Potrzeby i życzenia Murzyna sie nie liczom, nieważne, czy idzie o murzyńskom dziewczynke, czy o chłopca, kobite czy menżczyzne, nieważne, czy jesteś nieśmiały, czy gruby, czy jadasz suchary albo czy ci dokuczajom zmiany pogody. Co za różnica, jaki jesteś? Dla białego żadna, bo Murzyn żyje na samym dole. Ale Murzynowi w głembi duszy robi to różnice i dlatego było mi niewygodnie w mojej roli. Ludzkie ciało nie może dobrze pracować, kiedy człowiek nie wie, kim jest. Jak nie wiesz, kim jesteś w środku, to normalnie nic nie znaczysz. To gorsze niż być nawet najpaskudniejszym po wierzchu. Udowodniła mi to Sibonia w Pikes­ville. Widzi mi sie, że ta historia z Siboniom odmieniła mię na całe życie, kiedy żem patrzał, jak jom wieszajom w Missouri razem z jej siostrom, Libby. „Bondź menżczyznom!”, powiedziała wtenczas do tego młodego Murzyna, co upadł na stopniach szubienicy, jak go mieli wieszać. „Bondź menżczyz­nom!” Ukatrupili go jak inszych, powiesili jak koszule na sznurze, ale dobrze sie spisał. Przyjoł śmierć odważnie. Przypominał mi Starca. Na tej szubienicy, zanim go załatwili, twarz mu sie nagle zmieniła, jak gdyby zobaczył cóś, czego nie może zobaczyć nikt inszy. Taki wyraz twarzy miał zawsze Starzec. Był wariatem, choć zacnym i dobrotliwym, i nie potrafił być normalny ze swoimi białymi braćmi, tak jak wy i ja nie umiemy szczekać jak psy, bo nie mówił ich jenzykiem. Był człowiekiem Biblii. Człowiekiem Boga. Kompletnie szurnientym. Oddanym prawdzie, a to każdego przywiedzie do obłendu. Ale on przynajmniej wiedział, że jest pomylony. Wiedział przynajmniej, kim jest, a ja żem nie mógł o sobie powiedzieć nawet tego. Takie to rzeczy tłukli mi sie po głowie, kiedym leżał na wozie pod tym sianem jak jaka głupia genś, którom w zasadzie byłem, i nic nie przychodziło mi do głowy, nie wiedziałżem, kim powinienem zostać ani jakie piosenki śpiewać. Papa Annie był dla mię bohaterem. To on dźwigał brzemie, dźwigał cienżar mojego ludu na swoich ramionach. To on porzucił dom dla czegoś, w co wierzył. A ja żem nie miał w co wierzyć. Byłem ino czarnuchem, któren stara sie nie umrzeć z głodu. – Widzi mi sie, że zaczne troche śpiewać, jak ta wojna sie skuńczy – udało mi sie wydusić. – Tu i tam. Annie odwróciła załzawione oczy, bo cóś jej sie przypomniało.

– Zapomniałam powiedzieć papie o azaliach – wypaliła niespodzianie. – O czym? – O azaliach. Zasadziłam ich troche na podwórku i wyrośli purpurowe. Ojciec kazał mi powiedzieć, gdyby takie wzeszli. Mówił, że to dobry znak. – No to pewnikiem je zobaczy. – Nie. On tam nie zaglonda. Rosnom daleko, kole krzaków – powiedziała i znów sie załamała i zaczeła beczeć. – To tylko kwiaty, Annie. – Nie tylko. Ojciec mówił, że dobry znak to wiadomość z nieba. Dobre znaki som ważne. Jak ten ptak dobrego Boga od Fredericka. Dlatego papa zawsze używał tych piór w swojej armii. To nie som zwykłe pióra. To nie tylko hasła czy sygnały. To som dobre znaki. Cóś, czego łatwo sie nie zapomina, nawet w trudnych czasach. W trudnych czasach pamienta sie dobre znaki. Nie można ich zapomnieć. Jak to powiedziała, to ogarneło mię straszne przerażenie, bo nagle żem se przypomniał, że nie przekazałem kapitanowi tego hasła, co Kolejarz kazał je powiedzieć przed mostem, kiedy nasi zatrzymajom pociong. Miałem je podać naszym ludziom. Kolejarz miał zapytać: „Kto idzie?”, a oni mieli odpowiedzieć: „Jezus”. A jeśli nie usłyszy tego hasła, to nie wyprowadzi swoich. – Dobry Boże – jenkłem. – Wiem – załkała. – To po prostu zły znak. Nic żem nie odpowiedział. Annie beczała, a ja leżałem na tym wozie i Bóg wie, że okropnie mi waliło serce. Do diabła z tym, pomyślałem. Za żadne skarby świata nie wygrzebie sie spod tego siana, nie pójde gościńcem w biały dzień, kryjonc sie przed tymi wszystkimi białymi porywaczami niewolników, co grasujom pomiendzy Wirginiom i Pensylwaniom, nie wróce do Ferry i nie dam sie posiekać na kawałki. Jechaliśmy już prawie trzy godziny. Czułem goronc, któren buchał ze spalonej słońcem ziemi i nagrzewał dno wozu, gdzie żem leżał. Na pewno byliśmy już pod Chambersburgiem, przy granicy z Wirginiom, w samym środku niewolniczej ziemi. Annie jeszcze troche popłakała i uspokoiła sie. – Wiem, że myślisz o Filadelfii, Cybulko. Ale ja sie zastanawiam… Zastanawiam sie, czy nie pojechałabyś ze mnom do North Elba. Może moglibyśmy tam założyć szkołe. Wiem, co masz w sercu. North Elba to cicha wieś. Na wolnej ziemi. Moglibyśmy razem założyć szkołe. Przydałaby sie nam… Przydałaby mi sie jakaś przyjaciółka – powiedziała i znów zalała sie łzami. No, tego już było za wiele. Leżałem i myślałem, że w niczym nie jestem lepszy od tych rozgadanych nikczemnych pastorów i lekarzy z Kanady, co to obiecali przyjechać na wojne Starca, a pewnie tego nie zrobiom. Zawstydziłem sie i strasznie żem cierpiał. Annie cały czas płakała. Z każdom milom było mi coraz trudniej, a wstyd cionżył mi na sercu jak kamień. Co ja bende robić w Filadelfii?

Kto mię pokocha? Zostane przecie sam. Ale jak pojade do North Elba, to jak długo dam rade udawać, zanim Annie dowie sie, kim jestem? Rychło by wszystko odkryła. Poza tym jak można kochać człowieka, któren sam nie wie, kim jest? Udawałżem już wtenczas dziewczyne tak długo, że mi sie to spodobało, przywyk­łem. Przyzwyczaiłem sie, że nikt mi nie każe dźwigać cienżarów, że ludziska mię usprawiedliwiajom, bo niby nie jestem dość silny, szybki czy zrenczny, bo niby jestem taki drobny. Ale właśnie w tym rzecz. Można kogoś udawać, ino że sie nim nie jest. Po prostu grasz, udajesz. Nie jesteś prawdziwy. Przede wszystkim byłżem Murzynem, a Murzyn tyż odgrywa swojom role. Ukrywa sie. Uśmiecha. Udawanie jest w porzondku, dopóki jest sie w niewoli, ale co potem? Po co mieć wolność? Żeby co robić? Żeby być jak biali? A czy biali som tacy dobrzy? Starzec mówił co inszego. Przyszło mi wtenczas do głowy, że człowiek jest sobom w każdej chwili swojego życia. Jak kogoś kocha, to tyż. Bo jak mógłbyś kogoś kochać, jeśli nie byłbyś sobom? Jak mógłbyś być wolny? Żal mi ścisnoł serce jak imadło. Normalnie mię miażdżył. Kompletnie żem sie zadurzył w tej dziewczynie, kochałem jom z całego serca, musze to tu wyznać, i gdyby jej ojciec podczas napadu na Ferry zginoł przez to, że Kolejarz nie usłyszy właściwego odzewu, cionżyłoby mi to na sumieniu przez reszte życia. Niech diabli porwom tego sukinsyna Johna Browna! I Kolejarza! Tego pewnego siebie, brzydkiego jak noc, głupiego próżniaka! I wszystkich tych łajdaków walczoncych z niewolnictwem! To spadnie na mojom głowe. Na myśl o tym, że kapitan może stracić przeze mnie życie, poczułżem sie dziesienć razy gorzej niż na myśl, że Annie mię nie kocha, bo gdyby sie dowiedziała, kim jestem, zaczełaby sie mnom brzydzić jako czarnuchem, co udaje dziewczynke i nie ma dość odwagi, iżby być menżczyznom, któren sie w niej zakochał i w ogóle, wienc nie kochałaby mię ani troche, nawet by mię nie lubiała, bez wzglendu na to, co do mię czuła teraz, jako moja serdeczna przyjaciółka. Kochała złudzenie. A ja do kuńca życia bende miał na rencach krew jej ojca, bo leże tu jak tchórz i nie umiem zachować sie jak chłop; nie mam dość odwagi, coby wrócić i powiedzieć mu słowo, dzienki któremu mógłby pożyć pienć minut dłużej, bo chociaż był głupcem, to życie było mu tak samo miłe jak mi i wiele razy narażał je z mojego powodu. Niech to cholera weźmie i szlag trafi. To było ponad moje siły: mieć krew kapitana na rencach, bo żem nie zrobił czegoś, co powinienem. Nie mogłem tego znieść. Deska, na której siedziała Annie, wspierała sie na dwóch klepkach. Odepchłem jom oburoncz na mniej wiencej stope, wychynełem ze siana i usiadłem. – Musze iść – powiedziałem. – Co? – Każ Salmonowi, coby sie zatrzymał. – Nie możemy. Jesteśmy na niewolniczej ziemi. Wracaj pod siano!

– Nie. Zanim zdonżyła sie ruszyć, wyślizgłem sie spod deski, ściongnełem czepek z głowy i rozerwałem swojom sukienke po pas. Annie roztworzyła usta ze zdumienia. – Kocham cie, Annie. Nigdy sie już nie zobaczymy. Jednym szybkim ruchem porwałżem swojom torbe, wyskoczyłem z wozu i przeturlałem sie po gościńcu. Pełen zdumienia krzyk Annie odbijał sie echem po lesie i pośród drzew dokoła. Salmon zatrzymał wóz i zaczoł mię wołać, ale równie dobrze mógłby wołać na puszczy. Pobiegłem drogom i zniknełem.

28 Atak Pendziłżem jak wiater, a potem złapałem jakiegoś starego Murzyna z Frederick w stanie Maryland, co jechał wozem swojego pana do Ferry po drewno, i sie z nim zabrałem. Powrót zajoł mi cały dzień, bo choć woźnica był szybki, to ciengiem zatrzymywali go patrole zwolenników niewolnictwa i musiał im opowiadać, w jakich interesach jadzie. Wysadził mię kilka mil od miasteczka na marylandzkim brzegu i dalij poszłem już pieszo. Na farme dotarłem późno, kilka godzin po zmroku. Podeszłem do domu. Okna byli ciemne, nie widziałem żadnych świc. Siompiło, nie było ksienżyca. Nie miałżem zegarka, ale zdaje mi sie, że dochodziła północ. Wpadłem do środka, nikogo nie było. Odwróciłżem sie do wyjścia, a wtenczas w drzwiach pojawiła sie jakaś postać i wcisła mi lufe karabinu prosto w twarz. Poświecili na mię i zobaczyłem, że za progiem stoi trzech żołnierzy z armii Starca: Barclay Coppoc, czyli jeden z tych wojujoncych kwakrów, Owen i Francis Merriam, jednooki szaleniec, kompletnie stuknienty, któren dołonczył do nas niedawno. Wszyscy byli uzbrojeni po zemby, mieli karabiny, krótkom broń i pałasze. – Co ty tu robisz? – spytał sie Owen. – Zapomniałam podać twojemu papie hasło dla Kolejarza. – Ojciec nie miał dla niego żadnego hasła. – Właśnie o to chodzi. Kolejarz je wymyślił i kazał mi je przekazać. – Za późno. Wyjechali cztery godziny temu. – Musze mu je powiedzieć. – Nie ruszaj sie stond. – Dlaczego? – Poradzom se sami. Przydasz sie na miejscu. Pilnujemy tu broni i czekamy, aż czarni sie zbiorom – powiedział Owen. – No, to jest najgłupsza rzecz, jakom żem w życiu słyszała, Owen. Nie dociera do ciebie, co mówie? Popatrzałem na niego i przysiengam na Boga, że próbował pohamować uśmiech. – Jestem śmiertelnym wrogiem niewolnictwa i każden, co nim nie jest, to głupiec – odpowiedział. – Czarni przyjdom. A ja bende tu siedzieć i czekać, aż przyjdom. Myśle, że chciał w ten sposób okazać zaufanie do swojego papy, a poza tym dzienki temu nie musiał brać udziału w walce. Farma leżała pienć mil od Ferry

i widzi mi sie, że Starzec go na niej zostawił, bo Owen widział już dość jego szalonych wyczynów. Przeszedł z nim wszystkie bitwy w Kansas i widział, co najgorsze. A tamtych dwóch Starzec dał mu pewnie po to, coby nie musieli sie bić, bo Coppoc liczył zaledwie dwadzieścia roków, a Merriam był tempy jak stołowa noga. – Pociong już przyjechał? – zapytałem. – Nie wiem. Nie słyszałżem go. – Która godzina? – Dziesienć po pierwszej. – Przyjeżdża dopiero o pierwszej dwadzieścia pienć. Musze uprzedzić kapitana – powiedziałem i ruszyłem do drzwi. – Czekaj. Mam już dość wyciongania cie z tarapatów, Cybulko. Zostań sie tu – powiedział Owen, ale ja już wyszłem i zniknełem. Do Ferry było pienć mil, noc ciemna, choć oko wykol, i zacinał deszcz. Gdybym został na tym wozie, zamiast wysiadać na farmie Kennedy’ego, pewnikiem byłbym na miejscu szybciej, ale ten stary Murzyn dawno już odjechał. Niesłem na plecach torbe z całym swoim dobytkiem, w tym z chłopiencym ubraniem, bo zamiarowałem prysnonć, jak bendzie po wszystkim. Kolejarz by mię przewiózł tym pociongiem. Powiedział wyraźnie, że tutej nie zostanie. Gdybym miał troche rozumu, wrzuciłbym tyż do torby leworwer. Na farmie walało sie ich kilkanaście, dwa leżeli na parapecie, kiedy żem weszedł, i pewnikiem byli naładowane i gotowe do użycia, nie pomyślałżem jednak, coby je zabrać. Zbiegłem pendem ze wzgórza. Nie słyszałem na razie żadnych strzałów, czyli że walka jeszcze sie nie zaczeła, ale kiedy dotarłem na dół i biegłem wzdłuż Potomaku, rozległ sie gwizd pociongu i jakomś mile na wschód po drugiej stronie rzeki zobaczyłem słabe światło, wyłaniajonce sie zza góry. To był pociong z Baltimore, nic nieopóźniony. Rzuciłżem sie drogom ile sił w nogach i poleciałem w strone mostu. Pociong dojechał na brzeg tuż przede mnom. Kiedy postawiłem noge po drugiej stronie mostu, usłyszałżem syk hamulców. Biegnonc, widziałżem miendzy podporami, jak pociong zwalnia i staje. Zatrzymał sie kilka jardów przed stacjom, jak mówił Kolejarz. Zazwyczaj stawał na stacji, pasażerowie wysiadali, a potem podjeżdżał kawałeczek pod pompe, coby nabrać wody, i ruszał na most na Shenandoah, skond jechał dalij do Wheeling we Wirginii. To, że zatrzymał sie tutej, znaczyło, że armia Starca już zaczeła bitwe. Most nad Shenandoah był kryty. Z jednej strony biegła droga dla wozów, a z drugiej ciongli sie tory kolejowe. Z miejsca, gdzie byłem, zobaczyłżem dwóch ludzi z karabinami, jak podchodzom do pociongu od strony Shenandoah, jakie ćwierć mili ode mnie. Biegłem dalij przez most na Potomaku, a pociong stojał bez ruchu i z sykiem puszczał pare. Nad zderzakiem przed lokomotywom chwiała sie

latarnia. Kiedy żem podbiegł bliżej, rozpoznałem w tych dwóch postaciach z karabinami Olivera i Stewarta Taylora – przeszli wzdłuż pociongu i wzieli na muszke maszyniste i palacza, którzy właśnie wysiadali i wpadli prosto w rence Olivera. Razem z Taylorem zaprowadził ich na tył pociongu. Pociong syczał, silnik pracował, a ja żem był daleko i biegłem, wienc nie słyszałem, co mówili. Leciałem ze wszystkich sił i byłem już prawie na miejscu. Kiedym sie zbliżył, dobiegli mię niewyraźne głosy. Byłem już na kuńcu mostu, kiedy żem zobaczył szerokom, wysokom sylwetke Kolejarza, któren wyszedł z bocznych drzwi wagonu pasażerskiego i powoli, ostrożnie zeszedł po schodkach. Wyciongnoł renke, zamknoł drzwi i ruszył po torach. Szedł prosto na Olivera, trzymajonc lampe u boku. Nie pomachał niom, trzymał jom bez ruchu i szedł w strone Olivera i Taylora, którzy oddalali sie z jeńcami. Oliver obejrzał sie przez ramie, zobaczył Kolejarza i dał Taylorowi znak, coby prowadził jeńców dalij, a sam zawrócił z karabinem u biedra. Nie podniósł go, ino trzymał nieruchomo. Podeszedł do Kolejarza. Puściłżem sie do nich pendem, jak mogłem najszybciej. Zeskoczyłem z mostu na strone Ferry, odwróciłem sie i pobiegłem po torach, krzyczonc. Byli nie dalij jak ze dwieście jardów, ale pociong sapał i stukotał, a ja żem biegł w ciemności. Kiedy zobaczyłem, że Oliver podchodzi do Kolejarza, wrzasnełem: – Oliver! Oliver! Zaczekaj! Oliver mię nie usłyszał. Obejrzał sie tylko na chwile, a potem znów popatrzał na Kolejarza. Byłem już tak blisko, żem ich słyszał. Kolejarz dalij szedł na Olivera. – Kto idzie? – krzyknoł. – Nie ruszaj sie – powiedział Oliver. Kolejarz nie zatrzymał sie i znowuż zapytał: – Kto idzie? – Stać! – warknoł Oliver. – Jezus! – zawołałem, ale za cicho i żaden mię nie usłyszał. Oliver tom razom sie nie odwrócił, bo Kolejarz był już przed nim, nie dalij jak pienć stóp od niego, ciengiem z lampom u boku. Był potenżnym menżczyznom i widzi mi sie, że z powodu jego postury i może dlatego, że szedł tak, jakby sie nie bojał, Oliver podrzucił broń do oka. Był młody, miał dopiero dwadzieścia roków, ale płyneła w nim krew Brownów, a kiedy jakiś Brown cóś se postanowił, nie dało sie go powstrzymać. – Oliver! – wrzasłem. Odwrócił sie. Teraz mię zobaczył. – Cybulka? Nie wiem, czy dobrze mię widział w tych ciemnościach. Kolejarz w ogóle

mię nie zobaczył, chociaż stojał już blisko Olivera, z tom lampom w rence, i znowuż spytał „Kto idzie?”, tom razom już niecierpliwie i troche zdenerwowany. Podawał mu hasło, rozumiecie, i czekał na odzew. Oliver odwrócił sie do niego gwałtownie z karabinem przy oku i syknoł: – Ani kroku dalij! Nie wiem, czy Kolejarz źle go zrozumiał, czy co, ale pokazał mu plecy. Po prostu odwrócił sie i żwawo odeszedł. Oliver ciengiem trzymał go na muszce i pewnie pozwoliłby mu wsionść z powrotem do pociongu, gdyby Kolejarz to właśnie zamiarował zrobić, ten zachowywał sie jednak jakoś dziwnie. Przystanoł i zgasił lampe, a potem zamiast wrócić sie do wagonów, skrencił i ruszył w strone budki zawiadowcy, stojoncej kilka jardów od torów. Nie poszedł do pociongu, tylko do tej budki, i dlatego zginoł. – Stój! – zawołał Oliver. Krzyknoł tak dwa razy. Za drugim razem Kolejarz odstawił lampe i szedł do budki już bez niej. Coraz szybciej. Bóg wie, że ani razu nie pomachał lampom. Może był zniesmaczony, żeśmy som takie głupie i nie znamy hasła, a może po prostu nie był pewien, co sie dzieje – w każdym razie odstawił lampe i ruszył w strone budki zawiadowcy. Oliver chyba pomyślał, że idzie wezwać pomoc, wienc oddał głos swojemu karabinowi. Wypalił. Karabiny Sharpsa, te stare, strzelali tak głośno, że aż żal. Broń Olivera pluneła ogniem i wydała zasie taki huk, że dudnienie odbiło sie echem wzdłuż rzeki, a potem od gór i jak wołanie z wysoka przeleciało na drugi brzeg, wypełniło doline i potoczyło sie w dół Potomaku niby kula na krengielni. Grzmiało jak boski pierun, naprawde, hałas był straszny. Pocisk trafił Kolejarza prosto w plecy. Kolejarz miał ponad sześć stóp wzrostu, ale ta kula zrobiła na nim wrażenie, aż poderwała go w góre. Przez kilka chwil stojał bez ruchu, a potem jakby nigdy nic ruszył dalij, troche chwiejnie przeszedł przez tory i padł na twarz przed budkom. Zwalił sie na ziemie jak kłembek szmat i wyrzucił nogi w góre. Jakichś dwóch białych roztworzyło drzwi i wciongneło go do środka. Dopadłem Olivera. Odwrócił sie do mię. – Cybulko! Co ty tu robisz? – On był z nami! – wysapałem. – Ściongał czarnych! – To powinien był mi to powiedzieć. Sama widziałaś. Kazałem mu sie zatrzymać! A on nie odezwał sie ani słowem, psiakrew! Nie było sensu teraz mu wszystkiego opowiadać. To ja żem popełnił błond i zamiarowałem zachować to dla siebie. Kolejarz i tak już nie żył. Był pierwszym zabitym w Harpers Ferry. Czarnym. Biali potem stroili se z tego żarty. Śmiali sie. „O, pierwszy strzał Johna Browna, coby wyzwolić czarnuchów w Harpers Ferry, zabił czarnucha”, mówili. Prawda jest jednak taka, że Kolejarz nie umarł od razu. Żył jeszcze całom dobe.

Dłużej niż Oliver, jak sie okazało. Miał cały dzień, coby opowiedzieć swojom historie, bo po tym, jak dostał kulke, długo sie wykrwawiał. Był przytomny, odwiedziła go jeszcze żona z dziećmi, przyszedł nawet jego przyjaciel burmistrz, i Kolejarz gadał z nimi wszystkimi, ale nie powiedział nikomu, co robił i kim naprawde był. Dowiedziałżem sie później, że naprawde nazywał sie Haywood Shepherd. Kiedy to sie wszystko skuńczyło, biali urzondzili mu wojskowy pogrzeb. Pochowali go jak bohatera, bo był jednym z ich czarnuchów. Kiedy umierał, miał w banku trzy i pół tysionca dularów. Nigdy nie doszli, skond bagażowy wzioł tyle piniendzy i na co zamiarował je wydać. Ale ja żem to wiedział. Gdyby Starzec nie zmienił daty ataku, a Kolejarz nie podał hasła, komu nie trzeba, pożyłby jeszcze troche i mógłby za te piniondze, co je se oszczendzał, wyzwolić swojom rodzine. Podał jednak hasło niewłaściwej osobie i niewłaściwie potem sie zachował. Popełnił błond niechconcy, pod wpływem tej trudnej chwili. A ja nie zamiaruje sie z tego powodu biczować. Bo prawda jest taka, że to nie ja zgasiłem jego lampe i nie ja odstawiłem jom tamtej nocy na ziemie. Zrobił to on sam. Gdyby sie ­uspokoił i jeszcze chwile poczekał, zobaczyłby mię i zaczołby machać lampom. Jednak po prawdzie w głembi duszy trudno było mi sie z tym wszystkim pogodzić, bo wiele zostało stracone. – To moja wina – powiedziałem do Olivera. – Jeszcze przyjdzie pora, coby liczyć straty – odparł. – Musimy ruszać. – Nic nie rozumiesz. – Później zrozumiem, Cybulko. Musimy sie stond zabierać! Ale ja nie mógłżem sie ruszyć, bo to, co żem zobaczył ponad ramieniem Olivera, wbiło mię w ziemie. Stojałem przodem do niego i patrzałem sie na tory, a od tego, co żem widział, moje skryte pod sukienkom orzeszki skurczyli sie ze strachu. W słabym świetle dochodzoncym z pobliskiej knajpy zobaczyłem, jak kilkudziesienciu czarnych, może sześćdziesienciu albo siedemdziesieciu, wyskakuje z dwóch wagonów bagażowych. Był bardzo wczesny poniedziałkowy ranek i niektórzy z nich mieli jeszcze na sobie odświentne niedzielne ubrania, bo pewnie dzień wcześniej poszli do kościoła. Menżczyźni w białych koszulach, kobity w sukienkach. No wienc chłopy, baby, dzieciaki, niektóre tyż odświentnie ubrane, ale i ludzie na boso, kilku z kijami i pikami, mieli nawet pare karabinów. Wypadli z wagonów jak oparzeni, całym stadem, a potem zaczeli uciekać po torach łonczoncych Baltimore z Waszyngtonem, tak szybko, jak tylko mogli. Czekali, aż Kolejarz pomacha swojom lampom, a że nie pomachał, to wzieli nogi za pas i uciekli do domu. Niewiele było trzeba w tamtych czasach, coby Murzyn pomyślał, że któś go oszukał, biały czy kolorowy, wszystko jedno.

Oliver odwrócił sie i popatrzał w tamtom strone, kiedy ostatni z nich wyskakiwali z wagonu bagażowego i ruszali po torach, a potem spojrzał znów na mię, skołowany. – Co sie dzieje? Patrzałem, jak ostatni czarni znikajom, nurkujom tu i tam pomiendzy drzewami, wskakujom w krzaki albo uciekajom po torach, i odpowiedziałżem: – Już po nas.

29 Wielkie zamieszanie Wlokłem sie za Oliverem i Taylorem, którzy szybko opuszczali most, prowadzonc jeńców: maszyniste i palacza. Mineliśmy pub Gault na Shenandoah Street i przeszli prosto przez niepilnowanom brame arsenału. Po drodze Oliver wyjaśnił, że sie już nie kryjom. Cook i Tidd przecieli druty telegraficzne, a Watson, czyli jeszcze jeden syn kapitana i starszy brat Olivera, i jeden z Thomp­sonów pilnowali mostu na Shenandoah. Pozostali zdjeli strażników, wkradli sie do arsenału i opanowali go. Dwaj żołnierze byli w środku i pilnowali broni. Pociong został zatrzymany. Kagi i John Copeland, ten czarny, siedzieli w fabryce, znaczy sie tam, gdzie produkowano broń. Reszta z siedemnastoosobowej armii Starca rozproszyła sie po różnych budynkach. – Było ino dwóch strażników – powiedział Oliver. – Zaskoczyliśmy ich. Pienknie wpadli w pułapke. Wprowadziliśmy jeńców do maszynowni strzeżonej przez dwóch naszych. Był tam Starzec, zajenty wydawaniem rozkazów. Odwrócił sie i mię zobaczył. Myślałem, że bendzie rozgoryczony i zagniewany, bo nie wykonałżem jego poleceń, ale kapitan przywykł do szalonych zbiegów okoliczności i do tego, że nasze sprawy nie idom zgodnie z planem, wienc nie rozzłościł sie, tylko uradował. – Wiedziałem. Pan Zastempów przepowiada nam zwycienstwo! – wykrzyknoł. – Wojna jest wygrana, bo powrócił nasz dobry omen: Cybulka! Jak powiada Ksienga Izajasza, biada złemu człekowi, bo on dostanie zło, a szczenśliwy niech bendzie sprawiedliwy, bo on pozyska dobro! Żołnierze wokół niego zaczeli wiwatować i śmiać sie, z wyjontkiem, jak zauważyłem, O.P. Andersona i Cesarza, czyli jedynych czarnych na hali. Wyglondali normalnie na stropionych, zdenerwowanych i spietranych. Starzec poklepał mię po ramieniu. – Widze, żeś jest gotowa na zwycienstwo, Cybulko – powiedział, bo miałem ze sobom torbe. – Jesteś przygotowana. Wkrótce ruszamy w góry. Jak tylko zlecom sie czarni, to idziemy. Czeka nas jeszcze mnóstwo roboty. Z tymi słowy odwrócił sie i znowuż zaczoł wydawać rozkazy. Polecił komuś pójść po trójke naszych ludzi na farme i ogarnonć pobliskom szkołe na przyjencie Murzynów. Ciengiem rozkazywał, temu kazał iść w te, tamtemu w tamtom strone. Ja nie miałżem właściwie nic do roboty, ino siedzieć na miejscu. W hali było już ośmiu albo dziewienciu jeńców, wyglondali naprawde ponuro. Niektórzy przecierali zaspane oczy, bo była druga rano, a ich zerwano ze snu. O ile dobrze pamientam, było tam jakieś małżeństwo, co ich schwytano, jak wracali na skróty z knajpy, dwóch robotników zbrojowni, dwóch pracowników kolei i jakiś pijak,

któren przez wienkszość czasu spał na podłodze, ale obudził sie na dość długom chwile, coby nam powiedzieć, że jest kucharzem w Gault. Starzec oczywiście nie zwracał na nich uwagi. Przechodził mimo nich i wydawał rozkazy, radosny jak skowronek. W takim dobrym nastroju jeszcze żem go nie widział. Po raz pierwszy od dawna jego zmarszczki fałdowali sie, skrencali i obwijali wokół nosa jak makaron, co w sumie nadawało jego twarzy wyglond – jak by to powiedzieć… – normalnie zadowolenia. Nie był zdolny do uśmiechu, takiego prawdziwego, szerokiego, wyszczerzonego, w którym pokazaliby sie te wielkie zemby koloru kukurydzy, które żem czasem widywał, kiedy jadł mienso niedźwiedzia albo podroby wieprzowe, ale jak chodzi o ogólne zadowolenie, to mu go nic teraz nie brakowało. Osiongnoł cóś ważnego. Było to widać na jego twarzy i mocno mię to wtenczas uderzyło. Naprawde mu sie udało. Zajoł Harpers Ferry. Z tego, co pamientam, załatwienie całej sprawy nie trwało wiencej niż pienć godzin, bo od chwili, kiedy armia Starca o dziewiontej weszła do miasteczka, do przyjazdu pociongu po pierwszej w nocy wiencej nie mineło. Dopóki tam nie trafiłem, wszystko szło jak po maśle. Przecieli linie telegraficzne, obezwładnili dwóch starych strażników, mineli dwa saluny pełne zwolenników niewolnictwa i wkroczyli prosto do zbrojowni. Zajmowała spory teren, dobre dziesienć akrów, i składało sie na niom kilka budynków, gdzie produkowano amunicje i różne czenści do karabinów, lufy, iglice, kurki i tak dalij. Włamali sie do wszystkich tych budynków i zajeli je. Najważniejsza była fabryka karabinów. Starzec umieścił w niej najlepszych żołnierzy: porucznika Kagiego i tego czarnego z Oberlina, Johna Copelanda. A.D. Stevensa, najbardziej wrednego, choć jeszcze lepszego żołnierza, zostawił przy sobie. Wyglondało na to, że moje przybycie podbiło im bembenka, bo Starzec, po kilku minutach powtarzania, coby zrobić to albo tamto, i wydawania rozkazów, które nie mieli już sensu, bo było przecie po wszystkim, przystanoł, rozejrzał sie i powiedział ­poważnie: – Żołnierze! Mamy zasie sto tysiency karabinów. To wiencej, niż nam potrzeba dla naszej nowej armii, kiedy sie tu pojawi. Żołnierze znów zaczeli wiwatować, a kiedy okrzyki ucichli, Starzec odwrócił sie w poszukiwaniu Olivera, któren przyszedł ze mnom do maszynowni. – Gdzie Oliver? – Wrócił pilnować pociongu – powiedział Taylor. – Ach, tak! – wykrzyknoł Starzec i zwrócił sie do mię. – Widziałeś Kolejarza? No, nie miałżem odwagi, coby mu przekazać niedobre wieści. Normalnie nie mógłżem tego zrobić tak okrutnie, wienc odpowiedziałem: – W pewnym sensie. – Gdzie on jest?

– Oliver sie nim zajoł. – Kolejarz skrzyknoł czarnych? – Ależ tak, kapitanie. O.P. Anderson i Cesarz, dwaj Murzyni, podeszli do nas, gdy to usłyszeli. – Jesteś pewien? – spytał O.P. – Chcesz powiedzieć, że czarni sie stawili? – Tłumnie. Starzec sie uradował. – Bóg sie zlitował i zesłał nam owoce! – wykrzyknoł. Wstał, pochylił głowe, wyciongnoł przed siebie ramiona, skierował otwarte dłonie ku niebu i pogronżył sie w świentości. Złożył dłonie do modlitwy. – Czyż Bóg nie powiedział, coby nie powstrzymywać sie od dawania dobra tym, którym sie ono należy, jeżeli jest w naszej mocy im je dać? I ciengiem gadał swoje, mamrotał podzienkowania i cóś o Ksiendze Koheleta, i tak dalij. Stojał tak, bełkoczonc i mruczonc teksty biblijne, przez dobre pienć minut, a O.P. i Cesarz ganiali mię po hali, bo żem próbował odejść na bok, i zadawali mi pytania, których chciałem po prostu uniknonć. – Ilu czarnych przyjechało? – spytał O.P. – Kupa. – Gdzie som? – zapytał Cesarz. – Na gościńcu. – Uciekli? – spytał O.P. – Nie nazwałabym tego ucieczkom. – A jak byś to w takim razie nazwała? – Nazwałabym to małym nieporozumieniem. O.P. złapał mię za szyje. – Cybulko, lepiej gadaj prawde. – No, doszło do małego zamieszania. Starzec stojał w pobliżu, głemboko zatopiony w modlitwie, ciengiem mruczonc, mamroczonc i bełkoczonc z zamknientymi oczami, roztworzył jednak oko, kiedy mię usłyszał. – Do jakiego zamieszania? – zapytał. Wtenczas rozległo sie głośne pukanie do drzwi. – Kto tam jest? – ozwał sie czyjś głos. Starzec podbiegł do okna, a my za nim. Na zewnontrz przed drzwiami do maszynowni stojało dwóch białych pracowników kolei. Obaj wyglondali na tak pijanych, jakby zaraz mieli sie porzygać. Pewnikiem dopiero co wyszli z knajpy na Shenandoah Street. Starzec odchrzonknoł i wystawił głowe przez okno. – Jestem John Osawatomie Brown z Kansas – oświadczył. Lubiał używać swojego pełnego indiańskiego nazwiska, kiedy wojował. – I przybywam wyzwolić

lud murzyński. – Po co pan przybywasz? – Wyzwolić lud murzyński. Tamci zaśmiali sie. – Pan żeś postrzelił tego Murzyna? – spytał jeden z nich. – Jakiego Murzyna? – Tego, co leży na stacji. Lekarz gada, że jest umierajoncy. Powiedział, że ludzie widzieli, jak postrzeliła go jakaś mała czarnucha, i strasznie sie wkurzyli. A gdzie jest Williams? Powinien być na służbie. – Któś tam strzelał? – zapytał mię Starzec. – Gdzie Williams? – zapytał znowuż ten facet przed drzwiami. – Powinien być na służbie. Otwieraj te drzwi, głupcze, do cholery! – O waszego człowieka zapytaj sie pan swoich – odkrzyknoł Starzec przez okno. O.P. klepnoł kapitana po ramieniu i pisnoł: – Williams jest tu, kapitanie. To jeden ze strażników arsenału. Starzec zerknoł na Williamsa, któren siedział na ławce z ponurom minom, a potem wychylił sie przez okno. – Przepraszam – odpowiedział. – Mamy go tutej. – No to go wypuście. – Wypuścimy, jak zwrócicie wolność ludowi murzyńskiemu. – Przestań sie wygłupiać, skretyniały idioto. Puście go. Starzec wysunoł przez okno lufe karabinu. – Bende wdzieczny, jeśli se pójdziecie – oświadczył – i powiadomicie swoich przełożonych, że Stary John Osawatomie Brown zajoł federalnom zbrojownie. Ma zakładników. I zamiaruje wyzwolić lud murzyński z niewoli. Na to Williams, ten strażnik, co siedział na ławce przy ścianie, nagle wstał, wystawił łeb przez okno i krzyknoł: – Fergus, on nie żartuje! Majom tu stu uzbrojonych czarnuchów i wzieli mię do niewoli! Nie wiem, czy dlatego, że zobaczyli jednego ze swoich, jak wrzeszczy przez okno, czy przez to, co Williams powiedział o uzbrojonych Murzynach, czy dlatego, że wystraszyli sie karabinu Starca, ale tamci wtenczas zaraz uciekli. Dziesienć minut później z bezpiecznej odległości przyglondało nam sie z pietnastu facetów, głównie pijaków z knajpy po drugiej stronie ulicy. Handryczyli sie i kłócili, bo ino dwóch z nich miało broń, a w każdym budynku, do którego próbowali wejść, coby jakomś zdobyć, któś celował do nich karabinem przez okno i kazał im spieprzać. Potem jeden z nich oderwał sie od reszty, podeszedł cichutko do drzwi maszynowni na takom odległość, cobyśmy go słyszeli, i zawołał: – Przestań sie pan, do cholery, wygłupiać i wypuś Williamsa albo

sprowadzimy szeryfa. – To sprowadźcie – zawołał Starzec. – Dobrze, sprowadzimy. A jak tylko dotkniesz naszego człowieka, ty porombany bydlaku, to ci zrobimy w brzuchu takom dziure, że przejdzie niom nawet muł. – Mam tego dosyć – warknoł Stevens. Wystawił karabin przez okno i wystrzelił ponad głowami tamtych. – Przybyliśmy tu uwolnić lud murzyński! – wykrzyknoł. – Rozgłoście tom wiadomość. I przynieście nam cóś do jedzenia, bo jak nie, to zabijemy jeńców. Starzec spojrzał groźnie na Stevensa. – Po co żeś to powiedział? Stevens wzruszył ramionami. – Głodny jestem. Patrzyliśmy, jak tamci wypadajom przez brame, rozbiegajom sie na wszystkie strony i lecom z wrzaskiem na wzgórze do miasteczka i pomiendzy bezładnie porozstawiane, posklecane z bele czego domy. No, zaczeło sie powoli i wydawało sie, że dalij tyż tak bendzie. Przyszedł ranek, miasteczko budziło sie w świetle wschodzoncego słońca, ale mimo tamtych wrzasków najwyraźniej nikt nie wiedział, co robić. Ludzie chodzili po ulicach i szli do pracy, jak gdyby nigdy nic, tylko na stacji zrobił sie wienkszy ruch. Zebrało sie tam kilkanaście osób i chyba zastanawiali sie, gdzie som maszynista i palacz, bo lokomotywa stojała nieruchomo pod pompom, z wygaszonymi kotłami i sucha jak pieprz, całkiem bez wody, a maszynisty nie było, bo razem z palaczem był przecie naszym jeńcem. Spore zamieszanie panowało pod Gault House i pod Wager House obok – knajpom z hotelem, tak jak Gault – tam tyż kłembili sie ludzie, śród nich pasażerowie, którzy wysiedli z pociongu i błonkali sie po stacji i okolicy, próbujonc zrozumieć, co sie dzieje. Kilku z nich miało bagaże, wymachiwało rencami i tak dalij. Widzi mi sie, że opowiadali, co tu zaszło. Słyszałżem później, co niektórzy mówili, że widzieli, jak z wagonu bagażowego wypada zgraja Murzynów. Ale nastrój był, szczerze mówionc, w sumie wesoły. Ludziska stojali se i plotkowali. Kilku robotników, co szli do pracy, przelazło przez ten tłum i wparowało prosto do zbrojowni, bo nie mieli pojencia o niczym. Nadziali sie zaraz na lufy żołnierzy kapitana. – Przybyliśmy wyzwolić Murzynów – powiedzieli żołnierze – a wy jesteście odtond naszymi jeńcami. Niektórzy nie uwierzyli, ale nasi oczywiście od razu wpakowali ich do maszynowni i około dziesiontej rano było tam już z piendziesienciu wienźniów. Ci już tak nie wontpili jak tamci wcześniej, bo kapitan kazał ich pilnować Cesarzowi, a Cesarz stanowił strasznie poważny widok. Był bardzo ciemnym, dumnym Murzynem o szerokiej piersi, trzymał karabin i miał śmiertelnie surowom mine. Od

razu widziało sie, że nie żartuje. Około jedenastej Starzec zaczoł popełniać jeden błond za drugim. Tak mi sie zdaje dzisiej, po latach, ale wtenczas nie wyglondało to aż tak źle. Bo widzicie, kapitan zwłóczył, czekajonc na Murzynów. Wielu głupców czekało, aż Murzyni cóś zrobiom, w tym oni sami. Przez sto lat tak było. Ale Starzec nie miał stu lat czasu, ino kilka godzin, i drogo za to zapłacił. Wyjrzał przez okno na pociong i wylewajoncych sie z niego rozgniewanych pasażerów. Było ich coraz wiencej. Sapali i prychali, wściekali sie z powodu opóźnienia, nie wiedzieli, co sie dzieje. Kapitan odwrócił sie do Taylora i powiedział: – Nie widze powodu, coby przeszkadzać tym wszystkim ludziom w pracy i podróży, bo zapłacili przecie za bilety. Wypuś maszyniste i palacza. Taylor wykonał rozkaz i wypuścił tych dwóch, a potem poszedł z nimi na stacje i dał znać Oliverowi, któren pilnował pociongu przy wjeździe na most, coby im pozwolił jechać dalij. W ten sposób, wypuszczajonc pociong, Starzec zwolnił prawie dwustu zakładników. Maszynista i palacz nie zatrzymali sie przy bramie, bo Taylor szedł za nimi. Zagonił ich na drugom strone mostu, tylnym wyjściem, prosto pod lokomotywe. Po półgodzinie stojała już pod parom, pasażerowie wdrapali sie do wagonów i pociong wyjechał do Wheeling w stanie Wirginia w rekordowym czasie. – Zatrzymajom sie w pierwszym miasteczku po drodze i nadadzom telegram z informacjom o nas – powiedział Stevens. – Nie widze powodu, coby zatrzymywać amerykańskom poczte – odparł Starzec. – Poza tym chcemy, iżby świat sie dowiedział, co tu robimy. No i świat dowiedział sie w południe. To, co zaczeło sie wesoło, kiedy ludziska popijali rano whisky i plotkowali, przeszło potem w niedowierzanie i wzburzenie, aż wreszcie mieszkańcy Ferry zaczeli klonć i gromadzić sie pod murami zbrojowni. Słyszeliśmy, jak krzyczom, przekazujonc se pogłoski i domysły co do tego, czemu Starzec zajoł maszynownie. Jeden facet mówił, że jesteśmy bandom zwariowanych złodziei i próbujemy roztworzyć arsenałowy skarbiec. Drugi wrzeszczał, że to jeden lekarz zamordował żone i teraz sie ukrywa w arsenale. Któś inszy twierdził, że jakaś młoda Murzynka postradała rozum, zamordowała swojego pana i uciekła do zbrojowni, coby sie tam schować. A jeszcze insi gadali, że pociong z Baltimore został wykolejony przez bagażowego, co przeżył zawód miłosny. Mówili o wszystkim, ino nie o tym, co powiedział Starzec. Widzi mi sie, że nie mogło im sie pomieścić w głowach, że oddział złożony w wienkszości z białych zajoł najwienkszom zbrojownie w kraju, coby wyzwolić czarny lud. W kuńcu wysłali posła, jakiegoś ważniaka w lnianym garniturze i meloniku,

pewnikiem polityka albo cóś w tym rodzaju. Facet weszedł kilka jardów za brame, krzyknoł do kapitana, coby sie przestał wygłupiać i nie był idiotom, ale powitał go strzał z karabinu, kula świsła mu nad głowom i wyleciał przez brame tak szybko, że zwiało mu ten melonik, któren zanim dotknoł ziemi, to facet był już po drugiej stronie ulicy. Koło pierwszej jakiś staruszek w stroju zwyczajnego robociarza odłonczył sie od tłumu tych zrzendów i poirytowanych gapiów, co stojali za bramom w bezpiecznej odległości pod Gault House, poczłapał powoli na drugom strone Shenandoah Street, ruszył prosto na teren arsenału, podeszedł do drzwi maszynowni i zapukał. Starzec zerknoł na niego przez okno, trzymajonc karabin w gotowości. Był już środek dnia, a nikt z nas nic nie spał. Twarz Starca była poorana zmarszczkami i zacienta. – Rozumiem, żeś pan jest Stary John Brown z Osawatomie w Kansas – ozwał sie uprzejmie staruszek. – Czy tak? – To ja. – No, z bliska widać, żeś jest pan naprawde stary. – Mam piendziesiont dziewienć lat – powiedział Starzec. – A pan? – Jestem od pana starszy o osiem lat, szanowny panie. Mam sześdziesiont siedem. Ale rozchodzi sie o to, że trzymasz pan tam u siebie mojego młodszego brata. On ma sześdziesiont dwa lata. I byłbym panu wdzienczny, gdybyś go pan wypuścił, bo jest chory. – Jak sie nazywa? – Odgin Hayes. Starzec zwrócił sie w strone sali. – Który z was jest Odgin Hayes? Trzech starszych gości podniesło rence i wstało. Kapitan zmarszczył brwi. – W ten sposób do niczego nie dojdziemy – powiedział i palnoł im wykład o Biblii i Ksiendze Królów, jak to do Salomona przyszli dwie baby i tak jedna, jak druga mówiła, że jest matkom tego samego dziecka, aż wreszcie król powiedział, że przerombie bachora na pół i da im obu po połówce, i wtenczas jedna z tych bab powiedziała, coby król dał go tej drugiej, bo ona nie mog­łaby znieść widoku swojego dziecka rozcientego na pół, wienc Salomon dał je jej, bo już wiedział, że to ona jest prawdziwom matkom. To ich zawstydziło, a może przestraszyli sie przecinania na pół albo tego, że Starzec wymachiwał pałaszem na wszystkie strony, coby gestami podkreślić swoje słowa. W każdym razie dwaj przyznali sie od razu, że kłamiom, i usiedli, a prawdziwy Odgin stojał dalij i Starzec go wypuścił. Ten staruszek przed wejściem podzienkował i ruszył z powrotem przez zbrojownie na Shenandoah Street. Przez ten czas tłum na ulicy urósł i pojawiło sie

tyż kilku facetów w milicyjnych mundurach, którzy machali pałaszami i pukawkami. Obie knajpy robili świetny interes, a gapie byli już kompletnie pijani, hałaśliwi, dufni i krnombrni, bo kleli i w ogóle. Tymczasem nasi wienźniowie, nie wspominajonc o Stevensie, zgłodnieli i zaczeli sie głośno domagać jedzenia. Usłyszał to Starzec, powiedział: „Zaraz”, i zakrzyknoł przez okno do tych przy bramie: – Panowie, ludzie som głodni. Mam piendziesienciu wienźniów, którzy nie jedli od wczorej, tak jak i moi żołnierze. Wymienie jednego jeńca za śniadanie. – Kogo zwolnisz? – krzyknoł któś z tłumu. Starzec wymienił nazwisko tego pijaka, co został złapany wczorej i mówił, że jest kucharzem w Gault House. – Nie przysyłajcie nam tego moczymordy – zawołali tamci. – On ni cholery nie potrafi gotować. Zostawcie go sobie. Rozlegli sie śmiechy, a potem znowu narzekania i przekleństwa. W kuńcu uzgodniono, że wypuścimy jednak tego kucharza. Poczłapał do Gault House i po dwóch godzinach wrócił z butelkom whisky i trzema ludźmi, którzy rozdali jeńcom półmiski z jedzeniem. Potem kucharz sie napił i znowuż zasnoł. Zupełnie zapomniał, że miał wyjść na wolność. Wtenczas dochodziła już czwarta po południu. Słońce stojało wysoko na niebie, a tłum pod arsenałem zrobił sie agresywny. Najwyraźniej lekarz, co opiekował sie Kolejarzem, rozpuścił w miasteczku wieści, że ranny umiera. Ujrzeliśmy kilku jeźdźców pendzoncych przez Bolivar Heights – widzieliśmy, jak podjeżdżajom do domów ściśnientych przy drodze tuż nad zbrojowniom i słyszeliśmy, jak wywrzaskujom plotki, które odbijali sie echem po wzgórzu. Krzyczeli, że zbrojownia została zajenta przez murzyńskich powstańców. To wywołało napiencie. Znikneła cała wesołość. Pijackie przekleństwa przeszli w tyrady, tyrady zrobili sie wulgarne i obelżywe, obrażano cudze matki i mówiono o gwałceniu białych bab, a w tłumie pojawili sie ­ludzie z karabinami i leworwerami, ale nikt jeszcze nie strzelał. Po jakimś czasie z niestrzeżonego budynku na drugim kuńcu zbrojowni, naprzeciwko fabryki broni, wypadło paru miejscowych, którym udało sie ukraść kilka karabinów. Kagi, Leary i Cope­land, którzy pilnowali fabryki, zauważyli ich przez okno i otworzyli do nich ogień. Ci przed bramom szybko sie rozpierzchli, ale zaraz i oni zaczeli strzelać. Ludzie Starca odpowiedzieli ogniem. Ich kule wybijali szyby i wbijali sie w ceglane mury. Tamci szybko sie przegrupowali i sformowali w oddziały. Jak spod ziemi wyrośli przy nich dwie kompanie milicji w różnych mundurach – jedni byli w pełni umundurowani, a insi mieli ino czapki i bluzy – i troche po bałaganiarsku otoczyli dziedziniec przed arsenałem. Te głomby mieli najróżniejszom broń, jakom udało im sie zdobyć: strzelby na wiewiórki, muszkiety,

broń myśliwskom, sześciostrzałowe leworwery, stare muszkiety, a nawet kilka zardzewiałych pałaszy. Sześciu z nich przeszło przez Potomak powyżej Ferry, pomaszerowało wzdłuż Chesapeake i Ohio Canal i zaatakowało na moście Olivera i Taylora, którzy wdali sie z nimi w strzelanine. Inny oddział podeszedł od strony Shenandoah i zajoł miejsca naprzeciwko fabryki karabinów. Trzeci ruszył na most na Shenandoah, strzelajonc do dwóch żołnierzy Starca, co go pilnowali. Kagi i Copeland nagle tyż mieli pełne rence roboty po drugiej stronie zbrojowni, bo druga grupa miejscowych ukradła karabiny. Ni stond, ni zowond bitwa rozgorzała na dobre. Zaczeło sie. Milicja i cywile przed bramom głównom na chwile zbili sie w bezładnom gromade, a potem uformowali leguralny oddział – na moje oko było ich ze trzydziestu – i pomaszerowali, i to jak, prosto na maszynownie, ostrzeliwujonc jom tak, że przez każde okno wlatywali kule. Starzec rzucił sie do działania. – Żołnierze! Zachowajcie zimnom krew! Nie marnować prochu i kul. Mierzyć nisko. Niech każden wasz strzał sie liczy. Spodziewajom sie, że zaraz sie wycofamy. Celujcie starannie. Żołnierze zrobili, jak kazał, i wystrzelali przez okna tyle amunicji, że raz-dwa odepchneli milicje o dziesienć jardów, za brame. Oddział poszedł w rozsypke na drodze do Shenandoah. Wirgińczyki nie mogli znieść tego ognia i zostali za bramom, ale niedaleko, już nie po drugiej stronie drogi. Poza tym ich liczebność rosła z każdom chwilom. Widzieliśmy, że z okolicznych wzgórz przybywa coraz wiencej ludzi, jedni pieszo, insi kunno. Zobaczyłem, jak Kagi wychodzi z fabryki, ostrzeliwuje sie i przedziera przez brame, coby sie do nas dostać, a Copeland go osłania. Było niebezpiecznie, udało mu sie jednak dopaść maszynowni w pełnym biegu. Cesarz roztworzył drzwi i zatrzasnoł je za nim. Kagi był spokojny, choć twarz miał czerwonom i czujnom. – Jest szansa sie wycofać – powiedział. – Ale tamci wysyłajom oddział, żeby zajoł oba mosty. Jak sie nie pośpieszymy, to zdobendom most na Potomaku. A jak zdobendom tyż most na Shenandoah, to bendziemy w pułapce. Starzec nawet nie mrugnoł. Posłał Taylora, coby osłaniał most na Potomaku, Kagiemu kazał wracać na pozycje z Dangerfieldem Newbym, Murzynem, a potem zwrócił sie do Stevensa i O.P. Andersona. – Zabierzcie Cybulke z powrotem na farme i przyprowadźcie Murzynów. Na pewno sie tam zebrali i niecierpliwie czekajom, coby wzionć udział we walce o swojom wolność. Pora wynieść tom wojne na wyższy poziom. O.P. i Stevens szybko sie zebrali. Po minie O.P. można było poznać, że nie żal mu odchodzić, podobnież jak i mi. Miałem złe przeczucia, bo jużem wiedział, że Starzec traci rozum. Nie byłem w nastroju, coby sie z nim wtenczas pożegnać,

chociaż nie powiedziałżem mu całej prawdy, czyli że Kolejarz dostał śmiertelny postrzał. Wydawało mi sie, że to bez znaczenia, bo sprawy wymykali sie spod kontroli gorzej, niż nawet ja żem sie spodziewał. Narażałem własnom dupe, a chociaż jest mała i przez prawie trzy roki była przykryta sukienkom i halkom, toć jednak chroniła mię od tylca i dlatego zawsze żem jom lubiał. Przywykłem już, że Starzec traci kontakt z rzeczywistościom i dostaje religijnego szmergla, kiedy sie zaczynała strzelanina. Problem polegał nie na tym, ino na tym, że pod bramom darło sie ze stu uzbrojonych białych, którzy ciengiem chlali i już widzieli podwójnie, i z każdom sekundom ich przybywało. Powinienem tu wspomnieć, że wtenczas zaczełem sie w głembi duszy robić świentoszkowaty. Poczułem, że troche zwracam sie do Boga. Może dlatego, że chciało mi sie siku, a nie miałżem gdzie tego zrobić tak, coby nie zdradzić, kim jestem, bo zawsze miałżem z tym problem w tamtych czasach i zawsze musiałem sie ubierać do snu tak, jakbym wybierał sie na polowanie, ale myśle, że było w tym cóś wiencej. Starzec prawie codziennie starał sie mię ureligijnić, tylko że wcześniej nie zwracałżem na to uwagi. Dla mię byli to ino słowa. Jednak kiedy teraz patrzałem, jak ten tłum na zewnontrz zbiera sie w sobie, przestraszyłżem sie, zdjeło mię przerażenie aż po tego małego łotra, co dyndał pomiendzy moi­mi nogami, i dwa bliźniacze klejnociki przy nim. Usłyszałem, że mrucze: „Panie Boże, przepraszam Cie na chwile. Przedtem nie miałżem wiele cierpliwości dla Słowa, ale…”. Usłyszał mię wtenczas Kagi i zmarszczył brwi. Był silny i odważny, jednakże nawet silny menżczyzna może zwontpić w swojom odwage, kiedy wystawi jom na próbe. I tom razom zobaczyłżem na jego zwykle spokojnym obliczu prawdziwe zatroskanie i usłyszałem, jak łamie mu sie głos, kiedy sie odezwał. Powiedział Starcowi wprost: – Wynośmy sie stond, póki nie jest za późno, kapitanie. Ale Starzec puścił jego słowa mimo uszów, bo usłyszał, jak wzywam imienia Pana, i to go połechtało. – Drogi Jezu! Cybulka Cie znalazła! Zwycienstwo jest blisko! – wykrzyknoł, a potem z całkowitym spokojem zwrócił sie do Kagiego: – Wracaj na zbrojownie. Dostaniemy posiłki. Kagi wykonał rozkaz, a O.P. i Stevens złapali troche naboi, wsadzili je do kieszeni i cofli sie pod okno w głembi, a ja za nimi. Okno wychodziło na tylnom ściane zbrojowni. Strzelili przez nie pare razy, przepłoszyli kilku Wirgińczyków, co sie tam zabłonkali, i wyleźliśmy we trójke na zewnontrz. Ruszyliśmy pod mur, któren schodził aż nad rzeke pod mostem, i zaraz żeśmy go przesadzili. Przebiegliśmy przez jakomś nieogrodzonom działke i puściliśmy sie pendem przez most. Udało sie to tylko dlatego, że Oliver i Taylor dawali odpór grupce, która próbowała zepchnonć ich ze stanowisk. Daliśmy rade, choć wszendzie gwizdali kule. W pare chwil przebiegliśmy na strone Marylandu, potem przelecieliśmy koło

dwóch ludzi Starca na drugom strone drogi i już drapaliśmy sie pod góre przez genste krzaki do farmy Kennedy’ego – cali i zdrowi. Zatrzymaliśmy sie na polance jakie pół mili dalij. Widzieliśmy coraz wienkszy tłum miejscowych i milicji, jak wpadali do zbrojowni w oddziałkach po czterech albo pienciu, ostrzeliwali maszynownie i cofali sie, kiedy Starzec i jego ludzie odpowiadali im ogniem, za każdym razem powalajonc jednego albo dwóch. Ranni leżeli na widoku, na dziedzińcu arsenału, jenczonc, tuż koło swoich towarzyszy, niektórzy przestali już oddychać. Reszta stojała przy wejściu na Shenandoah Street i kleła z wściekłościom, ale bojała sie wejść dalij i ich zabrać. Och, byli tam niezłe jatki. Patrzyliśmy przerażeni. Wiedziałżem, że już nie wróce do Ferry. Tłum pod zbrojowniom zwienkszył sie do prawie dwustu osób i ciengiem przybywało nowych. Wienkszość trzymała w jednej rence flaszke gorzałki, a w drugiej karabin. W dali, za nimi, w miasteczku i na Bolivar Heights, widać było dziesiontki ludzi uciekajoncych w góry, w wienkszości Murzynów, chociaż i wielu białych. Stevens szedł pod góre, a ja i O.P. zatrzymaliśmy sie na chwile i patrzyliśmy. – Wrócisz tam? – spytałżem sie O.P. – Prendzej mi kaktus wyrośnie – mruknoł. – Co zrobimy? – Nie wiem. Ale ja bym nie wrócił, nawet gdyby czekał tam na mię sam Chrystus. Zgodziłem sie z nim w duchu. Odwróciliśmy sie i ruszyliśmy w góre za Stevensem, coby jak najszybciej dostać sie na farme.

30 Rozganiajonc pszczoły Na cichej piaszczystej dróżce w pobliżu domu spotkaliśmy podnieconego Cooka. Zanim żeśmy zdonżyli cokolwiek powiedzieć, wypalił: – Skrzykneliśmy kilka pszczół! Zaprowadził nas do pobliskiej szkoły, gdzie Tidd i Owen stojali nad dwójkom białych i cóś z dziesiontkom niewolników. Murzyni siedzieli na ganku przed szkołom, mieli zdziwione miny i wyglondali, jakby dopiero co sie obudzili. Cook wskazał jednego z siedzoncych miendzy nimi białych, którego Owen trzymał na muszce. – To pułkownik Lewis Washington – powiedział. – Kto to? – Wnuk brata George’a Washingtona. – Tego George’a Washingtona? – Zgadza sie. – Cook chwycił potenżny lśnioncy pałasz, co leżał na podłodze ganku. – Ściongliśmy to znad jego kominka – powiedział i zwrócił sie do O.P.: – Daruje ci pałasz jego ciotecznego stryja. George Washington dostał go w prezencie od Fryderyka Wielkiego. O.P. spojrzał na pałasz, jakby to była trucizna. – Dlaczego ja mam go dostać? – Starzec by tego chciał. To symbol. – Ja… Mi on sie do niczego nie przyda. Cook zmarszczył brwi, a Stevens chwycił pałasz i zawiesił go se u pasa. Podeszłem do pułkownika, coby mu sie przyjrzeć. Był wysoki i szczupły, miał na sobie koszule nocnom i szlafmyce i był nieogolony. Dygotał jak jeleń. Wyglondał na tak przybitego i przerażonego, że aż mi go było szkoda. – Jakeśmy wpadli do jego domu, pomyślał, że to złodzieje – parsknoł Tidd. – „Weźmijcie mojom whisky! Weźmijcie moich niewolników, tylko nie róbcie mi krzywdy!” Kwilił jak dziecko. – Pochylił sie nad nim i warknoł: – Bondź menżczyznom! Bondź menżczyznom! To nakrenciło Stevensa, a był to wyjontkowo wredny facet. Najlepszy żołnierz, jakiego kiedykolwiek żem poznał, ale diabeł wcielony. Wiecznie wymachiwał pienściami i szukał zwady. Podeszedł dumnym krokiem do pułkownika, pochylił sie nad nim i spojrzał na niego z góry, a tamten ino skurczył sie w sobie. – Ładny z ciebie pułkownik – odezwał sie Stevens. – Chciałeś wymienić niewolników na swoje nendzne życie. Nie jesteś warty nawet obieraczki do fasolki, nie wspominajonc o butelce whisky.

Och, ta obraza wkurzyła pułkownika, ale trzymał jenzyk za zembami, bo widział, że Stevens jest wściekły. Tidd i Owen wyciongli piki i karabiny i zaczeli rozdawać je Murzynom, którzy, prawde mówionc, mieli takie miny, jakby normalnie nie wiedzieli, co sie dzieje. Dwóch z nich wstało i ostrożnie wzieło broń. Potem jeszcze jeden. – Co z wami? – spytał Tidd. – Nie chcecie walczyć o swojom wolność? Nic nie odpowiedzieli, byli całkiem skołowani. Jeden odwrócił sie i nie chciał wzionć broni. Pozostali mamrotali chwile miendzy sobom. Widać było, jak bardzo sie bojom. Potem niby sie zgodzili, wzieli karabiny, które im podali Tidd i Cook, ale trzymali je, jakby ich parzyli. Jeden, co siedział na kuńcu, na podłodze, w koszuli nocnej i portkach z opuszczonymi szelkami, wyglondał znajomo, byłżem jednak rozgoronczkowany i wystraszony, wienc rozpoznałem go dopiero po dłuższej chwili. To był Stangret. Nie był teraz tak wspaniale ubrany, jak kiedym go widział w liberii i białych renkawiczkach, ale to bez wontpienia był on. Ruszyłem w jego strone i zaraz żem sie odwrócił, bo on tyż mię zauważył i zrozumiałem, że nie chce, cobym pokazał, że go znam. Wiedziałem, że ma swoje tajemnice, i pomyślałem, że lepiej bendzie udawać, że go nie znam, bo byli tu tyż jego właściciele. Nie chciałżem, coby miał kłopoty. Gdyby myślał, że ostatni bendom pierwszymi, zachowałby sie inaczej, niż gdyby sondził, że za jakiś czas biali odbijom Ferry i porozstawiajom wszystkich Murzynów po kontach. Ja żem widział, co sie dzieje w miasteczku, a on nie. Ani Tidd, ani Cook, ani reszta żołnierzy, co zostali na farmie. Zobaczyłżem jednak, jak O.P. odcionga Tidda na bok i cóś mu opowiada. Tidd milczał, ale Stangret przyglondał sie im i choć nie słyszał, co mówili, to widzi mi sie, że właśnie wtenczas postanowił nie udawać wiencej niemowy i wzionć udział w tej hecy. – Jestem gotów do walki – powiedział, wstajonc, i chwycił pike, co mu jom podali. – Wziołbym tyż leworwer. Dali mu leworwer i troche amunicji. Jego pan, pułkownik Washington, siedział na podłodze i przyglondał mu sie. Kiedy zobaczył, że Stangret bierze broń, nie mógł sie powstrzymać. Zrobił sie zaczepny. – No nie, Jim, siadaj! Stangret podeszedł do pułkownika i stanoł nad nim ze strasznym wyrazem twarzy. – Nie chce słyszeć od ciebie już ani słowa – odpowiedział. – Wysłuchuje twoich rozkazów od dwudziestu dwóch lat. To zbiło pułkownika z pantałyku. Normalnie go powaliło. Wpadł we wściekłość. – Ach, ty niewdzienczny czarny skurwysynu! – wyjonkał. – Byłem dla ciebie

dobry. Byłem dobry dla twojej rodziny! – Ty skunksie! – zawołał Stangret i podniósł pike, coby na miejscu położyć pułkownika trupem, ale Stevens i O.P. mu nie pozwolili. Strasznie sie z nim szarpali. Stevens był wielkim, potenżnym, silnym jak muł facetem i prawdziwym twardzielem, ale ledwo dał rade Stangretowi. – Dość tego! – zawołał. – Dosyć. Wystarczy, że bijom sie w Ferry. Odciongli go z O.P. od pułkownika, ale Stangret nie mógł sie opanować. – To najwienkszy śmierdziel na świecie! – zawołał. – Przedał mojom matke! I rzucił sie na pułkownika jeszcze gwałtowniej niż przedtem, i tom razom nawet wielki Stevens nie zdołał go obezwładnić. Potrzeba było ich wszystkich – Tidda, Stevensa, Cooka i O.P. – coby powstrzymać Stangreta przed zabiciem swojego byłego pana. Szamotali sie z nim przez kilka minut, a Stangret stawiał taki opór, że ledwo im sie udało. Kiedy go wreszcie unieruchomili, Stevens wpadł w taki gniew, że wyciongnoł gnata i przystawił go Stangretowi do twarzy. – Jak jeszcze raz spróbujesz czegoś takiego, to sprzontne cie osobiście – powiedział. – Nie pozwole ci tu rozlewać krwi. To wojna o wyzwolenie Murzynów, nie zemsta. – Nie obchodzi mię, jak to nazywacie – odpowiedział Stan­gret. – Trzymajcie go z dala ode mnie. Na Boga, sprawy tak dalece wymkli sie spod kontroli, że nikomu nie było do śmiechu. – Musimy stond zabrać tych ludzi – powiedział Stevens do O.P. – Weźmiemy ich do Ferry. Kapitanowi trzeba posiłków. Ja zajme sie innymi, a tego – wskazał głowom pułkownika – naprawde trzymaj z dala od tego czarnucha. O.P. nie był za tym planem. – Wiecie, co czeka nas w Ferry. – Mamy swoje rozkazy – odpowiedział Stevens – i zamiaruje je wykonać. – Jak dostaniemy sie do miasta? Bendzie trzeba sie przebijać. Bendzie już obkronżone. Stevens kontem oka zerknoł na pułkownika Lewisa Washingtona. – Nie musimy sie przebijać. Możemy tam po prostu wjechać. Mam plan. Droga wiodonca po marylandzkiej stronie ze szkoły do Ferry jest niebezpieczna. Biegnie stromym, ostrym wzgórzem, a na szczycie robi sie jak czubek jajka. Jak sie ten szczyt przejadzie, to dobrze stamtond widać Ferry i Potomak. Potem droga schodzi już na sam dół, nad rzeke. Wtenczas trzeba ostro skrencić w lewo, coby dotrzeć na most prowadzoncy do Ferry, ale nie można zjechać z tego wzgórza za szybko, bo jest tam za stromo, coby sie zatrzymać. Widzi mi sie, że niejeden wóz wywalił sie i złamał ośke czy dwie, próbujonc wzionć ten zakrent ze zbyt wielkom prendkościom. Trzeba mocno trzymać cugle

i ciongnonć za hamulec, bo inaczej można wylondować w Potomaku. Stangret pokonał tom droge w czterokunnym powozie pułkownika Washingtona, jakby go diabeł gonił. Zjechaliśmy w podskokach i tak szybko, że wydawało mi sie, że zdmuchnie mię pend powietrza. Stevens, pułkownik Washington i ten drugi biały jechali w środku, a niewolnicy, ja i O.P. na stopniach, trzymajonc sie mocno, coby nie skrencić karków. Jakieś pół mili przed kuńcem zjazdu, zanim dojechaliśmy do tego niebezpiecznego zakrentu, Stevens – dzienki Bogu, że był z nami – krzyknoł przez okno do Stangreta, coby ściongnoł lejce i zatrzymał wóz. Stangret go usłuchał. Stojałżem na stopniu i zaglondałem do środka z głowom przyciśnientom do szyby. Stevens, któren siedział koło Washingtona, wyciongnoł leworwer z kabury, nabił go, odwiódł kurek, wcisnoł pułkownikowi lufe w żebra i nakrył płaszczem, coby nie było widać broni. – Przejadziemy przez most kolejowy – powiedział. – Jak nas zatrzymie milicja, to ty nas przeprowadzisz. – Nie pozwolom nam przejechać – odparł pułkownik. Oho, od razu dostał pietra. Taki wielki menżczyzna, a zaczoł kwilić jak ptak. – Na pewno pozwolom – odpowiedział Stevens. – Jesteś pułkownikiem milicji stanowej. Po prostu powiesz tak: „Ustaliłem, że dojdzie do wymiany mię i moich Murzynów za białych jeńców w maszynowni”. Tylko tyle. – Nie moge tego zrobić. – Oczywiście, że możesz. Jak otworzysz na tym moście gembe, coby powiedzieć cóś inszego, to wpakuje ci kulke, ale jeżeli zrobisz, co ci każe, nic ci sie nie stanie – oznajmił Stevens, a potem wysunoł głowe przez okno i krzyknoł do Stangreta: – Jadziemy. Stangret bez wahania popendził kunie i znowuż ruszyliśmy trzensoncym sie powozem na dół. Jechałżem uwieszony na wozie, trzymajonc sie go kuńcami paliców, ponury jak nieszczenście. Gdy sie zatrzymaliśmy, chciałem zeskoczyć i uciec, ale nie mogłem tego zrobić, bo w środku siedział Stevens. Teraz Stan­gret ponownie sie rozpendził i gdybym zeskoczył na tym wzgórzu, to grube jak cztery moje palice koła powozu rozjechaliby mię na miazge, i to jeżeli Stevens najpierw by mię nie zastrzelił, bo był okropnie zły. Po prostu nie miałem ochoty na takom śmierć, znaczy coby zginonć przez odpadniencie od powozu albo zostać zastrzelonym za próbe ucieczki. Ale przyszło mi do głowy, że i tak moge rozstać sie z tym światem, kiedy zjadziemy na dół, bom stojał po tej stronie, na którom powóz by upadł, gdyby sie przewrócił, jeśliby Stangret skrencił z nadmiernom szybkościom. Boże kochany, nie jestem pewien dlaczego, ale to mię zmartwiło, i uparłem sie, że jednak zeskocze. Zakrent na dole był taki ostry, że koła sie mogli rozlecieć. Wiedziałem, że Stangret bendzie musiał zwolnić, coby skrencić w lewo i ruszyć w strone Ferry, że bendzie musiał jakoś se

poradzić z tym zakrentem, i postanowiłem wykonać swój ruch właśnie wtedy. Zeskoczyć. O.P. miał taki sam pomysł. – Jak zjadziemy na dół, to ja skacze – powiedział. Przed samym kuńcem zjazdu droga letko zakrencała, ale kiedy wyszliśmy znów na prostom i zaczeliśmy pendzić w strone rzeki, ja i O.P. zobaczyliśmy, że z naszych planów nic nie bendzie i trzeba sie z tym pogodzić: na drodze był oddział milicji. Maszerowali właśnie przez krzyżówke, do której żeśmy jechali. Stangret zauważył ich i, niech mu Bóg błogosławi, zwolnił tylko troche i wpadł na krzyżówke tak szybko, jak kunie dali rade biec, wjechał w sam środek oddziału, poturbował milicjantów i rozpendził ich jak muchy. Potem cofnoł powóz, skrencił w lewo, dał kuniom bata i mocno je pogonił. Ten czarnuch potrafiłby wjechać komarowi w dupe na mule. Błyskawicznie zostawił tamtych za sobom i dobrze, bo kiedy oprzytomnieli i zobaczyli obdartych Murzynów, wiszoncych nie wiadomo dlaczego na eleganckim powozie pułkownika Washingtona, to wyciongli spluwy i zaczeli strzelać. Nad naszymi głowami zaświstali kule, ale oddaliliśmy sie od milicjantów i zgubiliśmy ich na zakrencie. Z górskiej drogi było widać Ferry. Znajdowaliśmy sie po drugiej stronie rzeki, ale widzieliśmy dym i słyszeliśmy strzały. Wyglondało na to, że jest tam goronco. Droga przed nami była pełna milicji stanowej. Milicjanci biegali tam i sam, należeli jednak do różnych oddziałów z różnych okrengów, mieli różne mundury i nie wiedzieli, kto jest kim, wienc pozwolili nam przejechać bez słowa. Nie mieli pojencia, że ci za nami strzelajom do nas, bo ich kanonada zlewała sie ze strzelaninom z drugiego brzegu Potomaku. Nikt nie wiedział, co kto robi. Stangret to sprytnie rozegrał. Przejechał kole milicjantów, wrzeszczonc: „Wieze pułkownika! Wieze pułkownika Washingtona! Jadzie, coby sie oddać w rence tamtych w zamian za zakładników!”. I milicjanci odsuneli sie na bok, iżby nas przepuścić, nie zatrzymali nas, co było mi nie na renke, jako że nie mógłżem zeskoczyć z powozu śród tych wszystkich czerwonych koszuli, bo musiałem trzymać sie na stopniu. Kiedy z bożom pomocom dostaliśmy sie na most – było na nim pełno milicjantów, aż sie uginał pod ich cienżarem – pułkownik Washington zrobił, jak mu Stevens kazał, wypełnił wszystkie polecenia co do joty, i tamci machneli, cobyśmy przejechali. Niektórzy nawet wiwatowali na nasz widok. „Jest z nami pan pułkownik! Hurra!”, krzyczeli. Nie zastanawiali sie, co on tu robi, bo wielu z nich było pijanych. Na moście stojała co najmniej setka ludzi – na tym samym moście, którego dzień wcześniej w kompletnych ciemnościach pilnowali Oliver i Taylor, kiedy nie było tam ani żywego ducha. Starzec stracił szanse, coby sie stond wydostać. Kiedy przejeżdżaliśmy na drugom strone rzeki, przyjrzałżem sie z góry

arsenałowi. Na Boga, było tam jak nic ze trzystu milicjantów, kłembili sie przy bramie i wokół murów, a z miasteczka i Bolivar Heights nad nim ciengiem spływali nowi. Cisneli sie przy wejściu, obstawiali brzeg rzeki i mury zbrojowni. Sami biali. Nie widziałżem ani jednego Murzyna. Zbrojownia była otoczona, a my jechaliśmy prosto w paszcze śmierci. Wtenczas Jezus uderzył mi do głowy; diabeł zeskoczył z mojego grzbietu, a w moim sercu zamieszkał Pan. „Jezu! Twoja krew”, szepnełem i kiedym wypowiedział te słowa, poczułżem, jak przenika mię duch Chrystusa. Zdało mi sie, że moje serce wyrwało sie z wienzienia, że moja dusza urosła i wszystko wokół mię, drzewa, most, miasteczko, stało sie wyraźne. W tym właśnie miejscu i czasie postanowiłem, że jeśli uda mi sie kiedyś wyprostować swoje ścieżki, to powiem Starcowi, co czułem, wyjaśnie mu, że cała ta jego religijna paplanina nie poszła na marne, wyznam, dlaczego żem nie powiedział prawdy o Kolejarzu i wytłumacze sie z kilku inszych łgarstw, co żem go nimi czenstował. Choć, szczerze mówionc, nie sondziłem, że bende miał takom okazje, co chyba oznacza, że jeszcze nie byłem tak całkiem uduchowiony. Ale tak czy owak myślałżem o tych sprawach. Jak zjechaliśmy z mostu i skrenciliśmy w strone zbrojowni, zwróciłem sie do O.P., któren ledwo trzymał sie na stopniu. – Do widzenia, O.P. – Do widzenia – odpowiedział i zrobił cóś, co mię normalnie rozłożyło na łopatki: zeskoczył z powozu i sturlał sie z nasypu do Potomaku. Wpadł do wody jak kartofel i tyle żem go widział. Toczył sie dobre dwadzieścia stóp i wpadł do rzeki. Nie chciał wracać do zbrojowni, coby tam dostać kulke. Sam wybrał swojom śmierć. Zapisałem wienc drugiego martwego czarnego na konto Starca. Jak by nie liczyć, na własne oczy żem widział, że pierwsze dwie ofiary, co zgineli w walce Johna Browna o wyzwolenie Murzynów, to byli właśnie Murzyni. Podjechaliśmy do bramy zbrojowni. Stangret przez cały czas wrzeszczał, że mamy pułkownika Washingtona, wienc przebiliśmy sie przez tłum i wpadliśmy bez przeszkód na dziedziniec. Tamci nie zamiarowali nas zatrzymywać, bo mieliśmy pułkownika. Znali jego powóz i wiedzieli, kim jest. Myślałżem najpierw, że sie rozstompili, bo wieziemy takiego ważnego człowieka, ale kiedyśmy przejechali przez brame, zrozumiałżem, jaki był prawdziwy powód takiego zachowania. Na dziedzińcu było cicho jak w grobie. Cicho jak makiem zasiał. Tego, co żem zobaczył na podwórcu zbrojowni, nie dało sie zobaczyć z mostu. Starzec nie próżnował. Na ziemi leżało kilku zabitych, biali i dwaj Murzyni, wszyscy w zasiengu ognia z maszynowni i okolicznych budynków. Z Johnem Brownem nie było żartów. Dlatego milicja zebrała sie na zewnontrz, przed bramom i pod murami – bo Starzec odpierał ich szturmy. Stangret obkronżył pokiereszowane zwłoki, a kiedy znudziło mu sie

kołowanie, skierował powóz prosto pod maszynownie, przejeżdżajonc po głowach kilku truposzy – nic im to nie szkodziło, bo przecie niczego nie czuli. Zatrzymał sie przed samiuteńkim wejściem, roztworzono nam drzwi i wpadliśmy do środka, a drzwi sie zamkli z powrotem. W środku cuchneło tak, że cóś okropnego. W maszynowni było jeszcze ze trzydziestu zakładników. Biali siedzieli po jednej stronie, a Murzyni po drugiej, przedzieleni ścianom, która jednak nie siengała sufitu, wienc można było przechodzić górom z jednej strony na drugom. Ani tu, ani tam nie było wygódki. Jeśli myśleliście, że biali sie różniom od czarnych, to bez wienk­szego wysiłku zrozumiecie, jak jest naprawde, gdy powonchacie ich naturalne produkty – wtenczas do was dotrze, że jedna fasolka nie jest lepsza od drugiej. To miejsce przypominało knajpy z Kansas, chociaż tu było gorzej. Normalnie jak w piekle. Kapitan stojał przy oknie, trzymajonc swój karabin i siedmiostrzałowca. Wyglondał spokojnie, choć po prawdzie był troche przybity. Jego stara pomarszczona twarz była brudna od ziemi i prochu. Siwa broda wyglondała, jakby jom unurzał we worku z piaskiem, a surdut miał cały w dziurach i plamkach spalenizny od prochu. Od trzydziestu godzin nie jadł i nie spał. Mimo to w porównaniu z resztom swoich ludzi sprawiał wrażenie, że jest w doskonałej formie. Pozostali, młodsi, jak Oliver czy Watson, których przeciwnik przegonił z mostu na Shenandoah, albo Taylor, wyglondali normalnie na kompletnie umordowanych i byli bladzi jak ściana. Wiedzieli, co ich czeka. Tylko Cesarz wydawał sie spokojny. Ten Murzyn był naprawde niesamowity. Poza O.P. w życiu nie widziałżem odważniejszego człowieka. Stevens podał Starcowi pałasz pułkownika Washingtona. Starzec podniósł go wysoko. – Sprawiedliwości stało sie zadość – powiedział, po czym zwrócił sie do niewolników pułkownika, którzy zeskoczyli z powozu i weszli do maszynowni. – W imieniu Rzondu Tymczasowego Stanów Zjednoczonych, ja, prezydent John Brown w stanie spoczynku, wybrany e pluribus unum ze wszystkimi wynikajoncymi z tego prawami i przywilejami przez kongres waszych braci, ogłaszam, żeście wszyscy som wolni. Idźcie w pokoju, moi bracia Murzyni! Czarni, ma sie rozumieć, wyglondali normalnie na skołowanych. Było ich ino ośmiu, nie liczonc kilku zakładników pod ścianom. W dodatku nie mogli przecie nigdzie pójść, co jeszcze bardziej zbiło ich z tropu. Nie ruszyli sie z miejsca i, do licha, nie powiedzieli ani słowa. Nikt sie nie odezwał, wienc Starzec dodał: – Ma sie rozumieć, jeśli tego chcecie, bo wszyscy jesteśmy tu na wojnie z niewolnictwem. Jak chcecie dołonczyć do nas we walce o swojom wolność, to my jesteśmy cali za tym. Dlatego uzbroimy was dla tej sprawy, jak i dla sprawy waszej późniejszej wolności, coby nikt nie zdołał wam jej wydrzeć.

– Jużeśmy to zrobili – powiedział Stevens. – Tylko że piki im wypadli po drodze. – Ach. No, mamy tu tego wiencej. Gdzie O.P. i insi? – Nie wiem. Myślałem, że jadom z nami powozem. Widzi mi sie, że dalij skrzykujom pszczoły. Starzec skinoł głowom. – Tak, oczywiście! – powiedział, patrzonc na to stadko, cośmy je przyprowadzili. Przedefilował przed szeregiem Murzynów, ściskajonc dłoń jednemu i drugiemu, witajonc sie z nimi. Mieli ponure miny, na co oczywiście nie zwrócił uwagi, bo jednocześnie gadał ze Stevensem. – Wszystko idzie dokładnie tak, jakem przewidział. Modlitwa jest skuteczna. Jako spirytulista naprawde powinieneś zaczonć wierzyć w Boga. Przypomnij mi, cobym podzielił sie z tobom kilkoma słowami od naszego Stwórcy, kiedy przyjdzie czas, bo wiem, że masz, co trzeba, coby sie jeszcze zwrócić do naszego Wielkiego Upokorzyciela. Najwyraźniej kompletnie ześwirował. O.P. skrzykiwał już ino ryby na dnie Potomaku. Cook, Tidd, Merriam i Owen wszyscy dali dyla. Zostali sie na farmie Kennedy’ego i byłżem pewien, że som już daleko. Zresztom nie miałżem im tego za złe. Bali sie o swojom skóre. Mieli swoje słabostki, które żem dobrze znał, bo sam ich miałem pełno. Nie byłem przeciwko nim. Nagle Starzec mię zauważył i spytał: – Stevens, co tu robi Cybulka? – Sama wróciła do Ferry. Starcowi nie spodobała sie ta odpowiedź. – Nie powinna tu być. Walka zrobiła nam sie troche krwawa. Cybulka powinna skrzykiwać pszczoły w jakim bezpiecznym miejscu. – Chciała przyjechać. To było łgarstwo, do diabła. Nie wspominałżem mu ani jednym słowem o powrocie do Ferry. To Stevens wydawał rozkazy w szkole, a ja, jak zwykle, zrobiłem to, co mi kazano. Starzec położył renke na moim ramieniu i powiedział: – Moje serce sie raduje, że cie tu widze, Cybulko, bo trzeba nam dzieci, coby mogli zobaczyć wyzwolenie swojego ludu i opowiadać o tym przyszłym pokoleniom tak Murzynów, jak białych. Ludzie zapamientajom ten dzień. Poza tym tyś zawsze jest dobrom wróżbom. Nigdy nie przegrałżem bitwy, kiedyś przy mnie była. Całkiem zapomniał o Osawatomie, gdzie zakatrupili Fredericka i posłali go na tamten świat, ale Starzec już takom miał nature. Nigdy nie pamientał nic poza tym, co chciał pamientać, a powtarzał ino to, w co naprawde chciał wierzyć.

Teraz normalnie sie zadumał. – Bóg nam pobłogosławił, Cybulko, boś jest dobrom i odważnom dziewczynkom. Mieć ciebie przy sobie w chwili mojego najwienkszego triumfu, to jakby był ze mnom Frederick, któren oddał życie za Murzynów, chociaż nie potrafił odróżnić swojej głowy od zadka. Zawsze mu dawałaś wiele radości. Składam za to dzienki naszemu Odkupicielowi i dzienkuje mu za wszystko, co nam dał. Tu przymknoł oczy, splótł rence na piersi i zatopił sie w modlitwie. Wyśpiewywał podzienkowania dla naszego Wielkiego Odkupiciela, któren wendrował drogom do Jerycha, i tak dalij, i modlił sie za Freda, co to ma wielkie szczenście, bo galopuje teraz z aniołami, nie omieszkał wspomnieć swoich dzieci, co pomarli na różne choroby i byli już w chwale – tych, co odeszli najpierwsi: małego Freda, Marcy, co miała dwa latka, Williama, któren umarł na febre, i Ruth, co zgineła w pożarze – potem zaczoł wymieniać tych, co jeszcze żyli, potem dzieci swojego kuzyna, a potem przywołał swojego pape i swojom matule i podzienkował Bogu, że przyjoł ich na wysokościach i że nauczyli go żyć po bożemu. Wszystko to śród żołnierzy i siedzoncych z tyłu zakładników, którzy na niego patrzyli, gdy pod bramom na zewnontrz kłembiło ze trzystu białych i krzywiło gemby, jakby mieli gówno pod nosem, podawało se amunicje i szykowało sie do kolejnego szturmu. Nie było Owena, któren mógłby wyrwać Starca z tego transu – bo z tego, co żem wiedział, tylko on jeden miałby dość odwagi, coby to zrobić; ze Starcem nie było żartów, kiedy sie modlił, i nieraz żem widział, jak wycionga spluwe, gdy trafił sie jakiś śmiałek na tyle głupi, coby przerywać mu rozmowe ze Stwórcom. Nawet jego najważniejsi ludzie, Kagi i Stevens, bali sie mu przeszkadzać, a jeśli już sie na to decydowali, to robili to nie wprost – znaczy sie, na ten przykład rozbijali szklanki pod jego nogami, kasłali, chrzonkali, charczeli, coby splunonć, albo zaczynali rombać drewno, a kiedy to nie odnosiło skutku, urzondzali se strzelanie do celu i ich kule gwizdali kapitanowi tuż koło uszów, chociaż czasem i kule nie mogli go wytroncić z modlitewnego transu. Teraz jednak szło o mojom dupe, a raczej o to, co sie z niej ostało. Bardzo chciałżem zachować te resztki, wiencem sie odezwał: – Kapitanie, chce mi sie pić! I mamy pewnom sprawe do omówienia, bo wstompił we mnie Jezus. To go otrzeźwiło. Od razu wstał, ze dwa albo trzy razy rzucił „amen”, rozłożył szeroko ramiona i powiedział: – Podzienkuj Mu, Cybulko! Podzienkuj Mu! Jesteś na dobrej drodze. Żołnierze, dajcie Cybulce wody! Potem wyprostował sie na całom swojom wysokość, wyciongnoł zza pasa pałasz od Fryderyka Wielkiego, podniósł go, podziwiał przez chwile, a potem przyłożył se na płask do piersi.

– Niech to, że Cybulka przyjeła do serca Syna Człowieczego, bendzie dla nas natchnieniem we walce o sprawiedliwość dla Murzynów. I niech to da nam jeszcze wienkszom siłe. Niech nas pobudzi, cobyśmy całkowicie oddali sie sprawie i doprowadzili naszych wrogów do płaczu. A teraz, żołnierze, do dzieła. Nie powiedzieliśmy jeszcze ostatniego słowa! No, Starzec nie powiedział tyż ani słowa o wyrwaniu sie stamtond, a na to żem czekał. Nawet o tym nie pisnoł. Kazał wybić otwory w ścianach, wienc wzieli sie do roboty. Niewolnik, co sie nazywał Phil, zebrał do tej pracy kilkunastu Murzynów – było ich tam teraz ze dwudziestu pienciu, liczonc tych, co przyszli z ludźmi Starca, tych zabranych po drodze i tych, co żeśmy ich przyprowadzili. Ponadto mieliśmy jeszcze pienciu białych facetów, co siedzieli sztywno i bez ruchu. Murzyni sprawnie wybili pikami kilka otworów w ścianach i zaczeli ładować karabiny. Ustawiali je jeden obok drugiego, coby żołnierze mogli od razu łapać sie za nowy, nie ładujonc tego, z którego strzelili, i tak zaczeliśmy sie gotować do wiecznego snu.

31 Ostatnia bitwa Tłum pod bramom czekał cóś dobrom godzine, aż pułkownik Washington użyje czarów, które podobnież znał, coby dokonać wymiany siebie i swoich Murzynów na białych zakładników. Kiedy nie stało sie to i w drugiej godzinie, któś zakrzyknoł: – Gdzie nasz pułkownik?! Ilu zakładników oddacie za pułkownika i jego czarnuchów?! Starzec wystawił głowe przez okno i wrzasnoł: – Ani jednego! Jak chcecie dostać swojego pułkownika, to chodźcie i se go weźmijcie! Och, wtenczas tamci znowuż dostali białej goronczki. Krzyczeli, spierali sie i grupowali i kilka minut później przez brame weszedł oddział ze dwustu umundurowanych milicjantów, którzy zwrócili sie w strone maszynowni i na rozkaz „Ognia!” zaczeli strzelać. Na Boga, wydawało sie, jakby maszynownie kopnoł wielki potwór, cała sie zatrzensła. Był ino huk i łomot, zewszond lecieli kawałki cegieł i zaprawa, z góry tyż, z filarów, co podtrzymywali strop. Kule powybijali normalnie duże dziury w ścianach, a poza tym wyrwali i zwalili wielki kawał drewnianej belki w suficie. Ale milicjanci nas nie pokonali. Żołnierze Starca byli dobrze wyszkoleni i trzymali sie mocno. Strzelali przez te dziury, co wyrwał je ogień wroga, a kapitan krzyczał: – Spokój! Celować nisko! Niech drogo zapłacom za swoje! Nasi zasypali milicje gradem kul i wyparli jom za brame. Tamci zebrali sie znów pod murami arsenału. Byli już tacy pijani i rozwścieczeni, że aż żal. Po śmiechach i żartach z poprzedniego dnia nie pozostało ni śladu, zastompiła je niepohamowana wściekłość i gorycz, i było to widać we wszystkim, co nasi wrogowie robili. Niektórzy dostali pietra od razu po pierwszym szturmie, bo kilku z ich towarzyszy zostało rannych albo zabitych, wienc odłonczyli sie od reszty i wzieli dupy w troki. Pod bramom gromadziło sie jednak coraz wiencej ludzi. Po kilku minutach milicjanci przegrupowali sie i ruszyli na nas w jeszcze wienkszej liczbie, bo przed zbrojownie ciengiem przychodzili nowi, coby zastompić poległych. Mimo to żołnierze Starca powstrzymali ich i ta kompania tyż sie wycofała. Krencili sie jeszcze pod bramom w bezpiecznej odległości, krzyczonc, złorzeczonc i zapowiadajonc, że powieszom Starca za jaja. Zaraz potem sprowadzili skondsiś drugom kompanie w jakichś inszych mundurach. Wysłano ich znowuż ze dwustu albo i wiencej. Ci byli jeszcze bardziej rozeźleni niż tamci, jeszcze bardziej kleli i krzyczeli. Staneli przed

budynkiem, ale zanim puścili salwe, ludzie Starca podziurawili, posiekali i wypatroszyli wielu z nich. Ci drudzy milicjanci poszli w rozsypke i uciekli do bramy jeszcze szybciej niż pierwsi, pozostawiajonc za sobom na dziedzińcu kolejnych rannych i zabitych. Potem za każdym razem, kiedy ruszali, coby zabrać rannych, któryś z ludzi Starca wysuwał karabin przez otwór w ścianie i słono płacili za takie pomysły. To ich wzburzyło jeszcze bardziej. Aż sie gotowali. Tymczasem przerażeni biali zakładnicy siedzieli w grobowym milczeniu. Starzec kazał Stangretowi i Cesarzowi ich pilnować, a dwudziestu kilku niewolników uwijało sie w maszynowni. Murzyni nie byli już tacy oszołomieni, oprzytomnieli, a żaden z ich białych panów ani pisnoł. Milicjanci nie byli daleko. Słyszeliśmy, jak gadajom i wrzeszczom na zewnontrz, jak przeklinajom i krzyczom przeraźliwie. Tłum genstniał coraz bardziej i panowało w nim coraz wienksze zamieszanie. Któś mówił: „Chodźmy tendy, spróbujmy tak i tak”, któś inszy zaraz go zakrzykiwał, któś trzeci wołał: „Mój kuzyn Rufus leży ranny na dziedzińcu! Musimy go wydostać!”, któś mu odpowiadał: „Sam go se zabierz!”, zaczynali bić sie miendzy sobom, a potem ich kapitan wykrzykiwał nowe rozkazy, wienc musieli przestać. Byli normalnie kompletnie skołowani. Starzec w tym czasie spokojnie wydawał rozkazy swoim żołnierzom i ich murzyńskim pomocnikom. – Nabijcie broń. Mierzyć nisko. Ustawcie karabiny w rzendzie pod ścianom, cobyście mogli od razu złapać drugi, jak wystrzelicie. Zadajemy przeciwnikowi straty. Ludzie Johna Browna i niewolnicy strzelali i ładowali broń tak szybko i sprawnie, że pracowali jak maszyna. Starzec znał sie na wojaczce. Mógłby sie przydać Jankesom w tej wielkiej wojnie, co to miała nadejść, to musze przyznać. Ale szczenście nie mogło sie dłużej trzymać Johna Browna i zaczeło go opuszczać, jak zawsze. Krok po kroku. I jak zawsze do kuńca. Zaczeło sie od tego, że jakiś biały grubasek przyszedł pogadać ze Starcem, coby załagodzić sprawe. Sprawiał takie wrażenie, jakby był jakimś dowódcom. Zaglondał przez brame zbrojowni kilka razy, mówił, że przychodzi w pokoju i żebyśmy sie jakoś dogadali, ale ani razu nie weszedł za daleko, tylko wsuwał głowe na dziedziniec i zaraz jom cofał. Nie był uzbrojony i kiedy tak wystawiał ten swój łeb i prosił o rozmowe, Starzec mówił żołnierzom, coby nie strzelali, a do grubaska krzyczał: – Nie wchodź tu. Idź stond. Przybyliśmy wyzwolić Murzynów. Jednak ten gość ciengiem przychodził i odchodził, wsuwał łeb za brame, powtarzał swoje, a potem sie wycofywał. Ani razu nie weszedł na dziedziniec. Słyszałżem go, jak próbował uspokoić ludzi za murem, bo zachowywali sie już jak ostatnia hołota i nikt nie był w stanie nad nimi zapanować. Próbował kilka razy, a potem dał se spokój i znowuż postanowił zajrzeć do zbrojowni. Wystawił nos za

brame i zaraz czmychnoł w bezpieczne miejsce jak myszka. W kuńcu zebrał sie na odwage i podeszedł bliżej. Wbiegł na dziedziniec, schował sie za zbiornikiem na wode, wystawił zza niego głowe i wtenczas jeden z ludzi Starca – wydaje mi sie, że to był Ed Coppoc – namierzył go, wystrzelił po dwakroć i trafił. Rozwalił gościa. Grubasek padł trupem na miejscu i już nigdy wiencej nie zapłacił podatków. Stało sie. Jak zobaczył to motłoch przed bramom, to wpadł w szał. Nasi przeciwnicy mieli już wtenczas w czubie – te dwie knajpy w pobliżu robili dobry interes – ale po zabiciu grubaska normalnie dostali krenćka i zmienili sie po prostu w horde rozjuszonych bandytów. Okazało sie, że to był burmistrz Harpers Ferry, Fontaine Beckham, znajomek Kolejarza, lubiany przez wszystkich, białych i kolorowych, no ale Coppoc nie mógł o tym wiedzieć. Zrobiło sie wielkie zamieszanie. Burmistrz leżał z inszymi zabitymi jeszcze przez pare godzin, a Wirgińczycy na zewnontrz wyli, krzyczeli, bili w bembny, grali na piszczałce i odgrażali sie, że wejdom do zbrojowni, pokrojom Starca na kawałki i każom mu zeżreć jego własne gacie. Urongali mu i odgrażali sie, że mu wydłubiom oczy. Nic sie jednak nie stało. Przyszedł zmierzch. Nie było jeszcze zupełnie ciemno, ale zrobiło sie cicho jak o północy i cóś sie tam kroiło w tej szarówce. W kuńcu Wirgińczycy przestali wrzeszczeć i uciszyli sie. Nie widziałżem ich, bo robiło sie coraz ciemniej, ale któś pewnie przyjechał, jakiś dowódca albo cóś, zaprowadził porzondek i ich zorganizował. Siedzieli tak przez jakie dziesienć minut, mamroczonc półgłosem o tym i o owym, jak dzieciaki, naprawde cicho, bez żadnego hałasu. Starzec, któren przyglondał sie temu przez okno, cofnoł sie. Zapalił lampe i pokrencił głowom. – To kuniec – powiedział. – Unieszkodliwiliśmy ich. Łaska Jezusa Chrystusa jest silniejsza od każdego człowieka, cokolwiek by zrobił. Tego możecie być pewni, żołnierze. I w tym momencie tamci, strzelajonc w biegu, wpadli całom hordom przez brame – jak później pisali gazety, było ich czterystu. Tak wielu, że byli jak ściana, jak tabun rozszalałych kuni. Przypuścili generalny, błyskawiczny, naprawde potenżny szturm, na łeb na szyje. Nie mogliśmy go odeprzeć. Mieliśmy za mało ludzi i brakowało nam stanowisk w zbrojowni. Kagi i tych dwóch Murzynów z Oberlina, Leary i Copeland, siedzieli na drugim kuńcu arsenału, w fabryce karabinów, i padli jako pierwsi. Wirgińczycy wyparli ich przez tylne okna. Nasi uciekli na brzeg Shenandoah, gdzie dwaj z nich oberwali. Kagi dostał kule w głowe i padł martwy. Leary’ego trafili w plecy i tyż zabili na miejscu. Copeland weszedł dalij do rzeki i udało mu sie wspionć na jakomś skałe pośrodku, ale nie mógł sie stamtond wydostać. Dobrnoł do niego jakiś Wirgińczyk i tyż sie wspioł na skałe. Obaj wyciongli leworwery i nacisneli spusty, i oba leworwery ino trzaśli i nie

wystrzelili, bo za bardzo zamokli. Copeland poddał sie. Powiesili go miesionc później. Tymczasem w zbrojowni Wirgińczycy dopadli niejakiego ­Leemana, któren wypadł przez boczne drzwi, wskoczył do Potomaku i próbował przepłynonć na drugi brzeg. Wypatrzyli go milicjanci na mostach i zaczeli strzelać. Ranili go, ale nie zabili. Spłynoł troche z prondem i udało mu sie wydostać na skałe. Wspioł sie tam do niego jeden z Wirgińczyków, któren trzymał leworwer nad wodom, coby go nie zamoczyć. Weszedł na skałe. Leeman leżał jak długi. Krzyknoł: „Nie strzelać! Poddaje sie!”, a tamten sie uśmiechnoł, wymierzył i rozwalił mu łeb. Trup leżał na tym kamieniu przez długie godziny, a oni strzelali do niego jak do tarczy. Opili sie gorzały i radośnie szpikowali go ołowiem jak krawcowa poduszeczke szpilkami. Jeden z braci Thompsonów, Will, ten młodszy, wydostał sie jakoś ze zbrojowni i znalazł sie w potrzasku na drugim pientrze hotelu Gault House po drugiej stronie drogi. Rzucili sie na niego, zawlekli go na dół, troche potrzymali jako jeńca, a potem zabrali na most, coby go rozstrzelać. Podleciał ich kapitan i mówi: – Zabrać mi tego wienźnia do hotelu. – Ta dama, co prowadzi hotel, nie chce tego czarnucha. – Dlaczego? – Mówiła, że nie chce, coby zaświnił jej dywan. – Powiedzcie, że to mój rozkaz. Nie zaświni dywanu. Ale tamci nie zwracali uwagi na kapitana. Odepchli go, ustawili Thompsona na moście, kazali mu sie cofnonć i podziu­rawili go kulami. – Teraz już zaświni. Thompson wpadł do wody. Było tam płytko i widzieliśmy go rano, jak leży we wodzie twarzom do góry, ze szeroko roztwartymi oczami, uśpiony na zawsze. Jego zwłoki bujali sie w góre i w dół, a podeszwy ocierali sie o brzeg. My byliśmy w maszynowni, powstrzymywaliśmy atak, trwała leguralna strzelanina. Dangerfield Newby, Murzyn, który jako jedyny został przy życiu w fabryce karabinów, zobaczył, że ciengiem stawiamy opór, i próbował sie do nas przedostać. Miał żone i dziewiontke dzieci w niewoli ledwie trzydzieści mil stond. Po ataku został odcienty we fabryce z Kagim i tymi dwoma Murzynami, a kiedy tamci rzucili sie do ucieczki nad Shenandoah, sprytny Newby został. Jak napastnicy polecieli za jego towarzyszami, to on wyskoczył przez okno po stronie Potomaku i puścił sie pendem do stojoncej w głembi maszynowni. Cwany czarnuch naprawde wyciongał nogi. Chciał do nas dołonczyć. Zobaczył go jeden biały schowany za zbiornikiem z wodom i strzelił do niego. Newby zauważył go, wymierzył z karabinu, załatwił gościa i poleciał dalij. Był już prawie przy drzwiach, kiedy jakiś facet wychylił sie przez okno na

pientrze domu po drugiej stronie ulicy i ze strzelby na wiewiórki poczenstował Newby’ego sześciocalowym gwoździem, któren wbił mu sie w szyje jak dzida. Krew buchła mu ze szyi, runoł na ziemie i skonał pod maszynowniom. Stało sie to w samym środku strzelaniny, wienc nikt nie mógł nic zrobić, ino patrzeć, ale motłoch zainteresował sie tom śmierciom. Newby był pierwszym czarnym, którego mogli dopaść, a byli tego spragnieni. Chwycili go, wyciongli przez brame i dalij, na ulice. Kopali go i okładali pienściami. Potem podbiegł do niego jakiś facet i obcioł mu uszy. Inszy ściongnoł mu spodnie i odcioł klejnoty. Trzeci wetknoł patyk w jego rane na szyi. W kuńcu powlekli go do chlewa i cisneli do środka, a świnie zaraz rzucili sie na trupa i któraś wyciongneła cóś długiego i gientkiego z jego brzucha. Jeden kuniec tego czegoś trzymała w ryju, a drugi tkwił ciengiem w ciele. Na widok pożeranego przez świnie Newby’ego rozwścieczeni żołnierze Starca zaczeli przeklinać i strzelać i zasypali kulami milicjantów, którzy podeszli znowuż w dużej liczbie, i ich odparli. Na kilka minut, bo już nie było szans. Tamci już nas mieli. Odcieli nam droge. Byliśmy otoczeni. Bez Kagiego i inszych, którzy osłanialiby nas z drugiego kuńca dziedzińca, nie mogliśmy już ich wypendzić za brame. Byli wszendzie dokoła, choć teraz sie zatrzymali, zaprzestali ataków i staneli poza zasiegiem naszych karabinów. Nie zbliżali sie. Armia Starca zatrzymała ich tam, gdzie byli, ale wlewało sie ich na dziedziniec coraz wiencej i nie zdołalibyśmy ich już stond przependzić. Otaczali nas na jakie dwieście jardów. Zostaliśmy pokonani. Wtenczas już do kuńca żem odnalazł Boga. To prawda, że znalazłem Go wcześniej, ale wtedy nie przyjołżem Pana całkiem, pewnie dlatego, że mój papa był mocno gorszoncym kaznodziejom, a Starzec nudził mię do łez Słowem Bożym. Jednak Bóg robi, co chce, i teraz całkiem mię posiadł. Już ostrzegał, że wnijdzie do mojego serca, a teraz rzucił sie na mię z całom siłom. Dobrzeście zgadli, jeśliście pomyśleli, że moim biletem do odkupienia był widok trzystu gotujoncych sie z wściekłości, na wpół obłonkanych Wirgińczyków, uzbrojonych we wszystkie znane ludzkości pukawki i patrzoncych na nas z mordem w oczach. Widziałżem, co zrobili z Newbym, i każden czarny w maszynowni wiedział, że chociaż potraktowali go ­strasznie, to my skuńczymy przecie dwa razy gorzej, bo Newby w sumie miał szczenście: był już martwy, kiedy sie nad nim znencali, a nas mogło to spotkać przytomnych, gdybyśmy sie dostali w ich rence żywcem. Byłżem wienc pewien, że znalazłem Jezusa, i zaraz zaczełem go wzywać. Naszło mię dziwne uczucie. Usiadłem w koncie, nakryłem głowe, wyciongnołem z czepka pióro ptaka dobrego Boga i trzymałżem je mocno, po prostu ­modlonc sie i powtarzajonc: „Panie, pozwól mi być Twoim aniołem”. Starzec mię nie słyszał. Był zajenty szukaniem nowych pomysłów. Odstompił od okna i zaczoł w zamyśleniu gładzić swojom brode, a żołnierze

odeszli od ścian i okien i go otoczyli. – Tańczom tak, jak im gramy – oświadczył radośnie John Brown, po czym zwrócił sie do Stevensa: – Weźmij Watsona, wyjdźcie z jakim wienźniem i powiedzcie im, że zaczniemy wymieniać zakładników za Murzynów. Cook i insi skrzykneli już wiencej pszczół w szkole i na farmie. Na nasz sygnał zaatakujom od tyłu z Murzynami i w ten sposób bendziemy mogli uciec. Pora wycofać sie w góry. Stevens nie chciał wykonać tego rozkazu. – W góry należało wycofać sie w południe – odpowiedział. – Wczorej. – Nie trać wiary, poruczniku. Gra jeszcze nie skuńczona. Stevens stenknoł, brutalnie chwycił jednego z zakładników i skinoł na młodego Watsona, któren posłusznie poszedł za nim. Wejście do maszynowni to byli właściwie trzy podwójne drzwi, wszystkie zamkniente, z klamkami zwionzanymi sznurem. Rozwionzali je, ostrożnie pchli i wyszli. Starzec stanoł przy oknie. – Chcemy wymienić zakładników za gwarancje bezpiecznego przemarszu mojej murzyńskiej armii – krzyknoł, po czym dodał: – W dobrej wierze. Odpowiedziała mu salwa śrutu, która odrzuciła go daleko od okna i powaliła na ziemie. Pałasz Fryderyka Wielkiego, co to go wsunoł za pas, potoczył sie z brzenkiem po podłodze. Kapitan nie był martwy ani nawet cienżko ranny – wsunoł pałasz z powrotem za pas, otrzepał sie i podeszedł wyjrzeć znowuż przez okno. Stevens leżał już na zewnontrz cienżko ranny, a Watson, któren dostał śmiertelny postrzał w bebechy, rozpaczliwie walił do drzwi maszynowni. Żołnierze mu roztworzyli i ranny wtoczył sie do środka, krwawionc, z flakami na wierzchu. Położył sie na podłodze i Starzec podeszedł do niego. Popatrzał na swojego syna, rannego i jenczoncego, i tylko tak nad nim stojał. Cierpiał. To było widać. Pokrencił głowom. – Oni po prostu nic nie rozumiejom – powiedział. Przyklenknoł nad Watsonem i dotknoł jego głowy, a potem szyi i zbadał mu puls. Watson miał zamkniente oczy, ale jeszcze dychał. – Dobrze spełniłeś swój obowionzek, synu. – Dzienkuje, ojcze. – Umrzyj jak menżczyzna. – Tak, ojcze. Miało to zajonć jeszcze dziesienć godzin, ale Watson umarł tak, jak chciał jego ojciec.

32 Znikajonc Przyszła noc. Milicjanci znów sie wycofali, tom razom ze swoimi rannymi i jeszcze żywym Stevensem. Pozapalali lampy i zapadła grobowa cisza. Krzyki i wrzaski przenieśli sie na drugom strone ulicy, a potem ustali i któś wycofał motłoch spod bramy. Śród naszych przeciwników zapanował jakiś nowy porzondek. Cóś sie świenciło. Starzec kazał Cesarzowi wspionć sie do dziury, co została po zwalonej belce w suficie, i sprawdzić, co sie dzieje. Cesarz wykonał rozkaz. – Przyjechali federalni z Waszyngtonu – powiedział, jak zeszedł na dół. – Widziałżem ich flagi i mundury. Starzec wzruszył ramionami. Federalni przysłali jakiegoś faceta, któren podeszedł do naszych drzwi, przyłożył oko do szpary, zapukał i zawołał: „Chce mówić z panem Smithem!”, bo takiego nazwiska używał Starzec, jak siedział na farmie Kennedy’ego we Ferry, udajonc górnika. Kapitan podeszedł do drzwi, ale nie roztworzył. – O co sie rozchodzi? Do maszynowni zajrzało wielkie oko. – Jestem porucznik Jeb Stuart z kawalerii Stanów Zjednoczonych. Mam rozkazy od mojego przełożonego, pułkownika Breveta Roberta E. Lee. Pan pułkownik jest za bramom zbrojowni i żonda, cobyście sie poddali. – A ja żondam wolności dla ludu murzyńskiego, któren żyje na tej ziemi w niewoli. Stuart równie dobrze mógłby gadać do ściany. – A czego w tej chwili życzysz se pan prócz tego, szanowny panie? – Niczego. Jeżeli możecie natychmiast spełnić nasze żondanie, wycofamy sie, choć nie wydaje mi sie, coby było w waszej mocy nam zadośćuczynić. – Z kim rozmawiam? Możesz pokazać pan twarz? W tych drzwiach była taka specjalna ruchoma płytka, coby można było widzieć, kto stoi z drugiej strony, i Starzec jom odsunoł. Stuart na moment zmrużył oczy ze zdumienia, a potem cofnoł sie i podrapał po głowie. – Zaraz, czy pan nie jesteś Stary Osawatomie Brown? Ten, który sprawiał nam tyle kłopotów w Kansas? – To ja. – Jesteście otoczeni przez tysionc dwustu żołnierzy federalnych. Musicie sie poddać. – Nie poddam sie. Uwolnie jeńców, których mamy, w zamian za możliwość

bezpiecznego przemarszu przez most. Jest taka możliwość. – Tego sie nie da zrobić – odpowiedział Stuart. – W takim razie nasza rozmowa jest skuńczona. Stuart przez chwile nie wierzył własnym uszom. – No, idź pan. Nie mamy o czym mówić, chyba że możesz pan wyzwolić Murzynów – powiedział Starzec, po czym zasunoł klapke. Stuart wyszedł przez brame i zniknoł. Zakładnicy w maszynowni wyczuli, że sytuacja sie zmieniła. Ostatni byli pierwszymi przez całom noc, ale kiedy właściciele niewolników zwonchali, że los Starca jest przypieczentowany, zaczeli mówić, co myślom. Siedziało ich pienciu pod ścianom, w tym pułkownik Washington, któren zaczoł piskać do kapitana, dodajonc inszym odwagi, coby tyż na niego wsiedli. – Popełniasz pan zdrade stanu – powiedział. – Bendziesz wisiał, starcze – odezwał sie drugi. – Powinieneś sie pan poddać. Bendziesz pan miał sprawiedliwy proces – poradził trzeci. Podeszedł do nich Cesarz. – Zamknijcie sie – warknoł. Skulili sie w sobie, wyjonwszy pułkownika Washingtona, któren pyskował dalij. – Bendzie ci do twarzy w pentli na szubienicy, bezczelny czarnuchu. – Skoro tak, to zaraz cie dopadne i rozwale, nie zważajonc na zbawienie duszy – odpowiedział Cesarz. – Nie zrobisz pan tego – odezwał sie, nie patrzonc na Cesarza, Starzec, któren stojał samotnie przy oknie i wyglondał przez nie w zamyśleniu. – Chodź no pan tutej. Cesarz podeszedł do konta, a Starzec otoczył go ramieniem i zaczoł mu cóś szeptać. Trwało to dość długo. Widziałżem z tyłu, jak Cesarz unosił ramiona i kilka razy krencił głowom, jakby sie z czymś nie zgadzał. Starzec szeptał mu cóś stanowczo, a potem zostawił go samego i znowuż sie zwrócił do okna. Cesarz nagle wydał mi sie bardzo zmenczony. Odeszedł od Starca, przystanoł w najdalszym koncie maszynowni, z dala od jeńców, i wyjrzał w noc przez okno. Po raz pierwszy sprawiał wrażenie zupełnie przybitego, jakby całkiem opuścił go animusz. Zrobiło sie cicho. Do tych pór tyle sie działo w tej maszynowni, że nie było czasu myśleć, co to wszystko znaczy, ale teraz, kiedy zapadł zmrok, a przed zbrojowniom i w środku zrobiło sie ciemno, przyszła pora, coby sie zastanowić. Na hali było dwudziestu kilku Murzynów. Z tej liczby co najmniej dziewienciu albo dziesienciu, może wiencej, wiedziało, że z pewnościom zawisnom: Phil, Stangret, trzy kobity

i jeszcze czterech menżczyzn, którzy z zapałem pomagali armii Starca, nabijali broń, wybijali dziury w ścianach i podawali amunicje. Nasi biali zakładnicy na pewno by na nich donieśli. Tylko Bóg znał nazwiska tych niewolników, ale właściciele wiedzieli, kim oni som. Ci Murzyni byli w opałach, bo kiedy skapowali, o co idzie gra, zaraz ruszyli walczyć o swojom wolność. Ich los był przypieczentowany. Nie mieli już teraz możliwości, coby sie targować. Jeśli chodzi o reszte, to mniej wiencej połowa, jakieś pienć czy sześć osób, pomagała Starcowi, chociaż nie podchodziła do walki z takom ochotom jak tamci. Walczyli, ale tylko na rozkaz. Wiedzieli, że przyglondajom sie im ich właściciele i nie wykazywali za dużej ochoty do bitki. Z kolei ostatnia grupka pienciorga niewolników nie zostałaby pewnie powieszona, bo trwali przy swoich panach do kuńca i nie zrobili nic poza tym, do czego zostali zmuszeni. Dwóch nawet zasneło w czasie bitwy. Teraz, kiedy szale przechylili sie na drugom strone, ta ostatnia piontka miała sie całkiem dobrze, ale ci pośrodku, co raczej nie mogli liczyć, że wyjdom z tego żywi, rzucili sie do swoich panów jak wariaci. Podlizywali sie im na całego i próbowali wkraść sie z powrotem w ich łaski. Jeden z nich, Otis, powiedział: „Panie, to jak zły sen”. Jego właściciel nie zwrócił na niego uwagi i nic nie odpowiedział. Nie moge mieć pretensji do tego Murzyna, że podlizywał sie swojemu panu. Wiedział, że bendzie trupem, jeżeli pan powie o nim chociaż jedne złe słowo. A pan nie odkrywał swoich kart. Jeszcze nie. Bo sytuacja póki co jeszcze sie ostatecznie nie wyklarowała. Pozostali Murzyni, ci, co to już było po nich, przyglondali sie Cesarzowi. Stał sie dla nich kimś w rodzaju przywódcy, bo przez całom noc widzieli, jaki jest odważny, i teraz patrzyli, jak po tej rozmowie ze Starcem stojał przy oknie, patrzał i dumał. Na dworze zapadła ciemność, choć oko wykol, i w maszynowni nic nie było widać, ino drobinki światła, które ksienżyc wciskał przez okna, bo Starzec nie pozwolił zapalić lamp. Cesarz po prostu wyglondał na zewnontrz, potem sie troche przechadzał, a potem znowuż wyglondał. Stangret, Phil i insi Murzyni, którzy byli pewni, że zostanom powieszeni, śledzili go wzrokiem. Wszyscy go obserwowali, bo wierzyli w jego odwage. Po krótkiej chwili przywołał ich w kont, a oni zbili sie w grupke wokół niego. Ja tyż żem przyszedł, bo wiedziałżem, że czeka mię taka sama kara jak ich. Można było wyczuć ich desperacje, kiedy otoczyli go ciasnym krengiem – bo Cesarz mówił szeptem – i słuchali. – Tuż przed świtem Starzec zacznie strzelać przed maszynowniom i pozwoli Murzynom wymknonć sie oknem z tyłu. Jak chcecie prysnonć, możecie wyleźć przez okno, kiedy zacznie sie strzelanina, uciec w strone rzeki i zapaść sie pod ziemie. – A co z mojom żonom? – spytał Stangret. – Dalij jest w niewoli w domu

pułkownika. – Nie umiem ci powiedzieć, co zrobić – odparł Cesarz. – Ale jak cie złapiom, to wymyśl jakieś kłamstwo. Powiedz, żeś był zakładnikiem, inaczej na pewno zawiśniesz. Zamilkł, coby tamci dobrze zrozumieli jego słowa. – Starzec daje nam szanse ucieczki – powiedział. – Możecie z niej skorzystać albo nie. On i ci, co zostali, majom pakuły nasonczone naftom. Podpalom je i rzucom na dziedziniec, coby narobić dużo dymu, a potem zacznom strzelać. Postarajcie sie prysnonć przez to okno i mur z tyłu, jak sie zacznie. Każden, kto chce, może spróbować. – A ty? – spytał Stangret. Cesarz nie odpowiedział. – Powinniście sie troche przespać – odezwał sie po chwili. Wszyscy uznali, że warto, i położyli sie spać na pare godzin, bo przez ostatnie dwa dni żaden nie zmrużył oka. Nasza akcja zaczeła sie w niedziele, a była już przecie noc z poniedziałku na wtorek. Wienkszość ludzi w maszynowni posneła, ale ja nie mógłżem spać, bo wiedziałem, co nas czeka. Cesarz tyż nie spał. Stojał przy oknie, wyglondał na zewnontrz i słuchał, jak Watson jenczy w agonii. Cesarz nie był moim ulubieńcem śród żołnierzy z armii Starca. Nie znałżem go za dobrze, wiedziałem jednak, że nie brakuje mu odwagi. Podeszłem do niego. – Spróbujesz uciec na wolność? – Ja już jestem wolny. – Chcesz powiedzieć, że jesteś wolnym Murzynem? Uśmiechnoł sie w półmroku. Widziałżem jego białe zemby, ale sie nie odezwał. – Zastanawiam sie – dodałem – czy jest jaki sposób, cobym unikneła szubienicy. Popatrzał sie na mię i uśmiechnoł szyderczo. Widziałżem jego twarz we wpadajoncym przez okno świetle ksienżyca. Był ciemnoskóry, czekoladowy, miał szerokie usta, krencone włosy i gładkom skóre. Widziałem jego sylwetke. Stojał nieruchomo przy oknie, głowe owiewał mu chłodny i odświeżajoncy wiaterek, co jakby rozstempował sie wokół jego twarzy. Pochylił sie nade mnom i powiedział cicho: – Nic nie rozumiesz, co? – Rozumiem. – To po co zadajesz pytania, na które znasz odpowiedź? Powieszom każdego Murzyna, któren tu siedzi. Do diabła, zawiśniesz, jeśli żeś sie choćby krzywo spojrzała na któregoś z tych białych zakładników, to wystarczy. A na pewno zrobiłaś już cóś wiencej.

– Oni nie wiedzom, kim jestem. – Wiedzom, wiedzom, możesz być tego tak pewna jak tego, że Bóg panuje nad światem. Znajom cie równie dobrze jak i mię. Powinnaś to przyjonć z godnościom. Z trudem przełkłem śline. Musiałżem sie przyznać. Nie chciałem, ale żem musiał. – A co, jeśli jeden z nas jest inszy, niż im sie zdaje? – szepnełem. – Dla białych nie ma różnic miendzy nami. – A właśnie, że som. Chwyciłem go za renke i przycisłem jom w ciemności do swoich klejnotów, coby wymacał mojom tajemnice. Poczułem, jak wcionga powietrze do płuc, a potem wyrywa mi dłoń. – Nie wiedzom, kim jestem naprawde – powtórzyłem. Zapadła dłuższa cisza, a po chwili Cesarz zachichotał. – Dobry Boże. Magnaficencja to to na pewno nie jest – powiedział. – Co? – zapytałem, bo Cesarz nie umiał czytać i czasem używał różnych słów bez sensu. – Magnaficencja. Wspaniałość. Masz za mały interes, coby go choć można dobrze ścisnonć – parsknoł. – Musiałbyś szukać całom noc, żeby znaleźć te swoje klejnoty – dodał i dalij chichotał w ciemności, normalnie nie mógł przestać. Mię to nie śmieszyło, ale jużem wszystko se przemyślał. Potrzebowałem chłopiencego ubrania. W maszynowni było ino dwóch gości, których ubranie mogłbym wzionć tak, coby nikt nie zauważył: ten niewolnik, co go postrzelono i zmarł poprzedniego popołudnia, i syn Starca, Watson, któren jeszcze nie umarł, chociaż już prawie. Ubranie niewolnika byłoby na mię za duże, a poza tym całe sie zakrwawiło, bo dostał kule w pierś, ale za to było ładne – najwyraźniej facet pracował w domu – i musiało mi wystarczyć, zakrwawione czy nie. – Zastanawiam sie, czy mógłbyś cóś dla mię zrobić. Chciałbym dostać portki i koszule tego gościa – szepnełem, wskazujonc głowom niewolnika, którego sylwetka rysowała sie w świetle ksienżyca. – Może z twojom pomocom mógłbym sie w to ubrać i dać stond noge z resztom naszych Murzynów, jak Starzec nas wypuści. Cesarz zastanawiał sie przez dłuższom chwile. – Nie chcesz umrzeć jak menżczyzna? – Właśnie o to sie rozchodzi. Mam dopiero czternaście roków. Jak moge umrzeć jak menżczyzna, skoro żem jeszcze nie żył jak menżczyzna? Do tych pór ani razu nie miałżem sprawy z dziewczynom. Nawet żem sie z żadnom nie całował. A myśle, że człowiek powinien mieć okazje, coby chociaż raz być sobom na tym świecie, zanim pójdzie na tamten. Choćby po to, by chwalić Pana w swoim, nie cudzym imieniu. A ja właśnie żem odnalazł Boga.

Zapadła dłuższa cisza. Cesarz przez chwile pocierał pod­bródek. – Siednij tu – powiedział wreszcie. Odeszedł, obudził Stangreta i Phila i odciongnoł ich w kont. Szeptali cóś we trójke i Bóg mi świadkiem, słyszałżem, jak chichoczom i śmiejom sie. Nie widziałem ich w ciemności, ale nie mógłżem znieść, że mię tak wyśmiewajom, wiencem sie odezwał: – Co sie tak śmiejecie?! Usłyszałżem kroki Cesarza i wyczułem w ciemności, że wciska mi w twarz portki i koszule. – Jeżeli cie dopadnom federalni, to cie rozwalom i wrzucom do potoka. Ale my byśmy tu normalnie mieli wielkom radoche, gdybyś wyszedł z tego cało. Koszula była wielka, a portki, kiedym je włożył, okazali sie jeszcze wienksze. – Czyje to portki? – zapytałem. – Stangreta. – A w czym bendzie chodził Stangret? Ucieknie przez okno w gaciach? – A co cie to obchodzi? – odpowiedział Cesarz pytaniem. Dopiero teraz żem zauważył, że jest bez koszuli. – On nigdzie sie stond nie ruszy. Phil tyż nie. A tu – wcisnoł mi w renke wytarte ptasie pióro – jest ostatnie pióro ptaka dobrego Boga. Dostałżem je od Starca. Wiencej już ich nie ma. Jestem chyba jedynom osobom, której dał cóś takiego. – Mam już takie jedno. Nie potrzeba mi twojego, Cesarzu. – Weźmij je. – A te portki? Som za duże. – I co z tego? Białych nie interesuje, w czym chodzisz. Dla nich jesteś ino jeszcze jednym obszarpanym czarnuchem. Tylko rozegraj to mondrze. O świcie, jak kapitan wyda rozkaz, podpalimy pakuły, wyrzucimy troche od przodu i od tyłu, i wystrzelimy kilka razy przez okno, a ty wtenczas pryskaj. Jak uciekniesz z Ferry, biali nie bendom na ciebie zwracać wiencej uwagi niż na dziure w ziemi. Mów, że jesteś niewolnikiem pana Harolda Gourhanda. Pan Harold Gourhand, rozumiesz? To biały, mieszka koło farmy Kennedy’ego. Stangret go zna. Mówi, że Gourhand ma małego niewolnika mniej wiencej twojego wzrostu i w twoim wieku, a obaj akurat wyjechali z miasta. – Moge trafić na kogoś, kto go zna! – Nie trafisz. Tam som federalni, nie z tego stanu, ino z Waszyngtonu. Nie bendom wiedzieli, kim jesteś. Zresztom biali i tak nie potrafiom odróżnić jednego Murzyna od drugiego. O świcie Starzec dał rozkaz. Żołnierze podpalili pakuły, wyrzucili je i zaczeli strzelać przez okno, coby Murzyni mogli sie wymknonć, a ja oczywiście razem z nimi. W sumie było nas czterech i właściwie od razu żeśmy wpadli w rence

kawalerii. Skoczyli na nas, jak tylko dotkliśmy ziemi, i odciongli nas od maszynowni, którom ich towarzysze strasznie ostrzeliwali. Otoczyli nas przy tylnej bramie, pod torami kolejowymi, i zaczeli wypytywać o białych tam w środku, skond jesteśmy, do kogo należymy i czy biali nie som ranni. Głównie to chcieli wiedzieć, czy biali nie som ranni. Jak żeśmy powiedzieli, że nie, to sie zapytali, czy należymy do armii Starca. Przysiengaliśmy sie co do jednego, że nie. Nigdy żeście nie widzieli takich głupich Murzynów, na Boga, zachowywaliśmy sie, jakby federalni byli naszymi zbawcami, padliśmy na kolana, modliliśmy sie, płakaliśmy i dzienkowaliśmy Bogu, że ich sprowadził, coby nas ocalić, i tak dalij. Zrobiło im sie nas żal. Cesarz miał racje. Kawaleria usuneła miejscowom milicje z terenu wokół zbrojowni, a żołnierze, co nas wypytywali, nie byli z Ferry. Przyjechali z Waszyngtonu i kupili naszom historyjke, chociaż byli dosyć podejrzliwi. Ale, rozumiecie, jak nas wypytywali, wcionż trwała zaciekła walka, a oni chcieli wrócić po nagrode, czyli po Starca, wienc pozwolili nam odejść. Tylko jeden zwonchał, że cóś krence. – Do kogo należysz? – zapytał. Wymieniłżem nazwisko pana Gourhanda i powiedziałem, gdzie mieszka, że na Bolivar Heights, koło farmy Kennedy’ego. – Podwioze cie tam. Wskoczyłżem na jego wierzchowca i zawiózł mię prosto na naszom farme. Sam żem go tam skierował, bo miałem nadzieje, że nikt jeszcze nie wie, że Starzec ma tam kwatere. I na szczenście nie wiedzieli, bo kiedyśmy przyjechali, panował zupełny spokój. Wpadliśmy kunno na podwórze, ja żem siedział za tym federalnym, a przed domem stojał nie kto inszy jak O.P. Anderson z jakimś drugim czarnym, co go widać gdziesik znalazł, i ciongnoł wode ze studni. Ten cymbał jednak przeżył. Nie miał karabinu i był ubrany biednie jak niewolnik, tak że trudno go było odróżnić od tego nowego. Miał potargane włosy i skóre szorstkom jak pomarańcza. Można ich było wzionć za braci. Jak mię zobaczył bez czepka i w menskim stroju, normalnie zbaraniał. – Czyj to czarnuch? – spytał sie żołnierz. O.P. zamrugał, coby ukryć zdumienie. Przez chwile nie mógł znaleźć jenzyka w gembie. – He? – Biedak gadał, że mieszka w tych stronach u niejakiego pana Gourhanda – powiedział żołnierz. – Porwali go i uwienzili w Ferry. Wydawało sie, że O.P. odebrało mowe, ale w kuńcu załapał, o co chodzi. – Słyszałżem o tym – odpowiedział – i ciesze sie, że przyprowadziłeś pan to dziecko z powrotem. Zbudze swojego pana i powiem mu o tym. – Nie trzeba – ozwał sie Owen, któren tymczasem wyszedł z chaty na

ganek. – Ja jestem jego panem i już nie śpie. Domyśliłem sie, że Owen przez cały czas ukrywał sie w domu z Tiddem, Hazlettem i z Cookiem. Wtenczas żem sie zdenerwował, bo byłem pewien, że tamci trzej wzieli tego żołnierza na muszke, kiedy tylko wtarabanił im sie na podwórze. Wychodzonc przed dom, Owen pewnikiem uratował mu życie, bo jego towarzysze zdrzemli sie pare godzin i teraz z pewnościom zależało im, coby sie szybko stond wynieść. Owen zeszedł z ganku, zrobił krok w mojom strone i nagle mię rozpoznał – pierwszy raz widział mię w chłopiencym stroju. Nie musiał zasie nic udawać, naprawde sie zdumiał, prawie osłupiał. – Cybulko! – powiedział. – Na Boga! To ty? Wtenczas żołnierz zrozumiał, że to nie żaden kant. Miły był z niego facet. – Ten czarnuch miał cienżkom noc. Gada, że należy do pana Gourhanda, co mieszka tu dalij przy drodze, chociaż z tego, co wiem, pan Gourhand wyjechał. – Tak jest – odpowiedział Owen, potwierdzajonc to kłamstwo. – Ale jeśli przekażesz mi pan tom Murzynke, to ja jom bezpiecznie przechowam dla pana Gourhanda, bo teraz niebez­piecznie sie tu krencić, bioronc pod uwage, co sie wyprawia. Dzienkuje, że pan jom odwiózł – powiedział Owen. Żołnierz uśmiechnoł sie szyderczo. – „Jom”? To chłopak, szanowny panie – upomniał Owena. – Nie potrafisz pan rozróżniać czarnuchów? Nic dziwnego, że ciongle macie tu powstania. Traktujecie swoich Murzynów tak źle, że nawet ich nie odróżniacie, niech was cholera weźmie. My w Alabamie nigdy sie tak nie obchodzimy z czarnuchami – powiedział, zawrócił kunia i odjechał. Nie miałżem czasu, coby im dokładnie opowiedzieć o sytuacji w zbrojowni, ale nie musiałem tego robić, a oni nie musieli pytać. Wiedzieli już, co sie stało. Nie pytali tyż o moje nowe, chłopience przebranie. Spieszyli sie, coby uciekać i ratować własnom skóre. Przespali sie kilka godzin, bo byli strasznie zmenczeni, teraz jednak, kiedy zrobiło sie jasno, musieli już jechać. Spakowali sie migiem i daliśmy dyla – ja, O.P., Owen, Tidd, Cook, Hazlett i Merriam. Poszliśmy prosto pod góre, za farme Kennedy’ego. Słońce wschodziło za naszymi plecami. Na szczycie troche żeśmy sie wahali i kłócili, bo wszyscy poza O.P. chcieli iść górskom drogom prosto na północ, a O.P. powiedział, że zna inszom trase, bezpieczniejszom i bardziej okrenżnom, na południowy zachód przez Charles Town, a potem dalij na zachód Kolejom Podziemnom do Martinsburga i Chambersburga. Ale nikt oprócz niego nie był za tym planem. Wszyscy mówili, że Charles Town jest za daleko i że na pewno jesteśmy poszukiwani. O.P. im nawrzucał i znowu sie pokłócili, tylko że nie mieliśmy za wiele czasu, bo wtenczas mogli już tamtendy przejeżdżać patrole, wienc w kuńcu oni w piontke poszli swojom drogom prosto do Chambersburga, O.P. ruszył na południowy zachód do

Charles Town, a ja postanowiłem zdać sie na los szczenścia i pójść z nim. Dobrze żem zrobił, bo Cooka i Hazletta złapali dzień czy dwa później w Pensylwanii. Owenowi, Merriamowi i Tiddowi udało sie jakoś uciec. Żadnego z nich nigdy żem już nie spotkał. Słyszałem, że Merriam popełnił samobójstwo w Europie. Owen podobnież jeszcze długo żył, ale nigdy go już nie widziałem. Ja i O.P. uciekliśmy dzienki panu George’owi Caldwellowi i jego żonie, Connie, która przeprowadziła nas przez Charles Town. Oboje już nie żyjom, wienc nikomu nie zrobie krzywdy, podajonc ich nazwiska. W tym pociongu gospel, co o nim nikt nie wiedział, pracowało wielu ludzi. Murzyński farmer przewiózł nas na furze do zakładu fryzjerskiego pana Caldwella, a kiedy pan Caldwell dowiedział sie, kim jesteśmy, zdecydowali z żonom, coby nas rozdzielić, bo byliśmy poszukiwani. O.P. wysłali do Filadelfii na pełnym trumien wozie, którym powoziło dwóch metodystów abolicjonistów. Nie wiem, co sie z nim stało ani czy ocalił skóre, bo nigdy nie miałżem od niego żadnych wiadomości. Ja zostałem u Caldwellów i przez cztery miesionce ukrywałem sie pod ich domem i na zapleczu zakładu fryzjerskiego pana Caldwella. I dlatego, żem sie ciengiem po tym zapleczu krencił, dowiedziałem sie, co sie stało ze Starcem. Ponoć kilka chwil po mojej ucieczce Jeb Stuart wpadł do maszynowni z żondnom krwi kawaleriom federalnom i wzieli sie do dzieła. Zdobyli maszynownie, zabili Dauphina, Thompsona – znaczy sie brata Willa – Stangreta, Phila i Taylora. Zgineli tyż synowie Starca, Watson i Oliver. Federalni zabili wszystkich, dobrych i złych, wyjonwszy Cesarza. Cesarz jakoś przeżył, w każdym razie na tyle długo, coby zadyndać na szubienicy. A co sie stało ze Starcem? No wienc John Brown tyż przeżył. Jak opowiadał pan Caldwell, żołnierze próbowali go zabić. Rozwalili drzwi i kiedy Starzec próbował nabić broń, jakiś porucznik cioł go pałaszem prosto w głowe. Pan Caldwell powiedział, że kapitana uratował Pan Bóg, bo ten porucznik został wezwany nagle i wychodził z domu w wielkim pośpiechu. Tak mu było pilno, że w biegu porwał z półki nad kominkiem pałasz paradny, a nie bojowy, bo gdyby użył bojowego, z łatwościom by Starca zabił. – Bóg jednak nie chciał, żeby John Brown zginoł – powiedział z dumom pan Caldwell. – Ma jeszcze dla niego cosik do roboty. Może to i była prawda. Opatrzność cienżko doświadczyła Murzynów z Charles Town po porażce Starca, któren został uwienziony i miał stanonć przed sondem. Mieszkajonc przez długie tygodnie w zakładzie fryjerskim pana Caldwella, słyszałżem o wszystkim. Charles Town leżało w pobliżu Harpers Ferry i miejscowi biali wpadli w panike graniczoncom z szaleństwem. Byli wszyscy normalnie przerażeni. Do zakładu pana Caldwella codziennie wpadał policjant i zabierał murzyńskich klientów. Wyciongał ich po dwóch albo i po trzech naraz,

prowadził do wienzienia, przesłuchiwał w zwionzku z powstaniem, a potem jednych zamykał, a inszych wypuszczał. Nawet najbardziej zaufani niewolnicy, co pracowali w domach, zostali teraz wysłani na pola, bo ich panowie nie ufali im i nie chcieli mieszkać z nimi pod jednym dachem w obawie, że zwrócom sie przeciwko nim i ich pozabijajom. Wielu niewolników przedano na południe, a wielu pouciekało, żeby ich nie przedano. Jeden przyszedł do zakładu pana Caldwella i skarżył sie, że wystarczy, coby w środku nocy szczur musnoł ogonem ściane, a jego pan już podrywa cały dom na nogi, chwyta za broń i wysyła go na dół, coby zobaczył, co sie dzieje. W gazetach pisali, że w czasie procesu Starego Johna Browna handlarze z Baltimore przedali Wirgińczykom dziesienć tysiency sztuk broni. Jeden Murzyn żartował u pana Caldwella, że firma Colt powinna sie jakoś odwdzienczyć rodzinie kapitana. Na plantacjach w Charles Town doszło do kilku podpaleń i nikt nie wiedział, kto podłożył ogień, a w miejscowej gazecie ukazał sie artykuł, że właściciele niewolników sie skarżom, że kunie i owce im zdychajom, jak gdyby któś je truł. Ja tyż żem słyszał, jak ludzie szeptali o tym na zapleczu zakładu pana Caldwella. Kiedym sie o tym dowiedział, powiedziałem mu: – Szkoda, że ci faceci, co to popełniajom dzisiej te diabelstwa, nie pokazali sie we Ferry. Wszystko potoczyłoby sie inaczej. – Nie – odparł pan Caldwell. – To sie musiało tak skuńczyć. Stary John Brown wie, co robi. Powinni go zabić, bo teraz, piszonc listy i gadajonc, robi jeszcze wienksze piekło, niż kiedy używał broni. I była to prawda. Starca i jego ludzi, tych, co przeżyli bitwe – Hazletta, Cooka, Stevensa i dwóch Murzynów, Johna Copemana i Cesarza – zamkli we wienzieniu w Charles Town i kiedy kapitan skuńczył pisać listy i przyjmować gości od swoich przyjaciół z Nowej Anglii, to znowuż był gwiazdom. Mówił o nim cały kraj. Słyszałżem, że przez ostatnich sześć tygodni życia zainteresował problemem niewolnictwa wiencej ludzi, niż kiedy przelewał krew w Kansas albo wygłaszał te swoje przemówienia w Nowej Anglii. Teraz ludziska słuchali o tym, jak biały przelewał swojom krew za Murzynów. I nie chodziło o bele jakom krew, bo John Brown był chrześcijaninem. Troche pomylonym, choć nigdy nie spotkaliście lepszego chrześcijanina od niego. Miał dużo przyjaciół, białych i kolorowych. Naprawde wierze, że zrobił wiencej dla zniesienia niewolnictwa przez te ostatnie sześć tygodni, piszonc listy i prowadzonc rozmowy, niż wcześniej, kiedy podnosił pałasz albo wyciongał leworwer. Szybko go osondzili, od razu skazali i wyznaczyli date egzykucji, a on przez cały czas pisał listy, gadał i krzyczał o niewolnictwie do każdej amerykańskiej gazety, która chciała go słuchać – i wszyscy słuchali, bo biali mieli diabelnego stracha przed murzyńskim powstaniem. Przygotowało to grunt pod nadchodzoncom wojne, taki był tego skutek, bo Południe niczego nie lenkało sie bardziej niż myśli, że czarnuchy mogliby latać po kraju z broniom w renku

i żondać wolności. Wtenczas jednak nie miałżem takich myśli. Jesienne noce byli dla mię długie. I samotne. Po raz pierwszy od lat byłem chłopcem i dane mi było skuńczyć pietnaście lat jako chłopak, bo zbliżał sie kuniec listopada i za pienć tygodni miał przyjść styczeń. ­Nigdy żem nie znał dokładnej daty swoich urodzin, ale podobnie jak wienkszość Murzynów obchodziłżem je zawsze pierwszego dnia nowego roku. Chciałem ruszyć dalij. Pienć tygodni po powstaniu, w drugiej połowie listopada, kiedy pan Caldwell przyszedł na zaplecze dać mi troche boczku, sucharów i sosu, zagadnełem go, czy nie mógł­bym już wyjechać do Filadelfii. – Jeszcze nie – odparł. – Wcionż jest zbyt niebezpiecznie. Nie powiesili jeszcze kapitana. – Jak on sie ma? Czy żyje i jest zdrów? – Tak jest. Siedzi w wienzieniu, jak co dzień. Majom go powiesić drugiego grudnia. Znaczy za tydzień. Zamyśliłżem sie nad tym przez chwile i poczułżem letkie ukłucie w sercu. – Widzi mi sie, że dobrze by mi zrobiło, gdybym sie z nim zobaczył – powiedziałem. Pan Caldwell pokrencił głowom. – Nie ukrywam cie tutej dla swojego bezpieczeństwa i przyjemności. Narażam sie przez samo to, że sie tobom zajmuje. – Tylko że Starzec zawsze myślał, że mu przynosze szczenście. Jeździłżem z nim przecie przez cztery lata. Przyjaźniłżem sie z jego synami i rodzinom, nawet z jednom z jego córek. Jestem dla niego przyjaznom twarzom. A widok przyjaznej twarzy może mu pomóc, skoro już nigdy nie ujrzy swojej żony i dzieci na tym świecie. – Przykro mi – odpowiedział pan Caldwell. Zastanawiał sie przez kilka dni, a ja żem o nic nie pytał. Sam wrócił do tej sprawy. Przyszedł kilka dni później i mówi: – Myślałżem o tym i zmieniłem zdanie. Starcowi mogłoby pomóc, gdyby sie z tobom zobaczył. Bendzie mu łatwiej przetrwać ostatnie dni, jeśli sie dowie, że żyjesz. Robie to dla niego, nie dla ciebie. Załatwie ci odwiedziny. Spotkał sie z kilkoma osobami i kilka dni później przyprowadził na zaplecze zakładu starego Murzyna, Clarence’a. Clarence był siwy i powolny, ale rozważny i sprytny. Sprzontał w tym wienzieniu, gdzie trzymali Browna i jego ludzi. Usiadł z panem Caldwellem i wysłuchał go uważnie. – Mam dobre układy z naczelnikiem, kapitanem Johnem Avisem – powiedział. – Znam go jeszcze z dzieciństwa. To dobry człowiek. Sprawiedliwy. I polubił Starego Johna Browna. Ale nie wpuści tak po prostu chłopca do wienzienia. – Nie mógłbym pójść tam z tobom jako pomocnik? – spytałem.

– Nie trzeba mi pomocnika. Ani kłopotów. – Pomyśl o tym, co John Brown zrobił dla Murzynów, Clarence – powiedział pan Caldwell. – Pomyśl o własnych dzieciach. Pomyśl o dzieciach kapitana Browna, bo on ma ich wiele, a nigdy już nie zobaczy na tym świecie ani ich, ani żony. Staruszek przez dłuższy czas sie zastanawiał. Nie odzywał sie, tylko myślał, pocierajonc palice. Słowa pana Caldwella troche go poruszyli. – Sporo sie tam dzieje – powiedział w kuńcu. – Starzec jest popularny. W ciongu dnia wienzienie odwiedza zasie dużo ludzi. Mam przez to dużo wiencej roboty, bo zostawiajom różne rzeczy, prezenty, listy i insze różności. Starzec ma sporo znajomych z północy, a kapitanowi Avisowi chyba to nie przeszkadza. – Wienc moge przyjść? – spytałem. – Pozwól mi o tym pomyśleć. Może wspomne kapitanowi Avisowi o sprawie. Trzy dni później, w nocy pierwszego grudnia 1859 roku, Clarence i pan Caldwell weszli do piwnicy zakładu fryzjerskiego i mię zbudzili. – Idziemy dzisiej – powiedział Clarence. – Starzec ma jutro zawisnonć. Przyjechała jego żona z Nowego Jorku i właśnie wyszła. Avis przymknie na ciebie oko. Jest tym wszystkim wzruszony. – To doskonale i miło – powiedział pan Caldwell – ale odtond musisz se radzić sam, dziecko. Jeśli odkryjom, kim jesteś, nie możesz tu wrócić, to dla mnie zbyt niebezpieczne. Dał mi kilka dularów, cobym mógł zaczonć nowe życie, bilet kolejowy do Filadelfii, troche łachów i jedzenie. Podzienkowałem mu i poszłem. Świt był już blisko, ale jeszcze nie zrobiło sie jasno. Pan Clarence i ja pojechaliśmy do wienzienia wozem ciongnientym przez muła. Pan Clarence dał mi wiadro, szmate i szczotki do czyszczenia, pozdrowiliśmy milicjantów przed wejściem, mineliśmy ich i weszliśmy do środka bez żadnych problemów. Wienźniowie spali jak zabici. Kapitan John Avis był na miejscu, siedział przy swoim biurku i robił jakieś notatki. Popatrzał sie na mię i nie powiedział pół słowa. Po prostu skinoł głowom Clarence’owi, a potem spojrzał znów na dół, w te swoje papiery. Przeszliśmy w głomb gmachu, gdzie byli wienźniowie, i na kuniec korytarza, a tam, po prawej, w ostatniej celi, siedział na pryczy Starzec i pisał cóś w blasku ognia, co płonoł na małym kamiennym kominku. Przerwał pisanie i popatrzał w ciemność. Stojałżem w korytarzu przed jego celom i trzymałem to wiadro. Nie widział mię wyraźnie, wienc w kuńcu zapytał: – Kto tam? – To ja. Cybulka. Wyszłem z mroku. Miałem na sobie portki, koszule, i wiadro w rence. Starzec długo mi sie przypatrywał. Nie powiedział ani słowa na temat tego,

co widzi, tylko na mię patrzał. Potem ozwał sie: – Wnijdź, Cybulko. Kapitan nie zamyka mojej celi na klucz. Weszłem i usiadłem na łóżku. Wyglondał na półżywego. Szyje i twarz miał jak poparzonom od jakiejś rany, a kiedy wstał, coby dorzucić drew do ognia, zobaczyłem, że kuleje. Potem wrócił i usiadł z powrotem na pryczy. – Jak sie miewasz? – Dobrze, kapitanie. – Twój widok raduje me serce. – Wszystko u pana w porzondku? – Wszystko gra. W zasadzie żem nie wiedział, co by tu jeszcze powiedzieć, wiencem wskazał głowom otwarte drzwi celi. – Mógłby pan stond łatwo uciec, nie? Ludzie wszendzie gadajom, że ściongnom nowych żołnierzy z różnych stron kraju i pana uwolniom. Nie mógłby pan uciec, cobyśmy zebrali nowom armie i działali jak dawniej, jak w Kansas? Starzec, surowy jak zawsze, pokrencił głowom. – A po co miałbym to robić? Mam najwienksze szczenście na świecie. – Nie wydaje mi sie. – Wieczność jest za nami i przed nami, Cybulko. A ta plamka pośrodku, jaka by nie była długa, to życie. W porównaniu z wiecznościom to ino chwilka. A ja w tym krótkim czasie zrobiłżem to, o co poprosił mię Bóg. To był mój cel. Skrzyknonć Murzynów. Nie mogłem tego znieść. Starzec przegrał. Nikogo nie udało mu sie skrzyknonć, nikogo nie uwolnił i aż troche mię skrencało w brzuchu, kiedym go widział w takim stanie, bom go przecie kochał. Umierał w błendzie, a tego żem nie chciał, dlatego powiedziałem: – Niewolnicy nigdy sie nie zebrali, kapitanie. To moja wina. Zaczełem mu opowiadać o Kolejarzu, ale Starzec podniósł renke. – Coby sie zebrać, potrzeba troche czasu. Czasami pszczoły nie zbierajom sie całymi latami. – Mówi pan, że sie zbiorom? – Mówie, że Bóg obdarzy świat swojom światłościom, tak jak obdarzył cie łaskom. Moje serce uradowało sie, kiedym zobaczył, żeś wtenczas w tej maszynowni przyjoł Boga, Cybulko. Już to jedne życie wyzwolone dla naszego Króla Pokoju warte jest tysionc kul i całego bólu tego świata. Nie dożyje tych przemian, których chce Bóg, ale mam nadzieje, że ty je zobaczysz. A przynajmniej niektóre z nich. Na Boga, czuje, że bende sie musiał pomodlić. Wstał, złapał mię za rence i modlił sie przez dobre pół godziny, trzymajonc moje dłonie w swoich pomarszczonych łapach. Spuścił głowe i trajkotał do Stwórcy o tym i o owym, dzienkował Mu za to, że pozwolił mi być wiernym sobie,

i gadał jeszcze o wielu inszych sprawach, modlił sie za swojego nadzorce wienziennego i wyrażał nadzieje, że mu zapłacom i nikt go potem nie obrabuje, i że nikt nie ucieknie z wienzienia, kiedy on bendzie na służbie, a potem dołożył jeszcze kilka ciepłych słów o tych, co go uwienzili i zabili jego synów. Pozwoliłem mu mówić. Kiedy skuńczył, zmenczony usiadł z powrotem na pryczy. Na dworze robiło sie widno. Widziałżem przez okno słaby promyk światła. Musiałem już iść. – Ale kapitanie, nie zapytał mię pan, dlaczego… dlaczego ja żem chodził w tym dziewczyńskim przebraniu. Jego starcza twarz, pomarszczona i poryta jakby kanalikami biegnoncymi na wszystkie strony, przez chwile napinała sie i naprenżała, aż wreszcie spod tych wszystkich zmarszczek wybił sie wielki, kochany uśmiech, a szare oczy Starca pienknie zabłyśli. Wtenczas po raz pierwszy żem widział, jak sie swobodnie uśmiecha. Był to prawdziwy uśmiech. Poczułżem sie, jak gdybym patrzał w twarz Boga. I wtenczas tyż dopiero zrozumiałem, że John Brown naprawde poprowadził Murzynów ku wolności, że to nie było żadne szaleństwo. A on w głembi serca wiedział, że to prawda. Teraz żem to zobaczył. I zrozumiałżem, że wiedział, kim jestem, od samego poczontku. – Kimkolwiek jesteś, Cybulko – powiedział – bondź sobom do kuńca. Dla Pana Boga wszyscyśmy som jednacy. Kocham cie, Cybulko. Zajrzyj czasem do mojej żony i dzieci. Siengnoł do kieszeni koszuli i wyciongnoł pióro ptaka dobrego Boga. Widać miał jeszcze jedno. – Ptak dobrego Boga nie fruwa we stadzie. Lata sam. Wiesz dlaczego? Bo szuka. Szuka odpowiedniego drzewa. A kiedy je zobaczy, znaczy sie, jak znajdzie uschłe drzewo, co zabiera z leśnego podszycia wszystkie substancje odżywcze i całe dobro, to wali w nie dziobem i wali, aż wreszcie drzewo ma dosyć i sie przewraca. A na jego resztkach rosnom insze drzewa i majom dzienki niemu dobre pożywienie. Dzienki niemu som silne. Ono im daje życie. I tak to sie krenci. John Brown dał mi pióro, usiadł znowuż na pryczy i zajoł sie pisaniem, pewnikiem nowego listu. Roztworzyłem drzwi celi, zamkłem je po cichu i wyszłem. ­Nigdy wiencej jużem go nie widział. Opuściłem wienzienie. Jak wdrapywałem sie na wóz starego Clarence’a, wschodziło słońce. Powietrze było przejrzyste i wiał świeży wiaterek. Mieliśmy grudzień, ale dzień, w którym mieli powiesić kapitana, był ciepły. Charles Town dopiero budziło sie ze snu. Na drodze do Ferry, dokond żeśmy jechali, cobym mógł złapać pociong do Filadelfii, spotkaliśmy jadoncych w przeciwnom strone żołnierzy na kuniach. Kłusowali dwójkami, w długim szeregu, któren ciongnoł sie jak okiem siengnonć. Trzymali flagi i mieli kolorowe mundury. Mineli nas

i skierowali sie na plac przy wienzieniu, gdzie zbudowano już szubienice dla Starca. Cieszyłem sie, że nie wracam do pana Caldwella. Wystawił mi przepustke na swobodne poruszanie sie po kraju, dał piniondze, jedzenie i bilet do Filadelfii, i od tych pór musiałem se radzić sam. Nie zostałem na egzykucje. W mieście było dość wojska, coby zapełnić plac i jeszcze wiencej. Słyszałżem, że na czas powieszenia Starca wywieziono wszystkich czarnych na odległość trzech mil. Podobnież skazaniec jechał na szubienice na wozie. Kazali mu usionść na trumnie, a powoził kapitan Avis, ten jego strażnik. „To pienkna okolica, kapitanie. Nie wiedziałżem aż do dziś, że tutej jest tak pienknie”, zwrócił sie do niego Starzec. Kiedy weszedł na szubienice, powiedział katu, coby sie szybko z nim sprawił, miał jednak pecha jak zawsze, bo musiał stojać całe pietnaście minut z kapturem na twarzy i zwionzanymi rencami, dopóki nie zebrała sie biała wojskowa widownia, tysionce ludzi, milicja z całych Stanów Zjednoczonych, kawaleria z Waszyngtonu i insi ważni ludzie z całego kraju, którzy przybyli, coby zobaczyć, jak wieszajom Johna Browna, w tym Robert E. Lee, Jeb Stuart i Stonewall Jackson. Tych dwóch ostatnich zabili potem Jankesi w czasie wojny, którom Starzec pomógł zaczonć, a Lee został przez nich pokonany. I cała rzesza inszych, którzy przyszli obejrzeć to wieszanie, tyż miała zostać zabita. Widzi mi sie, że kiedy poszli do nieba, pewnikiem sie zdziwili, widzonc, jak Starzec czeka na nich z Bibliom w renku. Pewnikiem zrobił im wykład na temat zła, jakim jest niewolnictwo, i kiedy z nimi skuńczył, musowo pożałowali, że nie trafili gdzie indziej. Było to dziwne, ale pomyślałżem, że wcale nie bendom na to czekali tak długo, bo gdziesik za Charles Town przejechaliśmy koło kościoła dla czarnych i z tego kościoła doszli nas murzyńskie śpiewy o trombie archanioła Gabriela. To była ulubiona pieśń Starca. Dmij w swojom trombe. Murzyni znajdowali sie daleko od placu, gdzie miał zawisnonć Starzec, nawet bardzo daleko, ale śpiewali głośno i wyraźnie… Dmij w swojom trombe, dmij… Dmij w swojom trombe, dmij… Ich głosy było słychać wszendzie. Zdawało sie, że wzlatujom i frunom hen, aż pod niebo, a potem jeszcze długo wiszom w powietrzu. A wysoko nad kościołem kronżył jakiś dziwny czarno-biały ptak i szukał drzewa, na którym mógłby przysionść, widzi mi sie, że uschłego, coby na nim wylondować i wzionć sie do roboty, aż ono pewnego dnia runie i stanie sie pożywieniem dla inszych drzew. Kuniec

Podziękowania Bardzo dziękuję wszystkim, którzy przez tyle lat podtrzymywali pamięć o Johnie Brownie. James McBride Solebury Township, Pennsylwania

Przypisy [1] Jankesi nosili niebieskie mundury (wszystkie przypisy pochodzą od tłu­macza). [2] Cytat za Biblią Tysiąclecia. Pozostałe „cytaty” biblijne w tej powieści są w większości zmyślone albo zniekształcone. [3] Antymurzyńskie i antyjankeskie bojówki w południowych stanach; po ­Rekonstrukcji bojówki demokratów zmierzających do odzyskania władzy. [4] Sieć szlaków, którymi czarni niewolnicy uciekali m.in. do stanów, w których zniesiono niewolnictwo, i do Kanady. [5] Najprawdopodobniej Henry „Box” Brown (1816–1889?), wirginijski niewolnik, który uciekł do Filadelfii w drewnianej skrzyni transportowej w wagonie towarowym.

WYDAWNICTWO CZARNE sp. z o.o. www.czarne.com.pl Sekretariat: ul. Kołłątaja 14, III p., 38-300 Gorlice tel. +48 18 353 58 93, fax +48 18 352 04 75 [email protected], [email protected], [email protected], [email protected], [email protected] Redakcja: Wołowiec 11, 38-307 Sękowa [email protected] Sekretarz redakcji: [email protected] Dział promocji: ul. Marszałkowska 43/1, 00-648 Warszawa, tel./fax +48 22 621 10 48 [email protected], [email protected], [email protected], [email protected], [email protected] Dział marketingu: [email protected] Dział sprzedaży: [email protected], [email protected], [email protected] Audiobooki i e-booki: [email protected] Skład: d2d.pl

ul. Sienkiewicza 9/14, 30-033 Kraków tel. +48 12 432 08 52, [email protected] Wołowiec 2016 Wydanie I